Zestaw EdW09 zawiera nastpujce

elementy (specyfkacja rodzajowa):

1. Diody prostownicze 4 szt.
2. Ukady scalone 4 szt.
3. Tranzystory 8 szt.
4. Fotorezystor 1 szt.
5. Przekanik 1 szt.
6. Kondensatory 22 szt.
7. Mikrofon 1 szt.
8. Diody LED 11 szt.
9. Przewd 1 m
10. Mikroswitch 2 szt.
11. Piezo zgeneratorem 1 szt.
12. Rezystory 64 szt.
13. Srebrzanka 1 odcinek
14. Zatrzask do baterii 9V 1 szt.
15. Pytka stykowa prototypowa
840 pl stykowych 1 szt.
Cena zestawu EdW09 47 z brutto
(www.sklep.avt.pl)
Uwaga Szkoy
Tylko dla szk prenumerujcych
Modego Technika
przygotowano Pakiety Szkolne
zawierajce
10 zestaww EdW09
(PS EdW09) wpromocyjnej
cenie 280 z brutto,
tj. zrabatem 40%.
PRAKTYCZNY
KURS
ELEKTRONIKI
cz. 15
Jeli nie masz bladego pojcia oelektronice, ale chtnie
by pozna jej podstawy, to nadarza Ci si niepowtarzalna
okazja. We wsppracy zbratni redakcj miesicznika
Elektronika dla Wszystkich publikujemy wModym
Techniku cykl fascynujcych lekcji dla zupenie pocztku-
jcych. Jest to Praktyczny Kurs Elektroniki (PKE) zakcen-
tem na Praktyczny, gdy kada lekcja skada si zprojektu
iwykadu zwiczeniami, przy czym projekt to konkretny
ukad elektroniczny samodzielnie montowany iurucha-
miany przez kursanta. Pewnie mylisz sobie piknie,
ale jak ja mam montowa ukady, nie majc lutownicy
aniadnych czci elektronicznych. Ot jest rozwizanie!
Lutownicy nie bdziesz wogle uywa, gdy wszystkie
ukady bd montowane na pytce stykowej, do ktrej
wkada si nki elementw na wcisk.
Irzecz najwaniejsza! Wydawnictwo AVT przy-
gotowao zestaw EdW09, zawierajcy pytk stykow
iwszystkie elementy, jakie bd potrzebne do wykonania
kilkunastu projektw zaplanowanych wPKE. Zestaw
EdW09 mona kupi wsklepie internetowym
www.sklep.avt.pl lub wsklepie frmowym AVT
(Warszawa, ul. Leszczynowa 11) cena brutto 47 z.
Ale Ty nie musisz kupowa! Dostaniesz ten zastaw
za darmo, jeli jeste prenumeratorem MT lub wykupisz
wkrtce prenumerat. Wystarczy wysa na adres:
prenumerata@avt.pl dwa zdania:
Jestem prenumeratorem MT izamawiam bezpatny
zestaw EdW09. Mj numer prenumeraty: ......................
Jeli otrzymamy to zamwienie przed 28 kwietnia
2014r., to zestaw EdW09 wylemy Ci wpoowie maja
2014r., wraz zczerwcowym numerem MT.
Uwaga uczniowie!
Szkoy prenumerujce MT otrzymuj Pakiety Szkolne
PS EdW09, zawierajce po 10 zestaww EdW09 (kady
znich zawiera komplet elementw zpytk stykow)
skalkulowane na zasadach non proft wpromocyjnej
cenie 280 z brutto za jeden pakiet PSEdW09 (tj. zra-
batem 40% 28 z brutto za pojedynczy zestaw EdW09,
ktrego cena handlowa wynosi 47 z). Upewnij si, czy
Twoja szkoa prenumeruje MT (niemal wszystkie szkoy
ponadpodstawowe iwiele podstawowych otrzymuj
MT wprenumeracie sponsorowanej przez Ministerstwo
Nauki iSzkolnictwa Wyszego) iprzeka nauczycielom
informacj oPraktycznym Kursie Elektroniki zpromo-
cyjnymi dostawami Pakietw Szkolnych PS EdW09
do wicze praktycznych.
Oto pitnasta cz PRAKTYCZNEGO KURSU ELEKTRONIKI, ktry zainaugurowalimy wMT 2/2013 ibdziemy
kontynuowa wkolejnych wydaniach. Zainteresowanie kursem jest olbrzymie, dlatego zdecydowalimy si umo-
liwi czytelnikom doczenie do niego wdowolnym momencie. Wszystkie poprzednie czci s dla wszystkich do-
stpne wformacie PDF na stronie www.mt.com.pl. Mona znich korzysta wkomputerze lub sobie je wydrukowa.
Mona te kupi wszystkie archiwalne numery MT na www.ulubionykiosk.pl. Publikacja kadej kolejnej czci jest
zawsze poprzedzona jedn stron wstpnych informacji (jest to wanie ta strona), eby nowi czytelnicy mogli zapo-
zna si zzasadami KURSU idoczy do kursantw. ZAPRASZAMY!
Autorem Praktycznego Kursu Elektroniki jest Piotr
Grecki, redaktor naczelny kultowego wwiecie hob-
bystw elektronikw miesicznika Elektronika dla
Wszystkich, autor legendarnych cykli artykuw iksi-
ek uczcych elektroniki od podstaw.
75
Projekt 15
Iluminofonia selektywna
A
+
+
+
T
4

B
C
5
5
8 BC548
LED1
LED2
biae
R17
22k
U1B
LM358
U1A
LM358
C9
10F
R19
R20
2 x 470
R18
47k
D1
1
N
4
1
4
8
T3
+9V...15V
+
+
+
R7
R2
100k
R4 1k
R6 10k
R8
4,7k
R10
R9
ME
R1
4,7k
R3
100k
R5
10k
T1
BC548
T2
BC558
R12
220k
R11
R13
220k
R15
R14
R16
1
0
n
F
C
1
0
3
2 1
C2
100F
C8
10F
C3
100F
C1
1F
(62,5k)
(1,52k)
(3,59k)
(2,94k)
(6,94k)
(121k)
C4
C5
C6
C7
C4-C7=100nF
sztuczna masa
4,7k+
+2,2k
2,2k+
+470+
+220
2,2k+
+1k+
+470
1k+470
47k+
10k+
4,7k
100k+22k
*
1k
5
6 7
8
4
+
Na fotografi wstpnej pokazany jest model selektywnej, pasmowej iluminofonii, reagujcy na dwiki
zzakresu okoo 70...280 Hz. Powoduj one zawiecanie dwch biaych diod LED. Ukad zawiera skutecz-
ny fltr pasmowy, ktry nie tylko przepuszcza, ale te okoo 10-krotnie wzmacnia sygnay wpamie prze-
pustowym, asilnie tumi sygnay oinnych czstotliwociach. Wrezultacie ukad zupenie nie reaguje na
sygnay oobcych czstotliwociach. Wyrnia si tym spord typowych ukadw iluminofonicznych,
wktrych zreguy stosowane s proste imao skuteczne fltry, reagujce take na silne przebiegi obce.
Wprezentowanym ukadzie czstotliwo fltru mona bardzo atwo zmienia przez wymian czterech
jednakowych kondensorw. Czuo iluminofonii mona atwo korygowa za pomoc jednego rezysto-
ra. Model zfotografi wstpnej ma du czuo. Przy gonej muzyce mona zmniejszy wzmocnienie,
usuwajc zupenie R7, agdyby nadal byo za due, mona te zmniejszy warto R1.
WElportalu (www.elportal.pl/pke) zamieszczony jest flmik pokazujcy prac modelu zfotografi
tytuowej.
Opis ukadu dla zaawansowanych
Schemat ideowy jednokanaowej iluminofonii pasmowej pokazany jest na rysunkuA. Mikrofon elektre-
towy ME pracuje wtypowym ukadzie pracy zrezystorem obcienia R1 ifltrem R4C2. Sygna zmikro-
fonu przechodzi przez C1 ijest wzmacniany wprzedwzmacniaczu ztranzystorami T1, T2. Wzmocnienie
tego stopnia wyznaczone jest przez stosunek rezystorw R6/R7 imona je zmienia wszerokim zakresie,
modyfkujc warto R7 (220V10kV).
Wzmocniony sygna podawany jest na dwustopniowy fltr ze wzmacniaczami operacyjnymi U1A
iU1B. Jest to fltr pasmowy oczstotliwoci rodkowej 140Hz i3-decybelowym pamie przenoszenia
76 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
C
B
te wynoszcym 140Hz. RysunekB pokazuje charakterystyk amplitudow fltru ijego schemat. Na
rysunkuB podane s idealne wartoci elementw, wyliczone przez program projektowy. Te wartoci s
zaznaczone na rysunku Akolorem niebieskim. Odchyki od tych wartoci skutkuj nie tylko przesuni-
ciem czstotliwoci, ale te zdeformowaniem charakterystyki. Wtakich fltrach zreguy stosuje si re-
zystory otolerancji 1% ikondensatory omoliwie wskiej tolerancji, najlepiej dobierane. My stosujemy
kondensatory C4C7 nieselekcjonowane, wprost zpudeka, apotrzebne wartoci rezystancji skadamy
zdwch lub trzech rezystorw. Na rysunku Awartoci te podane s kolorem czerwonym.
Omawiany dwustopniowy fltr wydziela zodbieranych dwikw tylko skadniki oczstotliwociach
ze swojego pasma. Sygnay te s podawane przez rezystor R17 ikondensator C9 na rezystor R18 ina
aktywny prostownik ztranzystorem T3. Dioda D1 zapewnia symetryczn prac prostownika. Rezystor
R18 jest potrzebny choby tylko po to, eby po wczeniu zasilania szybko naadowa C9 by zbyt dugo
nie wieciy wtedy diody LED.
Jeeli sygnay zmienne zwyjcia wzmacniacza bd mie na bazie T3 amplitud powyej 0,6V, wtedy
tranzystor ten bdzie otwierany wdodatnich szczytach sygnau. Przepyw prdu kolektora T3 otworzy
wtrnik na tranzystorze T4 izawieci biae diody LED1, LED2. C10 jest fltrem tego aktywnego prostow-
nika. Bez kondensatora C10 diody wieciyby tylko wdodatnich szczytach sygnau, ajego obecno
przedua wiecenie diod LED. Warto C10 mona zmienia wedug upodobania (0nF1mF).
Filtr pasmowy ze wzmacniaczami operacyjnymi U1A, U1B jest tak zaprojektowany, eby mona byo
atwo zmieni jego czstotliwo. Wystarczy zmieni jednakowe kondensatory C4...C7. Zkondensatora-
mi opojemnoci 100nF czstotliwo rodkowa wynosi okoo 140Hz. Zmieniajc pojemnoci na 470nF,
otrzymamy fltr najniszych czstotliwoci, reagujcy na sygnay zpasma 15Hz...60Hz. Wymieniajc
C4...C7 na 22nF, otrzymamy fltr oczstotliwoci rodkowej 640Hz ipamie okoo 320Hz...1,28kHz.
Zkondensatorami 4,7nF pasmo wyniesie okoo 1,5kHz...6kHz, azkondensatorami 1nF otrzymamy
fltr najwyszych czstotliwoci opamie okoo 7kHz...28kHz. Poszczeglne pasma nie zachodz na
siebie zachowana jest separacja kanaw, co pokazuje rysunek C.
My musielimy zastosowa kondensatory
100nF, bo wzestawie EdW09 mamy odpo-
wiedni liczb tylko tego nominau. Trzeba
te pamita, e wzmacniacze operacyjne
zkostki LM358 zawartej wzestawie EdW09
s powolne inadaj si jedynie do fltrw
1k 10k 30k 100 10 3k 300 30
Czstotliwo [Hz]
C1...C4
100nF
C1...C4
22nF
C1...C4
1nF
C1...C4
4,7nF
C1...C4
470nF
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
77
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
D
Wykad zwiczeniami 15
Poznajemy elementy iukady elektroniczne
niskich czstotliwoci (30Hz i140Hz, najwyej
640Hz). Realizujc fltry owyszych czstotliwo-
ciach, trzeba zastosowa szybsze wzmacniacze opera-
cyjne, aprzedwzmacniacz, zamiast na tranzystorach,
te mona byoby zrealizowa na takim szybkim
wzmacniaczu operacyjnym.
Ukad mona zmodyfkowa, zmieniajc wartoci ele-
mentw prostownika istosujc tranzystor T4 owikszej
mocy. Wtedy a prosi si zastosowa diody LED oduej
mocy. Tak modyfkacj mona przeprowadzi wedug
rysunkuD, dobierajc wedug upodobania C10 istosu-
jc szeregowe rezystory ograniczajce prdu, stosownie
do uytych diod LED. Trzeba te zadba oskuteczne
chodzenie diod LED mocy popu-
larne diody wobudowie Star (foto-
grafaE), niezalenie od ich mocy
maksymalnej, bez dodatkowego
radiatora mog rozproszy do 1W
ciepa, czyli pracowa zprdem do
350mA.
Mona wykona oddzielne, auto-
nomiczne moduy iluminofonii na
rne pasma czstotliwoci izdio-
dami ornych kolorach. Mona te
zrealizowa wsplny przedwzmac-
niacz zjednym mikrofonem oraz
pi oddzielnych fltrw iukadw
wykonawczych zrnokolorowymi
lampami. Czuo poszczeglnych
kanaw iluminofonii zapewne trze-
ba bdzie dobra indywidualnie (za
pomoc R7), zalenie od warunkw
pracy irodzaju muzyki.
+ +
PNP
mocy
np.
BD244
*
*
BC548
LED
mocy
R17
2,2k
U1B
Filtr
C9
22F
R18
4,7k
D1
1
N
4
1
4
8
T3
+9V...15V
* *
*
- wartoci dobierane
E
Wwykadzie 10 mwilimy owspomaganiu, gdy omawialimy fltry drugiego rzdu. Realizowalimy
tam fltry wkonfguracji Sallena-Keya zwtrnikiem tranzystorowym.
Filtry VCVS. Poznane wczeniej fltry okonfguracji Sallena-Keya mona zpowodzeniem zrealizo-
wa na wzmacniaczu operacyjnym wedug rysunku1. S one odmian fltrw zwanych VCVS (Voltage
Controlled Voltage Source), czyli ze rdem napiciowym sterowanym napiciem. Tym rdem ste-
rowanym moe by nie tylko
wtrnik, ale te wzmacniacz
nieodwracajcy wtedy fltr
bdzie dodatkowo wzmac-
nia przepuszczane sygnay.
Oglny schemat fltru VCVS
pokazany jest na rysun-
ku2a, arysunki2b, 2c i2d
przedstawiaj fltry or-
nych charakterystykach.
Filtry MFB. Filtr odanej
charakterystyce mona zrea-
lizowa na wiele sposobw.
Prost ipopularn konf-
guracj maj fltry zwane
a)
wy
we
b)
wy we
we
we
wy
wy
Sallen-Keya dolnoprzepustowy Sallen-Keya grnoprzepustowy
C2 C1
R1
R2
C2
C1
R1
R2
wtrnik
C2 C1
R1
R2
wtrnik
+
+
C2
C1
R1 R2
1
78 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
4
2
3
MFB (Multiple FeedBack), czyli fltry wieloptlowe, fltry zwielokrotnym sprzeniem zwrotnym.
Oglny schemat fltru MFB pokazany jest na rysunku3a. Rysunki3b, 3c, 3d pokazuj fltry ornych
charakterystykach.
Zwr uwag, e fltry zrysunku2d i3d s fltrami rodkowoprzepustowymi, ktre preferuj tylko
jedn czstotliwo ich charakterystyka jest pojedyncz gr. Zalenie od wartoci elementw,
szczyt tej gry moe by mniej lub bardziej stromy iwski. Bardziej wski istromy jest wfltrach
oduej dobroci (oznaczanej liter Q) rysunek4. Pocztkujcy na podstawie innych yciowych analo-
gii czsto uwaaj, e czym wiksza dobro Q, czyli czym wsza charakterystyka czstotliwociowa,
tym lepiej. Wrzeczywistoci sytuacja wcale nie jest tak prosta. Dua dobro oznacza jednoczenie
du skonno do dzwonienia po zaniku sygnau wejciowego, co wniektrych aplikacjach jest
niedopuszczalne. Ponadto czsto bardzo wskie pasmo nie jest wcale zalet, bo potrzebne jest szersze
pasmo przepustowe, ale jednoczenie wymagane s ostre, strome zbocza charakterystyki poza pas-
mem przenoszenia. Potrzebnej charakterystyki nie mona uzyska wpojedynczym fltrze, zmieniajc
jego dobro. Trzeba zastosowa dwa lub wicej fltrw onieduej dobroci, by wsplnie wyznaczyy
charakterystyk. Wpraktyce poszczeglnych fltrw nie czy si rwnolegle, tylko kaskadowo jeden
za drugim, czyli niejako wszereg, przy czym czstotliwoci rodkowe s odpowiednio rozsunite.
czenie kaskadowe polepsza stromoci zboczy. Dla poszerzenia pasma rozsuwa si odpowiednio
czstotliwoci poszczeglnych fltrw wedug rysunku5a, ewentualnie jeszcze bardziej, jeeli nie
przeszkadza niewielkie siodo wedug rysunku5b. Przy odpowiedniej dobroci irozsuniciu cz-
stotliwoci fltrw skadowych mona
uzyska szerokie, zupenie paskie pasmo,
niejako paskowy oduej szerokoci.
Jednak wtakich przypadkach szerokiego
paskowyu by moe prociej bdzie
zastosowa kaskadowe poczenie fltru
dolno- igrnoprzepustowego wedug
rysunku6.
Nie ma jednego jedynego, prostego
wzoru na obliczenie wartoci elementw
fltrw ozadanych parametrach. Zarwno
dla fltrw VCVS (Sallena-Keya), jak te
MFB iinnych, zalenie od wartoci ele-
mentw, fltry otej samej czstotliwoci
granicznej bd mie odmienne waciwo-
ci, jeli chodzi oprzesunicie fazy, tzw.
opnienie grupowe oraz dobro zwiza-
n ze wspomnian wczeniej skonnoci
do dzwonienia. Wzalenoci od stosun-
ku wartoci elementw moemy otrzyma
fltry otej samej czstotliwoci granicz-
nej, ale ocharakterystykach Bessela,
+
a) b) c)
we
wy
Z1
Z4
Z3
Z2
+
d)
we
wy
C1
R2
C2
R1
+ we
wy
C1
R3 R2
C2
R1
+ we
wy
R1
C2
R2
C1
dolnoprzepustowy
R
A R
B
R
A
R
B
R
A R
B
grnoprzepustowy
pasmowy
R
A R
B
+
a) b) c)
we
wy
Z1 Z3
Z2
d)
C2
+
we
wy
R1
C2
R2
C1
+
we
wy
R1
C3
R2
C1
C1
+
we
wy
R1
C2
R3
R2
dolnoprzepustowy
Z5 Z4
grnoprzepustowy
R3
pasmowy
20
25
30
45
0f
0
1 f
0
1f
0
. 0
35
Czstotliwo znormalizowana
0
5
10
15
Q = 10
Q = 1
|
A
|

G
a
i
n

d
B
79
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
5
6
7
Butterwortha, Czebyszewa oraz jeszcze innych (patrz wykad 10
rysunek11).
Zrozumienie wystpujcych tu zalenoci jest spraw trudn.
Zasadniczo projektowanie fltrw ookrelonych charakterystykach te
nie jest zadaniem atwym. Jednak wpodrcznikach, aobecnie take
wInternecie, mona znale rne recepty na projektowanie fltrw
opodanych charakterystykach. Dostpne s te programy, ktre po
wpisaniu potrzebnych parametrw podaj gotowy schemat wraz zwartociami elementw. Przyjazny
program tego rodzaju dostpny jest na stronie synnej frmy Analog Devices:
http://www.analog.com/
designtools/en/flterwizard/#/
type
Najpierw trzeba wybra typ
fltru (Low-Pass dolnoprze-
pustowy, High-Pass grno-
przepusowy lub Band-Pass
pasmowy), potem wzakad-
ce Specifcations okreli klu-
czowe parametry, wtym cz-
stotliwoci charakterystyczne,
wymagan stromo zboczy
iskonno do dzwonienia.
Wzakadce Component se-
lection mona poda dalsze
parametry, wtym wartoci
kluczowych elementw.
Program momentalnie poda
schemat zgotowymi warto-
ciami elementw ilicznymi
charakterystykami.
Wnaszej tytuowej ilu-
minofonii wykorzystalimy
dwustopniowy fltr zsiod-
em, projektowany wanie
wtym programie. Rysunek7
pokazuje zrzut zekranu przy
zadawaniu parametrw fltru. Chcielimy uzyska fltr dwustopniowy owzmocnieniu 1 (0dB), cz-
stotliwoci rodkowej 140Hz ipasmie te okoo 140Hz. Dopucilimy siodo maksymaln dla tego
programu nierwnomierno charakterystyki 3dB. Wdolnej czci rysunku podane s idealne warto-
ci elementw przy wykorzystaniu pojemnoci 100nF. Wdalszych krokach projektowania okrelilimy
tolerancj kondensatorw 10% irezystorw 5%, co dao ukad imoliwe rozrzuty charakterystyki jak
na rysunku8. Ja wukadzie tytuowym wykorzystaem nieco inn wersj takiego fltru, ktra dziki
15
20
25
35
100 1 k 10 k 100 k
5
0
5
1 M
10
30
f Czstotliwo Hz
filtr A
filtr B
charakterystyka
wypadkowa
|
A
|

W
z
m
o
c
n
i
e
n
i
e

d
B
15
20
25
35
100 1 k 10 k 100 k
5
0
5
1 M
10
30
f Czstotliwo Hz
filtr A
filtr B
charakterystyka
wypadkowa
|
A
|

W
z
m
o
c
n
i
e
n
i
e

d
B
a)
b)
HPF LPF
dolnoprzepustowy grnoprzepustowy
filtr pasmowy
80 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
-
9
8
innym stosunkom rezystorw przy okazji wzmac-
nia sygna 10-krotnie, czyli o20dB.
Nasza powolna kostka LM358 sabo nadaje
si do fltrw na wysze czstotliwoci, gdzie
naley stosowa szybkie wzmacniacze operacyj-
ne, zwaszcza wfltrach, ktre maj mie du
dobro ijednoczenie wzmacnia sygnay uy-
teczne. Dlatego te nasz fltr pasmowy wuka-
dzie tytuowym pracuje wzakresie niszych
czstotliwoci (65Hz...300Hz). Przy wyszych
czstotliwociach powolny LM358 nie speniby
oczekiwa. Dlatego te wopisywanej procedurze
podany jest odpowiednio szybki typ wzmacnia-
cza operacyjnego zoferty Analog Devices.
Rysunek9 pokazuje realizacj takiej procedu-
ry, gdy potrzebny jest fltr pasmowy oczstotli-
woci granicznej 1kHz, pamie
przepustowym oszerokoci
1kHz (618Hz...1,618kHz),
zapewniajcy tumienie 45dB
dla czstotliwoci 10kHz
(i100Hz). Jeli dopucimy
nierwnomierno charaktery-
styki wpamie przepustowym
2dB, to zadanie to zrealizuje
fltr dwustopniowy wedug
rysunku10. Gdyby pasmo
miaoby by mniej pofalo-
wane, potrzebny bdzie fltr
trzystopniowy.
Za pomoc tego typu pro-
gramw mona samodzielnie
projektowa fltry opo-
danych charakterystykach.
Uzyskanie odpowiedniej
charakterystyki czstotli-
wociowej jest atwe, ale
81
PRAKTYCZNY KURS ELEKTRONIKI
!
@
#
wniektrych zastosowaniach due znaczenie maj te
charakterystyki fazowe oraz kwestia tzw. opnienia
grupowego. Wtedy wymagane jest wicej wiedzy.
Znacznie wicej wiedzy wymaga te na przykad pro-
jektowanie zwrotnic do kolumn gonikowych. Klasyczna
zwrotnica to zestaw fltrw LC wsppracujcych zgo-
nikami: nisko-, rednio- iwysokotonowym. Wnajprost-
szym przypadku wkolumnach zawierajcych dwa go-
niki, funkcj prymitywnej zwrotnicy peni kondensator
opojemnoci kilku mikrofaradw. Wlepszej klasy ko-
lumnach zwrotnica jest rozbudowana, zawiera trzy fltry
dla trzech gonikw, aczasem te tzw. obwody Zobela
(Zobel network) korygujce reaktancj. Takie klasyczne
zwrotnice budowane s zuyciem foliowych kondensa-
torw (C) iduych cewek (L), aczasem te rezystorw
rysunek11. Dzi coraz czciej zamiast klasycznych
zwrotnic LC wbudowanych wkolumn stosuje si tak
zwane aktywne crossovery, czyli rnej konstrukcji fl-
try aktywne, zbudowane woparciu na wzmacniaczach
operacyjnych, agoniki zasilane s przez oddzielne
wzmacniacze rysunek12. Iwanie budowa dobrych
fltrw aktywnych crossoverw, wymaga duej wie-
dzy idowiadczenia. Zwykle wykorzystywane s tam
tzw. fltry Rileya-Linkwitza, ktrych wersje owikszych
stromociach s odmian fltrw Butterwortha,
majc na celu m.in. usunicie niewielkiego
podbicia sumarycznej charakterystyki wpobli-
u czstotliwoci podziau, co ilustruje rysu-
nek13. Gotowe przykady crossoverw omniej
ibardziej stromych zboczach charakterystyki
mona znale wInternecie wystarczy wgra-
fce poszuka: crossover schematic. Wnajlep-
szych instalacjach celem jest nie tylko uzyska-
nie paskiego pasma wypadkowego na granicy
pasm poszczeglnych fltrw. Wgr wchodz
te zalenoci fazowe iopnienia, wynikajce
choby zumieszczenia gonikw wznacznej
odlegoci (kilkadziesit cm) od sie-
bie. S to bardzo obszerne, trudne
zagadnienia, zwizane zsubtelny-
mi waciwociami kolumn, propa-
gacji dwiku ispecyfki ludzkiego
suchu. Iwanie midzy innymi
wcrossoverach wykorzystywane s
tak zwane fltry wszechprzepusto-
we, ktrych charakterystyka ampli-
tudowa jest zupenie paska, wywo-
ujc zdziwienie iniedowierzanie
pocztkujcych elektronikw.
Aby to wyjani, przeanalizujmy
najpierw prosty ukad zrysun-
ku14a zdwoma jednakowymi
rezystorami R
A
, R
B
. Potencjometr P
pozwala pynnie zmienia wzmoc-
nienie wzakresie 1...0...+1.
Wdolnym skrajnym pooeniu
(rysunek14b) mamy zwyczaj-
ny wzmacniacz odwracajcy
owzmocnieniu1. Podkrelmy, e
30F
0,028mH
3,3F
2,2F
10F
0,22F
7F
7F
B
47
wysokotonowy
niskotonowy
30F
1,3mH
L3
0,25mH
2mH
10F
100F
B
R2
10
redniotonowy
_
+
29
7,0mH
3,5mH
3x
120F
80F
HP
BP
LP
trzy
wzmacniacze
mocy
wysoko-
tonowy
rednio-
tonowy
niskotonowy
crossover
(zestaw filtrw)
z
przed-
wzmac-
niacza
-50
-40
-30
-20
-10
0
10
0,01 0,1 1 10 100
W
z
m
o
c
n
i
e
n
i
e


[
d
B
]
Czstotliwo
Butterworth
+3dB
-3dB
-6dB
Linkwitz-Riley suma
Linkwitz-Riley
Butterworth suma
82 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
^
%
$
odwrcenie sygnau to inaczej mwic
przesunicie fazy op okresu, czyli o180
stopni. Wgrnym skrajnym pooeniu
suwaka potencjometru mamy nieco dziw-
ny ukad jak na rysunku14c, gdzie sygna
wejciowy podawany jest bezporednio na
wejcie nieodwracajce. Zasada dziaania
wzmacniacza operacyjnego mwi, e pod-
czas normalnej pracy wzmacniacz dy
do wyrwnania napi na obu wyjciach.
Aby napicie na wejciu odwracajcym byo takie samo, jak na nieodwracajcym, spadek napicia na
R
A
musi by rwny zeru. Ato oznacza, e przez R
A
iR
B
nie moe pyn prd inapicia wpunktach A,
B, C musz by rwne. Aby tak byo, na wyjciu wzmacniacza musi wystpi taki sam przebieg, jak na
wejciu, czyli ukad bdzie wtrnikiem owzmocnieniu +1.
Co ciekawe, jeeli zastpimy potencjometr obwodem RC, wedug rysunku15a, otrzymamy tak
zwany przesuwnik fazy, inaczej mwic fltr wszechprzepustowy (all-pass flters), ktrego wzmoc-
nienie wcaym pasmie jest stae, rwne jednoci, czyli 0dB, natomiast przesunicie fazy jest zalene
od czstotliwoci. Przy bardzo maych czstotliwociach kondensator C1 ma ogromn reaktancj
ipraktycznie jest rozwarciem, przerw, wic sytuacja wyglda jak na rysunku14b przesunicie fazy
wynosi 180 stopni awzmocnienie jest rwne jednoci. Przy bardzo duych czstotliwociach reak-
tancja kondensatora jest bliska zeru (zwarcie), wic sytuacja jest jak na rysunku14c wzmocnienie
jest rwne jednoci, aprzesunicie fazy bliskie zeru. Dla czstotliwoci charakterystycznej f=1/2pRC
wzmocnienie te wynosi jeden, aprzesunicie fazy to dokadnie 90 stopni. Zmieniajc warto staej
czasowej obwodu RC, zmienimy czstotliwo charakterystyczn takiego przesuwnika. Zdecydowanie
mniej popularna jest wersja przesuwnika zrysunku15b, ktra peni praktycznie takie same funkcje,
tylko przesuwanie fazy jest wniej wpewnym sensie odwrotne.
Pocztkujcy zastanawiaj si, po co komu takie bezsensowne fltry, ktre nie fltruj...
Ot wanie takie dziwne fltry wszechprzepustowe znajduj zastosowanie midzy innymi przy
budowie crossoverw, czyli aktywnych zwrotnic przeznaczonych do kolumn gonikowych wysokiej
jakoci. Su tam do korekcji fazy iopnienia.
Innym bardzo interesujcym przykadem zastosowania przesuwnikw fazy jest efekt gitarowy znany
jako fazer (phaser). Po pierwsze wfazerze wystpuje wiele ogniw przesuwnika fazy czym wicej,
tym lepszy efekt, po drugie, czstotliwoci charakterystyczne ogniw przesuwnika nie s stae, tylko
mona je zmienia ipo trzecie na wyjciu fazera wystpuje sygna bdcy sum przebiegu przesu-
nitego ioryginalnego, przez co sygnay oposzczeglnych czstotliwociach dodaj si iodejmu-
j, zalenie wanie od fazy, dajc efekt tzw. grzebienia oliczbie zbw zalenej od liczby ogniw
+
we
wy
Pot
+
we
wy
a) b)
+
we
wy
Pot
c)
R
A
B C
A
= R
B
R
A
B C
A
= R
B
R
A
B C
A
= R
B
+
we
wy
R
C
+
we
wy
R
C
a) b)
R
A
= R
B
R
A
= R
B
+
+
+
we
wy
sumator
sygna
przesunity
3...10 stopni przesuwania fazy
sygna oryginalny
R
A
R
A
R
A
R
A
R
A
R
C
R
C
R
C
R
A
+
83
*
&
(
przesuwnika fazowego. Uproszczona idea fazera gitarowego pokazana jest na rysunku16, przy czym
zamiast zespou sprzonych potencjometrw, stosowane s zmienne rezystancje, sterowane zazwy-
czaj generatorem przebiegu trjktnego. Tymi zmiennymi rezystancjami s tranzystory polowe JFET
albo fotorezystory wsppracujce zdiod LED lub arweczk wedug rysunku17. WInternecie mo-
na znale mnstwo schematw fazerw wystarczy wpisa wwyszukiwark: phaser schematic.
Wzestawie EdW09 mamy tylko jeden fotorezystor, wic woparciu orysunki16 i17c moglibymy
wykona fazer zjednym przesuwnikiem, przez co efekt byby mizerny.
Zrealizujmy natomiast fltr do subwoofera, czyli jak najwikszego gonika przeznaczonego do od-
twarzania tylko najniszych tonw. Rysunek18 pokazuje schemat, afotografa19 model. Przy ideal-
nych wartociach elementw czstotliwo graniczna (przy spadku o3dB) wynosi 167Hz. Do wej
L, R doprowadzamy dowolny sygna stereo. Ukad U1B pracuje jako sumator idodaje sygnay zobu
kanaw. Nastpnie fltr trzeciego rzdu na ukadzie U1A tumi iobcina sygnay oczstotliwociach
powyej 167Hz. Sygna wyjciowy zpunktu Odoprowadzony jest do wzmacniacza mocy subwoofe-
ra. Szarym kolorem zaznaczona jest dodatkowa cz potrzebna wtedy, gdy chciaby do sterowania
gonika subwoofera wykorzysta wzmacniacz
dwukanaowy, dowolny wzmacniacz stereo,
pracujcy wpoczeniu mostkowym BTL (Bridge
Tied Load). Wtedy dwa wzmacniacze sterowane
s sygnaami oprzeciwnej fazie, napicie na
goniku jest dwa razy wiksze, amoc teoretycz-
nie moe by 4 razy wiksza.
Rysunek20 pokazuje charakterystyk nasze-
go fltru subwoofera to krzywe zielone. Dla
porwnania krzywe czerwone pokazuj charak-
terystyk pojedynczego obwodu RC, czyli fltru
pierwszego rzdu. Linie cige to charakterysty-
ka amplitudowa, alinie przerywane fazowa.
Moesz atwo zwikszy czstotliwo graniczna
fltru, proporcjonalnie zmniejszajc wartoci
kondensatorw C3, C4, C5. Na przykad przy
wartociach C3 = 680nF, C4=68nF, C5 = 15nF
czstotliwo graniczna wyniesie okoo 230Hz.
Rysunek20 pochodzi zkolejnego bardzo inte-
resujcego ipoytecznego programu LTspiceIV
udostpnionego bezpatnie przez znan frm
Linear Technology (www.linear.com/designtools/
+
a) b) c)
we
sygna sterujcy
ujemny wzgldem masy
JFET N
R
A
R
C
R
A
wy
+
we
sygna sterujcy
dodatni wzgldem masy
JFET P
R
A
R
C
R
A
wy
+
we
transoptor
z fotorezystorem
R
A
R
C
R
A
wy
+
+
+ +
+
L
R1 47k
R2 47k
R5
220k
R4
220k
C1 100nF
(1k-100k)
R
R3 47k
X
+
X
6
5
7
2
3
1
+9V
_
15V
C2
10F
100k
wzmacniacz
stereo
subwoofer
10
10k
10k
C7
100n
R6 1k
C8
100F R8 22k
C3
1F
R7 22k
C4 100nF
C5
20nF
(2x10nF)
R9
100k
C6
10
+
wy
U1B
LM358
U1A
LM
358
O
84 m.technik - www.mt.com.pl
Na warsztacie
S
Z
K
O

A
P
o
z
i
o
m

t
e
k
s
t
u
:

r
e
d
n
i
o

t
r
u
d
n
y
w
e
q
)
software). Ten program zrodziny SPICE to
program do dokadnej symulacji ukadw
elektronicznych. Wystarczy narysowa
schemat, okreli wartoci elementw iich
waciwoci, apotem dokona symulacji.
Programy tego typu maj ogromne moli-
woci ioprcz charakterystyk, jak na rysun-
ku20, mona przez symulacj okreli wiele
innych waciwoci danego ukadu.
Moglibymy te na wzmacniaczu opera-
cyjnym zrealizowa tzw. fltr krokw, ktry
wtorze mikrofonowym obcina sygnay onaj-
niszych czstotliwociach, poniej 100Hz,
ktrych nie ma wgosie czowieka, aktre
czasem mocno przeszkadzaj, jak wanie
odgos krokw na estradzie czy porywy
wiatru. Jednak nasz wzmacniacz LM358 jest
powolny iniebyt dobrze nadaje si do takich
zastosowa.
Wspomnijmy jeszcze, e oprcz fltrw dolno-,
grno- ipasmowoprzepustowych, do czsto wy-
korzystywane s fltry zaporowe, zwykle nazywane
notch flters. Najczciej ich zadaniem jest usu-
nicie jednej okrelonej czstotliwoci. Popularny
podrcznikowy schemat fltru zwanego podwjne T
(TT) zrysunku21 okazuje si praktycznie bezuy-
teczny, poniewa ma ma dobro, ajego dostrojenie
do podanej czstotliwoci jest bardzo kopotliwe.
Opracowano mnstwo fltrw zaporowych olep-
szych parametrach, wktrych strojenie czstotliwoci
idobroci jest niezalene. Przykadem moe by poka-
zany na rysunku22 fltr Fliegea, ktrego ukad iza-
sady dziaania trudno wytumaczy intuicyjnie. Pary
(wmiar) jednakowych rezystorw R
F
ikondensatorw
C
F
wyznaczaj czstotliwo zaporow. Jednakowe
rezystory R
Q
okrelaj dobro.
Rysunek23 pokazuje wpyw
rezystancji R
Q
wprzykadowym
fltrze oczstotliwoci zaporowej
50Hz (R
F
=3,2kV, C
F
=1mF, R
S

= 52kV). Wpraktyce elementy
R
F
, C
F
, R
Q
mog mie tolerancj
5...10%, trzeba tylko skorygowa
wartoci ktrego zelementw
R
F
, eby dostroi si do po-
trzebnej czstotliwoci. Take
jednakowe rezystancje R
S
trzeba
dobra jak najdokadniej, std
obecno potencjometru.
Wliteraturze iwInternecie
mona znale liczne sposoby
realizacji najrniejszych fltrw.
Wnastpnym wykadzie
poznamy kolejne interesujce
zastosowania wzmacniaczy
operacyjnych.
Piotr Grecki
C C
R
2C
R
R
2
wy
f0
we
1
2fRC
f
0
=
1
2fR
F
C
F
R
f
0
Q
=
=0,5
+
+
C
F
R
F
C
F
R
F
R
S
R
S
R
Q
R
Q
R
Q
85