-1-
Hoofdstuk 1 Inleiding
7 oktober 1942
Toen ik, nadat ik de laatste woorden van het Journaal
1939 had neergeschreven, onverdroten voort ging met
alles op schrift te stellen over dat ontzettende rampjaar
1940, was ik mij er van bewust dat ik mij voor een
moeilijke en omvangrijke taak geplaatst zag. Het jaar
1940 lag toen al weer ver achter ons verwijderd en ik
kende de geschiedenis ervan maar al te goed, die stond
onuitwisbaar in mijn geheugen gegrift. Bovendien
waren alle gegevens van dag op dag in verkorte vorm
aangetekend in mijn zakagenda en van de vijf oorlogs-
dagen had ik vrij uitvoerige notities gemaakt, toen nog
„heet van de naald”. Er was een bezeten drang tot
verder schrijven in mij ontwaakt. Het uitwerken der
beide voorafgaande journalen was geen kleinigheid
geweest, het daarop volgende zou ongetwijfeld nog
veel meer tijd gaan vergen nu deze afschuwelijke oor-
log ons land overspoeld had. Aan het roemruchte Dag-
boek van 1938 was ik vrijwel onmiddellijk na de va-
kantie van genoemd jaar met verwoede ijver begonnen
te schrijven met alle emotionele herinneringen nog vers
in het geheugen. Maar zoals ik reeds eerder opmerkte,
de gebeurtenissen ijlden voort in zulk een razend tempo
dat mijn pen niet bij machte bleek het wereldgebeuren
te kunnen bijhouden. De geschiedenis stuwde ons voort
met zulk een geducht tempo en geweld dat ik zou moe-
ten zeggen: wij leefden niet meer, maar werden ge-
leefd! Ik kon het onmogelijk bij houden, het journaal
raakte meer en meer ten achter naarmate de stormvloed
van geweld de wereld begon te overspoelen. En nu ik
eindelijk aan 1940 toe ben zijn we reeds weer twee
jaren verder! Daarom weet ik nu: een omvangrijke taak
wacht mij, want hetgeen in 1940 plaats vond raakt niet
alleen meer mijn persoonlijke belangen waaruit deze
schrijverij toch uiteindelijk is voortgekomen, maar zal
voor een groot deel de beschrijving worden van een
stuk aangrijpende wereldgeschiedenis, waarvan mijn
eigen ervaringen maar een bescheiden deel zullen
uitmaken. Het is min of meer de geschiedenis van ons
allen, van de generatie die dit alles heeft moeten door-
maken en er uiteindelijk ook doorheen gekomen is, zij
het ten koste van dikwijls afschuwelijke offers. De
gebeurtenissen die ná de tiende mei van dit jaar plaats
vonden beroerden ons allen zó hevig, dat ik met het
schrijven van dit journaal het persoonlijk karakter
ervan op sommige punten wel moest laten varen. Er
was in die dagen geen sterveling wiens leven niet door
de omstandigheden finaal ondersteboven gekeerd werd,
die zich niet ontredderd en stuurloos voelde. Zelfs al
schrijf ik herhaaldelijk over mijn eigen ondervindingen,
dan nog houden deze het nauwste verband met die
verschrikkelijke gebeurtenissen waaronder wij allen
-2-
gebukt gingen. Wij, die ons zelf beschouwden als goe-
de vaderlanders, wij waren allen één in de chaos die zo
onbarmhartig rondom ons losbarstte, één in de rampen
die het arme Nederland ten onder deden gaan. En zo
kan dit journaal niet anders dan de beschrijving van
gebeurtenissen weergeven van algemeen belang en be-
trekkelijk weinig van persoonlijke aard. Een uitzonde-
ring vormen daarbij de verslagen van vóór de tiende
mei die nog voor een groot deel behoren tot mijn privé
ervaringen met Antje. Want, zoals ik aan het slot van
1939 reeds opmerkte, om te komen tot het definitieve
einde van onze verhouding moeten we nog even verder
gaan tot in het jaar 1940 en zelfs daarna blijft er nog
telkenmale een vaag contact tussen haar en mij bestaan
en verdwijnt ze niet geheel en al van het toneel. Laat ik
hiermee dus maar terstond beginnen.
De ontknoping van het drama, de vreemde
houding van het meisje en haar plotseling koppig weg-
blijven, kwam al vrij spoedig na nieuwjaar. Laat ik dus
mijn verhaal vervolgen op de datum van:
Zaterdag 6 januari 1940
Ik was die middag erop uit geweest om films te kopen
voor het nieuwe winterseizoen, had verschillende
adressen afgesjouwd zonder bepaald veel geluk te
hebben. Maar uiteindelijk was ik dan terechtgekomen
bij een kleine maar zeer technische smalfilmzaak op de
Marnixstraat dicht bij het Haarlemmerplein. Voor de
toekomst bleek het eindelijk DE zaak te zijn die ik
nodig had voor de verdere ontwikkeling van mijn film-
plannen, voornamelijk waar het om het 9½ mm formaat
ging. De eigenaar van dit kleine eenmansbedrijf bleek
een buitengewoon geschikte kerel te zijn, die ook he-
lemaal „filmgek” was en zich, hoe was het mogelijk,
geheel en al had toegelegd op verbetering van de servi-
ce van de 9½ mm film, het filmformaat waarin ik nu
eenmaal op een onzalig ogenblik geïnteresseerd was
geraakt. Meer dan een uur bleef ik er zitten kletsen en
liet me een volslagen nieuwigheid demonstreren, name-
lijk de vinding van Gevaert met z'n schakelcassette
waarbij het mogelijk was om snel van film te wisselen
tijdens het maken van opnamen. Ook in speelfilms en
documentaires was hij goed voorzien al waren ze niet
nieuw, maar in behoorlijk goede staat. 't Was een en-
thousiaste middag en in opgewekte stemming keerde ik
huiswaarts. Maar direct bij mijn thuiskomst werd die
stemming wel wat abrupt getemperd door een vreemde
mededeling van moeder. Antje was er tijdens mijn
afwezigheid geweest, met de eieren..... ik moest vooral
de groeten hebben van haar en nog de beste wensen
met het nieuwe jaar. Daarna liet moeder er wat onzeker
op volgen: „Ze vertelde ook nog dat ze oud en nieuw
gevierd had bij haar aanstaande schoonouders...! Ze
schijnt nu dus toch werkelijk een vrijer te hebben...!”
Oplettend keek ze me even aan, blijkbaar in afwachting
hoe ik op die mededeling zou reageren. Nu, ik was toch
wel een beetje overdonderd toen ik dàt hoorde. 't Was
iets dat ik al lang vermoed en voorvoeld had, maar nu
de waarheid aan het licht kwam moest ik eerlijk beken-
nen dat het me toch even diep schokte. Een beetje
verward keek ik op en mompelde halfluid: „Antje...
schoonouders...? Dus heeft ze toch verkering?” „Ja, dat
ziet er zo wel naar uit”, antwoordde moeder. „Ze ver-
telde het tenminste heel gemoedereerd zoëven en ik kan
je wel zeggen dat ik er het mijne van dacht, want ik had
altijd zo'n idee dat jij er ook nog was en dat je je nogal
eens vaak met haar bemoeide in de laatste tijd... je ging
toch ook vaak met haar uit op zaterdagavond?” Afwe-
zig, zonder veel antwoord te geven, haalde ik m'n
schouders op. Ik moest dit eerst even rustig overden-
ken. Het viel niet te ontkennen dat het feit op zichzelf
me pijnlijk trof. Ja, het wàs waar, ik had inderdaad
voorgoed met haar gebroken... ik had Betty op Kerst-
avond plechtig beloofd dat dit het einde was, dat het
voorgoed uit was tussen Antje en mij. Maar nu ik dit
hoorde vond ik het toch weer een harde noot om te
kraken... het deed me zeer onaangenaam aan. Waarom?
Ik had opnieuw dat gevoel of zij me toch nog bedrogen
had. Ja, het kon niet anders, die jongen moest ze reeds
eerder gekend hebben, want hoe kon dit anders zo
ineens gekomen zijn? Nauwelijks drie weken geleden
hadden we nog gewoon omgang met elkaar gehad, niets
had ze me laten blijken... toen bleef ze plotseling weg,
zonder een woord van verklaring... en nu ineens dit!
Zou ze de moed gehad hebben om het te vertellen in-
dien ik er zelf bij tegenwoordig geweest was? Stellig
niet! De gelegenheid was haar gunstig geweest en nu
was ze bepaald blij er op deze manier, langs een om-
weg, vanaf te komen. Moeder zou wel zorgen dat ik het
te weten kwam! Neen, dat had ik toch nooit van het
meisje gedacht, dat ze zó kon zijn. Het laatste sprankje
van genegenheid dat ik nog voor haar koesterde maakte
plotseling plaats voor een doffe woede. Nog te vast zat
ik gekluisterd aan alles wat tussen ons geweest was, de
herinneringen daaraan lagen nog te vers in m'n geheu-
gen. Deze woede was uiteraard een bewijs dat ik nog
blijkbaar geenszins helemaal met Antje gebroken had,
alle plechtige verzekeringen ten spijt. Diep gegriefd
voelde ik me over datgene wat ik als een „bedrog” van
haar kant meende te zien. Verblind als ik was, rede-
neerde ik als volgt: Antje wist van mijn verhouding met
Betty niets af, van mijn tweestrijd had ze geen flauw
begrip... ze kan niet anders denken dan dat ik alleen
van haar gehouden had. Waarom liet ze me dan op zo'n
manier in de steek? Het had toch even goed kunnen
gebeuren dat ik er ontzettend veel weet en verdriet van
zou hebben! Dat moest voor haar op dit ogenblik een
vaststaand feit zijn! Dat het anders gesteld was met mij
-3-
kon ze echter onmogelijk weten want ze was van het
bestaan van Betty niet op de hoogte. Neen, ik kon het
er onmogelijk bij laten, ze moest en ze zou weten wat
ze me had aangedaan. Was dàt een manier om iemand
te laten schieten waar je zo lang vertrouwelijk mee bent
omgegaan! Nu, na bijna twee jaar, weet ik dat mijn
redenering volkomen fout was, hopeloos bezijden de
waarheid en bovendien nog zeer egoïstisch. Waarom
kon ik toen geen vrede hebben met het geval? Waarom
liet ik Antje niet rustig aan haar lot over nu de beslis-
sing definitief gevallen was? Het antwoord moet luiden:
ik voelde mij nog te veel aan haar verbonden, ik had in
werkelijkheid nog steeds niet helemaal afstand van haar
gedaan. Ik verergerde de fout nog door dadelijk een
afschuwelijke brief aan haar te schrijven na rijpelijke
overdenking, een brief vol verwijten en zelfbeklag, wat
ik schreef was hard, wreed en meedogenloos. Ik had
het nimmer moeten versturen. Maar verblind als ik
was, deed ik het toch. Voor mij was de hele zaak hier-
mee voorgoed afgedaan... 't interesseerde me nauwe-
lijks nog hoe ze er op zou reageren, gesteld dàt ze er op
terug kwam. Een paar dagen lang liep ik rond met een
gevoel van „verongelijkt” te zijn, was mezelf vaag
bewust dat ik meer over Antje piekerde en aan de her-
inneringen tussen ons dan goed was na die mooie
Kerstavond bij Betty.
Dinsdag 9 januari deed ik de brief op de bus;
het kon me verder geen zier schelen wat er van kwam,
als ze alleen maar wist hoe ik over haar dacht.
De gevolgen bleven niet uit. Twee dagen la-
ter, donderdag 11 januari kwam de explosie. Toen ik na
de lunch terug ging naar de fabriek en m'n weg nam
door het poortje naar de Noorder-Amstellaan, ja hoor,
daar stond ze, op haar oude plek aan de overkant. En
daar had je het lieve leven aan de gang! Opgewonden
kwam ze me tegemoet, viel dadelijk met de deur in
huis. Gloeiend verontwaardigd was ze over die brief...
ze had 'm aan d'r moeder laten lezen en die had gezegd:
„Vooruit..., dadelijk er naar toe en zeggen wat je op je
hart hebt...!” En nu kwam ze me eens even vertellen
hoe de zaak in elkaar zat en waarom ze werk van die
jongen had gemaakt. - In de eerste plaats moest ik toch
eindelijk eens begrijpen dat het zo geen verhouding
was tussen ons beiden in de laatste weken... zo af en toe
eens zaterdagsavonds op stap en wandelen. Wat had ze
aan me? Alle avonden in de week zat ze alleen en zon-
dags ook... taalde ik niet naar haar! En dat deed ze
alleen om mij, omdat ze zich gebonden voelde, haar
moeder begreep er niets van dat ze tegenwoordig altijd
maar thuis zat. Ze had al dikwijls tegen Antje gezegd:
„Ik zou wel eens willen weten wat die jongen 's avonds
uitvoert en waar of ie zondags de hele dag zit! - Nee
meid, geloof mij maar gerust, die jongen houdt je voor
de mal... die heeft wel wat anders aan de hand... maak
er nu maar voorgoed een eind aan want dat kan nooit
wat worden tussen jullie!” - En toen had ze, nu zo wat
twee weken geleden deze jongen leren kennen... op
dansen, waar ze uit balorigheid maar weer heen was
gegaan. Hij had haar naar huis gebracht en was haar de
volgende keer komen halen en ze was nu ook al een
paar maal bij hem thuis geweest... dat was alles, van
een verloving was nog geen sprake! - „Je kunt me
vertellen wat je wilt”, onderbrak ik haar woorden-
stroom, „maar ik ben er van overtuigd dat jij deze
knaap al veel eerder gekend hebt... toen wij al met
elkaar gingen... ik durf haast zweren dat het dezelfde is
waarvan jij altijd die brieven kreeg in Putten! Nee
Antje, je hebt me diep teleurgesteld en jij bent het die
bedrogen hebt...!” - „Dat is niet waar!!” riep ze boos
uit, „ik hèb hem niet eerder gekend, dit is een heel
andere... bah, dat is gemeen om zoiets van me te den-
ken... gaat u dan dadelijk mee naar m'n moeder, dan
kunt u het van haar zelf horen dat ik hem pas veertien
dagen geleden ontmoet heb...!” - „In ieder geval gaat
het toch niet aan om iemand zomaar in de steek te laten
en zonder iets te zeggen stilletjes met een ander te
gaan,” ging ik voort. „Ik kan nooit geen hoogte van jou
krijgen... in Putten was het al precies eender, daar
kreeg je ook herhaaldelijk brieven van geheimzinnige
vriendinnen, zoals het heette, maar nu begin ik werke-
lijk te geloven dat Ali toch nog gelijk had...!” Een
nieuwe uitval van verontwaardiging was hierop het
gevolg. Ze hàd het niet stilletjes gedaan, maar ze was er
zaterdagmiddag expres voor bij mij thuis gekomen en
ze zou het zeker ook best hebben durven zeggen als ik
die middag wel thuis was geweest!
Zachtjes kibbelend liepen we naast elkaar
voort, geagiteerd en zo heel anders dan nauwelijks een
week of vier geleden. Ze begon het bewuste jongmens
nog op alle mogelijke manieren te verdedigen. Ze vond
het min en laag van me wat ik allemaal geschreven had
over de slechte vooruitzichten en werkloosheid en dat
die jongen diep te beklagen zou zijn... nee, dat had ze
nooit van me gedacht. - (Het meisje had volkomen
gelijk: wat bezielde me toch om zo tegen haar uit te
varen in plaats van haar in vrede te laten gaan).
Toen we de Lutmastraat naderden, het punt
waar we altoos afscheid moesten nemen van elkander,
begon ze bij te draaien. Ze had er eigenlijk nu toch wel
spijt van, ze was toch immers nog helemaal niet echt
met die jongen verloofd? Ze kon 'm nog best laten
schieten... als ik er op stond... misschien wilde ik dan
eens op visite komen bij haar thuis, dan kon haar moe-
der zelf oordelen over mij?!
„Nee Antje”, maakte ik een einde aan het on-
derhoud, „daarvoor is het nu te laat. Als je gewild had
dat ik serieus bij je thuis kwam had je me dat eerder
moeten vragen en voor de rest heeft dit geval met deze
jongen voor goed een eind gemaakt aan onze verhou-
ding... We passen niet bij elkaar, dat is nu wel heel
duidelijk gebleken. Je moeder heeft gelijk, het kan
nooit iets worden tussen ons. Ik hoop alleen dat je het
ditmaal beter hebt getroffen met hem....... en verder
wens ik je het beste, adieu.....!” Abrupt liet ik haar
-4-
staan en beende weg langs het plein naar de fabriek.
Nog even waagde ik het om te kijken en zag dat ze
besluiteloos, weifelend bleef staan, mij nakijkend. Dan
zag ik haar haastig op de fiets springen en nerveus
voortjakkeren... weg in de tegenovergestelde richting
en ik bedacht ineens hoe ze precies zo voor me uitge-
reden had op die avond in Putten toen we onze eerste
onenigheid hadden... twee jaar geleden... driftig en
koppig de pedalen op en neer trappend... En nu was het
uit... afgelopen! Dit was het einde tussen ons. Ik had er
op dat moment spijt noch berouw over, was blij dat ik
zo sterk geweest was om weerstand te kunnen bieden
aan haar voorstel. Zó was het goed, nu had ik er vrede
mee dat ze dit gedaan had. De tweestrijd was afgelo-
pen, ik wilde voortaan alleen nog maar aan Betty den-
ken, haar niet opnieuw teleurstellen...
Op die dag dacht ik waarlijk dat het de laatste
maal was geweest dat Antje nog eenmaal mijn ge-
moedsrust had kunnen verstoren, dat hiermee iedere
verdere poging tot toenadering voorgoed onmogelijk
was geworden. Ik dacht dat ik haar, na deze uitbarsting
wel nooit meer terug zou zien. Maar ik kon onmogelijk
vermoeden dat er nog éénmaal een dag zou aanbreken
waarop ik me bewust zou worden hoe diep de gene-
genheid voor dit meisje in mezelf geworteld zat. Er zou
nog een dag komen waarop ik opnieuw in hevig ver-
langen mijn leven met het hare zou wensen te verbin-
den, onder de dwang van ontzettende gebeurtenissen.
En die dag en die gelegenheid naderden met onverbid-
delijke zekerheid...!
Wat me meeviel was dat Antje, ondanks het
gebeurde, toch nog getrouw de eieren bleef brengen.
Moeder bewaarde namelijk al het oude brood et cetera
voor de kippen die Antje's vader achter het huis hield
en er bleef bij ons nogal eens wat over van oudbakken
brood, al zat het er dik in dat deze „overvloed” wel
spoedig z'n langste tijd geduurd zou hebben! Wij kre-
gen in ruil daarvoor eieren, vers van de kip, tegen een
zachte prijs! Achteraf beschouwd geloof ik dat Antje's
vader in 't geheel niet zat te wachten op ons oude brood
voor z'n kippen maar dat Antje dat zelf maar had be-
dacht om een aanloopje te hebben eens in de week om
het contact met mij gaande te houden. Ze bleef dus
gewoon komen, wat me toch wel erg verbaasde na alle
harde woorden die er gevallen waren. Haar houding
vond ik bij die gelegenheden telkens vreemd en on-
verklaarbaar. Haar ogen zochten dan telkenmale de
mijne, soms meende ik duidelijk tekenen waar te ne-
men alsof ze opnieuw toenadering wilde zoeken.
De eerste maal, een paar weken na ons on-
derhoud, uitte ze zich in die geest eens tegen mij. Ze
stond in de hal te wachten terwijl moeder de eieren
ging opbergen en het geld haalde. Een kort moment
was ik toen even met haar alleen. Toen gebeurde er iets
zonderlings. Snel en gejaagd fluisterde ze me toe: „Ik
heb er zo'n spijt van... ik kan niet meer van die jongen
afkomen...!” 't Waren maar een paar korte woorden,
maar ik was er beduusd van en wist niet wat ik er op
antwoorden zou, kon alleen nog maar een schouderop-
halend gebaar tegen haar maken. Wat bezielde het
meisje toch? Ik begon te vermoeden dat ze hoog en
gevaarlijk spel had gespeeld met die jongen, in de waan
verkerend mij daarmee jaloers te kunnen maken en tot
grotere activiteit te prikkelen. Nu ze inzag dat ze daar-
mee precies het tegenovergestelde bereikt had, kreeg ze
er spijt van zo te hebben gehandeld. Het deed mij ech-
Hoofdstuk 2
Omstreeks half januari begon het plotseling te winte-
ren, streng en langdurig. Een felle, snijdende oosten-
wind striemde wekenlang hardvochtig het gemobili-
seerde Nederland. Dik viel overal de sneeuw, het bleef
maar telkens opnieuw sneeuwen en overal in Europa
was het bitter koud. De befaamde winter van 1929 leek
er bij in het niet te verzinken, zeker wat het kou-
de-record betreft, maar ook de lange duur van deze
barre winter was in geen jaren voorgekomen. IJzel
legde het verkeer soms voor dagen lang stil, treinen en
auto's sneeuwden onderweg in, iedere dag werden er
lagere temperaturen gemeten en in het oosten van het
land daalde het kwik zelfs tot meer dan 25 graden C.
onder het nulpunt! Het was een ongekend strenge win-
ter. Het leek bijna een straf, aan het mensdom opgelegd
voor z'n barbaars gedrag, z'n zucht tot oorlogvoeren.
Merkwaardig was het dat ook de twee daaropvolgende
winters nog weer strenger en nijpender werden, zelfs
zó hevig als nergens in de annalen vermeld stond. De
koudegolf van 1940 duurde bijna tot einde maart, het
voorjaar liet lang op zich wachten.
Ook de oorlog bleef slepende; aan de fronten,
voor zover daar sprake van was, viel geen noemens-
waardige voortgang te bespeuren... er gebeurde eigen-
lijk in het geheel niets. Men wachtte mogelijk af tot
deze strenge winter voorbij zou zijn. Op sommige
ogenblikken dacht niemand er aan dat het eigenlijk
oorlog was, zó gewoon en alledaags ging 't leven z'n
gang. Wel ondervond de uitgeverij op Zuid-Afrika van
de firma de Bussy enige moeilijkheden met de export
van boeken doordat vele schepen aangehouden werden,
opgebracht naar Engelse havens en... soms wel werden
getorpedeerd! De boekenzendingen moesten vergezeld
gaan van overtuigende bewijsstukken dat er geen
grondstoffen van Duits fabrikaat in verwerkt waren en
dat gaf maar al te vaak aanleiding tot grote problemen.
De Engelsen waren wat dat betreft weer even onver-
biddelijk als in de Wereldoorlog 1914-'18. Toch kwa-
men de meeste zendingen goed over en de zaken gin-
gen over 't algemeen lang niet slecht. Op de fabriek
werkten wij in die dagen hard om de laatste hand te
-5-
ter niets meer, al mijn gevoelens voor Antje waren
bekoeld en ik dankte de hemel dat ik bijtijds had inge-
zien dat ik door Antje mijn geluk met Betty in de waag-
schaal had gesteld. Haar had ik tenminste behouden en
die wetenschap stemde me tot grote dankbaarheid.
leggen aan, wat ik wel eens verheven „mijn levens-
werk” placht te noemen, de „F.A.K.-Volksangbundel
vir Suid-Afrika”, een muziekwerk dat bestemd was om
te verschijnen ter gelegenheid van het eeuwfeest van de
Unie van Zuid-Afrika. De firma had er grote ver-
wachtingen van en er zou een enorme oplage van ge-
drukt worden. Einde maart kwam dit kolossale werk-
stuk gereed, meer dan twee jaar hadden mijn collega
Wieringa en ikzelf er onze beste krachten aan gewijd,
de muziek was geheel en al op „ambachtelijke” wijze
met de hand gezet en toen de laatste vormen op de pers
gingen voelden we ons allebei of we een goede kame-
raad verloren hadden! Mijn vader had in de laatste
weken vooral sterk aangedrongen om spoed te betrach-
ten met het drukken en binden want hij wilde de gehele
oplage liefst zo gauw als mogelijk was naar de filialen
in Z. Afrika verzonden hebben... Angstige voorgevoe-
lens dreven de zakenmensen tot groter haast bij het
uitvoeren van hun plannen en ondernemingen... im-
mers het kon plotseling wel eens te laat blijken? He-
laas, het noodlot beschikte dat dit prachtige boekwerk,
waaraan we allemaal met zoveel plezier gewerkt had-
den, nimmer de plaats van z'n bestemming zou be-
reiken...!
Als bijzonderheid moet ik nog vermelden dat
op zondag 10 maart Betty weer eens 'n keer bij me
thuis op visite kwam. Ze had het er op gewaagd na m'n
uitdrukkelijke verzekering dat de oudelui de hele dag
wegbleven en naar de ten Bouwhuyzen waren in
Utrecht, ze zouden niet voor 's avonds laat terugkeren.
Doordat ze overdag liever niet gezien wilde worden in
ons roddelbuurtje had ze het er maar op gehouden om
's avonds tegen donker te komen. Het werd een oerge-
zellige avond, zij een beetje angstig voor de buren en
voor de mogelijkheid van een onverwacht terugkomen
van m'n vader en moeder, ik met het grandioze gevoel
van de „gastheer” te zijn en haar te trakteren op alles
wat ons home te bieden had. Nou, dat was goed aan
mijn kleintje besteed! We dronken eerst gezellig thee
samen en ik had ook nog een voorraadje bier in huis
waar ik later op de avond mee op de proppen kwam en
waarop ik haar bijzonder trakteerde. Daar tussendoor
vertoonde ik nog een paar films voor haar waarna we
nog geruime tijd voor het verlichte aquarium zaten te
kijken, iets waarvan ze nooit genoeg scheen te kunnen
krijgen. Meer dan ooit tevoren besefte ik toen hoe innig
ik haar lief had op die verrukkelijke avond. Tegen elf
uur bracht ik Betty naar huis terug, het was weer een
onvergetelijke avond geweest temidden van de onzeke-
re en woelige tijd om ons heen. Wonderbaarlijk lief
vond ik Betty telkens zo in mijn eigen huiselijke omge-
ving waarin het leek of wij telkens nog meer tot elkan-
der kwamen. Het kwam mij voor dat ik dubbel dank-
baar moest zijn dat het spelletje met Antje nog net bij-
tijds geëindigd was. Het verbaasde me nauwelijks toen
bleek dat ik mij na een paar weken er al helemaal mee
verzoend had en het gevoel kreeg alsof er een last van
mij afgenomen was. Soms praatte ik op zo'n zaterdag-
middag, als ze gewoontegetrouw de eieren kwam bren-
gen, wel eens met Antje alsof er nooit iets tussen ons
geweest was...
Zo schreed het jaar 1940 gestadig voort, aan-
vankelijk nog zonder wereldschokkende gebeurtenis-
sen. Het was oorlog in Europa en nog wel heel dicht bij
huis, nu ja, maar omdat er niets gebeurde dacht geen
sterveling daar verder diep over na. Het leven ging
schijnbaar normaal door. Het was een zonderlinge
oorlog; tot aan de tanden gewapend stonden Frankrijk,
Engeland en het Duitse Rijk tegenover elkander, maar
tot werkelijk actieve krijgsverrichtingen was het nog
steeds niet gekomen.
Van Duitse zijde werd een vreemdsoortige
propaganda gevoerd, met luidsprekers, enorme appara-
ten, die opgesteld waren aan de overkant van de Rijn en
waardoor de Fransen werd toegebruld dat ze niet op de
Duitsers moesten schieten en dat zij, de Duitsers wel te
verstaan, in rede en eendracht wilden samenwerken
met het Franse volk... Het bracht de wereld in verwar-
ring, allerwegen ontstond het waanidee dat de nazi's de
strijd niet aandurfden of helemaal geen zin in deze
oorlog hadden. Wij vroegen ons af: staan de moffen er
dan zo slecht voor? Wat was dit voor een krankzinnige
toestand? Op deze manier kon de oorlog nog jaren en
jaren voortduren! Neen, dat kòn eenvoudig niet! Ieder-
een voorvoelde: het is de stilte die aan de orkaan vooraf
gaat. Het kàn en het zal niet zo rustig blijven. Nog
lagen de enorme legers van het ganse militaire apparaat
bewegingloos tegenover elkaar, als roofdieren, loerend
en afwachtend op het ogenblik dat zij elkander naar de
strot konden vliegen. Ergens waren wij ons dat wel
degelijk bewust, het hield de wereld in een voortdu-
rende, nerveuze spanning. Eens zouden de beide mon-
sters toeslaan, zou de eerste grote aanval een begin
vinden, de eerste bombardementen dood en verderf
zaaien. De vraag was alleen: waar en wanneer?
En het bleef niet zo. Nauwelijks was het ijs
overal gesmolten en de dikke sneeuwvacht over Europa
weggedooid, of de vulkaan, aan welks voet wij nog
-6-
geruime tijd bijna onbekommerd hadden geleefd, be-
gon zich te roeren. Weldra stonden wij aan de voor-
avond van het ontzettende wereldgebeuren dat niemand
begrijpen kon, dat geen weldenkend mens ooit gewild
had. De eerste stoot in die richting begon met het in-
cident van de „Altmark” in de Noorse wateren op 17
februari, het Duitse slagschip dat door de Engelsen in
de Noorse territoriale wateren werd geënterd en tot
zinken gebracht. Een storm van verontwaardiging
raasde door de Duitse pers. Noorwegen werd er van
beschuldigd niet in staat te zijn z'n neutraliteit te hand-
haven, zoals het heette, wat in de grond van de zaak
volkomen waar was. Maar wat kon het zwakke Noor-
wegen daartegen uitrichten? Het was ons al lang duide-
lijk geworden dat de kleine, neutrale landen er in deze
oorlog maar beroerd tussen zaten. Hun schepen werden
opgebracht, hun neutraliteit in de lucht voortdurend
nacht aan nacht door de oorlogvoerende landen ge-
schonden, het waren hun koopvaardijschepen die her-
haaldelijk op mijnen liepen enzovoort. Neutraliteit was
in deze oorlog wel een zeer wankel begrip, om niet te
spreken van een onmogelijke zaak! Natuurlijk regende
het verwijten aan het adres van de regering van Noor-
wegen bij monde van de Duitse pers. Scherpe en drei-
gende waarschuwingen dat zoiets een tweede maal niet
weer gebeuren moest... Noorwegen beloofde beter-
schap en opnieuw passeerden er enige weken zonder
dat zich ernstige botsingen voordeden. Maar toen
kwam de stormloop... de uitbarsting van al datgene wat
wij reeds zo lang verwacht hadden. Het overrompelde
ons toch nog in de bliksemsnelle opeenvolging der
gebeurtenissen. We konden het zo gauw niet allemaal
verwerken...
Maandag 8 april 1940 - Amsterdam
De neutraliteit van Noorwegen opnieuw geschonden!
Engelse mijnenleggers zetten mijnen uit in de territoria-
le wateren van genoemd land. Sensatie in alle dagbla-
den. Engeland beweert dat Duitse schepen voortdurend
bescherming zoeken dicht onder de Noorse kust en
daar ongehinderd doorgelaten worden.
Dinsdag 9 april 1940 - Amsterdam
Opnieuw paniek! In de morgenuren gaat als een lopend
vuur het gerucht rond dat Duitse troepen een opmars
tegen Denemarken begonnen zijn, geheel onverwacht
zonder ultimatum of oorlogsverklaring. Het gerucht
blijkt maar al te waar. Denemarken wordt bezet in
nauwelijks één dag, het heeft zich zonder slag of stoot
moeten overgeven. En nu komt de fascistische oor-
logsmachine van het Derde Rijk in alle hevigheid op
gang, de Duitse stoomwals rolt verder! Het blijft niet
bij Denemarken. Reeds in de middag van diezelfde dag
wordt het bericht onmiddellijk gevolgd door een nog
grotere sensatie. Wij vernemen via de radio dat, de
Duitse invasie zich heeft voortgezet naar Noorwegen.
Schepen vol Duitse troepen zijn de Noorse havens bin-
nengelopen en hebben die bezet, na de geringe tegen-
stand van de verdediging te hebben „neergeslagen”,
zoals het luidt. De avondbladen verschijnen met vette
koppen in grote opmaak: NOORWEGEN
VERKLAART DUITSLAND DE OORLOG! Dat was
het beging van de grote, schier onvermijdelijke ramp:
Noorwegen meegesleurd in de oorlog. Fel boden de
noren aanvankelijk tegenstand, geholpen door het En-
gelse expeditieleger. Korte tijd werd er hevig ge-
vochten... maar de Duitse opmars ging met verplette-
rende zekerheid voort.
Hoe reageerden Nederland en België hierop?
Angst in verdubbelde mate maakte zich van ons mees-
ter, want het begon nu wel duidelijk te worden: Dene-
marken en Noorwegen zijn de eersten! Wie zal de
volgende zijn? Ogenblikkelijk werden alle militaire
verloven ingetrokken. De Regering maande opnieuw
tot kalmte, maar niettemin verkeerde het gehele land in
de hevigste paniekstemming. Niet ten onrechte schreef
„De Haagsche Post” van vrijdag 12 april: „Nederland
en België verkeren thans in een toestand van hoog
alarm! Hoe staat het met onze weermacht? Zijn wij
gereed?” Ziedaar een oordeel en een paar luttele vragen
die aan duidelijkheid betreffende de ernst van de situa-
tie niets te raden lieten!
In Noorwegen woedde de strijd hevig. Koning
Haakon vluchtte, voortdurend achtervolgd en vanuit de
lucht bedreigd, eerst naar het hoge noorden en week
daarna uit naar Engeland. In mijn aantekenboek lees ik
op 12 april: „Nu barst de oorlog in alle hevigheid uit!”
En zo was het ook inderdaad en nòg hadden wij geen
flauw benul van wat ons zelf boven het hoofd hing!
Zondag 14 april verwachtte ik Betty 's avonds
bij me thuis; de oudelui waren, ondanks de gevaarlijke
situatie, toch nog weer naar de ten Bouwhuyzen in
Utrecht vertrokken. Maar ik wachtte die avond ver-
geefs op mijn vriendin, ze kwam niet opdagen, wat me
wel een beetje verontrustte. Ik besloot uiteindelijk om
maar naar haar toe te gaan. Ik trof haar thuis aan in een
ontzettende angstige en nerveuze stemming. Ze be-
greep niet hoe ik haar nog had durven verwachten in de
huidige omstandigheden. Ze vond het bijkans onver-
antwoordelijk van mijn ouders dat ze het gewaagd
hadden nu nog naar Utrecht, te gaan, „Piet, ze weten
toch wel dat bijna het hele treinverkeer is lamgelegd?
Nee, ik had niet gedacht dat ze gaan zouden en dat ze
wel rustig thuis gebleven waren... ik durfde het echt
niet aan om nu bij je te komen,” zo verklaarde ze me
haar wegblijven. Zelf voelde ik me die dag ook nogal
nerveus en wat angstig gestemd. De dreiging van een
catastrofe hing voortdurend om je heen. De hele dag
had ik telkens naar de radio zitten luisteren en nieuws
-7-
opgevangen over de ontwikkeling in Noorwegen. Bij
Betty was het die avond al niet anders gesteld. Het
zuidelijk deel van Noorwegen was al geheel onder de
voet gelopen, de regering gevlucht...!
Vrijdag 19 april 1940 - Amsterdam
DE STAAT VAN BELEG AFGEKONDIGD VOOR
GEHEEL NEDERLAND! Dat was het frontpagi-
na-nieuws van de ochtendbladen op deze dag, het was
wel de scherpste maatregel ná de mobilisatie die onze
regering tot nu toe genomen had. Het gehele bestuur
van ons land was hiermee in handen gelegd van het
militaire gezag! Dus moest de toestand toch wel heel
ernstig zijn. Inderdaad, de toestand waarin ons land
zich bevond was ernstig, blijkbaar zelfs zó, dat men het
wenselijk achtte het gehele Nederlandse volk onkundig
te laten van hetgeen er werkelijk zich achter de scher-
men afspeelde, als waren we kleine kinderen voor wie
men boze dingen beter kan verzwijgen. Pers en radio
stelden om beurten het publiek gerust, verzekerden ons
met klem dat ook deze maatregel niets te beduiden
had... hij was louter uit voorzorg genomen. Wat zich
echter achter de politieke schermen afspeelde in die
kritieke dagen... daarvan bleef het grote publiek on-
kundig. Ofschoon... er moeten aan het Ministerie toch
wel enkele lieden zijn geweest die volkomen op de
hoogte waren van hetgeen er te gebeuren stond. Toch
deed het verwonderlijk aan in de krant te lezen op een
weinig opvallende plaats, dat prinses Juliana een tele-
gram had gezonden aan de schrijver Hendrik van Loon
die in Amerika woonde. Deze zou namelijk aan de
koninklijke familie telegrafisch aangeboden hebben de
Oranje's onderdak te verlenen op zijn landgoed in
Amerika indien de nood haar tot vluchten dwong. Het
telegrafisch antwoord van prinses Juliana hield onge-
veer het volgende in: zij bedankte hem hartelijk voor
zijn vriendelijke aanbod, maar ze zou er geen gebruik
van maken want hij, als goed Nederlander, moest toch
weten dat een Oranje nooit zijn post verlaten had en
ook nimmer verlaten zou. Zij bleef in de ure des ge-
vaars bij haar Volk! Een veelzeggend bericht voor wie
tussen de regels door kon lezen en het vormde dagen-
lang onderwerp van gesprek. Dit toch waren alles
behalve geruststellende berichten; ieder weldenkend
mens kon er uit opmaken dat ons land wel degelijk in
groot gevaar verkeerde en dat men van dit feit in het
buitenland beter op de hoogte scheen te zijn dan wijzelf
hier! Maar het publiek, langzamerhand ongevoelig
geworden voor de herhaalde prikkels van dreiging en
spanning, was geneigd spoedig te vergeten en zich
maar geen zorgen meer te maken. We hadden 't, nu al
zó vaak meegemaakt en het was telkens weer met een
sisser afgelopen. Nòg bleef Nederland een eilandje van
vrede temidden van het woelige oorlogstoneel; men
ging vrolijk uit, de bioscopen zaten vol, het Rem-
brandtsplein baadde zich nog in een zee van licht... er
was nog volop te eten en te drinken en er werd genoeg
verdiend... waarom zouden wij ons dan zorgen maken?
De optimisten schenen gelijk te krijgen, want
in de daarop volgende dagen bleef alles nog rustig. In
mijn aantekenboek vind ik nog een paar feiten vermeld
die gedachten opwekken aan voorbije tijden uit mijn
vroege jeugdjaren. Het was op maandag 22 april dat de
oude Antoon Hulskes stierf, na nog verscheidene jaren
van z'n karig pensioentje te hebben geprofiteerd. „Ou-
we Toon” van het Singel... de geheimzinnige kelder
waarin hij de boeken inpakte bestemd voor Zuid-
Afrika... wat een schat van herinneringen uit een goede
en lang vervlogen tijd zijn er aan jou verbonden... Je
stierf nog juist op het goede ogenblik, voor jou was de
oorlog afgelopen! Misschien was het een geluk voor al
diegenen die in de dagen voor 10 mei 1940 het tijdige
met het eeuwige verwisselden, want hen bleef veel
rampspoed bespaard. Op 27 april vertrokken Schense-
ma en A.C. Meyer bij de firma met vervroegd pensi-
oen, twee uit de oude garde die uit ons midden verdwe-
nen teneinde plaats te maken voor jongeren uit het
werklozenleger.
Dan een week later... Op vrijdag 3 mei wor-
den we opnieuw opgeschrikt door alarmgerucht. Afde-
lingschef Wognum komt er de zetterij mee op rennen
met de opwindende boodschap: „Jongens, er is weer
stront aan de knikker... alle militaire verloven opnieuw
ingetrokken... 't is zojuist door de radio meegedeeld.
Alle soldaten die nog thuis zijn of onderweg naar huis
moeten ogenblikkelijk naar hun standplaatsen terug...
de verlofgangers worden op de stations tegengehouden
en het reizigersverkeer ligt weer lam, burgers kunnen
niet met de trein!” En het was geen loos gerucht maar
inderdaad waar. M'n buurjongen boven ons die als
rekruut voor z'n nummer onder de wapenen lag, was
maar nauwelijks een halfuurtje thuis geweest, juist met
verlof. Ze waren hem komen waarschuwen en met een
bezwaard gemoed had z'n moeder afscheid van hem
moeten nemen en zelf had hij met bewogen stem ver-
klaard dat hij ditmaal bang was om te gaan. Hij had van
alle buren afscheid genomen... dat had ie nog nooit
eerder gedaan! Ze waren er allemaal van onder de
indruk en voor 't eerst kregen we het bange voorgevoel:
god weet hebben we hem voor 't laatst gezien... want nu
komt er oorlog in dit land! Het werd een angstig week-
end, dat voorbij ging in folterende spanning.
Op zaterdagmiddag 4 mei, de dag voor moe-
ders verjaardag, ging ik nog de stad in om een nieuw
kostuum te kopen. 't Was razend druk in alle winkels,
het scheen of alle mensen nog zoveel mogelijk inkopen
wilden doen, kleren, schoenen, stoffen... de angst zat
-8-
overal in de lucht, je kon het aflezen op de gezichten
van de mensen. We gingen bij v.d. Brul. Het was er
enorm druk, maar ik slaagde uitstekend. Ik was op weg
gegaan met het plan om tenminste een goed pak te
kopen, maar eenmaal in het magazijn was het of ik een
ingeving kreeg. Waarom zou ik er geen tweede kos-
tuum bijnemen? De winkelbediende raadde het me
sterk aan (geen wonder!). Maar gelijk had hij. Nu wa-
ren de kwaliteiten nog prima, de prijzen vrij normaal.
Hoe zou dat over een paar maanden zijn? Ik bedacht
me niet lang en schafte me twee prachtige pakken aan.
En we deden nog meerdere nuttige inkopen die middag,
zoals overhemden, sokken enzovoort enzovoort. 't Liep
aardig in de papieren, maar ik ben er later altijd dank-
baar voor geweest dat ik mij deze nuttige zaken nog
precies op het juiste ogenblik heb aangeschaft, ik kon
er nu tenminste voor een jaar of wat tegen! Nog hoor ik
moeder zeggen toen in de loop van de avond de bestel-
ling werd bezorgd: „Nu jongen, ik hoop dat je ze alle-
bei in gezondheid en vooral in vrede mag verslijten...”
Bittere ironie van het noodlot...! Wie kon weten hoe wij
er een week later voor zouden staan.
Moeder's verjaardag werd nog een drukke,
maar wel gezellige dag ondanks de zekere druk die
over ons allen lag. Er werd door de visite voortdurend
gepraat over de oorlog... maar niemand durfde het
ergste vermoeden uit te spreken. We stelden mekaar
maar zo'n beetje gerust. Ook uit Utrecht waren ze er
allemaal... nog zie ik m'n neef Ton in de kring zitten,
krijgshaftig in z'n kordaat mannelijk officierstenue,
ofschoon hij helemaal niet zo krijgshaftig was van
nature, met z'n stil, lobbesachtig lachje... hij was gele-
gerd in Weert met een klein commando. Natuurlijk
probeerden wij hem uit te horen, of ie soms iets meer
wist van de toestand... Doch hij lachte maar zo'n beetje
goedig en liet niet meer los dan dat hij wel wat wist,
maar verder uitdrukkelijk zwijgplicht had! Hoe kon die
jongen in godsnaam toen zo gemoedelijk zitten lachen
en op z'n gemak een paar glazen wijn drinken en ge-
bakjes eten? Ook hij had er geen flauw idee van waar ie
een goeie week later zou zweven... en zo waren er
zovele. Allemaal hadden we het voorgevoel dat er iets
te gebeuren stond maar we waren al zó vaak opge-
schrikt door volkomen ongegronde geruchten, dat
niemand zich meer ernstig ongerust wilde maken. De
verjaardag van moeder was een feestelijke gebeurtenis
geweest waaraan we nog dikwijls terug dachten in de
dagen en jaren die daarop volgden.
 Hoofdstuk 3 De hel barst los
Een prachtige meimaand was begonnen met warm
lenteweer en overal waasde het jonge groen in tere
tinten. De Betuwe stond in volle bloesempracht en alles
was geur en kleur, vol nieuw jong leven. Ik hoor het
mijn collega Wieringa steeds nog zeggen: „Ja jongens,
de natuur komt weer met nieuw leven en de mens ver-
schijnt met... nieuwe dood...!” Besefte hij toen zelf wel
de lugubere waarheid van die woorden? Hoe kon de
lieve Heer het gedogen dat in die ene week, toen alles
bloeide en groeide in de natuur, de vogels blij nestelden
en hun hoogste lied uitzongen en terwijl zovele duizen-
den jonge mensen vol verwachting in de blauwe hemel
tuurden, dat juist toen de Dood op zulk een afzichtelij-
ke wijze over ons arme land moest razen... dat het
bonte, frisse voorjaarsland bezoedeld moest worden
door het leed van vele duizenden onschuldigen... alleen
omdat een misdadige psychopaat in het oostelijk buur-
land dat persoonlijk zo beslist had...
Alarmerend bleven de berichten in de bladen
in de week van 6 tot 10 mei. Wanneer ik de oude kran-
ten uit die zelfde week nog weer eens doorlees, dan kan
ik mij nog niet voorstellen dat we zo weinig begrip
hadden voor het gevaar dat Nederland bedreigde. In het
avondblad van „De Telegraaf” van woensdag 8 mei
1940 werd zelfs openlijk gesproken over de hardnek-
kige geruchten die in Berlijn de ronde deden dat de
Duitse legers op het punt stonden Nederland binnen te
vallen! Natuurlijk werden die geruchten met klem
gedementeerd. De Duitse pers verklaarde het kortweg
voor onzin en verzekerde dat er hoegenaamd niets aan
de opstelling der legers aan het westfront was veran-
derd. Het heette dat die geruchten afkomstig waren uit
Engelse bron en bedoeld als „afleidingsmanoeuvre”. Ze
lieten doorschemeren dat er volgens de Duitse legerlei-
ding sterke aanwijzingen bestonden dat Engeland zelf
van plan was om hier een inval te doen! Het hoofdarti-
kel in „De Telegraaf” van diezelfde datum deed ook
vrij zonderling aan: „Paraat - Geen reden tot onrust!”
zo luidde de kop, maar onderaan, een kolom verder een
heel ander bericht, in 't kort luidend: „Ook voorzorgen
in het buitenland. Dr. A. Loudon betaalmeester in geval
van nood, wanneer Nederland aangevallen zou wor-
den...!” Dit soort raadselachtige berichtgeving was er
misschien de oorzaak van dat niemand meer ernstig
geloofde in het dreigend gevaar van een aanval. Ik
geloof ook dat wij in die dagen allemaal onder zulk een
nerveuze spanning stonden, dat we de kranten niet
-9-
meer behoorlijk lazen of durfden te lezen, anders waren
we op de vroege ochtend van de tiende mei niet zo
onaangenaam verrast geweest! Je leefde maar alle
dagen in de stemming van: „Och kom, 't zal wel weer
overwaaien!”
Donderdag 9 mei 1940 - Amsterdam
Deze datum zal ik mij altijd blijven herinneren als een
uitermate merkwaardige dag. Ik ben er zeker van dat er
iets vreemds aan deze dag was, al kan ik onmogelijk
onder woorden brengen wàt. In zekere zin zou men
kunnen spreken van een historische dag, al was
niemand zich dat bewust. Voor Nederland eindigde op
de negende mei 1940 een belangrijk tijdperk, 't zou de
laatste dag zijn voor lange tijd dat we vrij waren om te
zeggen en te schrijven wat we wilden. Het werd ook de
laatste dag dat alles in ons kleine, vredelievende land
nog normaal ging en ik ben mij er nu nog terdege van
bewust dat ik op die donderdag mij dit belangwekken-
de feit onbewust voorvoelde.
Duistere voorgevoelens joegen een kille hui-
vering door de lage landen aan de Noordzee... 't Was of
je gedachten voortdurend op één punt vastliepen, of ze
ergens stuitten tegen een onzichtbare hindernis...... Het
leek onmogelijk om plannen te maken voor de dag van
morgen, voor de Pinksterdagen die vlak voor de deur
stonden...
Na het avondeten speelde ik, gewoonte-
getrouw, langer piano dan gewoonlijk. In deze dagen
had ik toen juist de drie prachtige koralen van César
Franck in studie, voor groot orgel geschreven. De grote
bewondering die ik voor de muziek van Franck koes-
terde hadden me er toe gebracht deze drie orgelwerken
voor piano te realiseren en na langdurige intense studie
mocht ik me er in verheugen dat ik juist op deze
vreemde avond de drie werken vrij behoorlijk onder de
knie had gekregen, eigenlijk voor 't eerst. Ik voelde
plotseling dat ik speelde met een ongekende innerlijke
gedrevenheid die mezelf volkomen wonderbaarlijk
toescheen. Het geluid van de piano kreeg de bovenna-
tuurlijke glans van een orgel, het klavier scheen vanzelf
aan te spreken, moeiteloos bewogen de toetsen en het
leek alsof Père Franck zelf achter mij stond en met zijn
wil m'n handen bestuurde, zodat niet ik het was die
speelde, maar hij zelf zijn grootse schepping tot leven
bracht. In mijn verbeelding veranderde het beeld van
het pianoklavier langzaamaan in de manualen van een
oud en koninklijk orgel... 't was alsof ik de nobele klank
hoorde van tong- en pijpwerk, want zó alleen kon het
meesterwerk van Franck weergegeven worden. Zoals
bij de meeste werken van César Franck waren ook deze
orgelkoralen doortrokken van een stille melancholie, er
ging een sfeer vanuit die iets in zich had van de onbe-
grepen verlangens van een mens die het allerhoogste
tracht te zoeken in tere, religieuze klanken. Was het
toeval, dat ik deze muziek spelen moest aan de voor-
avond van het ontzettende drama dat over Europa
kwam? Voor mij had de orgelmuziek van César Franck
altijd iets „profetisch” gehad... vooral waar 't m'n eigen
leven betrof... „Choral III”, steeds een symbool van
tragiek waar het de liefde betrof, ik had dat al dikwijls
ondervonden! En thans weet ik dat er een nauwe sa-
menhang bestond tussen de motieven van het Eerste
Choral en de gebeurtenissen die in de daarop volgende
dagen plaats grepen. Want telkens, onder het hevigste
oorlogstumult, de afschuwelijkste angst die ons in
paniek tezamen joeg, dreunde onafgebroken dat éne en
zelfde motief in omhoog oplopende tertsen mij door het
gehoor, steeds maar weer opnieuw... ik kon het niet
meer kwijtraken, het was als een folterende demon. En
nog jaren later zou ik bij het horen van deze muziek
steeds weer herinnerd worden aan de angstvisioenen
van die verschrikkelijke dagen...
Toen ik die avond laat naar boven ging om
mij te ruste te begeven, bleef ik op mijn slaapkamer
nog geruime tijd voor het geopende venster naar buiten
kijken en aanschouwde beneden mij het beeld van het
nachtstille pleintje en verder daarom heen de lichtgloed
van onze dierbare stad, het vertrouwde aanblik van de
duizenden lichtjes... niet beseffend dat ik dit schouw-
spel voor het laatst te zien kreeg, althans voor lange,
lange tijd....
En zo sluimerde Nederland die nacht in... in
argeloze slaap en nog onbewust van de grootste ramp
aller tijden die voor haar poorten stond...
Vrijdag 10 mei 1940 – Amsterdam
Choral I: C. Franck
Zwaar ligt de voorjaarsnacht over Amsterdam, rust en
stilte beheersen de uitgestorven straten en pleinen... zo
ligt de stad daar te dromen onder het matte schijnsel
van een flonkerende sterrenhemel.
Het moet omstreeks twee uur in de nacht zijn,
wanneer ik plotseling met een schok ontwaak door iets
wat ik niet dadelijk kan thuis brengen. Was dat on-
weer? Hoorde ik niet duidelijk een aantal zware slagen
door de stille nacht klinken? Nog half wakker luister ik
aandachtig, met de gedachte dat ik misschien gedroomd
heb, maar plotseling... daar is het weer! Deksels, wat is
dat voor een geluid? Bom, bom... bom-bom-bom...
- 10 -
pam-pam-pam...! Maar dat is schieten... ja, daar is geen
twijfel aan, dit geluid is afkomstig van het luchtdoelge-
schut, maar zó heftig en dicht in de omgeving heb ik
het nog nimmer gehoord, het moet vlak bij de stad zijn.
Ook is het of ik in de verte zwaar geronk van vele
vliegtuigen verneem dat even later langzaam weer
wegsterft. Nog half door slaap overmand veronderstel
ik dat het wel weer vreemde vliegtuigen zullen zijn,
misschien verdwaald, zoals wel meer is voorgekomen
en waarop waarschuwingsschoten worden gelost. Dan
wordt het even plotseling weer stil in de lucht en het
lijkt voorbij te zijn. Bijna onmiddellijk ben ik weer
onder zeil, niet lang echter in mijn verbeelding... want
kort daarop schrik ik opnieuw wakker! Weer wordt er
geschoten, maar het klinkt nu nog veel zwaarder en het
is langduriger... Het is alsof ik de projectielen vlak
boven het plein uiteen hoor barsten. Ook valt er nu niet
meer aan te twijfelen dat er vliegtuigen in de lucht
zijn... en zelfs vele vliegtuigen, ze denderen in golven
vrij laag over de huizen en nu wordt het kanongebulder
al heviger. Ik ben nu klaarwakker en steek het licht aan
om op de wekker te kijken. Ik zie dat het net even over
drie is. Een vreemde, nerveuze angst overvalt me...
voor de donder... wat zou er gaande zijn... al wéér
vreemde vliegtuigen? En dan nog wel in zulk een grote
getale? Een bang voorgevoel bekruipt me op dat mo-
ment... even veronderstel ik de ontzettende mogelijk-
heid van een Duitse aanval op ons land... maar wanneer
het dan buiten opnieuw rustig wordt in de lucht en het
vliegtuigrumoer verstomd is, verwerp ik die gedachte
als tè absurd en onmogelijk. Nog eenmaal schuif ik het
gordijn opzij en tuur in het duister naar buiten, er is
niets bijzonders te zien; boven het oosten begint de
horizon iets lichter te worden en kondigt de dageraad
zich aan. Rillerig en onrustig kruip ik weer onder de
dekens met een nerveus bonzend hart. Wederom vat ik
de slaap. Telkens meen ik in mijn onderbewustzijn het
gedreun en gedonder van geschut te horen. Het is vijf
uur als ik al weer voor de derde maal klaar wakker ben
en nu besef ik al spoedig dat van slapen niet veel meer
zal komen. Buiten is het lieve leven opnieuw aan de
gang terwijl het nu toch klaarlichte dag is geworden...
de piloten van die „vreemde” vliegtuigen zullen nu
waarachtig toch wel in de gaten hebben dat ze boven
verboden terrein zitten met hun kisten! Nu, dat hebben
ze blijkbaar wel degelijk in de gaten en het ligt klaar-
blijkelijk in hun bedoeling om juist hier in groten getale
iets te ondernemen! Uit alle richtingen weerklinkt nu
onafgebroken het gepaf van de luchtafweer en van alle
zijden stuiven vliegtuigen laag door het luchtruim... het
is niet gewoon meer! - Met een ruk schuif ik de gordij-
nen verder uiteen en werp het zolderraam wijd open.
Het is volop dag, de zon moet juist even boven de hori-
zon uit zijn gestegen en verbergt zich nog net achter de
wolkenkrabber. Dan ben ik van lieverlede getuige van
een ongewoon, angstaanjagend schouwspel dat alle
twijfels spoedig zal wegnemen. Nog lang probeer ik
mezelf moed in te praten, mezelf voorhoudend dat dit
allemaal niets te betekenen heeft... maar in waarheid sta
ik te trillen op mijn benen en klappertand in de koele
ochtendbries of ik de koorts heb! Overal voor de ramen
verschijnen in het vroege ochtenduur mensen, de mees-
ten nog in nachtgewaad en ook op straat groept men
samen, ja, zelfs op de daken staan ze met kijkers de
hemel af te zoeken. Het luchtruim boven de stad is vol
vliegtuigen die in V-formatie in alle richtingen zich
dreigend voortbewegen... geen twijfel mogelijk, het zijn
Duitse gevechtsformaties... bommenwerpers! Recht
boven mij ontwaar ik een aantal kleine rookwolken,
waarvan er steeds meer bij komen en die vergezeld
gaan van doffe explosies, het zijn de granaten van het
afweergeschut die ontploffen. Steeds meer half aange-
klede mensen verschijnen op straat die geagiteerd
samengroepen. Deuren staan overal open, men loopt in
en uit bij elkaar. Een paar mannen lopen in draf door de
straat... witte banden om de arm, het is de luchtbe-
scherming... Een troep Rode Kruis-verpleegsters op de
fiets trappen in gejaagd tempo voorbij, kennelijk inder-
haast opgetrommeld. Dan ineens... uit het oosten zie ik
een zeer groot eskader vliegtuigen naderen... het zijn
zware Heinkel bommenwerpers, ze komen recht in
onze richting... men wijst er naar en ieder volgt in
spanning de bewegingen der monsterlijke vogels. On-
afgebroken vuurt nu het geschut, duidelijk kan ik de
baan volgen die de blinkende granaten afleggen om dan
plotseling op te lossen in zwartgrijze rookwolkjes. Snel
begeef ik me naar de westzijde van de zolderverdieping
teneinde een beter gezicht te hebben op hetgeen er
gebeurt. Ik zie de machines stijl omlaag duiken, geen
twijfel meer mogelijk... ze vallen op Schiphol aan, de
vlieghaven!! Het is haast onbegrijpelijk dat ze niet
getroffen worden door de granaten die bij tientallen
rondom hen heen uit elkaar barsten. Even later dreunen
enige krakende explosies door de lucht... niet afkomstig
van het afweergeschut... en nu is er geen enkele twijfel
meer over wat hier aan de hand is... dit is een bombar-
dement. Grote God, zou het dan toch waar zijn? Het
kàn niet... o, laat het niet waar zijn... prevel ik ontzet. Maar helaas,
broken berichten doorgeeft, maar ik kan de woorden
niet verstaan. Op straat, vlak voor ons huis staan nu
ook veel bewoners in groepen bijeen en ik vang ver-
warde uitroepen op, hoor zeggen...: „Schiphol gebom-
bardeerd... Waalhaven... parachutisten...!” klinkt het
hier en daar. Grote goden, het schijnt waar te zijn!
Geen seconde langer houd ik het boven uit; het is nu
halfzes, nog idioot vroeg, maar ik moet weten wat er
aan de hand is en haastig schiet ik in de kleren. Als ik
naar beneden ga blijkt het hele huis in rep en roer te
zijn, bij de Mellinks staat de deur wijd open en daar-
binnen hoor ik de stem van mijn moeder vermengd met
een onderdrukt snikken en jammeren van onze buur-
vrouw. Bleek en ontzet kom ik binnen in onze woning.
Ook bij ons staat de radio luid aan en ik zie in de huis-
kamer mijn vader, nog gekleed in piama, voor het
- 11 -
toestel zitten luisteren. Een vreemde, nerveuze stem
spreekt in korte, afgebroken zinnen uit de loudspeaker:
„Hier luchtwachtdienst!!.... steeds meet parachutisten
worden op Waalhaven en in de onmiddellijke omge-
ving van Den Haag neergelaten... zij worden zo snel
mogelijk door onze troepen omsingeld en vernietigd...
sommige parachutisten schijnen gekleed te zijn in
Nederlandse uniformen...”
„Wat is er aan de hand... vader... is er... oor-
log??” vraag ik met een stem die schor klinkt van ont-
zetting. „Mijn god, jongen... weet je het dan nog
niet....? De Duitsers zijn binnengevallen, vannacht om
twee uur is het begonnen..., ons land is in oorlog met
Duitsland...!! Wij zijn al een paar uur op, moeder is
naar boven toe bij mevrouw Mellink... die is helemaal
overspannen...!” De Duitsers binnengevallen... van-
nacht...! Dus toch...! Langzaam begint de ontzettende
werkelijkheid tot me door te dringen en in de eerste
seconden kan ik het verpletterende nieuws nauwelijks
verwerken, 't is of m'n keel dichtgeknepen wordt. Ik
voel het bloed uit mijn hoofd wegtrekken en het koude
zweet breekt me uit. Weken en maandenlang hebben
we in die angstpsychose geleefd met het schrikbeeld
voor ogen dat ons kleine land er bij betrokken zou
worden... en nu is het zover, het oorlogsmonster is
binnen onze grenzen. In die eerste ogenblikken flitst de
gedachte in je omhoog: dit zullen we niet overleven...
het zal onze ondergang worden... Alle schrikbeelden
die je gedurende de hele mobilisatie hebben achter-
volgd vallen nu als een onontkoombare ramp op je
neer: opgeroepen worden en naar het front! Het is lang
niet uitgesloten dat deze oproep ieder moment door de
radio gedaan kan worden... en dan zal ik er onherroepe-
lijk bij zijn... ik ben nog altijd buitengewoon dienst-
plichtig en nog lang niet te oud om mee te mogen doen
aan de gruwelijke moordpartij! Er gaat een golf van
ontzetting over ons heen op dat noodlottige uur. De
eerste minuten vergaan in vertwijfelde radeloosheid,
allemaal voelen we ons staan van aangezicht tot aange-
zicht met de gruwelijke dood van de oorlog. Er schijnt
geenhetverleden meer
lijkt maar al tetewaar.
zijn Schiphol
noch toekomst, er dat
wordt op is nog
ogenblik vanuit de luch
alléén: het verpletterende onbegrijpelijke van het he-
den, dat van seconde tot seconde in zenuwmoordende
spanning wordt doorleefd.
Moeder komt even later van boven, ze heeft
rode ogen die alles zeggen, maar ze houdt zich flink.
Kordaat trekt ze haar mantel aan en besluit om naar
tante Louise te gaan, in de Uiterwaardenstraat. Ze wil
dat die dadelijk naar ons toe komt, ze woont er hele-
maal alleen aan de rand van de stad en niemand weet
wat er gebeuren kan. Door de radio blijven onophoude-
lijk de meldingen binnenkomen van het neerlaten van
vijandelijke valschermtroepen, overal in de omgeving
van de kust... in Haarlem, Den Haag, Rotterdam. Het
vliegveld Waalhaven moet reeds bezet zijn door de
Duitsers... het is bijna niet te geloven. Ontredderd staan
we bij elkaar, de klok slaat juist zes uur, maar buiten is
het een drukte van belang als ware het midden op de
dag. De lieve zon is net boven de daken uitgeklommen
en koestert ons met haar warme stralen uit een onbe-
wolkte voorjaarshemel. Het had zo'n prachtige lentedag
kunnen worden om onbekommerd van te genieten...!
Op straat drommen de mensen bij tientallen tezamen en
bespreken het laatste nieuws, maar voornamelijk de
joden uit de buurt zijn het die het meest van streek zijn;
zij weten maar al te goed wat er voor hen op het spel
staat wanneer straks de nazi-horden ons land zullen
binnenstromen! Onophoudelijk zien wij troepjes Rode
Kruis-verpleegsters op de fiets voorbij rijden en de
mannen van de luchtbescherming zijn overal in actie.
Toch valt mij één ding op: er is in 't geheel geen sprake
van paniek onder de mensen, de gezichten drukken bij
allen een nuchtere vastberadenheid uit. In ons huis
heerst een zonderlinge, ongewone toestand, er is plot-
seling een geest van verbroedering onder alle buren
gekomen, misschien komt dat omdat we allemaal in de
war zijn. Onze deur staat wijd open en we zijn in 't
geheel niet verwonderd wanneer daar plotseling mijn-
heer Mellink bij ons binnenstapt, ook nog half aange-
kleed. Ongevraagd valt hij bij ons in een stoel neer,
zwijgend en nerveus de handen wringend. Hij prevelt
iets onverstaanbaars en weet nauwelijks woorden te
vinden. Ik begrijp wat er in de goede man omgaat... hij
denkt aan zijn zoon Ton, die god zal het weten nu mis-
schien op ditzelfde ogenblik midden in de vuurlinie zit
en moet vechten tegen de gehate indringers en, waaraan
niemand nauwelijks durft denken, de mogelijkheid dat
die jongen al gesneuveld kan zijn... midden in deze hel
van bloed en tranen... Met een schok denk ik plotseling
aan mijn enige vriend Herman, tracht me een beeld te
vormen van hetgeen hem op dit ogenblik voor ogen
staat, wat hij nù, op dit moment meemaakt... ook hij...
misschien reeds gedood... Het gaat allemaal boven je
verstand uit, je kan het nog niet omvatten, dat dit ons
allemaal overkomen moet... het lijkt onbestaanbaar:
Nederland aangevallen en meegesleurd in de oorlog.
En nu is het zover... wat zal er van ons worden? Ik hoor
vader moedeloos zeggen: „Ach, ze moeten zich maar
gauw overgeven... wat geeft het... wij kunnen immers
toch geen tegenstand bieden, het is maar bloedvergie-
ten voor niets!” - „Waarachtig niet!!” stuift onze buur-
man op, „wat dàcht u wel... er uit moeten ze en gauw
mogelijk zegt hij met trillende stem. Niemand weet er
veel op te zeggen maar in gedachten trek ik snel een
vergelijking tussen onze povere weermacht met al z'n
verouderd materiaal en de perfecte oorlogsmachine van
de Duitsers waaraan Hitler al enige jaren lang met alle
inspanning van krachten heeft gebouwd. „Liever ka-
nonnen dan boter”, was de leuze van de nazi en zie-
hier... vandaag op 10 mei 1940 zien we hoe het resul-
taat is van het fascistische oorlogsgebral!
We zetten een van de Duitse zenders aan op
de radio. Er schettert overmoedige marsmuziek uit de
luidspreker. Na een korte poos wordt de muziek onder-
- 12 -
broken en dan kondigt een omroeper in de Nederlandse
taal een bijzondere mededeling aan. Er volgt een op-
roep tot de bevolking van Nederland, België en
Luxemburg. Bij monde van de Duitse zender wordt
thans openlijk toegegeven dat de Duitse weermacht
hedenochtend in de vroegte de grenzen van de drie
genoemde landen heeft overschreden. Het heette zoge-
naamd dat de Duitse regering er achter was gekomen
dat onze regering met Engeland heulde en afspraken
had gemaakt met Engeland om de geallieerden door-
tocht door Nederland te verlenen teneinde Duitsland
rechtstreeks aan te kunnen vallen! De gehele bevolking
van deze landen en hun legers zouden verstandig doen
met zich neer te leggen bij de Duitse invasie daar ieder
verzet met kracht en geweld neergeslagen zou worden!
De Duitsers wilden ons alleen maar beschermen tegen
de Engelse agressie... Het Duitse leger kwam als vriend
en zonder vijandige bedoelingen tegen de bevolking,
wij moesten dit goed begrijpen. Indien wij ons nu ter-
stond overgaven, zou nòch onze Regering nòch ons
volk een haar gekrenkt worden enzovoort, enzo-
voort..... Met walging vervuld draaiden we de moffen-
zender de nek om. Bah! Ook hier weer dezelfde leu-
genachtige en gemene voorwendsels die we al zo vaak
waren tegengekomen uit de koker van Goebels en
consorten. Het was een volkomen belachelijk motief en
een gezocht voorwendsel om hun agressie bot te vie-
ren. Hoe pijnlijk nauwkeurig had onze regering steeds
de neutraliteit gehandhaafd. Nog geen veertien dagen
geleden had onze luchtdoelartillerie een zware Engelse
bommenwerper neergeschoten die brutaalweg op
klaarlichte dag laag over ons land naar z'n basis terug-
keerde, er was een hevige deining over geweest en we
hadden er bijna ernstige moeilijkheden door gekregen
met Engeland... een fonkelnieuwe machine brandend
neergestort... En nu heette het dat we met Engeland
aanpapten...!
Opeens bespraken we met z'n allen levendig
de politieke toestand, durfden voor het eerst op deze
vroege oorlogsmorgen de situatie wat duidelijker onder
de ogen zien. We waren voorlopig over de eerste schrik
heen en, o wonder... langzaam maar zeker voelen we
met elkander die klamme angst van ons afglijden... die
angst maakt goddank plaats voor een ongekende, ijzige
kalmte. Een starre vastberadenheid maakt zich van mij
meester en ik voel de wil in me ontstaan om te gaan
handelen, iets te gaan doen waardoor we de toestand de
baas kunnen blijven. Buiten is het nu even wat rustiger
geworden. Het schieten heeft opgehouden en totnogtoe
zijn er geen nieuwe vliegtuigen meer verschenen.
Tegen zeven uur kwam moeder terug. Het
bleek dat tante Louise nog sliep toen ze bij haar aan-
belde... die wist nog van niets en had in haar vaste
slaap ook niets gehoord van het schieten in de nacht.
Betrekkelijk rustig had ze het fatale nieuws opgeno-
men. Ze had het maar verstandiger gevonden voorlopig
nog thuis te blijven maar had beloofd zo spoedig er
werkelijk gevaar dreigde en ook hier in de omgeving
parachutisten uit geworpen werden dadelijk naar ons
toe te komen. Ze zou in elk geval des nachts bij ons
komen slapen; het was maar het beste om bij elkaar te
zijn in de uren van gevaar... samen sterven, dat leek
onze enige troost! We klampten ons vast aan de vage
hoop dat de Duitsers nog wel zoveel menslievend ge-
voel bezaten dat zij onze stad niet onmiddellijk zouden
bombarderen. Totnogtoe hadden zij zulks niet gedaan...
maar niemand wist wat ons nog te wachten stond! Ons
gehele bestaan was op dat uur nog één grote, bange
onzekerheid en je kon je maar één ding afvragen: wat
kan er in de komende uren allemaal voor onheil gebeu-
ren?
Plotseling dreunde buiten opnieuw het af-
weergeschut en iedereen vloog weer de straat op, inge-
spannen turend naar het hemelruim, waarvandaan nu
telkens de Dood z'n monsterlijke klauwen naar ons
uitstrekte. Het verwonderde ons wel dat de alarmsire-
nes nog steeds niet geloeid hadden. Dat stelde ons
weliswaar een weinig gerust, blijkbaar werd nog geen
directe aanval op de stad verwacht. We veronderstel-
den de mogelijkheid dat onze Regering nog in onder-
handeling was met de Duitse zaakgelastigde. Maar
niemand wist wat zich allemaal had afgespeeld op dat
vroege morgenuur in de diplomatieke kringen, dat zou
pas veel later openbaar gemaakt worden. Het ochtend-
blad van De Telegraaf was normaal verschenen, zonder
enig bericht over de Duitse inval. Blijkbaar was de
krant al afgedrukt toen de invasie des nachts een aan-
vang nam.
Moeder stelde voor dat we maar eens moest
gaan ontbijten want dat waren we bijna vergeten...
maar veel trek hadden we geen van allen. Met moeite
worstelden we een paar sneetjes brood naar binnen...
want je kon nu eenmaal beter niet met een lege maag
de oorlog ingaan...!
Het liep zo langzamerhand naar halfacht en
toen stonden we dan voor de vraag: wat nu te doen?
Zouden we gewoon aan het werk gaan of moesten we
rustig thuis blijven... wat deden andere mensen? Moe-
der wilde met alle geweld dat we in huis zouden blij-
ven, ze was doodsbenauwd dat ons iets overkomen kon
en dat we dan niet bij elkaar zouden zijn. Een paar
minuten stonden we nog in tweestrijd, doch toen me-
neer Mellink kwam zeggen dat hij besloten had om
tòch maar naar zijn kantoor te gaan, besloten vader en
ik het er eveneens maar op te wagen. Allicht vernamen
we buiten de deur en op de zaak nog wat nader nieuws.
Veel vroeger dan ik gewoon was te doen ging ik op
weg naar de fabriek... het mij sedert jaren bekende
gangetje... altijd zonder enig incident verlopen... en dat
leek nu eensklaps haast een gedurfde onderneming te
zijn geworden, want je moest nu op alles voorbereid
zijn onderweg. Ik was blij dat ik op straat liep en de
frisse lucht kon inademen, 't was of je er helemaal van
opknapte en het oorlogsspook er minder dreigend be-
- 13 -
gon uit te zien. Maar daarbuiten werd ik pas goed ge-
waar dat ons land in oorlogstoestand verkeerde. Er was
geweldig veel volk op de straten, de meesten waren
veel vroeger bij de hand dan anders. En nu waren ook
de extra edities van de kranten losgekomen en overal
zag men groepjes mensen bijeen staan die over elkaars
schouder het nieuws meelazen. Op een afstand kon je
de vette koppen al zonder veel moeite lezen:
DUITSE TROEPEN OVERSCHRIJDEN DE
NEDERLANDSE GRENS
Hedennacht om twee uur de invasie begonnen. Hevige
strijd aan de Grebbelinie. Het eerste Nederlandse
oorlogscommuniqué..............
Voor zover deze berichten betrouwbaar ge-
noemd konden worden viel te lezen dat er in die nach-
telijke uren enorm veel gebeurd was overal in het land,
daar hadden wij hier in de stad nog geen flauw benul
van. Alle bruggen over de rivieren waren bijtijds opge-
blazen, bij Venlo vloog de brug de lucht in juist op het
moment dat er een Duitse pantsertrein over trok. De
berichten maakten melding dat wij zelfs verscheidene
successen hadden behaald bij de verdediging waardoor
de Duitse opmars belangrijk vertraagd werd. - In de
Pieter Aertszstraat gekomen ontwaarde ik voor het
hoofdbureau van politie een grote drukte. Wel een
honderdtal politieagenten stond daar te wachten om
stalen oorlogshelmen in ontvangst te nemen; talrijke
overvalwagens werden in gereedheid gebracht en be-
mand teneinde uit te rukken om saboteurs en politieke
gevangenen over te brengen. Ook zag ik een vrachtauto
die juist volgeladen werd met van blauw glas voorziene
petroleumlampen, bestemd om opgehangen te worden
bij de ingangen van schuilkelders en zo werden even-
eens de hulpbrandspuiten van de luchtbescherming met
man en macht naar buiten gebracht om naar de ver-
schillende wijken te worden getransporteerd. Het was
er een drukte van belang. Je kon het de mensen aanzien
dat ze allemaal nerveus waren, maar iedereen bleef
koelbloedig en vastberaden en niemand verloor 't hoofd
bij deze ongewone en angstaanjagende toestand.
Ruim voor de aanvang van de werktijd kom ik
op de zaak en ook daar heerst een grote opgewonden-
heid en agitatie. De mensen zagen er allemaal wat
witjes uit, hadden slecht geslapen en de meesten weinig
of niets gegeten. Toch waren ze allemaal verschenen, al
hun aanvankelijke voornemens om rustig thuis te blij-
ven ten spijt. Intens werden alle nachtelijke ervaringen
uitgewisseld; de een had het eerste schieten al om zó en
zó laat gehoord maar anderen weer pas veel later.
Wonderbaarlijk genoeg waren er ook lieden bij die nog
niet eerder iets gemerkt hadden, vóór ze op hun gewo-
ne tijd de deur uitgingen! Maar dat waren wel uitzonde-
ringen. Aan werken werd nauwelijks gedacht, je pro-
beerde het wel, maar dan kwamen er weer een paar bij
je staan en begonnen over hun zoons die ergens in het
land onder de wapenen lagen en wat of wij daar van
dachten... er werd maar gepraat en gepraat... soms in
doffe wanhoop over hetgeen ons nog te wachten stond.
De plaatsvervangende chef Brans, die sedert enige tijd
voor de „Bull” (Veltman) in de plaats was gekomen,
was evenmin op het bedrijf verschenen, maar pas veel
later zouden we vernemen wat hem allemaal overko-
men was. Onder de collega's die zoons onder de wape-
nen hadden heerste wel de grootste verslagenheid. Wij
allen voelden diep met hen mee en vroegen ons af wat
er van die jongens zou worden als de strijd niet bijtijds
eindigde. Ik probeerde ze gerust te stellen en zei tegen
de mensen die ik al zovele jaren goed kende, dat het
allemaal nog wel mee kon vallen en dat deze oorlog
nou niet zo lang meer duren kon! Maar inwendig vroeg
ik me af wie van deze jongens op dit vreselijke uur nog
in leven zou zijn.
Maar van lieverlede gingen wij toch eindelijk
aan de arbeid, al kostte het wel enige inspanning om je
hoofd er bij te houden. Er waren er ook een paar onder
die vertwijfeld zethaak en els hadden neergesmeten met
de woorden: „Waarvoor doen we het nog? Wat heeft
het allemaal nog voor zin... straks gaat toch alles voor
goed in puin!” Maar de andere collega's, waaronder ik
ook mezelf mocht rekenen, propageerden de leus: tòch
rustig blijven werken... doorgaan of er niets aan de
hand is en voorlopig althans de misère even vergeten,
het geeft ten minste afleiding. Ontmoedigend was het
echter dat er die dag al spoedig verscheidene orders
werden stopgezet en zelfs teruggenomen door de cliën-
ten. - In de loop van de ochtend werd bekendgemaakt
dat de directie op zeer korte termijn zorg zou dragen
voor uitgebreide maatregelen betreffende luchtbescher-
ming in het bedrijf. Een papiermagazijn onder het
gebouw werd inderhaast als schuilkelder ingericht, er
werden banken geplaatst en noodlantaarns opgehangen
die op batterijen werkten. In de portiersloge werd een
luidspreker geplaatst die aangesloten werd op de radio-
centrale uit de buurt. Daar het luchtalarm automatisch
ook op de radiocentrales werd doorgegeven kon de
portier in zulk een geval onmiddellijk de elektrische
schellen op alle afdelingen in korte stoten overal laten
overgaan. Mocht dit signaal dus klinken dan waren we
verplicht allen rustig de werkplaatsen te verlaten en ons
naar de schuilkelder te begeven.
Omstreeks tien uur kwam er, na langdurige
rust, een tweede luchtraid in de omgeving van Amster-
- 14 -
dam, weer voornamelijk gericht tegen de luchthaven
Schiphol. Ons luchtafweergeschut leek in die tussentijd
belangrijk versterkt te zijn want er barstte een buiten-
gewoon zwaar geschutvuur los. In talrijke formaties
kwamen de Duitse bommenwerpers opzetten, doken
daarna snel omlaag en even later hoorden wij de bom-
explosies dreunen...., dikke rookwolken stegen zuid-
westelijk van de stad omhoog. Wij vernamen dat in die
omgeving reeds talrijke slachtoffers waren gevallen,
vele mensen waren gedood door mitrailleurvuur vanuit
de vliegtuigen. Twee kapitale villa's lagen door het
bombardement in puin, de startbanen onbruikbaar door
talloze bomtrechters. In de extra-edities stonden reeds
foto's van dit gebeuren afgedrukt. Slechts kort duurde
deze tweede aanval en luchtalarm was nog steeds niet
gegeven.
Dan om twaalf uur met de schafttijd naar huis
toe, jachtend om er maar gauw te zijn, beangst voor de
verrassing van een onverwacht bombardement onder-
weg. Ook het afweervuur leverde gevaar op, want
telkens wanneer de tientallen granaten hoog in de lucht
uiteen barstten, kletterde soms nog heel lang daarna
een regen van grote en kleine granaatscherven op de
straten en huizen en die dingen kwamen met de snel-
heid van een geweerkogel naar beneden zodat het wel
uitkijken geblazen was! En over al deze herrie en al dit
schrijnende leed wierp een stralende lentezon haar
koesterende stralen over het land... stonden heesters en
bomen in volle tooi en piepten angstig de vogels bij
iedere nieuwe aanval... het was ten hemel schreiend...!
Moeder was blij toen ze ons thuis zag komen
en ze had eigenlijk de hele lange ochtend in angst geze-
ten. Maar nu konden we tegen elkaar zeggen: de dag
half voorbij en nòg leven we allemaal! Door de radio
vernamen we nu ook wat meer nieuws van het front en
dat ging voornamelijk over de krijgshaftige houding
van onze soldaten. Reeds meer dan 80 vijandelijke
machines waren deze ochtend door de luchtverdediging
overal neergeschoten. Waalhaven was gedurende korte
tijd in handen van de Duitsers geweest maar zou daarna
weer door de onzen zijn heroverd. De bedoeling van de
moffen was duidelijk: omsingeling van Den Haag en
uitschakeling van de zetel van onze Regering. Maar
heel duidelijk was de algemene toestand nog niet. Door
de radio werd nogmaals de proclamatie voorgelezen
van H. M. de Koningin aan Haar Volk; die luidde als
volgt:
 PROCLAMATIE VAN DE KONINGIN

Mijn Volk,

Nadat ons land met angstvallige nauwgezetheid al deze maanden een stipte neutraliteit had in acht
genomen en terwijl het geen ander voornemen had dan deze houding streng en consequent vol te
houden, is in den afgeloopen nacht door de Duitsche weermacht zonder de minste waarschuwing
een plotselinge aanval op ons gebied gedaan. Dit niettegenstaande de plechtige toezegging, dat de
neutraliteit van ons land zou worden ontzien, zoolang wij haar zelf handhaafden.
Ik richt hierbij een vlammend protest tegen deze voorbeeldelooze schending van de goede trouw en
aantasting van wat tusschen beschaafde staten behoorlijk is. Ik en mijn regering zullen ook thans
onzen plicht doen. Doet gij den uwen, overal en in alle omstandigheden, ieder op de plaats waarop
hij is gesteld, met de uiterste waakzaamheid en met die innerlijke rust en overgave, waartoe een
rein geweten in staat stelt.

WILHELMINA .

Inmiddels was de radio nu geheel in handen
gekomen van de regeringsvoorlichtingsdienst en de
persdienst deed niets anders dan mededelingen omroe-
pen die van belang waren voor de bevolking aangaande
de te verwachten en te nemen maatregelen. Ook België
waren de moffen binnengevallen en ook daar woedde
de strijd verbitterd, arm België, dat nu voor de tweede
maal binnen vijfentwintig jaar de verschrikkingen van
een Duitse invasie op z'n grondgebied moest onder-
gaan. Opnieuw zouden de stadjes en dorpen in dit
vredige land, nauwelijks hersteld van de verwoestingen
van 1914, tot puinhopen worden herschapen. Wij ver-
namen dat Brussel reeds in de vroege morgenuren
gebombardeerd was, zonder enige voorafgaande waar-
schuwing of oorlogsverklaring! Onze verbittering steeg
naarmate wij meer bijzonderheden te horen kregen
over de wijze waarop de moffen overal optraden en
huishielden. Voor al hun onmenselijke praktijken en
leugenachtige lastercampagnes konden wij alleen maar
een grenzeloze haat en verachting opbrengen.
De middag verliep betrekkelijk rustig. Ik
voelde langzamerhand een merkwaardige kalmte over
me komen, durfde voor het eerst deze dag de toestand
met wat meer moed onder de ogen zien. Omstreeks
halfvijf werden we nog weer even opgeschrikt door een
nieuwe luchtaanval op Schiphol en bij die gelegenheid
zagen wij op de zaak vanuit de ramen voor de eerste
maal een Duitse bommenwerper brandend neerstorten,
de machine verdween ergens ver achter de Amstel in
de richting van de Zuidergasfabriek. Luchtalarm werd
nog steeds niet gegeven.
Toen ik om kwart voor zes van mijn werk
thuis kwam, trof ik daar een nieuwe consternatie aan.
Mijn broer Aart, schoonzuster Annie en hun beide
kinderen waren in de loop van de middag met hun hele
hebben en houwen, kinderledikant, dekens enzovoort
enzovoort, per auto bij ons komen binnenvallen. Zij
waren voor de veiligheid maar geëvacueerd want het
was daar in hun buurt zó niet langer uit te houden, in de
onmiddellijke nabijheid van Schiphol. Ze hadden al de
hele dag in doodsangst geleefd, bij iedere nieuwe aan-
val gierden de bommen over de huizen heen en de
ruiten rinkelden van de ontzettende explosies. Ieder
ogenblik verwachtten ze dat de buurt er aan ging. Dat
gaf een hele drukte ineens, maar nood breekt wet en het
was een vanzelfsprekende zaak dat ze bij ons voorlopig
hun intrek mochten nemen, in afwachting van wat de
toestand brengen zou. Al was het dan wel een complete
instuif van een gezin er bij, niemand mopperde er over,
we hadden ineens dat geruststellende gevoel dat we met
z'n allen meer mans waren en bovendien bezorgde het
ons meteen de nodige afleiding. In een mum van tijd
lag het hele huis overhoop en we zouden nog hard
moeten aanpakken voor de duisternis inviel, we hadden
nog van alles te doen. Maar eerst moest er nog gegeten
worden. Moeder had voor 't gemak maar een fikse
stamppot van andijvie met worst op tafel gebracht en o
wonder, voor het eerst op die dag hadden we er alle-
maal geduchte trek in en ging het eten schoon op.
Meteen na de maaltijd togen we aan 't werk. Aart was
al druk bezig geweest om de glasruiten aan de voorzij-
de te beplakken met stroken stevig papier teneinde te
voorkomen dat het glas zou versplinteren bij bominslag
in de omgeving. Het was een heel karwei dat zowel aan
de voorzijde als aan de achterkant van het huis moest
geschieden. Toen dat klaar was begonnen we onmid-
dellijk met het verduisteren van alle ramen, vader had
daartoe alle nodige ingrediënten van de fabriek meege-
bracht, grote rollen stevig blauw papier en een heleboel
punaises.
Voor mijn schoonzuster was helemaal een
zonderlinge dag, zij vierde namelijk haar verjaardag,
maar niemand dacht daar op dat moment aan en de dag
was voor haar in tranen begonnen. De kinderen, voor
wie het vreselijke gebeuren van de oorlog vooreerst
nog stil gehouden was, kwamen haar al vroeg op bed
feliciteren met hun cadeautjes en het had haar veel in-
spanning gekost om zich toen goed te houden. Binnen

- 15 -
die blijde, verheugde kinderstemmen op moeders ver-
jaardag... daarbuiten het oorverdovend donderen van
het geschut en de bommen die dood en verderf zaai-
den... ook voor hen zou dit een dag worden om nimmer
te vergeten.
Onder het eten hadden we een plan besproken
hoe we het beste de verduistering zouden organiseren,
door de radio waren voortdurend aanwijzingen hierom-
trent gegeven. We besloten om de bovenlichten defini-
tief met blauw papier af te dichten, voor de beneden-
ramen werden rollen papier gemaakt die neergelaten
konden worden en met punaises vastgezet. Het moest
zorgvuldig gebeuren want geen lichtstraaltje mocht
naar buiten kunnen uitschijnen. Met vereende krachten
werd het karwei aangepakt en nog voor de schemering
inviel waren we daarmee gereed gekomen. Maar nog
waren we er niet, we hadden nog een hele verhuispartij
voor de boeg. Mijn tweepersoonsledikant moest van
zolder gehaald en beneden in de grote kamer geplaatst
worden, want iedereen vond het onverantwoordelijk
om nú boven op de zolder te blijven slapen. Mijn broer
en schoonzuster zouden in mijn ledikant slapen, de
kinderen bij hen in hun eigen ledikantjes en zelf zou ik
genoegen nemen met de divan, die we voor dat doel in
mijn werkkamer plaatsten. Tante Louise, die wel was
komen eten vond dat ze maar beter naar haar eigen huis
kon terugkeren. Ze nam alles nogal laconiek op en was
van mening dat als er een bom viel, het geen steek
uitmaakte waar je was... ze ging liever in haar eigen
bed dood...! Ze had er ook moeilijk nog bij gekund en
daarom ging ze maar bijtijds naar haar eigen huis in de
buurt terug. - We sleepten en sjouwden tot we er van
zweetten als koelies, maar het kwam allemaal prachtig
voor elkaar en zo, goed voorbereid, konden we de
bange nacht tegemoet gaan. In de huiskamer hadden we
een zwakkere gloeilamp ingezet en bovendien nog de
meeste lichtpunten in de overige kamers voorzien van
een verduisteringskap. Er was door de radio bekend
gemaakt dat het gehele land en in 't bijzonder de grote
steden des nachts geheel verduisterd zouden zijn, ook
de straatverlichting bleef uit. Omstreeks halfnegen
belde de luchtbeschermingsdienst overal in de buurt bij
de mensen aan, ze kwamen huis aan huis vragen of
alles in orde was, of wij de lampen op het trappenhuis
verwijderd hadden en of er voldoende zand en water in
emmers op de portalen geplaatst waren. Ze gaven ons
nogmaals de extra instructies van wat wij moesten doen
wanneer onverhoopt brandbommen door het dak in
huis terechtkwamen. „Vooral geen paniek...”, zei de
man. „Je hebt dan nog een minuutje de tijd voor zo'n
ding losbrandt en u moet proberen om het projectiel
met een schep de straat op te werken...!” Ik zag het
allemaal al gebeuren in m'n verbeelding! Op het plein-
tje bij ons en ook elders in de straten had de gemeente
grote hopen zand gestort, waarvan een ieder kosteloos
emmers zand kon vullen. Wij hadden dit reeds veel
eerder gedaan en zo konden wij met een „gerust” ge-
- 16 -
weten zeggen dat bij ons in huis alles in orde was.
Langzaam daalde de schemering over Am-
sterdam, grauwer en somberder begonnen de silhouet-
ten der huizenblokken af te steken tegen de nog ná
lichtende avondhemel... Het effect was meer dan sinis-
ter, die spookachtige schemersfeer in de straten nu de
lantaarns gedoofd bleven en nergens een lichtplekje
langs de gevels te bespeuren viel. Huiverend door het
ongewone van de situatie en ook door heimelijke
angstgevoelens die zich van ons meester maakten,
stonden Aart en ik nog een poosje op straat teneinde
onze „verduistering” te controleren. Het was nu bijna
donker en je kon vanaf de overzijde van het plantsoen
nauwelijks meer de portiek van ons huis ontwaren die
verweven scheen met de grijsgrauwe steenmassa. Het
was alles van een adembeklemmende angstwek-
kendheid, je wist niet meer of je dit droomde of dat het
de vreselijke werkelijkheid was... wie had gisteravond
om deze zelfde tijd gedacht dat wij zoiets na amper
vierentwintig uur zouden meemaken. En wat stond ons
nog te wachten, hoe zou deze nacht voorbij gaan, wat
zou de naaste toekomst ons brengen? Als een schrik-
beeld vol wurgende angst dachten we allebei aan de
mogelijkheid van een nachtelijk bombardement op de
stad. We dachten aan Warschau... daar hadden de Duit-
sers ook niet lang geaarzeld om die stad binnen de
kortst mogelijke tijd in een puinhoop te veranderen!
We durfden er nauwelijks met elkaar over te praten,
maar je moest er telkens aan denken of je wilde of niet.
Er kwamen herinneringen naar bovenuit boeken die je
gelezen had over de Wereldoorlog 1914-'18, je herin-
nerde je de beschrijvingen over de bombardementen
van Antwerpen... Luik... Mechelen..., dat hadden die
mensen daar toen reeds meegemaakt, wat konden wij
ons daarvan voorstellen? Nu zouden wij het misschien
zelf aan den lijve ondervinden, wij, die altijd gedacht
hadden dat zoiets verschrikkelijks wel aan ons voorbij
zou gaan, je kon het je nog steeds niet indenken...
Eindelijk zaten wij dan in de slecht verlichte,
schemerdonkere huiskamer bij elkaar rondom de tafel,
geeuwerig van vermoeidheid door het ongewone werk
en met zeer positieve angstgevoelens ten opzichte van
de komende nacht. De kinderen, opgewonden door het
vreemde gebeuren van die eerste oorlogsdag, waren
reeds eerder naar bed gebracht, sliepen in volle on-
schuld hun kinderslaap... Stil zaten wij zo..., op fluiste-
rende toon kwijnende gesprekken voerend, in werke-
lijkheid met gespitste, overgevoelige oren luisterend
naar het geluid van een eventueel vlietuigeskader...
wachtend op het gedreun van het afweergeschut. Bij
ieder vreemd geluid buiten zwegen we plotseling...
gespannen luisterend... een vliegtuigmotor? Neen,
goddank, het was niets... een auto reed in de verte
voorbij. Aart stelde voor om een jokertje te maken, gaf
cynische toespelingen weg op Putten, hoe wij daar nog
niet zo lang geleden ook eenmaal tezamen hadden
gezeten rond de tafel, onbekommerd en vol plezier in
onze vakantie. Wie had dit ooit gedacht?
Omstreeks tien uur werden we plotseling op-
geschrikt... ik voelde mijn handpalmen klam worden
van angstzweet... Daar had je 't al... heel duidelijk
hoorden we nu vliegtuiggebrom in de lucht, het kwam
al dichter en dichter bij. Snel doofde Aart het licht en
op de tast begaven we ons naar de achterzijde om op de
waranda te kijken of daar iets bijzonders te zien was.
Langs de donkere hemel zwierven gejaagd de felle
lichtbundels van de zoeklichten. Al duidelijker en
zwaarder werd het geronk hoorbaar tot plotseling wij
het vliegtuig als een vage, donkere schim heel laag
meenden voorbij te zien ijlen. Het gebrom verstomde
langzamerhand en gelijktijdig doofden ook de zoek-
lichten. Een onwezenlijke, angstige stilte trad opnieuw
in. Blijkbaar was het niets bijzonders geweest, vermoe-
delijk een Nederlands jachtvliegtuig, abusievelijk aan-
gezien voor een vijandelijke machine.
Eindelijk besloten we maar op te breken en
naar bed te gaan, geeuwend van oververmoeidheid en
nerveuze angst, aarzelend... elkaar eerlijk bekennend
dat we niet goed durfden... Maar het moest toch, je kon
toch onmogelijk de godganselijke nacht blijven opzit-
ten en elkaar aankijken. Bovendien hadden we onze
slaap veel te hard nodig, wie kon weten hoe zeer we
morgen al onze krachten zouden moeten inspannen om
de komende verschrikkingen te kunnen doorstaan! Nog
geruime tijd bleef ik treuzelen alvorens mij te ontkle-
den, telkens nog eens luisterend in gespannen aandacht
- 17 -
of er toch nog niet onraad aan de hemel te bespeuren
viel. Maar de behoefte aan rust was tè groot, reeds te
zwaar was ons zenuwgestel deze dag op de proef ge-
steld en zo dook ik ten slotte toch maar in mijn nacht-
gewaad. Ik zorgde er voor enige noodzakelijke kleding-
stukken zó bij de hand te leggen dat ik ze direct kon
aanschieten wanneer er des nachts onverhoopt iets
mocht gebeuren. In de hal wist ik de koffers te staan die
wij voor ons allen hadden gereed gemaakt en waarin
zich enige aller noodzakelijkste kleding bevond alsme-
de waardepapieren en nog andere bescheiden van be-
lang. Met een lichte huivering schoof ik onder het dek
op de smalle, weinig comfortabele divan en deed het
bureaulampje op de werktafel uit. Lang duurde het voor
ik eindelijk de slaap kon vatten. Nog telkens bleef ik
luisteren naar vreemde, ongewone geluiden van buiten,
geschreeuw op straat ondanks dat niemand zich vanaf
heden na het middernachtelijk uur op straat mocht
bevinden. Een paar maal hoorde ik duidelijk dicht in de
buurt het knallen van geweerschoten, het was geen
verbeelding... het oorlogsspook raasde door het nachte-
lijk duister van ons dierbaar en eens nog zo vredig
Amsterdam! - Eindelijk tuimelde ik weg in een koorts-
achtige slaap.
 Hoofdstuk 4 De tweede oorlogsdag
Zaterdag 11 mei 1940 - Amsterdam
Halfzes in de vroege ochtend. Door de kieren van de
verduistering voor het raam ontwaar ik al een flauwe
schemering wanneer ik plotseling wreed word losge-
scheurd uit m'n droomtoestand door een oorverdovend
kanongebulder en granaatvuur; vliegtuigen van de
moffen ronken laag door de lucht en kort daarop dreu-
nen opnieuw de bomexplosies op het gisteren al zo
zwaar geteisterde Schiphol. Ik ben meteen klaarwak-
ker. En wat gisteren de hele dag niet is gebeurd om wat
voor reden ook, gebeurt nu voor de eerste maal op dit
vroege uur. Ineens is het er: dat vreselijke paniekerige
geluid dat in de komende jaren regelmatig onze zin-
tuigen zal gaan teisteren. Gelijktijdig met het schieten
beginnen nu de alarm-sirenes over de hele stad angst-
wekkend te loeien in op- en neergaande janktoon.
Luchtalarm!! Ik weet wat dit betekent: nú gaat het ernst
worden, er dreigt onmiddellijk gevaar en binnen enkele
seconden is het hele huis in rep en roer, vliegen wij
allemaal onze bedden uit en vergeten elkaar zelfs goe-
den morgen te wensen.
Hoe moet ik de consternatie beschrijven op
dit vroege uur? Het is voor de eerste maal dat het sig-
naal „luchtalarm” ons herinnert aan de tragische werke-
lijkheid. Totnogtoe was dat steeds een spelletje geweest
als oefening in vredestijd, maar nu moeten we er nog
aan wennen dat we met de bittere werkelijkheid te doen
hebben, we zijn er nog steeds niet „in”. In de oorlogs-
dagen die nog voor ons liggen zullen onze zenuwen in
dat opzicht op een zware proef worden gesteld. Het
veelstemmig gejank in op- en neergaande toon veroor-
zaakt op dit abnormaal vroege uur een angstgolf die
door de hele stad in alle huisgezinnen gaat. De kin-
deren beginnen te huilen, van streek gebracht door de
vrouwen die in de eerste opwinding luid beginnen te
jammeren. Nog half aangekleed staan we in de hal
bijeen, ieder van ons met een koffer in de hand waarin
zich de aller noodzakelijkste spulletjes bevinden, de
portaaldeur wijd geopend om er maar gauw uit te kun-
nen vluchten. Nog meer vliegtuigen gieren door het
luchtruim, het afweergeschut dreunt en dondert dat de
ramen er van rinkelen. Afschuwelijk is de onzekerheid
dat je niet weet wat daarbuiten nu gebeurt! Dan wordt
het even plotseling weer stil in de lucht, het vliegtuig-
geronk verstomt, ook de luchtafweer zwijgt nu... Dui-
zenden gebeden stijgen op dat ogenblik ten hemel...
God, laat dit voorbij gaan... spaar ons, onze vrouwen en
kinderen...! En het gaat voorbij. Na een kwartier komt
het verlossende signaal: de langgerekte toon „alles
veilig”. We herademen weer; het is nauwelijks zes uur,
maar niemand denkt er over weer het bed op te zoeken
want wie kan zeggen of er niet over een paar minuten
- 18 -
opnieuw alarm komt? Buiten is het nu klaarlichte dag
en ons eerste werk is de overtollige verduisterings-
rommel voor de ramen weg te nemen, we kunnen dan
ten minste zien wat er daarbuiten gebeurt. Het plein ligt
onwezenlijk stil, verstard als in een droom, het lijkt
buiten zo weer een stille vredige zondagmorgen. De
zon verschijnt in de ochtendnevel als een vuurrode bol
boven de huizen links van de wolkenkrabber en dan
worden we alle drie, mijn vader, broer en ik heel sterk
getroffen door een aller vreemdst schouwspel, een
natuurverschijnsel dat misschien zelden voorkomt,
maar dat juist op deze oorlogsmorgen als een griezeli-
ge, bijna symbolische manifestatie zich aan ons oog
vertoont. Een wolkenspiegeling veroorzaakte een bij-
zon, maar je zag er heel duidelijk de vorm in van een
langgerekt kruis van gigantische afmeting, het zou ook
een dolk of een degen geweest kunnen zijn. Hoe het
ook zij, het was een wonderlijk schouwspel en wij
opperden het denkbeeld dat het wel eens een toepas-
selijk symbool zou kunnen voorstellen van de gebeur-
tenissen rondom ons heen, tenminste... voor wie in
mystiek geloofde... En dan is er waarachtig nog een
opmerkelijk feit, dat was ons in de agitatie helemaal
ontgaan... het is vandaag de zaterdag vóór Pinksteren,
dus... Luilak! Maar op straat is geen kind te zien, het
ganse luilakfeest zal ditmaal ondergaan in het rumoer
van het krijgsgeweld, zelfs de kinderen hebben nu wel
wat anders aan hun hoofd! Dus dit keer voor de eerste
maal in de geschiedenis van de hoofdstad: geen Luilak!
Om halfzeven zaten we al weer aan 't ontbijt
en ik moet zeggen dat het mij persoonlijk al weer een
stuk beter smaakte dan gistermorgen. Dan om zeven
uur maar weer erop uit, de tocht naar de fabriek wagen.
Gelukkig dat het zaterdag is, dat betekent maar een
halve dag werken en opgesloten zitten. Je bent nu ei-
genlijk maar het liefst thuis. Ik ben natuurlijk veel te
vroeg van huis gegaan, maar dat geeft niets, een kwar-
tiertje vroeger of later doet er niet meer toe, niets doet
er meer toe. Ons hele leven is toch bezig uit elkaar
gerukt te worden. Bovendien lokt het me aan om een
eind om te lopen op weg naar de zaak, ik heb een ge-
weldige behoefte aan wat beweging en frisse lucht na
de beroerde nacht van half waken, half slapen. De
pittige morgenkoelte werkt verkwikkend op me in en ik
besluit de hele Noorder-Amstellaan af te lopen tot aan
de Rijnstraat en dan linksaf te gaan in de richting van
de Rustenburgerstraat. In de omgeving is het nu vol-
maakt rustig, de oorlog lijkt op dat moment een boze
droom. Al verder lopend in de koele morgen heradem
ik helemaal, maar wanneer ik in de buurt van het Dani-
el Willinkplein kom zie ik toch weer een typisch
schouwspel, een beeld van de oorlog dat even een
diepe ontroering in me opwekt. Langs de huizenkant
staat daar een lange legertrein van militaire wagens
geparkeerd. Er lopen mannen omheen in uniform met
witte banden om de arm. Dichterbij gekomen zie ik dat
het een afdeling van het Rode Kruis is. Een onafzienba-
re rij zware, grijs geschilderde wagens elk met vier
paarden bespannen. Er zijn ook keuken- en fouragewa-
gens bij. Op het trottoir is het een drukte van belang. In
groepjes staan de manschappen bij elkaar, enkelen van
hen zijn bezig de paarden te verzorgen, de gezichten
van de mannen drukken een grimmige verbetenheid uit.
Uit de benedenhuizen lopen de bewoners, meest vrou-
wen, af en aan met bladen vol dampende koppen koffie
die zij de mannen aanbieden, een attentie die in dank-
baarheid aanvaard wordt. Het is ontroerend te zien hoe
zeer de Amsterdammers beseffen dat zij de soldaten
nodig hebben omdat zij het zijn die hun leven ingezet
hebben teneinde te trachten de gehate indringers tegen
te houden. Het is een bewijs van saamhorigheid en dat
het grootste deel van de mensen hun plicht verstaan in
deze zeer moeilijke dagen... een bepaalde groep moet
daarbij wel uitgeschakeld worden, dat zijn de schurken,
de landverraders die straks stellig wel hun judasloon
zullen ontvangen uit de met bloed besmeurde handen
van de vijand wanneer het kleine, fiere Nederland
onder de voet is gelopen. Want dat dit gebeuren zal
binnen zeer korte tijd, dat weten wij onbewust alle-
maal. Het moge een dag of vier duren, misschien een
week, maar dan zal ons lieve landje volledig bezet zijn
door het „herrenvolk”, om maar niet eens verder te
spreken over de afschuwelijke verwoestingen die ze
mogelijk nog zullen aanrichten en..... wat ons daarna
nog in de toekomst te wachten staat.
In de van Woustraat gekomen word ik op m'n
ochtendwandeling plotseling overrompeld door een
luchtgevecht dat zich ineens pal boven de buurt af-
speelt. Het gaat allemaal zo snel en er wordt ook in 't
geheel geen luchtalarm gegeven. Een grote Duitse
bommenwerper raakt verstrikt in een gordijn van sper-
vuur. Iedereen op straat staat met open mond in de
lucht te staren, het schouwspel is zo adembenemend
dat geen mens aan gevaar denkt. Bij tientallen ontplof-
fen de granaten rondom het vliegtuig, dat als een in het
nauw gedreven vogel draait en rondwentelt om ertus-
senuit te komen. Even later kletteren de granaat-
scherven op de straatstenen en dan wordt het ineens
een sauve qui peut om een veilig heenkomen te zoeken
in de portieken en waar het maar mogelijk is om
„droog” te staan! Dan wordt de vijandelijke machine
geraakt en ik zie hem brandend afglijden een lange
zwarte rookpluim achterlatend. Vermoedelijk stort hij
ergens in de omgeving van het IJsselmeer ter aarde.
Ook dat gevaar bedreigt ons voortdurend: het neerval-
len van brandende vliegtuigen op de bewoonde wijken.
Als het gevaar weer geweken blijkt te zijn ren ik in één
adem door naar de fabriek waar nagenoeg het gehele
personeel nog veel te vroeg aanwezig is. Opgewonden
worden de laatste nieuwstijdingen besproken. Er blijkt
- 19 -
overal in het land ontzettend veel te gebeuren, we ver-
nemen daar ternauwernood de helft van, maar ook het
gerucht tiert welig. Er zouden bijv. talrijke voor-
aanstaande burgers zijn doodgeschoten om politieke
redenen, zelfs de naam van Willem Vogt, directeur van
de A.V.R.O. wordt genoemd, maar later blijkt dat daar
niets van aan is. Wel hebben in de afgelopen nacht op
uitgebreide schaal razzia's plaats gevonden waarbij
veel leden en kopstukken uit de N.S.B. onschadelijk
zijn gemaakt. De markthallen zijn er geheel mee ge-
vuld. Dan is er ook nog sprake van de zogenaamde
„vijfde colonne”, dat zijn Duitse parachutisten die op
talrijke plaatsen in de nacht worden afgeworpen naar
men beweert in uniformen van de Nederlandse P.T.T.,
tramconducteurs, politie et cetera met het doel overal
verwarring te stichten en sabotagedaden te verrichten.
Op veel plaatsen in de stad hebben in de afgelopen
nacht straatgevechten plaats gevonden waarbij veel van
deze zeer gevaarlijke individuen onschadelijk zijn
gemaakt. Dat verklaart dan ook het nachtelijke geweer-
vuur dat wij enige malen hebben gehoord.
Aan de fronten wordt door het handjevol
moedige soldaten van ons leger nog verbitterd tegen-
stand geboden; vooral in de Grebbe-linie wordt hevig
gevochten en daar weten onze troepen de indringers
nog geruime tijd tegen te houden, maken zelfs de com-
muniqués melding van een kleine overwinning van de
onzen: op een bepaald punt zouden de Duitsers terug-
geworpen zijn. Reeds over de tien vijandelijke bom-
menwerpers zijn door onze luchtmacht neergeschoten,
in de omgeving van Den Haag en Rotterdam ligt de
grond bezaaid met vliegtuigwrakken.
Inmiddels zijn versterkingen aangerukt uit
Frankrijk, Franse legereenheden komen te hulp door
Brabant heen en heten te zijn opgerukt tot boven Bre-
da. Maar deze actie loopt op niets uit, wat de Fransen
hierheen sturen is zó verouderd en van nul en geen
waarde dat het een lachertje wordt tegenover het ultra-
moderne gevechtsmateriaal waarmee de moffen de
strijd aanbinden. Er wordt dan ook van deze Franse
poging totaal niets meer vernomen. Van het landen van
een Engels expeditieleger is vooralsnog niets bekend,
veel mensen hadden daar op gehoopt doch Engeland
heeft blijkbaar wel iets anders aan 't hoofd en moet zich
geheel en al concentreren op de hulp aan Frankrijk
waar ze een groot expeditieleger hebben heen gestuurd
en dat nu groot gevaar loopt afgesneden te worden als
de Duitse stoomwals door België heen Frankrijk bin-
nen rolt. De ietwat lakse houding van Engeland wordt
over het algemeen door de meesten sterk gelaakt. Zou
Engeland ons dan toch in de steek laten? Of zijn de
Engelsen niet voorbereid geweest op deze gigantische
invasie, ze hadden het toch kunnen zien aankomen? De
tijd zal moeten leren een antwoord te geven op al deze
vragen.
Over 't algemeen is de stemming wat opge-
wekter onder de mensen, men krijgt wat meer moed en
we beginnen er „in” te komen. Totnogtoe is de stad
gespaard gebleven voor een bombardement en wij
leven, na vierentwintig uur oorlog, nog allemaal. Doch
laten we de dag niet prijzen voor het avond is. Deze
zaterdag voor Pinksteren zal ons nog veel brengen
waarop wij niet gerekend hadden.
Om klokslag elf uur die morgen komt het
tweede luchtalarm en nu worden wij gedwongen de
werkplaats te verlaten en ons naar de schuilplaats in de
papierkelder te begeven, met korte tussenpozen rinke-
len de tijdbellen op alle afdelingen. Ordelijk en zonder
een spoor van paniek dalen wij gezamenlijk langs het
trappenhuis omlaag. Die schuilgelegenheid hier is
verre van ideaal en stellig niet bomvrij al is de fabriek
zwaar gebouwd en de zoldering van de kelder van dik,
gewapend beton, gesteund door machtige vierkante
zuilen. We kunnen alleen maar hopen dat deze in staat
zijn om bij instorting van de bovenverdiepingen de
puinmassa's tegen te houden en ons tegen verplettering
te behoeden. De ervaring met andere gebouwen, bijv.
in Rotterdam, leerde ons later dat wij uit de aard der
zaak nergens een gevaarlijker plaats hadden kunnen
kiezen dan juist in deze ondergrondse doodkist! Geluk-
kig maar dat niemand van ons dit gevaar besefte op
deze ochtend en welgemoed, met een steeds groeiend
gevoel van „doodsverachting” kropen wij bij elkaar
tussen de papierstellingen, gelaten afwachtend wat voor
onheil ons vanuit de lucht kon treffen. Maar gelukkig
heeft de humor de meesten van ons niet in de steek
gelaten en weldra klinkt over en weer de vanouds be-
kende gemoedelijke „gein” van mijn collega's op. Lan-
ge Leo laat zich daarbij niet onbetuigd en herinnert ons
er even aan dat de spreekwoordelijke „Piet Pukkel”
nog in het land der levenden is, oorlog of geen oorlog.
En een waar bevrijdend gelach klinkt op als in een stil
ogenblik in de schemerdonkere ruimte zijn altijd jolige
stem uitschiet: „Met de bure konkele... en met je
schijnheilige porum in de kerk zitte...” Gevolgd door:
„Wàt hèb ik schijt an de bure... de bure kenne ook 't
lazarus krijge... vijftien gulde kostgeld en niet te vre-
te...” Hoe vaak hebben we die tirades al niet van hem
gehoord en de manier waarop hij een halfgare buurjon-
gen uit de Pijp imiteert.
Als het gelach even verstomd, vernemen we
vaag boven ons het dreunen van het geschut en af en
toe voelen we lichte schokken en trillingen. Zouden dat
bommen zijn en waar zouden die vallen? Weer op
Schiphol of dichterbij in de stad? Niemand die het ook
maar in de verste verte gissen kan. In de lauwe scheme-
ring zie ik plotseling, dicht in m'n buurt, een welbe-
kende figuur staan. Het is mijn vader die eveneens voor
alle veiligheid maar de wijk heeft genomen uit zijn
kantoor samen met Kees Schuuring. Er ontwikkelt zich
een levendig gesprek over de zaken. Voor de export op
Zuid-Afrika ziet het er lelijk uit. We behoeven elkander
niet te verbloemen dat er geen schijn van kans meer is
om verder te kunnen werken. Immers, indien de Duit-
- 20 -
sers Nederland bezetten, zullen de verbindingen met de
overzeese filialen onherroepelijk worden afgesneden.
En dat het die richting uit gaat kan zelfs een kind wel
begrijpen. En het ergste is dat we nog steeds zitten met
de gehele oplage van de liederbundel, die stond op het
punt om ingepakt en verzonden te worden; daar komt
nu niets van terecht! Wat moet er onder deze omstan-
digheden van ons worden? Inderdaad, de vooruitzichten
zijn zeer somber en het verdere verloop der gebeurte-
nissen op deze onheilsdag zal die vooruitzichten niet
hoopvoller maken. Na een klein halfuur komt Kwa-
kernaat, de portier, boven aan de kelderingang luid-
keels verkondigen dat het signaal „alles veilig” gege-
ven is en wij de schuilplaats weer mogen verlaten.
Opgelucht, voor zolang het mag duren, verlaat de hele
optocht de onderaardse catacombe en vijf minuten later
zijn we weer gewoon aan de arbeid; buiten is het weer
volmaakt rustig. Doch die rust duurt slechts korte tijd,
want nauwelijks een kwartier daarna klinkt opnieuw
krachtig vliegtuiggebrom in de lucht en nu zien we
vanuit het oosten een sterke formatie Duitse bommen-
werpers naderen. We hangen over de ijzeren hekjes aan
de kant van de Kuiperstraat en hebben een goed gezicht
op de richting die de machines uitgaan, ze bewegen
zich recht op de binnenstad toe, kenners zeggen dat het
„Stuka's” zijn. Ze zijn nu vlak boven en vliegen op
geringe hoogte... je hoort geen luchtafweer en ook de
alarmsirenes zwijgen en daardoor is niemand zich van
enig gevaar bewust.
En dan treft plotseling onze dierbare stad de
eerste grote catastrofe. Het gaat allemaal bliksemsnel in
zijn werk, niemand is er op verdacht. Ineens begint het
afweergeschut te vuren en een roffelend spervuur jaagt
de machines uiteen. Wij verdringen ons voor de ramen
om niets van het schouwspel verloren te laten gaan, op
gevaar af onze nieuwsgierigheid met de dood te moeten
bekopen. Een gedeelte van de bommenwerpers zwenkt
af in de richting van de binnenstad, wij zien er een paar
stijl omlaag duiken en kunnen nog juist opmerken dat
een er van scheef hangt en vreemde capriolen maakt...
misschien door een voltreffer geraakt. Dan klinkt even
plotseling een salvo donderende explosies die de ramen
doen rinkelen en het gebouw doen schudden op z'n
grondvesten... en dan eindelijk, maar veel te laat, komt
haastig het luchtalarm er achteraan... Boven de binnen-
stad stijgen onmiddellijk donkere rookwolken om-
hoog........ BOMMEN OP AMSTERDAM!!! In een
looppas rent iedereen de zetterij af, 't wordt een sauve
qui peut langs de trappen naar beneden toe, ieder denkt
aan eigen lijfsbehoud. Het lijkt op een wilde, panische
vlucht van alle afdelingen op de tussenliggende etages
en nog geen minuut ná het alarm zitten we opnieuw bij
elkaar in de schemerdonkere papierkelder waar, on-
danks de vele mensen die bij elkaar zijn, een beklem-
mende stilzwijgendheid heerst. We zijn allemaal ver-
bijsterd door het onverwachte van deze ramp en dan
rijst de vraag: waar zouden deze bommen gevallen zijn
en hoe groot zal het aantal slachtoffers zijn? Zullen de
moffen dit bombardement voortzetten tot de hele stad
een afschuwelijke puinhoop is? Wij weten het niet.
Alleen zijn we het eenparig met elkaar eens dat er in
onze stad iets hapert met het waarschuwingssysteem.
Immers, het luchtalarm kwam veel te laat! De vijande-
lijke vliegtuigen waren reeds boven de stad en lieten
hun bommen vallen zonder dat iemand gelegenheid had
zich in veiligheid te stellen. Men spreekt ook meer
uitdrukkelijk van sabotage en landverraad en het heeft
er waarlijk de schijn van dat een soort „vijfde colonne”
al sedert het uitbreken der vijandelijkheden als een
sluipende pest door het ganse land raast, dolksteek op
dolksteek toebrengend in de rug van de dappere man-
nen die strijden voor have en goed en onze vrijheid.
Het is inderdaad weerzinwekkend, dit vuile bedrijf van
de met de vijand heulende bandieten en hoog stijgt de
verbittering op in de harten van de echte Nederlanders
tegen het vervloekte nazi-systeem dat spot met iedere
fatsoenlijke moraal. En nog feller laait de haat op tegen
de verraders uit eigen land dan tegen de indringers die
ons arglistig overrompelden!
Boven ons klinkt onafgebroken gedreun en
gedonder, krakend barsten de granaten van het luchtge-
schut uiteen en telkens horen wij formaties vliegtuigen
over ronken, al deze geluiden dringen gedempt door de
dikke betonvloer heen tot ons door. Dan wordt het
ineens weer stil en nogmaals komt het verlossend sig-
naal door: alles veilig! Het duurt nu niet lang of de
geruchtenstroom breekt los. Berichten over het bom-
bardement op de binnenstad stuiven als een wervel-
wind door Amsterdam en bereiken ook ons, maar
niemand weet nog het rechte, de stadstelefoon is al
sedert uren geblokkeerd. Het staat echter wel vast dat
een deel van de oude stad zwaar getroffen is.
Maar nog meer gebeurt er in datzelfde tijds-
bestek..., de oorlogsramp neemt steeds groter afmeting
aan, ook voor de werkers in de bedrijven. Om twaalf
uur precies gaat de fluit van de spreekbuis op de twee-
de zetterij. Ik zie Wognum nerveus, met de toeter aan
het oor luisteren en praten tegelijk. Dan kondigt hij met
een zorgelijk gezicht aan dat we allemaal beneden
moeten komen op het kantoor van Veltman teneinde
een bijzondere mededeling in ontvangst te nemen. Wij
gaan, langzaam en ietwat schoorvoetend, bij intuïtie
voorvoelend een nieuw onheil dat te wachten staat... En
het is een onheil, die boodschap welke ons met veel
omhaal van woorden door de opperste leiding wordt
medegedeeld. Het gehele zetterijpersoneel van alle
afdelingen staat voltallig geschaard rondom het kleine
kantoor, vanouds de „bak” genaamd en waarvandaan
reeds zo menigmaal onpleizierige boodschappen aan de
gezellen werden kond gedaan, maar waarvan deze, die
we nu te horen krijgen wel de kroon spant. Zenuwach-
tig, en lang niet op z'n gemak, troont Veltman, die
inmiddels weer teruggekomen is, in de verhoogde
deuropening boven de rest uit en niet lang duurt het of
- 21 -
wij weten het... Welnu, de boodschap zij hier met wei-
nig woorden weergegeven. Het komt er op neer dat het
gehele personeel, zonder enige uitzondering, met veer-
tien dagen opzegging als ontslagen moet worden be-
schouwd. Veltman zegt dat hij het zelf lam en beroerd
vindt en wat hij nog meer voor hol klinkende veront-
schuldigingen namens de directie weet aan te voeren,
maar het treft ons ditmaal allen want het is nu force
majeur!! Niemand weet wat er in de komende dagen te
gebeuren staat. Het bedrijf kan niet langer voortgezet
worden, zo meent de directie; de Duitsers kunnen over
enkele dagen al hier zijn en alles in beslag nemen of
misschien vernietigen. Bovendien staat het binnenko-
men van orders nagenoeg stop. Gelaten wordt deze
nieuwe jobstijding door het personeel aanvaard, nau-
welijks een woord van verweer of protest klinkt op. We
voelen ons geslagen en een mens kan onmogelijk zó-
veel rampspoed tegelijk verwerken, het is allemaal te
veel ineens. We raken in een toestand van ontreddering
die steeds groter afmeting gaat aannemen.
Nog maar nauwelijks bekomen van deze emo-
tie ontvang ik reeds een nieuwe gevoelige schok. Nade-
re bijzonderheden komen binnen over het bom-
bardement in de binnenstad. Het is een ongecontroleer-
de boodschap over de eigen telefoonlijn vanaf filiaal
Rokin die nog intact is en waarin bij gerucht melding
wordt gemaakt dat een salvo bommen terecht is geko-
men in de Paleisstraat bij de N.Z. Voorburgwal, een
hele rij huizen is volkomen weggevaagd, het aantal
doden moet schrikbarend zijn. 't Is of mijn hart ophoudt
met kloppen van schrik als ik dat bericht hoor... Paleis-
straat... Antje!! Als een smartelijke schreeuw gaat het
door me heen... Antje, die daar werkt, precies op de
plaats waar volgens zeggen de ramp heeft plaats ge-
vonden. Mijn God, wat zal er van het arme meisje
geworden zijn? Leeft zij nog of... ik durf er niet aan te
denken, ligt nu haar lichaam gruwelijk verminkt onder
de puinhopen? Huiveringwekkende beelden zie ik in
gedachten voor me. Als in een nachtmerrie verschijnt
in een bliksemflits het beeld voor me van het ontzielde
lichaam van het meisje dat ik eens in mijn armen hield
vol zoete, bedwelmende verlangens... en nu misschien
verminkt en onherkenbaar... o God, maar dit zou ont-
zettend zijn... Het kàn niet, het mag niet waar zijn. Heb
ik haar dan nog steeds zo lief? Ja, ik besef het nu ten
volle op dit vreselijke ogenblik... ik kom tot de haast
ontstellende ontdekking dat er nog niets veranderd is
aan mijn gevoelens voor haar en nu plotseling schijnt
die liefde uit te barsten als een verzengend vuur! Als
een wervelstorm dringen alle herinneringen die ertus-
sen haar en mij bestaan op mij toe. O God, welk een
onzekerheid... ik moet weten wat er van haar geworden
is. Ik voel mij wegzinken in een bodemloze afgrond
van de diepste ellende...
Na deze laatste luchtaanval treedt een vrij
langdurige periode van rust in. Het is gelukkig nu
spoedig één uur, het einde van de zaterdagse werktijd,
en ik snak er naar om weg te komen; het is haast een
opluchting te weten dat er twee zondagen zijn, want
morgen is het Pinksteren... een mooi Pinksterfeest zal
dat worden!
Bij mijn thuiskomst trof ik mijn broer ook
reeds aan. Welnu, die had ook wel zo het een en ander
meegemaakt tijdens het bombardement en het was hem
aan te zien, zó beroerd en geschrokken als hij er uit
zag. Maar gelukkig, een grote geruststelling was het
van hem te vernemen dat de bommen in het geheel
NIET waren gevallen in de omgeving van de Paleis-
straat, over Antje behoefde ik dus geen zorg te hebben,
't was of er een last van me afgenomen werd. Niette-
min, het gebeurde was ernstig genoeg. Een aangescho-
ten vliegtuig had namelijk een serie bommen afgewor-
pen boven de Blauwburgwal en was daarna zelf te
pletter gevallen in de IJpolder. Het ons zo welbekende
grachtje was zwaar geteisterd en nagenoeg verwoest
met z'n fraaie oude huizen en sierlijke geveltjes. Reeds
meer dan 40 doden waren geborgen, voor het me-
rendeel vrouwen en kinderen. Van de meeste huizen
was letterlijk niets meer over. Het was mijn broer ech-
ter onmogelijk geweest om dicht bij de plaats van de
ramp te komen aangezien de gehele omgeving was
afgezet. En nu moest ik ook ineens aan Guus Schröder
denken, onze oude vertrouwde kapper, die daar al
sedert mensenheugenis zijn zaak had op het pittoreske
grachtje en die wij allemaal zo goed kenden. Ook al-
weer een kennis uit je naaste kring waarvan je je kon
afvragen: zou hij nog leven? Volgens Aart moest de
paniek in de binnenstad ontzettend geweest zijn. Omdat
hij zijn kantoor had bij de boekhandel van Allert de
Lange aan het Damrak, had hij vrij van dichtbij het hele
gebeuren meegemaakt. Hij had gezien hoe de mensen
op straat in alle richtingen wegvluchtten niet wetend
waar ze een veilig heenkomen konden vinden en de
mensen uit de bedrijven, waaronder ook hijzelf renden
de straat op uit angst. Vermoedelijk was de aanval
gericht geweest op het Centraal Station, doch door de
krachtige afweer in deze omgeving was deze mislukt.
Hij vertelde ons hoe de luchtdoelbatterijen rondom het
station als razend hadden gevuurd. Daarbij waren ver-
scheidene niet ontplofte granaten op het Damrak mid-
den tussen het publiek terechtgekomen en daar gedeto-
neerd. De uitwerking was verschrikkelijk geweest,
iedereen dacht dat het bommen waren, de scherven
spatten overal heen en zelf was hij ternauwernood aan
de dood ontsnapt. Het oorverdovend geraas had minu-
tenlang aangehouden, het werd deels veroorzaakt door
het schieten en ook door het geronk der laag overvlie-
gende bommenwerpers, later gevolgd door de daveren-
de explosies der bommen en het instorten van de hui-
zen. „Het is iets om je leven lang niet te vergeten...”, zo
besloot mijn broer zijn relaas.
Gewoontegetrouw dronken we koffie en nut-
tigden een paar sneetjes brood, waarna we met z'n allen
- 22 -
breedvoerig de verdere toestand gingen bespreken. En
het wàs nodig dat ook wij krijgsraad hielden, want het
bleek al gauw dat onze firma niet de enige was die het
gehele personeel op de keien gesmeten had. Ook mijn
broer had de boodschap van ontslag ontvangen met een
opzegtermijn van veertien dagen en we hoorden dat
heel veel zaken op gelijke wijze geprobeerd hadden
zich van hun personeel te ontdoen. Voorwaar, een
fraaie toestand! Waar moesten we in godsnaam van
leven? Wie zou er voor ons zorgen? Er werd dus krijgs-
raad gehouden in besloten familiekring teneinde te
beslissen op welke wijze we aan de noodtoestand het
hoofd konden bieden. We kwamen met z'n allen tot de
slotsom dat het maar het beste zou zijn wanneer Aart
en Annie met hun gezin voorlopig hun intrek bij ons
bleven nemen en we moesten dan maar uit een ge-
meenschappelijke beurs zien rond te komen. Hopeloos
somber zag de toekomst er uit op deze zaterdag voor
Pinksteren. Nauwelijks één dag oud had deze vervloek-
te oorlog al zeeën van leed en rampspoed over ons volk
gebracht en nog waren dit slechts de eerste bittere
druppels uit de lijdensbeker die wij gedoemd waren tot
op de bodem te ledigen. Terwijl we zo, schijnbaar wat
tot rust gekomen na de broodmaaltijd rond de tafel
zaten te praten, verwonderden wij ons plotseling over
de ongewone stilte die nu buiten heerste. Waarachtig
ja, het was buiten weer als vanouds op zaterdagmiddag.
Geen luchtalarm, geen kanongebulder en geen vlieg-
tuigen..., je zou je bijna verbazen over deze rust, we
waren al zo aardig aan de herrie gewend geraakt! Op
dat ogenblik zou niemand hebben vermoed dat er oor-
log in ons land was! In de zaterdagse straat waren de
dienstmeisjes gemoedelijk bezig met de buitenboel, als
altijd, of liepen heel bedaard met de zaterdagse bood-
schappen. Wonderlijke Hollandse nuchterheid! God-
dank ja, een Nederlander laat zich niet zo gemakkelijk
van z'n stuk brengen, zelfs niet door een oorlog en die
eigenschap zal van grote betekenis blijken te zijn voor
ons Volk in de komende maanden en JAREN.
Om klokslag halfdrie wordt er gebeld... en
daar klinkt ook al weer de bekende stem van iedere
week... het is Antje, Antje die de eieren komt brengen
alsof er geen vuiltje aan de lucht is. „Gunst kind, durf je
wel te komen nu met deze toestand?” vraagt moeder
haar. Natuurlijk durft Antje dat; ze kijkt ons bijkans
verwonderd, ja, haast verontwaardigd aan dat wij een
ogenblik veronderstellen dat ze niet zou durven. Ze is
ook nu weer hevig opgewonden over de oorlog en praat
honderd uit op de haar bekende radde manier. Het moet
me wel opvallen dat ze er heel lief uit ziet, ze heeft haar
hoofdje keurig laten onduleren en ze draagt een heel
mooie lichte zomermantel die haar verduiveld charmant
staat. Ik betrap mezelf erop dat ik m'n ogen nauwelijks
van haar kan afhouden, zo hevig geboeid ben ik nu
ineens door haar frisse lieftalligheid. En dan te beden-
ken dat dit fijne ranke schepseltje gedood had kunnen
zijn, of vreselijk verminkt had kunnen liggen onder de
puinhopen... door een Duitse bom... goddank dat het
niet waar is en dat ze hier nu levend en ongeschonden
voor mij zit, dat het schrikbeeld van vanochtend slechts
een waanbeeld is geweest. Ze leeft nog... en een golf
van diepe ontroering welt in me omhoog. Ik ben plotse-
ling zó verward, dat het me bijna moeite kost mijn
gevoelens, die uit het diepst van mijn ziel opwellen, te
bedwingen. O, welk een heftig verlangen maakt zich nu
van mij meester, het overheerst ieder redelijk denken.
Het is mij later duidelijk geworden dat ik op dat mo-
ment mijzelf niet was. Waardoor ik me thans gedreven
voel moet dezelfde macht zijn die mij ook in Putten
dwong tot hetzelfde roekeloze spel met Antje. In dat
ondeelbare ogenblik dringt zich slechts één gedachte
aan mij op: ik wil dit lieve meisje terugwinnen, nu
terstond, het koste wat het koste... nú terwijl de ganse
wereld om ons heen in puin dreigt te storten. In dit
ontzettende uur lijkt het me toe dat ik gedwongen wordt
om een onherstelbaar verzuim te moeten inhalen, waar-
van ik in m'n onderbewustzijn weet dat iedere poging
daartoe vruchteloos zal zijn. Toch is er in die luttele
minuten alleen nog maar Antje, Antje die ik terug wil
hebben, waaraan ik me wil vastklampen, dat ik niet
anders zeggen kan dat ik mij wil laten meesleuren in de
stroom van herinneringen die me zullen terugvoeren
naar het onbezorgde verleden om nog éénmaal het
geluk te proeven alvorens wij allen in deze jammerlijke
chaos ten onder gaan. Met haar samen zou ik durven
sterven, nu het afgrijselijke oorlogsgeweld ons land
teistert. Mijn God, dit moet het visioen zijn dat zich
eenmaal aan mij openbaarde op een stille zomeravond
aan de rand van de eenzame bosweg dicht onder Put-
ten... Antje en ik samen naast elkander gezeten aan de
stille bosrand, de uitgestrekte heide voor ons op de
laatste avond van ons samenzijn. Misschien was het
wel waar nu op dit ogenblik de strijd ergens woedt en
de aarde gedrenkt wordt met het bloed van jonge le-
vens... Als in een hallucinatie heb ik dat op die avond
voor mij gezien en ik wist toen dat eenmaal hierna de
dag zou komen waarop ik mij opnieuw tot Antje zou
keren in groot en ontroerend verlangen... Die dag is nu
gekomen, ik ben er van overtuigd, ik zal niet anders
kunnen handelen dan zoals ik nu voornemens ben te
doen. - Maar o nuchterheid van het leven, dat in
flagrante tegenspraak is met alle romantische drome-
rij...! Het meisje staat even later op om weer naar huis
te gaan en onopvallend volg ik haar de hal in om haar
zogenaamd uit te laten. Het is toeval dat niemand van
de anderen met ons mee gaat en daardoor ben ik alleen
met haar. Ik loop met haar mee tot op het portaal en
sluit dan snel de deur achter me. Boven aan de trap
blijft ze even staan, aarzelend en met een blik in haar
ogen die verraadt dat ze me begrepen heeft, dat ze weet
wat ik zeggen ga. Bijna automatisch vloeien mij de
woorden over de lippen. Het klinkt als een smeking als
ik haar vraag of het weer goed kan worden tussen ons.
Kan zij het niet uitmaken met die jongen? Op harts-
- 23 -
tochtelijke toon maak ik haar duidelijk hoe een vrese-
lijke spijt ik er van heb dat ik haar zo behandeld heb. Ik
vat haar beide handen in de mijne en kijk haar diep en
doordringend in de ogen... ik smeek het haar... Ik zie de
aarzeling bij het meisje, ook zij denkt nu aan hetgeen
geweest is tussen ons, maar dan schijnt ze zich te be-
zinnen en antwoordt toonloos: „Nee..., het spijt mij
ook, maar heus, het kan niet meer nu...., begrijpt u toch
'ns, ik ga nu al weer zo'n poos met die jongen, hij heeft
me al zoveel gegeven... ik kan hem nu niet meer in de
steek laten... en het is zó toch immers beter. Dat had u
toch eerder moeten bedenken?” Toch bespeur ik duide-
lijk de tweestrijd bij haar en ik blijf nog doorgaan met
aandringen opdat zij er nog eens ernstig over moet
nadenken. Is het mogelijk dat wij elkaar nog een keer
ergens ontmoeten en met elkaar praten? Het lukt me
warempel haar de toezegging te ontfutselen dat ze er
over denken zal en het me laten weten wat ze beslist.
Met wanhoop vervuld laat ik haar vertrekken, ik ben
me innerlijk bewust dat de terugweg naar het verleden
onherroepelijk is afgesneden. Maar ik blijf de hoop
koesteren op een gunstig antwoord van Antje, maar
inwendig weet ik wel heel zeker dat ik mij vastklamp
aan een idee-fixe, dat ik op dit ogenblik alleen maar
gedreven wordt door de macht van de algehele ontred-
dering waarin we thans zijn ondergedompeld. Ik ben
mezelf niet... het is een noodkreet tegen beter weten in!
De verdere middag verloopt nu vrij rustig, het
luchtalarm laat zich goddank niet meer horen en ook in
de lucht blijft het voor het eerst die middag volkomen
stil. Ongedurig als ik me voel ga ik de straat op en
neem het besluit om even bij Betty aan te lopen. Ja,
Betty..., heb ik in deze twee dagen van hoogspanning
eigenlijk wel speciaal aan haar gedacht? Ik kom tot het
merkwaardige besef dat ik die vraag ontkennend moet
beantwoorden. Het is niet zonder enige schroom dat ik
mij naar haar huis begeef, want... Betty is immers een
Duitse? En dan overvalt me een wat vreemde gewaar-
wording, misschien is het een primitief gevoel van
hetgeen men wel „vaderlandsliefde” pleegt te noemen.
Ik voel een zekere tegenzin plotseling in me groeien,
het haast belachelijke idee dat ik Betty verachten
moet... omdat zij toch ook behoort tot dat volk dat ons
land op zulk een verraderlijke wijze heeft overvallen en
aangerand. Ik weet dat het krankzinnig lijkt om Betty
daarvoor verantwoordelijk te willen stellen, zij heeft er
natuurlijk part noch deel aan. Maar nu ik al de ramp-
spoed van de afgelopen twee etmalen om mij heen zie,
zoekt dat gevoel ergens een uitweg en ik wil alles wat
Duits is haten in een blinde, niets ontziende woede.
Maar mijn kleine vriendin is echter heel stil
en onzeker als ik bij haar binnen kom. Wat ik had
verwacht haar te vinden in een stemming van opge-
wondenheid, van stille triomf om de successen van de
Duitse weermacht blijkt een grote vergissing van me te
zijn. Het tegendeel kom ik bij haar tegen. Ook zij blijkt
zeer gedrukt en geslagen te zijn onder de omstandighe-
den, vastgeworteld als zij reeds is in ons Hollandse
milieu na haar langdurig verblijf van jaren hier in dit
gastvrije land en voor het eerst hoor ik haar Hitler
vervloeken. Het blijkt maar al te zeer hoe zij oprecht
begaan is met het lot van ons arme land en met onze
jongens die vechten moeten in deze hel van bloed en
tranen. Op dat ogenblik had ik mij onmogelijk kunnen
voorstellen dat politieke verwikkelingen de aanleiding
zouden kunnen worden tot een breuk tussen Betty en
mezelf. We hadden samen altoos weinig over politiek
gesproken met elkaar en ze had ook nimmer iets in die
richting tegen me gezegd. Wel had ik steeds de indruk
gehad dat Betty weinig op had met het natio-
naal-socialisme en nu niet bepaald dweepte met de
ideologie van Adolf Hitler. Bovendien had ze me eens
verteld dat haar vader lid was van de Communistische
Partij Duitsland en dat hij het thans erg moeilijk had
onder het nieuwe regime. Omdat hij al lang de 65 ge-
passeerd was en iedereen hem zo goed kende hadden
ze hem nog steeds ongemoeid gelaten, maar Betty zat
er altijd over in dat haar vader de kans liep gearresteerd
te worden omdat hij zijn mening over de nazi's niet
onder stoelen of banken stak. Helaas, de oorlog ver-
keerde nog slechts in een beginstadium, de Duitse
successen die vooreerst nog volgden brachten menig-
een aan het twijfelen. Diezelfde vervloekte oorlog was
het die uiteindelijk besliste over ons beider lot en die
een breuk veroorzaakte tussen Betty en mij die onher-
stelbaar bleek te zijn. Maar laat ik niet te veel op de
gebeurtenissen vooruit lopen... dit feit lag nog in het
- 24 -
verre verschiet verborgen.
Ik bleef nog wat bij haar praten en we wissel-
den onze ervaringen uit van de twee afgelopen oorlogs-
dagen. Zonder bepaalde afspraak nam ik afscheid van
haar. Op haar aanraden zou ik voorlopig niet meer bij
haar komen, want we wisten geen van beiden hoe de
toestand in het land zich in de naaste toekomst ontwik-
kelen zou en of het nog wel mogelijk was om bij elkaar
te komen. En zo scheidden wij met een onbepaald tot
ziens. Langs de kortste weg repte ik mij weer naar huis
terug, boordevol tegenstrijdige gevoelens... het beeld
van Antje drong zich weer sterker aan mij op dan in
maanden het geval was geweest... Thuis gekomen
vroeg moeder mij dadelijk wat of mijn vriendin nu wel
vond van de Duitse inval in ons land en hoe zij daar
over dacht. „Kan jij daar nu geen kwaad mee om in
deze situatie bij een Duitse vrouw op bezoek te gaan...?
Ze zouden je best eens van spionage kunnen verden-
ken!” zo veronderstelde moeder. Ik antwoordde dat
Betty geen Duitse meer was en dat ze zich nimmer met
politiek had beziggehouden. Toch keek ik wel vreemd
op van deze vraag. Zelf had ik nog in 't geheel niet
stilgestaan bij die gedachte, de mogelijkheid dat om-
gang met een Duitse vrouw op dit ogenblik aanleiding
zou kunnen zijn om van spionage beschuldigd te wor-
den. Het leek me een absurd idee... maar het was toch
wel iets om over na te denken.
 Hoofdstuk 5 Naar de ondergang
Zondag 12 mei 1940 - Amsterdam (Eerste Pinkster-
dag)
Vier uur in de morgen: snerpend gillen de alarmsirenes
in op- en neergaande janktoon... twee uur eerder dan
gisterochtend! Opnieuw dreunen de Duitse Heinkels
door het luchtruim, dondert het afweergeschut en
vluchten wij vertwijfeld uit het warme bed bijeen naar
de hal, haastig koffers en kleren bij elkaar zoekend.
Toch zijn we al niet meer zo nerveus als gisteren. Er
wordt niet meer gejammerd en gehuild, de kinderen
hebben de nieuwe situatie leren aanvaarden als iets dat
bij „het leven” hoort. Rustig en vastberaden doet ieder
zijn plicht. Tien minuten later loeien de sirenes weer
„alles veilig”. Wij gaan meteen weer allemaal in bed
terug en bij een tweede luchtalarm dat even daarna
volgt vind ik het nauwelijks nog de moeite waard om er
uit te komen. Er gebeurt toch immers niets? Of je nu in
je bed ligt of beneden aan de trap staat maakt volgens
mijn idee weinig verschil wanneer een bom het huis
treft. Overigens... 't is wel een verheffend begin van het
Pinksterfeest...!
Het wordt weer een dag vol sensatie, maar
waarachtig... er komt al een vrolijke noot bij! Die dag
vinden bij ons in de buurt en ook elders op grote schaal
razzia's plaats op N.S.B.-ers en lieden die verdacht
worden van collaboratie met de vijand. Dat geeft aan-
leiding tot veel bezienswaardigheid en zelfs vermaak in
onze straat. Het valse gerucht tiert welig, dankzij de
„vijfde colonne”. Men zegt dit en beweert dat, zonder
het zelf met zekerheid te weten. Waar de mare vandaan
komt weet niemand exact, maar plotseling horen we
roepen dat er „ergens” parachutisten zijn neergekomen
op een dak en overal holt en vliegt het publiek, belust
op een rel, naar de „bedreigde” plaats en er vinden
wilde klopjachten plaats over de daken, waarbij in vele
gevallen gejaagd wordt op „Duitse spoken”, tot groot
vermaak van de opgewonden menigte. Ook komt het
voor dat mensen een van hun buren, waar ze wel eens
herrie mee gehad hebben en die ze om de een of andere
reden verdenken lid te zijn van de N.S.B., gaan „aan-
brengen”. Een en ander is oorzaak dat wij ons op som-
mige ogenblikken kostelijk amuseren, ondanks alle
misère, wanneer de overvalwagens van de politie in
onze straat verschijnen en alles rent en vliegt om maar
niets van het schouwspel te missen, terwijl er eigenlijk
niets aan de hand is. Toch gebeurde dit niet helemaal
ten onrechte, want de moffen wierpen wel degelijk over
het hele westen van het land en ook boven de steden
parachutisten uit die tot taak hadden verwarring te
stichten en sabotagedaden ten uitvoer te brengen. Maar
zij deden dit toch bij voorkeur des nachts en de ge-
schiedenis zal later moeten uitmaken in hoeverre zij
- 25 -
daar succes mee geboekt hebben.
Acht maal gaat op deze eerste Pinksterdag het
luchtalarm zonder dat zich een spectaculaire aanval op
de stad voordoet. Maar de persberichten aangaande de
toestand aan de fronten worden vager en daardoor
verontrustender. Het is wel duidelijk: het gaat verkeerd.
Verder en verder dringen de Duitse troepen ons land
binnen. Uit vrij betrouwbare bron vernemen wij des
middags dat de moffen reeds bij Harderwijk staan met
hun tanks en de Veluwe voor een groot deel in bezit
hebben.
Met onze buren leven wij in deze dagen op
zeer gemeenzame voet. Men loopt bij elkaar in en uit
en tracht ieder voor zich wat vertroosting te vinden bij
elkaar. Wij zijn toch eigenlijk kuddedieren; in het ge-
vaar dringen wij angstig bij elkander tezamen, als
schapen die aangevallen worden. Iemand beweert dat
het een goede maatregel is wanneer je een ijzeren pan
omgekeerd op het hoofd zet als bescherming tegen
vallend puin en granaatscherven en bij het eerstvolgen-
de luchtalarm zitten we dan ook allemaal prompt met
de meest uiteenlopende soorten pannen op ons hoofd.
In gewone omstandigheden zou dat een aller zotste
vertoning zijn geweest, doch nu zijn we daar doodern-
stig mee en hebben er de grootste verwachtingen van...
er wordt door geen mens om gelachen. Vooral in de
middag volgen de luchtraids elkander onafgebroken op.
Ik wilde nog proberen om even de straat op te gaan,
doch nauwelijks was ik tien meter van huis of daar had
je 't lieve leven alweer... sirenegeloei en ik maakte
maar weer gauw rechtsomkeert. De schuilkelders leken
me nu ook niet bepaald aanlokkelijk toe!
In de stad zelf vielen die dag gelukkig geen
bommen, maar wel hoorden wij telkenmale in de verte
zwaar gerommel en vermoedelijk waren het de verbin-
dingswegen naar de hoofdstad die onafgebroken be-
stookt werden door het luchtwapen. Voortdurend had-
den wij ook de radio aanstaan waardoor geregeld het
laatste nieuws en vervolgens de maatregelen werden
bekend gemaakt die onze Regering in het belang van de
bevolking had genomen. Ook werd er voortdurend
gewaarschuwd om heel zuinig te zijn met gas, water en
elektriciteit. Tegen de avond kregen wij sterk de indruk
dat de Duitsers opereerden in de richting van onze
grootste havenstad: Rotterdam. Om 9 uur des avonds
werd namelijk vanwege het Militaire Gezag een zeer
dringende oproep gedaan aan vaklui, timmerlieden en
metselaars et cetera, om zich met de meeste spoed naar
Rotterdam te begeven naar de linker Maasoever ten-
einde behulpzaam te zijn bij het aanleggen van ver-
sterkingen en noodinstallaties. Ook over de Duitse
zender klonken nu onafgebroken waarschuwingen aan
de bevolking van Rotterdam om met de meeste spoed
te evacueren in de richting van Maassluis. Het leek
overduidelijk dat hier iets gaande was, maar uit niets
bleek vooralsnog hoe dicht de moffen Rotterdam reeds
waren genaderd. Vader opperde het denkbeeld dat
Rotterdam wel zwaar gebombardeerd zou worden en
we huiverden allemaal van ontzetting bij die gedachte.
Daar tussendoor werden de oorlogscommuniqués al
vager en minder positief en dat was op zichzelf reeds
een verdacht teken. Uit alles viel op te maken dat Rot-
terdam volledig in staat van verdediging werd gebracht
en het betekende dat deze ongelukkige stad het zwaar
te verantwoorden zou krijgen. Wij hier, in Amsterdam,
voelden het even als een opluchting omdat hierdoor
misschien het ergste gevaar van onze stad afgewend
zou worden, niet beseffend wat het wel voor die arme
Rotterdammers moest betekenen nu het doodsgevaar
hen met het uur begon te naderen.
We gingen die avond maar eens vroeg naar
bed en tot onze grote verwondering verliep de nacht
bijzonder rustig. Wel klonk in de voornacht nog tel-
kenmale het knallen van geweerschoten door de stra-
ten, hetgeen bewees dat het gerucht over parachutisten
en saboteurs om de drommel geen sprookje was maar
nuchtere werkelijkheid. Het gaf onze militairen handen
vol werk om deze vijandelijke eenheden onschadelijk te
maken.
Maandag 13 mei 1940 - Amsterdam (Tweede Pink-
sterdag)
Het gevaar voor Amsterdam lijkt voorlopig even af-
gewend te zijn. De activiteit in de lucht boven onze
stad was hedenochtend niet zo groot als in de voor-
gaande dagen, er heerste een betrekkelijke kalmte in de
omgeving die weldadig aan deed. Misschien was het
ook de minder gunstige weersgesteldheid die intensieve
luchtacties van de vijand onmogelijk maakte. Het was
een trieste regenlucht met laaghangende wolken waar-
uit het af toe fijntjes motregende. Zo spoedig als we
ontbeten hadden besloten Aart en ik om een wandeling
te maken en onze schreden te richten naar zijn woning
in West. We wilden wel eens poolshoogte nemen hoe
de toestand daar was en of zijn eigen huis nog overeind
stond. Wij verlangden er allebei hartgrondig naar om er
eens voor een poosje uit te vluchten. De afgelopen
dagen hadden reeds te veel aan onze zenuwen ge-
knaagd, en dat was nog niet eens zozeer te wijten aan
de oorlog zelf dan wel temeer aan de omstandigheden
waaronder een aantal mensen in gedwongen opsluiting
bij elkaar moeten zitten en die, over-nerveus en prik-
kelbaar door de voortdurende doodsangst, elkander het
leven onbewust tot een hel maken. Want inderdaad, zo
was de toestand gedurende deze dagen wel enigszins
bij ons thuis. Mijn schoonzuster Annie gaf er het mees-
te blijk van dat zij leed aan een angstpsychose, waar-
door zij voor haar naaste omgeving vrijwel ongeniet-
- 26 -
baar was. De gehele dag door klonk haar nerveuze
schelle stem ons in de oren en deed ze maar niets an-
ders dan onafgebroken de beide jongetjes, Aartje en
Hansje, verbieden, waardoor de kinderen echter steeds
meer ongezeggelijk werden, ongevoelig geworden voor
de stroom van vermaningen die dikwijls geheel mis-
plaatst waren. Zij verveelden zich natuurlijk ondanks
onze pogingen hen afleiding te bezorgen en de ouderen
hadden wel iets anders aan hun hoofd dan om zich
intensief met de kinderen bezig te houden. Bovendien
werden ze door hun moeder mee aangegrepen door
haar zenuwtoestand en waren totaal uit hun gewone
doen door het abnormale dat hun ongestoorde kinderle-
ven in de war had geschopt. Op mijn vader werkte dit
alles evenzeer als de rode lap op een stier en er was dus
voortdurend aanleiding tot wrijving. Ik vond dit gehar-
rewar nog verschrikkelijker dan de hele oorlogstoe-
stand en het dreigde ons allemaal tot zenuwpatiënten te
maken. Kwam er luchtalarm, dan was mijn schoonzus-
ter niet meer te houden en stak ons allemaal aan met
haar zenuwpaniek. Het kostte dan de grootste moeite
om haar tot kalmte te brengen en te voorkomen dat zij
de boel in 't honderd stuurde. Ik moest maar praten en
praten om de mensen gerust te stellen en eindeloos
herhalen dat iedereen rustig moest blijven, zodat ik op
't laatst daas werd van mijn eigen stem die ik hoorde als
door een sluier en het begon te roezen in m'n hoofd. En
door dit alles heen klonk in mijn gehoor maar onafge-
broken dat éne demonische motiefje uit het eerste Cho-
ral van César Franck, dat oplopende tertsenmotief dat
voorthamerend in mijn oren tot het oneindige zich
herhaalde. Ik kon het niet kwijtraken en meer dan ooit
is het mij toen duidelijk geworden hoe nauw muziek
samengeweven kan raken met kritieke omstandigheden
in je leven. Als ik na jaren (indien we dit overleven)
nog weer dit grandioze orgelwerk van Franck zal ho-
ren, dan doorleef ik gelijktijdig opnieuw diezelfde ge-
moedsstemming van de meidagen van 1940. Toch was
ik, merkwaardig genoeg, zelf uiterst kalm; het was alsof
de eerste schok bij het vernemen van de Duitse aanval
op ons land mij plotseling volkomen genezen had van
al mijn angsten. Ik kende mijzelf nauwelijks terug in
deze dagen, angst voelde ik eigenlijk in 't geheel niet
meer. Ik had soms het gevoel dat al het gebeuren buiten
me om ging, dat ik naar een sinistere film zat te kijken
waarin ik zelf meespeelde... Ik kon ineens alles en ik
durfde alles en voelde steeds de neiging in me om de
leiding te nemen in elke moeilijke situatie, kortom, ik
was steeds intensief bezig met de dingen rond mij heen,
waardoor ik waarschijnlijk de ernst van de toestand en
de gevaren op een veilige plaats in mijn gedachten
verdrong. Die merkwaardige geestesgesteldheid heb ik
de hele verdere oorlog weten vol te houden en het moet
gezegd worden dat ik daar veel profijt van heb getrok-
ken in de jaren die hierna volgden. Welnu, dit dank ik
dan aan diezelfde vervloekte oorlog!
Zoals dus eerder gezegd waagden wij het er
op ons een eind uit de buurt te begeven te voet en het
gelukte ons dan ook om ongestoord de woning van
mijn broer te bereiken. Geen enkel luchtalarm bedierf
op de vroege ochtend onze genoeglijke wandeling. Wel
waren wij onderweg nog getuige van een paar bijzon-
dere voorvallen, waarvan de voornaamste wel was de
arrestatie en het ophalen van N.S.B.-ers uit hun huizen,
waarbij het publiek zich verdrong om mee te genieten
van een dergelijk schouwspel. Zachtzinnig ging dat
meestal niet in z'n werk, schoten knalden voortdurend,
dan hier, dan weer ginder en dikwijls werd er verzet
geboden. Jammer waren het meestal maar alarmscho-
ten... beter ware het geweest wanneer de militaire poli-
tie of de marechaussee met deze lieden maar dadelijk
radicaal afgerekend hadden, door hen onverbiddelijk
over kling te jagen; zeeën van ellende zouden het Ne-
derlandse volk daardoor bespaard zijn gebleven in de
jaren van de Duitse bezetting die volgden. Nu werden
ze allemaal overgebracht naar de Centrale Markthallen
in West waar ze voorlopig in verzekerde bewaring
bleven. Bovendien had er nog veel meer gebeurd moe-
ten zijn door onze, toen nog wettige, Regering dat
helaas in deze laatste dagen van haar gezag hier te
lande op schromelijk wijze werd verzuimd. Ze hadden
er ruimschoots de tijd voor gehad in de periode die aan
de inval vooraf ging en dit verzuim is dan ook wel de
oorzaak geweest dat tienduizenden Nederlanders later
dit met de dood moesten bekopen. Waarom had deze
regering geen opdracht gegeven om overal in den lande
de bevolkingsregisters te vernietigen of zo mogelijk
deze overzee in veiligheid te stellen en buiten het be-
reik van de vijand te houden? Nooit hadden de moffen
er achter kunnen komen wiens ouders of voorouders
„niet-arisch” geweest waren. Maar overal woekerde het
verraad en dit maakte de verwarring nog groter dan in
normale omstandigheden al het geval zou zijn geweest.
De N.S.B. lachte om deze massa-arrestaties, want ze
wist maar al te goed dat alle arrestanten over een paar
dagen weer vrij zouden zijn en dat dan hun beurt zou
komen om dubbel en dwars revanche te nemen, het-
geen ze dan ook zonder pardon gedaan hebben. De
weinigen die de concentratiekampen overleefd hebben
kunnen er van getuigen!
In het huis van mijn broer bleek alles nog
volkomen intact te zijn en op die buurt was nog geen
bom gevallen. Op de woning gekomen togen wij on-
middellijk aan het werk door ook daar alle ruiten met
stevige stroken papier te beplakken zoals wij dat bij
ons ook hadden gedaan en in de voornaamste kamers
een voorlopige, praktische verduistering aan te bren-
gen. Mijn broer had daar natuurlijk nog niets aan kun-
nen doen door zijn haastige aftocht vrijdagmiddag.
Tegen de middag hadden wij het belangrijkste voltooid
en juist stonden wil op het punt de terugtocht naar de
Jekerstraat te aanvaarden, toen plotseling na een lange
rustpauze weer luchtalarm werd gegeven. Wij meenden
dat de badkamer de veiligste plaats was om tot dekking
- 27 -
te dienen en sloten ons daar gedurende enige tijd op.
De alarmtoestand duurde ongeveer een kwartier en tot
onze opluchting klonk het signaal: alles veilig. Vlieg-
tuigen hadden we in 't geheel niet gehoord. Door de
radio vingen wij nog een eigenaardig bericht op. Er
werd namelijk aan de bevolking van Amsterdam ge-
waarschuwd voor een auto die door de stad rond reed
en waarvan de inzittenden hier en daar aan kinderen
chocolade uitdeelde welke zwaar vergiftigd zou zijn!
Kon zoiets werkelijk bestaan? Het kwam ons op dat
ogenblik ongeloofwaardig voor, maar toch bleek later
dat een dergelijk systeem werkelijk toegepast was in
ons eigen land door de zogenaamde vijfde colonne en
wel voornamelijk op soldaten die dan ergens werden
binnen genodigd en daar versnaperingen aangeboden
kregen welke inderdaad vergif bevatten of verdovende
middelen! In het beginstadium van deze oorlog waren
wij echter nog zo te goeder trouw jegens onze vijanden,
dat een dergelijk beschamende methode van oorlogvoe-
ren voor onmogelijk hielden en naar het rijk der fabelen
verwezen. De droeve jaren die hierop volgden genazen
ons echter volkomen van die waan.
Na nog enige dingen van waarde mede geno-
men te hebben, sloten we de woning zorgvuldig af en
begaven we ons weer op de terugweg naar huis. Op de
Amstelveense weg bespeuren wij het eerste symptoom
van het naderend einde van ons verzet. Tientallen mili-
taire vrachtwagens, volgepropt met soldaten op de
terugtocht. Wat we te zien krijgen zijn grimmige, ver-
beten gezichten die strak voor zich uit staren... het
houtwerk van de wagens doorzeeft van kogelgaten...
Rode Kruiswagens vol gewonden, hoofden en ledema-
ten in verband met bloed doordrenkt... De adem stokt
ons in de keel, het is verschrikkelijk om aan te zien...
wat een droeve stoet! Waar komen deze kerels van-
daan? We weten het niet... niemand weet iets. „Dat
bevalt me niets”, zegt Aart naast mij terwijl we staan te
wachten tot de stoet voorbij is. „Ik weet het niet, jong,
maar als ik dat zo aanzie begin ik te geloven dat het
einde van de oorlog nabij is... de moffen zijn hier dich-
ter bij dan wij wel denken. Dit lijkt bedenkelijk veel op
een terugtocht...!”
Bij onze thuiskomst: een nieuwe sensatie,
nergens meer brood te bekomen! Vader en Annie,
gewaarschuwd door de buren, hebben met grote moeite
elk nog wat brood weten te bemachtigen. Voor sommi-
ge winkels staan de mensen een rij dik, maar de mees-
ten keren teleurgesteld naar huis, zonder brood. Op-
nieuw worden ernstige waarschuwingen per radio tot
de bevolking van de hoofdstad gericht om toch vooral
zeer zuinig te zijn met gas, water en elektriciteit. De
gasvlammen branden dan ook veel lager dan gewoon-
lijk, de druk van het gas is verminderd. Een gerucht dat
de drinkwatervoorraad vergiftigd zou zijn wordt echter
met klem door de radio tegengesproken, ofschoon wij
nu toch bijna huiverig zijn om het kraanwater te ge-
bruiken. In de middag vernemen wij dat Prinses Juliana
met haar kinderen naar Engeland is uitgeweken. Verder
en verder rukken de Duitsers Nederland binnen, de
Veluwe is nagenoeg geheel in hun handen. Groningen,
Friesland, Drenthe en Overijssel zijn reeds lang afge-
sneden en verloren en nu staat de vijand voor de Water-
linie, waarvan de inundaties echter door verraad slecht
of in het geheel niet functioneren. Vanuit het noorden
wordt Amsterdam nu plotseling hevig bedreigd als de
Duitsers een poging wagen om de afsluitdijk over te
trekken, doch zie... hier behalen de onzen toch nog een
machtige zege! Twee kleine marineboten die dicht
onder dekking van de dijk liggen en goed gecamou-
fleerd zijn, maaien met hun vèrdragende zware mitrail-
leurs de vijandelijke eenheden bij honderden weg, voor
zij ook maar een stap op deze smalle verbindingsweg
naar Noord-Holland hebben kunnen zetten. Als slacht-
dieren in het abattoir worden deze arme donders, waar-
van de meesten niet ouder zijn dan een jaar of zeven-
tien, de dood in gedreven door hun meedogenloze
nazibeulen en stervend vallen zij neer, misschien met
een laatste kreet over hun lippen: „Mutti... helfe...!”
Telkens weer opnieuw ondernemen de moffen deze
poging om de afsluitdijk in hun bezit te krijgen, maar
eindelijk moeten zij deze onderneming geheel opgeven.
De vesting Holland houdt stand! Angstig verloopt de
middag, vol spanning en onrust omdat wij vrezen dat
de moffen vanuit het noorden de Hoofdstad zullen
aanpakken en bombarderen.
Omstreeks een uur of vier is er dan plotseling
weer iets ongewoons buiten op te merken. Terwijl ik
even voor het raam naar buiten kijk zie ik dat tientallen
mensen uit de benedenhuizen druk in de weer zijn met
emmers, teiltjes en boenders waarmee zij kennelijk het
plan willen ten uitvoer brengen hun gevels eens een
goede beurt te geven! Wat betekent dat nu weer, die
plotselinge schoonmaakwoede en dat nog wel op twee-
de Pinksterdag? Overal wordt op de muren naast de
deuren geboend en geschrobd alsof het leven er vanaf
hangt. Huis aan huis zie je hetzelfde toneel en het zou
belachelijk zijn, als dit hele gedoe niet zo'n tragische
achtergrond had. Al gauw weten wij wat er aan het
handje is. Men is namelijk bezig met het uitwissen van
„geheime tekens” die daar met krijt op de muren ge-
schreven staan. Dat zou de vijfde colonne op z'n gewe-
ten hebben en die tekens dienen nergens anders voor
dan om de Duitsers de weg te wijzen en aan te duiden
in welke huizen joden en gevaarlijke tegenstanders van
het nazi-regime te vinden zijn! O dat valse gerucht!
Want het is hierdoor wel duidelijk hoe verwarrend dit
alles werkt. Die krijtfiguurtjes en letters, stonden die
daar al niet jarenlang? Was onze lieve Amsterdamse
straatjeugd reeds niet vanouds berucht, om haar vin-
dingrijkheid inzake het uitdenken en neerkalken van
vieze woorden en namen op muren en schuttingen? Nu
opeens zag ieder ze daar staan in hun nuchtere platheid
en onnozelheid van de jeugd! O Nederlandse eerbaar-
heid, die nimmer op de gedachte kwam om daar nu
- 28 -
eens grote schoonmaak mee te houden. Ineens hadden
al die kinderlijke hiërogliefen geheimzinnige en ge-
vaarlijke betekenissen gekregen en vormden zij een
onderdeel van de oorlogvoering van de vijand! En die
schoonmaakwoede strekte zich uit over heel de stad en
geen huis, of er stond wel iets min of meer onnets op
geschreven!
En in het verdere verloop van de middag be-
gint ook het nieuws via de radio ons voor te bereiden
op het ergste. Uit de luidspreker klinken soms vreemde
stemmen die we voordien nooit gehoord hebben. Er
worden dringende oproepen gedaan om vrijwilligers te
sturen naar Rotterdam, voornamelijk timmerlieden en
grondwerkers. De toestand in Rotterdam lijkt in hoge
mate ernstig te zijn, de berichten zijn uiterst verward.
Voor het eerst vangen wij nu ook de Hollandse uitzen-
ding op van de nieuwsberichten uit Engeland, verzorgd
door de B.B.C. Voor de eerste maal luisteren wij, nu
nog in vrijheid, (al zal dat niet lang meer duren) naar de
zo veel besproken „Engelse zender”. En we weten op
dat ogenblik nog niet dat wij dit na deze keer nog on-
eindig veel keren zullen doen... soms met hoopvol ge-
stemde verwachtingen, soms in terneergeslagen stem-
ming... maar altijd zullen wij ons blijven richten naar
DE STEM, DIE SPREEKT VANUIT LONDEN!!
In nerveuze afwachting van wat de dag van
morgen ons brengen zal, gaan wij die avond vroeg naar
bed, voorbereid en op ons hoede als weerloze dieren in
hun hol, zich omringd wetend door hun vijanden.
Dinsdag 14 mei - 1940 - Amsterdam
En zo breekt de vijfde dag van de oorlog voor ons aan;
de vreselijkste dag zal het worden die Nederland ooit
beleefde sedert mensenheugenis. Vier dagen heeft de
oorlog nu geduurd en op de vijfde dag is Nederland nog
niet verslagen, heeft het nog steeds niet gecapituleerd
voor zijn machtige en zoveel sterkere vijand! Vieren-
twintig uur heeft de moordenaar Hitler gesteld voor het
bezetten van de Lage Landen aan de Noordzee; som-
migen dachten dat het slechts een „militaire wandeling”
zou worden. Deerlijk hebben zij zich vergist. Reeds
duizenden jonge Duitsers hebben deze invasie met de
tol van hun leven moeten betalen. In de Grebbe-linie
stapelen de lijken zich bij hopen op. Rhenen en Wage-
ningen zijn nagenoeg volkomen verwoest en al strij-
dend trekken onze jongens zich terug op de Vesting
Holland. Vier dagen... dat is al veel langer dan ze ver-
wacht hebben..., welk een geduld hebben ze met dat
kleine Nederland! Maar dàn is de maat ook vol. Neder-
land moet capituleren, het koste wat het koste! En dan,
op de vijfde dag, brult het nazi-beest z'n bezeten woede
uit en striemt in volle hevigheid zijn oorlogsvenijn op
ons land neer...
Het is wederom een heldere, zonnige meidag
en al vroeg in de ochtend ontplooit zich de activiteit in
de lucht, heviger dan in de voorgaande Pinksterdagen
het geval was. Vele malen volgt luchtalarm op lucht-
alarm, dreunen de afweerbatterijen en vinden luchtge-
vechten plaats.
Om twaalf uur vernemen wij het fatale
nieuws: koningin en Regering naar Engeland gevlucht,
achtervolgd door een briesende vijand die vanuit de
lucht het smaldeel waarop zich onze Vorstin bevindt
nog met bommen probeert te bestoken, zonder resul-
taat. Behouden komen zij allen in Engeland aan. Aan
de haven van IJmuiden moet een onbeschrijfelijke
toestand zijn ontstaan. Duizenden vluchtelingen, waar-
onder veel joodse families verdringen zich daar aan de
kaden om te trachten een schip te krijgen dat hen naar
Engeland wil brengen. Sommigen bieden hun laatste
geld en zelfs aandelen aan voor een plaatsje op een oud
vissersvaartuig dat nauwelijks zeewaardig meer ge-
noemd mag worden. Nu schijnt Nederland reddeloos
verloren. Heftig lopen de meningen uiteen over deze,
volgens velen zo „smadelijke aftocht” van ons vorsten-
huis. Een ogenblik zijn we verbitterd, nog niet begrij-
pend dat onze Koningin het beste deed wat zij doen kon
in de gegeven omstandigheden teneinde het Koninkrijk,
tijdens de bezetting, wettig te kunnen blijven vertegen-
woordigen. Er waren onnadenkenden die haar portret
van de wand namen en het verscheurden! Maar ja, men
was het hoofd kwijt, niemand kon eenvoudig deze
reactie zo snel verwerken. Natuurlijk was het koren op
de molen van de nazi-propaganda! Zij stookten dit
vuurtje nog eens extra op.
In de middag van de vijfde oorlogsdag be-
reikt de strijd dan snel z'n hoogtepunt. In Amsterdam
blijft het nog rustig, maar alras dringen zeer ernstige
berichten van buitenaf tot ons door en ditmaal zijn het
geen loze geruchten. De Moerdijkbrug wordt door
verraad genomen, Duitse troepen dringen door tot de
buitenwijken van Rotterdam, de Duitsers laten vlieg-
boten landen op de Maas en zetten met rubberboten
troepen aan land. In de straten van Rotterdam wordt
een gigantische strijd geleverd door onze Mariniers die
de moffen van man tot man te lijf gaan. Ze hebben
aanvankelijk succes want het lukt de Duitsers niet om
deze havenstad te bezetten en ze worden bij herhaling
teruggedreven. Arm Rotterdam, dat in enkele uren van
een welvarende havenstad tot een brandende puinhoop
werd. Maar wat er precies in Rotterdam plaats vindt,
dat horen wij allemaal pas veel later, pers en radio
zwijgen soms uren achtereen en het nieuws is schaars
geworden.
Wanneer ik omstreeks kwart voor één naar de
fabriek terugkeer heb ik al spoedig in de gaten dat er
iets ongewoons aan de hemel is. Zoals gezegd is het
een heldere voorjaarsdag, zonder ook maar enige be-
wolking... maar zie... wat is dat voor een ontzettend
wolkengevaarte dat benoorden de stad kolkend langs de
hemel omhoog gestuurd wordt, vèr boven de huizen-
- 29 -
blokken uit en de zon plotseling doet verduisteren? Bij
eerste indruk lijkt het bedenkelijk veel op een zware
donderwolk, koperkleurig langs de randen en inwendig
vuilgrijs tot roetzwart van tint. Een kort moment zelfs
geloof ik aan de mogelijkheid van een onweersbui al is
dat, meteorologisch geredeneerd, wat erg ongewoon
dat die bui uit het noorden komt opzetten. Verbeeld ik
het mij niet, dan hangt er een lichtgrijze nevel in de
straten tussen de huizen en de atmosfeer is vervuld van
een eigenaardige walm die aan stookolie en smeulende
rubber doet denken. Weldra zie ik in de Waalstraat
groepjes mensen bij elkaar staan en vang ik verwarde
brokstukken op waarin het woord „petroleumhaven”
steeds voorkomt. En dan begrijp ik eindelijk wat die
vermeende donderwolk te betekenen heeft. Neen. Dit is
geen onweer dat daar modderzwart en inwendig gol-
vend en kokend tot ver in de stratosfeer doordringt. Er
woedt een brand, zoals Amsterdam nog nooit eerder
heeft meegemaakt! Het is de grote petroleumhaven met
z'n honderden benzine- en olietanks aan de overzijde
van het IJ, die op dat ogenblik in lichtelaaie staat.
Op een holletje ren ik naar de zaak, want daar
zal ik ongetwijfeld meer van dit schouwspel kunnen
zien. Wanneer ik boven kom vind ik de meeste afdelin-
gen verlaten en ik stijg dus maar verder door tot de
hoogste verdieping vanwaar het mogelijk is op het dak
te komen. En daar tref ik dan ook de overige collega's
aan die de klauterpartij hebben gewaagd en nu met
stomme verbijstering hun blikken naar de noordkant
van onze dierbare stad wenden. En dan aanschouw ook
ik het gigantische beeld van een brand, zo adembe-
klemmend en angstaanjagend, dat ik de eerste minuten
met stomheid geslagen voor mij uit staar, niet in staat
dit alles ineens te kunnen omvatten. Het aanblik is
huiveringwekkend. Over de gehele breedte van het
noordelijk panorama kolken torenhoge rookmassa's
woest en ziedend omhoog, de horizon is daar in een
volledig duister gehuld. Af en toe schieten uit deze
nachtzwarte rookzuilen bloedrode steekvlammen om-
hoog als trage bliksemstralen die het inwendige van
deze kokende krater in purperachtige gloed zetten. En
steeds boren zich weer nieuwe rookkolommen de at-
mosfeer in tot een hoogte die duizenden meters moet
bedragen. Overal en onafzienbaar langs de gehele
horizon woedt deze grootste brand aller branden die
Amsterdam ooit aanschouwde.
Het leek alsof de ganse stad daar in vuur
stond. Tot ver in het land was de rook waar te nemen,
tot zelfs aan de overzijde van het IJsselmeer zag men
de horizon door zwarte wolken verduisterd, zodat in die
streken al spoedig het gerucht ging dat heel Amsterdam
in vlammen op ging. Ook wijzelf dachten aanvankelijk
dat de olietanks door de Duitsers vanuit de lucht in
brand waren geschoten en het gehele noordelijke stads-
deel over het IJ in vlammen stond, doch later bleek dat
dit niet het geval was. De situatie was in feite als volgt:
sedert een etmaal verwachtte men reeds dat de vijand
over de afsluitdijk Noord-Holland zou binnenrukken en
Amsterdam bezetten. De olietanks van de verschillende
maatschappijen waren op dat ogenblik boordevol met
deze kostbare en begerenswaardige brandstof. Daar
men nu vreesde dat deze buit de Duitsers in handen zou
vallen en van groot voordeel zou kunnen worden voor
de vijand, had een patrouille van het Engelse leger die
hier opereerde besloten de olie en benzine zo snel
mogelijk te vernietigen. Den Helder was namelijk in de
ochtenduren ook zwaar aangevallen en gebombardeerd
en ook hier werd er een grootscheepse landing ver-
wacht, zodat de Engelsen, die wel inzagen dat de toe-
stand in Nederland onhoudbaar werd, besloten hun
plan ten uitvoer te brengen en alle olietanks in brand
begonnen te steken. De Genie had daartoe over grote
oppervlakten aarden wallen opgeworpen en binnen
deze bedijking liet men de tanks langzaam leeglopen,
waarna de kunstmatige oliereservoirs systematisch in
brand werden gezet zonder verder ook maar enige
noemenswaardige schade te kunnen aanrichten. In
werkelijkheid was de toestand dus minder ernstig dan
deze zich liet aanzien, maar voor ons was het die mid-
dag de grootste sensatie van deze vijf oorlogsdagen en
aan werken werd nauwelijks gedacht. Verschillende
van onze mensen woonden aan de overzijde van het IJ
en daar de meesten zeer bezorgd waren over het wel-
zijn van hun huisgenoten en het er zeer veel op leek dat
het gehele stadsdeel daar één vuurzee was, mochten
deze mensen zo spoedig mogelijk naar huis vertrekken.
We waren eigenlijk bevreesd dat geen mens daar ko-
men kon en dat het zinloos leek om te proberen nog te
redden wat er te redden viel.
Van werken kwam die middag bitter weinig
terecht en de opperste leiding liet het ook afweten
omdat ze wel begrepen hoe de stemming onder de
mensen was na het massale ontslag van zaterdag; het
kon niemand meer iets verdommen of er gewerkt werd
of niet. Daarbij kwam nog dat het in de loop van die
middag onmogelijk begon te worden om aan werken te
denken en dat was voornamelijk te wijten aan de oor-
logvoering zelf die rustig werken volkomen onmogelijk
maakte. Nauwelijks was het twee uur of daar loeide het
eerste luchtalarm van die rampzalige middag, langdurig
en hevig. Eskaders vliegtuigen van de moffen ronkten
in talrijke formaties door het luchtruim, zwaar dreun-
den de slagen van de luchtverdediging. Rustig en nu
volkomen in de nieuwe toestand ingeleefd verliet het
personeel de werkplaatsen en daalde af naar de kelders.
En daar zaten we weer, net als zaterdagmorgen. De
noodverlichting wierp een spaarzaam licht in de gan-
gen tussen de papierstellingen, maar men kon elkander
nu ten minste onderscheiden. Typisch was het te be-
merken dat wij thans niet meer met eigen mensen onder
elkaar waren, maar dat overal tussen ons in op de ban-
ken vreemde mensen zaten, mannen, vrouwen en zelfs
kinderen, die vanaf de straat bij ons binnen gevlucht
waren. Een bepaling van de luchtbescherming luidde
- 30 -
namelijk dat alle gebouwen die van een bruikbare
schuilkelder waren voorzien, bij luchtalarm terstond
hun deuren moesten openen voor het zich op straat
bevindende publiek. En zo kon het gebeuren dat wij al
spoedig gewikkeld raakten in diepgaande beschouwin-
gen betreffende de oorlog met ons volkomen onbeken-
de personen, een bewijs al weer hoe groot de verbroe-
dering was onder de mensen in deze dagen van ontred-
dering. Het betekende ook in zekere zin voor ons een
aangename afleiding en je hoorde meteen nog eens wat
nieuwtjes van de straat. Maar gelijktijdig viel er toch
ook te constateren dat de angst onder de mensen deze
middag sterker leefde dan in de voorafgaande dagen.
Men voelde als 't ware instinctmatig dat het gevaar nu
met de minuut stijgende was en dat we ieder ogenblik
het ergste konden verwachten. Het moest een elk lang-
zaam aan duidelijk worden dat aan het geduld van onze
„beschermers” een einde kwam en om dat goed tot
jezelf te laten doordringen behoefde je alleen naar te
denken aan Warschau... zouden de moffen dan voor ons
een uitzondering maken? Ergens tussen de papierstel-
lingen vond ik m'n collega Wieringa die daar stond
tegen een paal aangeleund en somber voor zich uit
staarde. We raakten wat aan de praat en zijn visie op de
gebeurtenissen was nu ook niet bepaald opwekkend.
„Wie weet hoelang we hier zitten... en als we er straks
levend uitkomen moet je maar afwachten wat je daar-
boven vind... ik ben erg bang, Piet, dat er straks geen
huis meer overeind staat, dat luchtalarm duurt mij te
lang!” Zo was het sombere vooruitzicht van mijn oude
vriend en collega. En in die geest sleepten zich de
gesprekken voort in onze halfduistere catacombe, waar
wij nerveus en in ondragelijke spanning bijeen ge-
groept zaten. Soms drongen vage explosie-geluiden tot
ons door, overstemde een enkele dreunende slag het
stemmengeroes en dan zweeg ieder plotseling en het
was alsof de funderingen van het gebouw even trilden
als bij een lichte aardbeving. Dan voelde je in nog
sterkere mate de machteloze angst over je komen,
omdat je niet wist wat daarboven nu gebeurde en tege-
lijk drong er iets van de stille dreiging tot je door van-
wege het feit dat je hier eigenlijk met z'n allen levend
begraven zat in een monsterachtige doodkist met hon-
derdduizenden kilo's gewicht boven je die ons bij het
instorten van het gebouw verpletteren zouden.
Een vol halfuur duurde dit eerste alarm, dan
bliezen de sirenes weer het opluchtende „alles veilig”.
De sombere voorspelling van Wieringa was goddank
niet uitgekomen, de stad stond er nog... maar de straten
waren uitgestorven en niemand waagde zich daar-
buiten. Omdat telkenmale bij luchtalarm de gaskranen
dichtgedraaid moesten worden is het duidelijk dat de
loodpotten van de monotype-gietmachines in die tijd
nagenoeg afgekoeld waren, zodat het geruime tijd
duurde aleer het lood weer op temperatuur was ge-
bracht en de machines konden draaien. De stagnatie
was hier dus noch groter dan op de andere afdelingen.
Maar nauwelijks had De Vries, de chef van de monoty-
pe, het lood weer op temperatuur of daar begonnen de
sirenes ten tweede male hun panisch angstgeloei aan te
heffen en als een kudde schapen dromden we opnieuw
de trappen af naar onze kerker. Gas weer uit, loodpot-
ten die opnieuw afkoelden en een toenemende angst bij
de personeelsleden bij de gedachte dat het nu elk ogen-
blik raak kon zijn! Zo ging het de hele middag door, tot
vijf maal toe dat wij van boven naar beneden renden en
weer terug. Niemand werkte meer op het laatst of deed
er zelfs pogingen toe. Maar wel begrepen we allemaal
dat er iets ontzettends gebeurde in deze bange uren,
ergens in Nederland. Waar? Dat wisten wij niet. Gedu-
rende de laatste vier alarmperioden was het echter
boven Amsterdam stil gebleven, onmogelijk stil, een
rust die haast onnatuurlijk scheen. Maar door de ge-
opende ramen boven op de zetterij klonk van heel uit
de verte een onafgebroken gerommel en gedonder als
van zwaar onweer dat urenlang aanhield. We hadden
nu langzamerhand wel zó veel oorlogservaring gekre-
gen dat we begrepen dat dit geluid niet uitsluitend
afkomstig kon zijn van het afweergeschut, maar dat we
hier het ver verwijderd gerucht opvingen van een bui-
tengewoon hevig luchtbombardement. Bleven we al-
leen in het onzekere over de vraag: waar is dit? Welke
stad valt thans ten offer aan de oorlogsmoloch? We
konden het slechts gissen en er werden vele vermoe-
dens geuit, maar van één ding waren we onbewust
doordrongen, dat in deze uren ergens op onbekende
afstand van ons vandaan, mensen worstelden met de
dood in een hel van vuur, dat er een strijd werd gele-
verd zó groots en heldhaftig,
dat zij eeuwig in de geschiedenis van de oorlog in
Nederland zal blijven voortleven.
De bel van halfzes kwam als een verlossing...,
eindelijk goddank de straat op. Reeds onderweg bij het
naar huis gaan begonnen de eerste vage berichten en
geruchten langzaam door te druppelen tot Amsterdam...
vreselijke tijdingen waren het die als een lopend vuur-
tje van mond tot mond gingen, de mensen schreeuwden
het elkaar toe en je hoorde niet anders dan Rotterdam...
Rotterdam... ze hebben Rotterdam platgegooid... en je
wist nu heel zeker dat het waar was, maar je kon de
omvang van deze afgrijselijke boodschap eenvoudig-
weg niet omvatten.
Maar tegelijkertijd was er nog iets geheel an-
ders dat plotseling alle aandacht opeiste en als een
wervelwind door de stad raasde... We zagen vlaggen
uitsteken... je hield het niet voor mogelijk, maar waar-
achtig daar hing op tal van plaatsen onze oude, ver-
trouwde driekleur uit de ramen te wapperen...! Wat
drommel was dàt nu? Hadden wij de zegen behaald,
waren de Duitsers verslagen en hadden ze zich terugge-
trokken? Helaas neen, zo was het niet. Integendeel, om
5 uur precies was door de radio kort en sober de mede-
deling omgeroepen dat onze opperbevelhebber, gene-
raal Winkelman, officieel de wapens had gestrekt,
- 31 -
Nederland had gecapituleerd, de oorlog was ten ein-
de!! O Winkelman, gij nobele mens die, zwaar be-
proefd in het moeilijkste uur van uw leven deze ernsti-
ge beslissing nam, eeuwig moeten wij u dankbaar zijn
omdat gij ons Volk en onze overige steden door uw
beslissing gered hebt van een beestachtige, totale ver-
nietiging. Gij kon het onmenselijke lijden niet langer
verduren, gij zag het nutteloze in van deze ongelijke
strijd tegen het afzichtelijke nazi-beest, dat ons een
ultimatum stelde hetwelk getuigde van een grenzeloze
haat en een geraffineerde misdadigheid...
Rotterdam had de tol betaald.
Twee uur lang deze middag was de rampzali-
ge grootste havenstad onafgebroken door het luchtwa-
pen met brand- en brisantbommen gebombardeerd en
totaal verwoest... Duizenden brandbommen hadden de
gehele binnenstad in een hel van vuur gedompeld...
En Rotterdam brandde... zoals Warschau ge-
brand had en zoals nog tientallen steden in Europa
daarna in vuur en rook zouden opgaan... En toen Rot-
terdam tot voorbeeld was gesteld, zetten de moffen ons
voor de keus: capituleren en zo niet, dan zullen binnen
twaalf uur Utrecht, Den Haag en Amsterdam hetzelfde
lot ondergaan van Rotterdam. Het was om van te gru-
wen als je er aan dacht! Winkelman had ons deze helse
beproeving bespaard, we kunnen hem daarvoor niet
dankbaar genoeg zijn.
De avond van deze 14e mei l940 valt over de hoofdstad
als in een macaber spookbeeld. Het is een volkomen
krankzinnige toestand ineens, waarin wij verkeren. De
dagenlange opwinding en angst hebben ons verlamd en
kapot gemaakt, de reactie laat zich nu terdege voelen.
Ons zenuwgestel is als een horlogeveer die te zwaar
beproefd is en het plotseling begeven heeft. Ons uur-
werk staat stil, we kunnen ineens niet meer verder, niet
denken, niet meer handelen... er is een verleden en geen
toekomst meer. Het Koninkrijk der Nederlanden heeft
op dit ogenblik opgehouden te bestaan. Op veertien
mei van het jaar negentienhonderd-en-veertig verliest
Nederland zijn onafhankelijkheid.
Als Hitler deze oorlog wint zullen wij een va-
zalstaatje van Duitsland worden... dat is ons voor-
land...! Wij kunnen nog slechts neerstaren op de ruïne
van onze eeuwenoude cultuur, dicht nabij gaapt de
afgrond van een afgrijselijke toekomst waarin geen
lichtpuntje ons enige tijdelijke hoop vermag te geven.
Zal Nederland ooit herrijzen? Zal het de vrije wereld
ooit lukken om de fascistenbende van de Duitsers en de
Italianen voorgoed uit te roeien? Vragen... allemaal
vragen waarop we op deze onheilsdag het antwoord
nog schuldig moeten blijven.
Inderdaad een krankzinnige avond, na een
dag waarop duizenden Nederlanders in de vuren van de
hel hebben gestaard... Voor éénmaal gaat des avonds
de straatverlichting weer aan, de moffen hebben dat
goedgevonden. De straten zijn overvol en het is buiten
rumoerig als gold het een nationale feestdag. Vol zijn
ook de terrassen; de avond is warm, de kelen dorstig, er
moet gedronken worden op de afloop van de oorlog en
het bier vloeit dan ook rijkelijk, de kelners op de terras-
sen komen handen te kort... Hier en daar hangt nog
slap en droefgeestig de oude driekleur, als een schim-
mige geest uit het verleden, eenmaal het symbool van
onze nationale trots. Aan het donkerend staalblauw van
de voorjaarshemel twinkelen reeds de eerste sterren,
tekenen van de eeuwigheid waarbij alles in het niet ver-
zinkt. En boven de noordkant van de stad hangt nog
immer de enorme vuilzwarte rookwolk van de bran-
dende petroleumhaven. Nog steeds laaien de rosse
steekvlammen uit deze heksenketel omhoog. Het
schouwspel ziet er beangstigend genoeg uit maar levert
overigens geen enkel gevaar op. Doch op ditzelfde uur,
slechts een luttele honderd kilometer van ons vandaan
bevindt zich wat eens een bloeiende havenstad geweest
is en op deze avond dat wij voor het eerst weer verlicht
durven ademhalen omdat we gespaard zijn gebleven
voor het oorlogsgeweld, is daar de hemel in bloedrode
gloed gehuld, wijzen ontzettende rookmassa's de rich-
ting aan waar de binnenstad van Rotterdam volledig in
vlammen opgaat. De baaierd van vernielend vuur heeft
daar het nachtelijk duister tot heldere dag herschapen.
Knetterend en niet te stuiten in hun tomeloze razernij
jagen en loeien de vlammen door de nauwe straten en
stegen van het centrum. Het moet een gigantisch
schouwspel zijn, een wereldstad in brand... Overal
woedt het vuur, het is een hel van jammer en ellende.
Oorverdovend is het geraas der brullende vlammen en
het met donderend geweld ineenstorten van muren en
binten. Rondom de stad zijn de wegen verstopt door
duizenden vluchtelingen, hun schamele bezittingen als
verdwaasd meezeulend... een poes, een hondje, sommi-
ge zelfs met vogels in kooien, het enige wat zij nog
hebben kunnen redden met gevaar voor eigen leven uit
deze waanzinnige chaos; de ramp heeft hen aan de
afgrond der vertwijfeling gebracht. Hartverscheurende
tonelen spelen zich overal af; de moffen hebben zelfs
de ziekenhuizen niet ontzien en in die omgeving gebeu-
ren afgrijselijke dingen, zijn verpleegsters en doktoren
gedood tijdens het bombardement. Onder bergen van
puin liggen doden en nog levenden begraven. Honder-
den mensen zitten opgesloten als ratten in de val in hun
onderaardse kerkers, de schuilplaatsen welke zij zo
veilig waanden en die nu niet anders blijken te zijn dan
gruwelijke mensenvallen. Ontelbaren vinden de dood
op afschuwelijke wijze in kelders en kluizen, door
- 32 -
verdrinking en verstikking1. Waterleidingbuizen sprin-
gen door de explosies van brisantbommen waardoor de
kelders langzaam vollopen met water. Elders begeven
de gasleidingen het en vindt men de dood door gasver-
stikking of breken nieuwe branden uit door het ontplof-
fende gas. De brandweerploegen staan volkomen
machteloos, er valt niets uit te richten tegen een cata-
strofe van zulke ongekende afmetingen. Uit alle delen
des lands is de brandweer met al het beschikbare mate-
rieel uitgerukt, uit Den Haag, Amsterdam, Haarlem,
Utrecht, Leiden enzovoort, maar helaas, het mag niet
baten, men kan de vuurpoel op nauwelijks één kilome-
ter afstand naderen; de hitte is enorm en verder en
verder grijpt de vuurzee om zich heen. Kostelijke oude
gebouwen, monumenten van cultuur en beschaving,
kerken en musea gaan in vlammen op. Ontstellend is
het later te vernemen dat ook de schitterende Sint Lau-
renskerk, met het grote en buitengewoon fraaie orgel
totaal verwoest is. O, hoe vervloeken wij in dit rampza-
lig uur de moffen die ons dit aandeden. Reeds toen
werd in het hart van menige ware Nederlander de kiem
gelegd tot het langzaam aan groeiend verzet en de wil
om de onderdrukker staag maar zeker stap voor stap
terug te dringen en dwars te zitten waar het maar moge-
lijk was. Eenmaal zal de dag aanbreken waarop wij de
Duitse satan van ons afgeschud zullen hebben en met
welk een stille triomf zullen wij dan zijn smadelijke
ondergang aanschouwen!
Om 7 uur des avonds komt er een bijzondere
radiouitzending, wij horen een korte, fijngevoelige rede
van Generaal Winkelman waarin hij de capitulatie van
ons land officieel bekend maakt. Hij had gedaan wat hij
als zijn plicht tegenover de bevolking beschouwde en
hij deed goed...! Daarna klinkt als een verlossende bede
het „Panis Angelicus” van César Franck en tot besluit
horen wij nog eenmaal op de vaderlandse bodem ons
Wilhelmus en we draaien de radio op volle sterkte om
ons Volkslied vrij en onverholen te laten jubelen... het
zal jaren duren voor wij het weer in het openbaar zul-
len mogen beluisteren. Dan zwijgt de Nederlandse
Omroep... De fiere Nederlandse Leeuw ligt gekneveld,
maar hij leeft nog! Wanneer zal hij zijn boeien verbre-
ken en opnieuw de klauwen uitslaan om de vijand te
vernietigen?
Vijf dagen van strijd zijn over ons land gegaan, voor
het eerst na ruim honderd jaar. De vijfde dag van deze
ongelijke strijd ging voorbij en wij hebben het over-
leefd. Maar in die 5 dagen is ons kleine land deerlijk
gehavend en het had ook niet langer moeten duren.
Onze eerste gedachte was: goddank, het is uit... voor
1
Volgens latere schattingen bedroeg het aan-
tal doden ten gevolge van het bombardement
rond de duizend.
ons is de oorlog afgelopen. Geen zorgen meer over een
inval, gen angst meer voor oorlogsdreiging, de oorlog
kan nu niet lang meer duren. Eindelijk kunnen we
vannacht weer het hoofd gerust neerleggen, eens heer-
lijk uitslapen na vijf zenuwslopende dagen en nachten
die ons vijf jaar ouder gemaakt hebben. Zou het wel zo
erg zijn om onder Duits bewind te komen? Het is im-
mers toch allemaal lood om oud ijzer, of je nu van de
hond of de kat gebeten wordt... Ja, zo was bij menigeen
de gedachtengang, zo was ook mijn eerste opwelling
als reactie in deze adempauze. Wij gaven ons, moe
getergd door de oorlogsdemon, over aan het noodlot
van een onbekende toekomst. Al van 1938 af hadden
wij twee jaar lang voortdurend in spanning en angst
geleefd voor wat de naaste toekomst ons brengen kon,
nu waren we het moe en zat geworden en bereid alles
te aanvaarden, misschien zelfs dat verdomde na-
zi-bewind van de moffen... als ons leventje maar ogen-
schijnlijk weer rustig en normaal werd als voordien en
geen oorlogsdreiging ons meer kon plagen.
Gelukkig dat wij nog bijtijds uit deze vergifti-
gende roes ontwaakten en weldra begrepen dat onze
houding jegens de bezetter alleen en uitsluitend maar
kon zijn: verzet, verzet en nog eens verzet in alle vor-
men en mogelijkheden! Helaas, bedroevend is het te
moeten constateren dat lang niet alle landgenoten van
deze waarheid doordrongen waren.
En dit moet dan het einde zijn van mijn relaas
over de vijf oorlogsdagen van mei 1940, later kortweg
bestempeld met „de meidagen”. De beschrijving zal in
vele opzichten onvolledig zijn. Deze bladzijden willen
ook geen geschiedkundig feitenmateriaal in zich ber-
- 33 -
gen, een ieder kan in talrijke geschriften over de Twee-
de Wereldoorlog alles in bijzonderheden over de Duit-
se inval te weten komen. Er was veel dat wij zelf ook
niet wisten en pas veel later vernamen wij hoe alles in
z'n werk was gegaan. Ik heb slechts willen schrijven
over datgene wat in mijn onmiddellijke omgeving
plaats vond, over de gewaarwordingen die ik persoon-
lijk onderging en deze lijn zal ik blijven volgen bij het
beschrijven van mijn ervaringen in de hiernavolgende
bladzijden. - De Duitse inval had, wat mijzelf betreft,
vérstrekkende gevolgen. Ik raakte er door in omstan-
digheden die ik voordien nimmer voor mogelijk zou
hebben gehouden. Het meest absurd van dit alles was
wel dat ik uiteindelijk moest vaststellen dat ik vóór de
tiende mei 1940 nooit echt had geleefd! Want met de
dagelijkse tredmolen, de sleur van altijd en eeuwig
hetzelfde gangetje, was het uit... dat rustige leventje van
alledag had mooi opgehouden te bestaan. Voor mij
begon op 15 mei 1940 „het grote avontuur”! Hoe zich
dit ontwikkelde en op welke wijze ik daar deel aan had,
hoop ik op de volgende bladzijden te vertellen. Men
vergeve het mij echter wanneer ik op sommige plaatsen
volsta met beknopte aanduidingen over de belangrijke
periodes uit deze Tweede Grote Wereldoorlog. Ik wil
ze alleen in verband brengen met de gebeurtenissen die
ik zelf in mijn naaste omgeving heb waargenomen en
daardoor mijn persoonlijke leven hebben beïnvloed.
 Hoofdstuk 6
Woensdag 15 mei 1940 - Amsterdam
En zo waren vijf dagen oorlog aan ons voorbij gegaan,
vijf dagen die in ons gevoel even goed vijf weken ge-
duurd konden hebben. Maar het leek of wij jaren ouder
geworden waren. Zwaar hadden de oorlogshandelingen
ons land geteisterd, de stad Rotterdam was er een
schreeuwend voorbeeld van. Nog dagenlang woedden
de branden met onverminderde hevigheid voort of-
schoon het blussingswerk van lieverlede nu beter op
gang kwam en de vuurzee geleidelijk steeds meer be-
dwongen werd. Te redden viel er echter niets meer...
wat overbleef was een onafzienbare woestenij van
puinhopen waaruit een afgrijselijke stank na walmde.
Pers en radio zwegen in alle talen over de ramp van
Rotterdam, de moffen hadden elke publikatie hierover
ten strengste verboden. Toch duurde het niet lang of de
eerste verschijnselen van een illegale berichtgeving
zorgde er voor dat wij volledig op de hoogte raakten
van hetgeen zich in deze stad had afgespeeld en de
honderden foto's die van het bombardement gemaakt
waren circuleerden al spoedig naarstig rond en ze logen
er niet om!
Toch was dit alles nog niets in vergelijking
met de geselingen die wij van lieverlede van kwaad tot
erger van onze „Edelgermaanse beschermers” te verdu-
ren zouden krijgen. Van nu af aan was ons lot in han-
den gelegd van de Führer, Adolf Hitler, waren wij
genadeloos overgeleverd aan de grootste mensenbeul
aller tijden. Dat het allemaal erg zou worden konden
we ons uit verstandelijke overwegingen wel enigszins
voorstellen, maar... als wij toch in volle omvang de
werkelijkheid van hetgeen ons te wachten stond in de
komende jaren duidelijker hadden mogen voorzien..., ik
geloof dat de meesten van ons het nauwelijks aange-
durfd zouden hebben de toekomst onbevangen tege-
moet te treden. Maar goddank konden wij niet in de
toekomst zien en wisten wij dus op woensdag 15 mei
1940 ook nog niet hoe erg het wel worden zou met ons.
En het zou lang gaan duren... ontzettend lang, ieder jaar
zou het Duitse juk zwaarder en zwaarder gaan wegen.
Er kwamen ogenblikken van grote moedeloosheid, dat
we dachten nimmer meer in staat te zullen zijn het af te
werpen. Veel is er nadien over de bezetting van Neder-
land geschreven, in geschiedkundige vorm, maar mis-
schien nog belangrijker en meer tot de verbeelding
sprekend zijn de vele doorleefde romans waarin men-
sen hun persoonlijke ervaringen te boek hebben ge-
steld. Over de geschiedenis van deze Tweede Wereld-
oorlog wil ik hier dus niet zo in bijzonderheden treden,
dat hebben andere en meer bevoegde geschied-
schrijvers reeds voor mij gedaan. Maar wel is het toch
zo gesteld dat ieder van ons, zonder uitzondering, z'n
- 34 -
eigen roman heeft beleefd, z'n eigen strijd als goed
vaderlander tegen de mof heeft gevoerd met de be-
scheiden middelen die hem ten dienste stonden. Er zijn
heel wat dagboeken bijgehouden in deze jaren van
rampspoed. Elk op zich vormt een roman waaruit blijkt
hoe er geleden en gestreden is door ons Volk, ieder op
z'n eigen wijze. Ik voeg het mijne er graag aan toe in de
hoop dat zij, die het later zullen lezen, er iets uit kun-
nen leren en waardoor zij een duidelijk beeld krijgen
van die verschrikkelijke oorlog, die voor ons zo be-
langrijk was teneinde onze Vrijheid te herkrijgen en
ons leven zo volkomen ondersteboven wierp. Ik ben
van mening dat er in die jaren niet veel mensen zijn
geweest die rustig konden beweren: „Van die bezetting
heb ik nimmer iets bemerkt, ik heb nooit last van de
Duitsers ondervonden en ik heb al die jaren rustig mijn
leventje geleefd zoals voor de tiende mei 1940.” Dat
kon eenvoudig niet, want de mof zorgde er wel voor dat
niemand z'n rustige leventje terug kreeg van voor die
datum!
Al heel spoedig werden we ingespannen voor
het nazi-karretje... op de bok zat niemand minder dan
die oude bekende Seys Inquart, eenmaal Oostenrijks
landverrader en moordenaar van Dolfuss. De grote
bazen in Berlijn hadden diezelfde Seys heel genoeglijk
verheven tot Reichskommissar van het bezette Neder-
landse gebied om alhier de boel eens gründlich op
poten te zetten. Voerman „Zes-en-een-kwart”, zoals hij
al heel gauw in de nimmer versagende volkshumor
genoemd werd2, begon eerst met zoetjes aan de teugels
strak te trekken, al steviger en steviger, sloeg eerst een
paar maal met de zweep in de lucht dat het knalde om
ten slotte er onbarmhartig op los te striemen op de
ruggen van het Nederlandse volk. Maar het is hem toch
nooit helemaal gelukt dat wij dat nazi-wagentje van z'n
2
Het was de grote komiek Buziau die dit mopje
in het openbaar dorst te lanceren tijdens zijn
optreden in het theater Carré. Hij kwam het
toneel op met een enorme pet die hem veel te
groot was en riep dan uit: „Ze hebben me een
pet gegeven en ik zit er onder... maar hij past
me niet.” Dan nam hij de pet van z'n hoofd en
bekeek hem nauwlettend aan de binnenkant
en vervolgde dan: „Dat klopt... 't maat zes-en-
een-kwart!” Daarna smeet hij de pet met een
enorme zwaai het toneel op. Het publiek rea-
geerde met een donderend applaus. [Na-
schrift van de auteur uit 1980: Later onder-
zoek heeft uitgewezen dat deze witsch nim-
mer door Buziau in het openbaar werd ge-
lanceerd. Dit zou een fabel zijn!]
grote baas uit Berchtesgaden voortgetrokken hebben.
Maar laat geen mens beweren dat hij niets gezien of
gehoord heeft van de gruwelen der bezetting... Ieder
beleefde wel op de een of andere manier z'n eigen
roman, elke goede Nederlander moest noodwendig wel
in botsing komen met de talloze verordeningen en
drastische maatregelen die kwistig door onze vriend en
beschermer Seys Inquart werden gehanteerd. Ik geloof
dan ook dat de meesten van ons wel iets in hun dag-
boekje hebben te schrijven over de belevenissen in
moffentijd... en als dat allemaal eens werd samenge-
bundeld, nou, dat zou dan een genoeglijke bibliotheek
vol zijn!
Daarom lijkt het mij niet onaardig dit „Memo-
riaal” verder uit te breiden over de ervaringen die ik
persoonlijk in de bezettingsjaren aan den lijve heb
ondervonden. Moge mijn kindskinderen (zo ik ze ooit
krijg!) er hun genoegen aan beleven wanneer deze
felbewogen tijd al weer verzonken is onder het stof der
vergetelheid...
Zo wachtten wij dan in koele gelatenheid op deze dag
de komst af van de nazihorden; ze konden ieder ogen-
blik de Berlagebrug over stormen in hun stalen dood-
kisten. Maar vooralsnog lieten zij zich niet zien op die
ochtend binnen onze veste. Niet alle Amsterdammers
waren het die zo kalm berustend de komst van Hitler's
knechten afwachtten. Het waren vooral de joden die
gefolterd werden door een panische angst. Een golf van
beroering en ontzetting was gegaan door de joodse
wijken toen het feit bekend werd dat Nederland had
gecapituleerd en het land overgeleverd zou worden aan
de nazi's. Het was tragisch om te aanschouwen hoe
deze mensen nu reeds gepijnigd werden door hun
angst, hoe zij voorvoelden de smarten die voor hen in
de nabije toekomst waren weggelegd. Reeds gister-
avond was die paniek losgebroken in een reeks van
wanhoopsdaden. Duizenden boeken van joodse auteurs
en anti-Duitse geschriften had men overal op pleinen
en in straten verbrand, uit vrees dat de bezetter onmid-
dellijk maatregelen tegen hen zou nemen en zij wellicht
de volgende dag geen kans meer zouden krijgen het
bezwarende materiaal te vernietigen. Ook in onze straat
- 35 -
had ik ze reeds vertwijfeld zien rondlopen, angstig
vluchtend naar vrienden en familie. Sommigen hadden
zich radeloos opgesloten en gaven niet thuis op her-
haald aanbellen, hielden ramen en deuren stijf gesloten.
Dit leek ons aanvankelijk nogal overdreven toe, maar
des te zekerder bleek het later hoe nauwkeurig de joden
wisten wat hun beulen van zins waren. In de eerste
ogenblikken der algemene verwarring had het de schijn
alsof het joodse volksdeel het hoofd volkomen had
verloren. Zij geraakten in een paniekstemming die niets
menselijks meer had; tallozen sloegen de hand aan
zichzelf, ganse gezinnen benamen zich het leven door
de gaskraan open te zetten. Ook in onze buurt, waar
zeer vele joden woonden, reden ziekenwagens af en
aan om de slachtoffers te bergen, waarna getracht werd
de levensgeesten nog op te wekken, meestal zonder
enig resultaat. Er waren vele zeer vooraanstaande stad-
genoten onder, artsen, schrijvers en kunstenaars. Deze
mensen wisten wat hun te wachten stond en hadden
vrijwillig de dood verkozen, liever dan af te wachten
hoe zij in de naaste toekomst systematisch door de
fascisten zouden worden uitgeroeid. Ook bij alle niet--
joden was een golf van ontroering en verbittering heen-
gegaan toen wij de diepte van deze wanhoopsdaden
begonnen te peilen... het was erger dan alles wat we in
die vijf oorlogsdaden hadden meegemaakt.
In de nu volgende bladzijden wil ik in korte
episoden een beeld geven van al datgene wat mij per-
soonlijk raakte in de eerste maanden na de Duitse inva-
sie, om dan daarna te vervolgen met mijn ervaringen
betreffende de ondergrondse activiteiten en op welke
wijze ik daarbij, door de omstandigheden gedwongen,
betrokken raakte. Maar ook de geschiedenis met Antje
zal ik daarbij niet uit het oog mogen verliezen, want
ook met haar heeft het verhaal nog lang niet helemaal
afgerekend en haar naam zal nog telkenmale als een
rode draad door deze bladzijden heenlopen.
 Hoofdstuk 7
Nadat de Duitse stoomwals over onze akkers en steden
was geraasd, verplaatste de strijd zich in razend tempo
verder naar het zuiden waar België en Frankrijk het
weldra eveneens zwaar te verantwoorden kregen. Veel
tegenstand ondervonden de Duitsers niet bij hun op-
mars, in Zeeland werd de strijd nog enige dagen wan-
hopig voortgezet maar het duurde niet lang of België en
Noord-Frankrijk werden geheel bezet en het zag er
waarlijk een ogenblik naar uit dat de Duitsers de oorlog
definitief gewonnen hadden. Tegen de overvloed aan
manschappen en oorlogspotentieel van de moffen leek
niets bestand, zelfs de Maginotlinie die zo onneembaar
en oerdegelijk had geleken bleek voor het Duitse oor-
logsgeweld een zacht gekookt eitje te zijn, ze trokken
er in bliksemsnel tempo doorheen en de gehele Franse
bezetting van deze vesting viel in no time in Duitse
handen. Er was weinig hoop meer dat de geallieerden
op korte termijn hun strijdkrachten zouden kunnen
bundelen om de Duitse invasie een halt toe te roepen.
De zaken stonden er dus niet best voor en er zou een
wonder moeten gebeuren aleer we van onze „bevrij-
ding” mochten spreken.
Al heel spoedig ondervonden wij de eerste
misère van het Duitse juk. Want al heel gauw in de
dagen vlak na de bezetting werden wij verrast met
ellenlange lijsten van verordeningen en maatregelen
waarbij met het overtreden daarvan gedreigd werd met
de strengste straffen. Ook de verduistering werd ter-
stond weer ingevoerd. Eén dezer verordeningen luidde
dat het ongeoorloofd was te luisteren naar radiozenders
van die landen waarmee het „GrootDuitse Rijk” in
oorlog was, dat waren op dat ogenblik dus de Engelse
en Franse radiozenders. In de binnenstad werden in de
eerstkomende dagen talloze plakkaten opgehangen, alle
met de zo welbekende en gehate gele omkadering en
daarboven de Duitse adelaar. We merkten al dadelijk
dat de moffen sterk waren in het „plakken”, zowel let-
terlijk als figuurlijk. Ik herinner me nog zo goed het
onbehagelijke gevoel dat mij bekroop toen ik die eerste
lijst van verordeningen onder de ogen kreeg, dat was
op mijn wandeling naar de binnenstad bij de kruising
Weteringschans en Vijzelgracht; er dromden wat men-
sen om een aanplakbord en het viel niet moeilijk te
raden wat er aan de hand was. De hele tekst was ge-
steld in de bekende Duitse snauwerige toon en gelar-
deerd met de nodige bedreigingen. Mijn eerste reactie
was: „Laat ze barsten... ik zal naar de Engelse radio
luisteren als ik dat wil...” Ziezo, het was gezegd en
tienduizenden landgenoten zeiden hetzelfde op dat
moment. Het tere zaadje van het verzet was ontkiemd
en boorde schuchter een spichtig worteltje in de
vruchtbare aarde! En reeds op de avond van diezelfde
dag tegen zeven uur zaten wij vol spanning voor onze
- 36 -
radio, afgestemd op de Engelse zender, te wachten op
de aankondiging: „and here is the news in Dutch!” In
volle overgave luisterden wij naar die vertrouwde,
moed gevende stem die daar tot ons sprak aan de over-
zijde van de Noordzee en dat zouden we nog talloze
malen hierna doen.
Een andere bepaling betrof het invoeren van
de middel-europese tijd, waarbij gelijktijdig nog eens
de zomertijd werd gevoegd zodat de klokken in één
keer 1 uur en 40 minuten vooruit werden gezet. Deze
maatregel werd onverwacht klakkeloos 's avonds laat
bekend gemaakt over de radio en wie toevallig niet
geluisterd had, wist dus van niets en kwam de volgende
ochtend bijna twee uur te laat bij z'n patroon. Er waren
er maar weinigen die kennis hadden genomen van deze
nieuwe stunt van de Duitsers, zodat het een complete
chaos werd de volgende morgen bij het ontwaken. Ge-
lukkig had ik er niet veel weet van want ik werkte in de
eerste week na de bezetting alleen maar des middags.
Wij verkeerden dienaangaande nog steeds in grote
onzekerheid en niemand van ons wist precies waar ie
aan toe was en of dat aangekondigde massa-ontslag
doorgang zou vinden. De directie had bepaald dat wij
voorlopig halve dagen zouden blijven werken.
Mijn eerste expeditie in de vrije morgenuren
was naar de Blauwburgwal en naaste omgeving en daar
aanschouwde ik dan de eerste gevolgen van de oorlog,
de vreselijke ravage aangericht door dit zinloze bom-
bardement. Het grachtje was nog steeds afgezet, maar
vanaf de brug over het Singel was de ruïne duidelijk te
overzien. Het complex huizen vanaf de Herengracht tot
halverwege de Blauwburgwal was volkomen verdwe-
nen; aan de overzijde was het prachtige pand van Prior
zwaar beschadigd en grotendeels verwoest. Ook het
typisch middeleeuwse huis van Koekebakker Nolle
stond er niet meer. Verder waren de meeste bomen
afgeknapt en langs de walkanten bevonden zich diepe
bomkraters. Wonderlijk genoeg was het huis van
Schröder gespaard gebleven, dat wil zeggen het stond
nog overeind doch er was geen spoor van glas meer in
de ramen te bekennen en in de kapperszaak beneden
was het een troosteloze ruïne van vernield meubilair en
glaswerk. Op de bovenetage ontwaarde ik vaag wat
eens het sieraad was geweest van zijn huis, de resten
van zijn prachtige tropische aquaria. Het gelukte mij
enige inlichtingen in te winnen omtrent het lot van mijn
oude vriend de kapper. Gelukkig bleek hijzelf het
bombardement overleefd te hebben en ik vernam dat
hij tijdelijk gevestigd was in een benedenverdieping
aan het Singel tussen Lijnbaanssteeg en Korsje-
spoortsteeg. Ik ging hem onmiddellijk opzoeken en had
hem spoedig gevonden op het aangegeven adres temid-
den van een vrij chaotische winkelinventaris die met
enige fantasie geïmproviseerd was tot kapperssalon.
Daar mijn haardos dringend toe was aan een opknap-
beurt nam ik plaats in een ietwat ouderwets aandoende
barbierszetel en wachtte met ongeduld op z'n relaas
betreffende de wederwaardigheden van het bombarde-
ment. En zo vernam ik uitvoerig hoe de hele catastrofe
in z'n werk was gegaan. Hoe hij juist bezig was ge-
weest een klant te scheren en met het mes in de hand
zich net even had afgewend van de man in de stoel,
toen het vliegtuig zijn dodelijke last boven de buurt uit-
wierp. Door de luchtdruk werden ze met z'n allen tegen
de achtermuur gekwakt met meubilair en al, terwijl de
glasscherven van winkelruit en deur rond hen heen
vlogen. Wonder boven wonder raakte niemand ernstig
gewond... „Maar had ik toevallig het mes op z'n keel
gezet om 'm op te scheren, dat had ik hem zo de strot
afgesneden... die man heeft nog geluk gehad!” zo ver-
klaarde Schröder laconiek. Waar wij nog niet van op de
hoogte waren was het feit dat deze ramp aan 40 mensen
het leven had gekost, meest vrouwen en kinderen die
daar op dat moment liepen. De Blauwburgwal had het
eerste gelag betaald voor Hitler's oorlogsspel. Wat zou
er nog meer na volgen?
Het waren vreemde dagen na de capitulatie.
Van lieverlede kregen we nu meer moffen te zien en
daarmee ook de werken hunner handen en nooit ver-
sagende geestdrift in het uitdenken van bepalingen en
verordeningen. Openbare scholen en tal van gebouwen
werden gevorderd, voor zover zij niet reeds eerder door
onze eigen troepen waren gebruikt tijdens de mobilisa-
tie. Op het Museumplein werd in enige grote villa's de
„Kommandantur” gevestigd, bolwerk van de ganse
bezettende macht waarin alle draden tezamen kwamen
die over ons lot moesten beslissen. Voor de rest lieten
zij de burgerij vooralsnog ongemoeid en Amsterdam
bleef Amsterdam. Eigenlijk was het zó dat wij onze
rust niet op konden in die eerste paar weken. Je had het
gevoel dat de hele oorlog afgelopen was... uit! Enge-
land en Frankrijk konden toch niets meer klaarmaken
tegen de Duitse stoomwals en de goedgelovige massa
maakte zichzelf wijs dat het wel op een compromis zou
uitdraaien! Jawel, zo leek het! Maar die rust was
slechts schijn, de plotseling ingetreden stilte een broei-
erig ongezonde, als tussen twee orkanen in.
Het werken met halve dagen duurde bij ons
tot en met zaterdag 25 mei. Toen vernamen wij de
jobstijding dat het oorspronkelijk aangezegde ontslag
toch doorgang zou vinden... we hadden ons weer eens
met valse hoop gevleid. Op maandagmorgen 27 mei
stond de Leliegracht zwart van de typografen die samen
gedrongen stonden voor het afdelingsgebouwtje van de
Alg. Ned. Typografen Bond (A.N.T.B.). Wàt een volk
op de been! Zo was het zelfs in de zwartste crisisjaren
niet eerder voorgekomen. Hele personelen van grote en
kleinere bedrijven kwamen zich melden, nestors uit de
- 37 -
grafische bedrijven die nimmer daarvoor geweten
hadden wat werkloosheid was gingen op die onzalige
dag kennis maken met de „stempelarij”. Kameraad Kuil
van de Bond kon de stroom nauwelijks verwerken. Ook
aan de Gem. Arbeidsbeurs was het een chaos van je-
welste geweest; van acht tot elf uur hadden wij er staan
wachten in lange rijen om als werkzoekenden inge-
schreven te worden en daarna om halftwaalf nog weer
eens van voren af aan bij ons Bondskantoor. En welk
een wanhoop onder al die werkers! Maar hoe heerlijk
vrijuit werden de moffen nog door ons vervloekt... wat
werd er op ze gescholden midden op straat zodat ieder-
een het horen kon! Toch was het duidelijk dat deze
abnormale toestand zo niet kon blijven. Er zou ook hier
wel spoedig een serie verordeningen op volgen. Ook
begon op dezelfde dag de distributie van verschillende
levensmiddelen waarvan brood wel de belangrijkste
was. Drie weken lang duurde deze totale werkloosheid-
periode en dan eindelijk scheen het dat onze „bescher-
mers” het nu welletjes vonden. Op maandag de 17e
juni hingen op alle arbeidsbureaus en bondskantoren de
verordeningen aangeplakt dat iedereen, zonder uitzon-
dering, onmiddellijk weer aan de arbeid moest gaan.
Werkgevers waren verplicht de ontslagen in te trekken
en hun personeel terstond weer in dienst te nemen. Nou
die patroons vonden dat eerst niet zo lollig en zetten
zich schrap, ze hadden gedacht op een goedkope ma-
nier van hun overbodige werknemers af te komen. Daar
kwamen de gezellen zich op maandagmorgen weer bij
bosjes aanmelden bij hun broodheren..., maar die hiel-
den zich alsof ze de Duitse maatregel vierkant aan hun
laars wilden lappen en maakten zich er af met de bood-
schap: gaan jullie maar weer naar je bond en maak
eerst je uitkeringsweken maar vol, dan zullen we wel
verder zien, werk is er op 't ogenblik niet! Dus keerde
de hele meute weer in optocht naar de bondskantoren
om daar hun verhaal te doen en kregen van de bestuur-
ders te horen: ga maar gerust naar je baas terug want
hij moet je terugnemen... we zullen er wel achterheen
zitten! Zo werd er met de werkers gesold en het
mooiste van alles was nog dat de moffen de gebraden
haan uithingen met hun ingrijpen, want zij hadden dat
toch maar even gefikst! Het duurde nog een paar dagen
voordat de meeste mensen weer normaal aan het werk
gingen. Ook bij ons op de zaak verliep dat niet zo vlot,
ik keerde pas op woensdag van die week in het bedrijf
terug, dat wil zeggen in de middag, want het zou voor-
lopig nog bij halve dagen blijven. Het bleek al spoedig
dat er orders voldoende waren en dat er daarna meer
werk in uitzicht kwam dan we in jaren hadden meege-
maakt, waarmee ik maar zeggen wil dat de hele ont-
slagkwestie louter apekool was geweest. In elk geval
hadden wij er een genoeglijke vakantie van drie weken
aan overgehouden en ik had mij die vrije tijd op een
uitstekende manier ten nutte weten te maken.
Zo hadden de vrije dagen onder andere ten
gevolge gekregen dat de aloude historie met Antje
plotseling weer urgent was geworden. De ontmoeting
op die bewuste zaterdagmiddag onder de tragische
omstandigheden van de oorlog hadden niet nagelaten
oude wonden open te rijten en nieuwe onrust bij mij te
zaaien. Zou het toeval geweest zijn of was het opzet
mijnerzijds dat ik het meisJe ontmoette op mijn och-
tendwandeling naar de Leliegracht? Ik zou het niet met
zekerheid kunnen zeggen, maar toeval en opzet zullen
daar wel een gelijk aandeel in gehad hebben.
Het was op dinsdagmorgen 4 juni zo om-
streeks tien uur, terugkerend van mijn dagelijkse
„stempelgang” naar het bondskantoor, dat ik mijn
schreden richtte naar de Paleisstraat met feitelijk niets
anders in de zin dan te trachten mijn ex-vriendinnetje
Antje opnieuw te ontmoeten. Opnieuw werd ik aange-
trokken door de nostalgie van het verleden zoals een
vlinder naar de verschroeiende vlam van de kaars
wordt gezogen. Ik had er lang over nagedacht, alles nog
weer eens de revue laten passeren. Ik had aan Betty ge-
dacht, aan mijn belofte aan haar... maar dat was alle-
maal geweest vóór die vreselijke barrière, die er nu
tussen ons in stond: de vijf oorlogsdagen, de ramp die
ons land getroffen had, Rotterdam... de doden en de
verminkten. Ik had er een nare bittere smaak aan over-
gehouden, telkenmale als ik me realiseerde dat Betty
een Duitse was... Kan ik nog wel van haar blijven hou-
den, kon ik haar onbevangen tegemoet treden na al dit
verschrikkelijks? Toen de meidagen voorbij waren en
we ineens voor die gapende leegte stonden, kon ik er
bijna niet toe besluiten om oudergewoonte naar haar
toe te gaan. Ik stelde het uit met de gedachte het te laten
bezinken...volgende week zondag dan maar... Thuis
hadden ze 't wel in de gaten. Moeder vroeg: „Ben je nu
al bij je vriendin geweest? Wat is haar mening over de
gebeurtenissen, veroordeelt zij het?” Ik moest het ant-
woord schuldig blijven. Ik droeg het afschuwelijke
gevoel bij me dat ik me onmogelijk meer kon afgeven
met een vrouw die deel uitmaakte van het „herrenvolk”
dat ons dit allemaal had aangedaan. - Zondag 19 mei
besloot ik toch maar weer haar te gaan bezoeken. Ze
ontving mij gewoon, als altijd, me een beetje verwijt-
end dat ik zo lang weggebleven was. Begreep ze mijn
gevoelens? Ik was er zeker van dat ze er besef voor had
want ze zeide: „Ik dacht, misschien komt Piet wel nooit
weer bij me terug... hij zal nu wel een hekel hebben
gekregen aan die kleine rotmoffin...” Toen was de
spanning dadelijk gebroken, terwijl ik ontdekte dat ze
er zelf net zo onder geleden had als ieder ander van
ons. Niemand had dit kunnen tegenhouden... wij waren
maar een klein niemendalletje in deze wereld vol haat
en geweld... Ja, het was meteen weer goed tussen Betty
en mij. Zo bezien leek ze er buiten te staan... of mis-
schien toch niet? Wat wist ik eigenlijk van haar af? Dit
was een van die nare vragen als uit voorbije dagen die
me ook toen al zo dikwijls gepijnigd hadden waar het
ging om Betty's levenswandel. De onzekerheid dat ik
- 38 -
nooit precies wist wat er in dat kleine hoofdje omging,
dat ze ergens een gesloten boek voor mij bleef. Mis-
schien was dat het wel dat me zo sterk aantrok in haar.
En nu was ook, door de vreselijke gebeurte-
nissen in mei, weer dat oude gevoel van warme gene-
genheid oor Antje bij me teruggekeerd. Dat liet me niet
los en het gaf geen lor of ik er al tegen streed. 't Leek
haast of de dagen van 1939 terug gekomen waren, de
zelfstrijd, de onzekerheid. Maar de gebeurtenissen
hadden me onverschillig gemaakt, de oorlog had z'n
sporen nagelaten in m'n ziel. Ik wilde alleen nog maar
leven en ik voelde de neiging in mij opkomen om al
m'n scrupules omtrent beloften van trouw radicaal
overboord te smijten. En zo zocht ik mijn weg resoluut
in de richting van de Paleisstraat. 't Was opnieuw
prachtig weer, de zon scheen aan een wolkeloze hemel;
de stad leek niets veranderd, behalve dan dat de moffen
op talrijke plaatsen richtingborden hadden geplaatst
met aanduidingen in de Duitse taal waar veelal het
woord „Kommandantur” op voorkwam, een woord dat
door de geinige volkshumor al dadelijk vertaald werd
met de uitdrukking „Kom-aan-de-deur”! Op de hoek
van de Paleisstraat-N.Z. Voorburgwal, dicht naast het
Handelsblad bevond zich de sigarenwinkel „Palais
Royal”, waar Antje een nieuwe betrekking gevonden
had. En verdomd... hoe kon ik het zo treffen... ik liep
Antje bijkans in de armen! Ze wàs er... buiten aan de
winkelpui en stond boven op een lange trap bezig met
het grote ruit van de etalage te zemen. Ze had me nog
niet gezien en ik moest beneden aan de trap haar aan-
dacht trekken. Ze maakte het gebaar van verrassing
toen ze mij in de gaten kreeg en kwam vliegensvlug de
trap af... en daar stonden we weer tegenover elkaar, wat
vreemd en onwennig na al die maanden. Natuurlijk had
zij begrepen waarvoor ik kwam, maar haar plichtsge-
trouwheid bleek een beletsel te zijn om hier op dit
drukke punt onder het oog van haar nieuwe werkgever
een vertrouwelijk gesprek met elkaar te gaan beginnen.
Ik vroeg of zij wilde dat wij elkaar ergens zouden ont-
moeten en dat ik zo graag nog eens met haar wilde
praten. Eerst scheen het of ze een moment aarzelde,
maar dan tot mijn grote verrassing stemde ze er toch in
toe. Omstreeks halféén was ze hier klaar met haar werk
en ze had de verdere middag helemaal voor zichzelf.
„Zullen we afspreken op de hoek van de Ceintuurbaan
bij de Amsteldijk bij de kerk?” stelde ik voor. Ze vond
dat een goede plaats en ging er mee akkoord. „Zul je er
dan wezen Antje...? Ik moet je een boel dingen uitleg-
gen... misschien dat je dan alles van mij beter zult
begrijpen...”, zo besloot ik en ze beloofde dat ze er
absoluut zijn zou op de afgesproken plaats. Haar ken-
nende wist ik dat ze komen zou.
Met het kennelijk gevoel alsof ik een grote
overwinning behaald had keerde ik huiswaarts. Maar
thuis sprak ik met geen woord over mijn ontmoeting
met Annètje... ze zouden me voor stapelgek verklaard
hebben!
 Gespannen en vervuld van grote verwachtin-
gen ging ik om halftwee de deur uit op weg naar het
afgesproken punt. Ik had me heilig voorgenomen de
knoop definitief door te hakken. Als ze terug wilde en
die jongen laten schieten... dan zou ik spijkers met
koppen slaan en voorgoed een streep zetten onder de
verhouding met Betty. Dan wilde ik alles goed maken
wat ik in 1939 verzuimd had...
Ik kwam, veel te vroeg, aan de Willibrordus-
kerk; maar ik hoefde niet lang te wachten. Ze kwam
kort daarop eveneens aangetrippeld en ik ontdekte dat
ze er heel leuk uitzag in een vlot zomerjurkje, hetzelfde
dat ze op die bewuste zaterdagmiddag aan had toen ik
haar reeds verloren waande door het bombardement.
Ze begroette me met een blijde lach. „Fijn dat je geko-
men bent, Antje”, begon ik, „Ik moet met je praten,
want ik weet met mezelf geen raad meer en ik hoop dat
je naar me zult willen luisteren... Om te beginnen moet
ik je eerst nog zeggen dat ik het verschrikkelijk vind
dat je moeder van mij denkt dat ik niet deug... dat zit
me erg hoog en ik beken eerlijk dat ik die rotbrief ook
nooit had moeten schrijven... daar heb ik vreselijk veel
spijt van...” Ik viel letterlijk over alles wat in me opge-
kropt zat, met de deur in huis. Maar het gesprek kwam
daardoor meteen goed op gang en gewillig luisterend
trippelde ze naast me voort.
Het werd een lange wandeling langs de
prachtige Amstel. We gingen van de stad af in de rich-
ting van Zorgvlied en de Amstel ontrolde zich nevens
ons in vredige rust als ware er van oorlog geen sprake.
Nu ik eenmaal besloten had om alles uit te praten met
Antje, kwam het me wenselijk voor in alle opzichten
open kaart te spelen met het meisje en haar alles te
vertellen over Betty... ik vond dat zij meer dan recht
had om dit te weten. En zo geschiedde dan ook. Ik
vertelde haar hoe ik Betty al lang kende en er een
vriendschapsband tussen ons bestond, maar dat wij
nimmer met elkaar zouden kunnen trouwen omdat zij
reeds getrouwd was en dat er geen enkel uitzicht be-
stond op een scheiding tussen haar en de man waarmee
zij dit huwelijk had aangegaan. Ik verheelde voor Antje
ook niet dat mijn vriendin een rot leven had bij die man
en dat zij herhaaldelijk steun en vriendschap bij mij had
gezocht en hoe ik mijn best had gedaan om het leed in
haar leven te verlichten en nog een beetje dragelijk te
maken. - „En dit moet ik er wel met nadruk bij zeggen,
Antje... mijn vriendin weet alles af over hetgeen er in
Putten is gebeurd tussen jou en mij, haar heb ik alles
verteld... Ze heeft zelfs voorgesteld dat we onze vriend-
schap zouden beëindigen en er op aangedrongen dat ik
met jou zou trouwen omdat ze wilde dat ik met jou
gelukkig zou worden... ze wilde me niet langer binden
aan een verhouding zonder enig uitzicht...” - Toen ik
terzijde keek ontging het me niet dat Antje met grote
verbaasde ogen naar me luisterde... „Dus tòch”, on-
derbrak ze mijn biecht, „o, dat heb ik altijd wel ver-
moed... dat er een ander in uw leven was, waar u nooit
- 39 -
over wilde praten en dat uw vader en moeder daar ook
niets vanaf wisten... dus is het toch waar...!” - „Je moet
weten, Antje... ik heb het daar in Putten vreselijk moei-
lijk mee gehad, vooral in die eerste zomer in '38, toen
het pas begon tussen jou en mij. Ik dorst je de waarheid
niet te vertellen uit angst je dan voorgoed te verliezen
en misschien ook wel omdat ik tegenover jou de schijn
wilde ophouden een wat verlate vrijjongen te zijn die
de ware Jacob nog steeds niet tegengekomen was. Ik
heb in die dagen een vreselijke tweestrijd gevoerd met
mezelf. Aan de ene kant mijn vriendin waar ik erg aan
gehecht was, maar waarmee het nooit wat worden kon
en aan de andere kant jouw persoontje dat als uit de
hemel gevallen in mijn leven verscheen, jong en aan-
trekkelijk en nog helemaal blanco en je bleek ook erg
op mij gesteld te zijn... Had ik toen de knoop maar
doorgehakt... dan was alles heel anders gegaan tussen
ons, daar hadden geen honderd tante Mienen iets tegen
kunnen doen. Ik weet het... ik had de verleiding moeten
kunnen doorstaan, Antje, en ik had je helemaal links
moeten laten liggen en niet zoveel naar je moeten om-
kijken. Maar ik begon steeds meer verliefd op je te
worden en ik ben uiteindelijk door de knieën gegaan...
ik kon er niet tegen op. Maar ik werd in mijn verdere
plannen met jou geremd door m'n gewetensbezwaren
jegens die andere vrouw en daar kwam nog bij dat het
voortdurende geharrewar met de familie over ons me
alle verdere moed ontnam om door te zetten. Maar het
is nooit mijn bedoeling geweest om jou ongelukkig te
maken... dat weet je trouwens zelf ook wel heel goed.
Zeg eens, meisje... ik heb me in Putten, ondanks onze
heftige vrijages toch altijd netjes in toom gehouden,
nietwaar?” schertste ik er overheen. Met een glimlach
keek ze me van terzijde aandachtig aan en antwoordde:
ja, dàt is waar... je hebt je altijd keurig gedragen... als
ik er aan denk hoe wij samen op die zolder al die tijd zo
dicht bij elkaar hebben geslapen... en je bent nooit bij
me gekomen... Maar toch heb ik toen een reuzefijne tijd
gehad en dat zal ik nooit vergeten. O ja, ik weet nog
heel goed hoe u een paar dagen heel stil geweest bent
en dat u zich helemaal niet meer met mij bemoeide...
nou, dáár heb ik weet van gehad, hoor! En nu begrijp ik
pas waarom dat was... o, wat vind ik dat erg en ik be-
greep het helemaal verkeerd... Had het me toen maar
meteen verteld...” „Ja, maar dan was het misschien
gelijk voorgoed uit geweest tussen ons”, onderbrak ik
haar. - „Dàt weet ik nog zo net niet..., wierp Annètje
tegen, we hadden er in elk geval samen over kunnen
praten en u was van dat geheimzinnige gedoe af ge-
weest...” „Ik was veel te bang dat jij dat volkomen ver-
keerd zou uitleggen, Antje, omdat het nog altijd een
soort doodzonde is als een man een verhouding heeft
met een getrouwde vrouw en dat had ik toen op dat
ogenblik onmogelijk kunnen verwerken... dan was m'n
hele vakantie verpest geweest. Maar ja, ik zie nu in dat
het beter en eerlijker was geweest wanneer ik je toen
alles verteld had over mijn vriendin... maar ik vond je
nog zo'n kind... Zeg eens eerlijk Antje, ben je nu echt
gelukkig met die knaap waar je nu mee gaat?” vroeg ik
recht op de man af. Ik zag de aarzeling in haar ogen; ze
had moeite met haar antwoord, dat was duidelijk te
merken. Ze kon er geen volmondig „ja” op zeggen en
ik begreep waarom dat zo was. Dat bleek ook al gauw
uit haar relaas toen ik haar vroeg iets over hem te ver-
tellen. Ze liet doorschemeren dat het allemaal van hem
uitging en dat hij een echte doordrijver was. Hij zou
haar nooit meer loslaten, had hij tegen haar gezegd. Tot
mijn verbazing liet ze zich ontvallen dat deze jongeman
in 't geheel geen jong broekje meer was, maar op het
punt stond 28 jaar te worden! „Alsjemenou... Antje!!!”
riep ik verbouwereerd uit, „en mij vond je toen zo'n
oude sok... weet je nog wel en daar was ik toen zo
vreselijk over in m'n wiek geschoten.” Ze lachte op de
haar zo typische manier, haar hoofdje even van mij
afwendend en ik kon niet nalaten haar voorzichtig bij
de arm te pakken als was het voor de eerste maal dat ik
toenadering zocht. En daar had je 't weer, de geschie-
denis herhaalde zich. Heftig drukte zij haar arm tegen
mij aan en onze handen strengelden zich vast ineen,
precies zoals op dat stille bosweggetje in de bossen van
Putten, nu twee jaar geleden. We stonden even stil op
het verlaten wandelpaadje even voorbij Zorgvlied en
dan hief ze haar ogen naar mij op en ik zag dat er niets
veranderd was, zoals ze me aankeek. Ze hield nog altijd
van me en dat zou nooit overgaan, al zou ze honderd-
maal met een ander trouwen. Voorzichtig en innig
drukte ik m'n lippen op haar mond en zo dicht bij haar
gezicht moest ik de vochtige glans in haar ogen van
opkomende tranen wel zien. Het duurde maar kort en
schielijk liet ik haar los, we wandelden weer gewoon
verder en zij vervolgde haar relaas over hem. Ze ver-
telde dat hij alle avonden bij haar was behalve op za-
terdagmiddag en ook dat hij haar elke middag van haar
werk afhaalde. „Ruzie zal ik niet gauw met hem krij-
gen”, beweerde Antje, „want hij vindt alles goed wat ik
doe en zegt overal ja en amen op...” „Maar het zou
moeite kosten om van hem af te komen”, liet ze er op
volgen, „want hij is zo'n echte vasthouder en ik geloof
dat hij er nooit in zal berusten als ik het uitmaak met
hem... Maar het is gek... toch denk ik vaak aan u als hij
bij me is en dan wou ik dat hij aan het andere eind van
de wereld zat... maar m'n moeder wil dat het aanblijft
tussen hem en mij... ze zegt dat dit een goede jongen
voor mij is en dat ik bij hem moet blijven...” Ik vond
dat dit allemaal weinig bemoedigend klonk... het had
voor mij een signaal moeten zijn dat er niet veel meer
te verwachten viel voor een herstel van onze ver-
houding, maar dat drong toen nog niet geheel tot me
door. Ze had de brief die ik haar geschreven had ook
aan haar moeder laten lezen en ik merkte uit haar uitla-
tingen dat het oordeel van moeder K. over mij nu niet
bepaald waarderend was geweest... wat had ik ook
anders kunnen verwachten op zulk een afschuwelijk
epistel, in boosheid geschreven! Ik dacht even na en zei
- 40 -
dan tegen Antje: „Als ik nu eens meteen met je mee ga
naar je huis en met je moeder ga praten, Anneke... zou
dat helpen...? Ik ben ook een grote sufferd geweest dat
ik dat niet eerder heb gedaan. Je moeder kent mij ei-
genlijk helemaal niet en ik vind het ontzettend verve-
lend dat ze nu zo'n nare indruk van mij heeft”, zo stelde
ik haar voor. - „Ik denk dat u dat beter niet kunt doen...
mijn moeder is vastbesloten dat het uit moet zijn tussen
ons en ze zou u vast niet aardig ontvangen... o nee, doe
dat maar niet... nu nog niet... Ik zou het verschrikkelijk
vinden als mijn moeder tegen u tekeer zou gaan, dan
liep ik vast hard weg!” „Net als in Putten, Antje... daar
dreigde je ook een paar keer met weglopen”, plaagde ik
haar, „je bent nog niets veranderd. Maar luister nu eens
goed naar me... Praat er nog eens echt met je moeder
over en vertel haar alles wat ik gezegd heb en denk er
zelf ook nog eens heel goed over na, heus meid... je
gelooft toch niet dat ik echt zo zo'n deugniet ben die het
niet ernstig neemt? Ik meen het nu heel serieus met je
en ik ben bereid om een streep te zetten onder alles wat
vroeger in mijn leven is geweest... Uiteindelijk kan ik
er ook niets aan doen dat je te laat in mijn leven bent
gekomen. Mijn vriendin heeft er vrede mee als ik met
jou gelukkig zal worden, dat wil ze zelf zo en daarom
zal ik een eind maken aan die verhouding... dat beloof
ik je...misschien kunnen we dan heel spoedig trouwen!”
Verwachtingsvol keek ze naar me op, met een spranke-
ling van hoop en verlangen in haar ogen. Neen, ze had
ze nog niet mee afgerekend net zo min als ik zelf. Was
het een laatste stuiptrekking? Een vertwijfelde poging
om het verleden te laten herleven en te redden wat er
nog te redden viel? Het antwoord op deze vragen zou ik
spoedig weten.
We waren op het verste punt van onze wande-
ling gekomen ter hoogte van het prachtige buitengoed
van Lierens. Hier bleven we stilstaan. We hadden alles
gezegd wat er te zeggen viel. De wederzijdse „biecht”
had toch als een bevrijding gewerkt en ik had het ge-
voel dat Antje me met andere ogen bekeek. Nog een-
maal nam ik haar heel teder in m'n armen en kuste haar
lang en innig. Ze weerde me niet af en maakte geen
bedenkingen. „Ik ben immers nog helemaal niet echt
met hem verloofd”, verontschuldigde ze zich telkenma-
le. „Maak het uit met die jongen en ik kom thuis bij je
en dan wordt alles weer goed Antje”, besloot ik reso-
luut. Zij gaf mij de toezegging dat ze alles ernstig zou
overwegen en we maakten de afspraak om elkaar op-
nieuw te ontmoeten op dezelfde plaats en zelfde dag
van de volgende week. Dan zou ze het zeker weten en
mij haar definitieve besluit meedelen. We keerden
langs dezelfde weg terug. Ik was zó vol van goede
verwachtingen dat ik opnieuw voorstelde nu meteen
met haar mee naar huis te gaan en alles onmiddellijk uit
te praten met haar moeder. Maar een beetje verschrikt
remde zij mijn drieste plannen af. Ze vond het verstan-
diger wanneer haar moeder ons niet tezamen zou zien,
dat zou meer kwaad dan goed doen... en zo scheidden
wij halverwege de Amsteldijk, ik zag haar op een suk-
kelgangetje in de verte verdwijnen.
In tamelijk opgewonden stemming keerde ik
huiswaarts, bereidde me in gedachte zelfs al voor op
het gesprek met Liesel, hoe ik het haar heel kies zeggen
zou dat wij elkaar adieu moesten toeroepen voor al-
tijd... en ook wat ik thuis zou zeggen tegen de ouwe-
lui... dat zou ook niet makkelijk wezen! Maar thuis
gekomen sprak ik met geen woord over mijn ontmoe-
ting met Antje. En dat was maar goed ook want het zou
allemaal heel anders lopen dan ik in mijn dolzinnige
verlangens had gedroomd. De werkelijkheid was dat ik
mij had vastgeklampt aan een laatste illusie. Nuchter
beschouwd was het volmaakt idioot wat ik me voorge-
steld had. Ik wist dat ik Antje in een onzalig ogenblik
verspeeld had, grotendeels door eigen schuld. Hoe kon
ik dan nu nog verwachten dat zij er op zou willen teru-
gkomen nadat ze al die maanden met die andere bink
had gescharreld? Waarom had ik dat niet aanvaard,
waarom kon ik daar nu geen vrede mee hebben? Bijna
symbolisch kwam er een antwoord, want in diezelfde
nacht, nauwelijks twaalf uur nadat Antje en ik samen
voor de grote villa van Lierens aan de Amstel over
onze toekomst hadden staan filosoferen, legde een
salvo bommen ter plaatse het gebouw grotendeels in
puin. Inderdaad, het leek waarachtig een symbool te
zijn, een lugubere voorspelling die puinhoop aan de
Amstel op de plaats waar ik voor de laatste maal op
zo'n innige wijze van Antje afscheid had genomen.
Woensdag 12 juni 1940 - Amsterdam
Tegen twee uur in de middag sta ik dan opnieuw op de
afgesproken plaats bij de Willibrorduskerk te wachten.
Maar ditmaal komt ze niet onmiddellijk daarop ook
aangetrippeld. Ik sta er geruime tijd te ijsberen en uit te
kijken, vervuld van hevige spanning omtrent hetgeen ze
beslist zal hebben. Het wachten valt me dubbel zwaar,
ik snak naar een ontknoping... hoe die ook mag uitval-
len. Waar blijft ze nou, het is al haast tien minuten vóór
halfdrie. Ze heeft me nog nimmer voor niets laten
wachten, altijd was ze op de afgesproken plaats, al
kostte haar dat nog zulke opofferingen, ze was er altoos
stipt op de afgesproken tijd. Maar dan ineens zie ik
haar van de kant van de Ceintuurbaan naderen, ze loopt
langzaam en wat aarzelend. Ze heeft me gezien, maar
als ze dichterbij komt en ik de gelaatsuitdrukking van
het meisje kan ontwaren, gaat er een lichte schok door
me heen, want haar gezicht spreekt boekdelen en ter-
stond weet ik dat het mis is... helemaal mis! Even later
staat ze voor me, ze lijkt nogal overstuur; het ziet er
naar uit dat er thuis het een en ander is voorgevallen.
Ze valt meteen met de deur in huis: „Ik ga niet met u
mee hoor, zoals verleden week... ik ben alleen maar
hierheen gekomen om u niet teleur te stellen en dat u
voor niets zou staan wachten... Ik mag alleen maar van
- 41 -
mijn moeder even komen vertellen wat mijn besluit
is...” Ze bleef aan één stuk doorpraten, terwijl ik nau-
welijks een woord wist uit te brengen. „Je zult het wel
heel erg van me vinden, maar ik geloof dat het toch
maar beter is als we elkaar niet meer ontmoeten. M'n
moeder heeft gezegd dat ik me bij Jacques moet hou-
den... ze zegt dat die jongen veel beter bij mij past... en
ik heb er nog 'ns over nagedacht en ik denk daar zelf nu
ook zo over. Het kan toch nooit wat worden tussen
ons... die familie van u zal er altijd tussen zitten en ze
zullen ons, voortaan allebei met de nek aankijken...” -
„Nou en?” viel ik haar plotseling in de rede. „Wat kan
ons de familie schelen? Je trouwt toch met mij en niet
met de rest?” - „Ja, dat heeft u zo vaak gezegd, maar ik
weet nu hoe ze zijn en ik zou het ontzettend vinden als
ze mij niet wilden accepteren... En ik heb mijn moeder
ook verteld over die vriendin van u...., nou, dat vond
m'n moeder helemaal verschrikkelijk! Ze zei: meid, hoe
kan je nu weten dat ie jongen nooit meer bij haar komt
als jullie getrouwd zouden zijn? M'n moeder gelooft dat
u die vriendin nooit los zal laten omdat je die al veel
langer kent dan mij en dat zoiets nooit helemaal over
gaat... en dat begin ik ook te geloven. Nee hoor, laten
we verstandig zijn, we kunnen mekaar beter vergeten
en elkaar nooit meer zien...” Ze had haar hoofdje afge-
wend en ik zag de tranen parelen op haar oogwimpers.
Wat een offer bracht zij, om die woorden te moeten
zeggen. Het deed haar pijn, er was geen twijfel aan
mogelijk.
Ik begreep dat Antje's moeder een geducht
baasje was, die niet met zich liet spotten en wat ik al zo
vaak uit haar verhalen over „thuis” had kunnen opma-
ken: Antje was niet opgewassen tegen haar moeder. Ze
was daar nog altijd het kleine meisje dat moeder diende
te gehoorzamen. Of het kwam dat de oorlog mijn strijd-
lust had aangewakkerd weet ik niet, maar ik zei reso-
luut tegen Antje: „Kom mee, dan gaan we nu onmiddel-
lijk naar je moeder toe... ik wil zelf met haar praten, ik
wil weten hoe het bij jou thuis gesteld is...” Maar toen
raakte ze nog meer opgewonden en bezwoer mij dit in
godsnaam niet te doen want haar moeder was op 't
ogenblik in alle staten... omdat ze het nu pas thuis
verteld had... Ze had er de hele week mee rond gelopen
en kon er maar niet toe besluiten om met haar mama te
praten. Op het laatste ogenblik moest ze wel en was het
hoge woord er uitgekomen thuis. Nou, dat had hevig
verkeerd uitgepakt en moeder had danig van leer ge-
trokken en Antje met het mes op de keel gedwongen nu
absoluut en definitief een eind te maken aan de bindin-
gen die ze nog steeds met mij bleek te hebben met de
dreigende woorden: „Vooruit... je gaat er nog éénmaal
naar toe en zegt tegen hem wat je op je hart hebt en
vooral wat ik je gezegd heb en dan moet je hem nooit
meer tegenkomen. En ik wil ook niet dat je daar nog in
de Jekerstraat komt, 't is veel beter voor jullie allebei
als je elkaar nooit meer ziet...!”
Nou, dat was het dan, ik wist nu wat ik al lang
had kunnen begrijpen. Ik was niet meer gewenst in de
huize K. en ik had het nu wel totaal verbruid, dankzij
mijn openhartigheid. Op dat moment voelde ik een
ijzige onverschilligheid door mij heen trekken. De
koude douche die ik had ontvangen had me geheel en al
tot de nuchtere werkelijkheid teruggeroepen. Onzeker
en met een bijna bange blik in haar bruine ogen keek ze
me aan, maar ik wist op dat ogenblik nauwelijks wat ik
tegen haar zeggen moest. Totdat Antje gejaagd zei:
„Nou, ik ga dan maar weer naar huis terug, want m'n
moeder heeft me precies één kwartier gegeven om
hierheen te gaan en het je te zeggen... langer kan ik niet
wegblijven...!” Zwijgend staarde ik nog wat in de verte
over de Amstel heen, helemaal beduusd over de wen-
ding die de zaak nu genomen had en er flitste van alles
door mij heen. Had ik nu goed gehandeld of had ik alles
verkeerd aangepakt, vooral sedert Putten? Was dit de
straf die ik kreeg te incasseren voor mijn loszinnig
gedrag tegenover Antje en ook tegenover Elise?
Moeder K. had de knoop met tirannieke
voortvarendheid doorgehakt en me voorgoed de strop
om de nek gelegd en daarmee was gebleken dat ook ik
niet opgewassen mocht heten tegen deze dame. Ei-
ndelijk bracht ik met enige moeite uit: „Ja Antje, dan
moeten we nu maar voorgoed afscheid nemen van el-
kaar... misschien heeft jouw moeder het wel bij het
rechte eind...! Ik hoop dat je gelukkig zult worden met
andere... 't is m'n eigen schuld, ik had bij je thuis moe-
ten komen toen de tijd rijp was en je niet zo aan je lot
moeten overlaten.....” - „U heeft toch nog uw vrien-
din...”, zei Antje met een bleek lachje. „Zij houdt toch
immers ook van je?” - „En jij... Annètje... hou jij dan
ook niet van mij?” vroeg ik doordringend. Ze aarzelde
- 42 -
even met haar antwoord en sprak dan de haast tragische
woorden die me heel lang bijgebleven zijn: „Ja Piet, ik
hou van je... en dat zal ik misschien altijd blijven
doen... maar ik heb gezien dat wij niet bij elkaar passen
en daarom is het maar beter zó!” - We gaven elkaar de
hand en ze kneep de mijne met zulk een kracht dat het
bijna pijn deed. - „Het gaat je verder goed Antje... en
nog één ding, als het eens mis gaat met die Jacques,
dan weet je waar ik woon, vergeet dan nooit dat ik er
nog ben... wat er ook mag gebeuren...!”
Talmend draaide zij zich om en liep langzaam
van mij weg. Een beetje verdwaasd keek ik haar na tot
ze aan de hoek was... ze keek niet meer om. In een
schemerige toestand van ontreddering zocht ik mijn
weg naar huis... het was voorgoed voorbij. Zou ik haar
ooit nog terug zien? Ja, dat zou ik... maar toen schudde
de wereld op z'n grondvesten...!
Thuis ging ik achter de piano zitten en speelde
in hartstochtelijke melancholie een van de Lyrische
Stücke van Grieg: „Vorüber”. Het was een sentimente-
le nonsensdaad, maar het gaf me wel vertroosting.
Muziek heelt alle hartswonden!
Toen de avond viel had ik mijn evenwicht
hervonden en kon ik het noodlot aanvaarden dat dit
allemaal zo beschikt had. „Zo was het maar het bes-
te...” Bleef alleen de vraag: wie maakt uit wat het beste
voor een mens is? Het leven gaat door; er waren nu
andere dingen in de wereld om je druk over te maken.
Ons land moest bevrijd worden van de Hitlerbende!!
 Hoofdstuk 8
Het bombardement op de villa van Lierens aan de
Amstel was de eerste schrik ná de capitulatie van Ne-
derland. Blijkbaar waren we dus toch niet zo veilig
voor het oorlogsgeweld als we gedacht hadden in onze
eerste opwelling. Maar het praatje ging al spoedig dat
de Engelsen ons dit geleverd hadden, doch andere
geruchten daarentegen spraken van Duitse machines en
Duits afweergeschut en des zelfs niet ontplofte grana-
ten. Hoe het ook zij, dit was het eerste geval van „bom-
terreur” en het zou niet het laatste zijn, al leek dit bom-
partijtje nog volmaakt onschuldig te zijn geweest.
Een andere verrassing bracht ons het onver-
wachte bezoek van mijn oude vriend Herman Nannin-
ga. Hij stond plotseling op een dag midden in de week
als een uit de dood verrezene voor mij. Vanzelf-
sprekend had hij een massa te vertellen over z'n erva-
ringen gedurende de meidagen. Ik vond hem ontzettend
veranderd; uit alles viel te bemerken dat de 5 dagen
oorlog, waar hij zelf intens bij betrokken was geweest,
hem sterk hadden aangegrepen. Als bevelvoerend offi-
cier over een klein commando had hij een zinloze strijd
moeten voeren in de duinen bij Monster ter verdediging
van het vliegveld „Okkenburg”. Ze hadden verscheide-
ne parachutisten neergeschoten en hij vertelde hoe
Duitse verkenners vlak voor hun ogen waren geland, de
omgeving verkenden en dan brutaal weer opstegen.
Ook hadden ze gevangenen gemaakt waarbij bleek dat
de Duitsers van alles op de hoogte waren en in het bezit
waren van uitstekende stafkaarten van de omgeving van
Den Haag. Later begon de strijd tegen de moordende
onzekerheid toen ze geen enkele verbinding meer had-
den met het Hoofdkwartier en de Duitse aanval zich
begon te concentreren op Rotterdam. Ondanks het feit
dat zij aanvankelijk onbarmhartig bestookt waren met
machinegeweren vanuit de lucht had hij het er toch
levend weten af te brengen. Toen de moffen eindelijk
kwamen en hij zich gelaten moest overgeven, vroegen
de Duitse officieren hem waarom hij niet zus en zo
gehandeld had... dan zou hij meer succes hebben be-
haald en ze gingen praten met hem over de krijgs-
verrichtingen alsof het een genoeglijk spelletje schaak
betrof! Ze staken zelfs hun grote bewondering voor
hem niet onder stoelen of banken dat hij het geklaard
had om met dat handjevol mannen nog zo lang stand te
hebben gehouden! Welja, voor de Duitsers scheen de
oorlog een grappig tijdverdrijf te zijn! Daar konden de
Rotterdammers van meepraten! Kortom, de ervaringen
van mijn vriend Herman waren dusdanig spannend en
vol belevenissen dat er een boekdeel mee te vullen zou
zijn.
Zoals de gewoonte tussen ons pleegt te zijn,
namen wij weer afscheid van elkander met het gebrui-
kelijke en onbestemde tot ziens. Voor hoelang? Daar
- 43 -
kon bij ons altijd een week tussen liggen, maar ook een
jaar of soms nog langer! Toen ik mijn vriend inderdaad
geruime tijd daarna opnieuw ontmoette, stonden de
zaken er wel een weinig anders voor in ons landje.
Toen waren we weer in de oorlog... maar ditmaal in het
offensief!
Intussen vrat het oorlogsgeweld zich verder
in Europa als een kankergezwel in een ogenschijnlijk
gezond weefsel. Italië verklaarde de Geallieerden de
oorlog. Ze konden het nu makkelijk doen, laf als de
Italianen waren, want veel risico was er nu niet meer
bij. Frankrijk, politiek voos en corrupt, met een hope-
loos verouderd militair apparaat en onvoldoende bewa-
pend ging snel en zeker zieltogend ten gronde. Parijs
werd op 14 juni door de nazi's bezet en reeds op 17
juni capituleerde Frankrijk en volgde de roemruchte
terugtocht van het Britse Expeditieleger uit Duin-
kerken, zo smadelijk door de moffen beschimpt, in
werkelijkheid een meesterstuk van durf en verstandig
beleid. De Duitsers hadden het nakijken en een grote
legermacht van onze Bondgenoten was gered van
krijgsgevangenschap.
Ná Duinkerken was het dat het laatste sprank-
je licht dat ons hoop had doen koesteren op een won-
derbaarlijke bevrijding, op een fel terugslaan van onze
machtige bondgenoot, voorgoed had gedoofd. Toen de
laatste Engelse soldaat Duinkerken achter zich liet,
sloot zich de diepe duisternis in beklemmende ver-
schrikking over het vasteland heen. Oneindig ver leek
toen de redding van ons weggeëbd... zou het ooit weer
dag worden voor ons? Nu waren wij volledig overgele-
verd aan de Hitlerbeulen. Wie durfde er toen nog hopen
op een spoedige bevrijding? Voorwaar, hij mocht een
optimist genoemd worden. Maar zie, ze waren er, die
optimisten en ze wisten je op ieder uur van de dag met
grote zekerheid te voorspellen dat de oorlog op die en
die datum om zo en zo laat afgelopen zou zijn, je kon er
vergif op innemen! Toch geloof ik dat dit soort van
onzinnige voorspellingen veel mensen op de been heeft
gehouden, ook al volgde er steeds weer een geduchte
kater als de voorspelling weer eens niet uit kwam.
Maar de bondgenoten konden het zich niet
permitteren om bij de pakken neer te zitten, er stond tè
veel op het spel... Duitsland moest verslagen worden...
wanneer en hoe dan ook en wat voor opofferingen zij
zich ook zouden moeten getroosten. En gelukkig...
Engeland had godzijdank Winston Churchill, hij was de
man die er geen doekjes om wond om toe te geven hoe
beroerd wij er wel voorstonden. Hij kon het Engelse
volk niets anders voorhouden dan dat het „bloed, zweet
en tranen” zou kosten om de vrije wereld te verlossen
van de fascistische terreur... de leeuw had gebruld... de
moffen zouden het binnen afzienbare tijd gewaarwor-
den!
En zo was Engeland dan eindelijk wakker ge-
schud en ontwaakt uit de ellendige verdoving, waarin
het zo noodlottig was verzonken geweest in al die jaren
dat de opmars van het Duitse nationaal-socialisme op
gang kwam. En eenmaal ontwaakt kwamen de „Tom-
mies” in beweging.
Dinsdag 18 juni kwamen ze voor de eerste
maal met een behoorlijk aantal bommenwerpers en
jagers boven Schiphol, waar de Duitse luchtmacht nu
voor een deel gestationeerd was, en ze lieten het de
moffen weten dat ze er nog waren, ondanks de brede
stroom water die Engeland van het vasteland scheidde.
Een uur lang ging het toen van dik hout... 't was weer
als in de meidagen, maar nu wel wat pleizieriger om te
horen, tenminste voor ons. Twee dagen later 's avonds
om halftien waren ze er weer, kort maar krachtig en
weldra schemerde een rosse gloed ten zuidwesten van
de hoofdstad. En zondagmiddag 23 juni omstreeks
halftwee klonken opnieuw daverende bomexplosies en
richtten de Engelsen een ware ravage aan op het oude
Schiphol dat langzamerhand een ruïne begon te wor-
den. Bang waren we nu niet meer, integendeel 't klonk
in onze oren als muziek! We wisten nu wie het deden
en de Tommies zouden waarachtig onze woonwijken
niet in puin gooien! Maar nog diezelfde zondagavond
was ik getuige van de gruwelijke tegenslagen, die onze
bevrijders te incasseren kregen en kwamen we direct
oog in oog te staan met de oorlogshandelingen.
Het drama begon al vroeg in de vooravond,
juist op het moment dat ik onderweg was naar Betty. Al
enige tijd had ik het zwakke geronk van vliegtuigen
vernomen die op zeer grote hoogte boven de stad rond-
cirkelden. Het was een heldere avond, maar in de hoge-
re luchtlagen hing een ragfijne nevel die de vliegtuigen
aanvankelijk onzichtbaar maakte. Ter hoogte van het
Hendrik de Keyserplein werd ik verrast door het lucht-
alarm, dat was in al die tijd na de capitulatie nog niet
gebeurd. We waren toen al in het stadium beland dat
het angstwekkend loeien van de sirenes nog maar wei-
nig indruk op ons maakte. Ik liep dus rustig verder en
versnelde mijn pas eerst toen plotseling het Duitse
afweergeschut z'n nijdig geblaf liet horen en de eerste
granaten huilend het zwerk doorkliefden. In een soort
looppas arriveerde ik bij Betty in de straat. Inmiddels
waren de vliegtuigen, zoals men begrijpen zal waren
het de Engelsen, lager gekomen en werden als twee
blinkende stippen zichtbaar in de stralen van de laag-
staande zon. Vermoedelijk waren het verkenners. Er
werd enorm op gevuurd maar het afweergeschut boekte
niet het minste resultaat, daarvoor waren de machines
op nog te grote hoogte. Overal in de straten in deze
buurt stond het publiek in groepen bijeen naar boven te
turen en zich te verkneukelen om het machtig schouw-
spel. Ook in de straat van Betty en voor haar huis bi-
vakkeerde iedereen op het asfalt. Ik vond haar temid-
den van haar buren en met z'n allen bleven we het
- 44 -
schouwspel gadeslaan, we hadden nauwelijks gele-
genheid om elkaar te begroeten. Plotseling vermengde
zich met het ontploffen van de granaten het felle geratel
van machinegeweren en tussen het regelmatig gezoem
van de Engelse vliegtuigmotoren weerklonk nu het
gegier van Duitse jachtvliegtuigen. De moffen waren
opgestegen en bonden de strijd in de lucht aan. Weldra
waren we getuige van een adembenemend schouwspel,
een luchtgevecht pal boven de stad. Binnen twee minu-
ten stortte een jager brandend naar beneden in de rich-
ting van de Amstel. Meer jachttoestellen kwamen in
actie en wij stonden daar midden op straat met stom-
heid geslagen het drama gade te slaan. Niemand dacht
aan gevaar, eigenlijk mocht geen mens zich op straat
vertonen en de moffen zouden ons met genoegen de
huizen in geknuppeld hebben als ze er de kans voor
hadden gekregen.
Onafgebroken knetterden de snelvuurkanon-
nen, zowel van onze bondgenoten als die van de mof-
fen. Maar toen voltrok het drama zich in weinige ogen-
blikken. Het eerste vliegtuig kreeg een voltreffer, maar
wij zagen het niet vallen omdat het uitzicht belemmerd
werd door de huizen aan de overzijde. Doch nummer
twee was op het kritieke moment juist recht boven ons
en plotseling zagen wij uit het staarteinde een zware
rookpluim naar buiten schieten terwijl gelijktijdig de
stuurloos geworden machine als in een wervelwind
begon rond te tollen om kort daarop met een geweldige
zwaai pijlsnel af te glijden. 't Was alsof er een kolossale
meteoor de hemel doorkliefde en we konden tot het
einde toe het brandende vliegtuig volgen tot het aan het
einde van de straat achter de verre horizon neerstortte...
Kreten van ontzetting klonken rondom... 't Was afge-
lopen met de twee vliegers, we hadden de sensatie
gehad en er waren weer een paar mensenlevens minder
op deze aarde! Ik had even het gevoel of mijn benen
verlamd waren, of ik de spraak verloren had terwijl
mijn hart wild in de keel bonsde. Afschuwelijk was het
zoiets van dichtbij te moeten meemaken. Toen ik iets
tegen Betty wilde zeggen en om mij heen keek was ze
echter spoorloos verdwenen, ik had haar niet weg zien
gaan. Maar de buitendeur van haar huis stond nog wijd
open zodat ik me dadelijk naar binnen begaf om te zien
of ze daar was. En jawel hoor, toen ik de kamer binnen-
trad vond ik haar... ze lag als een zielig hoopje mens op
de divan met haar gezicht in de kussens gedrukt, onbe-
heerst huilend en ze was nauwelijks tot bedaren te
brengen. Daar lag dus nu een onderdaan van het
„groot-Duitse rijk”, die voor de Führer een heldin had
moeten zijn en stellig verplicht was geweest om bij
deze victorie van de weermacht een uitdagend „sieg
heil!” te laten horen. Nog inwendig kokend van ver-
ontwaardiging liet ik mij ontvallen: „Heb jij nu reden
om daarover in tranen uit te barsten? Dit is toch immers
de oorlog die de Duitsers zelf gewild hebben... Hier zie
je nu de gevolgen... Hitler meent het toch immers zo
goed met de hele wereld?” Ik verloor natuurlijk hele-
maal uit het oog dat Betty in het geheel geen „nazi” was
en niets met de Duitse politiek te maken had. Ik wist of
had althans wel eens vaag opgemerkt dat ze een beetje
geïnfecteerd raakte met het sluipende gif bij haar be-
zoeken aan haar familie in Duitsland. Ze kwam dan wel
eens terug met van die opgetogen verhalen hoe alles
daar nu „viel besser” ging. Krankzinnige mensen-
wereld, waarin niemand de oorlog wilde en deze toch
als een demon telkens weerkeerde. En ineens beseffend
dat wij hier allen stonden als schuldigen, probeerde ik
haar te troosten, mijn woorden van zoëven verzachtend
en naar de juiste woorden zoekend om haar te overtui-
gen van de waanidee van het Duitse nationaal-socia-
lisme, dat Hitler het volk stenen voor brood wenste te
geven en hoe wij allemaal de schuld droegen dat dit
regime de kans had gekregen om de wereld aan de rand
van de afgrond te brengen. „Weet je wat ik zo erg vind
Piet”, zei ze tenslotte, „denk je eens even in, die men-
sen in die machines... een halfuur geleden toen leefden
ze nog... en nu... weg, dood...! Al die jonge levens,
misschien hebben ze vrouw en kinderen...” Zó was
Betty ook weer... en zo waren duizenden Duitsers.
Tòch was de oorlog er gekomen, het bloedbad onver-
mijdelijk gebleken! Als een diepe schaduw lag het
lugubere van deze gebeurtenis over de verdere avond.
Ondanks mijn vertroosting bleef Betty stil en haar
vrolijke opgewektheid die ik van haar gewend was kon
zij die avond niet weer vinden.
Dat ik bij haar had mogen zijn om haar te
troosten, zoals ik dat al zovele malen had gedaan sedert
ze in mijn leven gekomen was, mocht op deze avond
welhaast een wonder genoemd worden. Want het had
immers niet veel gescheeld of ze zou misschien alleen
zijn geweest... helemaal in d'r eentje deze narigheid
hebben moeten verwerken. Ik dacht hierbij aan m'n
laatste ontmoeting met Antje, nu ruim een week gele-
den. Als dit eens een positieve wending had genomen...
ja, dan was Betty inderdaad alleen geweest op deze
bewuste avond. Want ik zou mijn belofte aan Antje
gestand gedaan hebben en voorgoed afscheid genomen
hebben van mijn vriendin. Maar 't was anders ge-
- 45 -
lopen... met Antje was het nu definitief uit, voorgoed.
Wat restte mij anders dan gewoon terug te keren naar
Betty? Háár had ik tenminste nog, ik zou bij haar mijn
hart hebben kunnen uitstorten en ze zou het allemaal
begrepen hebben en me voor de zoveelste maal vergif-
fenis hebben geschonken. Maar ik begreep dat ik haar
dit niet meer kon aandoen, er was al teveel gepraat over
Antje en ik kon het alleen nog maar beroerder maken.
Daarom had ik over het gebeurde met Antje met geen
woord gerept tegen Betty, ze kon het maar beter niet
weten. Háár van mij afstoten zou het einde van alles
betekenen... dan had ik niemand meer en die gedachte
leek me ondragelijk. De onverkwikkelijke affaire met
Antje had ik nu diep in mezelf begraven... ik had er
mee afgerekend en het scheen dat het noodlot gewild
had dat Betty en ik op de een of andere manier bij el-
kaar moesten blijven, wat of er ook voor bedenkingen
tegen mochten zijn. In elk geval had ik mijn rust her-
vonden.
Woensdag 26 juni 1940
De Engelsen komen in groten getale met hun bommen-
werpers boven Den Helder en voeren aldaar een zwaar
bombardement uit op de Marinewerven en oorlogsdoe-
len die thans door de Duitsers worden gebruikt. Grote
verwoestingen in het stadje, talrijke slachtoffers zouden
te betreuren zijn. Een dag later krijgen ook Arnhem en
Hengelo hun portie ofschoon van beide laatstgenoemde
plaatsen beweerd wordt dat de Engelsen daar niets
vanaf weten en de Duitsers dit zelf gedaan zouden
hebben om onze bondgenoten daarmee een kwade
naam te bezorgen en tegen de Nederlandse bevolking
op te hitsen. Er komt nu steeds meer leven in de brou-
werij!
 Hoofdstuk 9
En na al dat wilde krijgsrumoer van de afgelopen
maanden stonden wij dan toch weer voor onze vakan-
tie, als ware het de gewoonste zaak van de wereld.
Bijna waren wij Putten vergeten met alles wat daarmee
zo nauw verbonden was. Eigenlijk was het zó gesteld
dat wij in de woelige dagen die achter ons lagen Putten
opzettelijk hadden willen vergeten. Geruime tijd vóór
de oorlog over Nederland kwam hadden wij de gewone
schriftelijke overeenkomst met de oude Van Surksum
gemaakt om dit jaar Dennenlust weer voor vier weken
te huren van half juli tot half augustus.
Maar toen de meidagen met al z'n rampen aan
ons voorbij waren gegaan en wij het idee hadden dat
we er slecht voor stonden, was het eerste werk geweest
om de vakantieplannen dit jaar ongedaan te maken.
Vader had een brief geschreven naar Bato's Erf waarin
hij meedeelde dat wij onze afspraak onmogelijk konden
nakomen, dat we de toestand in ons land onzeker von-
den en het niet aandurfden nu van huis te gaan... force
majeur...! Dat was dus van de baan, dit jaar geen Put-
ten... dachten we!
Maar zie... daar vinden we dan op woensdag 3
juli een brief van „Za'k zegge” in de bus. Zo'n echte
van Snurksumbrief, met grote halen en veel onleesbaar
gekrabbel waarbij we altijd zo'n halfuur werk hebben
teneinde het spijkerschrift te kunnen ontcijferen. En als
we dat gedaan hebben en de laatste onleesbare woor-
den zijn uitgepuzzeld, begrijpen we uit z'n verhaal dat
het dan in godsnaam toch Putten zal moeten worden.
De oude baas schrijft dat hij ons excuus om verstek te
laten gaan niet zonder meer wil accepteren, „daar hij
het huus Dennenlust nu niet verders verhuren kan.” Hij
is van mening dat we best kunnen komen want in Put-
ten is het rustig en het zal ons goed doen daarvan te
genieten na alles wat we meegemaakt hebben... We
kijken elkaar eens aan en besluiten dan dat we hem
gelijk moeten geven... per slot van rekening, waarom
zouden we eigenlijk niet gaan? De algemene toestand
ziet er weer wat rooskleuriger uit, we werken allemaal
weer en de financiële moeilijkheden zijn we goddank te
boven gekomen.
„Maar als er nu eens iets gebeurd hier, met
bommen en zo...”, werpt moeder nog tegen. „Nu, dan is
het altijd nog veiliger om hier niet te zijn...” is mijn
opinie. „Als er hier een bom op het huis moet vallen
dan kun je die toch niet opvangen en wanneer we dan
in Putten zijn brengen we tenminste ons hachje er le-
vend vanaf... het huis gaat ook zonder ons wel in
puin...!” Na enig wikken en wegen werd besloten dat
we dan gedurende de tweede helft van juli zouden gaan
en niet langer dan veertien dagen. Van Surksum moest
daar dan maar genoegen mee nemen doordat de om-
standigheden nu eenmaal niet anders waren.
- 46 -
Zo zouden we dus toch Putten weerzien, al
was het dan onder sterk gewijzigde omstandigheden.
Wat in elk geval wel vast stond was dat de Utrech-
tenaren niet van de partij zouden wezen en dat ook
geen Antje en geen Ali de gemoedsrust konden ver-
storen, noch van de familie, noch van mezelf en zou ik
nog eenmaal m'n filmcamera meenemen teneinde de
film „Van Zon, Wind en Regen”, die zo buitengewoon
goed geslaagd was, geheel te voltooien en met enige
aanvullende shots die een beetje zouden passen in het
dramatische gebeuren van het vorige jaar te complete-
ren tot een lengte van ± honderd meter. Totnogtoe was
het filmmateriaal uit de handel vrij normaal in omloop
gebleven en zonder veel moeite had ik bij A.S.F.O. op
de Marnixstraat een achttal schakelcassettes kunnen
bemachtigen, maar volgens Bernhard zou dat niet lang
meer duren. Doordat wij in de mening verkeerden dat
de vakantie in Putten toch niet zou doorgaan had ik van
de filmvoorraad reeds een groot deel afgenomen voor
het opnemen van een film in Artis. Het werd een film-
pje van ongeveer zestig meter dat ik op één middag in
onze prachtige dierentuin maakte gedurende de weken
van gedwongen nietsdoen. Binnen een week had ik al
het materiaal terug ontvangen van het Gevaertlaborato-
rium en ik was er een film rijker door geworden die er
zijn mocht. De Artisfilm „Dieren kijken u aan” werd
een plezierig succes en ik had er het bewijs mee gele-
verd dat het maken van „vakantie-documentaires” op
den duur wel eens een taai geval kunnen worden. Niet-
temin had ik nog genoeg filmvoorraad overgehouden
voor het maken van een aanvulling op de bestaande
Puttenfilm.
Wij zouden dan naar Putten vertrekken op za-
terdag 13 juli. Van een tocht per auto was natuurlijk
geen sprake meer. Autorijden was alleen nog maar
toegestaan in de aller noodzakelijkste gevallen, benzine
was grondig gedistribueerd en alleen de moffenvriend-
jes konden nog in een auto rondtoeren. Het zou dus
reizen per trein worden.
Ruim een week voor we zouden vertrekken
gebeurde er nog iets dat ons er bijna van deed afzien
om onze woning te verlaten. De Engelsen begonnen
zich namelijk nu ook in de nachtelijke uren te roeren
met hun activiteit in de lucht, al was het dan nog maar
op zeer bescheiden schaal vergeleken bij hetgeen we
later te verduren zouden krijgen. Sedert enige dagen
kwamen er geregeld vrij grote formaties bommenwer-
pers zo rond het middernachtelijk uur over vliegen met
bestemming Duitsland teneinde daar bepaalde doelen
te bestoken. Een paar uur later keerden zij dan terug en
meestal over Amsterdam want de route over het IJs-
selmeer was voor hen de meest veilige. Dat overvlie-
gen ging niet ongemerkt en had een hels spektakel ten
gevolge waardoor we op geregelde tijden midden in de
nacht uit onze slaap werden gehaald. We werden dan
getrakteerd op een schitterend vuurwerk; lichtspoor-
munitie schoot als een chinees vuurwerk in het nachte-
lijk duister omhoog. Het leek bijna betoverend mooi als
de fraaie kralensnoeren van rood en groen getinte bal-
len in allerlei bogen en spiralen de hemel doorkliefden.
Daar tussen door de zoeklichten met hun brede
fel-blauwe bundels, zich telkens verplaatsend als ko-
lossale kometen... totdat zij plotseling één der machines
in hun baan gevangen hadden en dan brak ogenblikke-
lijk de hel los... donderde het afweergeschut van de
moffen uit alle richtingen en trachtte de bemanning van
het vliegtuig zich los te maken uit de gevaarlijke stra-
lenbundel door de machine al buitelend te laten weg-
glijden...
In de nacht van 4 op 5 juli maakten we voor
de eerste maal grondig kennis met deze nachtelijke
verschrikkingen. Een hevige schietpartij, de eerste keer
om drie uur en later nog eens om 4 uur ontnam ons
vrijwel alle rust en slaap. Met het eerste schot was je
meestal al klaarwakker en in de regel stond ik dan
veiligheidshalve maar meteen op om een wat veiliger
schuilplaats te zoeken op de bergzolder, mijn ledikant
stond namelijk dicht bij het zoldervenster. De onder-
vinding had vele mensen reeds geleerd dat granaat-
scherven bij hun tocht naar beneden maar al te vaak op
onverklaarbare manier in een of ander bed terecht-
kwamen wat een nare verrassing was voor degene die
er in lag! Deze nacht ging het net zo. Roekeloos ge-
worden kon ik niet nalaten om uit het raam te kijken
wat er buiten gebeurde. Wat ik buiten te aanschouwen
kreeg was van een adembenemende schoonheid. Laat
men niet beweren dat de oorlog alleen maar wreed en
afschuwelijk zou zijn, hij kan, het moet helaas gezegd
worden, ook een bont en artistiek aanblik opleveren!
Hoewel het in 't holst van de nacht was, baadde ons
plein in een gloed van helgeel licht, 't was of er een
grote oranjezon stond te schijnen aan een pikzwarte
hemel... zo moet het er uit gezien hebben vanaf de
maan, was de gedachte die in me opkwam. Hoog in de
lucht hingen op verscheidene plaatsen lichtfakkels aan
parachutes als kunstmatige zonnen die uit het heelal in
onze atmosfeer waren binnengedrongen. Het effect was
werkelijk onbeschrijflijk mooi. De rode dakpannen op
de daken, het groene gras van het plantsoen, de bakste-
nen... alles kreeg een onwezenlijke spookachtige kleur,
contrasterend met de diepzwarte slagschaduwen van
huizen en bomen die als fantastische schimmen met de
lichten mee op en neer dansten. De lichtsterkte was
enorm, men kon er met gemak een boek bij lezen en op
straat was elk detail heel duidelijk te onderscheiden als
ware het klaarlichte dag geweest.
Het schouwspel duurde niet langer dan onge-
veer 5 minuten, dan waren de fakkels opgebrand en
langzaam stierf de gloed weg, een intens duister achter-
latend. Maar hoog in de lucht bromden vliegtuigen...
- 47 -
het moesten er velen zijn. Waren het Engelsen of waren
het de moffen zelf die dit deden? Nooit hebben wij het
zeker geweten. Maar kort daarop vernam ik het geronk
van andere machines komende uit oostelijke richting en
dit waren kennelijk wèl de Tommies, op hun retour-
vlucht uit Duitsland. En weldra brak het lieve leven los.
Ze vlogen op vrij geringe hoogte en bijna onmiddellijk
was één der machines gevangen in de stralenbundels
van de zoeklichten. Bijna gelijktijdig brandde het ge-
schut los en tientallen granaten barstten krakend uiteen
rondom het toestel dat er in het stralend licht uitzag als
een doorschijnende zilveren vogel. Dat alles speelde
zich recht boven het plein af en beseffend hoe gevaar-
lijk het was om nu voor het open raam te blijven staan
kijken, kon ik toch niet loskomen van het schouwspel
en riskeerde onbewust het gevaar. Het was alsof de
projectielen de bommenwerper verschillende keren
raakten, maar dat was slechts schijn want hij bleef
rustig door vliegen in westelijke richting. Maar dan
ineens begon de zilveren vogel, die zich van het af-
weervuur niets scheen aan te trekken, vuur te spuwen.
Eerst dacht ik dat hij door de moffen in brand gescho-
ten was, maar gelijktijdig hoorde ik nu ook het ritmisch
ratelen van snelvuurkanonnen uit de lucht klinken en
toen begreep ik dat de bommenwerper het vuur beant-
woordde, en hoe! Aan beide zijden van de romp braak-
te het onafgebroken een stroom van vurige tongen uit,
het gaf een herrie van jewelste. En de een na de ander
vielen de zoeklichten weg, kapot geschoten door de
heldhaftige kerels daar hoog in de lucht die daar in hun
benauwde ligplaatsen achter hun wapens naar beneden
staarden in de verblindende stralenbundels welke zo'n
prachtig doelwit vormden. Om 4 uur opnieuw een
herhaling van hetzelfde spelletje. En nu kwam er een
hagel van granaatscherven naar beneden die overal op
de daken en de straten met kracht neer kletterde; ik
maakte dat ik weg kwam van het raam en zocht de
bergzolder weer op! Dit alles mocht het begin genoemd
worden van de pogingen der Geallieerden om de vijand
des nachts in hun eigen nest te komen opzoeken en de
moffen te treffen in hun meest kwetsbare positie: hun
oorlogsindustrie. Aanvankelijk waren het nog formaties
van geringe sterkte, maar naar mate de tijd vorderde
zou de luchtoorlog tegen Duitsland met duizenden
machines gevoerd worden. De volgende morgen bij
daglicht ontdekten we dat van een boom voor de deur
naast ons de hele boventop was afgeslagen en iedereen
was aan het „scherven rapen” alsof het paaseieren
waren! Deze gebeurtenissen deden ons bijna nog be-
sluiten om niet van huis te gaan en er maar vanaf te
zien om naar Putten te gaan. Maar het verlangen naar
de kalmerende stilte van de Gelderse dreven waar niets
ons aan de oorlog zou doen herinneren, won het. Bo-
vendien had de oorlog ons al in zulk een mate onver-
schillig gemaakt dat we betrekkelijk makkelijk over
problemen als „bommen-die-konden-vallen” wisten
heen te stappen.
 Zo werd de knoop doorgehakt, we lieten de
boel de boel en op zaterdag 13 juli vertrokken we,
natuurlijk per trein. We hadden een rustige reis want
maar weinig mensen gingen met vakantie en auto's zag
je praktisch nergens rijden. Het nadeel was dat we nu
vanaf het station Putten een flink eind van het dorp
verwijderd waren, maar gelukkig hadden ze daar in
Putten op gerekend en de verbinding werd onderhou-
den met enige rijtuigjes. Gewillig lieten we ons samen-
persen in zo'n ouderwetse „Janplezier” met twee paar-
den bespannen die ons met middeleeuwse bezadigdheid
al hotsend en botsend naar Dennenlust bracht. De
bagage, die vooruit gestuurd was per van Gend en
Loos, vonden wij keurig bijeengezet in de loggia.
En zo waren wij dan toch weer in ons oude
Putten teruggekeerd en dat nog wel in het fameuze
Dennenlust, waar de bron lag van veel onstuimige
emoties en romantische verwikkelingen. Hier was het
„kwaad” begonnen, nu al weer twee jaar geleden.
Blijkbaar zit er waarheid in het gezegde dat de boos-
wicht altijd weer terugkeert naar de plaats van de mis-
daad! Welnu, zo ik in de ogen van mijn familie een
„schelmenstuk” had begaan door in de netten verstrikt
te raken van een knappe gedienstige, ja dan was inder-
daad de zegswijze waar gemaakt! Ik herinner me nog
zo duidelijk hoe en met welke ogen ik Dennenlust terug
zag in 1940. Het gevoel van vereenzaming dat me
aanvankelijk overviel waarbij ik mij eigenlijk koesterde
in een soort zelfbeklag over datgene wat ik verloren
waande en dat me ontnomen was door een bemoei-
zuchtige en bevooroordeelde familie. Toen alles aan
kant was en ik voor 't eerst weer in de loggia gezeten
oudergewoonte een pijp opstak daarbij met welbehagen
de geur van het dennenbos opsnuivend, kwamen de
beelden van twee jaar geleden indringend op mij af
stormen. Er was letterlijk niets veranderd. Je kon ver-
wachten dat elk ogenblik oom Wim op de fiets langs
het paadje voorbij kwam wandelen. 't Leek nu bijna een
droom wat hier twee jaar geleden allemaal gebeurd
was. Neen, er was weinig verbeelding voor nodig om
het verleden weer tot nieuw leven te brengen, zodat de
oorlog er zelfs een ogenblik door op de achtergrond
geraakte. Maar de schim van het blonde meisje met
haar rappe beweginkjes waarde nog rond door het hele
huis en soms leek haar heldere vrolijke stem uit een
van de kamers op te klinken... zag ik haar in m'n ver-
beelding in de keuken weer bij de ouderwetse pomp,
druk in de weer... Doch dit alles stemde mij droevig
noch weemoedig. Ik verlustigde mij slechts alleen in
een gevoel van schuldbesef en gefaald te hebben. De
zaak was afgedaan en het verleden zou nimmer weer-
keren. 't Drama van Putten was voorgoed begraven,
maar ik schiep er een grimmig genoegen in om hier
nog eenmaal de oude wonden en littekens te voelen
schrijnen! Er was geen detail uit de dagen van 1938 dat
ik mij nu niet tot in de uiterste bijzonderheden wist te
herinneren... zó was de atmosfeer daar nog steeds van
- 48 -
Annètje vervuld!
Over die twee weken vakantie in Putten kan
ik heel kort zijn. De rust en de stilte van het bos deden
ons allen goed, het was hier wonderlijk vredig en het
oorlogstumult was er ternauwernood doorgedrongen. Ik
huurde als gewoonlijk een fiets en bezocht al de oude
vertrouwde plekken en toefde hier en daar in stille
mijmering over het verleden, zoals een grijsaard dat
doet wanneer hij het dorp terugvindt uit zijn jeugd! Het
was het laatste, de epiloog van het einde van de roman,
waarna de welwillende lezer de laatste bladzijde van
het boek omslaat met een zucht en het vervolgens ter-
zijde legt!
Toch deed ik er ook nog iets anders; ik vol-
tooide er de film „Van Zon, Wind en Regen” en maakte
er bijna een „Romance Sentimentale” van, met het
enige voordeel dat ik nu werkelijk eens de kans had om
met een brok absolute film thuis te komen door eens
wat meer experimenteel te werk te gaan.
In de omgeving van Ermelo zag ik voor het
eerst de moffen weer die daar druk aan 't oefenen waren
en daarbij geen kijkers duldden, zodat ik maar gauw
maakte dat ik uit de voeten kwam met die verdacht
uitziende camera-tas over de schouder. (Er bestond
namelijk ook een verbod van fotograferen en filmen in
het openbaar en zeker waar het militaire objecten be-
trof).
Alles ging goed tot bijna aan het eind van on-
ze vakantie. In de nacht van donderdag op vrijdag liep
't onverwacht mis met de rust en de vrede!' Een onbe-
kend vliegtuig wierp in onze onmiddellijke nabijheid
een lading bommen af, die op slechts één kilometer
afstand van Dennenlust met een oorverdovende reeks
knallen midden in de bossen explodeerden. Dat ge-
beurde omstreeks 4 uur in de nacht en in een ogenblik
van tijd liepen wij als gekken door het donkere bos te
hollen in onze pyjama, angstig en niet wetend of een
tweede ontploffing zou volgen. We waren op 't kantje
af aan de dood ontsnapt en hadden er daarna meteen
genoeg van. Dit was wel het laatste wat we in Putten
verwacht hadden. De volgende morgen werden meteen
de koffers gepakt en nog dezelfde middag voerde de
trein ons naar Amsterdam terug...
Zo eindigde deze wel korte en weinig interes-
sante vakantie. Met het verleden had ik ook daar voor-
goed afgerekend en na dit alles begonnen zich de sil-
houetten van de toekomst steeds duidelijker af te teke-
nen. Van nu af aan zou mijn leven meer en meer in
andere banen gestuwd worden zodat alles wat daarvoor
belangrijk had geleken van lieverlede verbleekte en
haast een armzalig en ietwat belachelijk aanschijn
kreeg.
 Hoofdstuk 10
In de eerste maanden na de bezetting leek het er op
alsof het oude leven van daarvoor weer z'n gewone
loop zou nemen. Er kwam zelfs iets meer werkgele-
genheid, al zou dit verschijnsel maar van tijdelijke aard
zijn; de moffen zetten er alles op om hier zoveel mo-
gelijk rust en orde te handhaven. Ze wekten de indruk
dat ze zich zomin mogelijk wilden mengen in ons amb-
telijke apparaat en zelfs de N.S.B. bleek na de veran-
derde situatie in feite geen klap in de melk te brokken
te hebben, ondanks al het geflikflooi van Mussert c.s.
met de Duitsers. Het was een loze tactiek die de bezet-
ters volgden, ze kweekten er een stemming mee die de
indruk moest wekken dat het regime van Hitler zo gek
nog niet was. Talloze goedgelovige vaderlanders trap-
ten daar ook werkelijk in om desniettemin al spoedig
ontnuchterd tot de werkelijkheid terug te keren. Wat
drommel, waren wij dan nu reeds het afschuwelijke
bombardement van Rotterdam vergeten, terwijl nog
dagelijks bij het opruimen der puinhopen tientallen
lijken naar boven kwamen en de geur van verrotting
nog immer de atmosfeer verpestte in wat eens Rotter-
dams binnenstad was? De Rotterdammers waren het
stellig niet vergeten want uit de schaarse berichten
bleek dat er in de omgeving van deze stad regelmatig
Duitse soldaten op geheimzinnige wijze verdwenen in
de nachtelijke uren waarna hun lijken later hier en daar
te voorschijn kwamen, boven drijvend in het water van
de Maas. Dat het bericht op waarheid berustte kon men
opmaken uit de aanplakbiljetten waarin de Duitsers
dreigden met de strengste represaillemaatregelen als dit
verschijnsel niet onmiddellijk ophield. Hier openbaar-
den zich de eerste verschijnselen van het ontstaan van
de ondergrondse verzetsbeweging.
De maand juli ging voorbij. Ik monteerde de
vernieuwde Puttenfilm en deze bleek na invoeging van
de laatste shots aanzienlijk aan kwaliteit te hebben
gewonnen, vooral de experimenten met de vertraagde
wolkenopnamen die met een roodfilter waren opgeno-
men gaven de film een typerend karakter.
Omstreeks 12 augustus werden we weer eens
getrakteerd op een nachtelijke „bom-partij”. De Engel-
sen zouden bommen hebben afgeworpen op het Wil-
helmina Gasthuis en in de omgeving van de Kinker-
straat. Op het terrein van het ziekenhuis werd een klein
houten gebouw getroffen en in de omliggende buurten
ontstond glasschade. Ook waren er bommen gevallen
die niet ontploften. Nu, daar voerden de moffen de
volgende dag een enorm theater mee op. Met een ge-
weldig tamtam werden de bewuste projectielen uitge-
graven en onder een lange stoeterij van brandweer,
- 49 -
politie en genietroepen vervoerd en ver buiten de stad
gebracht. In de pers begon een geraffineerd opgezette
campagne tegen die „misdadige Engelsen” die er zelfs
niet tegen op zagen om ziekenhuizen en onschuldige
burgers tot hun doelwit te maken. Maar deze komedie
was wel héél erg doorzichtig want de moffen gebruik-
ten zoveel aanstellerij bij het vervoeren van die niet
ontplofte bommen (iedereen mocht langs de weg staan
kijken!) dat het voor iedereen heel duidelijk was dat
deze projectielen niets anders dan houten namaak-
bommen waren. Het was zonneklaar: het hele bombar-
dement was door hen zelf op touw gezet! De Engelse
zender gaf dan ook prompt twee dagen later (hoe wis-
ten ze het daar zo gauw!) een gekruid en gepeperd
commentaar met de boodschap er bij dat in die bewuste
nacht geen enkel Engels vliegtuig boven Nederland
was geweest. De moffen stonden weer eens voor leu-
genaar!
Niettemin breidde de luchtoorlog zich van
lieverlede steeds intensiever uit. In steeds groter getale
trok nu ook Görings luchtmacht des nachts naar Lon-
den en richtte daar grote verwoestingen aan. Iedereen
verwachtte een spoedige invasie van de Duitsers in
Engeland en uit verschillende berichten bleek dat de
Duitse legerleiding inderdaad toebereidselen aan het
maken was om het Kanaal over te steken. Ingewijden
wisten te vertellen dat er overal op grote schaal rijn-
aken en allerlei ander soort vaartuigen werden gevor-
derd om verbouwd te worden tot troe-
pen-transportschepen. De bombardementen op Enge-
land werden algemeen gezien als een „ouverture” tot de
grote invasie op het Britse eilandenrijk. Het was in die
dagen dan ook helemaal zo gek niet om aan een Duitse
soldaat te vragen: „Zeg, wanneer váren jullie nou ei-
genlijk?” Maar die gewone Duitse jongen uit het ach-
terland wist daar evenmin een antwoord op en wat de
hele wereld min of meer verbaasde was het feit dat de
zo lang verbeide invasie uitbleef en... het uitstel zou
afstel worden. Intussen hadden de nazi's steeds hoog
opgegeven van hun plannen om Engeland te veroveren
en toen daar maar telkens niets van kwam begon men
zich vrolijk te maken over de aarzeling van de mofkes.
Het gebeurde dat een troep soldaten in gelid en met
stramme pas door de Amsterdamse straten marcheerde.
Op korte afstand volgde een paar kleine jongens die
met hun armen bepaalde bewegingen maakten alsof ze
aan het droogzwemmen waren tot grote hilariteit van de
voorbijgangers. Maar die Duitsers snapten daar geen
bal van want dergelijke Amsterdamse humor was hun
volkomen vreemd!

De vriendschap met Betty bleef onverminderd
voortduren. Ik had mij met des te meer intensiteit aan
haar vastgeklampt nu alle verbintenissen met Antje
voorgoed bleken te zijn afgesneden. Ik beschouwde het
als een dure plicht dat ik voortaan alleen nog maar voor
Betty zou leven en dat het een soort voorbeschikking
was geweest dat ik Antje had moeten prijsgeven. 't Was
een harde les geweest! Toch was er in die tijd iets ge-
beurd in verband met Betty dat mij in ernstige twijfel
had gebracht over de juistheid van mijn handelwijze ten
aanzien van Antje. Het incident had me zelfs een ern-
stige schok gegeven en m'n zekerheid van de laatste
weken volkomen aan het wankelen gebracht.
Vóór wij op vakantie gingen naar Putten had
ik op donderdagavond 11 juli afscheid genomen van
mijn vriendin. Toen ik echter op de gebruikelijke tijd
bij haar aanbelde duurde het een hele poos voor ze mij
opendeed en ik had dadelijk in de gaten dat er iets
vreemds aan de hand was. Ze deed nerveus en leek erg
gejaagd. Ik mocht niet binnen komen en ze loodste me
zonder veel omhaal van woorden naar de bovenetage
toe via de binnentrap in de gang. Ik wist maar al te
goed wat dit betekende... had zulke dingen al eens lang
geleden eerder meegemaakt en schrok wel een beetje
door het onverwachte van dit incident. „Bram is bene-
den...” zei ze half fluisteren. „Hij is ziek hierheen ge-
komen... z'n oude kwaaltje, astma en hij wil hier in huis
blijven zolang...” - „En jij mag hem weer eens lekker
verplegen!” onderbrak ik haar enigszins geïrriteerd.
„Ja, wat moet ik anders”, zei ze, „hij is mijn man en ik
mag hem in deze omstandigheden niet de deur wij-
zen.....” Ze zag wel aan mijn gezicht hoe ik me teleur-
gesteld voelde... juist op deze avond vóór mijn vertrek.
„Als je terug bent uit Putten is hij al weer vertrokken,
die ziekte van hem duurt nooit zo lang... heus, dat ver-
zeker ik je Piet, maar vanavond kun je echt niet blij-
ven... je moet nu meteen weggaan, ik kan hem niet
zolang alleen laten. Hij is altijd nog erg wantrouwend
ook dan wil hij weten wie er aan de deur was... Hij
vermoedt ook dat ik een vriendje heb en ik moet erg
oppassen...” Onwillig luisterde ik naar haar verklaring
die stellig wel op waarheid zou berusten, want ze had
me eenmaal plechtig verzekerd dat ze me nimmermeer
de waarheid over Bram zou verhullen ook al was dat
nog zo goed bedoeld.
Met een vluchtige kus nam ik die avond af-
scheid van Betty en dat deze onverwachte situatie me
danig hinderde behoeft geen betoog. 't Zeurde dan ook
dagenlang in m'n kop rond, ook daarbuiten in de vakan-
tie. Altijd weer verscheen die verdomde kerel op het
verkeerde ogenblik tussen haar en mij. Mijnheer was
weer eens ziek en moest dan door z'n gratis verpleeg-
ster lekker vertroeteld worden. Ze kon hem dan de hele
dag achterna lopen met koppen bouillon en koffie en de
radio moest naar de achterkamer versjouwd worden
waar meneer z'n intrek genomen had... die verzorging
- 50 -
kreeg ie niet in dat kosthuis in de Jordaan waar hij,
volgens Betty, op een kamertje woonde. Iets dergelijks
was vroeger al eens meer gebeurd en dan bleef gedu-
rende al die tijd haar huis voor mij gesloten, was ze
volkomen taboe voor mij. Toen ik in Putten op een
avond in de stilte van het bos dit allemaal zat te over-
denken, besefte ik ineens klaar en duidelijk dat dit nu
de keiharde consequentie was van deze ongeoorloofde
verhouding met een gehuwde vrouw... dat ik mij in
wezen verstrikt had in een onmogelijke situatie die ten
langen leste op niets anders zou uitdraaien dan een
onverbiddelijk einde van de verhouding tussen Betty en
mij... Dat was een harde noot om te kraken!
Maar het werd nog erger toen ik bij m'n te-
rugkomst vernam wat er tussen Betty en Bram bespro-
ken was tijdens mijn afwezigheid. Met een beschroomd
gevoel was ik na de vakantie op 28 juli weer naar haar
toegestapt. In zoverre had ik geluk dat Bram in die
tussentijd vertrokken was, opgeknapt en wel en alles
was weer als vanouds bij Betty. Hoe hartelijk ze me
ook ontving, ontging het me niet dat ze erg stil was aan
het begin van de avond en haar gezicht stond ernstig.
Ze had iets... maar ik kon slechts gissen wat haar dwars
zat. Ze vroeg amper hoe ik het gehad had daarbuiten en
ze maakte de indruk bijzonder in zichzelf gekeerd te
zijn. Het duurde dan ook geruime tijd voor ze begon te
praten en ik had al die tijd eveneens stilletjes zitten
afwachten op hetgeen ze te vertellen zou hebben.
En na het eerste kopje thee kwam ze dan in-
eens bij me zitten op de leuning van de crapaud en
sloeg haar arm om mijn schouders... ze stak van wal:
„Piet, ik moet je wat vertellen...”, zo begon ze aarze-
lend, „'t gaat over mijn man, Bram, en ik zeg je vooruit,
je moet er niet van schrikken en ook niet meteen in
paniek raken over wat ik ga zeggen...” Nou, geschrok-
ken was ik terstond al na die wat onheilspellend klin-
kende inleiding en ik verzocht haar om zonder omwe-
gen meteen maar de hele waarheid te vertellen. „Ja
jongen, je weet dat hij veertien dagen geleden hier was,
dat trof heel ongelukkig toen jij hier kwam... ik kon
daar ook niets aan doen, maar je weet nu eenmaal dat
zoiets altijd onverwacht gebeuren kan... en ik weet ook
dat jij daar begrip voor hebt. Maar hij kwam niet alleen
voor 't feit dat hij ziek was, want dat viel achteraf nogal
mee. Maar de waarheid is dat de Duitsers hem op de
hielen zitten, hij heeft geen vaste middelen van be-
staan... die man is een scharrelaar en zwarthandelaar
en... nou ja, hij is bang dat ze hem zullen oppakken en
in een werkkamp opsluiten. En nou wil hij met alle
geweld hier in huis bij mij terugkomen en weer gewoon
samenleven met me. Bovendien heeft ie zich nog iets
anders in z'n hoofd gehaald ook en dat maakt het nog
veel moeilijker voor me... hij wil samen met mij naar
Duitsland toe... voorgoed en het hele huis compleet van
de hand doen. Hij wil daar gaan werken voor de Duit-
sers om te voorkomen dat ze hem hier zullen oppakken
wegens zwarte handel... Ze hebben hem namelijk hier
al gegrepen voor dit delict en ze willen hem naar Veen-
huizen sturen...” - Ik was verstomd over wat ze daar
allemaal vertelde. „Jezus nog an toe Lies... dat is me
even wat... en wat ga je nu doen...? Gaat dat echt door,
dat kun je toch niet menen?” kreet ik uit met wanhoop
in m'n stem. Ik zag het allemaal al gebeuren... Betty
weg, voorgoed, de laatste houvast in m'n leven die
onder me wegschoot. Eerst Antje die ik op roekeloze
wijze verspeeld had... maar goddank, was er toen altijd
Betty nog... en nu eensklaps was ook die zekerheid
onder me verdwenen en stond ik eenzaam en alleen...
Dat kon niet, dat was de ergste ramp die me nog over-
komen kon! - Ze zag hoe de mededeling me in beroe-
ring had gebracht en haastte zich met te vervolgen: „Ja,
maar ik doe het niet hoor, Piet, ik ben nog niet klaar
met m'n verhaal... heus, maak je nou niet direct van
streek. Ik heb hem onomwonden gezegd dat ik er met
geen haar op m'n hoofd over dacht om naar Duitsland
terug te keren... ik ben nu Nederlandse geworden en
dat wil ik blijven. Bovendien... ik heb hem gevraagd
waar hij in hemelsnaam dacht onderdak te komen in
Duitsland en wàt hij daar zou kunnen uitvoeren zonder
gevaar te lopen bij eventuele bombardementen op
fabrieken. Nou, hij was er van overtuigd dat mijn broer
Carl hem wel aan een goeie baan zou willen helpen bij
de „Siemens-Fabrieken”. Welja, die ziet hem aanko-
men... een man van die leeftijd die nooit geleerd heeft
z'n handen te gebruiken en alleen maar in staat is om
louche zaakjes op te knappen. Dat weet mijn broer ook
heel goed en die heeft zelf een topfunctie bij Siemens...
die haalt zo'n man er nooit in... dat zou 'm z'n baan
kunnen kosten. Bram wil dat alleen maar als spring-
plank gebruiken. Eenmaal daar gaat het dezelfde weg
op... profiteren van de oorlogsrotzooi en misschien met
de nazi's heulen en hoerenkasten opzetten... dat zou
mijn voorland zijn... Hier weet ik tenminste wat ik heb.
Dit huis is nu goed en betrekkelijk netjes verhuurd en
voor het oog van de wereld heb ik een redelijk en fat-
soenlijk bestaan...” „Heb je hem dat allemaal gezegd?”
vroeg ik. „Jazeker en òf!” antwoordde Betty. „Het is
heet toegegaan tussen ons en ik heb hem tenslotte on-
der bedreiging de deur uitgezet. Want het is nog altijd
zó gesteld, dat ik die man hier niet meer behoef te
dulden, we zijn gescheiden tussen tafel en bed en ik kan
hem met de wet achter me er uit laten zetten. Als hij
toch kwaad wil... ben ik van plan de Ortskommandant
op te bellen en dan gaat ie onverbiddelijk naar Veen-
huizen toe... Ja Piet, 't was een hele rel hier in huis en
gelukkig was Elly er ook bij... nou die heeft hem ook
nog geducht z'n vet gegeven, vooral toen ze hoorde dat
Bram voor de Duitsers wou gaan werken werd ze wit-
gloeiend, je weet hoe Elly tegen de nazi's gekant is...
die steekt d'r communistische principes niet onder
stoelen of banken... 't wordt nog eens haar dood... En
daarna is Bram weggegaan.” „Dus in ieder geval gaat
dat plan van hem niet door?” vroeg ik. „Welnee, maak
je nu echt geen zorgen over mij... Betty blijft hier en ik
- 51 -
zal jou dat heus niet aandoen lieve jongen, maar ik
vond dat ik je het wel vertellen moest... ik ken je nu al
zo lang. Ben je er van geschrokken?” - „Nou, dat mag
je wel zeggen”, vond ik. „Allemachtig Lies, stel je toch
eens voor dat hij je met alle geweld gedwongen had en
dat het was doorgegaan... wat had ik moeten beginnen
zonder jou. Ik zou je waarschijnlijk nooit meer terug
zien...” - „Ach kom, je had wel weer een ander meisje
gevonden...” plaagde ze. „Denk maar eens aan Antje...,
heus Piet, je moet een ander meisje zoeken, een meisje
dat nog vrij is en niet zo'n verkreukelde getrouwde
vrouw die ik eigenlijk ben en... die nog vijf jaar ouder
is dan jij... heb je daar wel eens goed over nagedacht?”
Ja, ook daarover had ik wel eens m'n gedachten laten
gaan maar ik had het steeds volmaakt onbelangrijk
gevonden. „Met die jonge dingen kan ik toch niet zo
goed opschieten als met jou, Betty... wij hebben altijd
fijn met elkander kunnen praten en we hebben nooit
ruzie samen gehad... dat is al bewijs genoeg dat we bij
elkaar horen. Waarom ben je toch in godsnaam ooit
met die kerel getrouwd..., ik weet dat het een moeilijke
vraag is, maar begrijpen... nee, dat kan ik het nog
steeds niet!” „Ik weet het eigenlijk ook niet Piet, ik was
nog een kind en hij had m'n vader kunnen zijn... ik was
een onbenullig, dom meisje, weggelopen van huis en ik
viel plompverloren in z'n handen... Hij imponeerde me
en hij zou alles voor me regelen en ik geloofde alles
wat hij me voorspiegelde. Enfin, je kent de rest van het
verhaal. Hij kwam op het averechtse verkeerde moment
op mijn weg en ik trapte er in. Ik wist dat hij een vrouw
had en een zoontje van zeven jaar... 't kon me allemaal
geen donder schelen en voor ik het wist had hij me te
grazen... Ik had naar Elly en Käthe moeten luisteren,
maar ik lapte al hun waarschuwingen aan m'n zolen...
en zó ben ik terechtgekomen... „Maar je hebt mij nog
altijd, Betty... ik hoop tenminste dat ik echt iets bete-
kend heb voor jou in al die jaren...” Ze beaamde het ten
volle en trok mij daarbij even heftig tegen zich aan.
„Zul je nu heus niet weggaan hier... blijf je echt neen
zeggen tegen Bram?” smeekte ik haar bijna. Ze beloof-
de het en gaf me de verzekering dat ik me daarover
heus geen zorgen behoefde te maken. „Zonder mijn
medewerking en toestemming kan hij absoluut niets
beginnen!” zei ze gedecideerd.
't Was een vreemde avond bij Betty, haar ge-
ruststellende woorden hadden mij niet ten volle over-
tuigd... de stormbal bleef hoog aan de paal! Ik had het
gevoel dat ik boven een gevaarlijke afgrond balan-
ceerde... dat ik op een keerpunt in m'n leven was be-
land. Was de alarmerende boodschap van Betty een
vingerwijzing? In de dagen daarop bleef het doorwer-
ken in mijn gedachten, ik kon me niet losmaken van de
afschuwelijke indruk dat ik ergens een verkeerde be-
slissing genomen had. Hoeveel ik ook van Betty hield,
het viel niet weg te redeneren dat deze liefde op uiterst
wankele fundamenten gegrondvest was. Ik was daar-
mee nu geconfronteerd en het had me de ogen geopend
voor de harde werkelijkheid. En dan ineens zag ik
duidelijk mijn grote vergissing... hoe ik in wezen het
slachtoffer was geworden van een soort „human bon-
dage”, een misplaatste menselijke relatie die me meer
verdriet dan geluk zou brengen op den duur. En lang-
zaam aan kwam ik nu ook tot de overtuiging dat ik
twee jaar geleden in Putten de verkeerde beslissing ge-
nomen had. Het was deprimerend om dat nu te moeten
vaststellen... maar ik had in 1938 toen al de band met
Betty definitief moeten doorsnijden en m'n leven verder
met dat van Annètje moeten verbinden. Die ontdekking
had wel een schokkend effect op me, 't leek zinloos
daarover te gaan piekeren want ik had geen andere
keus meer nu Antje voorgoed onbereikbaar was gewor-
den... Ik kon alleen nog maar hopen en bidden dat Betty
weerstand mocht blijven bieden aan de onzalige plan-
Hoofdstuk 11
We waren nu in het midden van de zomer gekomen.
Door de tijdcorrectie van de Duitsers waren de avon-
den langer geworden wat het licht betreft en de verduis-
teringsvoorschriften waren dan ook in 't geheel geen
beletsel om des avonds laat op straat te lopen. In het
begin was het nog wat vreemd geweest met die gedoof-
de lantaarns en die grauwe huizenrijen waar geen licht-
puntje uitstraalde. Maar je gewende al spoedig aan die
schemerachtige toestand en leerde geleidelijk aan de
bewegende schaduwen van mensen en dingen te ont-
wijken. Er bestond dus geen enkele hinderpaal om
zondagsavonds naar Betty toe te gaan nu het nog volop
zomer was. Hoe het van de komende winter zou gaan
als het buiten echt goed duister werd en de maan ons in
de steek liet, was mij van later zorg... dat zou ik wel
ervaren als 't zover was! Vader en moeder vonden 't
minder leuk als ik in de avond er op uit trok.
Dat ik nu minder van Elise hield dan daar-
voor zou ik niet willen beweren, maar tòch was er iets
in onze omgang gekomen dat er vroeger niet was ge-
weest. Buiten m'n eigen twijfels die zich van me had-
den meester gemaakt over de zekerheid van onze toe-
komst was er nu ook bijgekomen de realiteit dat ik
Betty steeds meer ging zien als Duitse, in de volle
betekenis van het woord, dat wil dus zeggen als onder-
daan van een volk dat ons zijn vijandige gezindheid op
brute wijze had getoond. Ik was ook tot de ontdekking
gekomen dat we beiden sedert enige tijd niet meer
tezamen op eenzelfde politiek standpunt stonden. Zelf
was ik fel anti-Duits, verbitterd en stond geheel afwij-
zend tegenover de zogenaamde „zegeningen” van de
„Nieuwe Orde”. Betty daarentegen was dit ongemerkt
niet meer ten volle en misschien kon ze dat ook niet
zijn. O zeker, ze kon nog wel hevig schelden op Hitler
en de Partij, maar gunde ze haar Duitsland zijn „grosze
Sieg”! Als zovelen hield ze er een eigen theorie op na,
waarin ze Duitsland als overwinnaar berekende maar
- 52 -
nen van Bram en zij niet opnieuw het slachtoffer zou
gaan worden van zijn afschuwelijke manipulaties.
En in die toestand van hoop en vrees bleef ik
voortgaan met mijn vriendin te bezoeken op de vaste
zondagavonden en nu ook vaak op middagen in de
week wanneer ik niet behoefde te werken. Het incident
met Bram was een teken aan de wand, maar 't verbleek-
te al spoedig door de gebeurtenissen rondom in de
wereld. Onze verhouding bleef bestaan zoals in jaren
daarvoor... over de boze plannen van Bram sprak zij
met geen woord meer.
waarin daarna de Partij vernietigd zou worden, tot
grote opluchting van het gehele Duitse volk. En dan
zou alles pas pais en vrêe zijn in Europa! Natuurlijk
was dit het bekende sprookje waarmee het merendeel
der Duitsers zich in slaap liet sussen terwijl ze daarbij
vrolijk voortgingen met naar de wapens te grijpen om
Hitler's macabere symfonie voort te zetten. Waarom
hadden die „goedwillende” Duitsers die verdomde
Nazipartij niet meteen vernietigd voor ze het op een
oorlog aanstuurden... 't zou hen miljoenen mensen-
levens gescheeld hebben! Dergelijke discussiepunten
waren steeds meer en meer aan de orde tussen Betty en
mij waarbij duidelijk aan het licht trad dat ze zich aan
de Duitse kant opstelde. Ik deed mijn best om iets van
haar normaal vrouwelijke gedachtengang te begrijpen
zoals de gebeurtenissen op haar over kwamen. Voor
ons waren de Duitse troepen gekomen als indringers en
vijanden; zij echter kon hen alleen maar zien als land-
genoten. Ik wist dat haar familie in Duitsland voor een
bepaald deel nazi-gezind was, zo echter niet haar ou-
ders en in het bijzonder stellig niet haar vader die in
vroeger jaren een aanhanger van de Duitse Communis-
tische Partij was geweest. Doch een broer die in Stutt-
gart woonde was een vurig nationaal-socialist gewor-
den en had zijn positie en aanzien voornamelijk te
danken aan de Nazi-Partij zoals Betty telkenmale met
enige pathos verzekerde. Ook Paula, dat vriendelijke,
wat stille meisje, bleek later verstrikt te zijn geraakt in
de netten van Hitler's geraffineerde fuiken. Hoe kon 't
ook anders. Teruggekeerd in Duitsland voor een paar
jaar geleden, had diezelfde broer haar zomaar een
fraaie betrekking bezorgd als leidster van een afdeling
bij de „Boschfabrieken” te Stuttgart waar zij thans een
prachtig inkomen genoot. Ze was daar nu geheel opge-
nomen in de sfeer van het tehuis voor werkende meis-
jes in Nazi-Duitsland... natuurlijk was het lidmaatschap
van de „Bund Deutscher Mädel” een voorwaarde daar-
toe! Bij die mensen ging alles nu voorspoedig, in te-
genstelling met de armoede die ze gekend hadden in de
crisisjaren vóór Hitler aan de macht kwam. Op Elise
maakte dit alles een diepe indruk zonder dat zij in staat
was de werkelijke achtergrond van deze schijnwelvaart
te doorzien. Telkenmale waren nu de politieke verhou-
dingen de hoofdschotel van onze vaak boeiende ge-
sprekken. Wat een inspanning kostte het me nu telkens
om Betty te overtuigen dat de Duitse ideologie een
dwaalleer was, dat zij ernstig rekening moest houden
met het feit dat Hitler deze oorlog verliezen kon... ja,
hem verliezen moest! Zoals ik in de jaren daarvoor al
mijn redenaarstalent had moeten aanwenden om haar
leven in het rechte spoor te houden en haar met alle
inspanning van krachten af te houden van haar ver-
twijfelde zelfmoordpogingen, zo moest ik nu telkenma-
le praten als Brugman om haar te genezen van de
waanzinnige Ras-, Bloed- en Bodemziekte. En toch
helaas, ondanks mijn overtuigende woorden, de in-
spanning die ik me getroostte, leek het er op dat ze me
daarin langzaam maar zeker begon te ontglippen. Die
verandering bij haar werd sterker naarmate de oorlog
voortschreed en de Duitse weermacht grotere succes-
sen boekte.
Het was op een dinsdagmiddag tegen het ein-
de van de augustusmaand dat Betty weer eens een hele
lange middag bij mij op visite was. De oudelui waren
weer voor een paar dagen naar Utrecht, iets dat ze
tegenwoordig vaker deden dan ooit in vroeger jaren.
Het leek wel of de moeilijkheden in Putten de familie
juist dichter bij elkaar had gebracht in plaats van een
breuk te hebben veroorzaakt. Ondanks het aandringen
van moeder dat ik zou meegaan, had ik dit voortdurend
geweigerd, ik voelde daar nog steeds niets voor. Ik
moest er niet aan denken dat ik daar Ali tegen 't lijf zou
lopen en dat ze met z'n allen de onverkwikkelijke affai-
re van vorig jaar nog weer eens haarfijn gingen uitplui-
zen... ik zou het niet hebben kunnen verdragen. Neen,
ik vond het gezelliger om thuis te blijven en een paar
dagen m'n eigen potje te verzorgen! En voor mijn
vriendin was het een vaste aanleiding geworden om
mijn eenzaamheid wat te komen opvrolijken. En dat
deed ze maar al te graag! Nu ze een beetje gewend was
bij mij en niet meer zo bevreesd was dat m'n vader en
moeder onverwacht voor haar neus zouden staan, be-
gon ze zich steeds meer op haar gemak te voelen. Op
deze middag voldeed ik aan haar lang gekoesterde
wens de film van Putten te mogen zien, ze was natuur-
lijk doodnieuwsgierig naar alles wat zich daar afge-
speeld had. Door de verduisterings-attributen voor de
ramen was het toen bijzonder goed mogelijk om mid-
den op de dag een filmvoorstelling te geven, iets waar-
van gedurende de hele oorlog door ons heel veel ge-
bruik werd gemaakt. Die verduistering hadden wij later
zó ingericht dat met enkele eenvoudige handgrepen alle
ramen snel afgeschermd konden worden. Voor grote
raamoppervlakten was dat een heel probleem. Wij
- 53 -
hadden de bovenlichten permanent met blauw papier
beplakt en daaronder was een rol papier bevestigd ter
afscherming van de grote schuiframen. Die rol kon
vastgezet worden door middel van een bandje en een
kleine haak; tegen het vallen van de avond lieten we die
rollen zakken waarna het papier d.m.v. een rond latje
en twee haakjes aan de benedenkant op z'n plaats werd
gehouden. Dat bleek de eenvoudigste oplossing te zijn
en we hadden dit systeem dan ook door het hele huis
toegepast. Ik kon dus overdag als 't ware in de kortst
mogelijke tijd een klein theater improviseren en zo had
ik op die middag voor Betty mijn „bioscoop” op de-
zelfde manier ingericht. Ze kwam al vroeg en had voor
de gezelligheid haar hondje „Tippie” meegebracht. De
middag werd weer een volledig succes en ik begon de
filmvoorstelling met mijn nieuwste aanwinst, de Artis-
film. Wetend hoe gek ze met dieren was, was ik er van
overtuigd dat ze die film zeer op prijs zou stellen. En ik
had goed geraden, maar na een paar minuten moesten
we wel de hond de kamer uitzetten. Tippie kreeg name-
lijk de kolder in z'n kop bij het zien van al die wonder-
lijke dieren. In het begin zat hij in gespannen aandacht
de gebeurtenissen op het scherm te volgen en probeer-
de met z'n nuchtere hondenverstand de zaak te verwer-
ken. Maar toen plotseling de meer dan levensgrote
close-up van een hyena hem oog in oog aanstaarde,
werd 't hem toch te machtig en hij sprong met een
woedend geblaf en gegrom van haar schoot, rende naar
het projectiedoek en snuffelde overal rond, in de lucht
happend en zoekend achter het scherm of hij de gehate
aartsvijand daar te pakken kon krijgen! Het was een
leuk experiment om na te gaan hoe een dier reageert op
een schijnbeeld, maar we moesten de hond toch maar
even uit de kamer verwijderen. Toen volgde de Putten-
film en Betty ging er eens echt voor zitten want nu zou
ze de dingen gaan zien waarover ik haar zo uitvoerig
verteld had en die zoveel emoties teweeg hadden ge-
bracht, ook tussen haar en mij. Bij het aanschouwen
van Antje's beeltenis op het scherm riep Betty ineens
verbaasd uit: „Gunst Piet, maar dat meisje ken ik heel
goed, ze komt vrij geregeld bij ons door de straat...
soms alleen maar ook wel vaak met haar moeder...
jeminee, dus dat is nu die Antje...” Ik stond verstomd...
nimmer had ik aan de mogelijkheid gedacht dat die
twee mekaar wel eens ontmoet zouden hebben. Eigen-
lijk was dat ook helemaal niet zo verwonderlijk. Antje
woonde in dezelfde straat, alleen wat meer naar de
Amsteldijk toe. Het was dus haast vanzelfsprekend dat
die twee elkaar wel eens tegen gekomen waren. Bo-
vendien had ik wel eens gehoord dat Antje voor zij bij
ons kwam een poosje in betrekking was geweest in de
melkzaak van van Bosse, twee huizen naast Elise... en
toen ik dat tegen Betty opmerkte, ging haar helemaal
een licht op en wist ze zeker dat ze het meisje daarvan
het meest kende. Nou, daar raakten we niet zo gauw
over uitgepraat en ik kreeg vaag de indruk dat Betty
heel wat meer van Antje en haar moeder afwist dan ze
wel wilde laten blijken. „Wees maar blij, Piet, dat je
daar niet ingekomen bent...”, merkte Betty op, terwijl
ze me doordringend aankeek. „Die moeder van dat
meisje is een echte haaibaai... helemaal geen milieu
voor jou, daar zou jij je nooit thuis gevoeld hebben...”
Hoe wist ze dat? 't Leek of ik tante Mien hoorde... die
had eenmaal 't zelfde gezegd en nu moest ik bijna de-
zelfde woorden vernemen van mijn hartsvriendin...!
Een wonderlijke speling van het toeval en het verbaas-
de me alleen nog maar dat ik Antje niet op een kwalijk
ogenblik in deze straat tegen het lijf was gelopen ter-
wijl ik bij mijn vriendin aan de deur belde... want dat
had ook kunnen gebeuren! We lieten het onderwerp
maar verder rusten en de middag had een gezellig ver-
loop. Betty was opgetogen over de films en zei dat ze
er zeer van genoten had. Nadat we de filmapparatuur
weer opgeborgen hadden en de kamer weer z'n normale
aanzien had gekregen zette ik thee, nog „echte” die
alleen bij feestelijke gelegenheden en des zondags
spaarzaam te voorschijn kwam. Gelukkig hadden we
bijtijds een tamelijke voorraad thee ingeslagen. En
onder het genot van een kopje verse thee bleven we
nog gezellig even zitten napraten en Betty moest na-
tuurlijk nog even haar hart ophalen aan het grote tropi-
sche aquarium dat op mijn werkkamer prijkte... die
„lieve kleine visjes” bewonderen. Je had er wel satis-
factie van als Elise op bezoek kwam, ze was altijd
hevig geïnteresseerd in al mijn bezigheden en moest
overal het naadje van de kous van weten. Ik liet haar
voor de aardigheid ook nog een blik werpen door het
microscoop nadat ik inderhaast een preparaat had ge-
maakt van wat bezinksel uit het aquarium. En ze trof
het, want de waterdruppel krioelde van infusiedieren en
planaria's. Nou, toen kende haar enthousiasme hele-
maal geen grenzen meer... „Tjees Piet, zó iets heb ik
nog nooit gezien... dáár moet je me meer over vertel-
len...”, zo riep ze uit. Ze raakte er niet op uitgekeken en
met schrik zag ze op haar horloge dat het al over vijven
was en ze nodig naar huis moest. „Een volgende keer
laat ik je er meer van zien”, beloofde ik haar. Ze hielp
me nog gauw even met de vaatboel om te wassen in de
keuken en deed daarbij parmantig moeder's keuken-
schortje voor. Ik moest er heimelijk om lachen... moest
moeder eens weten! Nou, moeder zou het gauw we-
- 54 -
ten... want er gebeurde iets waar we geen van beiden
op hadden gerekend in onze argeloosheid. Ik had beslo-
ten Betty naar huis te brengen en zei tegen haar dat ze
maar vast vooruit naar beneden moest gaan en lang-
zaam naar de hoek van de straat lopen. Ze vond dat zelf
ook veiliger, niemand had er iets mee te maken om ons
samen hier de deur te zien uitgaan. In de Maasstraat
zou ik haar wel weer inhalen. Terwijl Betty de trap
afdaalde en ik de deur boven afsloot, hoorde ik ineens
de buitendeur opengaan en dan gebeurde waar ik altijd
voor gevreesd had. Mevrouw Mellink, onze boven-
buurvrouw had boodschappen gedaan en kwam op 't
zelfde moment binnen dat Betty de trap af kwam, ge-
volgd door mijzelf. Er was geen ontkomen aan! Mijn
vriendin liep regelrecht in haar armen en ik hoorde aan
de stem dat Mevrouw Mellink zeer verbaasd was ter-
wijl ze Betty in het voorbijgaan groette. Ik bleef even
boven aan de trap wachten om de schijn te wekken dat
ik er niets mee te maken had, maar aan haar gezicht
was heel goed op te maken dat ze verband bespeurde
tussen de jonge vrouw die ze net gepasseerd was en
mijn persoon die er vlak achteraan kwam.
Op straat, toen ik haar weer ingehaald had,
vroeg Betty: „Wie was die mevrouw?” Ik legde het
haar uit. Die heeft vast wel begrepen dat ik bij jou
geweest ben, concludeerde ze... „Nou Piet, dan zal ze
het wel aan je moeder vertellen... je moet maar zeggen
dat je van niets weet...” „Je vergeet dat ik ook tegelijk
de trap afkwam met jou en al heet m'n buurvrouw nu
wel Lotje van d'r voornaam, ze is om de drommel niet
van lotje getikt!” weersprak ik Betty. „Nee, die heeft
vast wel lont geroken en ik vrees het ergste, Lies!”
maakte ik haar bang. We lachten er maar wat om want
we waren allebei in een feestelijke stemming. Wat kon
't me eigenlijk schelen wat de buren dachten... ik zou 't
binnenkort wel horen als de buurvrouw uit de school
geklapt had! Ik bracht Betty tot aan het Sarphatipark
waarna ik huiswaarts keerde om m'n hap op te warmen.
Ik kon terugzien op een gezellige en zeer geslaagde
middag.
 Hoofdstuk 12
Hoe het kwam dat ik zomaar op een dag midden in de
week vrijaf had, verdient wel enige uitleg, want het was
onder meer een gevolg van de veranderde omstandig-
heden door de bezetting. Bij de firma de Bussy was
men er toe overgegaan, in overleg met de vakbonden,
om een verkorting van de werktijd in te voeren. Niet
iedereen was het daarmee eens daar op sommige afde-
lingen de werkgelegenheid hoegenaamd niet vermin-
derd was. Er was heel wat geharrewar onder het perso-
neel aan voorafgegaan met onder andere een stormach-
tige vergadering in een Verenigingsgebouw in de Tol-
straat waarbij het drukkersgilde met gebalde vuisten en
luid gescheld tegen de vakbondsbestuurders tekeer was
gegaan. Maar het resulteerde in een algemeen besluit
om voorlopig niet langer dan 40 uur per week te wer-
ken. Ieder zou dan één dag per week vrijaf hebben en
die dag zou afwisselend gegeven worden bij toerbeurt.
Zo kwam het dus dat ik op die dinsdag gezellig met
Betty kon samenzijn.
Die werktijdverkorting was in feite een
noodmaatregel en voor een deel door het personeel zelf
naar voren gebracht. Men wilde er mee voorkomen dat
er op den duur mensen ontslagen moesten worden. De
situatie was namelijk niet helemaal denkbeeldig dat de
Duitsers ernstig het voornemen overwogen om werklo-
ze vakarbeiders naar Duitsland te deporteren. In andere
branches was dit al verscheidene keren gebeurd en wie
zich aan een ander spiegelt... We hadden er dus in
toegestemd om erger te voorkomen. Financieel werd
niemand er slechter van want de uren die we minder
werkten werden aangevuld door de werklozenkas van
de A.N.T.B. Een bezwaar was het aanvankelijk dat wij
genoodzaakt werden op zo'n werklozendag des mor-
gens een tippel te maken naar het bondskantoor op de
Leliegracht om daar je handtekening te zetten in de
boeken. Gelukkig duurde dat maar een paar weken,
want het lokte een stroom van protesten uit dat de men-
sen voor die éne dag als volledig werkloos werden
beschouwd en genoodzaakt werden dikwijls van grote
afstand naar het bondskantoor te komen om daar alleen
maar even die handtekening te plaatsen. Wanneer de
algemene toestand dus niet beroerder werd dan totnog-
toe het geval was, zouden we het een heel eind kunnen
rekken met deze aanvulling op ons salaris. Ik moet
zeggen dat het lang niet onpleizierig was om zo'n extra
dag vrij te hebben in de week. Het was alleen maar de
vraag: hoelang kon deze labiele toestand blijven voort-
duren? In het zogenaamde „ontslagverbod” dat de
moffen hadden uitgevaardigd, bleek bij nader inzien
een ernstige tekortkoming te zitten. Een patroon bijv.
wiens bedrijf bijzonder gedupeerd was door de omstan-
digheden en die nagenoeg geen werkgelegenheid neer
had voor z'n werknemers, werd in de gelegenheid ge-
- 55 -
steld om bij verordening een ontslagvergunning aan te
vragen voor ongehuwde werknemers. Dat hadden de
Duitsers heus niet bij vergissing over 't hoofd gezien,
hun hele opzet was er op gericht om juist deze groep
van ongehuwden op de meest geruisloze manier af te
voeren naar de oorlogsindustrie in Duitsland. De ge-
ruchten hieromtrent deden in toenemende mate de
ronde in het bedrijf en veroorzaakten bij vele mensen
een onbehaaglijk gevoel van onzekerheid.
Nadat alles een tijdlang goed gegaan was,
kon het gebeuren dat wij op 29 augustus met zo'n man
of 25, allen vrijgezellen, een brief van de firma in de
bus vonden waarin de aanzegging werd gedaan dat er
voor ons een ontslagvergunning was aangevraagd, gelet
op verordening numero zoveel, en dat wij ontslagen
waren bij de firma zo spoedig als deze vergunning door
de instanties verleend zou zijn! Dat deze mededeling
insloeg als een bom, behoef ik nauwelijks te zeggen.
Mijn positie op Rustenburg was gedurende de laatste
paar jaren dusdanig gunstig voor mij geweest dat een
ontslag wegens slapte geen enkele bedreiging meer
voor mij vormde, ondanks het feit dat ik ongehuwd
was. Dat had ik voornamelijk te danken aan het feit dat
ik mij in het begin van de dertiger jaren gespecialiseerd
had in het zetten van muziekschrift, wetend dat er in de
komende periode een zeer groot muziekwerk te ver-
wachten was voor Zuid-Afrika, een werk dat voor
enige jaren bezigheid zou verschaffen. Het was alles
gegaan zoals ik mij voorgesteld had. Het muziekwerk
de „F.A.K.-Volksangbundel” kwàm inderdaad en sa-
men met mijn collega Wieringa waren wij de enigen
die dit werk konden uitvoeren en voltooien. Ik zat van
toen af aan vast in het zadel. Hoe slecht de economi-
sche toestand in 1935 ook mocht worden, hoeveel
oudere personeelsleden ook in die tijd de keien op
gestuurd werden, die muziek moest doorgaan en
niemand anders dan wij beiden die in staat waren het te
verrichten. Toen het met „de muziek” afgelopen was
waren er inmiddels zoveel mensen ontslagen en ná mij
weer terug genomen dat ik automatisch tot de oudste
kern van de firma behoorde, ik zou bij wijze van spre-
ken er een boterham hebben tot aan de dag van m'n
pensioen! Dit alles was nu met één slag tenietgedaan
door de geniepige bepaling van de moffen dat onge-
huwde werknemers vóór alles ontslagen mochten wor-
den, zonder rekening te houden met rang of volgorde.
Het was weer eens een echte Bussiaanse
streek om daar op listige manier gebruik van te maken,
zonder zich af te vragen hoe die mensen verder de
oorlog moesten doorkomen. Bij de de Bussy's ontbrak
ieder menselijk gevoel, ze waren gebleven en zouden
blijven wat ze altijd geweest waren: een troep autoritai-
re ras-kapitalisten. Personeel was voor hen alleen maar
een noodzakelijk kwaad, wie te veel was werd meedo-
genloos voor de leeuwen gegooid! Natuurlijk was de
werkgelegenheid iets verminderd, maar lang niet in die
mate om daar nu op een dergelijke infame wijze mis-
bruik van te maken. Voor een firma die zich onmetelijk
rijk mocht noemen vonden wij het een meer dan schan-
dalige streek. En toen de volgende dag de omvang van
deze jobstijding alom bekend werd en de slachtoffers in
woede ontstoken bij elkaar groepten staken zij die
mening dan ook geenszins onder stoelen of banken. Ik
vond dat er nu geen enkele term meer aanwezig was
om nog langer mijn mond te houden en zoete broodjes
te bakken, zoals je dat vroeger wel moest doen bijv.
tegenover een ijzervreter als Veltman, omdat je dan in
dat geval er niet meer op behoefde te rekenen ooit een
stap binnen de poorten van het bedrijf te mogen zetten.
Tegen Brans, die voor Veltman in de plaats gekomen
was en die gelukkig van een meer democratische inslag
getuigde, zei ik ronduit wat ik er van dacht. Hij deelde
onze mening wel maar kon er verder ook niets aan
doen... 't ging nu eenmaal niet van hem persoonlijk uit
en het zou hem spijten als ik wegging... daarmee was
alles gezegd! Met de andere collega's, die mede het
slachtoffer zouden worden, hield ik een korte bespre-
king en we kwamen tot het besluit om een krachtig
protest in te dienen. Nog diezelfde avond stelde ik een
protest-schrijven op dat klonk als een klok en dat be-
stemd was voor het toenmalig „Plaatselijk Bureau in de
Grafische Bedrijven” en dat samengesteld was uit de
verschillende vakorganisaties. We zouden eens zien of
onze oude vakbonden thans nog een vinger in de pap
hadden en nog in staat waren ons enige steun te verle-
nen. Ik had in deze brief de situatie bij de firma grondig
uiteen gezet en, vergezeld van enig cijfermateriaal,
duidelijk aangetoond dat naar onze begrippen dit mas-
sale ontslag geheel ongemotiveerd was.
De volgende dag, vrijdag 30 augustus, liet ik
dit schrijven op de zaak openlijk circuleren onder de
belanghebbenden die er allemaal zonder uitzondering
hun handtekening onder plaatsten, waarna het docu-
ment onmiddellijk in zee ging. We waren benieuwd!
Dit was de eerste maal dat ik mezelf als leider van de
linkse oppositie opwierp om voor mijn collega's in de
bres te springen. Dat het niet de laatste maal zou zijn
leerde de geschiedenis binnen zeer korte tijd. Een heel
belangrijke factor was daarbij ook nog dat we verno-
men hadden dat er een wachtgeldregeling in de grafi-
sche bedrijven voor ons in de maak was. Onze voor-
naamste grief was dan ook dat wij de kans liepen van
deze regeling uitgesloten te worden bij een eventueel
voortijdig ontslag. Juist op dit punt had ik in de brief
terdege en met kracht gehamerd. Vol vertrouwen in een
goede afloop van deze kwestie bracht ik het document
's avonds persoonlijk naar het bondskantoor op de
Leliegracht. Ik kende enkele van de vakbondsbe-
stuurders voldoende om te mogen veronderstellen dat
zij deze protestactie wel degelijk op de juiste waarde
- 56 -
zouden weten te schatten.
Maar in die tussentijd vond er nog een ander
sensationeel voorval plaats en nog wel op 31 augustus,
een datum waarop we in goede tijden gewend waren de
verjaardag van onze Koningin te vieren. Het zou de
eerste maal in de geschiedenis worden dat deze dag
zonder oranje en zonder nationale feestviering voorbij
moest gaan. De moffen hadden enige dagen tevoren
reeds met luider stemme doen weten dat ieder demon-
stratief gebaar op die bewuste dag ten gunste van het
gewezen koningshuis met alle middelen en geweld zou
worden tegengegaan. Niettemin waren er op die 31ste
augustus duizenden vaderlanders die de euvele moed
bezaten zich op straat te vertonen met een klein, nau-
welijks opvallend oranje-embleem op de borst gespeld.
Weer anderen plaatsten bloempotten voor hun ramen
met fel-oranje Afrikanen en Goudsbloemen. Hoe 't ook
zij, de dag met z'n roemrijk verleden ging niet voorbij
zoals onze beschermers zich dat voorgesteld hadden.
Met onverholen pret keken de burgers van onze goede
stad naar de stille getuigen die argeloos blijk gaven van
hun zin voor vrijheid en onafhankelijkheid en de mof-
fen hadden het blijkbaar absoluut niet door of ze hiel-
den zich maar zo!
Echter toen de avond aanbrak kregen wij er
van langs! Klokslag negen uur, het daglicht was nog
aan de hemel, vervulde vliegtuiggebrom de lucht. Hoog
en ternauwernood zichtbaar bewogen zich een aantal
vliegtuigen boven de hoofdstad, je kon onmogelijk
gewaarworden of het nu vriend of vijand was. Bij me-
nigeen kwam de gedachte op dat het wel eens best
Engelse vliegers konden zijn die ter ere van de nationa-
le feestdag boven ons land rondjes kwamen draaien. En
ja hoor... als een lopend vuurtje ging het door de stad:
de Engelsen komen Koninginnedag met ons vieren!
Hoe verrukkelijk onervaren en naïef waren wij toen
nog in onze opvattingen over de moderne wijze van
oorlogvoering! Hoe lichtgelovig waren wij ten aanzien
van de doelstellingen die zowel onze „beschermers” als
ook onze bondgenoten nastreefden. De lichtspoormuni-
tie die onmiddellijk daarop z'n witte, rode en groene
ballen als fonteinen de lucht inspoot werd door nage-
noeg de hele burgerij uitgelegd als een grandioos
vuurwerk dat de Engelse piloten ter onzer ere boven de
stad afschoten! Onze fantasie kende geen grenzen...
iedereen werd er door meegesleept en begon waarach-
tig te geloven dat we toch nog een leuk oranjefeest
gingen beleven! Men zag er van alles in, de W's van
„Wilhelmina”, zelfs „leve de Koningin” en de hemel
mag weten wat wij in onze onnozelheid nog meer voor
fraais als „vuurwerk” versleten. Plechtstatig bleven de
bommenwerpers ronddraaien boven de stad in een
tamelijk groot aantal. Duizenden mensen verdrongen
zich voor hun ramen of klommen op de daken om toch
maar niets van het spektakel te zullen missen.
Maar... dan kwam al spoedig de desillusie!
Nadat het „vuurwerk” was gedoofd kwamen onver-
wacht de FLAK-batterijen van de moffen in werking en
weldra dreunden de explosies boven het oude Amster-
dam... gelijktijdig klonk het alarmerend geloei van de
sirenes. Er trad een alarmtoestand in die nagenoeg de
gehele avond voortduurde en pas eindigde omstreeks
één uur middernacht. Hoe moesten wij dit alles in wer-
kelijkheid opvatten? Nu, we waren al spoedig uit de
droom geholpen door de Engelse berichtgevers, want
het bleek maar al te duidelijk dat de Engelsen op die
bewuste avond helemaal niet boven Amsterdam waren
geweest. „Radio Oranje” deed het ons haarfijn uit de
doeken en wist precies te vertellen wat er nu werkelijk
gebeurd was. De moffen zelf hadden namelijk dit alles
heel handig ten tonele gevoerd. De vliegtuigen waren
Duitse machines die van een naburig vliegveld waren
opgestegen. De schietpartij was niets anders geweest
dan een pleizierige militaire oefening van de zonen van
het Herrenvolk en de hele komedie diende nergens
anders toe dan om ons een rad voor de ogen te draaien
en de mensen naar huis toe te jagen. Wat was namelijk
het geval? In de binnenstad heerste al in de vooravond
een soort verholen feeststemming, vooral in de vele
grotere en kleinere stamkroegen. Naarmate de avond
viel dreigde die stemming te „ontaarden” in een ware
Koninginnedagviering. In de meeste cafés hadden ze
nog wel een voorraadje oranjebitter en ouwe klare, en
bier was er toen ook nog in overvloed. Hoe meer er
gezopen werd des te verhitter raakten de gemoederen,
er werden luidkeels vaderlandse liederen gegalmd en
Jan Publiek flapte er alles uit wat 't voor de mond
kwam. Natuurlijk zaten er in die kroegen ook Duitse
militairen en die werden al gauw in de feestvreugde
betrokken en in de maling genomen. Ze mochten mooi
meezingen en als ze daar geen zin in hadden... nou, dan
werd hen beleefd verzocht op te lazeren. Dat was jen-
nen en schelden geblazen en hier en daar kwam het
zelfs tot kleine schermutselingen met Duitse fanatie-
kelingen die onze koningin door de stront probeerden
te halen en beweerden dat er nu nog maar één Führer
en één Rijk was. Het duurde niet lang of het hoofd-
kwartier op het Museumplein was volledig op de hoog-
te hoe de Amsterdammers bezig waren een „grossar-
tig” feest op te bouwen en ze moeten daar op dat Mu-
seumplein werkelijk even met de handen in 't haar
hebben gezeten over de vraag hoe ze een eind konden
maken aan deze „schweinerei”. Nou, dat was voor de
bezetters niet zo'n kolossaal probleem... ze zouden daar
wel eens 'n stokje voor steken. Wat hielp er beter dan
een ferme luchtaanval op de stad en een uur of wat
onafgebroken luchtalarm? En zo geschiedde... en wij
maar denken en geloven dat de Engelsen de boel kwa-
men versieren...!
De gehele avond tot diep in de nacht hield het
dreunen van het afweergeschut aan, slechts een halfuur-
tje werd het signaal „alles veilig” gegeven teneinde de
mensen in de gelegenheid te stellen vóór elf uur binnen
te zijn. Zo eindigde deze koninginnedag op een zeer
- 57 -
onpleizierige wijze met een slapeloze nacht. Maar er
werd nog dagenlang over nagekaart en de moffen had-
den wel mooi de pest in op die „verdammte Hollän-
der”.
Toen we dit incident ook weer achter de rug
hadden, ontving ik op dinsdag 3 september aan mijn
adres een schrijven van het Plaatselijk Bureau voor de
Grafische Bedrijven en tevens gericht aan alle mede-
ondertekenaars van de protestbrief. Welaan, we konden
gerust zijn, het ontslag zou niet verleend worden aan de
firma, dit mede in verband met het feit dat een wacht-
geldregeling in vergevorderd stadium verkeerde, uit-
gaande van het Algemeen Sociaal Fonds, waar alle
grafische werkers automatisch bij waren onderge-
bracht. De wachtgeldregeling zou ten spoedigste in
werking treden. Nu, dat was een hele opluchting voor
alle betrokkenen en we waren dus ten eerste male gered
uit de muil van het fascistische oorlogsbeest. Natuurlijk
was deze regeling een lapmiddel. Hoe dit alles tot stand
kwam en waar de nodige gelden vandaan kwamen
wisten wij toen nauwelijks. Van ons wekelijkse dubbel-
tje dat we moesten betalen kon het fonds onmogelijk
gefinancierd worden, neen, dat geld kwam uit andere
bronnen. Hoe dan ook, aan bankpapier bestond blijk-
baar in deze jaren geen gebrek. Bij de firma de Bussy
draaiden de persen dag en nacht voor het aanmaken
van zilverbons voor guldens en rijksdaalders. Voor
miljoenen lag er opgestapeld in de kluizen. Ondertus-
sen kreeg het geld steeds minder waarde en van liever-
lede begonnen andere artikelen als toonaangevend
betaalmiddel belangrijk te worden zoals goud, zilver,
sieraden en sommige voedingsmiddelen die schaars
waren en vooral niet te vergeten: TABAK! De prijs van
de tabak op de zwarte markt werd steeds meer de
„goudkoers” die de maatstaf aanduidde van onze ellen-
de. Maar laatstgenoemd verschijnsel openbaarde zich
echter pas veel later toen de nazi's zich steeds vaster en
vaster in onze samenleving begonnen vast te bijten.
De wachtgeldregeling werd een feit en had tot
gevolg dat wij over een zee van vrije tijd gingen be-
schikken en ondanks dat toch een vrij behoorlijk inko-
men genoten. Deze toestand was mij persoonlijk lang
niet onwelgevallig, want ik kon mij nu in veel ruimere
mate gaan wijden aan m'n privé belangen, waaronder in
het bijzonder dit geschrift gerekend mocht worden. Ik
verveelde me in die dagen geen seconde en leidde een
zeer genoeglijk leventje, ging uit als ik er zin in had,
maakte verre wandelingen of werkte bij slecht weer aan
mijn memoires. En zo af en toe werkte ik dan ook nog
een paar dagen bij de firma, maar dat was eigenlijk
bijzaak geworden! Ik voelde dat het mijn algemene
lichamelijke toestand ten goede kwam en dat was toch
ook wel iets waard.
Mijn prettigste bezigheid in die dagen was het
geven van filmvoorstellingen thuis voor kleine groepen
van vrienden, buren en kennissen, die om principiële
redenen niet meer naar de bioscoop wensten te gaan.
Van lieverlede was ik in het bezit gekomen van een
uitgebreide collectie films, waaronder speelfilms, do-
cumentaires en niet te vergeten de eigen produktie
waarvan de Puttenfilm „Van Zon, Wind en Regen” nog
altijd een bestseller was. Ik was in staat om een groot
aantal filmavonden of -middagen te organiseren en
daarbij telkens weer met nieuwe films op de proppen te
komen zodat het succes verzekerd was.
9 september 1940
Op deze dag was het dat Hermann Göring zijn massaal
offensief in de lucht tegen Engeland inzette. Ontzettend
waren de bombardementen die Londen in de nachtelij-
ke uren te verduren kreeg. Alles wat wij hierover ver-
namen hoorden wij door middel van de radio vanuit
Hoofdstuk 13
Het was in de maanden september en oktober dat Lon-
den bij voortduring zwaar aangevallen en geteisterd
werd door het Duitse luchtwapen. Het leek alsof Hitler
een poging wilde forceren om Engeland op deze ma-
nier tot overgave te dwingen en reeds vóór de winter
een einde aan de oorlog te maken. Dat deze poging
faalde weten wij nu allen. Buitengewoon zwaar waren
de verliezen die de moffen boven Engeland leden.
Duizenden vliegtuigen werden door de Engelsen neer-
geschoten, slechts een gering percentage keerde op z'n
basis terug. Op sommige plaatsen rondom Londen lag
de bodem letterlijk bezaaid met vliegtuigwrakken. Dit
alles was een schitterend resultaat van de Engelse
luchtverdediging waarbij vooral de jachtvliegtuigen
zo'n enorm aandeel hebben gehad. Wat dit betekende
hebben wij op dat ogenblik in die bange dagen nimmer
kunnen beseffen. Maar thans staat het volkomen vast
dat Duitsland toen reeds de oorlog definitief verloren
had. Göring's luchtwapen faalde jammerlijk tegen de
Britse onverzettelijkheid... ze zouden het nooit ofte
nimmer opgeven en de Britten hielden stand... Meer
dan de helft van de Duitse luchtarmada werd boven
Engeland in de pan gehakt en ten slotte werden de
pogingen door de Duitsers opgegeven. Engeland had
de oorlog in de lucht gewonnen!
Daarentegen deed zich het verschijnsel voor
dat de activiteit van geallieerde zijde met de dag inten-
siever werd in de richting van het Derde Rijk. Van nu
af aan en avond aan avond, zo tegen elf uur, begon het
lieve leven... je kon er de klok op gelijk zetten! Een
zwak gerommel in de verte als van ver verwijderd
onweer kondigde aan dat de Tommies onderweg waren
om de arend in z'n nest te gaan bestoken. Het scheen
- 58 -
Engeland, met name „Radio Oranje” en onze vrienden
aan de overzijde van het water wonden er geen doekjes
om. Zij verbloemden de ernst van de toestand geens-
zins in scherpe tegenstelling tot het twijfelachtige
nieuws dat de genazificeerde bladen hier te lande ons
iedere dag opdisten. Het werd ons menigmaal bang om
het hart als wij vernamen hoe hele wijken en straten
van Londen in brand stonden en hoe verwoed de Lon-
dense bevolking streed en zwoegde om de branden
meester te worden. O, als Engeland bezwijken zou
voor het fascistisch geweld, als de moffen uiteindelijk
kans kregen om Albion op de knieën te dwingen, wat
zou dan ons lot wel zijn?
dat zij bij voorkeur hun route namen via de grote ste-
den in Nederland. Want hoe streng de verduistering
ook voorgeschreven was, vanuit de lucht moet Amster-
dam tot nog voldoende lichtschijnsel hebben uitge-
straald om de Engelse piloten als baken te kunnen
dienen.
Weldra begonnen de batterijen rondom de
stad hun nijdig geblaf te laten horen vermengd met het
fluiten en gillen van de granaten. Daar tussen door het
monotone gezoem van de golven vliegtuigen die in
geweldige formaties hun koers zochten in de richting
Duitsland.
Oktober werd voor ons een bange maand.
Was de oorlogvoering ná mei van dit jaar betrekkelijk
vanuit de verte langs ons heengegaan, nu begon daar
plotseling verandering in te komen. Opnieuw werd
Nederland het toneel van felle strijd in de lucht en
keerde mèt het dreigend gevaar ook weer de angstige
beklemming in onze harten terug.
De ouverture van dit lugubere spel kregen we
te genieten in de nacht van 6 op 7 oktober. Ik was die
zondagavond gewoontegetrouw bij Betty, maar het zou
een avond worden om niet spoedig te vergeten. Een
herfstige diepduistere avond zonder maanlicht waarbij
het niet eenvoudig was je weg te zoeken in de smalle
onverlichte straten... Maar bij m'n vriendin was het
licht en warm en we bereidden ons voor op een knusse,
gezellige avond. Nadat we thee gedronken hadden
gingen we samen een spelletje kaart spelen en juist
toen Betty mij met veel jolijt een troefkaart onder de
neus duwde en me plagend uitdaagde dat ik maar re-
vanche moest nemen, hoorden wij plotseling een auto
voor de deur stoppen... er werden portieren luid dicht-
geslagen en er klonken ruwe harde stemmen en ge-
schreeuw. Onmiddellijk daarop werd er heftig op de
buitendeur gebonsd en de huisbel begon onafgebroken
te rinkelen. In de portiek was vaag het geluid van
stemmen te horen en ik had onmiddellijk in de gaten
dat ze Duits spraken... het moesten moffen zijn! Toen
de bel overging stond Liesje niet dadelijk op maar
legde rustig haar kaarten uit de hand en bleef zonder
een woord te zeggen nog even aandachtig luisteren.
Vragend keek ik haar aan, ik zag duidelijk dat ze ver-
bleekte en geschrokken was. We hoorden het nu alle-
bei... er was geen twijfel mogelijk, het waren Duit-
sers...! Wie konden dat in godsnaam wezen... soldaten?
Of was het misschien de S.S. of de Grüne Polizei?
Hevig geschrokken vlogen we allebei overeind en
bliksemsnel draaide Betty nu de grote lamp uit zodat
alleen nog maar het kleine muurschemerlampje een
zwak schijnsel gaf. Voorzichtig deed ze de zijkant van
het gordijn wat opzij en gluurde door een kier van de
verduisteringspapieren naar buiten. Maar ze kon door
de inktzwarte duisternis daarbuiten niets onderschei-
den. Wel hoorden we heel duidelijk de motor van de
wagen ronken maar Betty zei dat ze met geen mogelijk-
heid kon zien wat voor een auto het was. Opnieuw
werd er verwoed op de deur gebonsd en de bel ratelde
aan één stuk door en dan klonk boven alles uit het
dreigend geschreeuw van „aufmachen!! Machen Sie
auf!!!” Nog steeds besluiteloos bleef Betty bij het raam
staan luisteren teneinde iets positiefs op te vangen van
de stemmen en geluiden daarbuiten. Ik bewonderde
haar koelbloedigheid en zelfbeheersing. Zelf hoorde ik
mijn hartslag in de keel bonzen. „Jezus Lies, wat kan
dat in godsnaam betekenen...”, vroeg ik gejaagd. „Geen
idee...” zei ze, „maar ik zal toch maar eens de deur
gaan open doen en eens zien wat dat voor lui zijn...
anders rammen ze de hele boel nog in elkaar.” „In
godsnaam, Lies, ga niet alleen... laat mij met je mee-
gaan...” stelde ik voor. „Geen sprake van”, antwoordde
ze kordaat. „Ik ben Duitse, ze zullen mij niets maken,
dat beloof ik je! Reken erop dat ik ze in behoorlijk
Duits te woord zal staan... Zeg Piet, jij hebt toch niets
op je kerfstok nietwaar... dat ze jou hier komen zoeken?
Vooruit, snel... je gaat naar de achterkamer en maakt de
tuindeur vast open... dan doe ik de tussendeur op slot.
Mocht er wat gebeuren dat ze hier binnenstormen,
smeer hem dan zo snel als je kunt de tuin in en klim
over de schutting naar hiernaast.” Haastig deed ik wat
ze gezegd had en ze sloot de tussendeur van de alkoof
achter mij af. Daarna hoorde ik haar de gangdeur open-
doen om zich letterlijk in het gevaar te storten. Lieve
god... wat een lef had ze, ik voelde me een moment
afschuwelijk omdat ik haar niet mocht bijstaan. Ik
pijnigde me mijn hersens af om na te gaan of er ook een
aanleiding kon zijn dat ze mij moesten hebben... had ik
iets gezegd of gedaan? Waren ze me nagegaan hier-
heen? Dat alles flitste in luttele seconden door me heen.
Toch kon ik niet besluiten om meteen de tuin in te
- 59 -
gaan... ik wilde per se in de buurt blijven, Betty be-
schermen als de nood aan de man kwam! Ademloos
bleef ik luisteren met m'n oor tegen de dichte schuif-
deur aangedrukt... Driftige stemmen klonken nu tot me
door en... boven alles uit vernam ik de stem van mijn
vriendin zoals ik die nog nooit gehoord had. Godalle-
machtig... wat ging ze te keer! Hoe blafte ze de kerels
in onvervalst Duits af! Ten slotte hoorde ik haar reso-
luut zeggen: „Kein Mensch kommt ins Hause!” Gelijk-
tijdig sloeg ze de buitendeur met een dreun dicht. Zie-
zo, dat was dat! Ze waren weggegaan en haastig kwam
ik weer voor de dag. Even later kwam ook zij weer
binnen, heel kalm en zonder een spoor van angst of
emotie. Ze had wel lef, dat kleine vrouwtje. „Nou, en?”
vroeg ik nieuwsgierig. „Een stelletje dronken Duitse
soldaten in een weermachtsauto... ze moesten Fraulein
Hogendoorn hebben die hierboven woont. Die hadden
ze gisteravond ergens in een kroeg ontmoet en daar
wilden ze nu met alle geweld weer mee uit. Ze moesten
en zouden het huis binnen en naar boven om te zien of
ze thuis was. Maar ik zei dat das Fraulein al lang weg
was en niet meer terug kwam en dat ze mij dan maar
eerst moesten doodschieten vóór ze de drempel over
kwamen. En toen ze toch bleven doorzeuren heb ik hen
gedreigd met de Ortskommandant... omdat ze een Duit-
se vrouw lastig vielen. Nou, dat hielp wel en daarna
smeet ik tegelijk de deur dicht voor hun dronken kop-
pen... bah, wat een vies zootje! Enfin, ze zijn opgehoe-
peld en we hebben ons voor niets angstig gemaakt,
Piet, ofschoon... je kunt nooit weten, 't had ook wel
eens de Grüne Polizei kunnen zijn om jou te pakken!”
liet ze er plagend op volgen.
Maar het incident had toch wel onze hele ver-
dere avond in de war gestuurd, de plotselinge schrik
had de stemming verstoord en dat werd er niet beter op
met het verstrijken van de avond. 't Was nog geen uur
na het gebeurde toen Tippie, Betty's hondje, plotseling
vreemd en klagelijk begon te janken. „Let op Piet”, zei
Betty, „over een paar minuten komt er luchtalarm, de
Engelsen zijn in aantocht...” Ik keek haar ongelovig
aan, doch zij bevestigde met klem dat het diertje reeds
nu met z'n fijne gehoor de vliegtuigen in de verte waar-
nam... hij voelde instinctmatig wat er gebeuren ging.
Terwijl ik me met grootst mogelijke aandacht inspande,
was het me onmogelijk ook maar iets in de lucht te
horen dat op een vliegtuig leek. „Hij is er vreselijk
bang voor”, vertelde Betty, „vooral wanneer het lucht-
doelgeschut begint te vuren...” Weer jankte de hond en
kroop angstig onder de divan weg. En bijna gelijktijdig,
daar had je de poppen aan 't dansen... het eerste kra-
kende salvo dreunde door de stilte van de avond.
„Nou... wat heb ik je gezegd?” riep ze triomfantelijk
uit, „Tippie weet het zó goed, hij voelt het gewoon
aankomen en ik heb dat al verschillende keren met hem
meegemaakt...!” En nu hoorden ook wij de zoemende
motoren heel hoog in de lucht. Van alle kanten barstte
nu het geschutsvuur los en daartussendoor klonk het
geloei van de alarmsirenes. „Ze moeten ons wel hebben
vanavond” merkte ik op. „Eerst die „overval” en nu
weer luchtalarm... ik hoop maar dat het gauw over-
gaat.” Het schieten hield vrij spoedig op maar de
alarmtoestand buiten bleef voortduren en we bleven in
spanning zitten luisteren of we het signaal „alles veilig”
hoorden. Het liep al tegen halfelf en ik begon langza-
merhand op hete kolen te zitten, vooral toen het schie-
ten na een lange rustpoos weer opnieuw begon en het
veiligsignaal uitbleef. Buiten was geen sterveling te
bekennen, doodstil bleven de straten, je hoorde en je
zag niets... „Als de sirenes afblazen moet je maar gauw
naar huis gaan, Piet... wie weet hoe ze bij je thuis in
ongerustheid zitten”, drong Betty aan. Nu, dat vond ik
zelf ook wel want het beviel me niets om op zo'n laat
uur in een vreemd huis te zitten onder deze omstandig-
heden en het speelde me nog steeds door het hoofd dat
die moffen in hun weermachts-auto wel eens terug
konden komen... ik had er liever maar niets mee te
doen! Eindelijk, op slag van elfen kwam het signaal
„alles veilig” en na een vluchtig afscheid van Betty
haastte ik me dan ook wat ik kon om zo spoedig moge-
lijk thuis te komen. Buiten was het aardedonker en ik
was blij dat ik mijn zaklantaarn meegenomen had, al
gaf die maar een spaarzaam donkerblauw licht, je kon
er tenminste toch iets mee zien. Na een paar minuten
wende je er meestal aan en kon je vlugger doorlopen
zonder ergens tegenaan te botsen. Soms hielp de maan
een handje mee en we keken altijd vol interesse op de
kalender wanneer het volle maan was. Gedurende die
korte periode was het dan op de straten meestal veel
drukker dan anders.
Zonder verdere incidenten kwam ik tegen
halftwaalf thuis en Betty had het goed geraden... de
oudelui waren razend ongerust geweest! Was dat nu
wel noodzakelijk om 's avonds in die duisternis er
vandoor te gaan? Ik zei er maar niet veel op, maar in
m'n hart vond ik dat ze gelijk hadden vooral na het
onplezierige voorval van deze avond waar ik wijselijk
maar over zweeg!
In de week die daarop volgde werden we on-
afgebroken avond aan avond getrakteerd op kermis in
de lucht en voor het eerst na de meidagen kregen we
weer eens geducht de schrik te pakken.
Op maandag 7 oktober zette een week in vol
verschrikkingen in de nachtelijke uren. Die avond,
omstreeks halftien en vroeger dan gewoonlijk vingen
onze oren het eerste zachte monotone gebrom op van
grote formaties Engelse vliegtuigen. Ik zat op dat
ogenblik juist op mijn kamer rustig te werken aan dit
geschrift en zoals meestal het geval was legde ik de pen
dadelijk uit de hand om met een zeker welbehagen te
luisteren naar onze bondgenoten daar hoog in de lucht
die bezig waren de eerste steen te leggen voor het
bouwwerk van onze uiteindelijke bevrijding. Het ge-
dreun in de lucht hield geruime tijd aan en zo te oorde-
- 60 -
len waren het zeer grote formaties Engelse bommen-
werpers. En het duurde dan ook niet lang of het afweer-
geschut barstte los, maar ditmaal met zulk een hevig-
heid als wij nog nimmer tevoren hadden meegemaakt.
Uit alle richtingen rondom de stad dreunde en donderde
het zonder adempauze. Het had er de schijn van dat de
afweerbatterijen niet meer buiten de stad waren opge-
steld maar in onze onmiddellijke omgeving stonden.
Ramen en deuren rammelden en sprongen open, het
glas kraakte in de sponningen en hier en daar viel de
kalk uit de plafonds. Meteen begonnen de sirenes
angstwekkend te loeien en buiten was het een kabaal
van jewelste. Aan de nachtelijke hemel schitterden
honderden lichtpuntjes van ontploffende granaten en
gejaagd zwierven brede zoeklichtbundels heen en weer
die de hemel aftastten. Daartussendoor vernamen wij
dreunende explosies alsof er bommen ontploften. Dit
helse spektakel duurde onafgebroken voort en langza-
merhand begon zich nu een lichte paniekstemming van
ons allen meester te maken, temeer nog omdat sommi-
ge vliegtuigen steeds lager en lager kwamen en gierend
over de huizen stoven in wijde cirkels. Vriend of vij-
and? We wisten het niet, maar op dat ogenblik vrees-
den we dat er elk moment een bombardement zou
volgen. Ook bij onze boven- en benedenburen verna-
men wij gerucht, op de portalen klonk geloop en deu-
ren gingen open en dicht, er werd geklopt en dan, voor
het eerst sedert de meidagen zochten wij elkander weer
op in de nood. Met verschrikte gezichten kwamen
Fassmer en Mellink bij ons binnen om de situatie te
bespreken. Bij de familie Mellink op de derde etage
was een knots van een granaatscherf op de waranda
neergekomen, juist op het moment dat hij van de wa-
randa weer de keuken binnenging. Buiten nam het
schieten nog in hevigheid toe. Het scheen dat de moffen
gebruik maakten van een nieuw soort geschut van zeer
zwaar kaliber. Plotseling klonk er een donderende
ontploffing die lang na-echode. Er was een bom geval-
len, blijkbaar zeer dicht in onze omgeving. We begon-
nen 'm geducht te knijpen en wisten nu helemaal niet
meer waar we aan toe waren. Mevrouw Mellink begon
ijlings een koffertje te pakken met de aller noodzake-
lijkste voorwerpen en papieren en wij, die dag en nacht
iets dergelijks kant en klaar bij de hand hadden staan,
pakten eveneens de spullen bij elkaar en met z'n allen,
de buren incluis, daalden we de trappen af om een
veiliger schuilplaats te zoeken beneden in het portaal
achter de straatdeur.
Daar stonden we dan weer met z'n allen, de
ouderen zittend op de traptreden en wij jongeren waag-
halzerig een eindje buiten de portiek op straat, trach-
tend iets gewaar te worden van wat er gaande was
boven onze hoofden. „Ja mensen, dat was te verwach-
ten... we dachten dat we er af waren met die oorlog,
maar je kunt gerust geloven dat het nu pas goed gaat
beginnen!” voorspelde meneer Fassmer. „We zullen
nog harde noten te kraken krijgen voor de moffen eruit
gaan!” Inderdaad, zo was het, dit was nog maar een
bescheiden voorspel van hetgeen ons in de nabije toe-
komst te wachten stond.
't Helse spektakel in de lucht hield aan, de
hemel was als bezaaid met vuurbollen en de nagalm
tegen de huizen van de elkaar opvolgende explosies
deed denken aan een zeer zwaar onweer. Ook de
alarmtoestand duurde onverminderd voort. Ik weet niet
meer precies hoelang wij daar in angstige spanning in
de trap gestaan hebben, maar het was in ieder geval ná
middernacht toen voor de eerste maal de alarmtoestand
werd opgeheven. We haastten ons naar boven, ver-
kleumd van de koude. Maar nauwelijks boven barstte
de herrie opnieuw los en loeiden de sirenes ten tweede
male, maar naar beneden gaan... neen, daar hadden we
nu wel de buik van vol. Om twee uur des nachts had-
den we nog geen bed gezien en op dat tijdstip viel een
serie bommen op zeer korte afstand van ons vandaan
en daarmee vervloekten we èn de Tommies èn de hele
rotoorlog van de moffen... 't was een enorme klap en
het huis schudde als bij een aardbeving, op de portalen
lag overal kalk en gruis. Maar toen werd het dan ook
stil... angstig stil, het schieten had plotseling opgehou-
den, de vliegtuigen waren verdwenen. We waren met
z'n allen in paniek toch maar weer de trappen afgerend,
maar nu waagden we ons na een paar minuten aarze-
lend weer terug in huis en na het nog even afgewacht te
hebben dachten we er eindelijk maar over om het bed
op te zoeken. Maar het was moeilijk om de slaap te
vatten. Bij ieder vreemd geluid spitste je angstig de
oren en eindelijk... om drie uur gingen de sirenes met
het signaal: „alles veilig”, het duurde maar heel kort
maar daarna liet ik met een geeuw van vermoeidheid de
slaap over mij komen.
De volgende dag vernamen wij van lieverlede
wat er allemaal gebeurd was, al kregen wij die inlich-
tingen niet via de krant of de radio, want die zwegen in
alle talen over dergelijke nachtelijke avonturen. Er
waren verscheidene bommen gevallen in de omgeving
van de Lekstraat en de Vechtstraat, waarbij een aantal
huizen verwoest zou zijn. Een kennis van onze boven-
buren was het slachtoffer geworden bij het instorten
van hun huis in de Vechtstraat. Die mensen daar had-
den evenals wij een veilige plaats gezocht beneden in
het trappenhuis, maar toen de bom insloeg waren ze
geheel en al door het puin bedolven en vonden daarbij
de dood. Echter de bewoners die boven gebleven wa-
ren en zich niets van de zaak hadden aangetrokken door
rustig in bed te blijven, waren ongedeerd met bed en al
naar beneden gezakt pardoes de tuin in en hadden geen
schrammetje opgelopen. Wat toen in die dagen al een
twistpunt was betrof de vraag: zijn dit nu werkelijk
bommen die naar beneden vallen òf danken wij die
surprises aan de activiteiten van de moffen met hun
afweergeschut? We weten nu wel dat de meeste van die
- 61 -
zogenaamde bommen niets anders waren dan niet ont-
plofte granaten, blindgangers, die echter als ze ergens
terechtkwamen wel degelijk detoneerden en de uitwer-
king van een bom hadden. Dit alles was het begin van
een roerige en beangstigende toestand die de hele week
aanhield. In mijn aantekenboek vind ik „luchtaanval-
len” vermeld op donderdag 10 oktober in de omgeving
Hoofddorpplein, vrijdag 11 oktober op de Kromme
Waal bij het Scheepvaarthuis en als sluitstuk van deze
emotionele week op zaterdag 12 oktober reeds vroeg in
de avond, omstreeks kwart voor negen, een korte maar
hevige aanval in de buurt die ons letterlijk de stuipen
op het lijf joeg. Geen van allen waren we op dat uur
verdacht op een herhaling van hetgeen we de hele week
in de nacht hadden doorgemaakt. We hadden geen
vliegtuigen gehoord en er had geen luchtalarm geklon-
ken, maar we schrokken ons rot toen plotseling op dat
tijdstip hevige explosies klonken die de ruiten deden
rinkelen. Er was ditmaal een serie treffers gevallen op
het Borssenburgplein, Cornelis Springerstraat en de
Burgemeester Tellegenstraat, dat was hemelsbreed
genomen vlak naast de deur. Daarna werd het weer
even plotseling stil en er gebeurde de verdere avond
niets meer. Maar de angst had ons wel meteen goed te
pakken, al zou deze angst spoedig genoeg oplossen in
de massa fobieën die we nog te verwerken zouden
krijgen. De volgende zondagmorgen ging ik, door
nieuwsgierigheid gedreven, een kijkje nemen in die
buurt en het gekke was dat je overal bij kon komen,
nergens waren de straten afgezet. Misschien was het de
bedoeling van de moffen dat wij dit allemaal zouden
zien en dat ze ons wilden suggereren dat onze vrienden
aan de andere kant van Het Kanaal dit op hun kerfstok
hadden. Nou, dat was dan een kortzichtige gedachte
van die Duitsers want je hoefde je oor maar te luisteren
te leggen bij de omstanders in de buurt om te vernemen
dat iedereen het er gloeiend over eens was dat de mof-
fen zelf de daders waren! Op het Borssenburgplein was
het een ravage van jewelste. Bergen vensterglas op de
trottoirs en letterlijk geen dakpan meer op de daken,
maar de huizen stonden er nog allemaal. Midden op het
plein waren een paar ondiepe bomtrechters en op
sommige plaatsen waren de gevels van boven tot onder
gescheurd. Van eventuele slachtoffers was niets be-
kend. Die onzekere toestand bleef in de komende we-
ken onverminderd voortduren, dan weer eens hier, dan
weer eens daar een bompartijtje, het zou eentonig wor-
den dit alles hier op te sommen. Toch raakten we op
den duur ook hieraan gewend, je leerde gewoon te
leven met je angsten en je werd al gauw steeds driester
om die gevaren te trotseren.
 Hoofdstuk 14
Ondanks al die bedreigingen vanuit de lucht èn de
bezwaren van vader en moeder tegen mijn uitstapjes
des avonds, bleef ik op de zondagavonden naar Betty
toe gaan in een onwrikbaar vertrouwen dat het wel zou
loslopen en dat mij niets gebeuren kon!
Sinds de dramatische gebeurtenissen in Putten
van 't vorige jaar wisten de oudelui nu wáár ik 's avonds
uithing en, wat ik nooit voor mogelijk had gehouden
gebeurde thans. Moeder begon te vragen naar Betty...
ze wilde er meer van weten, of dat vrouwtje nu niet
eens hier bij ons op visite wilde komen, om eens kennis
te maken... of te komen eten...! Daar begint het gedon-
der, dacht ik bij mezelf. Wat moet ik daar in godsnaam
op antwoorden zonder nog meer moeilijkheden op m'n
hals te halen? Dat Betty af en toe wel eens bij me op
bezoek kwam, als de oudelui de stad uit waren, was
voor moeder niet langer verborgen gebleven. Want wat
ik gevreesd had was bewaarheid geworden... Mevrouw
Mellink, onze buurvrouw, had inderdaad uit de school
geklapt toen zij op die bewuste middag ons samen had
zien weggaan! Het was een paar weken ná de middag
die Betty en ik zo gezellig samen hadden doorgebracht
bij mij thuis, dat moeder me plotseling en nogal over-
rompelend vroeg: „Zeg eens... die vriendin van je, komt
die wel eens hier op bezoek als wij er niet zijn?” - Ik
keek quasi verbaasd en vroeg: „Hoe dat zo?” „Nu,”
antwoordde moeder, „ik sprak mevrouw Mellink een
paar dagen geleden en die zei eensklaps tegen me: heeft
uw zoon kennis gekregen aan iemand? Ik zei dat ik
nergens van afwist en toen vertelde mevrouw M. mij
dat jij een paar weken geleden op een middag met een
jonge vrouw hier samen de trap af kwam... en ze vond
dat jullie nogal schichtig deden... Is dat waar? 't Was
een klein typetje en ze zag er erg leuk uit, vond de
buurvrouw.”
Daar had je nou 't gegooi in de glazen... ik had
't kunnen weten, mevrouw Mellink was een best mens,
maar met weinig tact en een die maar al te gauw haar
mond voorbij praatte! Enfin, 't was nu eenmaal gebeurd
en het had geen zin om er omheen te draaien en leugens
te verzinnen want dat kon het alleen maar erger maken.
Ik gaf het dus ruiterlijk toe dat Betty hier was geweest,
„bij hoge uitzondering”, zoals ik er nadrukkelijk aan
toevoegde. Moeder zei dat ze het maar raar vond dat
mijn vriendin hier alleen wilde komen als zij er niet
waren en dat ze toch best wel eens persoonlijk wilde
kennismaken met haar.
Ik speelde het spel maar mee en antwoordde
laconiek dat ik het er eens met mijn vriendin over heb-
ben zou, maar dat ik vreesde dat zij uit principiële
- 62 -
redenen nimmer bij ons wilde komen. Ze was toch
immers nog steeds niet wettelijk gescheiden? En moe-
der moest begrijpen dat Betty zich in die situatie niet zo
op haar gemak zou voelen bij ons. Nou, dat begreep
moeder ook wel zo'n beetje al was daarmee haar
nieuwsgierigheid niet bevredigd.
Maar antwoorden op vragen roepen vaak
weer nieuwe vragen op en nu deze affaire eenmaal op
een onzalig ogenblik door mij openbaar was gemaakt,
was de nieuwsgierigheid van de hele familie in ver-
sterkte mate gewekt. Tante Mien zou er stellig wel
achterheen zitten om dit geval van neef Pieter eens
haarfijn uit te pluizen. „Mijn hemel, Sienemeu, had jij
nu ooit zoiets van dat stille jongetje gedacht?” zou ze
wel gezegd hebben. „Nu zie je maar weer eens hoe je
je vergissen kunt in de mensen... onbegrijpelijk... dat
heeft een verhouding met een getrouwde vrouw en
scharrelt even zo vrolijk in Putten met het dienstmeisje!
God mag weten wat die jongen nog meer aan de hand
heeft...!” - Ik hoorde het haar in gedachte zeggen en
van tante Louise die altoos fungeerde als een trouwe
koerier in de familie, kwam ik aan de weet dat tante
Mien zich inderdaad in die geest had uitgelaten over
mijn vermeende „uitspattingen”. O, er werd wat afge-
praat in de familie tijdens hun periodieke bijeenkom-
sten!
En het zou niet zo lang meer duren of ik werd
op een onverwachte wijze geconfronteerd met een
slinkse poging harerzijds om achter de antecedenten
van Betty te komen. En die poging had ze heel handig
uitgedacht. Het geval wilde namelijk dat ik sedert enige
tijd niet meer des avonds naar Betty toe ging. Door de
onafgebroken activiteit in de lucht had ik eindelijk met
haar afgesproken dat het maar beter was voortaan 's
middags te komen, dan waren vader en moeder ook
geruster. Ik was wel een beetje genezen van die uitstap-
jes bij nacht en ontij. De laatste keer omstreeks half
oktober was ik bijna het slachtoffer geworden van een
luchtgevecht en het was min of meer stom geluk ge-
weest dat ik er heelhuids van afgekomen was. Nadat er
die avond weer herhaaldelijk luchtalarm was geweest,
repte ik mij tegen halftwaalf naar huis in een stil mo-
ment, trachtend tussen de alarmperioden in veilig onze
woning te bereiken. We hadden er die avond weer bar
van langs gehad en Betty en ik hadden allebei stilletjes
zitten bibberen van de zenuwen, al wilden we dat voor
elkaar niet weten. Om kwart over elf gingen de sirenes
in rechte toon en Betty zei: „Nou moet je meteen weg-
gaan Piet...., denk aan je ouders, ik weet dat je moeder
in angst over je zit en dat ze blij zal zijn als je weer
thuis bent. Wat mij betreft zou ik je 't liefst vannacht
hier bij me houden... maar je moeder gaat voor!” Zo
was ze nou, menselijk en bezorgd. Haastig namen we
afscheid en ik dook de nachtzwarte duisternis in, aan-
vankelijk aarzelend en tastend mijn weg zoekend door
de diepe duisternis. Bij de Ceintuurbaan ging het wat
vlotter, 't leek daar altijd iets lichter te zijn door het
flauwe schijnsel van een paar blauw licht uitstralende
hanglantaarns boven het kruispunt. Dan dook ik de
Sweelinckstraat in en strompelde zo verder in de rich-
ting van de Burgemeester Tellegenstraat dicht langs de
huizenkant. Nergens viel een lichtpuntje te bespeuren
dat houvast bood. Dan, ongeveer op de hoogte van de
speeltuin aan 't Hendrik de Keyzerplein... daar had je
plotseling de poppen aan het dansen... 't Vliegtuigge-
ronk hoog in de lucht had ik al wat eerder opgemerkt,
maar scheen weer weg te sterven. Doch overrompelend
als meestal in die situatie begon meteen het afweerge-
schut van de moffen verwoed te blaffen... en niet mis
ook. Vlak boven m'n hoofd hoorde ik de granaten uit
elkaar barsten en daar had je meteen ook al de zoek-
lichtbundels langs de hemel. Verdomme, wat gingen ze
ineens te keer! Vanuit de lucht klonk geratel van mi-
trailleurs en daar doorheen het fluitend gegil van tien-
tallen granaten. Tot overmaat van ramp hieven de sire-
nes hun angstwekkend geloei aan en daarmee was het
spul compleet. Daar stond ik nu, tien minuten van huis
verwijderd in 't pikkedonker en niet zo gauw wetend
waar ik een schuilplaats kon vinden. Waar was die
poort ook al weer die toegang gaf tot de Coöperatiehof?
Haastig schuifelde ik zo dicht mogelijk langs de hui-
zenkant voorwaarts, had eindelijk goddank, de poort te
pakken... maar bedacht dan ineens dat die poort onder
de huizen maar een miserabel zwak bouwsel was en dat
ik bij een voltreffer mooi onder het puin terechtkwam.
Dan herinnerde ik me plotseling de portieken in de
Willem Pastoorsstraat, die diepe, stevig gemetselde
nissen waar alle deuren op uit kwamen... Ze leken me
een stuk veiliger te zijn en als bij instinct verliet ik snel
de poort en trachtte zo snel mogelijk de straat over te
steken. Maar op 't moment dat ik halverwege was
hoorde ik overal rondom mij heen het gekletter van
grote en kleine brokken metaal die op de keien neer-
kletsten. Af en toe zag je de blauwe vonken uit de
straatstenen slaan... en onmiddellijk besefte ik het do-
delijke gevaar waarin ik verkeerde... granaatscherven
die als hagel uit de hemel rondom me heen naar bene-
den kwamen. Nu moest ik maken dat ik in veiligheid
kwam, ik kon iedere seconde getroffen worden door
zo'n stuk moordend staal. Instinctmatig sloeg ik mijn
armen over elkaar boven m'n hoofd om althans mijn
schedeldak te beschermen en in één run dook ik op
goed geluk de eerste de beste portiek in. Goddank, er
was ruimte genoeg en voor 't ogenblik was ik veilig,
maar daarbuiten bleef de hagel van schroot nog gerui-
me tijd doorgaan. Toen ik dacht dat 't eindelijk minder-
de en aanstalten maakte om de portiek te verlaten,
- 63 -
klonk ineens de stem van een man achter me die ik in
het donker nog niet eens opgemerkt had. Hij waar-
schuwde me met de woorden: „Ik zou nog maar even
wachten, meneer... want die rotdingen komen soms na
een hele tijd nog uit de lucht vallen en als je zo'n stuk
ijzer op je hoofd krijgt kan je het niet navertellen...!”
Inderdaad kreeg hij gelijk want nadat het even stil was
geweest kwam er nòg een lading naar beneden... als
een soort toegift! Ik bleef dus nog even afwachten en
hoopte op een veilig signaal van de sirenes, maar dat
bleef mooi uit. De man in de portiek naast me mompel-
de een korte groet en ging er vandoor... hij wel! Nu de
regen van oud-ijzer opgehouden was moest ik het er
ook maar op wagen, dan maar in hemelsnaam in verbo-
den tijd! Er liep verder toch geen mens op straat en in
geval van nood kon ik altijd nog ergens een portiek
inschieten onderweg. Zo kwam ik hijgend en bezweet
thuis, tot grote blijdschap van vader en moeder. Nou,
die vonden het zo knap welletjes en waren van mening
dat ik voortaan maar beter thuis kon blijven 's avonds
want ze hadden weer eens voor de zoveelste maal knap
in angst over me gezeten! En... moest dat nou juist op
die zondagavonden? Kon ik niet beter overdag bij haar
zijn? Ja, eigenlijk was dat ook zo, ze hadden niet hele-
maal ongelijk en ik had nu aan den lijve ondervonden
hoe gevaarlijk die uitstapjes in deze tijd waren! Na er
met Betty over gesproken te hebben was ze het er da-
delijk mee eens, vooral toen ze hoorde hoe ik die avond
in de knoei gezeten had. We hielden het er op dat ik
voortaan tegen halfdrie mijn opwachting bij haar zou
maken en als ik zin had kon ik ook wel eens bij haar
blijven eten. Ze was in de laatste tijd toch altijd alleen
want aan Elly had ze ook niet veel meer. Die leek wel
haar huis te mijden en ze wist niet waarom. Die veran-
dering was in zekere zin een gunstige ontwikkeling in
mijn verhouding tot Betty.
En na deze kleine uiteenzetting kom ik weer
op het punt terug waar 't de poging betrof van de ten
Bouwhuyzen om te interveniëren in de relatie tot mijn
vriendin. - Oom Wim en tante Mien kwamen nu weer
als geregelde verschijningen zondags bij ons aan wap-
peren nu de ergste toestand na de bezetting voorbij leek
en het treinverkeer weer enigszins normaal functio-
neerde. Natuurlijk wisten ook zij dat ik dan 's avonds
na het eten naar Betty ging. Ze bleven bijna altijd dine-
ren en gingen pas tegen halfelf weer naar Utrecht terug.
Maar nu was daar verandering in gekomen, neef Pieter
bleef na het eten thuis en had z'n afspraken verzet naar
de middag. En dat was blijkbaar voor m'n geachte tante
een pracht van een gelegenheid om me een strik te
zetten! Het had me al moeite genoeg gekost om de
geraffineerde vragen van mijn tante op een fatsoenlijke
manier te ontwijken! „Wat was dat nu voor een vrouw
(god weet wat een del) en waar hangt dat geheimzinni-
ge wezen uit, want uit de buurt waar ze woont kun je
ook veel opmaken! Daar moest ze proberen achter te
komen. Nou, ze dacht dat ze die kans wel eens zou
krijgen en wie werd er voorgespannen? Haar weder-
helft, oom Wim!
't Was op zo'n zondag dat ze weer eens over
waren uit Utrecht en de hele dag bleven. Na de koffie-
maaltijd had ik voor de afleiding en ook om ongewens-
te conversatie in een bepaalde richting te ontwijken wat
muzikale prestaties op de piano ten beste gegeven, iets
waar ze altijd erg verguld mee waren. Maar tegen half-
drie stopte ik er abrupt mee, trok mijn jas aan en zei:
„Nou, ik ga er vandoor... tot het diner dan maar!” Ik
kon nog juist het veelbetekenend hoofdgebaar van mijn
tante opvangen dat ze maakte tegen haar echtgenoot.
Oom Wim sprong meteen overeind en zei als op com-
mando: „Wacht eens jongeman... Ik loop een eindje
met je mee, ik heb wel zin om m'n benen even te strek-
ken...!” Nou, daar zat ik wel even mooi mee! 't was
maar net wàt of ie onder dat „eindje meelopen” ver-
stond. Betty woonde op nog geen kwartier afstand van
me vandaan en, z'n zwaarwichtige conversatietrant
onderweg aanvoelend, wist ik maar al te goed dat we
samen bij mijn vriendin voor de deur zouden staan
vóór we goed en wel wisten dat we op weg waren. En
dat was nu net iets wat ik beslist niet wilde. Ik begreep
onmiddellijk wat de opzet was van dit gebaar, 't kwam
uit de koker van m'n geachte tante. Als ze nu eerst maar
wist waar dat vrouwtje woonde... misschien dat ze dan
kon uitvissen wat er met haar aan de hand was! En,
oom Wim kennende wist ik ook drommels goed dat hij
er geen been in zag om zichzelf uit te nodigen en dood-
leuk mee naar binnen te stappen... zogenaamd om eens
even kennis te maken! Ik zag het allemaal al gebeu-
ren..., Betty die open deed in de overtuiging dat ik het
was die belde. Soms was ze juist in het bad geweest
doordat ze op zondag van laat opstaan hield en dan
alles op haar gemak wilde doen, ze had dan helemaal
niets aan onder haar prachtige kimono. Voor mij maak-
te dat niets uit... ik mocht dat wel en vond het heerlijk
pikant als ze me zo verwelkomde. Natuurlijk gebeurde
dat niet altijd, in de meeste gevallen was ze omtrent die
klok al keurig aangekleed en gekapt. Maar... 't kan
toch, juist uitgerekend nu en... dat zou op z'n zachtst
gezegd een heel vreemde indruk maken op de „kuise
Josef”, zoals ik mijn oom altijd had voorgesteld te zijn.
Als ie met zo'n ervaring bij m'n tante kwam aanzetten...
nou, dan was haar oordeel gauw en vernietigend geveld
over Betty.
Ik kon ook moeilijk tegen mijn oom zeggen
dat ik hem niet mee wilde hebben, dat zou alles nog
verdachter hebben doen schijnen. Dus, er was geen
ontkomen aan... we gingen samen op stap en ik had
meteen het indringend probleem op te lossen hoe ik
hem onderweg op 't gelegene moment kwijt kon raken.
In stilte bad ik om een klein, lief luchtalarmpje van een
kwartier... dat zou hem wel voortijdig op de terugweg
hebben gebracht. Aber nein, es gibt kein Alarm. Als jij
niet wou, wilden de moffen... en als je wèl wou dan
wilden de moffen weer niet... rare oorlog!
- 64 -
Ondertussen zat ik geducht met het vraagstuk
in m'n maag en prakkizeerde me gek om een manier te
vinden waarop ik van hem af kon komen. In geen geval
was ik van plan om rechtuit rechtaan naar Betty's huis
te gaan... ik zou hem laten tippelen tot hij er genoeg
van kreeg!' Dan zei oom Wim plotseling: „Woont je
vriendin ver hier uit de buurt of neem je een tram?” En
op dat moment had ik de oplossing. Ik weet niet meer
hoe ik zo gauw mijn antwoord improviseerde en waar
ik 't ineens vandaan haalde, maar bot er bovenop gaf ik
hem ten antwoord: „Ja, ze woont nogal een heel eind
weg... helemaal achter de Indische buurt, in de nieuw-
bouw bij het Zuiderzeepark.” Ik wist in de verste verte
niet of daar al een nieuwbouw was en waar ik die zou
moeten zoeken, maar goddank wist hij dat zelf blijk-
baar evenmin en tot mijn opluchting pruimde hij mijn
antwoord. „Ik ga er meestal heen lopen... goed voor de
benen... en kom dan met de tram terug”, vulde ik mijn
leugenachtig relaas aan.
We waren intussen al op de Ceintuurbaan be-
land en eigenlijk waren we de straat waar Betty woonde
al voorbij. Na deze explicatie was ik nu wel verplicht
om door te lopen... al was het naar de overkant van het
IJsselmeer geweest! Maar ik was er haast wel zeker
van dat deze lange-afstand-tippel hem te gortig zou
zijn. En waar ik op gehoopt had gebeurde inderdaad.
Bij de Willibrorduskerk gekomen zei hij ineens: „Nou
bonjour, neef... ik ga hier maar de Amsteldijk op, je
wandeling is mij te ver...!” En voor ik 't wist nam hij
met een luchtig gebaar afscheid en sloeg rechtsaf in de
richting van de Berlagebrug. De toeleg was gelukt en ik
was hem kwijt, maar toch hield ik het spelletje nog
even vol, je kon nooit weten... en stak de brug over
naar de Weesperzijde. Eenmaal daar keek ik nog even
om over de Amstel heen en zag hem in de verte voort-
schrijden... hij was al bij de Tolstraat en keek op noch
om. Ziezo, ik kon weer gerust adem halen en keerde op
mijn schreden terug in de richting van de v. Woustraat;
weldra stond ik bij Lieske voor de deur. Een beetje
lacherig kwam ik bij haar binnen en ze zag meteen aan
mijn gezicht dat er wat bijzonders was.
„Nou Lies, daar had ik bijna visite meege-
bracht...”, viel ik met de deur in huis. En in 't kort ver-
telde ik haar hoe mijn oom er op uit geweest was met
mij mee te gaan, quasi om een eindje te wandelen en op
welke manier ik hem kwijtgeraakt was. „Tjees Piet... 't
is toch niet waar?” antwoordde ze. „Wat zou je er van
gezegd hebben als ik met hem hier was komen aanzet-
ten?” vroeg ik nieuwsgierig. „Je zou wel raar opgeke-
ken hebben, denk ik...”
„Nou dat zou ik zeker wel...” oordeelde ze
wat verstrooid.
We gingen naar binnen en ik installeerde me
als gewoonlijk op mijn vaste plaatsje in de crapaud bij
het raam, terwijl zij in die tijd het theewater ging opzet-
ten. Na een poosje kwam ze terug met de theepot en
terwijl ze doende was met de theekopjes op het Queen
Anne-theemeubeltje, zag ik aan de kleine rimpeltjes op
haar voorhoofd dat zij over deze aangelegenheid nog
diep aan het nadenken was.
„Nou Piet, ik heb er nog eens over nagedacht
en ik moet je wel zeggen dat ik het niet zo prettig had
gevonden wanneer je oom hier met je meegekomen
was... en 't is maar héél goed dat je hem de andere kant
opgestuurd hebt...!” zo borduurde ze op de zaak verder.
„Ik zou toch wel eens precies willen weten wat jij je
familie thuis allemaal verteld hebt over mij. Hoe ben je
er toch toe gekomen om thuis, of daar in Putten, over
mij te gaan praten nadat je het al die jaren hebt weten
stil te houden voor je ouders? Dat had je nooit moeten
doen, want ik ben erg bang dat je je nu nog meer moei-
lijkheden op de hals hebt gehaald... Uit alles wat je mij
verteld hebt over Antje en de rol die jouw oom en tante
daarin gespeeld hebben geloof ik te moeten vaststellen
dat die oom en tante van je zich erg graag overal mee
willen bemoeien. En nadat ze met jullie Antje succes
hebben gehad om die de nek om te draaien, krijg ik nu
een beetje de indruk dat hierna Betty Frey aan de beurt
is om op de pijnbank te worden gelegd. - Zal ik jou
eens wat zeggen? Ze willen je ergens van genezen...
één ziekte, Antje, hebben ze al uitgebannen bij je en nu
ben ik de andere zieke plek die ze nog even zullen uit-
roeien... zou het dàt niet kunnen zijn, Piet?”
Ik knikte bevestigend en verwonderde me er
over dat zij zo gauw tot dezelfde conclusie was geko-
men die mij eveneens door het hoofd speelde.
„Piet, denk je toch eens in wat voor een situa-
tie dat gegeven zou hebben als die man hier gekomen
was... hier in dit huis dat, laten we het nu maar eerlijk
zeggen zoals het is, een bekend en publiek rendez-
voushuis is. Als die man dat nog niet zelf wist, is 't een
koud kunstje om daar achter te komen... dit adres is nu
eenmaal sedert jaren overal bekend geweest, al lang
voor ik hier kwam te wonen! Hoe kon je toch bij je
thuis zo openlijk over mij praten... ze zullen in jouw
familie nooit iets kunnen of willen begrijpen van de
vriendschap die tussen jou en mij bestaat... ze zullen
dat altijd verkeerd uitleggen, heus geloof me, ik ken de
mensen! Nee jongen, je mag nooit verder meer over
mij spreken bij je familie, dat kàn en dat màg niet en
dat wil ik beslist ook niet! Ik zeg dat voor je eigen
bestwil.”
„Maar ik heb toch nooit iets verteld over je
ware leven hiervóór”, bracht ik in het midden. „Ik heb
ze niets meer verteld dan dat je een gescheiden vrouw
bent die gemeubileerd verhuurd om aan de kost te
komen, van al dat andere weten ze hoegenaamd niets
af.” „Dat is dan al meer dan te veel”, vond Betty. „Je
hebt 't ze nu eenmaal verteld op jouw manier en daar is
niets meer aan te veranderen, maar je vergeet dat je
ouders en vooral die oom en tante er ook hun eigen
mening over hebben en nu loop je de kans dat ze gaan
proberen om ook deze affaire verder uit te pluizen en
achter de waarheid over mijn hebben en houwen te
- 65 -
komen en... dat vind ik echt niet leuk hoor! 't Is al erg
genoeg wat ze met jullie Antje hebben gedaan en zoiets
zou mij ook te wachten staan?” - „Ze houden mij toch
nooit van jou af!” weerstreefde ik haar zienswijze.
„Nee, misschien niet, ofschoon... als ik aan die Antje
denk...”, zei ze met enige aarzeling. „Maar ik zou toch
nimmer bij je thuis kunnen komen Piet, ik zou me
doodschamen als ze alles van me wisten, wil je daar
wel goed aan denken? Later misschien... als ik deze
rotzooi eenmaal ver achter me gelaten heb, als er eens
een dag komt dat Bram er niet meer is en ik weer vrij
ben...voorgoed!” Ze was heel ernstig geworden tijdens
dat gesprek. En nu was ook die naam weer gevallen...
Bram! De boze geest die altoos tegen de achtergrond
van onze gedachte en onze liefde als een dreigend
silhouet stond. Ik voelde altijd weer dezelfde afschuw
wanneer ze zijn naam noemde. Bram beheerste niet
alleen háár leven, maar in zekere zin ook 't mijne. En
bijna nooit kreeg ik hem te zien, maar overal was de
omgeving van zijn vage aanwezigheid doortrokken,
leek hij als een giftige damp de atmosfeer in dit huis te
verpesten. Ja, eenmaal was ik hem tegen 't lijf gelo-
pen... dat was toen ze hier pas woonde en ik nog niet
wist dat ze getrouwd was, een forse, zwaargebouwde
kerel met iets in z'n gezicht dat aan een gorilla deed
denken... of aan een zwaargewicht bokser. Hij deed mij
toen open en dacht blijkbaar dat ik voor een kamer
kwam. Hij liet me gewoon binnen en zei dat „de juf-
frouw” even weg was en dadelijk terug zou komen.
Toen Betty even later dan ook binnen kwam en ik haar
vroeg wie in godsnaam die vent was die me binnenge-
laten had, raakte ze zichtbaar in verwarring en redde
zich er uit met de verklaring dat het iemand was die een
ruit had gemaakt in de slaapkamer. Toen was voor de
eerste maal m'n wantrouwen gewekt dat kort daarop
zou leiden tot de afschuwelijke ontdekking dat ze met
deze kerel getrouwd was. Dat was allemaal gebeurd in
de beginperiode van onze innige liefdesverhouding... te
laat om nog de kracht op te brengen er een eind aan te
maken. Ik had het althans niet gekund en zij ook niet. 't
Bleek dat we elkaar niet meer missen konden en ik had
me er mee verzoend dat deze man niet in dit huis
woonde en zij in feite een soort „schijnhuwelijk” had
gesloten. Maar ook dat bleek een illusie te zijn toen ik
steeds meer ging ervaren wie deze man was en wat hij
in werkelijkheid met haar voor had, hoe zij geheel en al
een werktuig in zijn handen was. En ik moest weer
denken aan de vreselijkste ontdekking die ik eenmaal
deed, dat hij haar ook nog mishandelde... haar soms
afranselde op een brute manier.
Ik herinnerde me weer die avond, nu al enige
jaren geleden, dat ze tegen me zei dat ik maar niet
moest schrikken al ze zich had uitgekleed... want haar
lichaam zat vol blauwe plekken... „Piet, ik ben van de
trap gevallen en ik zie er bont en blauw uit...”, maar het
klonk wat vreemd en weinig overtuigend... er zat meer
achter. Toen 't zover was en ik geschrokken naar haar
keek toen ze naakt voor me stond, kon ik m'n ogen
nauwelijks geloven. Haar rug, billen en dijbenen waren
één en al bloeduitstorting en de striemen waren nog
duidelijk te zien. Ik weet nog hoe ik, de waarheid plot-
seling duidelijk doorziende, doldriftig overeind sprong
en haar toebeet: „Je liegt 't... je bent niet van de trap
gelazerd... zeg het maar ronduit, dat heeft die vuile
pooier gedaan... hij heeft je geslagen!!” Ik vatte haar bij
de schouders en schudde haar vertwijfeld door elkaar
om haar te dwingen de waarheid te zeggen. Tranen
stroomden over haar wangen toen ze 't eindelijk toegaf.
Ja, 't wàs zo... maar ze wilde er niet over praten...
nooit!! Ik probeerde haar er toe te bewegen dat ze mij
zijn adres zou geven, ik moest en ik zou er heen... hem
ter verantwoording roepen, z'n gore smoel tot pap
hengsten... hem desnoods vermoorden, de rotzak!! Ze
weigerde het zijn adres te noemen. Nooit zou ze 't
zeggen... nooit! En ze stampvoette daarbij op de vloer.
Later had ze 't me uitgelegd. Niet ik zou hem tot moes
geslagen hebben, maar hij zou het mij gedaan hebben...
en dan was ie nog heel vriendelijk tegen me, want de
grootste kans had er voor me bestaan dat hij me met
een paar messteken naar de andere wereld zou hebben
gejaagd! „Piet, je kent die man niet... hij is levensge-
vaarlijk, de schrik van de onderwereld... je weet niet
waarover je praat...!” zo waarschuwde ze me. Met
Bram viel dus niet te spotten, dat wist ik al sedert jaren.
Ik kon nu glimlachen over mijn naïviteit om te veron-
derstellen dat ik hem ooit had kunnen overreden af-
stand van haar te doen en haar vrij te laten. Hij mocht
het niet eens weten, die verhouding tussen haar en mij
en het was m'n geluk dat hij niet meer met haar samen
woonde en ze 't recht had hem de toegang tot haar
woning te weigeren. Alleen als hij ziek was... ja, dàn
kon ze hem verplegen... een typische vrouwelijke on-
doorgrondelijkheid van haar waar ik niets van begreep!
In de laatste maanden merkte ik vaak op dat
Liesje het leven in dit huis steeds meer zat begon te
worden, vooral sedert ze nu een paar maal bij me thuis
was geweest en gezien had hoe het in een ander huis-
houden toeging. Hoe had ze zich bij die gelegenheden
telkens weer vol interesse gebogen over al mijn bezig-
heden en liefhebberijen. Alles moest ze er van weten!
Haar enthousiasme kende geen grenzen en ze was
eenmaal volkomen in extase geraakt toen ik voor de
piano ging zitten en haar een piano-fantasie uit „La
Tosca” van Puccini voorspeelde. Dat ik haar dat nou
nooit verteld had... dat ik piano speelde... ze vond 't
prachtig en wilde steeds meer horen! Ze bleek een
schier onlesbare dorst te hebben naar kennis en lectuur
op elk gebied. De eerste keer dat ik haar uitgenodigd
had, kostte het nog veel overredingskracht om haar
zover te krijgen. Toen ze eenmaal geweest was, kwam
ze de volgende keren al gretiger en maakte ze minder
bezwaren. Er was zo ontzettend veel te zien en te bele-
ven bij mij waar ze alles van wilde weten. In deze tijd
van oorlog en donkere avonden was ook haar leeshon-
- 66 -
ger aan de dag getreden. Ze kon boeken in onze taal
heel goed lezen en begrijpen, en toen ze de enorme
boekenschat bij mij thuis had gezien, rustte ze niet
eerder of ik moest iedere week een boek voor haar
meebrengen en als ze er een uit had spraken wij over
de inhoud daarvan, ik merkte dan hoe ze er in opging.
Nadat ze enkele eenvoudige romans had verslonden
besloot ik op een keer „De kleine Johannes” van van
Eeden voor haar mee te brengen, een klassiek boek.
Aanvankelijk was ik bang dat ze het niet helemaal
begrijpen zou en als zodanig het verhaal misschien niet
kon waarderen. Maar met die gedachte kwam ik bedro-
gen uit. Een week later vroeg ik of ze er al wat van
gelezen had en toen brandde ze in één adem los over
dat prachtige boek! „O, Piet... ik ben er helemaal kapot
van... ik heb in bed tot drie uur in de nacht liggen le-
zen... kon er niet van ophouden. Ik heb hier en daar
liggen grienen bij dat verhaal over dat kleine jongetje...
en ik heb 't uit, maar ik ben al weer van voren af aan
begonnen. O, wat is dat een ontroerend mooi verhaal...,
en tot mijn stomme verbazing zag ik dat er vochtige
pareltjes in haar ogen glinsterden. Ze raakte er niet
over uitverteld en had van Eedens schepping tot in de
kleinste bijzonderheden in zich opgenomen. De „Klei-
ne Johannes” werd haar „bijbel”. Ik liet het haar hou-
den en zag later dat ze 't boek bijkans stuk gelezen had,
het werd HAAR boek! Ik begreep heel duidelijk waar-
om ze dit zo'n aangrijpend boek vond: de Kleine Jo-
hannes was het symbool van haar eigen geschiedenis,
haar levensspiegel. Zij zelf was dat kleine jongetje dat
z'n vertrouwde omgeving en knusse nest verlaat en zich
laat verleiden om een zwerftocht te beginnen door een
onbekende sprookjeswereld. Eerst is alles nog wonder-
lijk en avontuurlijk... maar later komen de narigheden
en als het kind dan terug verlangt naar z'n moeder en
z'n huis, is er geen weg terug meer en verschijnt de
eenzaamheid en de verlatenheid... Zo was het met Lies-
je ook gegaan. Als jong meisje weggelopen van huis,
naar een vreemd land gevlucht, zoekend het avontuur
en het volle leven..., dan door boze mensen gekwetst en
geschonden, met verschroeide vleugels neergestort en
opgeslokt door de boosaardige wereld... Ik kon begrij-
pen hoe ze zich vereenzelvigd voelde met het verhaal
van de Kleine Johannes en dat dit boek haar iets deed.
Het was een spiegel voor haar waarin ze steeds weer
moest kijken, waarin ze zichzelf telkenmale weer terug
kon vinden.
Zo waren mijn gedachten op deze middag af-
gedwaald naar voorbije dingen doordat we samen aan
het praten waren geraakt. En dat allemaal door het
snode plan van tante Mien om mijn oom deze wonder-
lijke missie te laten verrichten... die goddank mislukt
was! Betty had gelijk, één slachtoffer was meer dan
genoeg. Je kon er van op aan dat wanneer de toeleg van
tante Mien gelukt was, zij niets zou hebben nagelaten
om achter de waarheid te komen van Betty's bestaan en
haar tegenover de hele familie verder ter helle ver-
doemd zou hebben. Ik besefte dat ik op deze middag
door het oog van een naald was gekropen. Van nu af
aan zou ik er angstvallig tegen moeten waken dat mijn
tante naspeuringen zou gaan verrichten naar het verle-
den van de vrouw, die mij na alles toch wel het meest
dierbaar was gebleven.
Wat beschroomd en met een gevoel van onze-
kerheid keerde ik tegen etenstijd huiswaarts. De ten
Bouwhuyzen waren er nog, de tafel stond reeds gedekt
en de soep werd opgediend. Bij het binnenkomen kon
het me niet ontgaan hoe mijn tante mij opmerkzaam
observeerde met lichte spot in haar ogen. Er was geen
twijfel mogelijk... oom Wim had z'n relaas al gedaan
van de mislukte toeleg... mijn leugen over de woon-
plaats van m'n vriendin had ze volkomen doorzien.
Neef Pieter liet zich niet zo makkelijk meer strikken!
Hoofdstuk 15
Wat rest mij verder nog over het rampjaar 1940 te
schrijven? We waren bezet gebied geworden en tot nu
toe had het er nog steeds de schijn van dat het met die
bezetting wel zou loslopen. Ogenschijnlijk hielden de
moffen zich nog koest. Het bleef bij wat verbods-
bepalingen waarvan geen enkele goedgeaarde vader-
lander zich een bal aantrok. We luisterden trouw naar
de Engelse zender, elke avond na het eten prompt om
kwart voor zeven, maar we werden er nog niet veel
wijzer van. Wel breidde de oorlog zich geleidelijk nog
verder over heel Europa uit, Italië viel op 2 oktober
Griekenland binnen en er was weer een nieuwe aanlei-
ding voor de Asmogendheden om een hysterisch
vreugdegehuil aan te heffen.
In oktober kwam er een ongedachte werkver-
ruiming op de zaak die verband hield met het op grote
schaal drukken van geleidebiljetten ten dienste van de
voedseldistributie. Het luie leven was eensklaps afge-
lopen en ik zat weer oudergewoonte bijna alle dagen op
het bedrijf. Wel waren de werkuren iets gewijzigd toen
de dagen in het najaar korter werden. We begonnen
geleidelijk aan 's morgens op een later uur in verband
met de verduisteringvoorschriften. Het was ondoenlijk
gebleken om de fabriek geheel van verduis-
teringsgordijnen te voorzien, en daarom hielden de
werktijden gelijke tred met het opkomen van de zon.
Het werd ineens zó druk dat er in november een paar
avonden per week overgewerkt moest worden, iets dat
in geen jaren meer voorgekomen was. Er werd dan een
bepaald gedeelte verduisterd aan de zijde van de Rus-
tenburgerstraat en ongeveer op het midden van de
afdeling werd een groot zeildoek gehangen. Je ver-
huisde dan met je hele hebben en houwen naar het
- 67 -
Ik nam mij heilig voor dat ik de discretie
rondom Betty tot het alleruiterste zou verzekeren;
niemand van de familie zou meer één woord uit mij
krijgen dat voor hen een aanknopingspunt mocht zijn
tot ongewenste inmenging in haar persoonlijk leven.
Misschien was de vastberadenheid daaromtrent duide-
lijk op mijn gezicht te lezen... want niemand van de
familie deed tijdens de maaltijd een nadere poging om
mij uit de tent te lokken, het onderwerp werd doodge-
zwegen!
Maar... we hadden gelukkig altijd nog de oor-
log als onderwerp om over te praten!
afgeschermde gedeelte en werkte daar tot 8 uur of soms
wel tot halfnegen over. De eerste maal dat mij dit over-
kwam had ik er helemaal niet op gerekend. Het was
juist erg donker weer en geen maan aan de hemel, ook
had ik de lantaarn niet bij me. Ik weet niet meer hoe ik
die avond ben thuisgekomen... strompelend en op de
tast mijn weg zoekend in het pikkedonker!
En dan was er in die dagen nog iets dat de
gemoederen druk bezig hield. De moffen hadden name-
lijk bekend gemaakt dat we allemaal geregistreerd
moesten worden, met andere woorden ze gingen het
beruchte „persoonsbewijs” invoeren. Deze „coupe de
spectacle” vond plaats in de maand september, het
werd de maand van de familiereünies omdat alle men-
sen met dezelfde familienaam elkaar ontmoetten! Wij-
zelf hielden er een nicht aan over die we tevoren nog
nimmer gezien hadden. Om te beginnen moest iedereen
pasfoto's laten maken in drievoud. In de grote ruimte
van het RAI-gebouw waren de bureaus ingericht waar
je op de aangegeven dag met je hele familie verschijnen
moest teneinde het identiteitsbewijs machtig te worden.
Dat was een hele gedoente, want buiten dat je ganse
doopceel gelicht werd, werden er ook vingerafdrukken
genomen en in tweevoud afgedrukt op het per-
soonsbewijs en in de archiefkaart. Je kreeg het gevoel
of je een misdadiger was. Alles gebeurde met de echte
Duitse grondigheid en eenmaal afgehandeld was je
voorgoed in het Duitse „meesterbrein” vastgelegd en
kon je nergens meer onderuit. Dat verdomde persoons-
bewijs was een uiterst geraffineerd middel van de mof-
fen om op iedere Nederlander vat te krijgen. Overal
waar je heen reisde, aan de stations of wanneer je met
een of andere instantie te maken kreeg, konden ze naar
dat bewijs vragen en wee je gebeente als je het dan niet
bij je had! Er kon onmiddellijke arrestatie op volgen.
Ook wanneer mensen gezocht werden wegens sabotage
of ondergronds verzet was dit bewijs een zeer gevaar-
lijk wapen dat door de Duitsers gehanteerd werd. Ge-
lukkig beschikte de „Ondergrondse” over bekwame
vakmensen die al spoedig in staat waren het persoons-
bewijs op perfecte wijze na te maken!
Ook de distributie van levensmiddelen en tex-
tiel werd zoetjesaan uitgebreid tot nagenoeg alle dage-
lijkse gebruiksartikelen. Ik hamsterde shag en pijpta-
bak waar ik maar kon en had op de plank van de kleer-
kast in mijn kamer alles volgestouwd met onsjes rook-
tabak... Ik dacht dat er geen opkomen aan was en dat ik
met die voorraad makkelijk de oorlog kon doorkomen!
Het ging ook een halfjaar goed, ik greep maar raak als
de tabakszak leeg was... totdat ik op een zeker moment
misgreep en tot de pijnlijke ontdekking kwam dat mijn
hele voorraad tabak schoon op was! Ik zou het
voortaan met mijn rantsoenbonnen moeten stellen en
wat zuiniger moeten roken! De zwarte handel begon
ook van zich te doen spreken, al zou dit verschijnsel
pas in de daarop volgende jaren een veel grotere om-
vang aannemen. Al was er schaarste, de rantsoenen
waren op het eind van 1940 nog alleszins voldoende
dat niemand erg veel te kort kwam.
Het bijhouden van de distributiebonnen begon
langzamerhand een ingewikkelde zaak te worden nu
steeds meer artikelen en levensmiddelen op de bon
kwamen. Elke week werden de nieuwe toewijzingen
bekend gemaakt in de dagbladen voor brood, vlees,
boter, suiker et cetera. De lijst begon op den duur zó
uitgebreid te worden dat je er een avond voor nodig
had om al die bonnen uit te zoeken en in een apart etui
te verzamelen om ze bij de winkeliers makkelijk bij de
hand te hebben. Mijn vader was daar een meester in en
had zich de administratie daarvan tot taak gesteld,
moeder vond het maar een ingewikkelde boel en was al
lang blij dat hij zich er over ontfermd had.
Thee en koffie waren al spoedig van het to-
neel verdwenen. Voor de koffie hadden ze een smake-
lijk surrogaat bedacht onder een merk „Pitto” genaamd,
waarin, volgens zeggen, nog een hoeveelheid echte
koffie was verwerkt uit de voorraden die er nog waren
voor de Duitse invasie. Vóór de oorlog uitbrak hadden
wij ongeveer tien pond thee ingeslagen, alles verpakt in
staniol en luchtdicht afgesloten. Vader had eens ge-
zegd: „Nou jongens, als díe thee op is, dan is de oorlog
ook wel voorgoed afgelopen!” De optimist! Maar ook
hiermee bleek al gauw dat wanneer we in tijd van nood
nog eens een geurig bakje thee wilden genieten, we
onszelf nu al drastisch op rantsoen moesten stellen.
Daarom werd in 't vervolg alleen nog maar op de zon-
dagen en bij feestelijke gelegenheden echte thee gezet.
De surrogaat-industrie had ook hierop wat gevonden:
een soort bruin gekleurd tabletje verpakt in kleine
zakjes onder de naam „Santé”. Opgelost in heet water
- 68 -
produceerden ze een vloeistof die alleen de kleur van
thee gemeen had maar verder nergens naar smaakte! -
Wat de rooktabak betreft viel er zo hier en daar nog
wel eens een pondje goede tabak op de kop te tikken.
We hadden het geluk dat de firma de Bussy de veilings-
lijsten van de Tabak in de Nes sedert jaren verzorgde
en „meneer Hasselaar van de tabak” had wat dat betreft
goede relaties met de importeurs en wist op die manier
het rookgenot van z'n collega's nog geruime tijd gaande
te houden! In deze tijd van spanningen had je een pijpje
„knaster” dan ook verdomd nodig op z'n tijd! Op je
tabaksbonnetje kon je alleen nog maar keus maken uit
één pakje sigaretten, of shag en rooktabak, òf tien siga-
ren en daar moest men dan twee weken mee toe.
Op een zondagmiddag toen ik bij Betty was
geweest en op 't punt stond afscheid van haar te nemen,
zei ze plotseling tegen me: „Zeg Piet, hebben jullie wel
eens gebrek aan suiker thuis?”' Nou, dat hadden we
inderdaad nogal eens, want we waren bij ons thuis
gewend dat de suikerpot niet gespaard bleef en zowel
mijn vader als ikzelf waren echte „zoetbekken”. En dat
zei ik dan ook tegen mijn vriendin. - „Ik heb 4 suiker-
bonnen voor je”, zei ze met een geheimzinnig lachje. -
„Vraag nou niet hoe ik er aan kom... maar ik heb ze
over... er wonen hierboven mensen die geen suiker
gebruiken en dan geven ze die bonnen aan mij.” Wel,
dat was verdomd aardig van dat Lieske en ik verzeker-
de haar dat mijn moeder daar erg blij mee zou zijn. Ze
hoefde er niets voor te hebben terwijl die bonnetjes
toch minstens een kwartje per stuk waard waren in die
tijd. „Maar Piet... wàt zeg je nu thuis tegen je moeder
als ze vraagt hoe je aan die bonnen komt?” Tja, dat was
wel een beetje 'n netelige vraag. Natuurlijk zou ze dat
vragen, dat wist ik maar àl te goed. „Weet je wat, ik zal
het haar maar gewoon vertellen dat ze van jou zijn...”,
stelde ik voor. „En waarom ook eigenlijk niet, ze weten
nu toch eenmaal van je bestaan af!”'Ze stemde er lijde-
lijk in toe dat ik het maar eerlijk moest vertellen thuis.
„Maar denk er om dat je moeder er niets voor terug
mag geven, hoor!” voegde ze er waarschuwend aan toe.
„Ik wil dit gewoon uit vriendschap doen... zeg maar dat
het een blijk van genegenheid is van die kleine rotmof-
fin...”, zei ze met een schalks lachje, terwijl ze zich
liefkozend onder mijn winterjas nestelde en haar armen
stevig om mij heen klemde. „Afgesproken, dat zal ik
zeggen tegen haar... kleine rotmoffin!” schold ik liefko-
zend. Zo ontstond er een geheimzinnig onzichtbaar
contact tussen Betty en mijn moeder. Moeder was er
bijzonder door verrast en erg blij met dit gebaar van
vriendschap, maar het schiep vanzelfsprekend weer
nieuwe problemen. Ze wilde maar telkens dat ik Betty
zou uitnodigen bij ons thuis want ze wilde haar natuur-
lijk persoonlijk bedanken. Ik herhaalde wat ik al eerder
gezegd had, dat Betty daarvan niets wilde weten en me
dat uitdrukkelijk te kennen had gegeven. - „Nu, zeg in
ieder geval maar tegen dat vrouwtje dat ze heel erg
bedankt wordt namens mij en dat ze een schat is...”,
besloot moeder. Het bleef niet bij die suikerbonnen,
haast elke week stopte Betty mij allerlei bonnen in de
hand van artikelen die nogal schaars waren. Dan waren
het weer een paar boterbonnen en soms een vleesbon.
Ik vroeg me maar niet af hoe ze er aan kwam, maar ze
verzekerde me dat ik ze gerust kon aannemen en dat ze
die bonnen op een eerlijke manier had gekregen. Nadat
ik zo enige malen met deze „Liebesgaben” van Betty
was thuisgekomen, kwam moeder op een keer met een
pakje bij me aanzetten... of ik dat maar aan mijn vrien-
din wilde geven, met de hartelijke groeten er bij en
bedankt voor de bonnetjes. Of ik al zei dat Betty daar
absoluut niets voor terug wilde hebben, het hielp
niets... ik moest het haar tòch maar geven. En zo ge-
schiedde. Liesje was er tot mijn verwondering tòch heel
erg door verrast en nam het pakje zonder tegenwerpin-
gen te maken van mij aan. Er zaten heerlijke bonbons
in die moeder nog had weten te bemachtigen. „Ik weet
nu tenminste dat je een fijne moeder hebt, Piet”, zo
oordeelde Betty, „Houdt haar maar goed in ere zolang
je haar nog hebt... beloof je me dat? Mijn eigen moeder
zou het ook gedaan hebben!”
't Was een wonderlijke situatie met mijn
pseudovrouw, waar ik als quasi-echtgenoot over de
vloer kwam en een soort semi-huwelijk in stand hield
dat in feite alleen maar op drijfzand was gebouwd. De
verhouding was nu zó geworden dat ik ook op de dagen
dat ik niet werkte bij haar kwam, meestal al vroeg op
de middag. Vaak zat ze dan nog in haar eentje te lun-
chen en dan moest ik een boterhammetje meeëten...
ging ze gauw een eitje voor me bakken, of ik trek had
of niet! Wat in die tijd ook nogal eens voorkwam was
dat ze me om raad kwam vragen bij het invullen van
formulieren en belastingaangiften, of paperassen be-
treffende de distributie. En of ik haar dan het plezier
wilde doen om ze voor haar in te vullen want ze was
bang dat ze fouten zou maken met de taal. 't Is vanzelf-
sprekend dat ik zulks met grote toewijding voor haar
deed en zo werd ik dus voortaan ook haar administra-
teur, ze vertrouwde me daarbij een heleboel zaken toe
die mij een heel ander inzicht gaven omtrent haar mid-
delen van bestaan. De band tussen haar en mij werd
daardoor al meer en meer vertrouwelijk; als Bram er
niet was geweest, die als het zwaard van Damocles
boven m'n hoofd hing, dan had er in die tijd wel de
kans bestaan dat ik voorgoed bij mijn vriendin in huis
was getogen. 't Zou een orkaan in de familiekring ver-
oorzaakt hebben. Ook op mijn eigen verjaardag was ik
de hele middag bij haar. Die dag viel namelijk op
maandag en ik had thuis m'n verjaardag op de zondag
er voor gevierd, voornamelijk met het oog op de duis-
ternis des avonds. Ze waren allemaal zondagmiddags
gekomen. Betty had mij nadrukkelijk uitgenodigd om
het feest te vieren bij haar thuis. Ze had er een echt
feestelijk tintje aan gegeven, de tafel leuk aangekleed
met een bloemetje er op en ze had zelfs het cadeautje
niet vergeten, een prachtige stropdas. Ze was ongeloof-
- 69 -
lijk lief voor me die middag en ik had mij nimmer
dankbaarder gevoeld omdat ik haar teruggevonden had
dan tijdens die kostbare uren. Ze had het pleit volledig
gewonnen van Antje. Ze had mij opnieuw veroverd met
haar charmes en haar fijne intelligentie. Ik had nu tel-
kens het eigenaardige gevoel dat ik in Putten en bij
alles wat zich kort daarna had afgespeeld, door het oog
van een naald gekropen was en ontsnapt was aan een
situatie die mij in grote moeilijkheden had kunnen
brengen. Of dat gevoel reëel was... wie kan het weten?
Het leven biedt nu eenmaal talrijke mogelijkheden,
maar 'n mens kan slechts uit één ervan kiezen... hij zal
nimmer weten wat de andere mogelijkheid, die hij
verzuimde te benutten, hem gebracht had kunnen heb-
ben...!
Het jaar 1940 ebde weg in een toestand van onzeker-
heden over onze toekomst. Duitsland was aan de win-
nende hand, had nagenoeg het gehele westen van Euro-
pa in een vaste greep. De kans dat wij spoedig bevrijd
zouden worden leek op die laatste dag van het jaar wel
héél ver van ons verwijderd. Er was moed voor nodig
om daar in te geloven nu de moffen overal voorwaarts
oprukten en al hun aanvalskracht vanuit de lucht op
Engeland gericht hielden, in het bijzonder op de miljoe-
nenstad Londen. Uit de schaarse berichten die ons
bereikten was duidelijk dat de Engelsen ontzettend te
lijden hadden onder de nachtelijke bombardementen op
hun stad. Het had er de schijn van dat Engeland de druk
niet langer zou kunnen weerstaan, nu hele wijken van
Londen in brand stonden en tienduizenden de stad
verlieten om op het platteland veiligheid te zoeken. De
meeste kinderen waren daar reeds lang geëvacueerd
naar het noorden. Maar ondanks dit alles verkeerden de
Engelsen geenszins in een staat van ontreddering. Zij
hadden Churchill... hij was de man die hen met ijzeren
vuist naar de overwinning zou leiden. Voorlopig kon
hij het Engelse volk alleen maar „zweet, bloed en tra-
nen” beloven... Maar Albion bleef overeind... als een
rots in de branding! En er gebeurde in die dagen tòch
een klein wonder dat velen tot nadenken stemde. De
Duitse luchtarmada van Hermann Goering werd lang-
zaam maar zeker boven zuidelijk Engeland in de pan
gehakt. De Engelsen hadden een geheim wapen uitge-
vonden waarmee ze de Duitse eskaders reeds ver bo-
ven de Noordzee konden signaleren. Dat wapen begon
zich steeds meer te ontwikkelen en groeide uit tot een
machtig systeem van luchtafweer dat de moffen op het
verlies van duizenden bommenwerpers kwam te staan
waartegen zij niets konden uitrichten. En in die tijd
bouwden de Engelsen een geducht verdedigingssys-
teem op langs de gehele kustlijn teneinde een Duitse
invasie vanuit zee te kunnen afweren. Maar zie....,
hoewel iedereen er van overtuigd leek te zijn dat de
Duitsers in het najaar van 1940 op massale wijze de
Noordzee zouden oversteken om Engeland te bezetten
en ze voor dat doel overal in de bezette gebieden alles
wat maar varen kon hadden gerekwireerd, van rijnaken
tot ouwe pramen, bleef de veel geroemde en „heroï-
sche” invasie van Engeland uit... „Es kommt später...”
zeiden de Duitse jongens, maar het kwam nooit! De
slag om Engeland hadden de Duitsers verloren... daar
viel niet aan te tornen! Dàt was nu het kleine wonder
dat ons op de been hield, dat ons de moed gaf om in
een uiteindelijke bevrijding van ons land te blijven
geloven.

Oudejaarsnacht 1940..., om klokslag 12 uur

moffentijd... doodse stilte buiten op de straten, geen
geknal van vuurwerk, geen ketelmuziek. We stonden er
van te kijken, dachten dat iedereen bang was voor
moeilijkheden met de bezetters... maar neen hoor, we
hadden alleen maar ons eigen tijdstip van uitluiden van
het rampjaar 1940 gekozen. En dat tijdstip was de oude
vertrouwde Greenwichtijd, dat viel pas als de klokken
hier op tien minuten over halftwee stonden. En zo kon
het gebeuren dat in 't holst van de nacht om 1 uur 40
min. plotseling buiten op de waranda's een hels kabaal
losbarstte van ketelmuziek en nog over gebleven rotjes
en bommetjes uit betere tijden. Het lawaai groeide uit
tot een helse demonstratie tegen de Duitse bezetters.
Het leek of iedereen stapelgek geworden was, nog
nooit tevoren was er op oudejaarsnacht zo'n spektakel
gemaakt dat minutenlang aan hield. Wat deden onze
bezetters er tegen? Welaan, ze gaven, toen 't hen begon
te vervelen, een fiks luchtalarm ten beste om deze
rumoerige oudejaarsnacht een waardig slot te bezorgen.
Maar dat kon geen mens deren... we zopen de laatste
jenever op die er nog was als heildronk op een betere
toekomst...!

Het jaar 1940 was verstorven; een rampjaar in

onze herinnering, Maar we moesten verder, wáár het
ook heen mocht gaan. We wisten nu tenminste waar we
aan toe waren en we konden ons richten op dat éne
doel: de bevrijding van het Duitse juk. Hoe dat moest
gebeuren? Het was allemaal nog zo nieuw en vaag en
er zou nog heel wat gaan gebeuren eer we zóver waren
dat er sprake kon zijn van een daadwerkelijk georgani-
seerd verzet tegen de nazibenden. Het komende jaar
zou ons spoedig een flinke stap dichter bij dit doel
brengen...

Amsterdam, 1946

- 70 -