13. Wpyw filozofii na literatur. Omw na wybranych przykadach, odwoujc !

i
do twrczo"ci wybranej epoki.
#ilozofia w r$nych formach towarzy!zya czowiekowi od zarania dziejw % ju$
!taro$ytni rozwa$ali na temat tak pod!tawowych problemw jak i!tnienie, umy! czy
poznanie. &o$emy wyr$ni' trzy (wne tradycje filozoficzne) chi*!k, indyj!k oraz
europej!k. Wpyw ka$dej z nich na literatur na prze!trzeni wiekw by o(romny. W !wojej
prezentacji jednak !koncentruj !i na konkretnym przykadzie, mianowicie na wpywie tej
o!tatniej na wielce kontrower!yjn powie"' irlandzkie(o twrcy +ame!a +oyce,a % jedne(o z
najwybitniej!zych twrcw --.wieczne(o modernizmu. / powie"ci je!t wydany w roku
1030 #inne(anw /ren.
1owie"' t wyr$nia jej ek!perymentalny charakter, na ktry !kada !i brak linearnej
narracji, odrzucenie typowe(o !po!obu kon!truowania bohaterw utworu oraz "wiata
przed!tawione(o, jak rwnie$ u$ycie przez +oyce,a jzyka idio!ynkratyczne(o. W !wym
dziele pi!arz u$y te$ ponownie techniki !trumienia "wiadomo"ci, ktr wcze"niej
wykorzy!ta przy pi!aniu 2li!e!!a. 3 tych te$ powodw powie"' ta zo!taa doceniona jedynie
dekady po "mierci autora.
1owie"' koncentruje !i na wydarzeniach dotykajcych dubli*!k rodzin
4arwickerw, i wielu uwa$a j za magnum opus arty!ty % elementy !tyli!tyczne, jak i
w!zechobecne odwoania do hi!torii, kultury i !ztuki !prawiy, i$ dzieo to doczekao !i
wielu, cz!to !krajnie !przecznych, interpretacji, poczw!zy od uznania dziea za tran!krypcj
!nu tytuowe(o #inne(ana do uznania jej jako opi! irlandzkiej hi!torii.
5luczowym a!pektem #inne(anw /renu je!t je(o cykliczna !truktura, oparta na
zao$eniach -666.wieczne(o neapolita*!kie(o filozofa 7iambatti!ty 8ico, przed!tawionych w
9auce 9owej. 8ico uwa$a i$ dzieje "wiata i ludzko"ci zo$one ! z powtarzajcych !i
okre!w, ka$demu z ktrych mo$na przyporzdkowa' odpowiednie obyczaje, jzyk, pi!mo
czy te$ !po!b rzdw. : to epoka bo!ka, bohater!ka, oraz ludzka. W dziele +oyce,a obecna
je!t zarwno cykliczno"', jak i podzia akcji na fra(menty odpowiadajce ka$dej z owych
epok. Oprcz licznych odwoa* do !ame(o 8ico, za cykliczn natur dziea przemawia fakt,
i$ % jak to uj autor % ko*czy !i ona w "rodku jedne(o zdania i zaczyna w "rodku te(o
!ame(o zdania % a czytelnik powinien po zako*czeniu dziea wrci' na pierw!z !tron i
zacz' od nowa. ;zieo to tym !amym nie ma ani faktyczne(o pocztku, ani ko*ca.
4poki wyr$nione przez 8ico ! tak$e zauwa$alne w dziele +oyce,a, przed!tawione na
perypetiach bohaterw utworu. 4poka bo(w je!t ukazana poprzez jedn z centralnych
po!taci utworu, <nn =i>i 1lurabelle, $on (wne(o bohatera. +e!t ona per!onifikacj
przepywajcej przez ;ublin rzeki =iffey % po irlandzku oznaczajcej ?rzek $ycia@ % jak i
ty!icy innych rzek (lobu. 9a jej tran!cendentn natur w!kazuj te$ inne czynniki,
poczw!zy od faktu przemienienia !i bohaterki w rzek i poczenia z oceanem,
!powodowanie przebudzenia i zmartwychw!tania (wne(o bohatera % co mo$na
interpretowa' jako cznik midzy epok bo(w a bohaterw, (dy$ w odradza !i jako #inn
&accumhail, le(endarny krl irlandzki ktry powrci, (dy ta bdzie w potrzebie % in(erencja
<nny =i>ii je!t kluczowa dla akcji utworu. 1owierza ona rwnie$ wa$ny li!t, oczy!zczajcy
jej m$a z zarzutw, bdcy odpowiednikiem przebaczenia (rzechw, !wemu !ynowi,
:haunowi % ktre(o mo$na tym !amym porwna' do kapana lub proroka, potwierdzajc jej
bo!k natur, a tym !amym bycie po!taci reprezentatywn dla epoki bo(w w dziele.
Wedu( 8ico, kolejn wy!tpujc epok je!t epoka bohaterw % jej przed!tawicielem
je!t Aumphrey Bhimpden 4arwicker, przed!tawiony midzy innymi jako norwe!ki kapitan,
ro!yj!ki (enera, /ri!tan lub <rtur Welle!ley. 1o!ta' ta je!t uniwer!alnym bohaterem,
zwycizc i zdobywc. 4arwicker, pod po!taci wa"ciciela pubu, !taje !i znakomito"ci
w"rd dubli*!kiej !poeczno"ci, jednak zo!taje !trcony z piede!tau poprzez plotk o je(o
nieobyczajnym zachowaniu.
1ojawienie !i plotki !kutkuje wprowadzeniem kolejnych po!taci utworu, mianowicie
potom!twa 4arwickera i <nny, :hema, :hauna i 6!!y. 6nterakcja midzy tymi po!taciami je!t
oparta na lo(ice i umy"le, cechami typowymi dla opi!anej przez 8ico epoki ludzkiej %
niekoniecznie obecnych w epoce bo!kiej, rzdzonej przez bo!k mdro"', ani bohater!kiej,
cechujcej !i (watowno"ci.
&imo i$ wpyw 8ico na dzieo +oyce,a by o(romny, nie by on jedynym filozofem z
ktre(o dzie czerpa pi!arz w trakcie tworzenia dziea. 5luczowym dla #inne(anw /renu
je!t nauka <ry!totele!a, ktra !koncentrowana bya na uniwer!alizmie, ktry to i!tnia w
ka$dej partykularnej rzeczy % w przeciwie*!twie do 1latona, wedu( ktre(o uniwer!alizm
i!tnia o!obno. 2niwer!alizm je!t w!zechobecny w #inne(anw /renie % "wiadczy o tym
kon!trukcja po!taci 4arwickera % ktry z kolei je!t nie tylko uniwer!alnym bohaterem, lecz
tak$e w trakcie akcji powie"ci je!t opi!any jako ?czowiek z taczek, cementu i (machw@,
reprezentujc ;ublin % a tym !amym, w!zy!tkie mia!ta "wiata.
W dziele !wym +oyce opiera !i tak$e na po!tulatach /oma!za z <kwinu dotyczcych
bytuC /oma!z uwa$a bowiem i$ czowiekowi bezpo"rednio nie je!t znana i!tota bytu, $adne
prawdy o(lne ani i!tota rzeczy materialnych % je!t on jedynie w !tanie poj' indywidualne
przykady. 2wa$a $e tylko rzeczy jedno!tkowe ! !amoi!tnymi bytami % uwa$a $e i!tniej
rzeczy uniwer!alne, lecz tylko w poczeniu z jedno!tkowymi. Wnio!ki te w du$ej mierze
opieray !i na przemy"leniach <ry!totele!a, jednak znaczca r$nica le$y w tomi!tycznym
zao$eniu, i$ uniwer!alizm mo$e te$ i!tnie' jedynie w umy"le, a mie' tylko pod!taw w
rzeczach. +oyce wa"nie w taki !po!b uj <nn =i>i jako uniwer!aln rzek, reprezentujc
rzeki cae(o "wiata. +oyce tak !amo uniwer!alnie po!trze(a przedmiot w!zy!tkich je(o dzie,
twierdzc i$ zaw!ze pi!ze o ;ublinie, (dy$ je"li mo$e dotrze' do je(o !erca, to mo$e dotrze'
do !erca w!zy!tkich mia!t "wiata.
5olejnym filozofem ktre(o wpywy ! zauwa$alne w #inne(anw /renie je!t 7eor(
Wilhelm #riedrich Ae(el, niemiecki filozof uwa$any za jedne(o z twrcw idealizmu. +e(o
po(ld o bycie rwnie$ opiera !i na uniwer!alizmie, kad on jednak naci!k na konieczno"'
je(o cao"ci, bowiem tylko kompletny je!t on ab!olutem. 1o!zcze(lne fakty tylko w
poczeniu z cao"ci bytu !taj !i racjonalne % wyja"nia to wachlarz po!taci, ktre przyjmuj
bohaterowie, aby !tanowi' cao"', a tak$e dbao"' o !zcze(y i odwoania %
idio!ynkratyczny jzyk +oyce,a powoduje, i$ ka$de !owo ma wiele znacze*, lub odno!i !i
do !pecyficzne(o miej!ca czy wydarzenia, dajc kompletny obraz !ytuacji jedynie (dy
czytelnik je!t w !tanie zrozumie' owe odwoania % i tylko wtedy obraz powie"ci bdzie
racjonalny, (dy bdzie kompletny.
1rzekonany by on rwnie$ $e byt w !wej i!tocie mu!i by' zmienny, wbrew
mniemaniu 1latona, i$ to co ab!olutne nie mo$e ulec zmianie % Ae(el uwa$a i$ byt mu!i !i
rozwija' i przyjmowa' coraz to nowe po!tacie, a ka$dy !tan bytu wynika lo(icznie z
poprzednie(o. ;o!konale obrazuje to fakt przyjmowania przez zarwno (wne, jak i
epizodyczne po!tacie r$nych alia!w i form % najbardziej ja!krawym przykadem je!t
czterech !tarcw !poza rodziny 4arwickera, bdcymi kolejno czterema mi!trzami % czyli
twrcami kroniki hi!torycznej "redniowiecznej 6rlandii, czterej ewan(eli!tami, by w ko*cu
!ta' !i odpowiednikami czterech prowincji 6rlandii.
Ae(el by tak$e zwolennikiem prawa dialektyczne(o jako naczelne(o prawa lo(iki %
wedu( ktre(o ka$demu prawdziwemu twierdzeniu odpowiadao nie mniej prawdziwe
zaprzeczenie, i w!kutek poczenia tezy i antytezy dochodzi do pow!tania !yntezy, oddajcej
rzeczywi!to"'. WyraDnie je!t to widoczne na przykadzie dwch bliDniakw :hema i :haunaC
ten pierw!zy je!t by!trym arty!t, pi!arzem, nie podporzdkowujcym !i wymo(om
!poecze*!twa % :haun za" je!t je(o cakowitym zaprzeczeniem i antytez % je!t to po!ta'
nudne(o li!tono!za, konformi!ty, czynice(o dokadnie to, co !poecze*!two od nie(o
oczekuje. W!kutek konfliktu dwch braci :haun na pewien cza! !taje !i centraln po!taci
utworu, w ko*cu !tajc !i medium przez ktre przemawia je(o ojciec. +e(o ojciec za", ktry
jak ju$ w!pomniaem je!t per!onifikacj ;ublina, przemawia wic w imieniu mia!ta, co je!t
lo(iczne w odwoaniu do re!zty tre"ci utworu, tym !amym potwierdzajc konieczno"'
w!pomnienia o dialektyce he(low!kiej w odnie!ieniu do powie"ci.
5onflikt braci, ktrzy przyjmuj po!tacie midzy innymi 5aina i <bla, Eomu!a i
Eemulu!a czy :eta i Aoru!a, mo$na rwnie$ po!trze(a' przez pryzmat po(ldw inne(o
wo!kie(o filozofa, mianowicie 7iordano Fruno % uwa$a on bowiem i$ dwie !przeczno"ci
o!tatecznie !i pojednaj % je"li nie na ziemi, to w niebie. 6 rzeczywi"cie, obaj bracia
nie"wiadomie d$ mimo !woje(o konfliktu do zjednoczenia pod po!taci !woje(o ojca,
ktry zapocztkowa ich i!tnienie.
3arwno ten konflikt jak i wcze"niej wymienione zawio"ci fabularne !prawiaj i$
#inne(anw /ren je!t przykadem niezwykle !komplikowanej literatury, na pow!tanie ktrej
zo$yo !i wiele czynnikw % i nawet je"li wpywy filozoficzne nie !tanowiy najwik!zej
cz"ci, byy one nie mniej wa$ne ni$ inne elementy !kadowe. &y"l i$ (dyby +oyce nie by
zaznajomiony z dzieami i ideolo(iami w!pomnianych filozofw, ni(dy nie do!zoby do
pow!tania #inne(anw /renu w takiej !amej formie % i tym !amym "wiatowa literatura
byaby pozbawiona owe(o an(lojzyczne(o kla!yka --.wieku. Wpyw filozofii na +oyce,a
by porwnywalny do je(o wpywu na pDniej!z literatur % i podobnie jak pi!arz w !woich
dzieach odwoywa !i do ;ublina jako w!zy!tkich mia!t (lobu, wpyw filozofii na
#inne(anw /ren by rwnie o(romny, jak na ka$de inne dzieo literackie, niezale$nie od
epoki czy okoliczno"ci pow!tania.