NR 4 (51)

kwiecie
2005

BIULETYN
INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ

Jan Pawe II
19202005
ISSN 1641 - 9561

9 771641 956001

numer indeksu 374431

nakad 3100 egz.

cena 6,50 z (w tym 0% VAT)

ADRESY I TELEFONY ODDZIAW IPN W POLSCE

BIAYSTOK

ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystok

tel. (0-85) 664 57 03

GDYNIA

ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia

tel. (0-58) 660 67 00
fax (0-58) 660 67 01

KATOWICE

ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice

tel. (0-32) 609 98 40

KRAKW

ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw

tel. (0-12) 421 11 00

LUBLIN

ul. Wieniawska 15, 20-071 Lublin

tel. (0-81) 534 59 11

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d

tel. (0-42) 616 27 45

POZNA

ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna

tel. (0-61) 835 69 00

RZESZW

ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw

tel. (0-17) 860 60 18

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. (0-91) 484 98 00

WARSZAWA

pl. Krasiskich 2/4/6, 00-207 Warszawa

tel. (0-22) 530 86 25

WROCAW

ul. Sotysowicka 23, 51-168 Wrocaw

tel. (0-71) 326 76 00

BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ

Redaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN
Zesp redakcyjny: Wadysaw Buhak (redaktor naczelny),
Janusz Kotaski, Pawe Machcewicz, Krzysztof Madej,
Bartomiej Noszczak, Barbara Polak, Jan M. Ruman
Projekt graficzny: Krzysztof Findziski
Skad iamanie: Wojciech Czaplicki
Korekta: Anna Kaniewska
Adres: ul Towarowa 28, 00-839 Warszawa
Tel. (0-22) 581 89 24, fax (0-22) 581 89 26
e-mail: Barbara.Polak@ipn.gov.pl
http://www.ipn.gov.pl
Druk: Instytut Technologii Eksploatacji
ul. Puaskiego 6/10, 26-600 Radom

BIULETYN
INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
NR 4 (51)
KWIECIE
2005

SPIS TRECI
ROZMOWY BIULETYNU
Polski Papie. O wpywie Jana Pawa II na zmian oblicza Polski
rozmawiaj ks. Jan Sikorski, Antoni Dudek, Barbara Polak i Jan M. Ruman .......

KOMENTARZE HISTORYCZNE
Antoni Dudek Gratulacje i obawy .................................................................
Grzegorz Majchrzak (Nie)chciany Pielgrzym ................................................
Marek Lasota Droga z Niegowici ..................................................................
Jan M. Ruman Papie modych ......................................................................
Jacek urek Da un paese lontano... Polscy biskupi ikapani
uw. Piotra (9991978) ...........................................................................

25
31
39
55
61

RELACJE I WSPOMNIENIA
Bronisaw Wojtya, Bronisawa Byrdziak Najblisza rodzina
Jana Pawa II ...............................................................................................
S. Magdalena Dom rodzinny i may Lolek ................................................
Eugeniusz Rybkowski Kolega z Solvayu ..........................................................
Ks. Jacek Ozdoba Duszpasterz modziey ...................................................
Krystyna Sajdok Profesor .................................................................................
S. Beata Piekut Przed konklawe ....................................................................
Alicja Romanowska Poczucie humoru .............................................................
Janusz Kotaski Jedc za Papieem ...........................................................
Jan aryn Moje spotkania z Ojcem witym ............................................
Piotr ysakowski Jak staem si podmiotem ...............................................
Tadeusz Rudzikowski Sl ziemi ..........................................................................

74
77
78
78
79
80
81
82
84
87
90

DOKUMENTY
Jacek urek Dwa listy z Polski.
Nauczyciele historii do Papiea (31 maja 1981r.) ..........................

95

RECENZJE
Kto wygra wojn ............................................................................................
Praca nad tym numerem miaa wyjtkowy charakter. Bya dla nas form poegnania zOjcem,
1234567890123456789012345678
ktry odchodzc zapali w nas Polakach
tysice wiate. T przemian symbolicznie pokazuje zdjcie
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
Piotra ycieskiego, ktre publikujemy
na okadce. Przedstawia ono tysice lampek zapalonych
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
przez mieszkacw Warszawy w alei
Jana
Pawa II.
1234567890123456789012345678
W numerze tym nie chcemy i nie1234567890123456789012345678
zajmujemy si dyskusj, ktra faszywie nazywana jest debat
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
oinwigilacji Jana Pawa II.
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
redakcja
1234567890123456789012345678

1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
1
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678
1234567890123456789012345678

99

Fot. z Archiwum IPN

Kard. Karol Wojtya i kard. Stefan Wyszyski,

podczas obchodw milenijnych,
Warszawa 1966 r.

ROZMOWY BIULETYNU

POLSKI PAPIE
O WPYWIE JANA PAWA II NA ZMIAN OBLICZA POLSKI
ROZMAWIAJ KS. JAN SIKORSKI, ANTONI DUDEK,
BARBARA POLAK IJAN M. RUMAN
B. P. Pontyfikat Ojca witego Jana Pawa II jest jednym ztych okresw
whistorii Polski, kiedy pocztkiem przemian s szlachetne uczucia, pewien
zryw ludzkich serc, anie agresja czy lk. Wida to take wwydarzeniach
po mierci Papiea. Bardzo wan rol odegrao wnich mode pokolenie,
ktre nie pamita innych papiey. To pokolenie niebawem zacznie tworzy
przyszo Polski. Chciaabym, ebymy wtej rozmowie skoncentrowali si
na wpywie Ojca witego na losy naszej Ojczyzny.
J.R. Zacznijmy chronologicznie, nie sigajc wczeniej do Karola Wojtyy
jako kardynaa, ale od momentu wyboru, 16 padziernika 1978 roku.
Prosibym onakrelenie sytuacji, jaka wtedy bya wbloku wschodnim,
jaka bya unas, ipierwszych reakcji. Co si waciwie stao 16 padziernika 1978 roku wnaszym kraju?
J.S. Jak ja obserwowaem t rzeczywisto, jak j przeywaem? Pamitam jeszcze czasy wojny, awic wpewnym sensie iprzedwojenne
czasy, bo trwaa wtedy ta sama tradycja. Po wojnie, od modoci cay
czas czuem, e to wszystko, co dzieje si wPolsce, jest bardzo sztuczne, jest nienormalne. Myl, e nie tylko ja, ale te spora cz pokolenia mojego istarszego wiedziaa, e to jest wszystko malowane. Cae
te zewntrzne struktury, ktre byy stworzone. Mymy do tego podchodzili nawet ze miechem, zlekcewaeniem. Wiadomo byo, e yjemy
wjakim faszu, yjemy wzakamaniu. I to zhumorem, mniejszym lub
wikszym, znosilimy. Rozgryway si wiadomo dramaty itragedie,
ale mwi o takim przecitnym obywatelu. Wiadomo byo, e taka sztuczna sytuacja nie moe dugo trwa, na pewno nie moe trwa wiecznie.
W faszu nie da si dugo y. Wybr Ojca witego by, oczywicie,
przeyciem kocielnym, religijnym, ale zdrugiej strony by takim ujawnieniem tego, co wszyscy czulimy, co wnas byo przywizania do
wasnej tosamoci, do wewntrznej prawdy, do historii naszego Narodu inaszych dziejw. Nagle zobaczylimy szans na odkamanie tego
wszystkiego. Zobaczylimy, e jest Kto, za kim mona by pj iwyzwoli zsiebie te wanie wartoci. Te, ktre do tej pory drzemay, byy zamalowane. Mwiono przecie, e Polska jest jak rzodkiewka na
wierzchu czerwona, wrodku biaa. Nagle ta szczelna warstwa ochraniajca fasz pka. I od razu zrodzia si nadzieja. Gbokie woanie
czowieka o prawd nagle znalazo szans na realizacj.
J.R. To byo tak, jak bymy dostrzegli wjednej chwili, e jest jaki Trybuna wStrasburgu, tylko troch lepszy, troch waniejszy. Bo by to Kto, kto

Koci
przynis Polsce
Chrystusa
to znaczy
klucz
do rozumienia
tej wielkiej
ipodstawowej
rzeczywistoci,
jak jest
czowiek.
Jan Pawe II,
Warszawa 1979 r.

ROZMOWY BIULETYNU

y tutaj, kto dokadnie rozumia realia, wjakich si znajdowalimy, inagle

staje si zewntrzn bardzo powan instancj, do ktrej bdzie mona
wreszcie si odwoa. Jest Kto, kto zna to wszystko, wczym yjemy, ajednoczenie teraz piastuje tak wysoki urzd, e bdzie mg na to wpywa.
B.P. Nawet nie wsensie dokonania przez Niego interwencji, tylko
wtakim sensie, eby zobiektywizowa to wszystko chociaby samym
miejscem, wktrym przebywa.
J.R. Tak, znamienne byo, kiedy Papie po raz pierwszy do nas przyjecha, dosta od Gierka obraz dziewczynk zgobkiem, symbol Centrum Zdrowia Dziecka, tak jakby Isekretarz PZPR nie bardzo wiedzia,
co ofiarowa. Papie natomiast da mu mozaik ze w. Piotrem iPawem ipowiedzia: Ato, eby pan wiedzia, gdzie ja teraz jestem.

Chrzecijastwo
musi podj
na nowo
swj udzia
w ksztatowaniu
duchowej jednoci
Europy.
Same racje
ekonomiczne
i polityczne
jej nie uksztatuj.
Musimy
zstpi gbiej:
do racji
etycznych.
Jan Pawe II,
Czstochowa 1979r.

J.S. Zacytuj jeden zpierwszych dowcipw, ktry powsta niemale

natychmiast po wyborze Ojca witego, bardzo gboki iproroczy. Depeszuje Gierek do Breniewa: Habemus Papam, aBreniew odpowiada: Habemus klapam. To byo bardzo prorocze, to byo odczucie
ludu. Ludzie ju wtedy wiedzieli, e co si stanie. To pknicie systemu
byo natychmiast dostrzegalne goym okiem przez kadego czowieka.
Nikt nie wiedzia, co bdzie, jak bdzie, ale wielu miao przekonanie,
e dla komuny jest to Habemus klapam. I to si sprawdzio.
A.D. Cho nie prowadzono wtedy na ten temat bada opinii publicznej, to miao mona stwierdzi, e informacja owyborze kardynaa
Wojtyy wywoaa rado, poruszenie, ale przede wszystkim oczekiwanie, e co si zdarzy. Natomiast dla mnie najwikszym zaskoczeniem
bya reakcja obozu wadzy, tzn. ekipy Gierka, wktrej rzeczywicie wywoao to konsternacj. Zdumiewajca bya ta formua, ktr komunici przyjli na uytek wewntrzny, aktr wymyli Jzef Czyrek, wczesny wiceminister spraw zagranicznych, pniej powtarza j np.
Stanisaw Kania, czyli sekretarz KC zajmujcy si zarwno stosunkami
zKocioem, jak inadzorem nad bezpiek. Formua ta sprowadzaa si
do tego, e lepszy jest dla nas Karol Wojtya wRzymie ni jako przyszy
Prymas Polski, czyli nastpca Stefana Wyszyskiego. To byo zdumiewajco krtkowzroczne zoczywistych wzgldw. Natomiast mnie zawsze zastanawiao, e wMoskwie wykazano si wiksz przenikliwoci. Tam od razu zorientowano si, e ztym, co si stao, bd kopoty,
ito kopoty, ktre mog wykroczy poza granice Polski.
W Polsce za mamy ten wyrany dysonans midzy spoeczestwem
zjednej strony, radosnym iczekajcym na jak zmian, ktra nie jest
okrelona, ktra si zmaterializuje po kilkunastu miesicach, wpostaci
wielkiego ruchu spoecznego; zdrugiej za strony jest ekipa rzdzca,
ktra znalaza si wstraszliwych opaach. Trzeba pamita, e to jest
schyek epoki gierkowskiej, rok 1978 to ju nie ten triumfujcy Gierek,

J.R. Wany jest te ich prymitywizm wuzasadnianiu przyjazdu Papiea

wtych rozmowach zMoskw. Pada przecie taki argument, e Papie
jest obywatelem Polski ijako taki ma prawo przyjeda, trudno bdzie
mu odmwi, bo ma polski paszport.
A.D. Tak, to prawda. Chc jeszcze wskaza na ten wymiar troch
szerszy ni polski wpadzierniku 1978 roku. Trzeba spojrze na to, co
dzieje si wmomencie, wktrym jakby ekspansja komunizmu jest
uszczytu. To jest moment, wktrym, wprawdzie ogromnym wysikiem,
ale Zwizek Sowiecki prbuje t ekspansj realizowa. Wlatach siedemdziesitych wkrajach Trzeciego wiata mona mwi opewnej popularnoci ideologii komunistycznej. Ludzie wtakich krajach jak Etiopia,
Mozambik, Angola czy niektrych pastwach Ameryki aciskiej irodkowej skaniaj si ku komunizmowi. Tam bardzo wyrane s wpywy
partyzantki komunistycznej. To jest te moment, wktrym za chwil Zwizek Sowiecki wykona ostatni wielki krok na drodze rozbudowy imperium, czyli wkroczy do Afganistanu. Papieowi przyjdzie si wic zmaga
ztymi lewicowymi, lewicowo-komunistycznymi prdami, nie tylko wtej
czci Europy, ktra bya ju przez komunizm opanowana, ale wanie
wTrzecim wiecie, atake na Zachodzie. Zachd jest moe mniej komunistyczny, ale bardziej lewicowo-liberalny, to jest moment, kiedy pokolenie 1968 roku wchodzi ju na scen publiczn inagle Papieowi
przychodzi stawi czoo temu wszystkiemu, co wwczas zaczyna dominowa wcywilizacji Zachodu. To jest szalenie trudny okres. Wsamej
Polsce wadze prbuj wcign Koci we wsplny front walki zlibe-

ROZMOWY BIULETYNU

ktry budzi ogromne nadzieje spoeczne, to ju Gierek zprzetrconym

krgosupem w1976 roku, wktrym mu si nie udaa operacja podwyki cen. Gierek tonie gospodarczo, ptla zadueniowa si zaciska.
Pierwszy sekretarz ma ju na gowie raczkujc opozycj inagle dochodzi jeszcze to potne uderzenie zRzymu. To jest bardzo istotne, bo to
bdzie prowadzio do decyzji, ktra paradoksalnie okazuje si przejawem pewnej suwerennoci peerelu, amianowicie zgody na pierwsz
wizyt Papiea, ktr Gierek wydaje, mimo e Breniew wyranie mu
mwi: nie rb tego. Jest relacja ztej rozmowy, wktrej Breniew mwi:
powiedzcie Papieowi, on mdry czowiek, niech powie, e zachorowa
inie przyjedzie. Chodzi oto, eby oddalenie terminu pielgrzymki nie
byo inicjatyw wadz peerelu. Nawet Breniew rozumia, e odmowa
peerelowskich wadz wywoa ogromne niezadowolenie spoeczne wPolsce, dlatego chcia, by nakoni Papiea kanaami dyplomatycznymi,
eby sam zrezygnowa ztej pielgrzymki. AGierek jakby wtej bezradnoci mwi, e to jest niemoliwe, bo wie, e spoeczestwo wto nie
uwierzy idopiero wtedy bd kopoty. Znalaz si wic jakby midzy
motem akowadem. Uwaa, e lepiej zaryzykowa t pielgrzymk. Trudno powiedzie, czy gdyby Gierek si upar ido tej pielgrzymki nie dopuci, to historia potoczyaby si inaczej...

ROZMOWY BIULETYNU

ralizmem obyczajowym. Wydaje mi si, e otym te trzeba pamita,

kiedy si rozpatruje pocztek tego pontyfikatu.
I wreszcie s te wewntrzne problemy Kocioa ksidz praat bdzie bardziej biegy wtej sprawie mam takie wraenie, e byo wtedy
co takiego jak kryzys posoborowy. Jest jaka recepcja soborowych decyzji, ale s one rnie przyjmowane. Mamy zjednej strony abp. Lefebvrea, ktry zaczyna wyranie kontestowa odnow soborow, az drugiej strony rnych teologw, ktrzy mwi, e to wszystko za mao, e
trzeba pj dalej, zaczynaj wywiera presj na nowego Papiea, eby
bardziej liberalizowa Koci, jak oni to mwi: reformowa, unowoczenia. Take na to wszystko trzeba patrze, eby zrozumie, e tego
pontyfikatu nie moemy rozpatrywa tylko przez pryzmat Polski...
B.P. Ale wtej rozmowie skoncentrujmy si jednak na Polsce.
A.D. Chciaem to tylko zaznaczy, ebymy uwiadamiali sobie rne
wyzwania, ktre stany przed Papieem.

wici
i bogosawieni
ukazuj nam
drog
do zwycistwa,
ktre w dziejach
czowieka
odnosi Bg.
Jan Pawe II,
Krakw 1983 r.

J.R. Ten szerszy kontekst jest otyle wany, e wkrgach intelektualnych Zachodu bya jaka fascynacja nawet marksizmem. To zZachodu
wyjedaj apostoowie teologii wyzwolenia do Ameryki Poudniowej,
przecie ci ludzie ksztacili si na uczelniach wNiemczech, Holandii
ipniej wracali do siebie izaczynali budowa, cho brzmi to paradoksalnie, teologi marksizujc. WPolsce by ten zdrowy odruch, oktrym mwi ksidz na samym pocztku, e wybr Papiea jakby zerwa
mask iludzie wreszcie zaczli marzy, niejasno jeszcze, ale zaczli
marzy, e ten koszmar, to ycie wkamstwie wreszcie si skoczy. We
Francji, wNiemczech ludzie nie yli wkomunizmie, wic mogli marzy
otym, e jaka realizacja marksizmu moe byaby smaczna. Natomiast
unas wszyscy wiedzieli ju, co to jest komunizm, inagle pojawi si
pomyk nadziei, e mona znim skoczy.
J.S. Chciaem jeszcze nawiza do relacji Polskawiat. Ot nie bez
znaczenia byo to, e Ojciec wity wyszed zPolski, take wodniesieniu
do niepokoju posoborowego, o ktrym pan wspomnia. Te niepokoje na
Zachodzie byy, cho nie byo tam bardzo powanych problemw. Nie
byo jawnej opozycji wobec Kocioa, systemowej, siowej jak wPolsce.
Tam zaczto si troch zabawia reformami soborowymi. To byo takie
oowiane wojsko. Koncentrowano si na problemach drugorzdnych,
np. po co ksidzu sutanna, czy Komunia w. ma by udzielana tak czy
inaczej, czy kielich ma by zoty czy drewniany. Dla mnie idla nas Polakw te problemy nie miay znaczenia. Z naszej perspektywy byy sztuczne,
aczkolwiek na Zachodzie traktowane bardzo na serio. Dla nas byo to
troch mieszne wobec powanych problemw, ktre mielimy wPolsce.
Ojciec wity wychodzi wanie zPolski. Z kraju, wktrym kardyna
Stefan Wyszyski, wswojej jakiej proroczej wizji, wspaniale podszed do

Fot. ze zbiorw Gazety Niedzielnej, Londyn

W drodze na Msz w. na Zaspie,

Gdask 1987 r.

ROZMOWY BIULETYNU

Kady z was,
modzi przyjaciele,
znajduje te
w yciu
jakie swoje
Westerplatte.
Jaki wymiar
zada,
ktre musi
podj i wypeni.
Jak suszn
spraw,
o ktr nie mona
nie walczy.
Jan Pawe II,
Westerplatte 1987 r.

reform posoborowych, czego my wtedy, pokolenie modych ksiy, do

koca nie rozumielimy. A ju kompletnie nie rozumiaa tego elita inteligencka wPolsce pod hasem Klub Inteligencji Katolickiej. Ksidz Prymas
wzi t problematyk po prostu wgar, bo wiedzia, e przemiany, na
przykad wliturgii, musz si dokona, iby na nie otwarty. Tylko chcia
na nie wpywa, eby caa para nie posza wgwizdek, ale eby zaj si
problemami zasadniczymi. Te problemy zasadnicze byy bardzo powane. To bya walka o wiar, o tosamo Narodu, o wychowanie modego
pokolenia, o przeciwstawienie si ateizmowi. I my, prowadzeni genialn
rk kardynaa Stefana Wyszyskiego, tak szlimy. W tym kierunku szed
rwnie kardyna Karol Wojtya, bo wsptworzy t wizj duszpastersk.
On wyszed zPolski, jak gdyby stojc ponad drobiazgami, ktre pasjonoway Zachd zbraku wikszych problemw. Dlatego byy takie pytania:
czy On jest konserwatyst, czy progresist. Okazao si, e Ojciec wity
potrafi rozmawia zludmi, e amie wszelkie bariery tej sztywnoci zachodniej iwtym by zaskakujco postpowy. Z drugiej strony, kiedy broni podstawowych wartoci, uwaany by za konserwatyst.
Trzeba pamita, e na tej fali zmian wKociele aprzedtem wszystko
byo naprawd bardzo usztywnione, okrelone byo kade sowo, gest
nagle uznano, e skoro mona zmienia co wliturgii, to przerzucono to
take na moralno. Zaowocowao to permisywizmem moralnym. Uwaano, e mona sobie na wszystko pozwala, e nie trzeba si trzyma
zasad iregu. I to byo szalenie niebezpieczne. Tutaj opatrznociowo Ojciec wity bardzo mocno trzyma si zasad iod nich nie odstpowa,
spotykajc si zreszt zogromn opozycj na Zachodzie izarzutem, e
jest niepostpowy, konserwatywny. Co byo absolutnie nieprawd.
Myl, e to jest te do wany element poczenia Polski ze wiatem. Na Zachodzie czsto dawano tak etykietk: abo to Papie Polak,
awy jako Polacy macie inne problemy. Papie znacznie gbiej rozumia, co oni przeywaj, natomiast oni nie byli wstanie go wtym dogoni. I tu rodzi si problem. I taki Papie by potrzebny. Poza dziaaniem
Ducha witego, ktry swoje zrobi, hierarchowie te musieli dostrzec
t potrzeb. Nie wiem, czy sobie do koca zdawali spraw zreperkusji,
jakie to przyniesie wwiecie, wogle wukadzie politycznym; przypuszczam, e nie. Bo patrzyli pewnie na sprawy wewntrzkocielne, e potrzebny jest taki wiey powiew, zupenie inny. Bo cay ten liberalizm
powodowa jednak pomieszanie ludzkich umysw, wartoci... Papie
wyszed zPolski ztakim gbokim nastawieniem, zdostrzeganiem wagi
problemw, zlepsz wizj Kocioa ijego reform, ni dziao si to na
Zachodzie. To by dar dla Kocioa powszechnego Papie zPolski.
J.R. Ojciec wity wyszed std ztym jakim napiciem wsobie samym.
Napiciem midzy tym, co niektrzy nazywaj konserwatyzmem, aprogresizmem, widocznym nawet wpewnej pobonoci. Bo on jako kardyna
zjednej strony chodzi drkami wKalwarii Zebrzydowskiej, przywizywa
wielk wag do modlitw tradycyjnych, zdrugiej strony by najwikszym pro-

J.S. On mia to ogromne wyczucie. Czu po prostu ludzi, czu potrzeby

iten ruch, ktry zewntrznie budzi nieraz kontrowersje; kardyna Wojtya
bezbdnie wiedzia, e to jest to, co trzeba robi. I wto natychmiast wszed.
J.R. Pierwsza pielgrzymka, Ojciec wity przyjeda w1979 roku do
Polski. Oczywicie mona na ni patrze zbardzo rnych stron, s rne anegdoty, na przykad otym, jak Gierek staje przed Papieem co
pniej pokazywano wfilmie Robotnicy 80 imwi: Ja Polak, patriota.... Kiedy to pokazywano wkinach, wtym momencie ludzie wstawali
ibili brawo, bo Gierek ju przemin ipowoli przemija system. Warto
jednak pamita, e komunistyczna wadza nie bardzo wiedziaa, jak si
zachowa, natomiast ludzie podchwytuj natychmiast papieskie przesanie. Na przykad wWarszawie Papie powiedzia na placu Zwycistwa,
e tego narodu nie mona zrozumie bez Chrystusa. Nastpnego dnia
podczas spotkania zmodzie mwi oDuchu witym, e czowieka
trzeba mierzy miar serca, miar Ducha witego, ktry moe wypeni ludzkie serce. Te sowa maj okrelony kontekst wpeerelu, ludzie
zaczynaj bi brawo. Papie kwituje to artobliwie, jakby eby nie drani wadz, mwi: ja nie wiem, co si stao ztym narodem, to jaki nard
teologw. Wczoraj powiedziaem: Chrystus, bili brawo przed 15 minut,
dzisiaj mwi: Duch wity, bij przez 10 minut, to nard teologw
mwi. On wtakiej artobliwej formie wietnie potrafi przeamywa t
sztywno, sztywno wadzy, ktra nie bardzo wiedziaa, co zrobi, ajednoczenie pewne skrpowanie ludzi, ktrzy nie byli pewni, na jak wiele
mog sobie pozwoli. On przychodzi, powiedziabym wrcz, zpoczuciem humoru, patrzy na to wszystko izdobywa si na takie sowa, ktre
dla wszystkich byy czytelne. Powiedzmy otym, co si wtedy wydarzyo na
wczesnym placu Zwycistwa. To nie przypadek, e teraz po mierci
Ojca witego ludzie spontanicznie zaczli si tam gromadzi. Wszyscy
maj t wiadomo, e tam stao si co, co byo przeomem.
A.D. Reakcje na to, co si wtedy dziao, mona analizowa na rnych poziomach. Jest ten poziom, oktrym mwi Janek, e jaka cz
ludzi wsuchiwaa si wto, co mwi Papie, ito bya pewna inspiracja.
Zwrcibym uwag na fragment, ktry dopiero teraz, gdy przypominane
s rne wypowiedzi Papiea, przeczytaem izrozumiaem, jak daleko
ju wtedy wybiegay jego myli. Przemawiajc wczerwcu 1979roku
wGnienie, Papie pyta: Czy Chrystus tego nie chce, czy Duch wity tego nie rozrzdza, aeby ten papie Polak, papie Sowianin wanie

ROZMOWY BIULETYNU

motorem ruchu oazowego. By bardzo otwarty na nowe formy przeywania

religii. Absolutnie nowe, ktre wielu ludziom wtedy nie bardzo mieciy si
wgowie. Ruch oazowy nawet na skal europejsk to bya bardzo ciekawa,
nowa inicjatywa. Oczywicie winnych krajach byy inne ruchy, ale unas
ruch wiato-ycie to byo co, co porwao setki tysicy modziey. Przyjacielem ipromotorem tego ruchu by kard. Karol Wojtya.

ROZMOWY BIULETYNU

teraz odsoni duchow jedno chrzecijaskiej Europy?. Ta sama wizja jednoci Europy lega te upodstaw Posania do ludzi pracy
Europy Wschodniej, uchwalonego we wrzeniu 1981roku przez zjazd
Solidarnoci. Tam ju nie chodzi oodnawianie tylko tej ziemi, czyli
ziemi polskiej, ale jest spojrzenie szersze, e chrzecijastwo jest tym
wrnych postaciach, nie tylko katolickiej co jednoczy, co ukonstytuowao Europ, e mona dy do zjednoczenia na jego fundamencie.
Przecie kolejne lata icay pontyfikat bdzie deniem do tego, co Ojciec wity ju wtedy wGnienie zarysowa. Jan Pawe II doy momentu wejcia pastw Europy rodkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej.
Ale cigle pozostaje Ukraina...
J.R. ...do ktrej Ojciec wity ju pielgrzymowa iwoczach samych
komentatorw ukraiskich jego pielgrzymka przyczynia si do zachodzcych tam przemian.

Nie moe by
walka
silniejsza
od solidarnoci.
Jan Pawe II,
Gdask-Zaspa 1987 r.

A.D. Ale pozostaje te Rosja, do ktrej Papieowi nie udao si pojecha. Oba te kraje nale przecie do chrzecijaskiej wsplnoty. To jest
ten poziom pierwszej pielgrzymki, powiedziabym, przekazu bardzo wysokiego. Jest te taki poziom, ktry osobicie wspominam, awtedy miaem
niewiele ponad dziesi lat ztych homilii nic nie rozumiaem, natomiast
pamitam zMszy na Boniach, bo jestem zKrakowa, ogromn liczb ludzi. Nigdy wyciu nie widziaem tylu ludzi naraz. Dla wielu, jeli nawet nie
do koca rozumieli przekaz papieski, istotne byo przeycie wsplnoty.
Przeycie, e ten nard jest zjednoczony wok Kocioa, dowiadczenie,
e nie jest prawd to, co mwiono wszkole onaukowym wiatopogldzie
iwstecznym Kociele. Przecie miliony ludzi to odrzucaj
B.P. Miliony przychodz sucha Ojca witego.
A.D. Tak. To byo przeycie tego, oczym na pocztku mwi ksidz
praat, e yjemy wjakim zakamaniu, wfaszywym systemie politycznym,
ktry opiera si na innych wartociach ni Koci, ajednoczenie to wanie Koci potrafi zgromadzi tak ogromn rzesz ludzi, ito zupenie dobrowolnie, spontanicznie. Nie tak jak wadze organizoway 1 maja, kiedy
sprawdzane byy listy obecnoci, bya presja, wyrany element nacisku,
eby bra udzia. Tutaj nikt nikogo nie zmusza do przyjcia.
Pamitam jedn zmoich ciotek, ktra bya religijna, ale nigdy nie
zwracaem na to uwagi. Wtedy, po padzierniku 1978 roku, zacza gromadzi wycinki prasowe, materiay, zdjcia, zakada zeszyty dotyczce
Papiea. Dla mnie, jako bardzo modego czowieka, byo to zaskakujce
idao mi bardzo duo do mylenia. Jestem przekonany, e byo bardzo
wielu ludzi, ktrzy zpoziomu nastolatka zaczli si zastanawia, e co
takiego jest wnaszym kraju, co si kci ztym oficjalnym obrazem wynikajcym zpodrcznikw szkolnych, zprzekazu telewizyjnego. Pamitajmy, e ten przekaz nawet zpielgrzymki by wtedy bardzo ograniczany,

10

J.R. ... pokazywano gwnie zakonnice, ksiy isamych starszych ludzi.

A.D. Ale to jest wanie przykad naiwnego mylenia wadzy. Skoro
takie tumy ludzi wtym uczestnicz, to czy oni nie zobacz tej rnicy?
Wistocie rzeczy to byo destrukcyjne, dlatego e obniao jeszcze bardziej
wiarygodno wadz, bo kto najpierw szed na Msz iwidzia ogromn
mas ludzi, apotem widzia wtelewizji jakie wycinki iod razu mia potwierdzenie tego, co zawsze podejrzewa, e telewizja kamie.
B.P. Wiadomo, e dokonyway si przemiany spoeczne, ale czy mona rwnie powiedzie, e wizyty papieskie wPolsce wpyway na struktury wadzy, na mylenie, na zachowania, na jak ewolucj wadz?
J.S. Zilustruj to przykadem. Znaem wtym czasie rodzin komunistycznego generaa. Rodzina nakaniaa go, by wysucha przemwienia
Papiea. Czyni to bez wikszego zainteresowania, ale si wciga coraz
bardziej. W kocu, kiedy do pokoju wszed jego syn, wychowany wtym
samym pozakocielnym duchu, izacz co mwi, genera zgromi go:
siadaj smarkaczu isuchaj, co On mwi. Pytaa pani o te zmiany, myl, e dokonyway si one byskawicznie, rwnie wwiadomoci ludzi
reimu. Oni te na to wszystko otwierali oczy. Oni tego te nie rozumieli.
B.P. Jakie lady tego s wpamitnikach.
A.D. Nie tylko wpamitnikach, s te wdokumentach. Urzd do
Spraw Wyzna wzwizku zpierwsz pielgrzymk zwraca uwag wadzom wojewdzkim ztych miast, ktre mia odwiedzi Papie, e doszo
do racych wypadkw zaatwiania sobie kart wstpu przez aktyw administracyjno-partyjny, eby mie lepsze miejsce na Mszach papieskich,
ie jakie to sieje zgorszenie. Tu si ujawnia hipokryzja, bo przecie
mnstwo ludzi zestablishmentu partyjnego miao rodziny, czsto bardzo religijne ony, przez to oni sami tak naprawd byli ludmi wierzcymi, dzieci byy chrzczone. Oczywicie, oni to ukrywali. Wmomencie
pielgrzymek to si ujawniao. To byo szczeglnie istotne wlatach osiemdziesitych, kiedy cigle jeszcze Jaruzelski stara si podtrzymywa t
koncepcj, e partia walczy onaukowy wiatopogld, e stara si ogranicza wpywy Kocioa, ajednoczenie mwi: Towarzysze, nasza partia niesie straszliwy garb, nie tylko tych kryzysw, niesie garb religijnoci.
(...) Pidziesit procent Isekretarzy POP podaje si jako wierzcy (...)
na og politycznie moemy na nich liczy wtrudnych chwilach, ale nie
s to do szpiku koci komunici, jak bymy chcieli. Nie mona by komunist isiedzie wkruchcie jednoczenie. Ale tak jest, jak jest itrzeba ztym y, robi wszystko to co mona, eby zmienia, ajest to trudny

11

ROZMOWY BIULETYNU

robiono te wszystkie manipulacje, oktrych dzisiaj ju doskonale wiemy:

nie pokazywano szerokich planw, eby nie byo wida tumw...

ROZMOWY BIULETYNU

idugotrway proces. Oni zawsze mieli ztym problem, akiedy nasta

pontyfikat Jana Pawa II, ten problem si nasili. Zawsze starano si
podtrzymywa tez, e aktyw partyjny jest niewierzcy itrzyma si zdaleka od Kocioa, ale jednoczenie na wewntrznych naradach przyznawano, e to jest poraka, e co pko, icoraz trudniej egzekwowa
postaw niewiary. Byy takie bastiony na przykad suby mundurowe:
bezpieka, milicja iwojsko. Jeszcze wlatach osiemdziesitych grozia
tam sprawa dyscyplinarna za zorganizowanie matce pogrzebu katolickiego. Cigle starano si to podtrzymywa, ale dysonans si pogbia.

B.P. Im gbszy by ten dysonans, tym wiksza czujno wniektrych

momentach isilniejsze naciski na to, eby pokazywa swoj si zewntrzn. Przykadem moe by demonstracyjne przemieszczanie wozw bojowych wczasie pielgrzymek. Inie chodzi tylko ostan wojenny,
przecie wmawiano nam, e to dla naszego bezpieczestwa uywano
tych ogromnych si milicyjnych. Oni nie chcieli do koca pokaza tego,
e co si wnich amie, chcieli oficjalnie, wprzekazie telewizyjnym,
rodki przekazu
pokazywa, e jest taka granica pomidzy ludem wierzcym asiami
winny podejmowa porzdku isi wadzy.

obron wolnoci,
ale take
poszanowanie
godnoci osoby,
winny popiera
autentyczn
kultur.
Kultura jest
wsplnym dobrem
narodu,
wyraa jego
godno
iwielko
Jan Pawe II,
Olsztyn 1991 r.

J.R. Tylko e wtym te co pkao. Tak jak ztymi partyjnymi, zktrymi

nie wyszo. Kady czowiek mylcy, ktry potrafi porwna sposb mwienia tego czowieka, ktry przyjecha jako Papie, isposb mwienia
rnych sekretarzy, widzia, e wmawiano mu co ojakim wiatopogldzie naukowym, atymczasem Papie, ktry przyjecha ido nas mwi, nie
wyglda na niedouczonego. On wanie mwi wtaki sposb, wjaki aden zsekretarzy nie mwi. Natomiast jeli chodzi omilicj, to wystawia
si na ulicach mnstwo milicjantw, ale ju wczasie pierwszej pielgrzymki dzieje si co, czemu nie mona zapobiec. To jest utrwalone nie tylko
wpamici uczestnikw, ale ina zdjciach. Sam pamitam milicjantw,
ktrzy mieli sta tyem do Papiea, przodem do nas, eby zachowa czujno. Ico si dziao nadjeda Papie ici milicjanci zamiast trzyma
kordon, odwracaj si ipatrz wjego stron, bo s sami bardzo przejci,
okazuje si, e s te po czci jednymi znas. Takie symboliczne wczasie
pierwszej pielgrzymki byo jej zakoczenie na lotnisku wielu ludzi zwrcio na to uwag, bo to bya ostatnia transmisja. Wszyscy ogldaj telewizj, komunici pewnie si ciesz, bo Papie wyjeda, ju bdzie wity
spokj. Ojciec wity egna si ze wszystkimi, take BOR-owcami, ktrzy
go strzegli, ijeden ztych borowikw, nawet wyszych rang, klka icauje wpiercie. Szok. Jeden ztych, ktrzy s przedstawicielami silnego,
socjalistycznego peerelu, klka icauje wpiercie.
A.D. Pamitam, jak na pocztku lat dziewidziesitych robiem kwerend wArchiwum Pastwowym wKrakowie iczytaem akta Wydziau
do Spraw Wyzna. Powiedziano mi, e jest jeszcze wydzielony zesp
na temat kardynaa Karola Wojtyy. Oczywicie natychmiast oto popro-

12

B.P. Pozostajc przy anegdotach, mam woczach zaplecza miejsc

spotka papieskich. Na przykad wzaukach wzdu Krakowskiego
Przedmiecia, wtych rnych bocznych kieszonkach, autokary wypenione tzw. pielgrzymkami mskimi, tak mymy to nazywali. To byli tajniacy, ktrzy wystpowali wpodwjnej roli, ju nawet nie kryli tego,
przebierali si wrne habity, sutanny. Apo Mszach rwnie na oczach
wszystkich, bo nie byo si gdzie ukry, cigali je iznowu byli modymi, fajnymi chopakami zulicy.
Ale chciaabym, ebymy powiedzieli oprzemianach wonie Kocioa hierarchicznego. Wadze kocielne te wniektrych momentach byy
zaskakiwane, Ojciec wity wychodzi ponad ich sposb sprawowania
pasterzowania wKociele. Jego otwarto iodwaga, bo otym te warto
mwi, wokresie peerelu, to byo bardzo wane. My nigdy nie syszelimy poza prymasem Stefanem Wyszyskim, przy jednak bardziej ograniczonych medialnie sytuacjach tylu mocnych sw od naszych pasterzy,
co od Papiea. Poczwszy od biskupw, askoczywszy na ksiach wparafiach. Myl, e ten element zaskoczenia ijakiego dojrzewania do
zmian, take wadz duchownych, jest bardzo istotny.
J.S. Mwiem ju tutaj o przemianach posoborowych, jak to byo wPolsce. Kardyna Stefan Wyszyski mia te inn genialn myl, gromadzi
ludzi na uroczystociach religijnych. Zarzucano mu, e popiera religijno ludow, anie dba o jej pogbienie. A on wiedzia, co to znaczy,
kiedy ludzie poczuj si wsplnoty, zwaszcza wwarunkach, wjakich
si znajdowalimy. I std te uroczystoci, na przykad koronacji obrazw
czy milenijne, ktrym on nada wielk rang. Kardyna Karol Wojtya te
wnich uczestniczy.
J.R. Wielka Nowenna, to by moment, kiedy ludzie zobaczyli, e katolikw jest mnstwo.

13

ROZMOWY BIULETYNU

siem. Przyniesiono mi wprzeciwiestwie do szarych, brudnych teczek, ktre dotd otrzymywaem pakiet biaych, eleganckich teczek
przewizanych czerwon wstk. Pierwsz teczk otwierao pismo,
stwierdzajce, e na polecenie Isekretarza KW wKrakowie tow. Kazimierza Barcikowskiego, wzwizku zwyborem abp. kard. Karola Wojtyy na Papiea, wyodrbniono specjalny zbir wanie ten adnie oprawiony. Wewntrz mona byo przeczyta te wszystkie dokumenty
ilustrujce rozmaite szykany iawantury urzdzane kardynaowi, gdy na
przykad domaga si procesji na Skace. Waciwie wrodku bya ta
prawda ostosunkach pastwoKoci. Ale oprawiono to bardzo adnie
ito jest bardzo znamienne, bo pokazuje, jak schizofrenicznie zachowyway si wadze. Zjednej strony nie faszowano tych dokumentw, zapewne usunito stamtd par rzeczy, ale generalnie byo to bardzo wiele ciekawych dokumentw, zdrugiej strony dodano adn opraw
izachowano dla potomnych.

Fot. z Archiwum IPN

Przy sarkofagu kard. Stefana Wyszyskiego

w krypcie katedry warszawskiej, 1983 r.

ROZMOWY BIULETYNU

J.S. Ale media zupenie to ignoroway. Pamitam, e ze swoimi

pobonymi studentami pojechaem do Czstochowy na jaki zjazd ijeden ztych moich uczniw powiedzia wtedy: nie spodziewaem, e
nas jest tylu. Doceniem wtedy genialn myl Prymasa, kiedy ten mj
ucze, ktry dobrze wiedzia, e Polska od wiekw jest katolicka, by
mocno zdziwiony, gdy sam zobaczy tumy swych rwienikw. wiadomo, ktr on reprezentowa, odbijaa si te na nas, ksiach.
Wok nas byo wielu ludzi, ale musielimy czu, e tak jest wcaej
Polsce. Nagle Ojciec wity wyzwala te tumy ipokazuje, jak wielu
jest ludzi yjcych wiar.
Gdy chodzi o sam hierarchi kocieln, to ona pod rzdami kardynaa Wyszyskiego bya monolitem ito miao ogromne plusy. Oczywicie byy te jakie minusy, bo mogo to ogranicza nieco biskupw
wich samodzielnym dziaaniu. Ale ten monolit stwarza poczucie wewntrznej siy. Wydaje mi si, e to byo opatrznociowe. Cokolwiek
bymy sdzili dzisiaj na ten temat, to byo opatrznociowe. Te ataki zzewntrz pseudoowieconych katolikw byy przejawem braku roztropnoci itej wizji przyszoci. Ja broni tutaj naszej hierarchii, bo ona zdawaa dobrze swj egzamin.

Egzamin
z naszej wolnoci
jest przed nami.
Wolnoci
nie mona
tylko posiada.
Trzeba j stale,
stale, stale
zdobywa.
Jan Pawe II,
Warszawa 1991 r.

B.P. Moje pytanie dotyczyo bardziej zachowa, sposobu ekspresji, jzyka Jana Pawa II, bo to byo na tyle nowe, e odmienio pewien styl
pasterzowania polskich kapanw. Pamitam doskonale, jak wkazaniach,
rwnie wkocioach parafialnych, zaczo si pojawia wrcz naladownictwo frazy papieskiej. To by na tyle silny czowiek, e modelowa
mylenie izachowanie nie tylko nasze, ale rwnie duchowiestwa.
J.S. Tak, przypominam sobie swoich kolegw, ksiy, ktrzy wrcz,
by moe podwiadomie, zaczli naladowa Ojca witego wsposobie mwienia. Chodzi jednak o co gbszego. Zaczlimy mwi wtedy odwaniej, pewniej, cho cigle ten bicz kontroli wisia nad nami
itrzeba byo wykaza si pewn roztropnoci, eby niedwiedzia nie
rozdrania. Ale okazao si, e ten niedwied nie jest taki straszny
imona troszk swobodniej imocniej mwi. To na pewno. Jeeli ju
Ojciec wity raz co powiedzia, to ksidz pniej potrafi to powtrzy
idoda to, co byo potrzebne.
B.P. Wlatach osiemdziesitych jeszcze nie wszyscy.
J.S. Trzeba przypomnie, e zodbiorem papieskich pielgrzymek
wogle nie byo tak idealnie, jak chcielibymy dzisiaj myle. Mam
woczach tak sytuacj: jad na plac Zwycistwa, zokien autobusu widz po drugiej stronie Wisy peno warszawiakw lecych nad Wis,
opalajcych si. I przyznam si, e mnie to wtedy, wroku 1979, bolenie poruszyo. Bya wtedy wprawdzie pikna, plaowa pogoda, ale zastanawiaem si: kim s ci ludzie, e nie czuj wagi chwili?

16

J.S. Tak, mwiono: trumny wioz, pocig cay jedzie. Cay pocig
trumien. Po co trumny, kto pyta, no jak to po co, przecie bd stratowani ludzie.
B.P. Powtrzono to na Stadionie X-lecia w1983 roku.
J.R. Kady si zastanawia 100 tys. kart wstpu! Nikt sobie tego nie
wyobraa, przecie wPolsce nie byo takich zgromadze. Bya taka podwjno propaganda wszkole, wpracy, wmediach (bya jedna telewizja ikilka jednorodnych gazet), az drugiej strony byo to, co wdomu. Ta
jaka prawda domowa. Nagle si okazao, e ta prawda domowa to prawda wsplna, ie jest duo tych domw, wktrych ta prawda jest podobna.
Wracajc do polskich kapanw, musz przyzna, e mnie nie brakowao odwanych ksiy, moe na takich trafiaem. Co nowego, co
Papie wprowadzi ju t pierwsz pielgrzymk do naszego duszpasterstwa, to to, e wczeniej wnaszym duszpasterstwie przedstawiano prawdy do wierzenia. Kardyna Stefan Wyszyski naucza nas sowami Dzieci
moje ikady wiedzia, e jak katechizm trzeba zna to, co on mwi
inie ma tu miejsca na jakie dyskusje. Ojciec wity moim zdaniem
to jest ta zmiana, ktrej on dokona na Boniach pyta: Czy mona
odrzuci Chrystusa iwszystko to, co onas stanowio przez 1000 lat?.
Iodpowiada najpierw: Oczywicie mona. Myl, e nie tylko mnie,
ale iwielu ksiy to zaskoczyo. Wyobraam sobie, e gdyby kardyna
Wyszyski to mwi, to byoby to pytanie retoryczne lub odpowiedziaby:
Nie mona!. APapie wswojej homilii pokazuje, e jest pewien dialog. Czy mona? Mona. Ale wimi czego? Czy wolno iwimi
czego wolno odrzuci Chrystusa, ktry stanowi ten nard od pocztku?
Tu, myl, jest zasadnicza nowo, ta zmiana duszpasterstwa. To nie
jest tylko tchnicie jakiej odwagi, bo mielimy naprawd odwanych
duszpasterzy, natomiast to, e zaczyna si rozmawia zczowiekiem
wtroch inny sposb, bardziej traktujc go jako podmiot.
Papieskie pielgrzymki to zjednej strony jest klska tych intelektualistw, ktrzy mwili, e Koci ludowy do niczego si nie nadaje, to my
wkrgach intelektualnych przechowamy wiar przez czas komunizmu,
awogle to trzeba si przyzwyczai, poeni socjalizm zchrzecijastwem
iwszystko bdzie dobrze. Oni ponieli cakowit klsk, bo okazao si,
e ten katolicyzm ludowy wanie wtym momencie zwycia. Zdrugiej
strony Papie, szanujc ipodnoszc na wyszy poziom ten katolicyzm ludowy, wprowadza nowy element, teraz ju zaczynamy rozmawia zwier-

17

ROZMOWY BIULETYNU

J.R. Ale czy ksidz pamita drug stron medalu? Przecie straszono
wmediach, e wMeksyku podczas pielgrzymki rozgryway si dantejskie sceny. Nawet ksia ulegli tej propagandzie imwili: jeeli masz
kart wstpu na spotkanie zmodzie przed w. Ann, to nie id na
inne, bo tam bd tumy, tam si bd zadeptywa itd. Komunistom
wtedy udao si wytworzenie takiej psychozy, takich obaw.

ROZMOWY BIULETYNU

Wbrew pozorom,
praw sumienia
trzeba broni
take dzisiaj.
Pod hasami
tolerancji,
w yciu
publicznym
i w rodkach
masowego
przekazu
szerzy si nieraz
wielka,
moe najwiksza
nietolerancja.
Jan Pawe II,
Skoczw 1995 r.

nymi jako dojrzaymi do wyborw partnerami. To nie przypadek, e te

sowa padaj na Bierzmowaniu Dziejw na Boniach bierzmowanie
oznacza dojrzao chrzecijask, doroso. Ju teraz nie mwi mona
powiedzie, parafrazujc sowa Ojca witego do was jak do dzieci:
nie mona! Mona, oczywicie mona odrzuci Chrystusa, ale po co,
wimi czego? Myl, e jest to zmiana zasadnicza.
Druga pielgrzymka rok 1983. Pierwsza bya takim uwiadomieniem
ludziom nie powiedziabym budzeniem wiary, bo wiara bya tylko uwiadomieniem, e ta wiara jest czym powszechnym, ijej wzmocnieniem.
Druga pielgrzymka jest ju winnej sytuacji. Stan wojenny jest tylko zawieszony, jeszcze nie zniesiony, jest koszmar. Ilu ludzi jest internowanych, ilu
uwizionych, rodziny porozbijane. Cierpienie izapa spoeczna. Ludzie
zaczynaj traci nadziej. Jeeli na pocztku stanu wojennego, mimo e
byo dosy gronie, mwili Zima wasza, wiosna nasza, to wroku 1983
te nastroje ju opady. Przyjeda Papie ijest to pielgrzymka nadziei. Papie waciwie podczas wszystkich spotka przynosi nadziej. Dla mnie
czym charakterystycznym dla tej pielgrzymki jest spotkanie zmodzie na
Jasnej Grze Apel Jasnogrski. Nawet votum, ktre Ojciec wity ofiarowa wwczas Matce Boej, jest czym symbolicznym. To nie byy tylko
sowa owspczuciu, wspcierpieniu, to votum przestrzelony pas papieskiej sutanny miao swoj gbok wymow. Tak, jakby chcia powiedzie: to nie tylko wy tutaj w1981 zaczlicie cierpie, na mnie by wtedy
zamach, jestem zwami take wtym cierpieniu. Powiedzmy otych kontrastach drugiej pielgrzymki zjednej strony budy milicyjne, transportery opancerzone, zdrugiej strony Papie, ktry przeamuje to poczucie opresji.
J.S. No tak, bya ta demonstracja siy, ktra wygldaa zreszt chwilami miesznie. Ale byo ito, co pan wspomnia, nard mia przetrcony
krgosup, to nie ulega wtpliwoci. Kto wtedy powiedzia, e po stanie wojennym trzeba caego pokolenia, eby si to wszystko odrodzio.
Dla mnie to byo czarne proroctwo, nie chciaem wto wierzy. Ale poniekd tak si stao ibyo to najwikszym nieszczciem, jeli chodzi o
wymiar moralny, bo zamano nam krgosup. Natomiast ju pierwsze
stpnicie Papiea na polskiej ziemi, pierwsze jego sowa sprawiy, e
ta zdeptana trawa zacza rosn.
J.R. Pierwsze sowa to: Pokj Tobie, Polsko. Ledwie stan wojenny zawieszony, aPapie przyjecha imwi: Pokj Tobie, Polsko, Ojczyzno moja.
J.S. To by jaki niezwyky powiew. Pamitam te to spotkanie poficjalne zprzedstawicielami opozycji wkociele kapucynw wWarszawie. Czuem si wtedy reprezentantem internowanych. Zwrciem si
do Ojca witego, mwic o nich. Bardzo si oywi wtym momencie
jutro bd o was mwi. To byo przed spotkaniem na Stadionie.
Potem rzeczywicie wspomina o internowanych. Kiedy, jak byem wRzymie, powiedzia mi: ja codziennie si modl za Solidarno imodl

18

A.D. Wadze szalenie si tej pielgrzymki obawiay. Od wiosny 1982

roku byy negocjacje zEpiskopatem. Biskupi bardzo naciskali, eby pielgrzymka odbya si jeszcze wroku 1982, wadze absolutnie si na to nie
zgadzay. Mwiono, e to doprowadzi do destabilizacji, e dojdzie do
przelewu krwi. Pniej, kiedy wadze zgodziy si na pielgrzymk wroku
1983, cigle bya ogromna niepewno zich strony. Obawiano si, e
dojdzie do ywioowych demonstracji ogromnych mas ludzi, e sytuacja
wymknie si spod kontroli. Ale oni bardziej bali si konfrontacji ztym, co
Papie powie, iz samym Papieem. Rzecz bardzo znamienna: major
Wiesaw Grnicki, doradca Jaruzelskiego, autor jego przemwie, wswoich wspomnieniach napisa, e genera tworzy mnstwo wersji przemwie, ale wadnym innym przypadku nie przekroczono 20 wersji, atak
byo zprzemwieniem wygoszonym do Papiea wBelwederze wczasie
drugiej wizyty. Byo 27 wersji tego przemwienia. Grnicki opowiada, e
pod Warszaw siedzia zdwoma maszynistkami icay czas produkowa
kolejne wersje. Jaruzelski stale by niezadowolony. Grnicki wspomina,
e przemwienie byo perfekcyjne, zsatysfakcj stwierdza, e nawet przedstawiciele strony kocielnej czy dyplomaci watykascy docenili jego finezj. Ale co byo wtym przemwieniu? Jaruzelski si tumaczy ze stanu
wojennego. On si tumaczy przed Papieem, przytacza swoje racje, ale
to byo wyrane ustawienie si wpozycji kogo, kto si tumaczy. To byo
bardzo charakterystyczne.
Dla wadz ta pielgrzymka miaa spokojny przebieg. Sytuacja nie wymkna si spod kontroli, tumy nie ruszyy pod Komitet Centralny, nie
doszo do adnych aktw przemocy, do adnych wystpie ywioowych.
Wydaje si, e ta pielgrzymka pokazaa wadzom, i stan wojenny si
uda wtym sensie, e przetrcono krgosup spoeczestwu, Solidarnoci, opozycji, e opozycja jest sabiutka isi nie liczy, ale za to Koci potwierdza swoj potg iz Kocioem trzeba si liczy. Pniej,
po tej pielgrzymce, byy prby przykrcenia ruby Kocioowi, wgrudniu
1983 roku nastpio zablokowanie projektu ustawy, ju wtedy wynegocjowanego, ostosunku pastwa do Kocioa, ktry m.in. mia nada
Kocioowi osobowo prawn. Przedstawiciele strony rzdowej powiedzieli: stop, my si wycofujemy ztego, tekst do szuflady. Pniej eskalacja represji wobec ksidza Jerzego, zakoczona jego zabjstwem.
Mimo to wadze komunistyczne maj wiadomo, e s za sabe, aby
t antykocieln krucjat podj. Wadze bardzo chc przeprowadzi
tak krucjat, wkierownictwie partii s jastrzbie. Przypominam sobie
protok zposiedzenia kierownictwa PZPR zlistopada 1986r., podczas

19

ROZMOWY BIULETYNU

si za internowanych. Bya to wielka pociecha. Natomiast nie przypominam sobie, eby wtej drugiej pielgrzymce stao si co takiego jak
przy pierwszej. Jednak to przetrcenie krgosupa byo bardzo cikie.
Ale byo tak, jak mwi pan Ruman, e Papie budzi nadziej. Przebudzenie nie miao tak wstrzsajcego wymiaru jak podczas pierwszej
pielgrzymki. Mona jednak zapyta: co by byo, gdyby tej wizyty nie byo?

ROZMOWY BIULETYNU

ktrego Henryk Bednarski zaproponowa, by aktywnie przeciwdziaa

uznawaniu krzya czy wizerunku Matki Boskiej za symbole polskoci.
Na to Jaruzelski mu odpowiedzia, e naley unika werbalnego radykalizmu, bo itutaj nastpuje wywd nasze moliwoci s takie,
jakie s, oczywicie chciaoby si wicej, ale bdmy realistami.
Ta druga pielgrzymka jest wtym sensie wana, e gdyby jej nie byo,
kto wie, czy wadze nie prbowayby, po tym jak si uporay zSolidarnoci, upora si zKocioem. Mimo e podejmowano takie prby,
czego symbolem jest mier ksidza Jerzego, to jednak nie doszo do
wielkiej ofensywy antykocielnej. Akto wie, co strzelioby do gowy wadzom. W1984 roku Jaruzelski pojecha do Moskwy itam usysza od
Czernienki, e PZPR nie wywiera wcaej rozcigoci niezbdnego
wpywu na gwne procesy wyciu pastwa ispoeczestwa. Jednym
sowem, (...) nie wypenia swej kierowniczej roli. Moskw, wponad
dwa lata po wprowadzeniu stanu wojennego, szczeglnie martwia silna pozycja Kocioa katolickiego, aktywno si kontrrewolucyjnych
oraz budowa socjalizmu wsplnie zkuakami. Jaruzelski dostaje wtedy order Lenina za stan wojenny, ale jednoczenie dostaje instrukcje.
Sytuacja zacza si zmienia, gdy nasta Gorbaczow. Wtedy wyranie
wida ten sygna zMoskwy, e ju koniec zdoktryn Breniewa iteraz
Przychodzc do trzeba sobie radzi samemu.

Stou Paskiego,
aby posila si
Jego Ciaem,
nie moemy
pozosta obojtni
na tych,
ktrym brakuje
chleba
codziennego.
Jan Pawe II,
Legnica 1997 r.

B.P. Skoro ju wybieglimy wprzyszo, to powiedzmy otrzeciej pielgrzymce, ktra przebiegaa ju winnej sytuacji.
A.D. Ta pielgrzymka jest wjakim stopniu nawet wadzom potrzebna.
Paradoksalnie to zabrzmi, ale tak naprawd widz wniej pewien element przygotowawczy do przemian, ktre pniej nastpiy. Oczywicie
wadze nie tak sobie te przemiany wyobraay. Natomiast jest tu wyrany
element, ze strony wadz, traktowania tej trzeciej pielgrzymki jako pewnego otwarcia. Wadze stawiaj fundamentalny warunek, zanim si na
ni zgodz, eby Papie przyj wWatykanie generaa Jaruzelskiego.
To jest ten moment, wktrym ekipa stanu wojennego ztrudem przeamuje izolacj midzynarodow. Znamy sprawozdanie Jaruzelskiego ztego spotkania. On tam bardzo duo mwi ozagroeniu niemieckim, to
bya ta typowa propaganda komunistw, e germaskie siy zagraaj.
Ale padaj tam te znamienne zdania ze strony generaa: Jako partia
ipastwo jestemy wpeni samodzielni. Nasze nowe, niekiedy eksperymentalne rozwizania wpolityce wewntrznej nie tylko nie budz krytyki, lecz wiele znich spotyka si zyczliwym zainteresowaniem, co wicej, wjakim stopniu promieniuj na zewntrz. To mwi Jaruzelski do
Papiea. Dla mnie to jest sygna, e otwieraj si nowe moliwoci, ja
tak to odbieram. Mnie si wydaje, e paradoksalnie Papie to wykorzysta istd to Jego przesanie wczasie trzeciej Pielgrzymki, ktrej ukoronowaniem bya Msza na Zaspie ite sowa oSolidarnoci. Im wicej
myl okocu lat osiemdziesitych, tym bardziej widz, e pewne rze-

20

J.S. Jeli chodzi o faktografi trzeciej pielgrzymki, to pamitam, e

wadza bardzo si wtedy baa istaraa si ograniczy udzia ludzi we
Mszy, na przykad na Zaspie. Jadc wanie tam, interweniowaem wdrodze do Gdaska, kiedy zobaczyem zatrzymany przez milicj autokar
zdelegacj Solidarnoci zWarszawy. Potem towarzyszyem delegacji
do samego Gdaska. Uniemoliwiono nam dotarcie do Gdaska na
czas. Spnilimy si, przychodzc dopiero na koniec papieskiej homilii. Ale to te miao swj dobry epilog, bo ta delegacja zostaa szczeglnie zauwaona ipowitana oklaskami. Podaj to jako przykad, e mieli
wtedy wszystko pod mocn kontrol. Bardzo pilnowali, eby nie wyszy
elementy solidarnociowe.
J.R. Oni, myl, mieli cay czas tak nadziej, e to bdzie wspomnienie historycznej sprawy. e uda si to tak ograniczy, e to nie
bdzie na nowo wybuch Solidarnoci, tylko takie przyzwolenie, by
Koci pielgnowa tradycje, ale pod kontrol. Pewnie sdzili, e Papie zrobi takie wito wspomnienie czego, co byo, ale do czego
powrotu nie ma. Ich intencje byy moim zdaniem wanie takie.
Zreszt to paowanie ludzi, ktre urzdzili po Mszy w., wiadczyo, e
nie bdzie powrotu do Solidarnoci, nic ju si nie zdarzy, powoalicie sobie Solidarno, Papie powiedzia, e mwi owas iza was,
ale my was tu wracajcych zMszy paujemy, eby pokaza, e na nic
nie ma ju szans.
B.P. Ale zblia si ju koniec peerelu.
A.D. Czsto mam wykady oroku 1989 ijestem pytany, dlaczego tak
mao mwi oroli Papiea. Tu mam problem, bo otym wiemy bardzo
mao. Dlaczego? Po pierwsze dlatego, e wpyw Papiea na to, co stao si
wroku 1989 nie tylko wPolsce, ale wcaej Europie rodkowej, by trudny
do opisania. Bo on nie wyraa si przecie wadnych inicjatywach politycznych, wadnych apelach ostrajki, odemonstracje, tylko wanie wtakim przekazie moralnym, ktry wida podczas wszystkich pielgrzymek do
Polski. Ten wpyw przejawia si we wsparciu, jakiego Papie udziela katolikom na Litwie czy Kocioowi unickiemu na Ukrainie czy Kocioowi pod-

21

ROZMOWY BIULETYNU

czy byy wczeniej przygotowywane, przemylane, cho moe nie do

koca zdawano sobie spraw zkonsekwencji tego, ale uruchamiano
pewne procesy, ktre doprowadziy do wydarze roku 1989.
Co si dzieje midzy t drug atrzeci pielgrzymk bardzo istotnego, ito nie dzieje si wPolsce, tylko poza ni. To s te rzeczy, oktrych
my dzisiaj wiemy niewiele, to jest to, co dziao si wtrjkcie WaszyngtonMoskwaWatykan. Tam zachodz pewne zmiany. Wprzyszoci
dopiero bdziemy si stopniowo dowiadywa ornych rozmowach,
osygnaach, ktre pyny wielokierunkowo, ite sygnay znajdoway
odzwierciedlenie wtym, co Papie mwi wczasie trzeciej pielgrzymki.

ROZMOWY BIULETYNU

ziemnemu wCzechosowacji. To wszystko si skadao zdziesitek drobnych inicjatyw, ktre si uoyy wwielk si wanie wsferze ducha. To
nigdy nie bdzie atwe do analizy, do zwaenia izmierzenia.
Drugi poziom to dziaania zakulisowe, codzienne, to jest tajna dyplomacja Watykanu. My wiemy duo oroli polskiego Kocioa wtych przemianach iwiemy, e Papie by otym informowany. Sdz, e nawet
inspirowa pewne posunicia, natomiast nie znamy szczegw. Mona
dokadnie przedstawi kolejne etapy zbliania do rozmw okrgego stou
caa historia zaczyna si w1986 roku, kiedy ekipa Jaruzelskiego dochodzi do przekonania, e trzeba co zrobi, bo nastroje spoeczne si
pogarszaj, Moskwa odmawia jednoznacznego wsparcia, jakiego dawniej udzielaa, nie chce grozi interwencj. Pocztkowo ekipa Jaruzelskiego dochodzi do przekonania, e trzeba si dogada zKocioem.
Pierwszy pomys na okrgy st to pomys na dogadanie si zEpiskopatem, eby Koci wygenerowa albo chrzecijaskie zwizki zawodowe,
albo parti chadeck, ale bez adnego zwizku zSolidarnoci. Te
apele do Kocioa trwaj dwa lata. My wiemy, e Koci to odrzuca, ale
nie wiemy, jaka jest wtym rola Papiea. Jedno jest pewne, to jest bardzo suszna decyzja.

Nie lkajcie si
by witymi!
Uczycie
koczcy si wiek
i nowe tysiclecie
er ludzi
witych!
Jan Pawe II,
Stary Scz 1999 r.

J.R. To pozwala Kocioowi unikn wcignicia wgr wadz, ktra

niewtpliwie bya obliczona na zmanipulowanie Kocioa.
A.D. Intencje komunistw znakomicie wida we fragmencie tajnego
memoriau dla Jaruzelskiego ze stycznia 1987r., wktrym Jerzy Urban,
Stanisaw Ciosek iWadysaw Pooga pisali: nie wida szans na odepchnicie kocioa zobszaru, na ktrym ju si rozgoci. Wiksze znaczenie ma postawienie granic jego ekspansji iwcignicie do czciowej wspodpowiedzialnoci iwsplnictwa. Sprawienie, aby swe interesy
wiza zobecn lini wadz iz obecn ekip. To doprowadza do roku
1988. Wtedy ju wida, e wadze musz zkim zacz rozmawia,
natomiast strona kocielna nie chce, odpowiada, e moe tylko poredniczy, icay czas pokazuje na Was ijego wczesne otoczenie jako
partnera rozmw. Wtym momencie wadze podejmuj strategiczn
decyzj, e jednak trzeba zacz rozmawia zWas. Przychodzi im to
szalenie trudno. Jednak nic dziwnego, po tym wszystkim, co onim mwiono ipo tym, co pisano na temat Solidarnoci, wszczcie rozmw
ztymi, ktrzy dalej pod szyldem Solidarnoci wystpuj, jest dla wadz
upokorzeniem. Rakowski mwi na posiedzeniu Biura Politycznego, e
trudno to przechodzi przez gardo, ale musimy zacz znimi rozmawia. Tutaj pojawia si znowu ogromna rola Kocioa. Pamitam tak
scen, kiedy obrady okrgego stou ju maj si rozpocz, aMazowiecki iCiosek mocno naciskaj na ks. Orszulika, eby przypadkiem
Koci nie wycofa si zudziau wobradach. Ks. Orszulik mwi: Naszym zadaniem byo doprowadzenie do tego, eby strony si spotkay, to
teraz macie okrgy st inasza rola si koczy. Oni obaj jednym go-

22

J.R. Nie wiem, czy ksidz zgodzi si ztak opini, e wpyw Papiea
na te procesy, ktre wPolsce zachodziy, by decydujcy. Chodzi mi
rwnie owpyw na postaw Episkopatu, bo by moment zawahania
inicjatywa abp. Dbrowskiego, ktry chcia ratowa internowanych,
negocjujc moliwoci ich wyjazdu za granic. Natomiast postawa Papiea jest cay czas konsekwentna. Nie wiemy oczywicie ozakulisowych dziaaniach, ale wiemy ogestach symbolicznych. Ju na pocztku
stanu wojennego Papie wporozumieniu zReaganem wjednym momencie wystawiaj wiece woknie na znak solidarnoci zPolsk.
A.D. Wdokumentach bezpieki zpoowy lat osiemdziesitych znajduje
si analiza, wktrej mowa jest wprost otym, e Prymas Glemp pooy
krzyyk na Solidarnoci, ale Papie nie. Funkcjonariusz MSW zastanawia si wniej, czy oni si tylko tak podzielili rolami, czy te rzeczywicie
tak uwaaj. Ten dokument wswej gwnej konkluzji nie by odosobniony: wadze oceniay wwczas, e Prymas przekreli ju Solidarno,
aJan Pawe II cigle ten mit Solidarnoci podtrzymuje.
J.S. Ojciec wity cay czas by depozytariuszem tego, czego dokonaa Solidarno , aco stao si na skutek jego inspiracji, ito uznawa
za trwae. Natomiast Ksidz Prymas mia do czynienia ze saboci zarwno struktur Solidarnoci, jak ireprezentantw zwizku. Nic dziwnego, e mg wtpi, czy sprawa przetrwa dalej. Patrzy bowiem bardziej od strony konkretw, ktre nie byy zbyt mocne. Popularno
Solidarnoci wnarodzie (nie mwi ju o przyczynach) bardzo zmalaa. Podejrzewam, e Ojciec wity ocenia j bardziej od strony ide-

23

ROZMOWY BIULETYNU

sem: absolutnie rola Kocioa si nie koczy, Koci musi by obecny.

Pniej jest okres po okrgym stole, okres kampanii wyborczej, kiedy
znowu duchowiestwo odgrywa bardzo du rol. Moim zdaniem wynik
wyborw czerwcowych byby zasadniczo inny, zwaszcza wmniejszych
orodkach, gdyby nie postawa znacznej czci ksiy.
To jest moment, wktrym wiadomo, e bardzo istotna jest postawa
Zachodu, zwaszcza dyplomacji amerykaskiej uschyku rzdw Reagana.
Wiadomo, e byy wtedy specjalne kontakty midzy Stolic Apostolsk
aWaszyngtonem. Wjakim zakresie, co tam pyno, my po prostu otym
nie mamy wiedzy. Moemy si domyla, ale to jest cigle jeszcze przed
nami. Wiele tajemnic roku 1989 jest cigle do odkrycia. Podobnie
rzecz si ma zpolityk Moskwy. Przypomn spotkanie Papiea zGorbaczowem ju po przeomie wgrudniu 1989. Gorbaczow mwi, e bez
Papiea Jana Pawa II to wszystko przebiegaoby inaczej. Nie podaje
szczegw, ale mwi nam porednio, e nawet on docenia ze swojej
perspektywy rol Papiea. Min pewnie lata, zanim te dokumenty ujrz
wiato dzienne, bo tak jest whistorii, to moe idobrze, e wmiar
upywu lat odkrywa si jej kolejne karty. Teraz jest jeszcze za wczenie,
eby postawi kropk nad i.

ROZMOWY BIULETYNU

owej. Nie sdz, eby to stanowisko byo zkimkolwiek uzgadniane.

Awogle nie przeceniajmy strategii Kocioa. Koci po prostu stara
si by znarodem iz nim trwa.
Chciaem na koniec nawiza do tego, co pan Ruman powiedzia:
co si stao na placu Zwycistwa? Myl, e zadaniem nas wszystkich,
aszczeglnie historykw, jest analizowanie tego wszystkiego, czenie
wlogiczn cao. Ale mona to okreli teologicznym sowem: to by po
prostu cud. Dobrze, e my to analizujemy. Ale tak jak to obserwuj, jako
ksidz iduszpasterz, to s rzeczy absolutnie nieprzewidywalne. To jest
naprawd powiew Ducha witego. Koci, wbrew pozorom, wsensie
czysto dyplomatycznym nie jest najsprawniejsz machin. Nie prowadzi,
jak myl, specjalnych analiz. Przyjmujemy jedynie to, co Pan Bg nam
daje. Przez dziaanie Ducha witego inie chcemy tego zagubi. Natomiast wspaniay jest ten acuch Boej logiki, ktra staje si zrozumiaa
dopiero wtedy, gdy spojrzy si wstecz idostrzee, jak ta mozaika wydarze bya misternie ukadana. Wczeniej wida jedynie jej fragmenty,
adopiero pniej pikno caoci. Wydaje si, e to, co si wydarzyo
wPolsce po przyjedzie Ojca witego, mogo zaskoczy jego samego,
Trzeba ana pewno zaskoczyo nas wszystkich, hierarchw iwiernych. Pozwalam
przekazywa sobie dlatego okreli to wszystko teologicznym mianem cudu.

wiatu
ogie
miosierdzia.
W miosierdziu
Boga
wiat znajdzie
pokj,
a czowiek
szczcie
Jan Pawe II,
Krakw-agiewniki 2002 r.

B.P. Myl, e ludzie doskonale to rozumiej, wanie teraz, kiedy ten

pontyfikat ju si skoczy. Kiedy po raz kolejny dowiadczaj pewnej
metafizycznej sytuacji. Wanie cudu, ktry rozpocz si kiedy iktrego owoce bo po tym si poznaje prawdziwy cud do tej pory s
pikne iwiee.
J.S. Ostatnie dni, ktre teraz przeywalimy, wprawiaj wzadziwienie, aden analityk nie przewidzia tego, co wtej chwili widzielimy na
ulicach iplacach naszych miast.
J.R. Iprzy konfesjonaach, ktre przecie byy szturmowane bardziej
chyba ni przed witami.
J.S. Czy to nie jest cud? Z pewnoci s to przejawy cudu. Przychodz
teraz do kocioa nawet ludzie zmarginesu iprosz o rekolekcje. Spontaniczno ludzi staa si niezwyka inieprzewidywalna. Uczestniczyem
wkomitecie organizacyjnym pierwszej papieskiej pielgrzymki iteraz te
byem wzespole, ktry przygotowa Msz w. na placu Pisudskiego.
Przedtem te Msze byy przygotowywane tygodniami, atu wystarczya jedna
noc. Inicjatywa wysza od ludzi wieckich, wczyy si wadze miasta.
Niewiele godzin wystarczyo na przygotowanie otarza iwszystkiego, co
niezbdne. I trzeba podkreli, e bez kart wstpu przyszo ponad 150
tysicy ludzi, adwa dni pniej znacznie wicej. I nikomu nic si nie
stao. To te jest cud.

24

GRATULACJE I OBAWY
16 padziernika 1978r. nadesza zWatykanu wiadomo owyborze
kardynaa Karola Wojtyy na papiea. Dla milionw jego rodakw
by to dzie radoci idumy, dla Kocioa katolickiego wPolsce za
najwaniejsze wydarzenie wjego tysicletniej historii, wobec ktrej niespena czterdziestoletnie wwczas rzdy komunistyczne stanowiy zaledwie epizod. Tymczasem kierownictwu PZPR, interpretujcemu to, co si stao, wkategoriach biecej gry zKocioem,
ztrudem przychodzio ogarnicie dalekosinych konsekwencji faktu wyniesienia Polaka na Stolic Piotrow.
Szef Urzdu do Spraw Wyzna Kazimierz Kkol tak wspomina pierwsz narad wKomitecie Centralnym, do jakiej doszo wieczorem 16 padziernika: Absolutnie zdegustowani naradzaj si towarzysze: Kania, Kowalczyk, Olszowski, Werblan, ukaszewicz.
Konsternacja widoczna. Olszowski wylewa na jasne spodnie filiank czarnej kawy. Westchnienia. Cikie. Czyrek aduje si ztez wypracowan przez nas wdrodze zSDP do
KC zastanwmy si... ostatecznie lepszy Wojtya jako papie tam ni jako prymas tu.
Teza jest chwytliwa. Trafia do przekonania. Ulga. Trudno chyba byo owiksz krtkowzroczno, ajednoczenie lepsz ilustracj schematw mylowych, jakimi posugiwano
si wKomitecie Centralnym. Formu Czyrka powtrzy wstyczniu 1979r. na odprawie
wMSW Stanisaw Kania, mwic: obok licznych niepokojw iwtpliwoci, jakie przeywamy wzwizku zwyborem Wojtyy na papiea, cieszy rwnie pewno, e nie zostanie
on przewodniczcym episkopatu polskiego. Aby to si stao, prowadzilimy okrelon
subteln dziaalno.
Oficjalne zadowolenie
Po proklamowaniu polityki normalizacji wstosunkach zKocioem iniedawnym spotkaniu Edwarda Gierka zpapieem Pawem VI kierownictwo PZPR nie miao jednak specjalnego wyboru. Trzeba byo czym prdzej ukry degustacj, zapomnie opretensjach do
czowieka nadtego pych, jak jeszcze niedawno sekretarz Kania okrela kardynaa Wojty,
iwyrazi oficjalne zadowolenie ztego, co nastpio wRzymie. Ekipa Gierka bya zbyt pragmatyczna, by nie zdawa sobie sprawy, e kada inna reakcja zostaaby zoburzeniem
przyjta przez katolickie spoeczestwo. Bardzo szybko zreszt zWatykanu napyny pierwsze sygnay wiadczce otym, e wybr Wojtyy moe by korzystny dla PRL. Tutejsze
komentarze dotyczce Polski [s] wywaone, oglnie dla Polski socjalistycznej yczliwe. [...]
Mamy wic wszelkie przesanki, aby wybr dyskontowa zarwno zpunktu widzenia interesw oglnoustrojowych, jak iustrojowych. [...] Niezbdne bardzo pilne, ciepe gratulacje
od naszych najwyszych wadz. Na koronacj [czyli inauguracj pontyfikatu A.D.] uwaamy za konieczny przyjazd delegacji na wyszym ni dotd szczeblu gosia depesza ambasadora Stanisawa Trepczyskiego iszefa Zespou ds. Kontaktw ze Stolic Apostolsk
Kazimierza Szablewskiego, wysana zRzymu do Warszawy rankiem 17 padziernika. Tego
samego dnia wieczorem nadszed zWarszawy szyfrogram nastpujcej treci podpisany

25

KOMENTARZE HISTORYCZNE

A NTONI DUDEK, BEP IPN

KOMENTARZE HISTORYCZNE

przez Kani: 1) Zcie wizyt Wyszyskiemu, ajeli nie bdziecie mogli, to przekacie
telefonicznie due zadowolenie Edwarda Gierka inajwyszych wadz pastwowych zpowodu wyboru Polaka na Papiea. 2) Przekacie te wyrazy sympatii iszacunku oraz pozdrowienia dla Wyszyskiego od Edwarda Gierka.
W lad za tym do Rzymu wysano ciepe gratulacje podpisane przez Gierka, Piotra
Jaroszewicza iprzewodniczcego Rady Pastwa Henryka Jaboskiego, ana uroczysto
inauguracji pontyfikatu wdniu 22 padziernika udaa si delegacja pod przewodnictwem
tego ostatniego. Najwaniejsza bya jednak decyzja owyemitowaniu wtelewizji polskiej
obszernej relacji zuroczystoci wWatykanie. Nastpnego dnia po inauguracji, 23 padziernika, Jaboski zosta przyjty przez Jana Pawa II na audiencji. Wizyta moja upapiea relacjonowa Jaboski wdepeszy wysanej tego samego dnia do Gierka przebiegaa wdobrym nastroju, trwaa dwa razy duej ni wizyty przewodniczcych innych delegacji
co podkreli papie. [...] Papie powita mnie podzikowaniem dla wadz PRL za ustosunkowanie si do jego wyboru, zaznaczy, e treci depeszy, anastpnie decyzj otransmisji, by szczerze wzruszony. Uy sformuowania raz jeszcze gorco dzikuj, bardzo mi
to zapado wserce. [...] Spord bardziej szczegowych tematw papie podnis spraw
ratowania zabytkw Krakowa. Wtym kontekcie wspomnia, e ma nadziej kiedy Krakw
odwiedzi. Nie wymagao to odpowiedzi, gdy powiedziane byo mimochodem. Szybko
okazao si jednak, e dla nowego Papiea sprawa pielgrzymki do Polski nie jest kwesti
odleg ani marginaln, jak mona by sdzi na podstawie depeszy Jaboskiego.
Nowe istare praktyki
Zanim rozpocz si trwajcy kilka miesicy spr dotyczcy terminu papieskiej wizyty
wPolsce, kierownictwo PZPR wykonao jeszcze jeden gest wobec Jana Pawa II. 24padziernika wambasadzie PRL wRzymie Henryk Jaboski spotka si zprymasem Wyszyskim, ktry zwrci si zprob ozgod na mianowanie nowego arcybiskupa krakowskiego zpominiciem tradycyjnego terno (przedstawianie wadzom komunistycznym
trzech kandydatw na stanowisko biskupa) itrzymiesicznego okresu opiniowania kandatur przez rzd. Prymas nie ukrywa, e takie jest yczenie Papiea. Wadze wyraziy
wwczas zgod na osob ks. Franciszka Macharskiego, podkrelajc rwnoczenie, e
zastosowana wjego przypadku procedura ma charakter wyjtkowy inie bdzie wprzyszoci kontynuowana. Wrzeczywistoci jednak precedens stworzony przy okazji archidiecezji krakowskiej udao si stronie kocielnej rozszerzy take na cz pniejszych
nominacji. Jako jeden zpierwszych skorzysta zniej ks. Jzef Glemp, ktrego kandydatur na stanowisko ordynariusza warmiskiego zaakceptowano 1 marca 1979r. rwnie zpominiciem procedury terna.
Zgadzajc si, by nowy Papie wyznaczy bez przeszkd swego nastpc na stolicy arcybiskupiej wKrakowie, jednoczenie nie potrafiono si powstrzyma przed aktami nieprzyjaznymi wobec Ojca witego iujawniajcymi faktyczne niezadowolenie wadz zwynikw
konklawe. Wlistopadzie poddano rewizji na lotnisku ksiy Tadeusza Pieronka iBronisawa Fidelusa, ktrzy wieli do Rzymu korespondencj, jaka napyna do Karola Wojtyy
wczasie trwania konklawe ipo ogoszeniu jego wynikw. Urzdnicy celni otwierali iczytali listy do Ojca witego, kwestionowali prawo ich wywozu. Wkocu cao poczty zwolniono, niemal wostatnim momencie przed odlotem samolotu pisa sekretarz Episkopatu. Zkolei wgrudniu doszo do ocenzurowania listu Papiea do wiernych zarchidiecezji
krakowskiej, co wywoao fal krytyki zarwno wkraju, jak ina Zachodzie.

26

Msza w. na krakowskich Boniach, 1983 r.

Fot. z Archiwum IPN

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Opr komunistw
Kiedy 30 grudnia 1978r. wRzymie ogoszono decyzj oprekonizowaniu ks. Macharskiego na nowego metropolit krakowskiego, trwa ju konflikt wywoany oporem wadz
PRL przeciwko planom papieskiej wizyty wPolsce w1979r. Rozpocz si on miesic wczeniej, kiedy Kazimierz Szablewski nadesa wiadomo oswej rozmowie zarcybiskupem
Agostino Casarolim, wtrakcie ktrej ten poinformowa go, e Papie bardzo konkretnie
myli opodry do Polski wmaju przyszego roku. Jan Pawe II pragn uczestniczy wmajowych obchodach 900-lecia mczeskiej mierci w. Stanisawa, uznawanego przez komunistw za patrona walki Kocioa zpastwem. Prawie jednoczenie wiadomo ozamiarze Papiea zostaa podana do wiadomoci publicznej wkomunikacie ze 166. Konferencji
Episkopatu, ktra obradowaa wWarszawie wdniach 2829 listopada. Wten sposb strona kocielna zastosowaa wobec kierownictwa PZPR metod faktw dokonanych, co wywoao konsternacj wKomitecie Centralnym. 11 grudnia podczas spotkania zsekretarzem
Episkopatu Kania owiadczy, e wadze nie wyraaj zgody na wizyt Papiea wPolsce
wroku nastpnym. Wdwa dni pniej depesz podobnej treci wysano do Rzymu, polecajc Szablewskiemu przekonanie Watykanu oniecelowoci zabiegw na rzecz przyjazdu
papiea do Polski w1979r.
Marcin Zaremba uwaa, e wadze partyjne desperacko chwytay si wszelkich moliwych argumentw, by odwlec papiesk wizyt. Wytrawny polityk, jakim by arcybiskup Casaroli, przyj do wiadomoci stanowisko polskich wadz, ale jakby mimochodem sugerowa, e rezygnacja przez Papiea zpodry do Polski moe mie dla sprawy polskiej
negatywne skutki. Zakulisowe rozmowy trway, wadze zaproponoway na termin wizyty rok
1982, obchody 600-lecia Jasnej Gry, ale coraz bardziej stawao si jasne, e przyjazdu
Papiea odsun si nie da. Konferencja Episkopatu zajmowaa wsprawie wizyty Papiea
twarde stanowisko. 19 grudnia wrozmowie zministrem Kkolem dyrektor Biura Sekretariatu Episkopatu ks. Alojzy Orszulik (wystpujcy wimieniu kardynaa Wyszyskiego) wnastpujcy sposb opisywa ewentualne konsekwencje uniemoliwienia pielgrzymki: 1) Ksidz
Prymas obawia si, e gdy to przecieknie do spoeczestwa, to mog powsta niepokoje
itrudnoci, zwaszcza wtej nieatwej sytuacji ekonomicznej; 2) agdy te wiadomoci przedostan si do prasy wiatowej, wkrajach zachodnich moe to podway zaufanie do
Polski, co zkolei moe spowodowa utrudnienia wuzyskaniu kredytw iinnej pomocy.
Moe to postawi wtrudnej sytuacji ISekretarza. Nigdy dotd wstosunkach zwadzami
PRL strona kocielna nie posugiwaa si argumentami otak jednoznacznym politycznie
charakterze. Dostrzegajc jednak coraz wiksz sabo ekipy Gierka, Konferencja Episkopatu najwyraniej uywaa takiej argumentacji, ktra bya najbardziej skuteczna.
Sprawa wizyty papieskiej staa si jednym zgwnych tematw kolejnego spotkania
prymasa Stefana kard. Wyszyskiego zEdwardem Gierkiem 24 stycznia 1979r. Isekretarz KC owiadczy wwczas kardynaowi, e papie jako obywatel Polski ma prawo do
przyjazdu, ale jako szef watykaskiego pastwa musi znaszym pastwem termin uzgodni. Wedle relacji Gierka duga bya wtej sprawie dyskusja. Wjej rezultacie Wyszyski
prosi, by powoa komisj, ktra uzgodni stanowisko wkwestii terminu iokazji przyjazdu
papiea. Wyraziem zgod na tak propozycj. By to znaczcy sukces prymasa, oznacza
bowiem wpraktyce wstpn zgod przywdcy PZPR na przyjazd Ojca witego wrozpoczynajcym si roku. Gierek stara si zminimalizowa znaczenie tego ustpstwa, zjednej
strony okraszajc sprawozdanie stwierdzeniem, e do Wyszyskiego dociera wiadomo
otym, i socjalizm to nieodwracalne zjawisko zarwno wekonomicznym sensie, jak iwwia-

28

Przeom
19 lutego zWarszawy wysano do Rzymu instrukcj dla Kazimierza Szablewskiego,
wktrej pisano, e yczliwie odnosimy si do papieskiej podry igotowi jestemy go
wita jeszcze w1979r. Dyskusja dotyczy nie roku, amiesicy. Wkocu okazao si, e
chodzio ju tylko odwa tygodnie. Biskup Dbrowski, ktry wkocu lutego uda si do
Rzymu, otrzyma od Papiea zgod na odstpienie od majowego terminu. 28 lutego
sekretarz Episkopatu przedstawi Kani nowy termin wizyty: 210 czerwca. Ten, dysponujc wyraon dzie wczeniej zgod Biura Politycznego, zaakceptowa now propozycj
strony kocielnej. Wten sposb po ponad trzymiesicznym sporze przed Ojcem witym
otworzya si wkocu droga do Ojczyzny. Oficjalny komunikat wtej sprawie zosta wydany 2 marca, nazajutrz po kolejnym posiedzeniu komisji pastwowo-kocielnej. Tego
samego dnia przewodniczcy Rady Pastwa wystosowa do Papiea oficjalne zaproszenie
do odwiedzenia Polski. Przez kilka kolejnych tygodni trway spory dotyczce szczegowego programu wizyty (nie zgodzono si na pobyt Papiea wPiekarach lskich iwe Wrocawiu), ale miay one ju wtrne znaczenie.
O szczeglnym znaczeniu pierwszej pielgrzymki Jana Pawa II do Ojczyzny napisano ju
bardzo wiele, wskazujc na jej rol wprocesie odzyskiwania podmiotowoci przez polskie
spoeczestwo. Dla milionw Polakw wizyta Papiea stanowia wane przeycie duchowe
iformacyjne, ktrego nie mogy umniejszy wysiki wadz zmierzajce (np. drog manipulowania relacjami telewizyjnymi) do zredukowania jej wpywu na opini publiczn. Natomiast
dla kierownictwa PZPR najwaniejszy by fakt spokojnego przebiegu pielgrzymki iprzedstawienie jej jako kolejnego sukcesu polityki ekipy Gierka wobec Kocioa. Dlatego wanie
13czerwca, wkrtce po odlocie Papiea, wdyskusji na posiedzeniu Biura Politycznego zwyranym zadowoleniem podkrelono, e generalny wniosek jest taki, i pryncypialne zaoenia polityki wyznaniowej pastwa s suszne inie wymagaj adnych korekt. Pozornie zatem wybr kardynaa Wojtyy na papiea, anastpnie jego triumfalna podr po Polsce,
niczego nie zmieniy wbiecej polityce pastwa wobec Kocioa. Wrzeczywistoci jednak
bardziej wiarygodna wydaje si wygoszona po kilkunastu latach opinia samego Gierka,
ktry na pytanie oskutki wizyty papieskiej odpowiedzia nastpujco: Dla wielu czonkw
partii by to prawdziwy szok. Mona powiedzie, e wkraju nastpia wyrana polaryzacja
pogldw. Podniosy si te, lecz podskrnie, opinie, e Gierek poszed za daleko wswych
ustpstwach wobec katolikw. Atmosfera polityczna staa si cisza ni poprzednio.

29

KOMENTARZE HISTORYCZNE

domoci Polakw, zdrugiej jednak strony trzewo konstatowa: W sumie wywody Wyszyskiego s wiadectwem, e Episkopat chce wykorzysta nasze kopoty irne emocje
spoeczne, jak te iobecno Polaka na tronie papieskim, do umocnienia religijnej ipolitycznej pozycji Kocioa wspoeczestwie.
Utworzona wkonsekwencji rozmowy GierekWyszyski pastwowo-kocielna komisja
ds. wizyty papieskiej zebraa si po raz pierwszy 14 lutego 1979r. Ze strony wadz wjej
skad weszli Stanisaw Kania, Kazimierz Kkol, Jzef Czyrek iAleksander Merker, Episkopat natomiast reprezentowali abp Franciszek Macharski, bp Bronisaw Dbrowski oraz ks.
Alojzy Orszulik. Wtrakcie posiedzenia strona kocielna podtrzymaa propozycj majowego
terminu, przekonujc rwnoczenie, e obchody rocznicy mierci w. Stanisawa nie byyby
motywem przewodnim pielgrzymki, ajedynie jednym zkilku punktw programu. Kania
jednak wdalszym cigu oponowa przeciwko terminowi proponowanemu przez biskupw,
cho dla obu stron byo ju jasne, e spr ma charakter czysto prestiowy.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Znamienne, e nawet po latach Gierek postrzega pocztek pontyfikatu Jana Pawa II

przede wszystkim wkontekcie sytuacji politycznej, wjakiej znalazo si kierownictwo PZPR
oraz on sam. Nie inaczej byo wprzypadku cytowanego ju Stanisawa Kani igen. Wojciecha
Jaruzelskiego, ktrzy kolejno zajmowali stanowisko Isekretarza KC PZPR. Wszyscy oni byli
zdolni do postrzegania Kocioa ikierujcego nim Papiea wycznie jako rywala politycznego, ktrego skuteczno budzia wnich coraz wiksz frustracj. Rosnca wlatach osiemdziesitych rola Kocioa wpolskim yciu publicznym prowokowaa te do refleksji nad rdami tego stanu rzeczy iprzyczynami bankructwa polityki wyznaniowej wadz PRL, zmierzajcej
do stopniowej ateizacji spoeczestwa. Poziom tej refleksji znakomicie ilustruje nastpujca
wypowied gen. Jaruzelskiego, wygoszona na posiedzeniu Sekretariatu KC PZPR wkwietniu
1987r.: Ten koci jednak poza wszystkim innym, e idzisiaj ma politycznego wabika, to
on jednak si nad tym czowiekiem pochyla. Oczywicie pochyla si inic wicej, ale on si
jednak pochyla. On chodzi po tej koldzie do kadego mieszkania. Oczywicie bierze co
trzeba, ale pogada, pogaszcze po gwce, zostawi opatek, jest [...] przy najwaniejszych
momentach wyciu czowieka czy tragedii rodziny. Jest zdzieckiem wtedy, kiedy prowadzi
nauk religii, ajeszcze teraz coraz bardziej zwiksza swoje oddziaywanie, aczy my tacy
jestemy? Przecie nas jest wsumie wicej. Ksiy jest 20 tys. wsumie wkraju. Przecie my
nie moemy liczy tylko etatowych aparat partii, mymy przynajmniej powinni policzy czonkw
instancji, jako nasz aktyw. To jest 10 razy wicej, aju wemy administracj, wemy wiele
innych, to przecie nasza armia jest owiele silniejsza, tylko e ona wanie tak nie dziaa.
W kocowym fragmencie tej osobliwej wypowiedzi Jaruzelski podwiadomie przeczuwa,
e jego armia jest zbyt saba, by utrzyma dotychczasowe pozycje. Dlatego wkilkanacie
miesicy pniej da sygna do odwrotu. Odwrotu, ktry wjego planach mia by operacj
kontrolowan, ale skoczy si upadkiem dyktatury inarodzinami III Rzeczpospolitej. Istotny
wpyw na taki przebieg wydarze miao przekonanie komunistw, e Koci da si rozgrywa
politycznie, e wdecydujcym momencie, jakim stay si wybory parlamentarne 4 czerwca,
zachowa neutralno wzamian za wieo otrzymane uprawnienia iprzywileje. Przywdcw
PZPR zgubio wwczas przykadanie do Papiea ipolskich biskupw wasnej miary moralnej.
Znamienne byy wtym kontekcie sowa sekretarza KC Stanisawa Cioska, wypowiedziane
nazajutrz po klsce wczerwcowych wyborach 1989r.: My Kocioowi zaufalimy, aoni
okazali si jezuitami. Przecenili nasze moliwoci, amy okazalimy si pozbawieni bazy.
Przez ponad wier wieku, jakie dziel nas od wyboru Karola Wojtyy na papiea, wyroso
pokolenie Polakw, dla ktrych obecno Jana Pawa II bya rzeczywistoci zastan, normalnoci nieskaniajc do refleksji, zczego wyrs jego pontyfikat ijakie byo jego znaczenie
dla Polski. Wlatach, wktrych dorastali, iPolska, iwiat przeszy dug drog. Rewolucja
Solidarnoci, stan wojenny, przeom polityczny 1989r., burzliwe pierwsze lata III Rzeczpospolitej, wreszcie wejcie Polski do NATO iUnii Europejskiej we wszystkich tych wydarzeniach Papie, czasem wsposb mniej, czasem za bardziej widoczny, odegra istotn rol.
Zchwil mierci Jana Pawa II bardziej ni kiedykolwiek wczeniej oczywista staje si potrzeba wszechstronnej analizy jego wpywu na nasz histori. Trzeba to jednak robi, cho wPolsce nie przyjdzie to atwo, sine ira et studio. Tak, by krtkowzrocznoci zdegustowanych towarzyszy nie zastpi krtkowzrocznoci nieznajcych umiaru hagiografw.

30

(NIE)CHCIANY PIELGRZ YM
Gdy dla milionw Polakw Jan Pawe II by najbardziej oczekiwanym gociem, dla wadz PRL by nie lada kopotem. Mamy do czynienia znajsawniejszym Polakiem na wiecie ina nieszczcie mamy
do czynienia tu wPolsce mwi w1983r. minister spraw wewntrznych Czesaw Kiszczak.
miao mona powiedzie, e pielgrzymki papieskie byy traktowane przez przywdcw Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej wrcz jako zo konieczne. Takie stanowisko doskonale
oddaj sowa wypowiedziane przez Isekretarza Komitetu Centralnego PZPR Edwarda Gierka
wrozmowie zsekretarzem generalnym Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Zwizku
Radzieckiego Leonidem Breniewem wmarcu 1979r.: Obecnie wytworzya si trudniejsza sytuacja, bo papieem jest Polak, bdcy obywatelem Polski. Zprawnego punktu widzenia kady
obywatel ma prawo przyjazdu do swojego kraju. Odmowa mogaby tworzy napicia spoeczne.
Naley przypomnie, e dla komunistw rzdzcych PRL kwestia wizyty gowy Kocioa
katolickiego ju od kilkunastu lat bya problemem politycznym w1966r. podczas obchodw milenijnych wadze PRL nie wyraziy zgody na przyjazd do Polski papiea Pawa VI.
Zchwil wyboru kardynaa Karola Wojtyy wpadzierniku 1978r. na papiea stao si
jednak oczywiste, e taka wizyta jest nieunikniona... Ostatecznie Jan Pawe II przyjecha do
Polski Ludowej trzykrotnie w1979, 1983 i1987r.
Rozmowy kocielno-rzdowe poprzedzajce przyjazdy Ojca witego do kraju byy bardzo trudne, czsto koczyy si impasem. Wadze PRL wysuway wiele postulatw ida,
ktrych Jan Pawe II iKoci nie mogli zaakceptowa. Przykadowo w1987r. zaoferowano stronie kocielnej zgod na odwiedzenie przez Papiea Gdaska, jeeli... zostanie usunity ze swego stanowiska proboszcz gdaskiej parafii w. Brygidy ks. Henryk Jankowski.
Prowokacyjne terminy
Staym waciwie problemem przy okazji pielgrzymek by ich termin. Pierwsza znich
zostaa zaplanowana przez stron kocieln na maj 1979r. zokazji przypadajcej
13maja 1979r. 900. rocznicy mierci biskupa krakowskiego imczennika Stanisawa
Szczepanowskiego. Na termin ten nie wyrazi jednak zgody rzd PRL, uzasadniajc, e
rocznica ta symbolizuje konflikt Kocioa zpastwem. Wobec uporu komunistw Koci
musia ustpi, cho Jan Pawe II ogosi, e przybywa do kraju wmaju 1979r. Wopinii
Gierka czerwcowy termin pielgrzymki mia by wrcz duym upokorzeniem Papiea. Jednak wbrew opinii Isekretarza termin ten okaza si paradoksalnie zwycistwem... Kocioa.
Po pierwsze, Papie przyjecha do kraju nie na trzy, jak pocztkowo planowaa strona kocielna, ale na dziewi dni dziki czemu mg odwiedzi zdecydowanie wicej miejsc.
Po drugie, nie powiody si dziaania wadz wcelu opnienia przyjazdu Jana Pawa II do
kraju a do 1982r. Co ciekawe, opomoc wtej sprawie przywdcy PRL zwrcili si nawet
do Zwizku Sowieckiego. Wgrudniu 1978r. wMoskwie zsekretarzem KC KZPR Konstantinem Rusakowem rozmawia Ryszard Frelek, sekretarz KC PZPR. Oczywicie towarzysze sowieccy obiecali pomc.

31

KOMENTARZE HISTORYCZNE

GRZEGORZ MAJCHRZAK, BEP IPN

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Rwnie druga pielgrzymka planowana pierwotnie na 1982r. nie odbya si wterminie

postulowanym przez stron kocieln. Swego rodzaju ciekawostk jest to, e pomys takiego
terminu narodzi si wrd przywdcw PRL jeszcze na pocztku 1979r. (oczywicie chodzio
wwczas omaksymalne odsunicie terminu pierwszej papieskiej wizyty). Papie zosta zaproszony do ponownego odwiedzenia ojczystego kraju w1982r. przez Episkopat Polski. Informowao otym Polskie Radio, awadze pastwowe popary starania strony kocielnej ibyy gotowe
przyczy si oficjalnie do zaproszenia. Jeszcze wpoowie listopada 1981r. specjalny zesp
Urzdu ds. Wyzna przygotowujcy pielgrzymk papiesk proponowa przekazanie oficjalnego
zaproszenia wgrudniu 1981r. lub pierwszym kwartale roku nastpnego. Szans na wizyt
wsierpniu 1982r. zokazji jubileuszu 600-lecia Jasnej Gry pogrzebao wprowadzenie stanu
wojennego. Termin kojarzcy si zpowstaniem Solidarnoci by nie do przyjcia dla wadz
Polski Ludowej. Do kraju Papie mg przyjecha dopiero wczerwcu 1983r., gdy przywdcom partii ipastwa wydawao si, i wygrali walk ze spoeczestwem iSolidarnoci.
Sporne miejsca...
Kwesti sporn stale pozostawa te program wizyt Jana Pawa II wPolsce. Wtrakcie negocjacji przed planowanymi pielgrzymkami strona rzdowa staraa si ograniczy ten program
iwyeliminowa zniego niewygodne dla siebie miejsca. Przykadowo w1979r. nie zgodzono
si na wczenie do programu wizyty Poznania, Wrocawia, Katowic czy Piekar lskich. Nie
wyraano rwnie zgody na odwiedzenie przez Papiea osiedla 1000-lecia wCzstochowie
iprzejazd ulicami Nowej Huty. Podczas rozmw przygotowawczych wkwietniu 1983r. minister kierownik Urzdu ds. Wyzna Adam opatka na propozycj udania si Jana Pawa II pod
pomnik ofiar Poznaskiego Czerwca 1956r. replikowa: Zatrzymanie si Ojca witego przy
krzyach poznaskich zostawmy sobie na wizyt Jana XXIV lub Jana Pawa V za 100 lat.
Wrozmowach przygotowawczych reprezentanci peerelowskich wadz wykorzystywali waciwie
kady pretekst przeciwko danemu miejscu. Na pocztku 1983r. argumentem przeciwko papieskiej wizycie wSzczecinie staa si... rzekoma moliwo zamachu na ycie Jana Pawa II.
Czasem jednak stronie kocielnej udawao si uzyska ustpstwa, np. w1983r. wadze PRL
zgodziy si na Msz polow na krakowskich Boniach, aw1987r. na wizyt wGdasku.
Stanowisko komunistw wtej sprawie najlepiej oddaj chyba wypowiedzi podczas posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR wczerwcu 1982r. Czesaw Kiszczak sugerowa wwczas
maksymalne skrcenie planowanej pielgrzymki: Wizyta jedno- lub dwudniowa. Wterminie
8wrzenia br., jest to data zakoczenia uroczystoci maryjnych na Jasnej Grze, ograniczona
wycznie do Czstochowy. Nieco inny pomys zgosi Adam opatka, ktry zaproponowa
przesunicie wizyty na jesie 1982r., liczc na... niekorzystne warunki atmosferyczne.
...i osoby
Kolejn kwesti sporn pozostawa rwnie krg osb, zktrymi podczas pielgrzymek
mg spotka si Papie. Podczas drugiej pielgrzymki wadze PRL nie chciay zgodzi si na
spotkanie Jana Pawa II zdziaaczami opozycji. Ostatecznie zaakceptoway jedynie nieoficjalne spotkanie zLechem Was, jak to okrelaa wczesna propaganda, osob prywatn. Do spotkania zprzewodniczcym NSZZ Solidarno dziki uporowi strony kocielnej
doszo... wschronisku na Polanie Chochoowskiej. Jak pniej zsatysfakcj podkrelano
wpartyjnych ocenach pielgrzymki, Papie rozmawia zcesarzewiczem Lechem zaledwie
kilka (wedug innych relacji kilkanacie) minut, aznacznie wicej czasu powici na igraszki zjego dziemi ipodziwianie krajobrazu. Rwnie w1979r., wwyniku stara komuni-

32

Powitanie Jana Pawa II przy alei wirki i Wigury w Warszawie, 1983 r.

Fot. z Archiwum IPN

KOMENTARZE HISTORYCZNE

stw, wdelegacji rodowisk kulturalnych na spotkanie zPapieem nie znaleli si m.in. zwizani zKomitetem Obrony Robotnikw Halina Mikoajska iJan Kielanowski.
Inn spraw byo denie wadz PRL do maksymalnego ograniczenia frekwencji wiernych podczas pielgrzymek. Suy temu miay nie tylko narzucone przez wadze zasady
uczestnictwa na podstawie kart wstpu, ale rwnie prewencyjne zatrzymania wytypowanych osb na 48 godzin, wysyanie pracownikw wdelegacje czy odpowiednie rozplanowanie sesji letniej dla studentw. Sposobem zmniejszania frekwencji byo te organizowanie wczasie papieskich wizyt rnego rodzaju atrakcyjnych imprez (sportowych, kulturalnych
iinnych) czy wzbogacanie programu telewizyjnego.
Wrogie przemwienia
Staym problemem zwizanym zpielgrzymkami byy teksty przemwie papieskich. Wadzom PRL nie podobay si nawet oczywiste prawdy goszone przez Jana Pawa II. Papieowi
zarzucano gwnie nadmierne upolitycznienie wystpie, zbyt du ich aluzyjno, moralizatorski ton ipouczanie rzdzcych. Zastrzeenia budziy takie zwroty jak: Koci wsptwrc dziejw Polski czy wiara nadaje czowiekowi godno. Podczas drugiej pielgrzymki przywdcom
PZPR nie podobao si nawet nazbyt silne, ich zdaniem, akcentowanie potrzeby pojednania
polsko-niemieckiego. Najostrzejsz reakcj polskich wadz spowodoway przemwienia papieskie do modziey iwiernych diecezji szczeciskiej wygoszone 18 czerwca 1983r. wCzstochowie. Wadze szczeglnie oburzyy sowa: Wobec naszej wsplnej Matki iKrlowej serc
pragn wam na koniec powiedzie, e wiem owaszych cierpieniach, waszej trudnej modoci,
opoczuciu krzywdy iponienia, ojake czsto odczuwanym braku perspektyw na przyszo
moe opokusach ucieczki wlepszy wiat. Wowiadczeniu rzdu PRL, przekazanym nastpnego dnia stronie kocielnej, Papieowi zarzucono nie tylko zamanie uzgodnionych zaoe wizyty, ale wrcz nawoywanie do... buntu iwojny religijnej. Rzd zastrzeg sobie prawo do wprowadzenia korekt wprogramie pielgrzymki. Iprzypomnia, e 13 grudnia 1981r. wadze PRL
udowodniy, i s wstanie skutecznie przeciwstawi si prbom destabilizacji ustroju ipastwa. Zkolei w1987r. Kazimierz Barcikowski, czonek Biura Politycznego KC PZPR iprzewodniczcy prezydium kocielno-rzdowego zespou trzeciej pielgrzymki, zarzuca Papieowi,
e nie dostrzega pozytywnych przemian zachodzcych wPolsce oraz niepotrzebnie odwouje si
do... Polski Jagiellonw, tradycji Polski szlacheckiej. Oburzenie dziaaczy PZPR wzbudzao rwnie zachowanie Jana Pawa II. Jego spontaniczno, czste umiechy odbierane byy przez
aparat partyjny jako tanie aktorstwo, majce przynie popularno Papieowi iKocioowi.
Wielka mobilizacja
Polityka wadz PRL wobec papieskich pielgrzymek bya konsekwentna. Byo to denie zjednej strony do ograniczenia przewidywanych negatywnych (oczywicie dla komunistw) skutkw,
zdrugiej za do maksymalnego wykorzystania pielgrzymek na potrzeby wasnej propagandy.
Zokazji kolejnych wizyt papieskich organizowano cay szereg sztabw izespow dla odpowiedniego ich zabezpieczenia. Caoci dziaa wadz pastwowych kierowa sztab Komitetu
Centralnego PZPR, na ktrego czele sta sekretarz KC odpowiedzialny za sprawy wyznaniowe.
Sprawami propagandy kierowa zkolei zesp prasowy. Rwnie wMinisterstwie Spraw Wewntrznych powoywano specjalne sztaby. Operacjom resortu w celu zapewnienia bezpieczestwa iporzdku publicznego nadawano kryptonimy Lato-79 (1979r.), Zorza I
(1983r.), Zorza II (1987r.). Oczywicie dziaania MO iSB nie miay jedynie na celu zapewnienia bezpieczestwa samego Jana Pawa II ispotykajcych si znim rodakw. Funkcjonariu-

34

Propaganda
Na kilka miesicy przed przyjazdem Jana Pawa II rozpoczynano dziaania propagandowe
dla neutralizacji negatywnego wpywu pielgrzymki. Aktywowi partyjnemu nakazywano studzenie nastrojw. Starannie rozplanowywano transmisje radiowe itelewizyjne oraz poszczeglne publikacje wprasie (wcznie zokreleniem daty publikacji konkretnego artykuu wdanym
tytule). Oczywicie wizyt papiesk obsugiway specjalnie dobrane ekipy. Wrelacjach telewizyjnych pokazywano osoby starsze, zakonnice, kamery starannie omijay modzie. Wtelewizji unikano szerokich planw, aeby nie eksponowa liczebnoci zgromadze wiernych. Wlatach
80. unikano pokazywania transparentw niesionych przez zwolennikw Solidarnoci.
Jednym zelementw takich przygotowa do pierwszej pielgrzymki zdaniem biskupw
byo wywietlanie wmaju 1979r. wKrakowie filmu paszkwilu antykocielnego Zmory.
Czuwa te Gwny Urzd Kontroli Publikacji, Prasy iWidowisk. W1979r. nie zezwolono
na druk plakatu dotyczcego planowanej pielgrzymki, aw1983r. zdjto zpierwszej strony tygodnika Pika Nona fotografi Jana Pawa II zpolskimi pikarzami.
W dziaania propagandowe chciano te wczy samego Papiea. Chodzio ozawarcie
wjego homiliach poparcia dla rzdzcej wPRL ekipy. Prbowano na niego wpyn, aby
potpi dowdztwo Armii Krajowej iwychwala Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego.
Oczywicie bezskutecznie.
Bratnia pomoc
Przywdcy PRL konsultowali przygotowania do papieskich wizyt zMoskw izbierali gromy za niepotrzebne izbyt gbokie ustpstwa. Na pocztku 1979r. Breniew radzi wrozmowie telefonicznej Gierkowi: Powiedz Papieowi, aon jest mdry izrozumie, e moe
ogosi publicznie ochorobie, ktra uniemoliwia mu przyjazd. Widzc za, e jego propozycja nie ma szans realizacji, przestrzega: Rbcie co chcecie, byle tylko pniej wasza partia
tego nie aowaa. Zkolei przed drug pielgrzymk sowieccy towarzysze ostrzegali przed
ryzykiem rozbudzenia fanatyzmu religijnego wklasie robotniczej. Ich obawy, szczeglnie
wlatach 80., podzielali przywdcy PRL. Wedug relacji byego rezydenta KGB wPolsce Witalija Pawowa na pocztku 1983r. minister Kiszczak mia znajdowa si wrcz wstanie
graniczcym zpanik. Liczy jedynie na pogarszajcy si stan zdrowia Jana Pawa II. Do
sowieckich towarzyszy mia wrcz mwi: Moemy obecnie jedynie marzy, eby Bg powoa go jak najszybciej na swoje ono. Na szczcie jego nadzieje okazay si ponne.
Polskim towarzyszom zresortu spraw wewntrznych pomocy udzielali ich koledzy zbratnich sub. Przykadowo wkwietniu 1983r. strona polska zwrcia si do KGB opomoc

35

KOMENTARZE HISTORYCZNE

sze resortu rozpoznawali nastroje wzakadach pracy, wzmagali kontrol operacyjn opozycji
iKocioa oraz podejmowali wobec tych rodowisk dziaania neutralizujce idezintegracyjne.
Przykadowo przed drug pielgrzymk Suba Bezpieczestwa przeprowadzia operacj pod
kryptonimem Dubler, ktrej celem byo niedopuszczenie do spotkania Jana Pawa II iLecha
Wasy. Podczas tej pielgrzymki zamierzano rwnie wyapywa ukrywajcych si opozycjonistw, ze Zbigniewem Bujakiem na czele. Bez powodzenia. Zkolei przed pierwsz wizyt Jana
Pawa II wmaju 1979r. zarekwirowano 38 tysicy egzemplarzy nielegalnych wydawnictw
idrukw. Zaciekle zwalczano rwnie nielegaln produkcj ihandel dewocjonaliami. W1979r.
zatrzymano wKrakowie grup pracownikw zakadw Polam, ktrzy zpastwowego stopu
srebra produkowali medaliony zwizerunkiem Papiea. Wtym samym roku za wykonywanie
odleww zwizerunkiem Jana Pawa II zatrzymano te dwch pracownikw huty Baildon.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

materiaowo-techniczn wzwizku zpapiesk wizyt. Polskie MSW prosio oprzekazanie

150 miotaczy pociskw gumowych, 20 opancerzonych limuzyn, sprztu do obserwacji
ipodsuchu, anawet namiotw wojskowych oraz artykuw medycznych. Wtym samym
roku towarzysze ze STASI oferowali wypoyczenie kamer filmowych, minifonw iaparatw
fotograficznych ze specjalistycznymi obiektywami.
Jednak wszystkie te dziaania okazyway si nieskuteczne. Osile oddziaywania Jana
Pawa II wiadczy m.in. fakt budowy przez jednego zczonkw Komitetu Centralnego otarzyka wdomu wczasie drugiej pielgrzymki czy liczne przypadki zaatwiania zaprosze na
Papiea przez wysokich funkcjonariuszy partyjnych wterenie.
* * *
Notatka zposiedzenia sztabu wdniu 8.05.1979r.
Stanisaw Kania (podsumowanie): Nie ma potrzeby kierowania dodatkowych rodkw
transportu na dowiezienie ludzi na imprezy (papie przyjeda do wielkich aglomeracji),
awykorzysta je do szybkiej dekoncentracji tumw po imprezach.
Informacja Wydziau Administracyjnego KC PZPR dotyczca wizyty Jana Pawa II
wPolsce z10.06.1979r.: Nie powiody si kocioowi zabiegi ozorganizowanie masowej frekwencji. Oglnie bya ona znacznie nisza, ni przewidywaa to hierarchia. [...]
Otakiej frekwencji zadecydoway poczynania inspiracyjno-propagandowe wadz pastwowych. Wstpnie mona uzna, e na ograniczenie frekwencji znaczny wpyw miao zapewnienie odpowiedniej iloci bezporednich transmisji zprzebiegu uroczystoci zudziaem
papiea, narzucenie kocioowi zasady uczestnictwa na podstawie kart wstpu oraz uwiadomienie hierarchii wspodpowiedzialnoci za porzdek wrejonach uroczystoci (ewentualne nastpstwa niekontrolowanych reakcji tumu). Karty wstpu odegray rol psychologiczn wobec kleru iwiernych, ograniczyy ksiom inspirowanie ywioowej frekwencji
ioddziayway zniechcajco na tych wiernych, ktrzy kart wstpu nie otrzymali.
Relacja zposiedzenia Komisji Wsplnej Rzdu iEpiskopatu wdniu 21.02.1983r.
Kazimierz Barcikowski: Bez Suby Bezpieczestwa si nie obejdzie. Skra cierpnie, gdy
si pomyli, co moe si zdarzy. Jeli dzi oskara si Bugari, to jakie moliwoci s
wPolsce nawet bez tragicznego finau.
Adam opatka: Szczecin jest pod tym wzgldem pontny.
Kazimierz Barcikowski: Wybrzee wogle jest kopotliwe. Moe Kamie Pomorski?
Abp Jerzy Stroba: To dziura.
Protok zposiedzenia Komisji Mieszanej przedstawicieli Rzdu iEpiskopatu Polski
wdniu 6.04.1983r.
Abp Bronisaw Dbrowski: Niedopuszczalne inie do przyjcia jest jakiekolwiek ograniczanie Papiea, Jego swobody spotykania si zludmi. Nie mona eliminowa pewnych grup ludzi. Oczywicie take imy musimy czuwa nad tym, by podejrzanych ludzi
nie dopuszcza do bezporedniej bliskoci osoby Papiea, ale sformuowanie, e naley
wystrzega si tych, ktrzy pozostaj na tzw. emigracji wewntrznej, jest mocno przesadzone inie do przyjcia. Chyba wikszo narodu wnaszej sytuacji pozostaje na
emigracji wewntrznej.

36

Informacja Wydziau Administracyjnego KC PZPR z14.06.1983r. ostanie przygotowa do wizyty papiea

We wszystkich terenowych instancjach partyjnych przewiduje si caodobowe dyury
pracownikw politycznych przez okres wizyty. Przewiduje si rwnie sub ochronn obiektw
partyjnych. Podobne zalecenia przewiduje si dla kierownictw organw administracji terenowej iorganizacji wyszej uytecznoci publicznej.
M.F. Rakowski, Dzienniki polityczne 19811983
17 czerwca [1983r.] Wieczorem msza na Stadionie X-lecia. Nasi obliczaj tum na
600 tysicy, prasa zachodnia na 1 milion. Wraenie jest ogromne. Wojtya wygosi homili. Peno wniej mtnej historiozofii icigle powroty do wielkoci Polski. Sporo a nazbyt
przejrzystych aluzji. Powtarza si motyw cierpie, wizie itp. Wida, e postanowi jednak
nada swojej wizycie bardzo silne akcenty polityczne. Niedobrze [...]
18 czerwca [1983r.] Papie wNiepokalanowie. Kilkaset tysicy ludzi. Whomilii
rwnie akcenty polityczne. Byy te transparenty S. Obawiam si, e sytuacja zaczyna
ewoluowa wkierunku dla nas niepodanym. Zawadzki [Sylwester minister sprawiedliwoci G.M.], ktry do mnie przyszed, mwi, e to, co wczoraj widzia, jest jego
osobist klsk yciow. Jest ponad 40 lat wruchu lewicowym iteraz dochodzi do wniosku, e s to lata stracone.
Ocena wizyty papiea Jana Pawa II przedstawiona 8.07.1983r. na naradzie
dyrektorw wydziaw ds. wyzna urzdw wojewdzkich
W pocztkowej fazie wizyty wida byo upapiea zdecydowanie negatywny stosunek do
wydarze z13 XII 1981r. Ograniczylimy rozpowszechnianie przemwienia papiea wkatedrze warszawskiej 16 VI, gdy m.in. mwi on oWyszyskim: Opatrzno Boa oszczdzia Mu bolesnych wydarze, ktre cz si zdat 13 grudnia 1981r. Ale potem to
negatywne zauroczenie mijao. [...]
Zmieniono te od 19 VI rano zasady kadrowania wtransmisji TV, pokazujc tylko papiea, anie zgromadzonych, wrd ktrych bya pewna, niezbyt zreszt wielka, liczba transparentw opozycyjnych. [...]
Angaujc si polsko ipatriotycznie, papie we Wrocawiu ponad potrzeby akcentowa
pojednanie polsko-niemieckie, uywajc nawet niemieckiego sowa Vershnung, wkategoriach abstrakcyjnych, bez wskazania tego itych, ktrzy stoj na przeszkodzie przezwycieniu przeszoci. Nie zdoby si te na potpienie narastania rewizjonizmu wRFN. Wogle
za ignorowa istnienie dwu pastw niemieckich, witajc kardynaw przybyych zRFN iNRD
jako przybywajcych zNiemiec. [...]
Cz czonkw partii, ito nie tylko szeregowych, wczya si wnurt religijnych powita
papiea. Rozpatrywana jest wtrybie statutowym nawet sprawa jednego zczonkw KC, ktry
zrobi otarzyk wswoim domu. Towarzysze zwojewdztw, wktrych by papie, znaj rwnie

37

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Protok zposiedzenia Komisji Mieszanej przedstawicieli Rzdu iEpiskopatu Polski

wdniu 18.04.1983r.
Mirosaw Milewski: Jeszcze wsprawie Wasy nie widzielimy go jako czowieka,
zktrym Papie si spotka. Jeli nie odstpi od tego zamiaru, to nie wyjdzie to na dobre dla
obu stron. [...] Jestem wduym kopocie, bo boj si, e ten szczeg moe przekreli
nasze ustalenia. Moe mie wpyw na czasokres wizyty Papiea, moe j skrci...

KOMENTARZE HISTORYCZNE

dobrze jak my tu wUrzdzie te natarczywe proby towarzyszy na odpowiedzialnych stanowiskach ozaproszenie na papiea oczywicie nie dla nich, tylko dla jakich krewnych.
Protok zposiedzenia Komisji Wsplnej Rzdu iEpiskopatu wdniu 23.09.1986r.
Abp Jerzy Stroba: Czy Warszawa jako miejsce wizyty jest stawiana bezwzgldnie, czy te
moliwy jest kompromis?
Kazimierz Barcikowski: Nie moemy zaakceptowa rozwizania podwaajcego presti
wadz pastwa. Nie mylcie, e nie bdzie spekulacji prasowych. Protok powitania papiea bdzie rny, wzalenoci od tego, czy nastpi to wWarszawie, czy wKrakowie.
Sprawozdanie sekretarza Episkopatu abp. Bronisawa Dbrowskiego zrozmowy
przeprowadzonej zministrem kierownikiem Urzdu ds. Wyzna Adamem opatk
wdniu 16.10.1986
opatka: Jednym zelementw naleytego przygotowania musi by skrupulatny dystans Kocioa od opozycji. Drugim elementem poparcie przez Koci Spoecznej Rady Konsultacyjnej.
Dbrowski: Nie moemy mwi na temat wizyty Ojca w. wPolsce na zasadzie wstpnych warunkw. Takie stanowisko odrzucam.
Notatka zposiedzenia Komisji Wsplnej Rzdu iEpiskopatu wdniu 28.11.1986r.
Kazimierz Barcikowski: Jeli chodzi omiejscowoci, to jest ich duo. Stwarza to problemy techniczne. Nie lubimy helikopterw, bo spadaj, mimo e s bardzo wygodnym rodkiem transportu. Nie chodzi tu ooszczdnoci, ale oto, e nasze helikoptery s mocno
zuyte. [...] Bardzo due s kopoty ztelewizj. Damy przez telewizj to, co umwimy, ale
mamy trudnoci zkamerami. Urzdzenia techniczne s zuyte. Jeli uzyskalibymy wsparcie zorodka watykaskiego, bylibymy wdziczni. [...]
Jeden punkt programu musi wypa. Nie trzeba si pcha na pogranicze, ze wzgldu na
interes narodu. Myl oRzeszowie. Nie widz potrzeby. Gdy idzie oprogram ramowy wWarszawie, to bdziemy oczekiwali subtelnego podejcia do grobu ks. Popieuszki [...] Jeli wizyta
Papiea wPolsce ma wpyn na sytuacj wkraju, to nie moe by ladw, e Ojciec w.
pobogosawi to wszystko, co dzieje si uw. Stanisawa, adziej si tam bezecestwa [...]
Rozumiemy, e musi by jaki kontakt Papiea zWas, ale powinien on by dyskretny, anie
na zasadzie, e bdzie on lecia wcay wiat, poprzez zdjcia ireportae.
Ocena wizyty papiea wPolsce wczerwcu 1987r. opracowana przez zesp pracownikw KC PZPR, Ministerstwa Spraw Wewntrznych iUrzdu ds. Wyzna
Mentorski ton wobec problematyki, za ktr odpowiadaj wadze pastwowe, wystpowanie wimieniu ludzi pracy mwi do was iza was (Gdask Zaspa). Wg spontanicznie wypowiadanych opinii dziennikarzy woskich, papie zachowywa si wnaszym
kraju jak polski ksi. [...]
Jan Pawe II wygosi 26 homilii iprzemwie, wktrych zawarte zostay istotne treci
ideologiczne. Przewaay tony konfrontacyjne. Wodrnieniu od poprzednich wizyt, wwarstwie ideologicznej treci te byy formuowane ostrzej ibardziej kategorycznie.

38

DROGA Z NIEGOWICI
Krtki, kilkumiesiczny epizod pracy na wiejskiej parafii wNiegowici
nie znalaz szerszego odbicia wistniejcych dokumentach WUBP czy te
Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego wBochni, obejmujcego swym zasigiem parafi niegowick. Jednake wspomnienia osb,
ktre zetkny si wtedy zks. Wojty, wskazuj na podejmowanie
przez funkcjonariuszy bocheskiego UB dziaa wobec prowadzonego
przez niego Katolickiego Stowarzyszenia Modziey Mskiej.
Parafia
Stanisaw Wyporek, czonek KSMM wparafii wNiegowici, wspomina: Pamitam rwnie, jak ktrego dnia uniego [tj. uks. Wojtyy M.L.] wmieszkaniu rozpakaem si, poniewa opowiedziaem mu, jak wzito mnie do Bochni na posterunek milicji ibito, tylko dlatego,
e nale do katolickiej organizacji. Powiedzia mi wtedy: Nie pacz, Stasiu, to musi si kiedy
skoczy. Oni si kiedy rozpadn. Dugo nie moe to trwa.
Jedn zwaniejszych dziedzin ycia parafialnego, wopinii Urzdu Bezpieczestwa Publicznego, bya dziaalno katolickich organizacji modzieowych. Nic wic dziwnego, e
wsprawozdaniach okresowych referatu V PUBP wBochni istnienie Katolickiego Stowarzyszenia Modziey zostao skrupulatnie odnotowane. Jeden ztakich dokumentw sprawozdanie za piciodniowy okres od 18 do 23 marca 1946r. zawiera informacj, e
wparafii wNiegowici powstao KSM, zoone z25 chopcw i40 dziewczt, za ich opiekunem jest nowy, niewymieniony znazwiska ksidz. Oczywicie nie chodzio tutaj oKarola
Wojty. Informacja ta pochodzi przecie jeszcze zokresu, gdy by on klerykiem.
Jednake ta oraz inne informacje zawarte wdokumentach UB sugeruj, e Niegowi nie
bya zwyk wiejsk parafi. Jej proboszcz ks. Kazimierz Buzaa penicy t funkcj od 1915r.,
nieprzypadkowo cieszy si wysok ocen wystawion przez arcybiskupa Adama Sapieh. Ksi
widzia wnim szczeglnie dowiadczonego wychowawc modych kapanw oraz duchownego
znajcego na wskro problematyk duszpasterstwa maych rodowisk, takich jak wiejskie.
Ale wdokumentach bezpieki odnotowane s take fakty wskazujce na silnie antykomunistyczne nastawienie tamtejszej ludnoci. Na przykad wsprawozdaniu za okres od
28kwietnia do 8 maja 1946r. jego autor pisze, e wobawie przed aktywnoci elementw niepewnych MO (sic!) odwoaa manifestacj pierwszomajow. Wiele jest take informacji mwicych oduej aktywnoci miejscowego ogniwa Polskiego Stronnictwa Ludowego. Wdokumencie referatu V PUBP z31 lipca 1947r. zawarte jest stwierdzenie, e
niegowickie Katolickie Stowarzyszenie Modziey Mskiej, liczce 51 czonkw, jest najsilniejszym ogniwem tej organizacji wpowiecie bocheskim.
Do takiej to parafii skierowa kardyna Sapieha wieo upieczonego doktora teologii, wracajcego zptorarocznych studiw wRzymie. Wtej decyzji dostrzec mona wyran trosk
oprzygotowanie modego kapana do pracy parafialnej. Wszak proboszcz, ks. Buzaa, by
wybitnym nauczycielem modych kapanw, przyszych wikarych iproboszczw maych parafii.
Wikaremu Wojtyle przydzielona zostaa opieka nad parafialnym ogniwem Katolickiego
Stowarzyszenia Modziey Mskiej. Kobietami zrzeszonymi wtej organizacji opiekowa si ks.

39

KOMENTARZE HISTORYCZNE

MAREK LASOTA, OBEP IPN KRAKW

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Franciszek Szymonek, pniejszy wikary wRabce, oskarony wtoczcym si wstyczniu 1953r.

procesie kurii krakowskiej owspprac zniepodlegociowym podziemiem antykomunistycznym iskazany na doywotnie wizienie. Pniejszy metropolita krakowski Karol Wojtya darzy
przyjani swojego koleg wikarego. Ciekawe jest to, e podobnie jak w1946r., tak iteraz
Karol Wojtya, chcc nie chcc, znalaz si blisko spraw iludzi zwizanych zdziaalnoci
niepodlegociow. Za do niezwyky zbieg okolicznoci uzna naley, e to praca zKSM
stanowia paszczyzn czc Wojty zrepresjonowanymi ksimi. Niemal identyczna sytuacja powtrzya si w1952r., gdy UB aresztowa wKrakowie ks. Mieczysawa Noworyt,
kocielnego opiekuna KSM. Wsppracowa znim ks. Karol Wojtya, goszc prelekcje iwykady ztomizmu wdomu KSM, dzisiejszym budynku Filharmonii Krakowskiej.
By moe ksiciu metropolicie kierujcemu ks. Wojty na pierwsz parafi do Niegowici
chodzio take oumocnienie ducha pokory wobec fascynacji nowymi formami duszpasterstwa
ifermentem wrd katolickich intelektualistw zachodnich, zktrymi mody duchowny zetkn
si podczas pobytu za granic. Zwaszcza postulat bezporedniego uczestnictwa kapana wyciu
danej spoecznoci, propagowany przez francuskiego ksidza Josepha Cardijna, wyniesionego
pniej przez Pawa VI do godnoci kardynalskiej, wydawa si szczeglnie atrakcyjny dla nowego wikarego wNiegowici. Koncepcje Cardijna, utworzone przez niego Jeunesse Ouvriere
Chrtienne, stay si, jak pokazay nastpne lata, niezwykle inspirujce dla przyszego duszpasterza akademickiego, biskupa, metropolity ipapiea. Podobnie zetknicie si podczas pobytu wrzymskim Kolegium Belgijskim znouvelle thologie reprezentowan przez Marie-Dominique Chenu, Yvesa Cognara, Jeana Danilou iHenri de Lubaca stao si baz intelektualn dla
formuowania wasnych koncepcji podczas kolejnych sesji Soboru Watykaskiego II.
Gdyby kierownictwo ifunkcjonariusze komunistycznego aparatu represji chcieli ipotrafili wybi si ponad kpico-ironiczne pytanie oliczb papieskich dywizji, zrozumieliby by
moe, e niebezpieczestwo zagraajce im ze strony polskiego Kocioa nie tkwi we wsppracy niektrych duchownych zniepodlegociowym podziemiem. Znacznie groniejsza dla
komunizmu okazaa si przenikliwo czy szczeglne natchnienie ktre zainwestowa
kardyna Sapieha wrozwj intelektualny iduchowy nikomu nieznanego, pochodzcego
zWadowic dwudziestokilkulatka.
Puszczajc wodze fantazji, mona wdecyzji Sapiehy owysaniu na studia do Rzymu zdolnego ks. Wojtyy imodego arystokraty, kleryka Stanisawa Starowieyskiego, doszukiwa si wyobraenia przyszej sukcesji na krakowskiej katedrze. Arcybiskup Starowieyski ijego sufragan
Wojtya to niezwykle kuszca wizja idealnego zespou. Zaskakujce (tak wydaje si dzi) jest
to, e podobne zaoenie przyjli komunici. Cho na wyjazd do Rzymu zezwolili bez trudnoci
obydwm, Wojtyle iStarowieyskiemu, to powrci pozwolili tylko Wojtyle, uniemoliwiajc powrt do kraju obcemu klasowo arystokracie, uosabiajcemu Polsk przedwojenn.
Taka arogancja poczona zignorancj, charakterystyczna dla ludzi hodujcych wwczas wiatopogldowi sowieckiego komunizmu, daa osobie znowu zna wostatnich latach, gdy na amach postkomunistycznego tygodnika jego publicysta, komentujc kolejn
wizyt Jana Pawa II wPolsce, pozwoli sobie na okrelenie prostacki wikary zNiegowici.
Ale szczliwie wtamtych czasach bya to ignorancja iarogancja zalepiajca.
Teatralny cznik
Tymczasem nieoczekiwanie wikary zNiegowici pojawia si wpozornie odlegej sprawie ewidencyjno-obserwacyjnej okryptonimie cznik, zaoonej 12 sierpnia 1959r.
na Mieczysawa Kotlarczyka jako na osob owrogiej przeszoci politycznej, zdoln wka-

40

41

KOMENTARZE HISTORYCZNE

dej chwili do podjcia wrogiej dziaalnoci przeciwko PRL. Gwnym powodem zaoenia
sprawy bya jego dziaalno wnarodowo-katolickiej Unii.
Organizacja ta powstaa wKrakowie pod koniec 1940r. Jej zaoycielami byli: Jerzy
Braun, Tadeusz Kudliski, Stanisaw Bukowski. Nastpnie wszeregi Unii wstpili: Lech
Rociszewski, Karol Wojtya, Juliusz Kydryski, Tadeusz Kwiatkowski, Halina Bier, Stefan
wicicki, Jerzy Turowicz, Franciszek Dudek, Mieczysaw Kotlarczyk, Artur Grski, Wojciech ukrowski oraz inni, awrd nich krakowscy profesorowie akademiccy. Za zasad
programow przyjto uni czowieka zczowiekiem, uni pracy ikultury, uni czowieka
znarodem, narodu znarodem, wszystkich ludzi zChrystusem.
Na pocztku zakadano prowadzenie podziemnej dziaalnoci zbrojnej. Zczasem struktury wojskowe wcielone zostay do Zwizku Walki Zbrojnej, Unia za przybraa charakter
konspiracyjnej organizacji kulturotwrczej. Nie bya to tylko praca programowa. Obok dysput nad koncepcjami istnienia polskiej kultury rozwijao si prawdziwe ycie artystyczne.
Czonkowie Unii stworzyli wczasie okupacji teatr, ktry wsierpniu 1941r. przerodzi
si wTeatr Rapsodyczny; do jego zespou naleeli m.in.: Karol Wojtya, Danuta Michaowska, Krystyna Dbska, Halina Krlikiewicz, Juliusz Kydryski, Tadeusz Kwiatkowski. W1941r.
zWadowic do Krakowa nielegalnie przedostaje si Mieczysaw Kotlarczyk zon iobejmuje kierownictwo Teatru Rapsodycznego.
Przyjta koncepcja artystyczna zakadaa cakowit dominacj sowa nad innymi elementami spektaklu. Teatr Rapsodyczny mia by chrzecijaski, ale inarodowy, iobywatelski. Podstawowym tworzywem artystycznym miay by utwory Mickiewicza, Sowackiego,
Norwida, Krasiskiego, Wyspiaskiego, Kasprowicza iFredry.
Po wycofaniu si Niemcw Unia nie ujawnia swej dziaalnoci, jednoczenie wic si ze
strukturami Stronnictwa Pracy. Istniay wwczas trzy instytucje, bdce polem dziaania rodowiska Unii: Teatr Rapsodyczny, spdzielnia rdo zaoona ikierowana przez Stanisawa ukowskiego, bdca czym wrodzaju ywej encyklopedii opracowujcej zlecane jej zagadnienia
naukowe; trzeci placwk by Uniwersytet Ludowy zorganizowany przez Lecha Rociszewskiego.
U podstaw ideologii rodowiska Unii legy zaoenia etyki indywidualnej ispoecznej,
ktrych spjno jest fundamentem sprawiedliwoci spoecznej. Za najistotniejsze elementy
zorganizowania spoecznego uznano samorzdno igwarancj jednakowych szans rozwoju ekonomicznego. Wdyskusjach nad wizj powojennego wiata pojawiaa si koncepcja zjednoczonej Europy, obejmujcej narody pomidzy Batykiem aMorzem rdziemnym. Bezwzgldne przestrzeganie zasad etyki byo zasadnicz powinnoci czonkw
rodowiska unijnego, piastujcych rozmaite stanowiska.
Unia przetrwaa do 1948r., do czasu aresztowania Jerzego Brauna iTadeusza Kudliskiego. Wprotokole przesuchania Tadeusza Kudliskiego z8 grudnia 1948r. znajduj
si informacje obyym aktorze Teatru Rapsodycznego iczonku Unii ks. Karolu Wojtyle,
podwczas wikarym wNiegowici.
Kotlarczykowi icaemu rodowisku Unii zarzucano po wojnie klerykalizacj ycia kulturalnego, twierdzc, e Teatr Rapsodyczny jest wistocie form prezentacji sztuki religijnej. Wdokumentacji sprawy cznik wane miejsce zajmuj wzmianki opowanym konflikcie Kotlarczyka zWojty, wynikajcym zinscenizacji Poloneza przedwojennego zbioru literackich obrazkw
ukazujcych niesprawiedliwo spoeczn imajcych niejednokrotnie wrogi Kocioowi wydwik ikrytycznego wobec duchowiestwa nastawienia dyrektora Teatru Rapsodycznego. Po
wystawieniu Poloneza Wojtya mia napisa do Kotlarczyka list protestujcy przeciwko antyklerykalnym akcentom wdziaalnoci teatru. Tre listu spowodowaa gboki konflikt midzy nimi.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Po likwidacji Teatru Rapsodycznego 31 maja 1952r., awedug innych rde wlutym 1953r.,
po procesie kurii krakowskiej ks. Wojtya spotka si zKotlarczykiem. Jednak nie doszo midzy nimi do pojednania. Wrcz przeciwnie, rozgoryczony listem Wojtyy Kotlarczyk mwi, e
Koci deprawuje dusze chrzecijaskie, podpierajc swj wywd powieci Jana Wiktora
Zbuntowany. Ta rozmowa, bdca obrazem fascynacji Kotlarczyka antykocielnymi wtkami
literackimi, spowodowaa zupene zerwanie kontaktw zzaprzyjanionym ksidzem.
Karol Wojtya ju jako metropolita krakowski nie zapomnia oswoim teatrze ijego dyrektorze. Po odwily 1956r. teatr wznawia swoj dziaalno. Niestety, wmaju 1967r.
scena zostaje ostatecznie zlikwidowana mimo protestw krakowskiego arcybiskupa sanych
do wczesnego ministra kultury, Lucjana Motyki.
Z dokumentw Wydziau III KW MO wKrakowie zlipca 1959r. wynika, e Kotlarczyk by
rozpracowywany zuwagi na domniemanie cisej wsppracy zkardynaem Stefanem Wyszyskim. Mia by, obok Stanisawa Stommy, Jerzego Zawieyskiego iAntoniego Goubiewa,
czonkiem nieoficjalnego komitetu powoanego do oywienia katolickiego ycia kulturalnego.
Dalsza cz dokumentacji sprawy cznik dowodzi ponownych bardzo bliskich kontaktw Kotlarczyka zbiskupem Wojty. Informacje agentury wykorzystywanej wsprawie
cznik oraz dane zpodsuchu telefonicznego (PT) pod kryptonimem Magister dowodz, e wlatach szedziesitych ipniej do mierci Kotlarczyka w1978r. czyy
ich bliskie wizy iczste kontakty.
Pod wezwaniem w. Floriana
Praca wikarego Karola Wojtyy wparafii wNiegowici od 28 lipca 1948r. do 17 sierpnia
1949r. bya niespena rocznym epizodem wjego yciu. Kolejna decyzja ordynariusza oprzeniesieniu do krakowskiej parafii pod wezwaniem w. Floriana nosi wszelkie znamiona decyzji
doskonale wkomponowanej wprzyjt wobec modego ksidza strategi ksztatowania jego
kariery. By moe stay za tym bezskuteczne interwencje krakowskiego kardynaa, majce na
celu umoliwienie powrotu do kraju ks. Starowieyskiemu. Wkadym razie doywajcy swych
dni kardyna Sapieha oddaje ks. Wojty pod opiek jednego ze swoich najbliszych inajbardziej zaufanych wsppracownikw. Ks. praat Tadeusz Kurowski, notabene take pochodzcy zWadowic, kanonik kapituy krakowskiej, czonek sdu metropolitalnego, proboszcz parafii p.w. w. Floriana, posta szalenie wpywowa wkurii metropolitalnej, kierujcy parafi
zamieszkan przez przedwojenn krakowsk inteligencj uniwersyteck iurzdnicz, wydawa si znakomitym protektorem modego ksidza, bdcego jednoczenie modszym pracownikiem naukowym Wydziau Teologicznego Uniwersytetu Jagielloskiego. Warto doda,
e pierwsze kroki wparafialnym kapastwie stawiali wraz zKarolem Wojty duchowni tej
miary co ks. Mieczysaw Jaworski obecny kardyna metropolita lwowski, ks. Czesaw Obtuowicz iinni. Nie ulega wtpliwoci, e kardyna Stefan Sapieha oddawa pod opiek ks.
Kurowskiemu swoich najwartociowszych modych kapanw. Ico do nich si nie myli.
Parafia w. Floriana ijej proboszcz byli pod szczegln opiek krakowskiego Urzdu
Bezpieczestwa. WWydziale V krakowskiego WUBP opracowano dokument Dziaalno
kleru ijego organizacja na terenie woj. krakowskiego, wktrym znajdowaa si swego
rodzaju instrukcja dotyczca metod prowadzenia rozpoznania ksiy. Zawarto tam m.in.
nastpujce zalecenia: Te nasze rozpracowania prowadzimy przy pomocy werbowanej na
wrogim rodowisku klerykalnej sieci agentw informatorw. Opracowanie kandydata na
werbunek ksidza wymaga szczegowego ustalenia materiaw kompromitujcych na tego
ksidza, ktre mog by natury politycznej lub moralno-obyczajowej. Zatem dominujc

42

agielowski vel Torano

Z takiego krgu wywodzi si take jeden znajcenniejszych tajnych wsppracownikw aparatu represji wrd krakowskiego duchowiestwa, wystpujcy wwczesnych dokumentach
jako agielowski. By nim ks. Wadysaw Kulczycki, praat rezydujcy wparafii p.w. w. Mikoaja, najpierw defensor Sdu Metropolitalnego wKrakowie, anastpnie sdzia Sdu Prymasowskiego, zaprzyjaniony zkard. Stefanem Wyszyskim (prawdopodobnie take przez pewien
czas by jego spowiednikiem) iarcybiskupem poznaskim Antonim Baraniakiem. Historyk iprawnik, studiujcy przed wojn wStrasburgu, wlatach 19411945 wiziony wKrakowie, Winiczu Nowym iwreszcie wZuchthaus, spowinowacony izaprzyjaniony zambasadorem RP wWatykanie Kazimierzem Pape, zosta 24 marca 1949r. zwerbowany przez Wydzia V WUBP
wKrakowie najpierw jako informator, apniej jako tajny wsppracownik. Wsporzdzonym
przez funkcjonariuszy WUBP zestawieniu jako przyczyn werbunku podaje si posiadanie przez
bezpiek kompromitujcych moralnie materiaw. Szanta zastosowany wobec dowiadczonego traumatycznymi przeyciami wnazistowskich wizieniach kapana sta si wtym wypadku
skuteczn metod pozyskania cennego dla komunistycznej bezpieki rda informacji.
Pierwszy zachowany donos agielowskiego pochodzi z15 lipca 1949r. Dokument
zatytuowany Doniesienie agenturalne, opatrzony klauzul cile tajne!, sporzdzony zosta
wKrakowie przez prowadzcego funkcjonariusza WUBP, podpisujcego si B. liwiski. Liczcy pi stron maszynopisu dokument, tak jak nastpne, ma okrelon budow, wart
bliszego opisu, gdy wpewnym stopniu odzwierciedla on metody ikierunki pracy UB.
Doniesienie agenturalne zoone zostao wsprawie: zjazdu modziey mskiej wKalwarii, aresztowania ks. Wadysawa Gurgacza, zeznania zoonego przez ks. Jana Piwowarczyka na procesie Adama Doboszyskiego, tzw. cudu wLublinie ireakcji kard. Sapiehy
ibp. lubelskiego Piotra Kawy, spisywania dochodw parafialnych przez Urzd Skarbowy,
otwarcia grobowca krlowej Jadwigi na Wawelu bez pozwolenia wadz wojewdzkich oraz
wsppracy Kurii Metropolitalnej zks. Edwardem Lubowieckim, ktry jest na usugach
imperializmu angielskiego. Ju ten wykaz problemw objtych doniesieniem wiadczy
orozlegej wiedzy iorientacji tzw. rda. By to obraz sytuacji wkrakowskich strukturach
kocielnych tworzony przez czowieka bdcego blisko metropolity iurzdw kurialnych.
Potwierdza to zamieszczony dalej wykaz osb, ktrych doniesienie dotyczy, obejmujcy
szesnacie nazwisk. Znajduj si wrd nich: ks. kard. Adam Sapieha, ks. Jan Piwowarczyk, ks. Tadeusz Kurowski, ks. Ferdynand Machay, ks. Wadysaw Gurgacz SJ, ks. Wit
Brzycki, ks. Bolesaw Przybyszewski, ks. bp Stanisaw Rospond, ks. Edward Lubowiecki oraz
jego ojciec mieszkajcy na ul. Sawkowskiej, atake dokonujcy otwarcia sarkofagu krlowej Jadwigi uczeni zUJ prof. Olbrycht idr Kusiak.
Przyjmujcy doniesienie funkcjonariusz, przystpujc do spisania jego treci, wyszczeglni najpierw postawione wczeniej zadania. Naleao do nich: utrzymywanie przyjaznych
stosunkw towarzyskich zbyym posem Stronnictwa Narodowego Rymarem, interesowanie si osob ks. Tadeusza Kurowskiego, proboszcza parafii p.w. w. Floriana, niezwoczne zawiadomienie wg umwionego sposobu oprzyjedzie ks. Lubowieckiego [generalnego wikariusza wangielskiej strefie okupacyjnej, czonka NSZ iwspredaktora Gosu

43

KOMENTARZE HISTORYCZNE

wlatach czterdziestych ipidziesitych metod pozyskiwania agentury by zwyczajny szanta, majcy swj dramatyczny nieraz aspekt takiemu procederowi zpremedytacj poddawano ksiy niedawno uwolnionych znazistowskich wizie iagrw, awic osoby, ktre
zpowodu dowiadczonych przey byy szczeglnie podatne na wszelkie formy zastraszania.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Narodu M.L.] oraz przekazywanie informacji owszystkich przejawach wrogiej dziaalnoci na terenie Kurii Metropolitalnej.
Na marginesie poszczeglnych punktw waciwej czci donosu znajduj si rczne
dopiski oficera UB, nakazujce przekazanie danych informacji do waciwych komrek
WUBP bd, wniektrych przypadkach, do Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego.
Kolejnym, nastpujcym po treci donosu, elementem dokumentu jest Raport zodbytego spotkania zinf. agielowski, sporzdzony przez prowadzcego go funkcjonariusza
bezpieki. Zawiera on nastpujce spostrzeenia: Informator agielowski jest czowiekiem mdrym, sprytnym. Spotkania znim odbywaj si zawsze na podpunkcie, tak e
informator, gdy mnie tylko zauway, nie podchodzi do mnie, wie, e po upywie od 5 do 8
minut ma przyj do mieszkania konspiracyjnego. Na spotkanie przynosi ju czciowo
napisane doniesienie, aw mieszkaniu konspiracyjnym uzupenia go wmiar potrzeby. Ww.
informator jest bardzo zdyscyplinowany, przychodzi bardzo punktualnie na spotkania ijest
na wskro uprzejmy iwykazuje duo szczeroci. Ja ze swej strony stale prowadz znim
rozmowy, ktre przekonuj go onaszej susznej linii prowadzonej wobec reakcyjnej czci
kleru, co sam przyznaje, e naley ich tpi. Pod koniec rozmowy naszej pytaem go, kiedy
wyjeda na urlop, owiadczy mi, e prawdopodobnie pod koniec miesica, wic powiedziaem mu delikatnie, e musz mu co specjalnie przygotowa na urlop, wwczas odpowiedzia mi, e specjalnie pienidzy nie potrzebuje, dzikujc mi za dobre chci. Wdalszej
rozmowie da mi do zrozumienia, e potrzebne mu jest bardzo radio, czy bym mu przez
Zwizek Zawodowy nie mg co zaatwi, aby dosta wratach wwczas ja odpowiedziaem, e ja mu to ju pozytywnie zaatwi (bardzo si ucieszy).
Koniec dokumentu stanowi kolejne zadania postawione agielowskiemu, bdce wzasadzie powtrzeniem przytoczonych wczeniejszych zada informatora. Spowodowao to reprymend przeoonego, ktra przybraa posta odrcznej uwagi na marginesie: Przy b. dobrze opracowanym doniesieniu zadanie zbyt oglnikowe (data 17 VII, podpis nieczytelny).
O tajnym wsppracowniku agielowski warto powiedzie wicej, gdy wjego doniesieniach pojawia si bardzo wczenie nazwisko ks. Karola Wojtyy. Wdoniesieniu agencyjnym pochodzcym z17 listopada 1949r., przyjtym przez funkcjonariusza M. Kozowskiego, wsprawie m.in. kek ministrantw, organizowanych przez ks. Kurowskiego
znajduje si nastpujca informacja: Zbadaem, jak mniej wicej wyglda to kko ministrantw uks. Kurowskiego na terenie parafii w. Floriana. Czy ono zostao zarejestrowane, nie zdoaem stwierdzi [] Kierownikiem ich odpowiedzialnym jest sam ks. Kurowski,
wjego zastpstwie prowadzi ich nowy przydzielony wikary ks. Wojdya [sic! M.L.], adawniej ich prowadzi ks. Obtuowicz. Zebrania trwaj do 2 godzin zreferatami izabawami
towarzyskimi. Co pewien czas maj take wsplny podwieczorek. Bliszych szczegw,
jakie tematy poruszaj, jak jest frekwencja, nie mogem na razie ustali, gdy nowy wikary
ikierownik kka ministrantw jeszcze mao wto wprawiony, adawny ks. Obtuowicz uczy
obecnie wszkole na Kleparzu itrudno mi byo go zapa iwywiadu zasign. Czy na
innej parafii wKrakowie istniej jeszcze teraz takie kka ministrantw, nie udao mi si
zbada. Byy uoo. Jezuitw na Kopernika iu w. Barbary, wKociele Mariackim [].
W postawionych na kocu dokumentu dwch zadaniach dla agenta jest polecenie zwracania szczeglnej uwagi na spraw kek ministrantw. Wydaje si, e sprawa ta miaa dla
WUBP znaczenie szczeglne. 5 sierpnia 1949r. wydany zosta dekret wprowadzajcy nowe
zasady rejestracji powstajcych iistniejcych ju stowarzysze. Kierownictwo danego stowarzyszenia obowizane byo przedoy pen list czonkw organizacji, co stanowio po prostu

44

Podczas Mszy w. na boniach Parku Kultury w Poznaniu, 1983 r.

Fot. z Archiwum IPN

KOMENTARZE HISTORYCZNE

gotowy materia operacyjny dla bezpieki. Odradzajce si po wojnie stowarzyszenia kocielne, zwaszcza Katolickie Stowarzyszenie Modziey, byy przez aparat bezpieczestwa postrzegane jako przejaw poszerzania bazy Kocioa, za szczeglnie niebezpieczne uznano za
wszelkie formy zorganizowanej dziaalnoci duszpasterskiej wrd modziey. Proboszcz parafii
w. Floriana ks. Tadeusz Kurowski, wychodzc zinicjatyw owych kek ministrantw, pragn
wten sposb unikn koniecznoci rejestracji zaangaowanych wycie parafialne grup modziey, jednoczenie za tworzy rodowisko modych iich rodzin, wktrym moliwe byo
prowadzenie intensywnej pracy formacyjnej. Nic wic dziwnego, e budzio to takie zaniepokojenie bezpieki. Zkolei ks. Karol Wojtya zosta dostrzeony przez WUBP jako duszpasterz
modziey, ktr to funkcj peni przez cay czas posugi kapaskiej ibiskupiej wKrakowie.
Znalazo to take odbicie winnym doniesieniu agenta, posugujcego si od czerwca
1959r. kryptonimem Torano. Zdotychczasowej analizy dokumentw wynika, e agielowski iTorano to ta sama osoba. Wdonosie zmaja 1960r., pisanym dla istniejcej
od czterech lat Suby Bezpieczestwa, mona przeczyta: I potem nagle powiedzia, e
opuszcza [ks. bp K. Wojtya M.L.] kolacj, nie bdzie ju do koca, bo na 9 wieczr ma
wyznaczon rozmwk zmodzie usiebie wdomu inie chce robi zawodu. To powiedziawszy, zaraz opuci jadalni ipojecha autem do domu. Awraz znim pojecha take
ks. kanclerz Czartoryski. Jak potem zaczem bliej wnika wt spraw, to skonstatowaem, e ks. biskup Wojtya gromadzi czsto tak modzie usiebie zwykle pnymi wieczorami, ze wszystkich wydziaw na krakowskich uczelniach, ie na te zebrania chodzi take
ks. kapelan akademikw ks. wieawski, ks. Czartoryski, ks. Marszowski zWawelu, ks.
Groblicki iks. Pietraszko. Na te zebrania chodzi gownie modzie, ktra chodzi na zebrania do KIK-u, prawnicy, modzi lekarze ipielgniarki. Jak dotd wykryem nazwiska takie,
jak p. Halina Zieliska pracujca wTygodniku Powszechnym, p. Mieczysawa Kopyto
[], p. Wilga Jzef, niedawno zwolniony ze sdu, p. Myszka, przedstawicielka 8-mki1 na
Krakw. Co do innych, to si dyskretnie dowiaduj. Wiem, e tam czasem zaglda iks.
Baran, iks. Kuczkowski, iks. Krupa, iks. Gryga, iks. Ryko. WKrakowie od dawna obiega pogoska, e ks. bp Wojtya organizuje modzie, ktra by wprzyszoci stworzya ze
siebie rodzaj jak gdyby stronnictwa politycznego krakowskiego iktra by wprzyszych wyborach do sejmu odegraa wan rol na rzecz katolicyzmu. Ks. wieawski zzarzdem
takiej modziey jedzi nawet zeszego roku na jeziora mazurskie ima teraz nawet due
kopoty, dlaczego zbiorowo tam jedzi iwanie zt modzie, ktra si czsto schodzi
ubpa Wojtyy Modzie t mam pod szczegln obserwacj ijak si co dowiem, zaraz
dam zna. Bogactwo faktw iliczba podawanych nazwisk jeszcze dzi robi wraenie.
Nie mog zatem dziwi pynce pod adresem agielowskiego/Torano pochway zust
jego zleceniodawcw zSB.
Ksie Kardyna
Pieczoowite zbieranie przez bezpiek informacji oproboszczu parafii w. Floriana ioinnych duchownych, bdcych bliskimi wsppracownikami kardynaa Sapiehy, wskazuje na
szczeglne plany WUBP. Szukanie moliwoci uderzenia wkrakowski Koci, postrzegany
jako jeden znajbardziej reakcyjnych wPolsce, stawao si gwnym zadaniem krakowskich organw bezpieczestwa.
1
Instytut wiecki Pomocnic Maryi Jasnogrskiej, Matki Kocioa powsta w1942r. Jest
jednym zwielu instytutw wieckich istniejcych ifunkcjonujcych wKociele.

46

47

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Ksi Sapieha sta si niekwestionowanym autorytetem, tak potrzebnym narodowi uprogu

nowej, budzcej niepokj rzeczywistoci powojennej. Autorytetem dostrzeganym idocenianym nie tylko wkraju, lecz rwnie poza jego granicami, atake mogcym stanowi
fundament dla tworzonego po wojnie adu politycznego iadministracyjnego.
Potwierdza to obecno krakowskiego arcybiskupa wobradach konferencji jataskiej.
Podczas prac nad ksztatem przyszego rzdu wPolsce strona amerykaska, idc za projektem Stanisawa Mikoajczyka, zaproponowaa utworzenie Rady Prezydenckiej, ktra powoaaby Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej, reprezentujcy szerokie spektrum polityczne. Do
owej Rady Prezydenckiej Amerykanie proponowali zaprosi, wpierwszej wersji, m.in.: Wincentego Witosa, Zygmunta uawskiego, Bolesawa Bieruta oraz abp. Adama Sapieh. Trwajce na ten temat dyskusje, komplikowane zastrzeeniami Stalina, przyniosy ograniczenie
skadu proponowanej Rady Prezydenckiej do trzech osb, wrd ktrych znalaz si take
ksi Sapieha. Opr idyplomatyczna ekwilibrystyka Rosjan uniemoliwiy ostatecznie takie
rozwizanie. Jednake na podstawie dalszego rozwoju sytuacji mona domniemywa, e
posta metropolity krakowskiego budzia wotoczeniu Stalina powane kontrowersje. Powoana podczas konferencji Komisja Dobrych Usug, zwana Komisj Moskiewsk, miaa zorganizowa wstolicy Rosji Sowieckiej konsultacje zreprezentantami najpowaniejszych polskich si
politycznych, zmierzajce do wyonienia rzdu izorganizowania demokratycznych wyborw.
Ostatecznie jednak do udziau wtych konsultacjach nie zaproszono abp. Adama Sapiehy.
Zanim jednak podjto wMoskwie t decyzj, 17 marca 1945r. krakowskiemu metropolicie zoy wizyt lubelski minister obrony, gen. Micha Rola-ymierski. Jego celem
byo przekonanie Sapiehy do susznoci przyjtych przez ekip lubelsk priorytetw politycznych, zwaszcza do potrzeby cisej wizi zSowietami, jako gwarantem nowych polskich
granic iniepodlegoci. Krytyczne uwagi arcybiskupa dotyczce decyzji Lublina ymierski
przyjmowa, tumaczc jednoczenie, e bdy powstaj wskutek braku odpowiednich ikompetentnych ludzi. Zapewnia przy tym, e onierze armii podziemnej zostan wykorzystani
wpowojennej armii oraz wstrukturach wadzy, pod warunkiem zgody na now rzeczywisto polityczn. Oczywicie wizyta ymierskiego wkrakowskim paacu biskupim miaa na
celu przygotowanie Sapiehy do uczestnictwa wkonsultacjach moskiewskich oraz zjednanie
go, aprzynajmniej osabienie jego nieufnoci do wspieranej przez Rosjan wadzy. By moe
wramach demonstracji dobrej woli nowej wadzy, 24 marca, awic kilka dni po spotkaniu Sapiehy zymierskim, ukaza si pierwszy numer Tygodnika Powszechnego.
Ksidz abp Sapieha nie unika kontaktw zprzedstawicielami instalujcej si wKrakowie nowej administracji. Spotka si zprezydentem Krakowa iwojewod, cho temu pierwszemu zezwolono na rozmow dopiero po konsultacjach wKomitecie Centralnym PPR.
Udzia metropolity wprzyjciu wydanym przez wojewod by, jak si okazao, wydarzeniem
znaczcym, ktre znalazo swoje odbicie wkrytykujcym Sapieh sprawozdaniu BIP Armii
Krajowej oraz odnotowanym wsporzdzonym przez ambasadora Wielkiej Brytanii wMoskwie poufnym raporcie dla Watykanu, interpretujcym to wydarzenie jako przejaw kokietowania Kocioa przez komunistw.
Jego prawdziw postaw wtamtym czasie mog jednak ilustrowa inne fakty. Wmarcu
1945r. prezes Polskiej Akademii Umiejtnoci prof. Stanisaw Kutrzeba oraz rektor Uniwersytetu Jagielloskiego prof. Tadeusz Lehr-Spawiski przygotowali memoria do Bieruta zapelem
ozaniechanie represjonowania iaresztowa onierzy Armii Krajowej. Wrd sygnatariuszy dokumentu na pierwszym miejscu znalaz si podpis metropolity krakowskiego Adama Sapiehy.
Wydarzenie to zbiego si wczasie zaresztowaniem szesnastu przywdcw Polski Podziemnej.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Niepokj komunistw budzi musiaa take aktywno Sapiehy jako hierarchy Kocioa,
ktry pod nieobecno wkraju prymasa zwoa wdniach 2627 czerwca 1945r. pierwsz
powojenn konferencj Episkopatu Polski, powicon analizie stanu moralnoci narodu
po dowiadczeniach wojennych.
16 lipca metropolita krakowski ogasza list pasterski, ktry swymi treciami nawizywa
do walki oksztat polityczny iustrojowy nowego pastwa polskiego. Znalaz si wnim taki
oto fragment: W pastwie naszym musi panowa sprawiedliwo dla wszystkich inie wolno nikomu jej odmawia. Jeeli niezgoda bya grzechem, ktry doprowadzi Ojczyzn do
upadku, to jeszcze ciszym grzechem, anawet zbrodni, jest rozpasanie niesprawiedliwoci, zawici, szukanie zemsty icignienie zyskw zkrzywdy wasnych braci. Zalem musimy
wyzna, e te wypadki s unas bardzo czste.
Wydarzeniem pozornie niemajcym znaczenia politycznego ale brzemiennym wskutkach wdziejach powojennych stosunku komunistycznego pastwa do Kocioa, by dekret abp. Sapiehy z25 sierpnia 1945r., erygujcy Krajow Central Caritas najwaniejsz instytucj dobroczynn whistorii Polski.
Uwieczeniem zasug abp. Sapiehy byo nadanie mu godnoci itytuu kardynaa, co
nastpio na tajnym konsystorzu 18 lutego 1946r. Cztery dni pniej papie Pius XII podczas publicznego konsystorza naoy na gow ksicia Adama Stefana Sapiehy kapelusz
kardynalski. Powrt Sapiehy zRzymu do Krakowa sta si okazj do ogromnej manifestacji
wizi mieszkacw tego miasta ze swoim biskupem, zinterreksem.
Znaczenie iwpywy kardynaa Sapiehy podkrelone zostay jeszcze raz podczas rozmw
wysannika wadz warszawskich Ksawerego Pruszyskiego zmonsignore Domenico Tardinim. Podczas jednego ze spotka, wkwietniu 1947r., powiconego negocjowanemu przyjazdowi do Polski specjalnego wizytatora apostolskiego, Tardini mia powiedzie, e Pius XII
nie wyznaczy jeszcze do tej misji nikogo, gdy chciaby skonsultowa t decyzj zkard. Sapieh ioczekuje go wRzymie. Faktycznie, krakowski metropolita odegra znaczc rol wtych
kontaktach przedstawicieli wadz komunistycznych zKuri Rzymsk, prowadzonych po zerwaniu konkordatu, majc jednoczenie wiadomo, e jednym zgwnych celw reimu jest
pomniejszenie znaczenia lub wyeliminowanie ztych kontaktw polskich biskupw.
Po mierci prymasa Polski kard. Augusta Hlonda (22 padziernika 1948r.) Pius XII przekaza Sapiee nadzwyczajne uprawnienia obowizujce we wszystkich diecezjach kraju, za nowy
prymas, Stefan Wyszyski, 4 stycznia 1949r. zoy przysig na rce ksicia niezomnego.
Ostra faza walki komunistycznego pastwa zKocioem nie omina take sdziwego ksicia
kardynaa. Najboleniejszym ciosem bya likwidacja Caritas iszkalowanie tej instytucji oskareniami orzekome naduycia itrwonienie jej majtku. Wczeniej agentura UB informowaa
obardzo krytycznych ocenach wydanego przez rzd dekretu oochronie wolnoci sumienia iwyznania, formuowanych wotoczeniu Sapiehy. Rozumiano tam ten akt jako reakcj komunistw
na dekret witego Oficjum potpiajcy wspprac zkomunistycznymi partiami ireimami.
Dotknity decyzj olikwidacji Caritas iniemajcy zudze co do faktycznych intencji
komunistw wobec Kocioa wPolsce, kard. Sapieha sprzeciwia si podpisaniu porozumienia Episkopatu zrzdem z14 kwietnia 1950r. Niemniej, lojalny wobec prymasa iEpiskopatu, wyjecha na czas podpisywania dokumentu do Rzymu itam prezentowa racje polskich
biskupw, przemawiajce za przyjciem tego kontrowersyjnego rozwizania. Trudno jego
misji polegaa na pokonaniu bardzo zej atmosfery panujcej wWatykanie wok kompromisu zawartego przez prymasa Wyszyskiego. Sam Sapieha mia zreszt powiedzie, e na
temat Kocioa wPolsce wolaby rozmawia zsamym Stalinem, anie zBierutem.

48

Opatrznociowy urlop
Ks. Wojtya znalaz si wic na przeomie lat czterdziestych ipidziesitych wrd ludzi,
wok ktrych zaciskaa si powoli ptla dziaa komunistycznego aparatu. Bdc wikarym
uw. Floriana, sta si, chcc nie chcc, osob, na ktr agentura zbieraa informacje. Praca

49

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Znajdujce si wzasobach IPN doniesienia agentw UB staraj si ukaza atmosfer

wpaacu na ul. Franciszkaskiej 3 jako nasycon knowaniami kardynaa, majcymi godzi
wludowe pastwo. Wrd najbardziej zaufanych ludzi Sapiehy wymienia si: ks. pra. Tadeusza Kurowskiego, proboszcza parafii p.w. w. Floriana wKrakowie, ks. Ferdynanda
Machaya oraz ks. Stanisawa Czartoryskiego. Wiele miejsca powica si take spekulacjom wok sukcesji po sdziwym metropolicie.
Ptla represji wobec duchowiestwa zdawaa si zaciska wok kurii krakowskiej ijej
przeoonego. Zwaszcza e biskupia siedziba Sapiehy zdawaa si oaz, wktrej zdeponowane byy dokumenty ipamitki rodu Sapiehw iinnych rodzin arystokratycznych iziemiaskich. Tam przechowywane byy skadane na rce metropolity dary pienine na cele
dobroczynne ikocielne, pynce ze rodowisk emigracyjnych iod biskupw zwolnego
wiata. Warchiwum kurialnym schowane wreszcie byy ewidentne dowody wskazujce na
sprawcw zbrodni katyskiej.
Nic wic dziwnego, e watmosferze bezpardonowej rozprawy zKocioem krakowski
arcybiskup zdecydowa si na sporzdzenie 6 marca 1950r. nastpujcego, wasnorcznie napisanego owiadczenia: W razie gdybym by aresztowany, stanowczo niniejszym
owiadczam, e wszelkie moje tam zoone wypowiedzi, proby iprzyznania si s nieprawdziwe. Nawet gdy one byyby wygaszane wobec wiadkw, podpisane, nie s wolne
inie przyjmuj je za swoje.
W raporcie zlutego 1951r. tajny wsppracownik agielowski donosi, e wkurii
krakowskiej, obawiajc si akcji UB, spalono wiele teczek personalnych ksiy. Wydaje si
oczywiste, e musiaa sta za tym decyzja kardynaa, oraz e miaa ona na celu zapewnienie moliwie najwikszej ochrony tym duchownym krakowskim, ktrzy ze wzgldu na goszone pogldy oraz zaangaowanie we wspieranie tak aktywnego na ziemi krakowskiej
antykomunistycznego ruchu oporu byli potencjalnym celem ataku aparatu represji.
mier ksicia niezomnego 23 lipca 1951r. waden sposb nie wpyna na zagodzenie dziaa bezpieki wobec krakowskiej kurii. Wrcz przeciwnie. Sapieha by grony nawet po
mierci, gdy uwielbienie, jakim otaczao go spoeczestwo, oraz ogromny autorytet iwpywy,
jakie mia wrd wadz kocielnych, politycznych, wrodowiskach emigracyjnych iwkrgach
opiniotwrczych, mogy atwo stworzy legend integrujc wszystkich pragncych wolnoci
isprawiedliwoci. To, co dziki zabiegom itroskliwoci jego wsppracownikw zostao zgromadzone wpaacu biskupim, stanowio znaczce niebezpieczestwo dla komunistycznej wadzy. Ludzie, ktrych gromadzi wok siebie iktrych wspiera, stawali si woczach funkcjonariuszy UB iich mocodawcw zPPR niebezpieczni dla wrogiej Polakom iKocioowi wadzy.
Kardyna Adam Stefan Sapieha do swych ostatnich dni robi wszystko, by nieuchronne
uderzenie wkrakowski Koci spowodowao jak najmniej strat. Ale przyszo ono kilkanacie miesicy po jego mierci, gdy archidiecezj administrowa abp Eugeniusz Baziak,
wygnaniec ze Lwowa, odmawiajcy wyrzeczenia si tamtejszego arcybiskupstwa. To abp
Baziak ijego sufragan ks. bp Stanisaw Rospond, opierajc si na darzonych przez zmarego kardynaa zaufaniem wsppracownikach wKurii Metropolitalnej, musieli stawi czoo
frontalnemu atakowi si bezpieczestwa na archidiecezj krakowsk.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

zministrantami imodzie akademick kierowaa na niego uwag bezpieki, obsesyjnie doszukujcej si wtakich dziaaniach prb rozbudowy struktur KSM, aco za tym idzie, podejmowania dziaalnoci poza kontrol ludowego pastwa, czyli wto pastwo wymierzonej. Prostota
takiego rozumowania bya dla funkcjonariuszy partyjnych wtamtych latach mechaniczna.
Niejednokrotnie syszy si, e podjta 1 wrzenia 1951r. przez abp. Eugeniusza Baziaka
decyzja oudzieleniu Karolowi Wojtyle urlopu naukowego, zwalniajcego go zpenienia niektrych obowizkw kapaskich, ipolecenie zamieszkania wdomu ksiy profesorw przy ul.
Kanoniczej 19 bya wistocie wypenieniem jakiego testamentu zmarego nieco ponad miesic
wczeniej ksicia kardynaa Adama Sapiehy. Pragn on jakoby wten sposb odsun ewentualne groce Wojtyle niebezpieczestwo, ktre wydawao mu si coraz blisze. Gdyby tak jednak byo, abp Baziak powinien odsun ks. Wojty take od pracy duszpasterskiej ze studentami
imod inteligencj. Tymczasem nic takiego si nie stao. Mao tego, ks. dr Karol Wojtya
wsppracowa oficjalnie zsekretarzem generalnym KSM wKrakowie, ks. Mieczysawem Noworyt, wygaszajc wsiedzibie KSM szereg prelekcji iwykadw dla czonkw stowarzyszenia.
Atak na krakowsk kuri, ktry nastpi wlistopadzie igrudniu 1952r., dotkn osoby,
zktrymi ks. Wojtya by zwizany. Aresztowano m.in. ks. pra. Kurowskiego, aw pomieszczeniach parafii w. Floriana przeprowadzano rewizje. Zatrzymany zosta ks. Noworyta,
apodczas rewizji wsiedzibie KSM ubecy szukali take dowodw rzekomej antypolskiej
dziaalnoci krakowskiego duchowiestwa. Ks. Tadeusz Kurowski by jednym ztrzech ksiy, wobec ktrych bezpieka przygotowywaa drug cz procesu kurii krakowskiej. Wpierwszym, toczcym si wstyczniu 1953r. procesie jednym zoskaronych by, jak ju wspomniano, ks. Franciszek Szymonek, ktrego Wojtya pozna wNiegowici.
W tym kontekcie decyzja arcybiskupa ourlopowaniu Wojtyy izabraniu go zniebezpiecznej parafii jeli odrzucimy hipotez otestamencie Sapiehy jawi si niemal jako
decyzja opatrznociowa. Wcigu najbliszych kilku lat ks. Karol Wojtya, przygotowujc
habilitacj iprowadzc przede wszystkim dziaalno cile naukow, staje si niewidzialny
imao interesujcy dla bezpieki poszukujcej wrd duchownych wsppracownikw iczonkw podziemnych organizacji niepodlegociowych.
Nie znaczy to jednak, e osoba ipraca ks. Karola Wojtyy bya wlatach pidziesitych
cakowicie niedostrzegana przez aparat policyjno-partyjny wPRL. Sam fakt, e by duchownym
Kocioa rzymskokatolickiego, by wystarczajcym powodem do zainteresowania si jego dziaalnoci. Gdy do tego doda si jeszcze jego naukow prac na Wydziale Teologicznym UJ do
1954r., apo jego likwidacji prowadzone wykady wznajdujcych si wKrakowie seminariach
duchownych: krakowskim, lskim iczstochowskim, wwczas pojawiajce si informacje wmateriaach bezpieki lub Urzdu do Spraw Wyzna staj si zrozumiae. Innym istotnym motywem
zainteresowania odpowiednich urzdw byo prowadzenie przez Wojty duszpasterstwa akademickiego oraz jego turystyczna aktywno wraz ze zgromadzonym wok niego rodowiskiem.
10 stycznia 1956r. do rk ks. Wojtyy dotar dokument nastpujcej treci: Na zasadzie art.
22 pkt IR.P. zdnia 22 III 1928r. opostpowaniu administracyjnym (Dz. U. RP, nr 36, poz. 341)
Prezydium Miejskiej Rady Narodowej Referat do Spraw Wyzna wzywa ks. Wojtya Karol do
osobistego stawienia si wPrezydium Miejskiej Rady Narodowej Referat do Spraw Wyzna wKrakowie pl. Wiosny Ludw 3/4 Ip. pokj 146, dnia 13 I56 ogodz. 11.00 wsprawie urzdowej.
Zadouczynienie niniejszemu wezwaniu jest obowizkowe iwinno nastpi wformie
osobistego stawienia si pod rygorem skutkw karnych przewidzianych wart. 108 powoanego na wstpie rozporzdzenia.
Kierownik Referatu do Spraw Wyzna Krl Leon.

50

Fot. z Archiwum IPN

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Naboestwo pod szczytem Jasnej Gry, 1983 r.

Jaki by cel owego wezwania, co kryo si pod oglnikowym sformuowaniem: w sprawie urzdowej? Nie da si dzi udzieli jasnej odpowiedzi na to pytanie.
Niewiele take wyjania notatka sporzdzona po pobycie Karola Wojtyy wgmachu na
pl. Wiosny Ludw. Cho jest dokumentem niepodpisanym, to wydaje si, e jego autorem
by Leon Krl. Nieco zaskakujca jest natomiast data sporzdzenia owej notatki 17 stycznia 1956r., awic dopiero cztery dni po rozmowie. Dlaczego tak pno? Czy kto wyda
Krlowi, po zoonej przez niego ustnej relacji ze spotkania, polecenie sporzdzenia tej
notatki? Ajeli tak, to komu Krl, jako kierownik referatu, relacjonowa t rozmow ikto
da pisemnego sprawozdania? Czy taka praktyka stosowana bya wobec wszystkich wzywanych na rozmow ksiy? Czy wezwanie Wojtyy miao rutynowy charakter, czy te stay
za nim jakie przyczyny? Dzi, po czterdziestu zgr latach, nie jest atwo znale przekonujce odpowiedzi te pytania. Niewiele wyjania take sama tre tego dokumentu. Oto
ona: W dniu 13 stycznia 1956r. przeprowadziem rozmow zks. dr. Wojty Karolem.
Wczasie rozmowy stwierdziem, e ww. jest wykadowc Teologii Moralnej wtrzech seminariach Diecezjalnych, ato wkrakowskim, czstochowskim ilskim seminarium duchownym. Ponadto jest wykadowc Filozofii Moralnej wKatolickim Uniwersytecie Lubelskim
ico drugi tydzie dojeda zwykadami do Lublina.
Ks. dr Wojtya jest rwnie wykadowc wkrakowskim Maym Seminarium Duchownym, gdzie na wstpnym kursie wykada Propedeutyk Filozofii. Jeli idzie ojego prac
duszpastersk, to przedstawia si wten sposb, e stale odprawia msze w. igosi
kazania wkociele Mariackim, gdzie jest zapraszany przez proboszcza ks. Machaya.
Odnonie pracy istosunku do ruchu spoeczno-postpowych katolikw stwierdza, e nie
chce inie miesza si wte sprawy ztego wzgldu, i on od tego woli trzyma si zdaleka.

51

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Tak samo ks. Wojtya jest gorliwym wykonawc ekskomuniki papieskiej odnonie Zagadnie istotnych Piaseckiego oraz pisma Dzi ijutro, ktrych nie czyta inie czyta.
lubowania na wierno PRL nie skada.
Krakw, dnia 17 stycznia 1956r.
W jakim celu rozmowa zks. Wojty miaa da wstpny, do konturowy obraz postaci.
Zostay jedynie odnotowane oglnie znane idostpne informacje na temat dziaalnoci naukowo-dydaktycznej oraz podjto prb wysondowania pogldw na relacje midzy Kocioem
ipastwem. Jeli wemie si pod uwag czas rozmowy, tj. stycze 1956r., awic zanim
nastpi kryzys komunistycznego pastwa wczerwcu ipadzierniku tego roku, zmieniajcy iagodzcy nieco stosunek aparatu PZPR do duchowiestwa, to mona by domniemywa, e za
wezwaniem Wojtyy do referatu wyznaniowego stay jakie inne, nie tylko sondujce przyczyny.
Niewykluczone, e wobec faktu przejcia czci wykadowcw ze zlikwidowanego Wydziau Teologicznego UJ do pracy wkoncesjonowanej przez wadze warszawskiej Akademii Teologii Katolickiej, ainnych na Katolicki Uniwersytet Lubelski, tym drugim postanowiono przyjrze si nieco bliej.
By moe byo wrd przyczyn ubieganie si ohabilitacj. Rozprawa, kolokwium iwykad habilitacyjny zostay przez Rad Wydziau Teologicznego Uniwersytetu Jagielloskiego
pozytywnie przyjte wgrudniu 1953r. Od tego czasu trway prby zatwierdzenia jego stopnia naukowego przez Centraln Komisj Kwalifikacyjn dla Pracownikw Nauki, co wprzypadku duchownego niezatrudnionego na etacie szkoy uznawanej przez wadze PRL nie
byo rzecz prost. Uprogu roku akademickiego 1954/4955 komunici zlikwidowali Wydzia Teologiczny na UJ. Dopiero gdy Wojtya podj prac na KUL najpierw jako realizujcy zlecenia, aod padziernika 1956r. jako penoetatowy wykadowca, stao si moliwe
uzyskanie stopnia docenta, potwierdzajcego wten sposb wczeniejsz habilitacj. Zatem powodem zainteresowania urzdnikw wyznaniowych wKrakowie mogy by starania
ostatus naukowy docenta. Ale przy tej okazji nie pominito moliwoci pozyskania ksidza
naukowca dla sterowanego przez komunistyczny aparat rodowiska ksiy patriotw. Zbadano rwnie jego stosunek do PAX-u iwydawanych przez to rodowisko publikacji.
Czy ta urzdnicza notatka bya pocztkiem nowego zainteresowania ks. Karolem Wojty? Nie da si dzisiaj udzieli jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Ale wydaje si, e
po okresie skpych iokolicznociowych informacji ojego pracy zmodzie, przekazywanych bezpiece przez agentur, dostrzeono uczonego, wykadajcego katolick etyk spoeczn, majcego wielki autorytet wrd swoich studentw ibudujcego wok siebie bardzo prne rodowisko modej inteligencji. Jako profesor seminarium duchownego
iwykadowca na KUL przesta by mao znanym ksidzem. Przyszed wic czas, by jego
osobie przyjrze si bliej.
Po udanej akcji komunistycznych wadz przeciwko Kocioowi krakowskiemu na przeomie 1952 i1953r. wrd duchowiestwa dominowa nastrj niepewnoci, wyczekiwania ilku. Te odczucia pogbio uwizienie kard. Wyszyskiego iulego osieroconego Episkopatu. Nic wic dziwnego, e por. Stanisaw Florek wsprawozdaniu zpracy
sekcji V Wydziau V WUBP wKrakowie za grudzie 1952r. pisze: W okresie sprawozdawczym, wzwizku zzaistniaymi wypadkami iwytworzon sytuacj na skutek przeprowadzonych aresztw wkrakowskiej kurii biskupiej, wykorzystalimy sprzyjajce warunki
do przeprowadzenia szeregu werbunkw, rozmw iprzesucha wrd ksiy wskali
wojewdzkiej, znanych znegatywnego stosunku do Polski Ludowej. Wwyniku tej akcji
wokresie od 18 XII do 31 XII przesuchano iprzeprowadzono rozmowy z157 ksimi

52

53

KOMENTARZE HISTORYCZNE

wskali wojewdzkiej irwnoczenie dokonano 59 werbunkw, ktre maj powane znaczenie dla wzmocnienia sieci klerykalnej.
Rok pniej, wpadzierniku 1953r., wsporzdzonej przez Wydzia XI WUBP ocenie
sytuacji wrodowisku kleru wieckiego wwojewdztwie krakowskim znalaza si informacja
oliczcej cztery osoby sieci agenturalnej podporzdkowanej sekcji I, zajmujcej si kierowniczymi strukturami wdiecezji. Oprcz agentw doliczono si 208 informatorw, zczego
185 bdcych na kontakcie Powiatowych Urzdw Bezpieczestwa Publicznego. Znacznie groniejsi ni ponad dwustu informatorw byli owi czterej agenci, ktrych rola polegaa
nie tyle na dostarczaniu informacji, ile na wykonywaniu rozmaitych, zleconych przez bezpiek zada. Musieli to wic by znaczcy duchowni, majcy poprzez swoje kontakty wpyw na
ycie Kocioa krakowskiego. Nosili oni kryptonimy: agielowski prezentowany wczeniej, Honorata profesor, czonek kapituy, X szef Caritas oraz Dyrektor. Najlepszymi informatorami byli: Rosa urzdnik kurialny, Kos czonek kapituy, urzdnik
kurialny, N administrator nieruchomoci kocielnych idyrektor Tygodnika Powszechnego oraz S. Krzeszowski zwerbowany wczasie pobytu wareszcie byy kanclerz kurii.
Ten ostatni pojawi si znowu, tym razem wlatach siedemdziesitych, jako TW Biay.
W 1954r. bezpieka doliczya si wwojewdztwie krakowskim 1173 duchownych, dzielc
ich na trzy kategorie: 284 pozytywnych, 478 neutralnych i378 wrogw. Jak atwo si
domyli, wrd tych pierwszych poszukiwano kandydatw na agentw lub informatorw.
Wrd szesnastu profesorw likwidowanego wanie Wydziau Teologicznego UJ dwch
uznano za pozytywnych, szeciu za neutralnych, aomiu za wrogw.
Pozyskiwanie agentury nie byo procesem mechanicznym. Zwykym informatorem zostawao si niejako na wasne yczenie iod razu speniao swoj funkcj. Std tak liczne to
grono wprzytoczonych wczeniej zestawieniach. Ale do pracy agenturalnej trzeba byo
zwerbowa osob dobrze rozpoznan iprzygotowan do swojej roli. Zwaszcza e po 1956r.
zasadniczo zmieniy si metody pracy operacyjnej ipozyskiwania wsppracownikw. Zaniechano szantau, zastraszania itego typu drastycznych sposobw. Odtd agent mia by
wiadomym idobrowolnym wsparciem dla wysikw aparatu bezpieczestwa.
W pochodzcych z1958r. materiaach SB znajduj si wane iciekawe informacje wskazujce na kierunki rozpracowywania krakowskiego rodowiska kocielnego. Prowadzone byy
trzy sprawy agenturalno-grupowe okryptonimach: Dwjka obejmujca bp. Franciszka
Jopa iks. Mikoaja Kuczkowskiego; Wschd dotyczca abp. Eugeniusza Baziaka oraz
Trjka odnoszca si do diecezji tarnowskiej. Oprcz spraw grupowych zakadano take,
opatrzone kryptonimami, sprawy agenturalne na pojedyncze osoby, np.: Wzgrze na
benedyktyna o. Piotra Roztworowskiego, Wujek na ks. Stanisawa Grodeckiego zkocioa
Mariackiego, Pismak iPiro na redaktorw Tygodnika Powszechnego.
W stosunku do niektrych osb prowadzono sprawy ewidencyjno-obserwacyjne, jakby
czekajc na okazj, by uruchomi wobec nich cay wachlarz dziaa represyjnych irozbijajcych. Wrd takich spraw warto odnotowa trzy: Rowski na ks. Tadeusza Kurowskiego, Bury na ks. Andrzeja Bardeckiego iPedagog na ks. bp. Karola Wojty.

Fot. J. M. Ruman

wiatowy Dzie Modziey, Czstochowa 1991 r.

PAPIE MODYCH
Kiedy na placu w. Piotra ogoszono, e Ojciec wity zmar, byo
sycha szloch, pacz. Ale wchwil potem najliczniej zgromadzona
tam modzie zacza rytmicznie klaska iwoa: Giovanni Paolo!
Giovanni Paolo! Giovanni Paolo!
Modzi czuwali pod papieskimi oknami od chwili komunikatu ogwatownym pogorszeniu
si jego stanu zdrowia. Rzecznik Stolicy Apostolskiej mwi, e wczwartkowy wieczr Jan Pawe II prawdopodobnie myla omodziey, ktr spotka wczasie swego pontyfikatu na wiecie. Gdy powiedziano mu, e na placu witego Piotra zgromadzia si na czuwaniu przede
wszystkim modzie, zjego kilkakrotnie powtarzanych sw udao si odtworzy nastpujce
zdanie: Szukaem was, teraz przyszlicie do mnie iza to wam dzikuj powiedzia Joaquin
Navarro-Valls. Nawet wchwilach konania Papie pamita otych, ktrym powica tak wiele
uwagi wczasie caego pontyfikatu, ktrych gromadzi na wszystkich kontynentach. Mia zmodzie wsplny jzyk, mg wic od niej wymaga, ajednoczenie uwaa j za nadziej
iprzyszo Kocioa. Uczy j, e skarbu wiary nie mona zazdronie zatrzyma dla siebie.
Przed wyborem na Stolic Piotrow
Czy ulewny deszcz zniweczy nasze spotkanie zKardynaem? Takie pytanie zadawao
sobie wielu oazowiczw, ktrzy przybyli pod gr Snozk zrozrzuconych po okolicy wiosek.
Dopiero co rozpoczo si kazanie. Kard. Karol Wojtya, ktry na pocztku wakacji apelowa
do komunistycznych wadz, eby przestay przeladowa letnie obozy rekolekcyjne, zacz
mwi odarze jednoci wDuchu witym, atu oberwanie chmury. Kardyna wysoko, na
wzniesieniu, za otarzem, ustp gry rzesza zasuchanej, pomimo ulewy, modziey. Nie
waha si ani chwili. Przerwa rozwaanie ipowiedzia: Jestemy wgrach. Tu ludzie maj
prost, ale mocn wiar. Zapiewajmy znimi: Nie lyj descu, nie lyj. Nie trzeba byo dwa razy
powtarza. Kiedy zaintonowa gralsk piosenk, wszyscy podjli piew. Deszcz usta. Po
zakoczonej Eucharystii Kardyna spokojnie schodzi ze wzgrza. Patrzy na modych. Bogosawi. Kiedy odjecha, deszcz powrci iprzemoczy wszystkich do suchej nitki. By 9 lipca
1978. Za niespena miesic zmar Pawe VI, apontyfikat Jana Pawa Itrwa tylko 33 dni...
To zdarzenie staje mi przed oczyma, kiedy zastanawiam si nad niezwykym charyzmatem
Ojca witego, ktry pomimo upywu lat stale gromadzi rzesze modziey zcaego wiata.
Skd braa si tajemnica jego niezwykego kontaktu zludmi modszymi otrzy pokolenia? Spotyka si znimi podczas pielgrzymek do poszczeglnych krajw, atake podczas wiatowych
Dni Modziey, ktre sam zainicjowa. Pamita omodych zawsze. Stawia przed nimi powane
zadania kontynuowania misji Kocioa wnowym stu- itysicleciu, ale te potrafi znimi artowa, jak na Tor Vergata pod Rzymem: Z jakim przestajesz, takim si stajesz. To znaczy, jeli
obcujesz zmodymi, sam take musisz sta si mody. Dlatego odchodz std odmodzony.
eby zrozumie ten wyjtkowy kontakt, jaki potrafi znale zmodymi, pewnie trzeba si
cofn jeszcze wczeniej do tego, jak przey wasn modo, naznaczon tragiczn wojn.
Pewnie trzeba go zobaczy grajcego wpik zkolegami przy wadowickim kociele, pilnie
uczcego si isucego przed lekcjami do Mszy witej. Pewnie te trzeba go odnale jako

55

KOMENTARZE HISTORYCZNE

JAN M. RUMAN, BEP IPN

KOMENTARZE HISTORYCZNE

studenta polonistyki iwTeatrze Rapsodycznym jako aktora, iwSolvayu jako robotnika, ajednoczenie kleryka konspiracyjnego seminarium. Trzeba te zerkn chocia na zdjcia zgrskich wdrwek ispyww kajakowych, ktre traktowa ijako wypoczynek, ijako szczeglny
rodzaj duszpasterstwa akademickiego. Bez tego trudno poj, e mg zza otarza, bdc
kardynaem, zaintonowa Nie lyj descu wPieninach, ie mg niemal dokadnie powtrzy
to po latach, podczas spotkania zmodzie we Lwowie jako Papie.
Pierwsza pielgrzymka do Ojczyzny
Kiedy przyjecha w1979 roku do Polski mg ju wWarszawie cieszy si, e znajduje Ojczyzn tak, jak j zapamita, wiern Bogu pomimo kilkudziesiciu lat komunistycznej indoktrynacji. Przy kociele akademickim w. Anny chcia wygosi katechez oDuchu
witym. Pomylcie, modzi przyjaciele, jaka jest miara ludzkiego serca, skoro napeni je
moe tylko Bg. Duch wity. [...] Trzeba wic czowieka mierzy miar Ducha witego.
[...] Tylko Duch wity moe go napeni to znaczy doprowadzi do spenienia poprzez
mio imdro. Co chwil przeryway mu oklaski tysicy modych. Nie ucisza ich. Moi
drodzy powiedzia. Ja ju od wczoraj myl nad tym, co oznaczaj te oklaski. Coraz
goniejsze brawa przeryway te sowa. On jednak mwi dalej: Wczoraj naprzd pomylaem sobie: powiedz im, eby dali spokj, bo nie skoczymy! Dzi powinienem to powtrzy, ale wczoraj pomylaem sobie: poczekaj! [...] Bd razem ztob mwi to kazanie!
Bo wcale nie jest takie interesujce to, e klaszcz, e bij brawo, tylko kiedy bij brawo!
[...] Wczoraj, kiedy powiedziaem: Chrystus przez 15 minut bili brawo, dzisiaj, kiedy
powiedziaem: Duch wity moe troch ju krcej [...]. Pomylaem sobie: co si dzieje
ztym spoeczestwem? Stao si jakim spoeczestwem teologicznym!. T niezwyk zdolno nawizywania dialogu ze suchaczami zachowa pniej podczas wielu spotka na
caym wiecie. Ludzie czsto maj trudno wwysuchaniu jednego rozmwcy, on spotyka
si ztysicami osb ipotrafi usysze, co one chciay wyrazi.
W otoczeniu ZOMO
Kto powie, nietrudno nawiza kontakt zrzesz ludzi wchwili tryumfu, jakim niewtpliwie bya pierwsza pielgrzymka. Pniej przyszed rok 1980 wielki zryw Polakw
Solidarno. Ale wkrtce potem wRzymie zamach na Ojca witego, awPolsce mier
kardynaa Wyszyskiego iponury stan wojenny. Nastpna pielgrzymka przebiegaa ju winnej
zewntrznej atmosferze, stwarzanej przez kordony milicji iZOMO. Wiele osb pozostawao wwizieniach. Na ulicach nawet podczas pielgrzymki Ojca witego groza, lk.
Modzie zcaej Polski zjechaa jednak do Czstochowy na Apel Jasnogrski zPapieem.
Aleja Najwitszej Maryi Panny otoczona setkami milicjantw wpenym rynsztunku, ktrych
widok mia ostudzi zapa zmierzajcej na Jasn Gr modziey. Ze szczytu Jan Pawe II
wygosi rozwaanie sw: jestem, pamitam, czuwam, ktre winny sposb powtrzy potem, za kilka lat wtym samym miejscu do modziey wiata. Nie unika trudnych tematw.
Musicie od siebie wymaga, nawet gdyby inni od was nie wymagali. Dowiadczenia historyczne mwi nam otym, ile kosztowaa cay nard okresowa demoralizacja. [...] Moe
czasem zazdrocimy Francuzom, Niemcom czy Amerykanom, e ich imi nie jest zwizane
ztakim kosztem historii, e owiele atwiej s wolni, podczas gdy nasza polska wolno tak
duo kosztuje. [...] Nie pragnijmy takiej Polski, ktra by nas nic nie kosztowaa.
Czy po tych wymagajcych sowach modzie go opucia? Skde, towarzyszya mu na
wszystkich szlakach tej trudnej pielgrzymki. WKrakowie pod synnym oknem papieskim zbie-

56

Fot. J. M. Ruman

Kady chcia nie tylko sysze, ale take widzie Papiea, Czstochowa 1991 r.

ra si tum. Opad ju lk. Ludzie wchodzili na milicyjne budy, eby... lepiej widzie Papiea.
Gdy wrci po spotkaniu zgeneraem, setki garde skandoway: Co byo na Wawelu? Co
byo na Wawelu? Umiechn si przez pancern szyb, ktr go oddzielono, ipowiedzia:
Trzeba byo tam by! Nie wpucili! Nie wpucili! zca powag odpowiadali modzi.
Pocztki wiatowych Dni Modziey
Tak, zperspektywy polskiej modziey, upyway pierwsze lata pontyfikatu. Rok 1984
zosta przez Jana Pawa II ogoszony Maryjnym Rokiem witym. Wrd wielu uroczystych
spotka nie zabrako oczywicie specjalnego spotkania zmodzie. Okazao si, e zwielu zaktkw wiata przybyli na nie ci, ktrzy zdawali sobie spraw, e to, co kosztuje,
stanowi warto. Nie mona za by prawdziwie wolnym bez rzetelnego igbokiego stosunku do wartoci, jak mwi Ojciec wity do modych Polakw na Jasnej Grze rok
wczeniej. Papie, zachcony tym wspaniaym spotkaniem zmodymi zwielu krajw, zaprosi ich do Rzymu, by przyjechali na wiatowe spotkanie w1985 roku.
I tak si zaczo. Dodatkow okazj byo ogoszenie przez ONZ roku 1985 Rokiem
Modziey. Pniej Ojciec wity sprecyzowa tylko, e raz wiatowe Dni Modziey bd
odbyway si wjednym miejscu iz jego udziaem, araz wdiecezjach pod przewodnictwem biskupw. Wyznaczony wic zosta cykl dwuletni. Askoro spotkania wiatowe, to nic

57

KOMENTARZE HISTORYCZNE

dziwnego, e ju nastpne, w1987 roku, odbyo si na drugiej pkuli wBuenos Aires.

Tam na wielkim stadionie nie mogo si oby bez znanego ju dialogu. Papie pyta modych, czy odrzucaj rne formy grzechu, naogw, zniewolenia, acae trybuny potwierdzay gonym tak. Wjednym momencie wydawao si, e stadion oguch lub zamilk.
Ojciec wity pyta: Czy odrzucacie seks przedmaeski.... Komentatorom wydawao
si, e nie padnie adna odpowied. Kiedy jednak dokoczy: ...poniewa prowadzi do
zniewolenia czowieka? Cay stadion odpowiedzia zdecydowanie: Tak!
Westerplatte
W tym samym roku bya pamitna pielgrzymka do Polski, kiedy to noc komunizmu zacza si ju przeciera, ale wit wolnoci jeszcze nie nasta. Na gdaskiej Zaspie Papie
mwi o nas iza nas. Zmodzie spotka si na skrawku ziemi bohatersko bronionym
wczasie wojny przez onierzy majora Sucharskiego. Wspominajc ewangelicznego bogatego modzieca, wzywa, eby dy do tego, by bardziej by, anie wicej mie.
Wykorzysta te niepowtarzalny walor miejsca. Kady zwas, modzi przyjaciele, znajduje
wyciu jakie swoje Westerplatte. Jaki wymiar zada, ktre musi podj iwypeni. Jak
suszn spraw, oktr nie mona nie walczy. Jaki obowizek, powinno, od ktrej nie
mona si uchyli. Nie mona zdezerterowa. Wreszcie jaki porzdek prawd iwartoci,
ktre trzeba utrzyma iobroni, tak jak to Westerplatte, wsobie iwok siebie. Tak, obroni
dla siebie idla innych. Biskup Micha Kozal, mczennik zDachau, powiedzia: Od przegranej ornej bardziej przeraa upadek ducha ludzi. Wtpicy staje si mimo woli sojusznikiem wroga. Itym razem nie obyo si bez specyficznego dialogu. Modzie odpowiedziaa na te sowa brawami. Papie dorzuci wic: Bardzo dobrze, e oklaskalicie sowa
Sugi Boego. Jest to jakby ostatni argument do tej beatyfikacji, ktra ma si odby....
Gra Radoci
Kolejne wielkie spotkanie wiatowe odbyo si nieopodal sanktuarium w. Jakuba wSantiago de Compostela. Kiedy Papie nawiedza wmiejscowej katedrze grb Apostoa, na
rozpocierajcych si obok miasta wzgrzach 600 tysicy modych zapoznawao si ze
sob. Zaproponowano, by kade stowarzyszenie, ruch, kiedy bdzie wymieniona jego nazwa, odpowiadao brawami iuniesionymi flagami, transparentami, eby mona byo si
zorientowa, kto jest wktrym sektorze. Wymieniano dugo. Podnosia si wrzawa wkolejnych sektorach. Na koniec przyszed czas na dwie rzeczywistoci kocielne wywodzce si
std, zHiszpanii. Droga Neokatechumenalna! wykrzykn prowadzcy wieczr. We
wszystkich sektorach podniosy si wielkie, charakterystyczne transparenty irozlegy si brawa. Opus Dei! zawoa ten sam gos. Oklaski rozlegy si wkadym sektorze, podniosy
si flagi rnych pastw, ale nie wida byo adnego transparentu. Sposb reakcji poszczeglnych grup ukazywa poniekd take ich metod dziaania.
Hasem spotkania byy sowa: Jezus drog, prawd iyciem. Po powitaniu Ojca
witego modzieowa pantomima przedstawiaa rne drogi, ktrymi kusi wiat. Papie
odpowiada kolejnymi czciami swej katechezy wygaszanej po hiszpasku, portugalsku,
angielsku ipo francusku. To tu, wSantiago de Compostela, podczas niedzielnej Mszy w.
rozegra si po raz pierwszy niezwyky dialog. Ojciec wity zacz: Nie bjcie si... Te
sowa, znane zinauguracji pontyfikatu, wywoay wielki aplauz. Tymczasem Jan Pawe II
kontynuowa: Nie bjcie si by witymi!. Tak wysoko podniesiona poprzeczka wskazuje
drog wiodc prawdziwie do ycia, ktr jest sam Chrystus. Modzie przyja to

58

Fot. J. M. Ruman

Wielonarodowa rzesza modych pod Jasn Gr, Czstochowa 1991 r.

wezwanie ztak wielk radoci, e potwierdzia suszno nazwy wzgrz, na ktrych odbywao si spotkanie Monte del Gozo Gra Radoci.
Dwa puca
Jake jednak rado moe by pena, skoro nie uczestnicz wniej liczne narody zza tak
zwanej elaznej kurtyny. Obecno Polakw na wiatowych Dniach Modziey bya bowiem
dopiero zapowiedzi uczestnictwa innych narodw zwczesnego bloku komunistycznego.
WPolsce powrcia wolno, ktra budzia si ju w1979 i1980 roku. Teraz w1991 roku
moliwe stao si zrealizowanie staego pragnienia Papiea, by Europa zacza oddycha dwoma pucami. Wybr miejsca na kolejne wiatowe Dni Modziey by jasny Czstochowa. Po
raz pierwszy nie bez trudnoci wspotkaniu mogy wzi udzia liczne grupy zRosji, Biaorusi,
Litwy, Ukrainy, Sowenii... AwJasnogrskim Wieczerniku maryjne rozwaanie rozbrzmiewao
wwielu jzykach Wschodu iZachodu, jak wdzie Zielonych wit. Niech Maryja przywiedzie
was do Chrystusa, ktry jest Prawd kadego czowieka iwszystkich ludzi powtarza Ojciec
wity po rosyjsku iwwielu innych jzykach. Czasem jak do Sowecw dodawa: Niech
Ona zawsze prowadzi was drogami wolnoci, sprawiedliwoci, solidarnoci iwitoci.
Po krace wiata
A skoro ju dwa puca Europy, to dlaczego nie Denver wStanach Zjednoczonych?
Modzi Amerykanie okazali si nie mniej wraliwi na Ewangeli, ktra wychwala nie silnych,

59

KOMENTARZE HISTORYCZNE

bogatych idumnych, tylko cichych, ubogich, pokornych. Apotem czas na Azj najludniejszy
kontynent inajbardziej nieznajcy Chrystusa. wiatowe Dni Modziey wManili stay si najwikszym zgromadzeniem ludzi na naszej planecie. To tam 4 miliony modych powitay Papiea
swojskim okrzykiem: Lolek! Lolek! Aon odpowiedzia zpoczuciem humoru: Lolek to byo, jak
byem may, teraz jestem Karol. Tam te da si porwa modym do taca wwielkim krgu.
I wreszcie na trzy lata przed kocem XX wieku przyszed czas na najstarsz, adzi mocno zlaicyzowan, Cr Kocioa Francj. Obawiano si pustek. Spotkanie zorganizowano na ograniczonej przestrzeni paryskiego hipodromu. Dopiero po niezwykle ywioowych
wiatowych Dniach Modziey biskupi francuscy zzawstydzeniem przyznawali, e nie wierzyli, i przybdzie milion modych. Owoce byy widoczne ju wkrtce jedn znajliczniejszych grup narodowych na nastpnym rzymskim spotkaniu byli modzi Francuzi.
Z modymi wTrzecie Tysiclecie
W roku Wielkiego Jubileuszu Ojciec wity mwi do blisko dwumilionowej rzeszy na Tor
Vergata: Patrzc na was, na wasze mode twarze, na wasz szczery entuzjazm, pragn wyrazi
zgbi serca moj serdeczn wdziczno Bogu za dar modoci, ktry poprzez was utrzymuje
si wKociele iwwiecie. Dzikuj Bogu za drog wiatowych Dni Modziey! Dzikuj Bogu
za tylu modych, ktrych objy one wcigu tych szesnastu lat! S to modzi, ktrzy teraz,
stawszy si dorosymi, nadal yj wiar tam, gdzie mieszkaj ipracuj. [...] ZRzymu, zMiasta
Piotra iPawa, Papie towarzyszy Wam zmioci iparafrazujc wyraenie zlistu witej Katarzyny ze Sieny, mwi wam: Jeli bdziecie tym, czym macie by, zapalicie cay wiat!.
Podczas pierwszych wiatowych Dni Modziey wnowym tysicleciu, ktre odbyy si wToronto, Papie wezwa modych katolikw ze wszystkich zaktkw globu, aby zgodnie ze sowami Chrystusa byli sol ziemi iwiatem wiata. Obserwatorw dziwio wtedy, e sdziwy
ischorowany Jan Pawe II potrafi cign do Kanady tak wielu modych. Powracay pytania:
Jak to robi? Dlaczego modzie poda za nim po caym wiecie? On zapala serca. Ito jest
prawda! powiedziaa kiedy dwudziestoletnia Rosjanka. Wielu uczestnikw poprzednich
wiatowych Dni dawno ju wkroczyo wdoroso. Wkolejnych spotkaniach bray udzia ich
dzieci. Aon wci zapala nastpnych, jakby chcia dowie, e ze stu dusz interesuje go sto.
Recepta na modo
Dwa tygodnie po spotkaniu wToronto przyby do Polski. WKrakowie 17 sierpnia 2002r.
pod oknem przy Franciszkaskiej 3 wywiza si dialog, wktrym Ojciec wity przedstawi
jedyn skuteczn recept na zachowanie modoci nawet wwieku sdziwym. Modzi jak zwykle
zgotowali mu wtedy wielk owacj. Woali: Niech yje Papie! Kochamy Ciebie! Jan Pawe II
przypomnia Od pierwszego spotkania tu, wtym oknie miny 23 lata. Imnie 23 lata
przybyo! Zebrani natychmiast zaczli skandowa: Jeste mody! Jeste mody! Papie jednak
nadal przekonywa, e wszystkim, take modym niegdy uczestnikom pierwszego spotkania,
przybyo 23 lata. Modzie, nie ustpujc, zacza piewa Sto lat. Po pieni ioklaskach Jan
Pawe II powiedzia znamienne sowa: Jest tylko jedna rada to jest Pan Jezus. Jam jest
Zmartwychwstanie iycie to znaczy pomimo staroci, pomimo mierci: modo wBogu.
Itego wam wszystkim ycz. Caej modziey krakowskiej, polskiej ina wiecie.
Oklaski po mierci Papiea na placu witego Piotra, oklaski na ulicach iplacach polskich
miast, oklaski, okrzyki wity! wity! itransparenty Santo subito! Natychmiast wity!
wczasie Mszy w. pogrzebowej wiadcz dobitnie otym, e modzi dostrzegali wJanie Pawle II
czowieka, ktry nie tylko zna, ale stosowa wyciu recept na wieczn modo wBogu.

60

DA UN PAESE LONTANO...
POLSCY BISKUPI IKAPANI UW. PIOTRA (9991978)
Jak doniosa dzie po mierci Ojca witego depesza PAP (niedziela, 3 kwietnia 2005r., godz. 19.55), wKurii Rzymskiej pracuje obecnie okoo stu polskich kapanw, wtym watykaskie tuzy, takie jak
kard. Zenon Grocholewski1 czy abp Stanisaw Ryko2. Nie brak take innych Polakw na kurialnych stanowiskach3.
To efekt oczywicie ostatniego pontyfikatu, szczeglnego wdziejach Kocioa powszechnego, ktrym pokierowa po raz pierwszy przedstawiciel modszej Europy, Europy, ktra
wkroczya wwiat chrzecijaski nieco pniej ni kraje Zachodu. Ale mamy za sob,
chwali Boga, nasze wasne, pierwsze Millennium, jeszcze nie tak dawno obchodzone
rwnie przez Poloni wRzymie ina caym wiecie. Polacy nie gsi... pisa prawie
piset lat temu polski luterek. Owszem, ale nieobce s nam icudze gsi, nawet tak
staroytne jak kapitoliskie.
Wieki rednie
Pierwsi polscy duchowni jeszcze nie Polacy, anawet niekoniecznie Sowianie, jednake bdcymi kapanami modziutkiego polskiego Kocioa pojawili si przed obliczem
Ojca witego co najmniej ju wroku 999. Wtedy na rzymskim synodzie4 papie SylwesterII ogosi kanonizacj pierwszego polskiego witego, cho Czecha zurodzenia, Wojciecha Sawnikowica. Postanowiono take outworzeniu polskiej metropolii wGnienie ipodlegych jej biskupstw krakowskiego, wrocawskiego ikoobrzeskiego. Brat za itowarzysz
Radzim-Gaudenty, zosta wywicony na arcybiskupa, zapocztkowujc wten
Wojciechowy, Radzim-Gaudenty
1
Prefekt Kongregacji ds. Wychowania Katolickiego, przewodniczcy Staej Komisji Midzydykasterialnej ds. Formacji Kandydatw do Kapastwa, przewodniczcy Staej Komisji Midzydykasterialnej ds. Rwnomiernego Rozmieszczenia Kapanw wwiecie. Kongregacje s
watykaskim rodzajem wspczesnych ministerstw, obecnie kuria liczy ich dziewi. Stae komisje, wliczbie piciu, su rozwizywaniu problemw wsplnych dykasteriom, czyli watykaskim urzdom (ac. dicasterium sd, trybuna).
2
Przewodniczcy Papieskiej Rady ds. wieckich.
3
Sekretarze osobici zmarego Papiea abp Stanisaw Dziwisz (take drugi prefekt Domu
Papieskiego) iks. praat Mieczysaw Mokrzycki, pracownicy sekcji polskiej Sekretariatu Stanu
ks. praat Pawe Ptasznik iks. praat Sawomir Nasiorowski, podsekretarz Kongregacji dla
Kociow Wschodnich ks. praat Krzysztof Nitkiewicz, sekretarz Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych abp Edward Nowak, podsekretarz Papieskiej Rady ds. Tekstw Prawnych ks. praat
Bernard A. Hebda, redaktor wydania polskiego LOsservatore Romano ks. Czesaw Drek,
kierownik programu polskiego Radia Watykaskiego ks. Jzef Polak, przewodniczcy Papieskiej Komisji ds. Pastwa Watykaskiego iprzewodniczcy Gubernatoratu Pastwa Watykaskiego kard. Edmund Szoka (z USA). Wszystkie dane zmaja 2003r.
4
Synody gromadziy biskupw prowincji kocielnych, wprzeciwiestwie do soborw, ktre
miay charakter powszechny (aczkolwiek, poczwszy od IX Soboru, czyli ILateraskiego
w1123r., gromadziy ju tylko duchowiestwo iwiernych Kocioa zachodniego).

61

KOMENTARZE HISTORYCZNE

JACEK UREK, BEP IPN

KOMENTARZE HISTORYCZNE

sposb czcigodn lini metropolitw gnienieskich. Dla nas oczywicie wane s wydarzenia roku tysicznego, jednak bez rzymskiej kanonizacji nie doszyby one do skutku. Per
analogiam wymieni naley kanonizacj patrona caej Polski biskupa krakowskiego Stanisawa, jakiej dokona wAsyu wroku 1253 papie Innocenty IV. Jednak cay Koci polski
zgromadziy uroczystoci pokanonizacyjne wKrakowie wroku nastpnym.
Duchowiestwo polskie pojawiao si take na synodach wItalii, uczestniczc wwalkach
midzy cesarzem apapieem. Wiadomo pewn mamy oobecnoci posw episkopatu
polskiego na synodzie wPawii w1160r., gdzie wybrano antypapiea Wiktora IV, awnastpnym roku na synodzie wLodi, ktremu Wiktor przewodniczy. Daleko waniejszy zdaje si
udzia polskich biskupw wXII Soborze Powszechnym, aIV Lateraskim, co zawdziczamy
Innocentemu III, ktry zarzdzi, by biskupi zprowincji kocielnych stawili si osobicie wRzymie5. Tak wic wlistopadzie 1215r. na sobr przybyo piciu polskich biskupw, wtym
jeden zwybitniejszych metropolitw gnienieskich, gorcy zwolennik reformy kocielnej Henryk
Kietlicz
Kietlicz, ktry przebywa wRzymie ju w1206/1207r. Jednym ztowarzyszy Kietlicza by biskup krakowski Wincenty
Wincenty, pierwszy polski biskup pochodzcy zelekcji przez kapitu katedraln, anie znominacji ksicej (i zarazem znakomity kronikarz, znany pod przydomkiem
Kadubka)6. Wedle tradycji przekazanej nam przez Dugosza, wXIII w. pojawi si wsubie
papieskiej pierwszy Polonus. Mia nim by Marcin Polak
Polak, dominikanin wywicony wPradze,
awystpujcy na dokumencie z1261r. jako penitencjarz (spowiednik) rzymskiej kurii7. Jeli
tak byo naprawd, zostaby Marcin rwnie pierwszym polskim historiografem papieskim,
nakreli bowiem Kronik papiey icesarzy (od Augusta do czasw sobie wspczesnych)8.
Najbardziej znany jest udzia delegacji polskiej wtzw. soborze reformacyjnym9 wKonstancji (14141418). Co prawda, Polacy obecni byli wItalii ju wlatach 14081409. Upapiea rzymskiego Grzegorza XII wCividale (region Friuli) goci jeden zzaoycieli Wydziau
Teologicznego Uniwersytetu Jagielloskiego, Mateusz zKrakowa
zKrakowa, jednake jako biskup
Wormacji, za papie ofiarowa mu godno kardynalsk ktrej jednake Mateusz nie mg
przyj imianowa swym legatem (przedstawicielem) na Niemcy. UGrzegorza przebywa
Wysz. Tymczazapewne (w Sienie) biskup krakowski izarazem kanclerz uniwersytetu Piotr Wysz
sem kardynaowie zwoali samodzielnie sobr wPizie w1409r., zdeponowali (usunli) pa5
By to pierwszy zsoborw redniowiecznych, ktry nawizywa wistocie do wielkich soborw powszechnych staroytnoci zebra 412 biskupw, kanony soborowe zostay poprzedzone wyznaniem wiary (Credo), tak jak wNicei w325r. iKonstantynopolu w381r., sobr wprowadzi m.in. obowizek corocznej spowiedzi ikomunii w. wielkanocnej oraz zapowiedzi
maeskich. Streszczenie wiary wSymbolu na XII Soborze Powszechnym w1215r. zob. w:
Breviarium fidei. Kodeks doktrynalnych wypowiedzi Kocioa, red. J.M. Szymusiak, S. Gowa,
PoznaWarszawaLublin 1964, s. 756759.
6
Biskupi polscy pojawi si jeszcze co najmniej na dwch soborach redniowiecznych na
XIV wLyonie w1274r. ina XV soborze wlecym nieopodal Vienne, wpocztkach niewoli
awinioskiej w1311/1312r.
7
Mikoaj III mianowa go metropolit gnienieskim (22 VI 1278r.), Marcin pozosta
jednak tylko elektem, gdy zmar wczasie podry do Polski w1279r.
8
Marcin opisa rwnie dzieje papieycy Joanny zIX w., przyczyniajc si do rozpowszechnienia tej feministycznej, acz pobonej legendy wwiecie redniowiecznym.
9
Tak si zwyko okrela wielkie sobory XV w., ktre zakoczyy niewol awiniosk
itwajc od 1378r. schizm zachodni (dwuwadz papiey), przede wszystkim za doprowadziy do istotnych reform wKociele, anawet do przejciowego zjednoczenia zCerkwi
greck (unia florencka w1439r.).

62

10
Papie rzymski Grzegorz XII sam ustpi ztronu, awinioski za, Benedykt XIII, zosta do
tego zmuszony.
11
Co do rde polskiego prymasostwa trway spory. Pogld kompromisowy mwi, e nie
pochodzio ono ani zformalnego nadania papieskiego, ani tym bardziej krlewskiego. Faktem jest,
e Trba na soborze wystpowa zaraz po kardynaach ipatriarchach, aprzed starszymi urzdem
metropolitami. Nie mogo si to odby bez zgody obu kolejnych papiey isoboru, itu szuka naley
faktycznych pocztkw godnoci. Sprawa dla Trby bya aktualna, sam bowiem by ostatnim metropolit halickim (14101412), po nim konkurencyjn metropoli przeniesiono do Lwowa.
12
T. Silnicki, Sobory powszechne aPolska, Warszawa 1962, s. 58, ktry pisze, e jako
powanego kandydata Trb wymienia J. Lenfant (Histoire du Concile de Constance, Amsterdam 1714, t. II, s. 150 in.), znajnowszych za autorw czyni to ks. P. Nitecki, Biskupi Kocioa wPolsce wlatach 9651999. Sownik biograficzny, Warszawa 2000, s. 452453.

63

KOMENTARZE HISTORYCZNE

piey rzymskiego oraz awinioskiego idoprowadzili do obioru Aleksandra V, apo jego kilkumiesicznym panowaniu imierci Jana XXIII, uznanego nastpnie za antypapiea (panowanie wlatach 14101415). Delegacji polskiej wPizie przewodzi Piotr Wysz, ktry reprezentowa arcybiskupa gnienieskiego, krla Wadysawa Jagie, wielkiego ksicia Witolda
imacierzysty uniwersytet. Wraz znim przybyli iinni polscy duchowni, aczkolwiek wchwili
otwarcia soboru wPizie przebywa tylko dominikanin Jan Biskupiec
Biskupiec, zaufany ispowiednik
Jagiey. Sobr ten przygotowa grunt pod najwikszy zsoborw wKonstancji. w zwoany
zosta przez Jana XXIII ztrzech przyczyn: przywrcenia jednoci wKociele (causa unionis),
obrony wiary przed odstpcami, azwaszcza naukami Jana Husa (causa fide) iprzeprowadzenia reformy Kocioa w gowie iczonkach (causa reformationis).
W oficjalnej delegacji polskiej, ktra zawitaa do Konstancji 29 stycznia 1415r., byli
przede wszystkim trzej biskupi Mikoaj Trba
Trba, metropolita gnienieski igowa caej
delegacji, biskup-elekt poznaski Andrzej askarz (Laskarys) zGosawic oraz biskup pocki
Jakub zKorzkwi (Kurdwanowski). Uczestnicy soboru stanli na gruncie koncyliaryzmu to
jest zwierzchnoci tego zgromadzenia nad papieem czego efektem bya abdykacja JanaXXIII 29 maja 1415r. askarz odczyta wczasie sesji 6 kwietnia dekret owyszoci
soboru nad papieem. By jednym zkomisarzy wprocesie przeciwko Janowi, on te zawiz
uwizionemu papieowi akt oskarenia10, nad czym trzeba ubolewa, bo Jan by gorliwym
zwolennikiem Jagiey, co miao niebagatelne znaczenie wobec wczesnego naszego sporu zZakonem Krzyackim. Sekretarzem Trby, poredniczcym midzy arcybiskupem aJagie, ale zarazem sekretarzem kurii papieskiej oraz jej mem zaufania, by Piotr Wolfram
fram, prowadzcy korespondencj ikursujcy midzy Konstancj aKrakowem.
Z Trb wie si nieprawdziwa zapewne wiadomo, przekazana wkronice Jana Dugosza, opierwszym polskim kandydacie na Stolic Piotrow. Ot wkonklawe w1417r.
brao udzia, prcz 23 kardynaw, 30 przedstawicieli nacji, tj. Kociow lokalnych, co
przeforsowa cesarz Zygmunt Luksemburski (po szeciu delegatw znacji woskiej, francuskiej, angielskiej, germaskiej ihiszpaskiej). Pord delegatw reprezentujcych nacj
germask (do ktrej zaliczano Niemcw, Skandynaww, Szkotw, Czechw, Wgrw
iPolakw) by nasz arcybiskup Trba. One wanie wedle Dugosza mia by kandydatem tej nacji, obok arcybiskupa ryskiego Jana Wallenroda. Jest to informacja pna iraczej
bdca efektem plotek jak pisa profesor Silnicki cho bardzo mia uchu Polaka, tym
bardziej e dotyczy pierwszego prymasa Polski11. Raczej byo tak, e Trba wraz zWallenrodem zrezygnowali zkandydatury, jak miaa zgosi nacja germaska, by doszo jak najrychlej do elekcji12. Wrezultacie m.in. zabiegw Trby pozostae delegacje, poza nacj

KOMENTARZE HISTORYCZNE

francusk, zrzeky si prawa do wysuwania wasnych kandydatw. Nowy papie, kardyna

Colonna, znany odtd pod imieniem Marcina V, poparty przez Francuzw icesarza, zawdzicza wic swj wybr (11 listopada 1417r.) porednio naszemu metropolicie13.
Polacy iLitwini zabiegali take uobu papiey soborowych ozjednoczenie zKocioem
wschodnim, czego efektem, symbolicznym tylko co prawda, byy m.in. bulle Jana XXIII
z26 lutego 1415r. iMarcina V z13 maja 1418r. mianujce Jagie (wraz zWitoldem) generalnym wikariuszem dla Pskowa iNowogrodu. Nasi biskupi Trba iKurdwanowski towarzyszyli metropolicie Litwy iCaej Rusi Grzegorzowi Camblakowi podczas audiencji upapiea 25 lutego 1418r.14
Podczas ostatniej, 45. sesji soboru 22 kwietnia 1418r. poselstwo polskie zadao od
papiea Marcina V potpienia Jana Falkenberga, bdcego narzdziem krzyackim wsporze
zPolsk oraz autorem satyry skierowanej przeciwko Jagielle ipokojowemu chrztowi Litwy. Marcin, zwolennik Zakonu, nie wyrazi zgody, agdy rektor krakowski Pawe Wodkowic
Wodkowic, autor
traktatu Owadzy papiea icesarza nad niewiernymi, chcia przemawia wobliczu zgromadzonych wkatedrze, papie nakaza mu milcze izagrozi kltw. Mistrz jednak zoy na pimie
apelacj (do przyszego soboru) idopiero wtedy sobr wKonstancji zosta zamknity15.
Delegacja polska miaa swj istotny udzia take wsoborze wBazylei (14311437),
aczkolwiek zjawia si tam dopiero po dwu poselstwach soborowych do naszego kraju.
Rezerwa ta bya efektem krtkotrwaego zerwania unii Polski zLitw po mierci Witolda, po
ktrej rycho nastpi zgon Jagiey. Ponadto sobr waciwie od pocztku by wsporze zpapieami (Marcinem V iEugeniuszem IV), ktrzy nie uznawali koncyliaryzmu16. Po rozdwojeniu
soboru w1437r. bazylejczycy, zudziaem archidiakona krakowskiego Dersawa zBorzynowa
rzynowa, wybrali antypapiea Feliksa V. Pocztkowo koncyliaryci posiadali wPolsce przewag, abiskup krakowski Zbigniew Olenicki odrzuci godno kardynaa, jak obdarzy go
18 grudnia 1439r. prawowity papie Eugeniusz IV17. Sam za przyj godno nadan mu
12 kwietnia 1440r. przez Feliksa. Drugim kardynaem znadania Feliksa zosta 6 kwietnia
1444r. metropolita gnienieski Wincenty Kot. Uznanie jednak w1447r. przez Kazimierza Jagielloczyka za jedynego papiea nastpcy Eugeniusza, ktry przybra imi Mikoaja V,
13
Mona doda, e konklawe strzego 24 strw wolnoci ibezpieczestwa, znanych
rycerzy, pord ktrych znalazo si trzech Polakw kasztelan kaliski Janusz zTuliszkowa
(bdcy zaufanym Jagiey), Zawisza Czarny zGarbowa iStanisaw Merski.
14
Camblak, cho formalnie nie uznawany przez patriarch Konstantynopola, wywicony
zosta przez biskupw prawosawnych 15 XI 1415r. na metropolit kijowskiego zsiedzib
wNowogrdku iby delegatem Cerkwi ruskiej na sobr, gdzie mia si zaj spraw zjednoczenia obu Kociow.
15
Korzystny dla nas wyrok komisji kardynaw zapad 14 V 1418r., awprowadzony wycie zosta przez papiea sze lat pniej, na konsystorzu 17 I1424r., wobecnoci askarza
iWodkowica.
16
WBazylei pojawili si m.in. rektor krakowski Tomasz Strzempiski jako zastpca metropolity gnienieskiego Wojciecha Jastrzbca, biskup poznaski Stanisaw Cioek ijego niedoszy nastpca, zdecydowany koncyliarysta Mikoaj Lasocki zKrakowa.
17
Kardynaami byli pierwotnie diakoni ikapani waniejszych rzymskich kociow oraz
biskupi podrzymskich diecezji. Od 1059r. na mocy przywileju Mikoaja II kardynaowie-biskupi mieli wybiera kolejnych papiey, od 1179r. przywilej ten rozszerzono na wszystkich kardynaw. Od XII do XVI w. suyli rad papieom na zwoywanych regularnie konsystorzach
(zgromadzeniach). Po reformie Kurii w1588r. stanli na czele rzymskich kongregacji. Do
tradycji kardynalskich konsystorzy, jako staych cia doradczych, powrci Jan Pawe II.

64

Czasy nowoytne
Sobr Trydencki18, ktrego efekty odczuwamy wKociele powszechnym do dzisiaj, nie
przycign waciwie uwagi Kocioa polskiego, przynajmniej wczasie trwania jego obrad.
Polsk reprezentowa (od 14 wrzenia 1562r.) biskup przemyski Walenty Herburt
Herburt. WTrydencie obecny by take penomocnik izastpca prymasa Jana Przerbskiego, opat cysterski zSulejowa Stanisaw Falcki
Falcki, ktry po papieskiej prekonizacji (ogoszeniu mianowania) 9 stycznia 1562r. otrzyma nastpnie sakr biskupi wTrydencie. Istotny wkad
wostatni okres soboru mia za to synny Stanisaw Hozjusz
Hozjusz, biskup warmiski (od 1551r.),
ktry sprowadzi do Polski jezuitw (1564r.). Bardziej jednak wystpowa jako przedstawiciel papiea nili Kocioa polskiego. Od 1558r. wsppracowa bowiem zKuri Rzymsk
wsprawie wznowienia obrad soborowych, 15 stycznia 1560r. Pius IV mianowa go kardynaem, anastpnie uczyni swym legatem na sobr. Hozjusz by rwnie pierwszym rzeczywistym naszym kandydatem na papiea, wysuno go bowiem kilku kardynaw podczas
konklawe po mierci Piusa IV19. WPolsce za to napotyka trudnoci, zarwno ze strony
krla Zygmunta Augusta iskaniajcego si ku Kocioowi narodowemu prymasa Jakuba
Uchaskiego, jak ikapituy warmiskiej. Wrezultacie od 1579r. przebywa wRzymie jako
pose polski oraz wsppracownik Kurii, od 1573r. jako Wielki Penitencjarz, stojcy na
czele Penitencjarii Apostolskiej20. Zmar wopinii witoci, apochowany zosta na rzymskim Zatybrzu, wswym ostatnim kardynalskim kociele Sanctae Mariae trans Tiberim21.
Z ostatni funkcj Hozjusza zwizana bya take dziaalno polskich spowiednikw,
papie powoa bowiem w1569r. trzy kolegia penitencjarzy mniejszych dla obsugi rzymskich bazylik. Bazylik w. Piotra miao wswej pieczy Towarzystwo Jezusowe, awjego
szeregach a do kasaty zakonu w1773r. nasi jezuici obsugiwali nacj polsk. Pierwszy
funkcj penitencjarza peni w1571r. ks. Piotr Skarga22. Od 1774r. jezuitw zastpili
18

Sobr odby 25 sesji, wszystkie wzasadzie wTrydencie wlatach 15451549 (w marcu

1547r. sobr przeniesiono do Bolonii), 15511552 i15621563.
19
Papieem zosta dominikanin, w. Pius V (15661572).
20
Penitencjaria, zreformowana przez w. Piusa V w1569r., obejmuje sw jurysdykcj
przede wszystkim sprawy wewntrzne, dotyczce m.in. dyspens, uniewanie, ask, rozgrzesze oraz zwizane ze spowiedzi w.
21
Znominacj kardynalsk zwizany jest tytu rzymskiego kocioa Hozjusz posiada ich
kolejno osiem. W1923r. Episkopat polski wszcz starania oproces beatyfikacyjny Hozjusza,
aw1979r. Jan Pawe II odprawi uw. Marii Msz w. w400-lecie mierci kardynaa. Zkocioem tym zwizane s tytuy kardynalskie prymasw Stefana Wyszyskiego iJzefa Glempa.
22
Ks. Grzebie wymienia 30 kapanw zProwincji Polskiej iLitewskiej wlatach 1571
1772, zob. L. Grzebie, Encyklopedia wiedzy ojezuitach na ziemiach Polski iLitwy 1564
1995, Krakw 1996, s. 498, 592, 619620, oraz biogramy wtekcie.

65

KOMENTARZE HISTORYCZNE

iabdykacja antypapiea Feliksa doprowadziy Olenickiego do zmiany frontu. 1 sierpnia

1449r. przyj od Mikoaja kapelusz kardynalski, przywieziony mu zRzymu przez wasnego
sekretarza Jana Dugosza
Dugosza, 1 padziernika tr. za nastpio uroczyste wrczenie wkatedrze
wawelskiej. Metropolita Kot takiego zatwierdzenia ju nie uzyska.
Na zapoznanym XVIII soborze (V Lateraskim), ktry trwa wlatach 15121517, pojawi
si metropolita gnienieski Jan aski
aski, wybitny polski prawodawca. Nie osign nic szczeglnego wdziedzinie polityki, za to otrzyma od Leona X w1515r. dla siebie iswych nastpcw na stolicy prymasowskiej tytu legatus natus, czyli staego przedstawiciela papieskiego.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

wbazylice franciszkanie konwentualni. Najstarszy zapis mwi openitencjarzu-Polaku wlatach 17901805 by nim o. Franciszek Laudaski23.
W XVI w. polscy kapani pojawili si rwnie na papieskich uniwersytetach. Zaoony
przez w. Ignacego Loyol w1551r. Uniwersytet Gregoriaski (Gregorianum) goci wswych
murach znanych wPolsce jezuitw Jakuba Wujka (od 1565r.), Macieja Kazimierza
Sarbiewskiego (16221624), Franciszka Bohomolca (17471749), Ignacego Chodk
(17501753)24. Od lat dwudziestych XIX w. pojawiaj si polscy jezuici take jako profesorowie tej uczelni.
Krtko wXVI w. istniao pierwsze seminarium polskie wRzymie. 1 wrzenia 1582r. w.
Filip Nereusz za zgod papiea ipolskich hierarchw zaoy kolegium dla Polakw, na
wzr rzymskich seminariw duchownych innych nacji. Niestety, kolegium nie miao wasnych pomieszcze. Wiemy, e studiowao wnim na pocztku piciu polskich alumnw,
wlatach dziewidziesitych przestao jednak istnie. Jeszcze w1653r. Jan Kazimierz
Waza dosta od Innocentego X zgod na fundacj polskiej placwki, przeznaczonej rwnie dla Szwedw. Jednak wraz ze mierci eksmonarchy w1672r. kolegium przeja
mieszkajca wRzymie szwedzka krlowa Krystyna, zamykajc je przed Polakami.
W XVI w. dziki Hozjuszowi wRzymie rozpocza take dziaalno pierwsza polska instytucja dla pielgrzymw. Przyjaciel kardynaa Grzegorz XIII nada Polakom bull fundacyjn z15 padziernika 1578r. koci Najwitszego Zbawiciela. Po odbudowie wityni
iwzniesieniu osobno hospicjum 13 padziernika 1591r. nastpia konsekracja inadanie
drugiego tytuu w. Stanisawa Biskupa Mczennika, poniewa kapitua krakowska przekazaa dla relikwie tego patrona Polski. Pierwszym rektorem zosta sekretarz Hozjusza, ks.
Stanisaw Reszka (zmar w1600r.). Hospicjum przyjmowao biednych polskich pielgrzymw oraz studentw25. Fundacja nie przeya rozbiorw. Najpierw krl Stanisaw August
prbowa w1789r. przej placwk, aw1795r. opucili j kapani. Wdniu w. Stanisawa, 8 maja 1798r., onierze Legionw zgen. Henrykiem Dbrowskim uczestniczyli
wuroczystej Mszy witej po uprzednim otwarciu kocioa. Pniej witynia bya wrkach
prywatnych, kapanw woskich, awkocu ambasady rosyjskiej (!).
Warto wspomnie, e wXVII iXVIII stuleciu miaa Rzeczpospolita dwch znanych rzecznikw swych spraw wStolicy witej, azarazem jej wsppracownikw26. Obydwaj zreszt byli
pochodzenia niepolskiego. Pierwszy znich to Westfalczyk, Jan Kazimierz Denhoff
Denhoff, chrzestny
syn krla Jana Kazimierza, od 1682r. bdcy rezydentem polskim wRzymie. 2 wrzenia
23

Do czasu pontyfikatu Jana Pawa II ks. Zarbczan wymienia jeszcze 16 polskich franciszkanw konwentualnych (w tym 6 rektorw Kolegium Penitencjarzy przy Bazylice w. Piotra),
atake 5 braci. Zob. W.M. Zarbczan, Polacy wWatykanie. Instytucje iurzdy oraz Polacy
wnich pracujcy. Historia iwspczesno, Pelplin 2004, s. 103105.
24
Ks. Grzebie (op. cit., s. 194195 ibiogramy wtekcie) podaje dla lat 15671593
informacj o43 polskich jezuitach, dla XVII w. 55 nazwisk, adla XVIII w. 50 nazwisk
zakonnikw.
25
Wtym wl. 16421773 zfundacji biskupa krakowskiego Jakuba Zadzika przyjto ponad 20 alumnw teologii, rekomendowanych przez tamtejsz kapitu.
26
Dla dopenienia zaznaczy trzeba, e Stolica wita miaa wRzeczpospolitej staych
nuncjuszw od 1555r. Trzech nuncjuszw zostao pniej papieami. Byli to: wl. 15881589
nuncjusz abp Ippolito Aldobrandini Klemens VIII (pontyfikat 15921605); wl. 16601668
abp Antonio Pignatelli Innocenty XII (pontyfikat 16911700); wl. 19191921 Achille Ratti
Pius XI (pontyfikat 19221939). Wl. 17971919 i19391989 nuncjatura wPolsce nie funkcjonowaa (aczkolwiek ostatni nuncjusz, Filippo Cortesi, zachowa w tytu do mierci w1947r.).

66

Czasy najnowsze
Najbardziej znanym wsppracownikiem papiey wczasach najnowszych by chyba
Wodzimierz Czacki
Czacki. Gdy przyby jeszcze jako wiecki do Rzymu w1851r., szybko zyska
przyja b. Piusa IX ista si jego doradc28. Po przyjciu wice kapaskich w1867r.
zosta osobistym sekretarzem papiea. Nastpnie pracowa jako konsultor (opiniodawca)
wPapieskiej Komisji Spraw Zagranicznych, by sekretarzem Kongregacji Studiw, czonkiem Kongregacji witego Oficjum isekretarzem Kongregacji ds. Nadzwyczajnych. Kapelusz kardynalski otrzyma w1882r. zrk Leona XIII ido mierci w1888r. pozosta
jednym znajbliszych wsppracownikw itego papiea29. Kolejni dwaj Polacy zwizani
byli zKongregacj Rozkrzewiania Wiary30. Poliglota Wadysaw Micha Zaleski (1852
1925), aposto Indii, pracowa wdyplomacji watykaskiej. W1886r. Stolica Apostolska wysaa go do Indii Wschodnich, awnastpnym roku zosta konsultorem spraw wschodnich Kongregacji de Propaganda Fide31. Pierwszym polskim prefektem tej kongregacji by
Mieczysaw Halka Ledchowski (w latach 18921902). WPolsce znany by jednak zinnej strony jako arcybiskup gnieniesko-poznaski wznowi zapomniany tytu prymasa
Polski, posugujc si nim wczasie Soboru Watykaskiego I(18691870)32. Udzia biskupw polskich wtym przerwanym na dodatek soborze by niewielki. ZGalicji przybyli
abp lwowski Franciszek Ksawery Wierzchlejski
Wierzchlejski, abp lwowski ormiaski Grzegorz Micha
27
Czerwonych kapeluszy zezwoli kardynaom uywa w1245r. Innocenty IV, od 1630r.
przysuguje im tytu eminencji.
28
By m.in. autorem wydanego w1864r. traktatu Rzym iPolska.
29
W1883r. doprowadzi, razem zkard. Mieczysawem Ledchowskim, do uroczystych
obchodw dwchsetnej rocznicy wiktorii wiedeskiej, za matejkowski Sobieski pod Wiedniem
zawis wtedy wMuzeum Watykaskim.
30
Powoana ostatecznie, po kilku nieudanych prbach, przez Grzegorza XV w1622r.,
miaa zaj si rozprzestrzenianiem wiary katolickiej na caym wiecie. Kongregacja decydowaa owszelkich sprawach zwizanych zmisjami, od 1626r. posiadaa wasn drukarni
Polyglotta, toczc druki wjzykach misyjnych.
31
Po ponownym wyjedzie do Indii papie ustanowi go delegatem zwyczajnym ztytularnym
arcybiskupstwem (1892). Do 1916r. Zaleski ustanowi na podlegym mu obszarze 8 metropolii 27 biskupstw. Gdy wrci do Rzymu, Benedykt XIV nada mu godno patriarchy Antiochii.
32
Uczyni to ju wczeniej abp gnienieski Leon Przyuski po powrocie zRzymu w1862r.
wmowie powitalnej wygoszonej wkatedrze poznaskiej zaznaczy mocno znaczenie swej godnoci prymasowskiej. Ledchowski, aresztowany przez wadze niemieckie w1874r., otrzyma wroku nastpnym demonstracyjnie od papiea kapelusz kardynalski. Bdc na wygnaniu, zrzek si
w1886r., na prob Leona XIII, stolic arcybiskupich. Zob. Z. Zieliski, Mieczysaw Ledchowski
18661886 [w:] Na stolicy prymasowskiej wGnienie iwPoznaniu. Szkice oprymasach Polski wokresie niewoli narodowej iwII Rzeczpospolitej, red. F. Lenort, Pozna 1982, s. 193227.

67

KOMENTARZE HISTORYCZNE

1686r. otrzyma kapelusz kardynalski27 od Innocentego XI, nastpnie peni funkcje wkongregacjach rzymskich. Wzbudzio to sprzeciw wRzeczpospolitej zracji zarzutw ouzalenienie od Stolicy witej iwrezultacie po mierci Denhoffa (1697) doszo do uchwalenia prawa, zgodnie zktrym duchowni polscy nie mogli by rzymskimi rezydentami. Drugim znanym
dyplomat by Jerzy Hieronim Laskarys (17061795), zpochodzenia Grek, reformator
Akademii Zamojskiej. W1754r. zosta arcybiskupem, nastpnie otrzyma tytuy patriarchy
aleksandryjskiego ijerozolimskiego. WRzymie piastowa stanowisko konsultora Kongregacji
Odpustw iczonka Kongregacji ds. Polskich, ktr powoa w1767r. Klemens XIII.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Szymonowicz (Lww posiada od XVI w. arcybiskupw katolickich trzech obrzdkw aciskiego, grekokatolickiego iormiaskiego), bp tarnowski Jzef Alojzy Pukalski
Pukalski, wikariusz
apostolski krakowski Antoni Junosza Gaecki
Gaecki, bp przemyski Antoni Monastyrski
Monastyrski, ktry
zmar kilkanacie dni po przyjedzie do Rzymu, zzaboru rosyjskiego za wikariusz kapitulny
Sosnowski, dopuszczony przez b. Piusa IX na prawach wyjtku (w
lubelski ks. Kazimierz Sosnowski
ogle w papie, panujcy wlatach 18461878, by wyjtkowo dla Polakw przychylny,
stykajc si znimi na co dzie, oczym wnaszym kraju pamitano)33. Za to polski kardyna
zaznaczy si dobitnie przy konklawe w1903r. Wszystko wskazywao na to, e 63 kardynaw wKaplicy Sykstyskiej wybierze dotychczasowego sekretarza stanu, kard. Rampoll.
Tymczasem cesarz Franciszek Jzef skorzysta zprzysugujcego mu historycznego prawa
ekskluzywy (ktrej powodw nie bdziemy ju dochodzi). Zgromadzonym purpuratom kard.
Jan Puzyna odczyta niespodziewanie cesarskie weto wobec tej kandydatury. Co prawda,
nie wykluczyo ono Rampolli, ktry uzyska wkolejnym gosowaniu nawet przewag jednego gosu, jednak nie by ju pewniakiem. Tak doszo do wyboru patriarchy Wenecji
Giuseppe Sarto, znanego nastpnie pod imieniem w. Piusa X. Ju po tych emocjonujcych wydarzeniach, wlatach 19061911, przebywa wsubie nowego papiea pniejszy metropolita krakowski iopiekun ks. Karola Wojtyy
Wojtyy, ks. Adam Stefan Sapieha
Sapieha, pracujcy wdyplomacji watykaskiej, ale iwAntykamerze Papieskiej34.
W XIX stuleciu odrodzio si wRzymie seminarium polskie, powoane przez Piusa IX
dnia 9 marca 1866r. jako Papieskie Kolegium Polskie. Jego pierwszym rektorem zosta
zmartwychwstaniec ks. Piotr Semenenko
Semenenko, pocztkowo studiowao tam szeciu alumnw,
Pelczar, nastpnie biskup przemyski35, kanonizowany
wtym jako pierwszy Jzef Sebastian Pelczar
przez Jana Pawa II w2003r. Do koca XX w. przez kolegium przewino si przeszo 400
alumnw, wtym dwch bogosawionych (abp lwowski Jzef Bilczewski iks. Jan Wojciech
Balicki
Edmund Dalbor
Balicki) oraz czterech pniejszych kardynaw (Edmund
Dalbor, Aleksander Kakowski
Kakowski,
Adam Stefan Sapieha, Wadysaw Rubin
Rubin). Wlatach 19481959 kolegium zarzdzali
ksia jezuici, anastpnie, gdy rektorem zosta ks. Rubin, duchowiestwo diecezjalne.
Zkolegium na konklawe w1978r. uda si kard. Karol Wojtya.
W Papieskim Instytucie Biblijnym (Biblicum), zwizanym zGregorianum, od chwili powstania w1909r. wykadali trzej profesorowie jezuici zPolski. WXX w. pojawili si rwnie znani dominikanie polscy jako profesorowie uniwersyteccy wRzymie. Powoany do
ycia w1909r. Papieski Uniwersytet w. Tomasza (Angelicum)36 mia jako wykadowcw
m.in. o. Jacka Woronieckiego (19291934) io. Innocentego Mari Bocheskiego
(19341939). Studentem Angelicum za by ks. Karol Wojtya wlatach 19461948.
33
Na zoty jubileusz kapaski b. Piusa IX w1877r. przybyo 400 polskich pielgrzymw, do
ktrych powiedzia: Bogosawi caemu Krlestwu Polskiemu. Na otarze wyniesiony zosta
przez Jana Pawa II, za proces beatyfikacyjny zapocztkowa ju na pocztku XX w. w. Pius X.
34
Dzi pod nazw Prefektury Domu Papieskiego, ktrej pracownicy zajmuj si porzdkiem wRodzinie Papieskiej (asystowanie Ojcu witemu, organizacja audiencji, ceremonii itd.).
Osubie Sapiehy zob. J. Wolny, Adam Stefan Sapieha wWatykanie wlatach 19061911 [w:]
Ksiga Sapieyska, Krakw 1982, t. I, cz. I, s. 55176, wtym dokumenty od s. 113.
35
Atake historyk Kocioa, autor m.in. dwu biografii Piusa IX oraz ciekawej ksieczki
powiconej Kocioowi irewolucji francuskiej. Pisma zebrane bp. Pelczara wydawane s wRzeszowie przez oficyn jego imienia.
36
Jednak korzenie uczelni sigaj 1580r. (zaoenie przez Grzegorza XIII wydziau teologii
jako Kolegium w. Tomasza).

68

37
Wydzia, zaoony w1905r., afiliowany zosta przy uczelni franciszkanw konwentualnych Kolegium w. Bonawentury, dziaajcym wl. 15871873 iod 1894r.
38
Od 1945r. klerykw zkraju przyjmowao rwnie Seminarium Polskie przy ul. Irlandaise
wParyu.
39
Pierwszym ambasadorem, wl. 19241937, by znany dyplomata Wadysaw Skrzyski.
40
W1958r. Stolica Apostolska uznaa go ju tylko za kierownika spraw ambasady, co zakoczyo najwaniejszy okres dziaania placwki, za 19 X 1972r. cofna swe uznanie. Prezydent RP
Stanisaw Ostrowski 24 V 1976r. zwolni ambasadora zfunkcji. Ohistorii ambasady zob. J.aryn, Stolica Apostolska wobec Polski iPolakw wlatach 19441958 wwietle materiaw ambasady
RP przy Watykanie, Warszawa 1998, s. 660, iidem, Koci wPolsce wlatach przeomu (1953
1958). Relacje ambasadora RP przy Stolicy Apostolskiej, Warszawa 2000, s. 67.
41
Zob. jego wspomnienia Gawdy oczasach iludziach, Londyn 1993.
42
Czyli sdzia wpapieskim trybunale powoanym do rozsdzania apelacji (pocztki Roty
sigaj niewoli awinioskiej wl. 13091377).

69

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Kanonizowany przeze 10 padziernika 1982r. Maksymilian Maria Kolbe studiowa wlatach 19121919 na Papieskim Wydziale Teologicznym w. Bonawentury (Seraphicum)37.
W 1910r. powstaa kolejna nasza placwka formacyjna wRzymie staraniem polskich duchownych w. Pius X powoa Hospicjum Polskie wRzymie, majce rekrutowa
kapanw zwszystkich polskich diecezji. Do powstania placwki przyczynili si m.in. bp
Pelczar, ks. praat Sapieha, ks. praat Kazimierz Skirmunt bdcy konsultorem Kongregacji ds. Nadzwyczajnych, atake o. Wodzimierz Ledchowski pracujcy wkurii generalnej
jezuitw (z racji wpyww zwany czarnym papieem, od 1915r. genera zakonu). Pierwszym rektorem zosta ks. Adam Potulicki zarchidiecezji oomunieckiej. Hospicjum dziaao
do 1914r., nastpnie od 1922r. W1928r. otrzymao obecn nazw Papieski Instytut
Polski. Wlatach 19471956 instytut goci tylko duchownych zemigracji38. Dugoletnim
inajbardziej znanym jego rektorem by ks. Franciszek Miczyski (w l. 19581987).
Instytucj polsk oszczeglnym charakterze, acz wieck, bya Ambasada RP przy Watykanie. Od 1919r. funkcjonowao poselstwo, jeszcze przed zawarciem konkordatu,
w1924r. przeksztacone wambasad39. Nieocenion rol odgrywaa ambasada od
1939r., gdy wadze polskie znalazy si na obczynie, azwaszcza po cofniciu uznania
rzdowi polskiemu przez wikszo pastw na arenie midzynarodowej iwypowiedzeniu
konkordatu przez komunistw w1945r. Ztej racji naley wymieni nazwisko ambasadora
Kazimierza Pape
Pape, ktry peni sw funkcj niemal do mierci w1979r.40 Od 1932r.
radc kanonicznym ambasady by ks. Walerian Meysztowicz
Meysztowicz, posiadajcy wielkie zasugi
nie tylko wpolskiej dyplomacji, ale idla polskiego ycia naukowego wRzymie41.
W 1920r. wrciy wpolskie rce koci ihospicjum w. Stanisawa. Pierwszym rektorem
Florczak. Co prawda, dalej trwa spr zwadz
zosta audytor Roty Rzymskiej42 ks. Jzef Florczak
wieck wlatach 19241938 pomieszczenia uytkowaa stacja naukowa Polskiej Akademii Umiejtnoci, aw1927r. hospicjum zostao zamknite. Za to w1928r. abp Sapieha,
jako pierwszy zmetropolitw krakowskich, przej uroczycie cao fundacji ibudynkw. Najwaniejszym restytutorem historycznych praw Kocioa polskiego do w. Stanisawa by kolejny
jego rektor (w latach 19321942), audytor Roty ks. Stanisaw Janasik
Janasik. Lata rozkwitu zaczy
si po wojnie, gdy dziki staraniom polskiej emigracji doprowadzono do odbudowy caego
kompleksu (19471974). Hospicjum zparafi stay si jednym zcentrw Polonii, szczeglnie e po raz pierwszy rektorem zosta biskup. By nim Jzef Gawlina
Gawlina, od 1933r. biskup
polowy, przebywajcy od 1939r. na obczynie. W1942r. otrzyma jurysdykcj nad wszystki-

KOMENTARZE HISTORYCZNE

mi polskimi uchodcami, w1945r. zosta zastpc protektora emigracji polskiej, jakim by

kard. August Hlond43. Piecz duchow nad ca polsk emigracj powierzy mu w1948r.
Pius XII. Do w. Stanisawa bp Gawlina sprowadzi ksiy chrystusowcw, zakon powoany
przez kard. Hlonda w1932r. do pracy duszpasterskiej wrd Polonii. W1947r. bp Gawlina
stworzy whospicjum Centralny Orodek Duszpasterstwa Emigracji (w latach 19652003
sekretarzem orodka by ks. Stanisaw Michalski
Michalski). W1950r., ktry by Rokiem witym44,
biskup zorganizowa polsk pielgrzymk emigracji, ktra obja 2000 osb. Peni jednoczenie istotne funkcje wStolicy Apostolskiej, m.in. od 1953r. by czonkiem Rady Emigracyjnej
przy Kongregacji Konsystorialnej iczonkiem jej Komitetu Wykonawczego. Po mierci bp.
Gawliny w1964r. rektorem kocioa ihospicjum zosta bp Wadysaw Rubin, ktry przeprowadzi obchody Tysiclecia Chrztu Polski, przygotowywane przez swego poprzednika. Odziedziczy take funkcj Delegata Prymasa Polski dla Opieki nad Emigracj iUchodstwem. Od
1969r. opiek nad Poloni przej bp Szczepan Wesoy
Wesoy, co byo spowodowane objciem
przez bp. Rubina sekretariatu Synodu Biskupw. Przy w. Stanisawie dziaa take wlatach
19651998 Komitet Spraw Beatyfikacyjnych iKanonizacyjnych, powoany specjalnie wcelu
finalizacji niektrych procesw wzwizku zobchodami Sacrum Poloniae Millennium. W1974r.
przy hospicjum dziaao rwnie Biuro Prasowe Episkopatu Polski (od tego roku kierownikiem
jego rzymskiej delegatury zosta ks. Bogumi Lewandowski
Lewandowski). WRoku witym 1975 bp Rubin powoa Komitet Organizacyjny dla Pielgrzymw, anastpnie Duszpasterski Orodek dla
Pielgrzymw Corda Cordi, pocztkowo wanie przy kociele w. Stanisawa.
Spord instytucji onowszym rodowodzie trzeba wymieni take Sekcj Polsk Radia
Watykaskiego. Pierwszy komunikat po polsku nadano miesic po inauguracji Radia, 20marca 1931r. Sekcja oficjalnie rozpocza dziaalno 24 listopada 1938r., jej pierwszym
kierownikiem zosta o. Feliks Laso
Laso, audycje za odbyway si raz lub dwa razy wtygodniu45. W1947r. rozpoczto sta codzienn audycj ogodz. 20.15 oraz serwis radiowy
po polsku ogodz. 16.1546.
10 listopada 1945r. powsta wRzymie, m.in. przy udziale ks. Waleriana Meysztowicza
io. Jzefa Warszawskiego
Warszawskiego, Polski Instytut Historyczny, bdcy placwk naukow iwydawnicz. Zwizane s zni takie wydawnictwa, jak czasopismo Antemurale, seria rdowa dotyczca stosunkw polsko-watykaskich Elementa ad fontium editiones (od 1960r.)
imonumentalna seria Sacrum Poloniae Millennium.
Najbardziej chyba znan instytucj ocharakterze naukowym jest Papieski Instytut Studiw Kocielnych47, powoany wRzymie wporozumieniu zprymasem Stefanem Wyszyskim, aprowadzony przez naszych jezuitw Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej. Instytut
zaj si badaniem igromadzeniem polonikw, przede wszystkim rzymskich iwatyka43
Zob. Korespondencja Augusta Hlonda iJzefa Gawliny wlatach 19241948, red. J.Myszor, J. Konieczny, Katowice 2003.
44
Zob. E.M. Jung-Inglessis, Rok wity wRzymie. Historia iteraniejszo, Warszawa 2000,
s. 258266.
45
Za porednictwem sekcji ordzia swe nadawa zRzymu prymas August Hlond. Znane
przemwienie wygosi na falach radia prymas Stefan Wyszyski 17 X 1978r.
46
Na falach rozgoni prcz znanych wRzymie polskich kapanw zaczli goci take
emigracyjni publicyci (Jdrzej Giertych, Wojciech Wasiutyski). Szczegln rol odegraa sekcja wczasie aresztowania prymasa Polski wl. 19531956 oraz podczas ostatniego soboru
(19621965).
47
Awaciwie Pontificium Institutum Studiorum Ecclesiasticorum (PISE).

70

48

Bdcy m.in. od 1976r. redaktorem naukowego biuletynu PISK Informationes.

Mona doda, e kilku kardynaw podczas konklawe wysuno kandydatur kard. Stefana Wyszyskiego.
50
Jak podliczono, polscy delegaci wypowiedzieli si na soborze cznie 76 razy, wtym na
pimie 56 razy. Warto te wspomnie, e wieckim audytorem soboru by wl. 19631965
wybitny polski historyk filozofii Stefan Swieawski (drugi zaudytorw, znawca katolickiej nauki
spoecznej Czesaw Strzeszewski
Strzeszewski, nie otrzyma od wadz PRL paszportu).
51
Od 1952r. by referentem, anastpnie przewodniczcym Papieskiej Komisji ds. Kinematografii iRadia (od 1954r. Papieskiej Komisji ds. rodkw Spoecznego Przekazu), uczestniczy od
1959r. wprzygotowaniu soboru. Od 1974r. biskup, od 1980r. arcybiskup, od 1985r. kardyna.
52
Od 1947r. audytor Roty Rzymskiej, awl. 19671976 jej dziekan oraz przewodniczcy
Trybunau Odwoawczego Pastwa Watykaskiego, arcybiskup ikardyna.
53
Co Stolica Apostolska czynia wielokrotnie wXIX iXX w., wanie zpozycji teologicznych,
posikujc si m.in. wokresie midzywojennym materiaami przesyanymi przez przedstawicielstwa dyplomatyczne Rzeczpospolitej wSowietach. Por. np. Apel papiea Piusa XI z2 lutego
1930r. omodlitwy wintencji chrzecijan przeladowanych wRosji sowieckiej, LOsservatore
Romano, 9 II 1930 (apel zosta skierowany wformie listu do wikariusza Rzymu, kard. Basilio
Pompiliego). Cyt za: R. Dzwonkowski, Koci katolicki wZSSR 19171939. Zarys historii, Lublin 1997, s. 412415, oraz omwienie apelu przez autora na s. 293300. Zob. take encyklik Piusa XI z1937r. Divini redemptoris (O bezbonym komunizmie), wznowienie w2000r.
49

71

KOMENTARZE HISTORYCZNE

skich. Jego twrc by ks. Eugeniusz Reczek (od 1971r. rektorem jest ks. dr Hieronim
Fokciski)48. PISK wyda dotd okoo stu pozycji, szczeglnie cennych, jeli chodzi orelacje
Fokciski
Polski ze Stolic Apostolsk. Od 1965r. poczy ukazywa si Studia Ecclesiastica, od
1968r. seria ycie iWiara. W1970r. instytut otrzyma status Instytutu Papieskiego,
aw1975r. otworzy fili wWarszawie, przy jezuickim Wydziale Telogicznym.
Z centrum przy kociele w. Stanisawa zwizany by kwartalnik Duszpasterz Polski Za
Granic (213 numerw wlatach 19501999), powoany przez bp. Gawlin, zajmujcy
si zarwno teologi, histori, jak inaukami spoecznymi. W1964r. piecz nad pismem
przej bp Rubin, nastpnie bp Wesoy. Zczasopism naley jeszcze wspomnie miesicznik
franciszkaski Rycerz Niepokalanej dla Polonii, ukazujcy si wRzymie od padziernika
1971r. (beatyfikacja o. Kolbego) zinicjatywy o. Augusta Rosiskiego
Rosiskiego.
Wybr Jana XXIII49 doprowadzi do otwarcia soboru powszechnego, przygotowywanego
przez jego poprzednika Piusa XII. Udzia Polakw wSoborze Watykaskim II (19621965)
jest porwnywalny ztym wsoborze konstancjaskim, amoe iwikszy, gdy nasi biskupi byli
jedyn liczc si delegacj zza elaznej kurtyny, awic reprezentowali niejako Europ
rodkowowschodni, nalec do drugiego wiata50. We wszystkich sesjach soborowych
uczestniczy kardyna-prymas Stefan Wyszyski
Wyszyski, by take czonkiem poszerzonego prezydium oraz Sekretariatu ds. Nadzwyczajnych (extra ordinem). Abp Gawlina zosta sekretarzem
Komisji ds. Biskupw iZarzdu Diecezjami. Zajmujcy si mass mediami ks. Andrzej Maria
Deskur51 by sekretarzem Komisji Apostolstwa wieckich rodkw Przekazu. Ks. Bolesaw
Filipiak52 by m.in. ekspertem Trybunau Administracyjnego. Spord biskupw zkraju wymieni naley Edmunda Nowickiego
Nowickiego, Franciszka Jopa (Komisja ds. Liturgii), Michaa Klepacza (Komisja ds. Seminariw, Studiw iWychowania Katolickiego), Bolesawa Kominka
Heberta Bednorza
iHeberta
Bednorza. Od 1959r. wprzygotowaniu soboru, anastpnie wjego pracach,
uczestniczy rwnie biskup krakowski Karol Wojtya. Wczasie III sesji soboru biskupi polscy
wnieli projekt, by Maryj ogosi Matk Kocioa, co Pawe VI uczyni 21 listopada 1964r.
Nieudana za to bya inicjatywa, zgoszona przez nasz episkopat, by potpi komunizm53.

KOMENTARZE HISTORYCZNE

322 ojcw soborowych wnioso taki memoria wzwizku zprojektem soborowej Konstytucji
duszpasterskiej oKociele wwiecie wspczesnym (Gaudium et spes), jednak bez skutku54.
Od 1965r. Stolica Apostolska ma now instytucj, ktra pomaga jej zarzdza Kocioem powszechnym jest to Synod Biskupw, zwoywany przez papiey dla omwienia konkretnych problemw, ajego czonkami s hierarchowie wybierani za kadym razem zKociow lokalnych. Wpewnym sensie jest wic synod przedueniem ostatniego soboru.
Pierwszym sekretarzem generalnym synodu zosta w1967r. bp Rubin, za wsekretariacie
generalnym wlatach 19671976 pracowa ks. Juliusz Paetz55. Uczestnikiem trzech zgromadze synodu (1969r. Stolica Apostolska akonferencje episkopatw, 1971r. kapastwo, 1974r. ewangelizacja) by prymas Stefan Wyszyski, za audytorem w1971r. ks.
Franciszek Macharski
Macharski. Uczestnikiem zgromadzenia w1977r. (katecheza) zosta bp Jerzy
Stroba
Stroba. Czonkiem Rady Sekretariatu Synodu Biskupw by w1971r. kard. Karol Wojtya56.
16 padziernika 1978r. kolejne inicjatywy, nominacje, instytucje polskie ktre przeszy do historii zdniem 2 kwietnia 2005r. znalazy si ju wrkach CCLXIII nastpcy w.
Piotra Apostoa.

Kardynaowie polscy 1449197857

Nie byo ich wielu whistorii, jednak a po wiek XX wkolegium kardynalskim dominowali Wosi. Umidzynarodowienie kolegium nastpio za pontyfikatu Pawa VI, pod koniec
jego panowania. Wwyborze Albino Lucianiego Jana Pawa I na 114 kardynaw-elektorw gosowao 25 kardynaw woskich (w tym 16 ze Stolicy w.), za zpozostaych
krajw europejskich 31 kardynaw (w tym 7 ze Stolicy w.). Drugie tyle kardynaw (52)
pochodzio zkrajw Trzeciego wiata.
XV w.: Zbigniew Olenicki 14491455, Fryderyk Jagielloczyk 14931503
XVI w.: Stanisaw Hozjusz 15601579, Jerzy Radziwi 15831600, Andrzej Batory
15841599 (wiecki)
XVII w.: Bernard Maciejowski 16041608, Jan Albrecht Waza 16291634, Jan Kazimierz Waza 16461648 (wiecki), Jan Kazimierz Denhoff 16861697 (Stolica w.),
Micha Radziejowski 16861705
54

Oficjalny tekst konstytucji w: Sobr Watykaski II. Konstytucje. Dekrety. Deklaracje. Tekst
polski, Pozna 1967, s. 537620 (w przyjtych dokumentach soborowych nie pojawiy si
pojcia komunizmu isocjalizmu).
55
Pracujcy dugo wdyplomacji watykaskiej, wtym wzakresie relacji zPolsk, od 1976r.
praat Antykamery Papieskiej, od 1983r. biskup omyski, od 1996 metropolita poznaski,
od 2002r. na emeryturze.
56
Dla porzdku mona doda, e kard. Karol Wojtya m.in. piastowa wl. 19751978
funkcje przewodniczcego Komisji ds. Apostolstwa wieckich oraz Komisji ds. Nauki Katolickiej, czonka Komisji ds. Instytucji Polskich wRzymie oraz Komisji ds. Duszpasterstwa Oglnego, w1975r. by przewodniczcym delegacji Episkopatu Polski na trzecie Symozjum Biskupw Europy wRzymie.
57
Pominito kardynaw domniemanych, kreowanych przez antypapiey, atake kardynaw
niemieckich zdiecezji warmiskiej oraz wrocawskiej do 1945r. Jako ciekawostk mona poda, e w1457r. prekonizowany zosta jako biskup warmiski, jednak nie obj rzdw wdiecezji, synny woski humanista kard. Eneasz Sylwiusz Piccolomini
Piccolomini, wl. 14581464 papie Pius II.

72

Kardynaowie polscy kreowani przez Jana Pawa II (19792003)58

Jest ich take niewielu. Na 117 kardynaw-elektorw mogcych bra udzia wobecnym konklawe, 114 zostao kreowanych (mianowanych) przez ostatniego Papiea, wtym
szeciu kardynaw polskich (ale tylko dwch spord polskiego episkopatu). WStolicy witej
pracuje 27 elektorw, pochodzcych zrnych krajw. ZPierwszego wiata pochodzi 57
elektorw (w tym 46 zEuropy), zDrugiego wiata (Kuba iWietnam) 2 elektorw, za
zTrzeciego wiata 31 elektorw.
Franciszek Macharski 1979*, Wadysaw Rubin 19791990 (Stolica w.), Jzef Glemp
1983*, Henryk Roman Gulbinowicz 1985*, Andrzej Maria Deskur 1985* (Stolica w.),
Edmund Casimir Szoka 1988* (Stolica w., zUSA), Adam Kozowiecki 1998* (Zambia),
Adam Joseph Maida 1994* (USA), Kazimierz witek 1994* (Biaoru), Zenon Grocholewski 2001* (Stolica w.), Marian Jaworski 2001* (Ukraina), Stanisaw Kazimierz Nagy 2003*

Autor dzikuje za yczliwe uwagi recenzyjne dr. Witoldowi Wasilewskiemu idr. hab.
Janowi arynowi.
Kursyw oznaczono nazwiska kardynaw biorcych udzia wostatnim konklawe.

Fot. z Archiwum IPN

58

Msza w. na stadionie X-lecia w Warszawie, 1983 r.

73

KOMENTARZE HISTORYCZNE

XVIII w.: Jan Aleksander Lipski 17371746

XIX w.: Micha Lewicki 18561858 (grekokat.), Wodzimierz Czacki 18821888 (Stolica
w.), Mieczysaw Halka Ledchowski 18751902 (Stolica w.), Albin Dunajewski 1890
1894, Sylwester Sembratowicz 18951898 (grekokat.)
XX w.: Jan Puzyna 19011911, Edmund Dalbor 19191926, Aleksander Kakowski
19191938, August Hlond 19271948, Adam Stefan Sapieha 19461951, Stefan
Wyszyski 19531981, Karol Wojtya 19671978, John Krl 19671996 (USA), Bolesaw Kominek 19731974, Bolesaw Filipiak 19761978 (Stolica w.)

Bronisaw Wojtya to najbliszy krewny Ojca witego, stryjeczny

brat. Bronisawa Byrdziak jest crk Bronisawa Wojtyy. Mieszkaj
wbloku wKtach. Wspomnienie zostao nagrane wsierpniu 2004r.
Bronisaw Wojtya Przed wojn co roku by na wakacjach umojego ojca wCzacu. Trzyma sztam zmoimi starszymi brami. Chodzili na wycieczki. Rano szli, wieczr przyszli.
Bronisawa Byrdziak Tata pracowa wZakadach
Metali Lekkich wKtach.
B.W
B.W. Skoczyem siedem klas izabrali mnie do Niemiec. By 1941 rok. Robiem potem kursy samorzdowe. Ja
robiem na kopalni wCzoowicach. Potem majstrem byem.

Fot. P. Gruszyska

RELACJE I WSPOMNIENIA

NAJBLISZA RODZINA
JANA PAWA II

Najbliszy kuzyn Papiea

B .B.
B. Rodzice taty byli kuzynami rodzicw Karola Wojtyy. Gdy zosta Papieem, nie
mielimy miaoci pisa do Niego. Odwaylimy si dopiero po mierci naszej mamy
w1987 roku. Przesalimy dokument potwierdzajcy, e tata pochodzi zrodziny od Franciszka Wojtyy zCzaca. Wiedzielimy wczeniej od biskupa Dziwisza, e ludzie podszywaj
si pod krewnych. Przesalimy wic wycig familijny potwierdzony przez parafi rzymskokatolick. Ojciec wity odesa nam potem ten orygina izaprosi tat.
W 1990 roku tata uda si do Watykanu. By tak przejty tym, co ma powiedzie, e
przygotowaam mu przemow, ktr mia przeczyta wczasie pierwszego spotkania. Co
wstylu: Szcz Boe, witam Wasz witobliwo. Ciesz si, e mogem tu przyjecha.
Mia lecie razem zpielgrzymk zorganizowan przez Kuri Krakowsk. Bylimy bardzo
zaskoczeni. Odwielimy go na krakowskie Bonia. Patrzylimy na pielgrzymw otaczajcych biskupa Pieronka kierownika tej pielgrzymki. Byli to eleganccy panowie ipanie. Mj
tata, prosty czowiek, wyranie odstawa od nich. Pniej wyjanio si, e bya to Oglnopolska Pielgrzymka Prawnikw. Uczestniczyli wniej sdziowie, adwokaci, senatorowie.
Podeszlimy do biskupa Pieronka ipoinformowalimy go, e jest ju pan Wojtya. (Pamitam pniej powrt taty. Nie by ju takim samotnikiem. Uciski, wymiana telefonw, zachcanie do odwiedzin. Nie chcieli go puci zlotniska.)
Gdy tata wysiad zsamolotu wRzymie, czeka na niego pan ztabliczk, e szuka Bronisawa Wojtyy. Dopiero wtedy reszta pielgrzymw zorientowaa si, e jest wrd nich kuzyn
Papiea. Nie chcieli go wypuci, zabrali go ze sob do Domu Pielgrzyma. Codziennie
przyjedaa po tat limuzyna ijecha do Ojca witego na obiad ikolacj.
B.W. Mwi suchajcie, ja tu by nie mog, bo mom gdzie indziej by. Pierunek mwi
nie trzeba, nie trzeba. Mwi zadzwocie do Dziwisza. Zadzwonili. Dziwisz mwi bierymy
go. Przyjedzie samochd igo zabierze. Pierunek mwi niech tu zostanie. Damy mu sal

74

Fot. P. Gruszyska

B.B. miejemy si, e jestem sekretark mojego taty. Odpisuj na wszystkie listy.
Pisz je odrcznie. Tata ocenia, akceptuje iwysyamy. Szybko przychodzi odpowied. Wlistach piszemy otym, co dzieje si wrodzinie.
Opogrzebach, lubach, uroczystociach.
Nasze rodzinne spotkania osobiste zOjcem witym zaczy si w1991 roku podczas konsekracji kocioa w. Piotra Apostoa
wWadowicach. Po Mszy w. Papie podszed
do nas wswoich liturgicznych szatach. Ksia
do dzi si dziwi. Mwi, e to niemoliwe,
by podszed do kogo wliturgicznych szatach.
Zawsze wczeniej si przebiera. Umiechnam si do taty, by poszed naprzd. Tata tumaczy Ojcu witemu, kto jest kim zrodziny.
Nastpne spotkanie byo 7 czerwca 1997
Bronisaw Wojtya z crk, synem i ziciem
roku na Krzeptwkach wSanktuarium Matki
ogldaj albumy z listami i zdjciami
Boej Fatimskiej. Po zakoczeniu Mszy w.
Ojca witego
podszed do nas biskup Dziwisz Ojciec wity zaprasza do zakrystii. Mielimy woczach zy.
Poszlimy do zakrystii. Tata znw przedstawia czonkw rodziny. Tumaczy koligacje.
Kolejne spotkanie byo 16 czerwca 1999 roku. Pojechalimy do Wadowic. Tum ludzi,
bramki. Ciko byo doj do kocioa. Podeszlimy do ochrony. Mwi czy mgby pan

75

RELACJE I WSPOMNIENIA

numer 506. Ja tom zosta. Jak Ojciec wity mia woln chwil, spotyka si ze mn. Przysya
samochd po mnie. Jest jedna brama, druga brama, trzecia brama, wojsko stoi. Mnie zasalutowali. Bili nogami. Mnstwo tam jest tych onierzy. Podwieli mnie pod bia wind papiesk.
Najgorsze byo pierwsze spotkanie. A dreszcze szy. On nie chodzi. Ja nie chodz. My dwa
dziady. Po kolacji to my razem byli wsali iopowiadali sobie, co sycha. Potem my piewali.
Przed odjazdem sze godzin my spdzili razem. piewali grale, grale. Pniej goda Stasiu
zadzwo, niech przyjad jego koledzy krakowiaki, popiewamy, wypijemy wina, pomwimy.
Wsplnie my potem piewali. Dostaem trzy kieliszki wina, jedno biae idwa czerwone. Chycio
mnie to wino. Siostry zakonne donosiy jedzenie. Siedzia te kardyna. Ciemny by po pysku.
Nie wiem, czy Chiczyk, czy Japoczyk. Duo ich tam jest rnych.
Ja kurzy strasznie. Poczu, e kurze. Mwi Bronisawie, nie pol. Wyrzu to. Tak zrobiem.
Od tego czasu nie pale. Pyta si, co ksia wyrabiaj tutaj po tych naszych wsiach? Czy kaplica
na Polesiu stoi? Co wCzacu? ebym opowiada wszystko. Ja nic nie chcia powiedzie. Ja
tylko od ludzi sysz. Aoksiach to nie wiem, czy parafianie, czy ksia s gorsi. On ma
wsobie jakie prdy. Jak si go chyci, to si
rozchodzi po czowieku.
Chodzi do ogrodu si modli. Te tam
byem znim. Najgorzej byo si rozsta.
Bronisawie, jeszcze raz Ci zaprosz. Przyjed do mnie mwi na poegnanie. Zawsze mi mwi Bronisawie.

RELACJE I WSPOMNIENIA

nam pomc? Chodzimy wkko, nie moemy wej do kocioa. Ale nie mam ludzi, ktrzy
wpuszczaj. Apoza tym, co im powiem, eby was wpuszczali? Ja intuicyjne wskazaam szybko na taty wizytwk: Wojtya Bronisaw, kuzyn Papiea. Umiechn si, zawoa policjanta.
Niech odmykaj wszystkie bramki! Idzie kuzyn Papiea! Ojciec wity wchodzi do kocioa.
Nagle si zatrzymuje. Patrzy na tat. Gest rk. Skinienie gow. Tak, jakby oczekiwa, czy
kto zbliskich bdzie. Przekazalimy Mu wtedy obraz Kckiej Matki Pocieszenia.
B.W. Bronisawie, co sycha wCzacu? pyta. Odebra ode mnie osobicie obraz.
Pniej jeszcze 18 sierpnia 2002 roku byem wKrakowie na kolacji zOjcem witym.
Posadzili mnie koo Niego. Dziwisz przynis krzeso igoda tu masz siedzie.
B.B. Mielimy te osobiste spotkanie zOjcem witym podczas pielgrzymki zCzaca do
Rzymu wRoku Jubileuszowym. Wczeniej zapowiedzielimy si wlicie. Tata mia problemy zdrowotne, nie pojecha. Mielimy wyznaczon godzin. Jako rodzina zostalimy przyjci na kocu.
Ojciec wity pyta otat, dlaczego go nie ma, jak si czuje. Bylimy zszokowani, e po naszym
licie Papie znalaz czas ichcia si ztat spotka. Szybkie zaatwienie wyjazdu przez Kuri
Krakowsk byo dla nas ogromnym zaskoczeniem. Mimo upywu tylu lat wci korespondujemy.
B.W. Papie posya mi lekarstwa.

Fot. P. Gruszyska

B.B. Tata potrzebowa pilnie zastrzykw. Napisalimy prob. Szybko odezwano si do

nas zKurii Krakowskiej, e leki zWoch ju s do odebrania.

76

14.03.1990, Watykan
Drogi Bronisawie,
wspominam Twj pobyt tutaj idzikuj Ci za odwiedziny, cieszc si, e zdrowo powrcie do domu. Ja te cz si wmodlitwach za zmarego Stanisawa, ktry mg jeszcze
przed mierci wysucha opowiada oTwojej pielgrzymce do Rzymu.
Opiece Matki Boej wszystkich Was polecam. Zwaszcza chorego Twego syna Zdzisawa, dla ktrego s tu zaczone lekarstwa.
Z serdecznym bogosawiestwem

B.B. Po kadym spotkaniu tata czuje

si odmodzony, peen si. Ten moment wyczekiwania to zawsze dla nas wielkie przeycie. O, ju si pojawi. Jeszcze nie. Odmykaj si drzwi. Wchodzi.
Po powrocie taty zRzymu opowieciom
nie byo koca.
Jestemy zwykymi, prostymi ludmi. Nie
wywyszamy si. Staramy si dawa przykad. y przykazaniami. Nie wszyscy wiedz otym, e jestemy rodzin Papiea. Nie
afiszujemy si. Ssiedzi dowiedzieli si, gdy
zobaczyli nas wtelewizji.

Fot. P. Gruszyska

Jan Pawe II

S. MAGDALENA NAZARETANKA ZWADOWIC

DOM RODZINNY IMAY LOLEK

W czasie pierwszej wizyty wWadowicach witaam go wkaplicy Matki Boej Nieustajcej Pomocy. Podszed do mnie ipowiedzia: Temu
wszystkiemu s winne nazaretanki. Chodzio mu oto, e zosta wybrany na papiea. Humor nigdy go nie opuszcza.
Ojciec wity mia w1999 roku wstpi do swojego domu rodzinnego. Przygotowaymy si. Przysza do mnie pani burmistrz imwi: Siostro, nie wstpi! Zatrzymaj papamobile. Zakonnicy nie przejad pomylaam. Istanam na rodku drogi. Zatrzymaam.
Chciaam przekaza Papieowi dary. Biskup Dziwisz, ktry te jecha wpapamobilu, wsta
iodebra wszystko ode mnie. Uwaam wic, e Ojciec wity ten dom nawiedzi.

77

RELACJE I WSPOMNIENIA

List Ojca witego po powrocie Bronisawa Wojtyy zRzymu

RELACJE I WSPOMNIENIA

Gdy otwieralimy wystaw wrodzinnym domu Ojca witego, ks. kardyna Macharski
wczasie kazania powiedzia: Poniewa siostry nazaretanki zajmoway si maym Lolkiem
(chodzi do nas do przedszkola), to niech si zajmuj teraz tym domem.
Siostry, ktre pracoway wczasach dziecistwa Papiea, opowiaday, jaki by ywy, biega po stolikach. Sam Ojciec wity, gdy odwiedzi nasz dom generalny wRzymie, wspomina, e nieraz zosta za to bieganie skarcony. Pniej, gdy wrczaymy mu dary wWadowicach, bya przygotowana szkatuka zpodpisem Kochanemu Ojcu witemu przedszkolaki
zPrzedszkola nr 2. Byy wniej zasuszone kwiaty ikuferek zziemi wadowick. Wytumaczyam Ojcu witemu, co jest wszkatuce. Powiedzia: Ten kuferek zabieram do Watykanu. Poo go pod poduszk. Bd spa jak wWadowicach.

EUGENIUSZ RYBKOWSKI

KOLEGA ZSOLVAYU
Karola Wojty poznaem w1942 roku wlipcu. Skoczyem wwczas
podstawow siedmioklasow szko iposzedem do pracy do Zakadw Sodowych Solvay. Trafiem do warsztatu mechanicznego. Wojtya pracowa tam wcharakterze zwykego robotnika. Ja zamiataem ten warsztat, aon wynosi pocite blachy na zomowisko.
Praca bya bardzo cika. Nie wiedziaem, zkim pracuj. To, e by klerykiem, zachowywa wtajemnicy. By pogodny, yczliwy, wysportowany, chodzi sprystym krokiem. Gestapo miao go ju na oku. Gdy szed do pracy, wstpowa codziennie za pitnacie szsta
do miejsca, gdzie obecnie jest Sanktuarium Boego Miosierdzia, na modlitw.
Na terenie zakadw powstaa podziemna PPS. Komendantem tej komrki by mj wujek
Jan Kaua. Komrka ta wiedziaa oWojtyle, chronili go. Wojtya zosta potem portierem.
Gdy wchodzilimy do zakadu, zdejmowalimy tzw. marki. By to znak, e jest si obecnym.
Przy wyjciu wieszao si je na drugiej tarczy. Wojtya te marki podawa. Gdy gestapo zaczo
mu depta po pitach, wujek wraz zkolegami postanowili go ukry. Ukryli go na Zakrzwku,
gdzie byy kamienioomy. Czerpali stamtd kamie wapienny do produkcji sody. Wojtya
pracowa tam do wyzwolenia. Pniej, ju jako Papie, wramach wdzicznoci zaprosi wujka do Watykanu. Ze wzgldu na zy stan zdrowia wujek nie pojecha.

K S. JACEK OZDOBA ZPARAFII W. FLORIANA WKRAKOWIE

DUSZPASTERZ MODZIE Y
Ks. Karol Wojtya przebywa tu jako wikariusz wlatach 19491951. Mieszka na wikarwce obok plebanii. Zaprasza tam wszystkich, zktrymi zwiza si przez duszpasterstwo.
Lata jego pobytu tutaj to przede wszystkim wsppraca zPolitechnik Krakowsk. Rozpocz
dziaalno jako duszpasterz akademicki, organizujc spotkania, wkady czwartek zapra-

78

K RYSTYNA SAJDOK (W LATACH SZEDZIESITYCH STUDENTKA NA KUL)

PROFESOR
Emanowa zniego spokj, sia ducha. Uderzaa nas bezporednio
wkontaktach ze studentami. Podziw studentw mia wsobie domieszk strachu. Wyczuwao si jego wielko. Wyraaa si ona
wtym, e mwi naukowym jzykiem, czsto dla nas niezrozumiaym. Na jego wykadach nie mona byo sobie pozwoli na luz intelektualny.
Mia niesamowite poczucie humoru. Mj kolega ksidz nie chodzi przez cay semestr
na jego wykady. Daam mu notatki, by przygotowa si do egzaminu. Ksidz Wojtya
dojeda zKrakowa pocigiem. Wdniu egzaminu pocig mia spnienie. Rozeszlimy
si. Kolega zosta. Ks. profesor Wojtya prosto zpocigu przyszed pod sal egzaminacyjn. Nie wyrnia si na tle ksiy-studentw, modszych od niego okilkanacie lat.
Mj kolega zapyta go stary, ty te na egzamin? Ks. Wojtya odpowiedzia tak. Nie
doda, e wcharakterze egzaminujcego. Zapyta natomiast mojego koleg: Nie chodzie na zajcia? Nie. Dlaczego? Bo wyjedaem do Warszawy. Izacz mwi,
e sysza od innych, i wykady Wojtyy s na bardzo wysokim poziomie. Abstrakcyjne. To
go zrazio. Przygotowa si znotatek. Po godzinie rozmowy na temat egzaminu kolega
wystraszy si. Stary, ty jeste tak obkuty, e nie wchod przede mn, bo nie zdam. Na
to ksidz profesor: daj indeks. Co ty? Wojtya jestem. Wpisa przeraonemu koledze
cztery plus zaznaczajc, eby sam wyrobi sobie sd ojego wykadach. Tym wydarzeniem
zyska sobie nasz sympati.
Na wykadach mia notatki, ale znich nie korzysta. Kto zapyta go, po co ma konspekt.
Odpowiedzia: ze wzgldu na szacunek do was.
Nie tolerowa cigania. Wiedzielimy otym. Szanowalimy to. Chodzi ubrany na jasno, wduym kapeluszu. Kiedy pada deszcz. Spni si 15 minut. Studenci muzykologii
zaczli piewa, e cho padao ibyo lisko, to przyszed. Ks. Wojtya odpowiedzia na to
wierszem, e przyszed, bo nas lubi inie lekceway.
Mimo e by bardzo zajty, na zajcia przyjeda zKrakowa dwa razy wmiesicu.
Mona byo do niego podej, znalaz czas dla kadego.
Powszechnie byo wiadomo, e ksidz profesor mia sabo do niebieskiego, maryjnego
koloru. Na egzamin ubieraymy si zkoleankami wniebieskie bluzki. Ku ubolewaniu kolegw
ksiy-studentw, ktrzy musieli by wczarnych sutannach. Studentki zawsze dostaway pitki.
Jeden zksiy profesorw, dojedajcych razem zks. Wojty na wykady, mwi nam,
e gdy pocig zblia si do Lublina, prof. Wojtya zawsze klka imodli si, aon, jak

79

RELACJE I WSPOMNIENIA

sza modzie akademick. Duszpasterstwo to trwa do dzi. Msze w., rekolekcje, wyjazdy
na Mazury, na kajaki, wgry. T dziaalno rozpocz jeszcze przed soborem. To bardzo
wane, poniewa inne duszpasterstwa zaczy si rozwija dopiero po soborze. Wzbudzi
wic ogromne zdziwienie wrd studentw. Ludzie zobaczyli modego ksidza bez sutanny,
ktry nie stwarza dystansu, jedzi znimi pod namiot. Byo to nowatorskie wtych czasach.

RELACJE I WSPOMNIENIA

zpokor wyznawa, po znaku krzya wychodzi na papierosa. Ale ks. Wojtya mwi nam
nie wierzcie ludziom, ktrzy nie pij inie pal, e nie maj adnych naogw.
Mia swoje powiedzenie, e studentki dziel si na adne ipilne.
Pamitam jego sowa, podczas inauguracji pontyfikatu przed Bazylik w. Piotra: Nie
lkajcie si! Te sowa zapady gboko wmoj psychik. Od tego czasu zaczam ledzi
wszystkie encykliki, pielgrzymki, ksiki Papiea.
Byam przewodniczc Solidarnoci wlskim Instytucie Naukowym. Wybuch stanu
wojennego by dla mnie wielkim szokiem. Internowano moich kolegw. 16 grudnia pady
miercionone kule wkopalni Wujek. Baam si. Czuam si zagroona. Grozio mi internowanie. Byam przesuchiwana na komendzie. Iwtedy usyszaam gos Papiea Nie
lkajcie si! Przestaam si ba. Te sowa towarzysz mi do dzi.
Pniej zmara moja matka. Nie potrafiam powiedzie, tak jak Papie, gdy straci matk Bg tak chcia. Jednak potrafiam zgodnoci przey ten okres dziki sowom Ojca
witego. Po pewnym czasie zetknam si worodku rehabilitacyjnym zcierpicymi. Nasz
Papie zainspirowa mnie do napisania ksiek ocierpieniu. Wczeniej zetknam si zjego publikacj ochrzecijaskim sensie ludzkiego cierpienia, wktrej pisze, e cierpienie
jest wielk tajemnic izostanie nam kiedy wyjanione. Wksice Przekroczy prg nadziei powiedzia, e jelibymy mieli si gorszy cierpieniem ludzkim, to musielibymy si
najpierw zgorszy cierpieniem krzya.

S. BEATA PIEKUT, WICEPOSTULATORKA PROCESU W. FAUSTYNY

PRZED KONKLAWE
Ks. Ignacy Rycki (jeden ztrzech teologw wydajcych opini
oDzienniku Siostry Faustyny) zada ode mnie oryginau rkopisu
Dziennika. Kardyna Wojtya nie pozwoli nikomu wydawa nawet
przepisanego Dziennika. Poszam do niego spyta si, co mam zrobi. Usyszaam: Niech si ksidz profesor pofatyguje do agiewnik itam na miejscu ze wszystkim zapozna. Siostra nie bdzie przewozia Dziennika. Zumiechem doda: Siostra jedzie zDziennikiem
do ks. Ryckiego, tramwaj si wykolei, siostra zginie, nie szkodzi,
pjdzie do nieba. Dziennik przepadnie. To najgorsze.
Przed 5 padziernika [1978r.] wOtarzewie koo Warszawy byo sympozjum na temat
Miosierdzia Boego. Kardyna Wojtya nie mg na nim by. Mia przyjecha ostatniego dnia,
by je zakoczy. Wczasie sympozjum dowiedzielimy si omierci Jana Pawa I. Zaniepokoiam si, kardynaowie musieli jecha do Rzymu. Kardyna Wyszyski ju pojecha, akardyna
Wojtya odprawia Msz w. aobn wkatedrze w. Jana wWarszawie. Po Mszy w. przecisnam si do zakrystii, by porozumie si zkardynaem Wojty, co mamy zrobi zzakoczeniem sympozjum. Podszed do mnie ipowiedzia: Byem na wizytacji wWadowicach, ale
jak si dowiedziaem ogodzinie jedenastej, e zmar Jan Pawe I, od razu wrciem ipojechaem wnocy do ks. biskupa Smoleskiego zprob, by zakoczy sympozjum. Asiostra
kiedy wraca zsympozjum? Odpowiedziaam, e zaraz. Wanie id na dworzec ipojad

80

A LICJA ROMANOWSKA, LEKARKA ZKRAKOWA

POCZUCIE HUMORU
Gdy Papie przyjecha do nas pierwszy raz, akurat miaam dyur wpogotowiu. Wszyscy siedzielimy przed telewizorem, patrzc, co dzieje
si na Plantach. Wpewnym momencie mj kolega wszed zjakim
mczyzn wkoloratce. Okazao si, e jest to lekarz Ojca witego.
Zaczlimy rozmawia. Opowiada, e kiedy przed podr Papie zjad placki kartoflane (jego ulubione danie). Jednak wsamolocie le si po nich poczu. Lekarz zaproponowa mu par kropel Napoleona. Ojciec wity popatrzy na niego izapyta: Ana jakiej
wysokoci lecimy? Nie wiem. Zaraz si dowiem. Wrci. Poinformowa Papiea, jaka jest
wysoko. Na to Papie odpowiedzia: Nie mog. Wadza za blisko.
Podczas jednej zpielgrzymek stalimy pod oknami ikrzyczelimy: Kochamy Ci, Ojcze
wity! Wpewnym momencie otworzyo si okno. Papie umiechn si, pomacha rk,
apotem ostrym gosem powiedzia: Dosy, prosz natychmiast rozej si wciszy ii spa.
Ja te musz i spa, bo jutro wstaj do cikiej pracy. Zrobia si zupena cisza iwszyscy
na palcach si rozeszli.

Fot. z Archiwum IPN

Relacje Bronisawa Wojtyy, Bronisawy Byrdziak, s. Magdaleny, Eugeniusza Rybkowskiego, ks. Jacka Ozdoby, Krystyny Sajdok, s. Beaty Piekut iAlicji Romanowskiej
zebraa iopracowaa Patrycja Gruszyska.

Na krakowskich Boniach, 1983 r.

81

RELACJE I WSPOMNIENIA

nocnym pocigiem do Krakowa. Siostra nie pojedzie pocigiem. Tam stoi mj samochd,
zaraz przyjdzie kierowca iodwiezie siostr do agiewnik. Tak te si stao. Podziwiaam
kardynaa, e tak owszystkim pomyla: ozastpstwie na sympozjum inawet moim powrocie.

JEDC ZA PAPIEEM
Pod wit Ann bylimy wczesnym wieczorem. Noc zesza na piewach imodlitwach szybko. Rankiem Papie mwi mocno, ciekawie
idowcipnie. Pierwszy raz wwczas suchaem jego przejmujcego
gosu. Gosu, oktrym kiedy creczka znajomych powiedziaa: Mamusiu, czy to mwi Bg?.
Przyjacika, zktr byem, znalaza po latach we francuskim albumie moje zdjcie
zczerwcowego poranka 1979r. stoj umiechnity, zdugimi wosami, wkolorowej
hausaskiej koszuli. Nie wiedziaem wwczas, e kilkaset metrw od naszej grupy modlia
si moja przysza ona Ania. Kolejne pielgrzymki papieskie odbywalimy ju wsplnie.

Fot. ze zbiorw autora

RELACJE I WSPOMNIENIA

J ANUSZ KOTASKI, BEP IPN

Anna i Janusz Kotascy po Mszy w. pod Krokwi, Zakopane 1997 r.

82

83

RELACJE I WSPOMNIENIA

Rok 1983 by jednym znajtrudniejszych wpowojennych dziejach Polski. Sterroryzowani, upokorzeni ludzie czekali na duchowe wsparcie iopiek. Iotrzymali je. Jak zawsze.
Gdy Ojciec wity wjeda na plac Zamkowy, wolni na chwil ludzie ryknli wielkim
gosem: Solidarno! Solidarno. Pod Jasn Gr zzapartym tchem suchalimy papieskich rozwaa obanalnym, wydawaoby si, Apelu Jasnogrskim: Jestem przy Tobie,
pamitam. Jestem przy Tobie, czuwam!
W cztery lata pniej, gdy Papie odprawia Msz w. na placu Defilad, kto rozpostar
profetyczny transparent: Czwarta pielgrzymka ju do wolnej Polski!. Apisz dzisiaj mdrzy
historycy, e nikt si nie spodziewa odzyskania przez Polsk niepodlegoci. No, to byo nas
co najmniej trzech Papie, autor transparentu ija. Z1987r. zapada mi wpami jeszcze poetycka modlitwa Ojca witego wGdyni iimponujcy otarz karawela grujca
nad milionowym tumem na gdaskiej Zaspie.
Bylimy zOjcem witym zawsze wszdzie tam, gdzie moglimy wspominajc lata jego
pontyfikatu, bd mg powiedzie tak, pamitam, ja te tam byem. WWarszawie, Radomiu, Krakowie, Czstochowie, Zakopanem. Od roku 1991 do 2002. Gdy spod rzebionego wpotnych tatrzaskich smrekach otarza Jan Pawe II spoglda na Tatry, nie sposb byo
ukry wzruszenia. WLudmierzu Papie-gral mg znw dotkn bera Gadziny Podhala,
ktre kiedy, jako mody biskup, upadajce na ziemi pochwyci wlocie.
Ty bees papieem! usysza od grali.
Poza Polsk za Ojcem witym podyem do Lewoczy, gdzie setki tysicy Sowakw
wciszy suchao sw papieskich nawoujcych do mioci midzy narodami. Sowacja bya
wieo po rozwodzie zCzechami, ana Bakanach laa si krew. Ido Parya, gdzie wczasie
wiatowego Dnia Modziey zprawdziwym osupieniem obserwowaem nage przebudzenie si doszcztnie rzekomo zlaicyzowanego miasta.
Wiem, e s tacy, ktrzy uwaaj, i nie trzeba nigdzie rusza si zmiejsca, by wspprzeywa obecno witych naszych czasw. Moe maj racj. Ja jednak sdz, e obecno wnaszym czasie ludzi witych, takich jak Jan Pawe II, Matka Teresa, ksidz Jerzy
Popieuszko, bya cudownym boskim darem. Iszczciem byo by tam, gdzie oni, sucha
ich sw ioddycha tym samym powietrzem.
Dwa razy twarz wtwarz spotkaem si zJanem Pawem II. Po raz pierwszy wBazylice
witego Piotra na pocztku lat dziewidziesitych. Gbokie spojrzenie woczy. Jedno
zdanie: Skd jestecie?. Ipoczucie wielkiej siy iciepa, gdy caowaem jego rce. Papie by wwczas wwietnej formie. Po bazylice chodzi szybko ipewnie.
W 1996 roku na prywatnej audiencji wCastel Gandolfo mielimy szczcie by duej
razem. Mj brat stryjeczny Artur bra lub wBazylice witego Piotra. Dla niego nie byo
rzeczy niemoliwych, tote uzyskanie zgody na prywatn audiencj papiesk dla naszej
gromadki nie bardzo mnie zdziwio. Jan Pawe II, ujrzany zbliska po latach, by duo starszy, jakby mijajcy czas dowiadcza go szczeglnie. Niemal nie chodzi. Nie zmienio si
jedno nadal promieniowao od niego wielkie duchowe ciepo.
Gdy zjedalimy zGr Albaskich, obejrzaem si do tyu. Nad zielonymi wzgrzami
wczyy si biae oboki. Jeden znich przewietlony by barokowym, pomaraczowym wiatem. Rozpywa si wolno wgorcym, sierpniowym powietrzu.
Niemal cae moje dorose ycie przeyem zJanem Pawem II. To on je zmieni. Wiem,
e oglda teraz Boga twarz wtwarz. Ale jest mi smutno. Bardzo.

RELACJE I WSPOMNIENIA

J AN ARYN, BEP IPN

MOJE SPOTK ANIA

ZOJCEM WITYM
Wszystko zaczo si wpadzierniku 1978r. Byem wzruszony, szczliwy. Wydawao mi si, e przewidziaem przyszo: mwiem, i papieem zostanie Polak. Dzi ju nie pamitam, czy tak byo naprawd.
W lipcu 1978r. po raz kolejny nie zdaem na studia wysze; od wrzenia musiaem
zatem kontynuowa nauk wjednej ze szk pomaturalnych. Szybko znalazem grono bardzo sympatycznych ludzi, take wrd nauczycieli. Wtym czasie Episkopat Polski walczy
zkomunistyczn wadz otermin itras pielgrzymki Jana Pawa II do Ojczyzny. Jako stary
ministrant zapisaem si wswojej parafii (Zbawiciela) do kocielnej suby porzdkowej.
Zblia si pocztek czerwca 1979r. Otrzymaem zadanie, by wdzie przyjazdu Ojca witego do stolicy, azatem wsobot, by obecnym przy Trasie azienkowskiej; Papie wjeda
do serca miasta ulicami wirki iWigury, Wawelsk, Armii Ludowej. Sobota nie bya wwczas dniem wolnym od zaj szkolnych. Iwtedy po raz pierwszy spotkaem Ojca witego.
Abyo to tak. Dyrekcja szkoy pomaturalnej skadaa si zosb mocno partyjnych, przesyconych ideologi marksistowsk. Do tej placwki owiatowej PRL chodzia gwnie modzie
pozawarszawska, zalkniona, szukajca staego miejsca zamieszkania wstolicy (dziewczta
studioway przede wszystkim kandydatw na ma). Grona Pani Dyrektor postanowia
wpitek nawiedzi wszystkie klasy, zadajc uczniom pytanie: kto nastpnego dnia nie przychodzi do szkoy? Dzi to pytanie brzmi niewinnie. Wwczas dla tej modziey byo oczywiste,
i intencj Dyrekcji byo zastraszenie uczniw. Irzeczywicie, przechodzc od klasy do klasy,
Pani Dyrektor nie napotykaa oporu. Uczniowie milczeli. Bya lekcja jzyka niemieckiego,
kiedy dotara do nas. Pado znane nam ju pytanie. Iwtedy jako jedyny wklasie iwszkole
wstaem, informujc spokojnie, e zamierzam nastpnego dnia wita Papiea-Polaka. Zapada cisza, nauczycielka jzyka niemieckiego zrobia si blado-czerwona, zapewne zlkiem czekaa na wyrok. Pani Dyrektor zatrzsa si nerwowo iwyrzucia zsiebie pioruny:
A gdzie solidarno szkolna! Dlaczego to robisz naszej szkole. Rwnie spokojnie, ju pewien swego ostatecznego losu, odrzekem, e spoeczno szkolna nie jest dla mnie najwaniejsz wsplnot wobliczu przyjazdu Ojca witego. Iwtedy staa si rzecz dziwna, Pani
Dyrektor porwaa dziennik, dugopis wjej rku zacz kry po kolejnych nazwiskach zlisty.
Rka zatrzymaa si; przy nazwisku Jan aryn pojawia si adnotacja: zwolniony. Nastpia
przerwa; drzwi iokna zostay otwarte. Aja staem si bohaterem dnia. Caa szkoa walia do
mnie, by pogratulowa izapyta: Co powinnimy zrobi?.
Nastpnego dnia, wsobot, wszkole pozostaa osamotniona Dyrekcja, kilku nauczycieli iuczniw, zktrymi nie wiadomo byo co zrobi. Byem jedynym, ktry legalnie uczestniczy wpowitaniu Ojca witego. Reszta zwiaa. Moje wspomnienia dotycz take wydarze, wktrych wszyscy bralimy udzia. Wczasie pamitnej Mszy w. na placu Zwycistwa
staem daleko od otarza, wcinity midzy drzewo, wiernych imur graniczny na tyach
Paacu Potockich (czyli gmachu Ministerstwa Kultury iSztuki). Wniedziel, uczestniczc
wspotkaniu Papiea zmodzie wroli kocielnego ochroniarza, staem tu przy figurce

84

85

Fot. Arturo Mari

RELACJE I WSPOMNIENIA

Matki Boskiej Passawskiej. Wielki tum

modziey siedzcy na jezdni Krakowskiego Przedmiecia! Ten obraz mam
woczach. Okazao si, e nie jestem
sam, e s nas miliony. Okazao si,
e mona y bez narzucajcej si
wadzy pastwowej, wwczas wsposb niepojty nieobecnej.
Miesic pniej byem ju po egzaminach na wysz uczelni; od padziernika 1979r. podjem studia historyczne. Zkrgw wspomnianej
szkoy pomaturalnej opowiadano mi
tylko, e suyem Dyrekcji wjej pogadankach umoralniajcych za pozytywny przykad sprzeciwu, wodrnieniu od... (tu Dyrekcja wymieniaa
nazwisko kolejnego ucznia).
Latem 1979r., wnagrod za zdane egzaminy, miaem wyjecha do
Hongkongu, gdzie mieszkaa od lat Rodzina arynw u Ojca witego, Castel Gandolfo
moja siostra. Niestety, wadze brytyjskie faktycznie decydujce oprzyznaniu wizy nie chciay wpuci komunisty imusiaem
zadowoli si wdrwk po Europie. Iwtedy zplecakiem inamiotem pod pach wyruszyem
do Rzymu, do Papiea. Nie miaem za duo pienidzy inikogo nie znaem. Wcigu 10 dni
podry nie byo dnia spdzonego wsamotnoci. Jedziem autostopem. Pamitam, jak wPadwie aby to wtorek, pny wieczr zapaem kolejny samochd. Wrodku kierowca,
ysawy mczyzna igromadka rozbawionych dzieci. Pogratulowaem mu dzieci. Od czego
trzeba byo zacz. Mj rozmwca lekko si sponi: Jestem ksidzem, mam tutaj wpobliu
wRovigo swoj ma parafi. Wracamy zuczty pizzowej. To pewnie musi by pikny
kociek rzekem. Eh, tam! Taka trzynastowieczna maa witynia odpar ku mojemu
rozbawieniu. Rozmawialimy po francusku; ksidz dowiedzia si, e jestem Polakiem, e
jad do Rzymu. No ijak to moliwe, przecie jutro jest rodowa audiencja. Jak pan zdy?
zafrasowa si kapan. Nagle samochd skrci, wjechalimy na stacj woskiej kolei. Okazao si, e najlepszy dla mnie pocig odchodzi zRovigo o2.00 wnocy; zostaem obdarowany biletem, potem pojechalimy na kolejn kolacj, do jego domu parafialnego. Zdyem jeszcze godzin pospa; zostaem obudzony izawieziony na stacj. Zdyem.
W rod rano byem ju na placu witego Piotra. Niewiele pamitam ztej pierwszej
pielgrzymki do Wiecznego Miasta. Mieszkaem wswoim namiocie na kempingu wPrima
Porta; wieczorem, wrod, siedzielimy przy ognisku zks. Kazimierzem Przydatkiem istudentami SGGW, ktrzy przyjechali zapiewa Ojcu witemu. Wmoim namiocie byo
duo miejsca, kilku studentw gociem wic usiebie. Stolica Apostolska fundowaa
wszystkim pielgrzymom zPolski opaty kempingowe, oile pamitam, w50 proc. Na dwik
sowa Polacco otwieray si woskie usta wumiechu, otwieray si iserca. Wtedy te po
raz pierwszy spotkaem wkawiarni pewnego Niemca, ktry zaprosi mnie nastpnie na
niadanie (w dinsach iz plecakiem nie wygldaem zapewne na bogacza). Opowiada,

RELACJE I WSPOMNIENIA

e zna jedno sowo po polsku: psiakrew, bo walczy wWielkiej Wojnie na froncie niemiecko-rosyjskim rami wrami zPolakami, poddanymi cesarza: Ale dzi mwi
Europa jednoczy si; zobaczy pan, iPapie was zjednoczy. Wydawao mi si to tak dalekie
od ponurej rzeczywistoci wPRL. Kciem si, e my nigdy Niemcom nie wybaczymy...
Podczas kolejnych pielgrzymek Ojca witego wPolsce, tych zlat osiemdziesitych,
byem nadal czonkiem kocielnej suby porzdkowej. Zmieniay si tylko kolory czapeczek: te, szare. W1983r. pamitam ten moment, gdy stojc wzdu chodnika przy pl.
Na Rozdrou, usyszelimy gos zmilicyjnej suki: Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus!. To robio wraenie. Pamitam take te wzruszenia, marsz na Stadion Dziesiciolecia wzdu gmachu KC PZPR: Nic nam nie moecie zrobi mwilimy do siebie. Byem
wKrakowie, wNiepokalanowie; jak tylko mogem, jedziem za Papieem. Wtedy wydawao mi si, e ju nigdy nie bd sta bliej Ojca witego. Jak mao wiedziaem!
Po 1989r. zachorowaem na poriomani. Wraz zmaonk Magosi inasz trjk
dzieci: Ani (ur. 1982r.), Stasiem (1984) iKrzysiem (1988) wcigu lat dziewidziesitych
objechaem niemal ca Europ. Bylimy te wRzymie. Wsierpniu 1995r. mieszkalimy
unaszych przyjaci, Ewy Biliskiej ijej ma Wojciecha, ktry wtym czasie po mierci
ambasadora prof. Henryka Kupiszewskiego by najwyszym rang dyplomat Ambasady RP
przy Stolicy Apostolskiej (wkrtce przyby Stefan Frankiewicz, redaktor Wizi, by obj placwk). Nagle otrzymalimy wiadomo, e nastpnego dnia moemy zosta przyjci przez
Papiea wCastel Gandolfo. Burza mzgw: gdzie znale garnitur, czy nasze dzieci dorosn
do tego wydarzenia, tylechciaoby si powiedzie, usysze. Sprawy wane mieszay si zniewanymi. By 19 sierpnia 1995r., wigilia rocznicy urodzin mojej ony. Papie przyjmowa
pielgrzymw wswej letniej rezydencji. Zostalimy ustawieni wgrupach na wielkim dziedzicu. Po Mszy w. Ojciec wity podchodzi do kadej znich, by odby blisko 10-minutow
rozmow. Obok niego szed ks. Stanisaw Dziwisz. Wojtek przedstawi nas Ojcu witemu,
apotem wycofa si, by da nam moliwo swobodnego porozmawiania zPapieem. Pamitam te 10 minut, a 10 minut sam na sam zOjcem witym.
Najpierw przekazaem Janowi Pawowi II nasz ksik, syntez dziejw Polski napisan
wsplnie zon iAlicj Dybkowsk. Pamitam swj potok sw, ktre wzdenerwowaniu paday rzucane wstron Papiea: Napisalimy histori ojczyst, ku pokrzepieniu serc; oPolakach, odobrych ludziach mwiem, pokazujc zdjcia zokadki: Od Mieszka Ido Jana
Pawa II. Ojciec wity prbowa mi przerwa, pocztkowo bezskutecznie: A gdzie synu
pracujesz? pyta. Skd jestecie? By nadzwyczaj cierpliwy, wsuchany wmoj tyrad,
wypowiadan momentami bez skadu iadu. Chcia mnie pozna. Wkocu Mu si udao,
przerwa mi, zapa za rk, ipowiedzia: No, to wszystko dobrze, ale przecie ty masz dzieci;
widz dwch synw. Modszy, Krzy oktrego reakcj balimy si najbardziej rzuci si
wtym momencie do Ojca witego iwczepi si ustami wjego piercie. Starszy, Sta, zniemiaoci igodnoci, ze czci nawet, patrzy na zbliajc si do niego do Ojca witego. IAnia, zachwycona iwzruszona; ta sama Ania, ktra potrafi by zdyscyplinowana imocna
harcerka. Bylimy zMagosi zachwyceni, oczarowani. Wkilka dni pniej odebralimy
zdjcia autorstwa Arturo Mari czekay uojca Konrada Hejmo, wjego gocinnym centrum
pielgrzymkowym. Do dzi zdobi pokoje moich dzieci teraz ju dorolejszych, amy, jeli
nadal pozostajemy wKociele, to zapewne za spraw tego czowieka Jana Pawa II.
Czy byy to wszystkie nasze rodzinne spotkania zOjcem witym? Oczywicie, nie!
Widywalimy go wielokrotnie podczas kolejnych pielgrzymek do kraju, czytalimy jego homilie. Czy potrafilimy Go zrozumie?

86

JAK STAEM SI PODMIOTEM

Koniec czerwca 1978r., koniec roku szkolnego ikoniec mojej pracy
wXXXVII LO im. Jarosawa Dbrowskiego wWarszawie. Dostaem
od swoich dzieci jako prezent ora wkoronie. To za lekcje historii. Od dyrektor szkoy Ireny Respondek otrzymuj za informacj
otym, e umowa ze mn nie bdzie przeduona. Nie martwi mnie
to specjalnie, bo itak od kilku tygodni mam wkieszeni bilet do
Wrocawia. Co znaczy, e od lipca stan si onierzem ludowego
Wojska Polskiego, asub bd odbywa wAlma Mater polskiej
armii Wyszej Oficerskiej Szkole Wojsk Zmechanizowanych imieniem (jak to mwiono) Tadeusza Kociuszki.
Znalazem si tam po tradycyjnie zakrapianej podry, ktr odbyem wraz zkoleg zroku, Grzegorzem Makiem, wpierwszych dniach lipca 1978r. Moim domem stay si
koszary na ulicy Czajkowskiego koo restauracji Harenda, amatk 3. kompania (ywiecka
to od nazwiska dowdcy porucznika ywieckiego, jednego znielicznych prawdziwych oficerw, jakich spotkaem podczas swojej przygody zwojskiem), wniej za pierwszy pluton.
Pierwsze dni zupenie dziwaczne, inny ni dotychczasowy wiat. Kondensacja strachu,
odwagi, postpowania jak ze Szwejka, uczciwoci, maoci. Wszystko wjednym. Nad tym
dominujca tsknota za domem, maym Michaem iHani.
Rano krzyk: pobudka, pobudka, pobudka wypadamy na korytarz, wpierwszych dniach
myl si buty. Ci wiksi nakadaj te mniejsze, ci mniejsi te, ktre zostay. Kto si wywrci, kto dosta ataku miechu. Cyrk.
Po niadaniu iobowizkowym apelu wymarsz na wiczenia. Kopiemy, czogamy si,
do duo strzelamy, jak na oszczdzajce pienidze (L)WP. Dostajemy solidny wycisk, ito
wbrew oglnie przyjtej teorii, e wy, studenci, to wogle nie bylicie wwojsku.
Zewntrzny proces uniformizacji postpuje. Obrbka przynosi stopniowo efekty. Dzie
wdzie to samo: pobudka, rejony, wiczenia, lekcje (!), obiad, praca wasna. Po kilku
dniach zaczynamy si powoli poznawa. S rni koledzy. Kilku historykw, lenik, studenci
AWF zWrocawia iKatowic, zAkademii Rolniczych. To celowe pomieszanie materii ma
utrudni zjednej strony stworzenie przez nas jednolitej grupy, zdrugiej za uatwi kierowanie nami. Zapisuj nas wszystkich do organizacji modzieowej nie udao si zapisa
tylko jednego (Jacka Terpiowskiego spni si dzie lub dwa, apniej zabrako dla
niego legitymacji, jeszcze pniej za nie da si zapisa na co zreszt nie byo szalonej
presji zawsze potrzebny by choby jeden orygina).
Z biegiem czasu dowiadujemy si, e jestemy kup gwna, anie magistrami. Agwna
nie naley rusza, bo mierdzi. e Katy to zrobili Niemcy (to, oile dobrze pamitam, wokolicach Dnia Wojska Polskiego 12 padziernika 1978r. oficer prowadzcy zajcia na zadane
przez kolegw osia iBesza pytanie czy obywatel pukownik wierzy wto, co mwi? wypad
zkrzykiem okontrrewolucji zsali wykadowej). Po nakazaniu piewu (My Pierwsza Brygada)
druynie, ja zkolei dowiedziaem si od porucznika Curyy, e to dziadowska piosenka ilepsza
bdzie Uleciay wrble chmur. Autora tego wiekopomnego dziea niestety nie zapamitaem.

87

RELACJE I WSPOMNIENIA

P IOTR YSAKOWSKI, BEP IPN

RELACJE I WSPOMNIENIA

Tak dzie po dniu uczc si oniezwycionoci naszego wielkiego sojusznika iwalczc

zBundeswehr, ktra nacieraa na nasz miujc pokj ojczyzn od zachodu szczeglnie
za zkierunku Legnicy (tego nie moglimy waden sposb poj, jak to by moe, e wrg
naciera ztego wanie miasta, skoro tam stacjonuje dowdztwo Pnocnej Grupy Armii ZSSR
wPolsce czyby si tak szybko poddali!?), krok po kroku zblialimy si do przysigi. Ztej
uroczystoci pamitam tylko kompletn cisz na placu, gdy przyszo do przysigania na
wierno ibraterstwo broni ze wspomnian iniezwycion Armi Czerwon. Potem ju tylko
rutyna, nuda, drobne szykany ze strony zawodowych podchorych (uczciwie trzeba przyzna, e nie wszystkich). Pobudka, mycie, zaprawa (ktrej wszyscy unikali jak ognia, chowajc
si wrowach irygacyjnych), niadanie, wiczenia lub lekcje, obiad, lekcje lub praca wasna,
rejony inarastajca nuda wraz znieprawdopodobn tsknot za domem. Do tego cakowite
pozbawienie czowieka moliwoci bycia sob. To ostatnie zarwno przez wtoczenie wtryby
wielkiej machiny, jak izakamuflowany, ale cigy inarastajcy nacisk polityczny.
Tak byo dzie wdzie. 16 padziernika od pobudki nie by pod tym wzgldem inny,
nie rni si od dni poprzednich. A do kolacji.
Jedlimy wstowce swoje pierniki Jaruzelskiego, popijajc herbatk zbromem, gdy
nagle wcaym miecie zaczy bi wkocioach dzwony. Pierwsza, nie do koca mdra
reakcja pewno kto umar. Bicie jednak nie ustawao, wrcz stopniowo si nasilao.
Znowu kilka minut niepewnoci.
Na sal, wktrej jemy, wchodzi Miron Maicki1 (obecny prezes Ruchu) penicy funkcj
zastpcy dowdcy kompanii do spraw politycznych. Ztego, co powiedzia, zapamitaem
tylko jedno: Wojtya zosta papieem. Nastpia krtka chwila ciszy, potem co zupenie
nieprawdopodobnego. Fala entuzjazmu wyrzucia znas rado tak przeogromn, e ani
wtedy, ani tym bardziej teraz (szczeglnie wostatnich dniach) nie da si tego opisa. Nie
wiem, dlaczego ipo co wszyscy naraz rzucili do gry sztuce iplastikowe talerze. To by
pierwszy odruch. Miron tymczasem sta jak wmurowany wziemi. Zchwili na chwil aura
stawaa si jednak coraz bardziej powana Habemus Papam obejrzelimy ze zami
woczach wobowizkowym dzienniku telewizyjnym.
W kadym znas narastaa duma irado, co okrelonego inieokrelonego zarazem.
Rodzia si te pewno, e nikt nam ju nic nie zrobi, e dziki temu jednemu, nieoczekiwanemu zupenie zdarzeniu jestemy wszyscy mocniejsi ilepsi. Tymczasem nasi nadzorcy jakby znikli, zapadli si pod ziemi. Przez prawie cztery dni (byo to wyranie wida)
towarzysze nie bardzo wiedzieli, jak sobie poradzi zproblemem. Myl te, e do koca
nie znaleli wyjcia ztej sytuacji2. Caa suba we Wrocawiu po tym zdarzeniu toczya si
ju owiele bardziej normalnie ispokojnie. Przestalimy by przedmiotami, stalimy si
wreszcie podmiotami. Uczynia to jedna chwila ijeden czowiek.
1
Miron Maicki by koleg zmojego roku studiw historycznych wWarszawie, ktry sub
rozpocz op roku wczeniej ni my. Funkcja za wspomnianego zastpcy dowdcy ds. pol.
nie bya niczym innym ni funkcj kompanijnego kapusty lub uchola, jak to wtedy mwiono, tyle e oMironie nie mog powiedzie wmikroskali nic zego.
2
Nastpnego dnia mielimy tzw. czno rozpaczliwie nudna praca na radiostacji przeobrazia si wwyjtkowo ciekawe zajcia, przestano bowiem na kilka dni zakca Woln
Europ, ktr nasze ukaefki odbieray, jakby nadawano za miedz. Oczywicie obsugujcy ten
sprzt (w tym ija) mieli na uszach suchawki, wszelka komunikacja zobecnymi na sali kolegami
iwobecnoci prowadzcych zajcia oficerw odbywaa si wic za pomoc wrzasku: wanie doniosa Wolna Europa to itamto ijeszcze co innego bez najmniejszych konsekwencji!

88

Fot. ze zbiorw autora

Oficera tego wraz zdrugim znanym mi wojskowym widywaem wtrakcie Mszy wokolicach kocioa w. Anny ina placu Trzech Krzyy krtko po zamordowaniu ks. Jerzego Popieuszki. Obaj wyranie mieli co duego pod kurtkami (radiotelefony, magnetofony?). Wspomniany oficer suy wWojsku Polskim jeszcze dugo po 1989r.
4
Potem jeszcze dowdztwo jednostek wydao rozkaz (komunikowany nam przez oficerw politycznych) ozakazie strojenia kwiatami ipodobiznami Ojca witego balkonw iokien mieszka.

89

RELACJE I WSPOMNIENIA

Po p roku we Wrocawiu
wrciem wstopniu plutonowego podchorego do Warszawy, gdzie spdziem kolejne
sze miesicy wNadwilaskich Jednostkach Wojskowych
MSW. Na ten czas przypada
pierwsza pielgrzymka Jana
Pawa II do Kraju.
Obecno Ojca witego
starano si przemilcze (naszej podmiotowoci jednak
nie dao si ju zniszczy),
unikano mwienia na ten temat. Aycie wanie spatao
towarzyszom ogromnego figla
wpostaci pielgrzymki Papiea do Polski.
Od lewej: Wodzimierz Kowalski, Piotr ysakowski
Midzy innymi mj pluton,
iJacek Gorajski
zktrym przebywaem wtedy
na szkoleniu unitarnym na
poligonie wRaduczu, przeznaczono do zabezpieczania pielgrzymki. Przed powrotem do
Warszawy bylimy szkoleni politycznie przez kapitana Gorzelaczyka3, ktry wanie wrci
zwanej dla Polski Ludowej misji iwidzia Papiea, jak caowa ziemi ale dlaczego?
zastanawia si ten przenikliwie inteligentny oficer, nakazujc rwnoczenie, by nikt, kto nie
bdzie peni suby wczasie przejazdu Papiea, nie uczestniczy wpowitaniu na trasie4.
Starano si zniechci te winny sposb do udziau wpapieskiej Mszy, puszczajc wobieg
informacje oolbrzymiej liczbie ludzi, ktrzy maj przyby na wczesny plac Zwycistwa, co
miao grozi tumultem imoliwymi ofiarami. Nikt oczywicie si tym nie przejmowa iwikszo podchorych udaa si zobaczy ipozdrowi Ojca witego.
Po przyjedzie do Warszawy moi onierze otrzymali polowe mundury milicyjne, wktrych mieli zabezpiecza przejazdy iMsze. onierze pochodzcy zrnych bardzo rodowisk zaprotestowali. Nie jestemy milicjantami, nie jestemy ZOMO mwili chopcy.
Wygrali, nie kazano im nakada milicyjnych uniformw.
Oni te stali si podmiotami!

RELACJE I WSPOMNIENIA

T ADEUSZ RUZIKOWSKI, BEP IPN

SL ZIEMI
wiatowy Dzie Modziey, pierwsze wXXI wieku midzynarodowe
spotkanie modych ludzi (uczestnicy ze 172 pastw) zPapieem Janem PawemII, odbyo si wToronto wdniach 1828 lipca 2002 r.
(wjzyku Huronw plemienia miejscowych Indian Toronto oznacza miejsce spotka). Tematem przewodnim spotkania by fragment Ewangelii w. Mateusza Wy jestecie sol ziemi, wy jestecie
wiatem wiata.
Do uczestnictwa wspotkaniu przygotowywalimy si wkociele akademickim w. Anny
wWarszawie, skd pojechaa kilkudziesicioosobowa grupa modziey (zarwno modszej,
jak istarszej). Zniecierpliwoci iradoci odliczalimy dni do wyjazdu na spotkanie zJanem Pawem II oraz modymi pielgrzymami zcaego wiata. Rne byy motywacje, ktre
skaniay do podry do Toronto. Oczywicie bya to szansa na zobaczenie Papiea (dla
wielu po raz pierwszy) oraz wysuchania jego sw skierowanych do modych ludzi. Wielu
chciao wten sposb pogbi swoj wiar, ale take wykorzysta moliwo poznania
przedstawicieli innych kultur, narodowoci. Te rnorodne oczekiwania zabralimy ze sob
na spotkanie zOjcem witym na kanadyjsk ziemi.
Wyruszylimy zWarszawy 16 lipca autobusem do Amsterdamu. Stamtd samolotem
bezporednio do Toronto, gdzie 18 lipca przywita nas deszcz oraz niesamowity upa, potgowany du wilgotnoci powietrza niespotykan wPolsce (spowodowan ssiedztwem
jeziora Ontario). Uczestnicy naszej grupy zostali przewiezieni do polskiej parafii wLondon,
miecie znajdujcym si wokolicach Toronto. Tam przekazano nas pod opiek rodzin
zmiejscowej parafii, ktre zaoferoway nam swoj gocin. Trafiem (wraz zdwoma modszymi kolegami) do polskiej rodziny emigrantw modego pokolenia, okresu przeomu roku
1989. Przyjto nas niezwykle serdecznie, zapewniono wspaniae warunki pobytu. Przebywajc wLondon kilka dni, miaem okazj pozna ich ycie, codzienne trudnoci, zktrymi
si borykali. Ku mojemu zaskoczeniu odczuwali ogromn tsknot za krajem, cho tu
zapucili ju mocno korzenie. Gdy crka gospodarzy pokazywaa nam zsamochodu miasto,
po raz pierwszy naprawd odczuem amerykaskie odlegoci, ktre wyrazicie odrniay
Kanad od europejskich, znanych mi dotd warunkw. Mogem przyjrze si stylowemu
kampusowi University of Western Ontario.
Wgoszczcej nas parafii wLondon odbyway si codzienne modlitwy, ktrych uczestnikami byli zarwno gocie zPolski, jak imiejscowa spoeczno parafialna. Mielimy take okazj zobaczy prbk pikna amerykaskiej przyrody wodospad Niagara. Na wycieczk
zabraa nas rodzina, uktrej przebywalimy. Wieczorem wodospad mieni si bajkowo feeri
kolorw, aniebo rozwietlay wiata nieodlegego amerykaskiego miasta Buffalo. Odwiedzilimy take pobliskie jezioro, wktrym ze wzgldu na padajcy deszcz zamoczylimy jedynie stopy. Na zakoczenie pobytu wLondon, 22 lipca, grupy uczestnikw DM zebray si
wSt. Thomas na uroczystoci ku czci kanadyjskich witych ibogosawionych. Zaprezentowano ich biografie oraz portrety. Wtym miejscu po raz pierwszy modzi przebywajcy wdiecezji London zgromadzili si wwikszej liczbie. Uczestnikw spotkania dowoziy dziesitki,

90

Fot. ze zbiorw autora

RELACJE I WSPOMNIENIA

Modzie z caego wiata podczas spotkania w Toronto

jeeli nie setki autokarw. Panowaa wspaniaa atmosfera midzynarodowej wsplnoty, zarwno wmodlitwie, jak ikontaktach midzyludzkich. Miaem moliwo poznania przedstawicieli tak rnych krajw jak Argentyna czy Zambia. Okazao si, e ci modzi ludzie maj
podobne codzienne problemy, niezalenie od koloru skry czy miejsca zamieszkania. Po
zakoczeniu naboestwa udalimy si wporze poobiedniej autobusami do Toronto.
Zostalimy przyjci wparafii St. Martin of Tours wMississauga, czci Toronto, gdzie przygarny nas miejscowe rodziny zarwno polskie, jak inp. filipiskie czy nawet hinduskie1.
Ta mozaika narodowoci ikultur wrodzinach ina ulicach Toronto towarzyszya nam ju do
koca pobytu wKanadzie. Przyjcie przez goszczc nas rodzin znw byo niezwykle ciepe
iserdeczne. Kilka nastpnych dni powicilimy na katechez wkociele parafialnym, atake na uczestnictwo wtowarzyszcych dniom modziey imprezach. Na terenie wystawienniczym Exhibition Place odbyway si koncerty. Sprawowano tam take sakrament pokuty.
25 lipca na terenie wystawienniczym powitalimy Ojca witego, ktry przypomnia znaczenie ewangelicznych bogosawiestw wyciu chrzecijanina: Osiem bogosawiestw to
drogowskazy, ktre wskazuj nam kierunek wdrwki2. Wramach festiwalu kultur, towarzyszcego wiatowemu Dniu Modziey wToronto, odby si Dzie Polski wCentennial Park.
Byo to kilkutysiczne zgromadzenie Polonii oraz polskich uczestnikw DM. Wmiejscu zebrania odbyway si koncerty zespow polonijnych, atake artystw zPolski. Niezwyky by
1

Informacja uczestniczki wyjazdu, Justyny Bojdziskiej.

wit nowego tysiclecia, Homilie Jan Pawe II, fot. A. Bujak, red. L. Sosnowski, Krakw
2002, s. 37.
2

91

RELACJE I WSPOMNIENIA

wystp artysty pozbawionego rk, grajcego nogami. Odprawiona zostaa take Msza wita
koncelebrowana zudziaem kardynaa Jzefa Glempa, Prymasa Polski, ktry wzywa nas do
wypynicia na gbi. Na zakoczenie wszystkich zebranych ugoszczono polsk kuchni.
Niezwykym wydarzeniem okazao si naboestwo Drogi Krzyowej na ulicach Toronto
nastpnego dnia, wpitek 26 lipca. Autorem rozmyla czytanych przy kadej ze stacji
Drogi Krzyowej by Ojciec wity. Poczenie otoczenia wielkiego miasta ztymi rozwaaniami zrobio na wielu niesamowite, poruszajce wraenie. Dziki bezporedniemu przekazowi telewizyjnemu Papie uczestniczy wraz zmodzie wprzeywaniu tego niezwykego misterium. Jak wspomina jedna zuczestniczek, pojawienie si Jana Pawa II na ekranach
towarzyszcych zebranym wywoao niezwyky entuzjazm3.
W sobot przed poudniem wyruszylimy na teren lotniska Downsview, aby uczestniczy
wcaonocnym czuwaniu poprzedzajcym gwn uroczysto planowan nastpnego dnia
Msz wit zudziaem Papiea Jana Pawa II. Wieczorem odbyo si czuwanie zPapieem.
Ojciec wity wezwa zebranych, aby nie czekali, gdy bd starsi, by wyruszy na drog witoci. Wczuwaniu modlitewnym wziy udzia setki tysicy modych ludzi zcaego wiata. Zebrani zostali na noc na lotnisku woczekiwaniu na uroczystoci nastpnego dnia. Iwtedy wraz
zsetkami modych ludzi, dzierc polskie flagi, rozpoczlimy wgrupach biegi wok sektorw,
atake piewalimy polski hymn ipolskie piosenki. Bylimy ogromnie dumni ze swojej polskoci
itego, e nasz rodak jest Papieem. Cieszyem si, e mog to manifestowa tysice kilometrw od mojej Ojczyzny. Po penym wrae wieczorze zasnlimy kamiennym snem. Nad ranem obudzio nas oberwanie chmury. Ulewa przemoczya wszystkich iwszystko. Wstrugach
deszczu powitalimy Papiea huraganowymi brawami iokrzykami radoci. Wkrtce potem,
podczas Mszy, niebo wypogodzio si iukazao pikne kanadyjskie soce, ktre towarzyszyo
nam do koca uroczystoci. Papie pomimo swojej saboci fizycznej mwi gono idobitnie,
czym wszystkich zaskoczy. Swoje rozwaania koncentrowa wok sw stanowicych motto
wiatowego Dnia Modziey: wy jestecie sol dla ziemi, wy jestecie wiatem wiata. Zaapelowa, abymy wsuchiwali siwgos Chrystusa. Podkrela take grob odrzucenia Boga
we wspczesnym wiecie, ale zarazem akcentowa, e modzi ludzie s nadziej dla wiata
iKocioa. Zaapelowa do modych owybr nauki Chrystusa jako podstawy budowania przyszoci. Uwiadamia, e jestemy apostoami trzeciego tysiclecia4. Na papieskie sowa modzi ludzie reagowali ywo, przerywajc je wielokrotnie oklaskami iokrzykami radoci.
Wszystkich zebranych ujo take poczucie humoru Papiea. Jan Pawe II, zwracajc
uwag, e wy jestecie modzi, aPapie stary, jednoczenie artobliwie zaznaczy, e
82czy 83 lata to nie to samo co 22 czy 23. Zarazem, czym urzek wszystkich iwywoa
burzliw rado, podkreli, e cigle [pomimo wieku] wpeni utosamia si znaszymi
[modych] aspiracjami. Niezwykle silnie zabrzmiay rwnie sowa Papiea ojego dowiadczeniach ycia wtotalitaryzmie io wynikajcym ztego przekonaniu, e nawet tak trudne
okolicznoci nie mog cakowicie stumi nadziei wsercach modych. Jan Pawe II wzywa
nas, abymy nie pozwolili tej nadziei zgin, ale oparli na niej swoje ycie. Jednej zuczestniczek Mszy najbardziej utkwiy wpamici sowa Papiea: Nie jestemy sum naszych
saboci iupadkw; jestemy sum ojcowskiej mioci do nas inaszej rzeczywistej moli3

Relacja Justyny Bojdziskiej, notatki wzbiorach autora.

wiadkowie mioci, Tygodnik Powszechny nr 31, 4 VIII 2002, s. 8; wykorzystano take
zawarto stron internetowych http://www.wjt2005.de; http://iml.jou.ufl.edu/projects/Spring03/
Schmadebeck/history.htm; http://www.toronto.niedziela.pl.
4

92

Fot. ze zbiorw autora

RELACJE I WSPOMNIENIA

Autor (z plecakiem) wrd nowo poznanych przyjaci

woci bycia obrazem Jego Syna5. Papie zakoczy swoj homili wzruszajc modlitw,
podczas ktrej ponownie powrci do motta XVII wiatowego Dnia Modziey iprosi oto,
bymy byli sol ziemi iwiatem wiata uprogu trzeciego tysiclecia chrzecijastwa.
Jeden zuczestnikw tego spotkania zPapieem wspomina: DM odnowiy moj wiar na progu nowego tysiclecia. Bezporedni kontakt zcierpicym Janem Pawem II uwiadomi mi, e wiele saboci mona przemc dziki silnej wierze iwytrwaoci. [] urzek
mnie wyjtkowy klimat wsplnoty wwierze. Niezalenie od koloru skry, pochodzenia, czulimy si jedn wielk owczarni, ktra wsuchiwaa si wsowa pasterza Papiea Jana
Pawa II goszcego nam Chrystusa jako fundament ycia wnowym tysicleciu6.
Po zakoczeniu Mszy witej iogoszeniu informacji omiejscu nastpnego spotkania
(Kolonia w2005r.) powrcilimy do domw goszczcych nas rodzin. Kolejne dwa dni byy
powicone odpoczynkowi, zwiedzaniu wasnym sumptem Toronto (wspilimy si na CN
Tower wie telewizyjn) iokolic (odwiedzilimy Midland, odlege ook. 200 km sanktuarium kanadyjskich mczennikw). Pniej pozostao ju tylko przygotowanie do wyjazdu
powrotnego. 31 lipca zbagaem osobistych dowiadcze, atake ztymi wluku bagaowym, udalimy si wdrog powrotn do Polski, gdzie zradoci dzielilimy si naszymi
niezwykymi dowiadczeniami. Jechalimy radoni, bo wniedalekiej perspektywie byo
nastpne, ponowne spotkanie zPapieem Polakiem na krakowskich Boniach.
2 kwietnia 2005r. okazao si, e spotkanie wToronto byo dla mnie ostatnim wiatowym Dniem Modziey zudziaem Jana Pawa II. Sowa Papiea, jego bezporedni kontakt
zmodymi, wielokulturowa atmosfera spotkania zostawiy wmoim yciu ipamici trway lad.
5
6

Relacja Justyny Bojdziskiej, notatki wzbiorach autora; wiadkowie mioci, op. cit.
Relacja Macieja Sadowskiego, notatki wzbiorach autora.

93

Sitodruk ze zbiorw Jarosawa Wrblewskiego

DWA LISTY ZPOLSKI

NAUCZYCIELE HISTORII DO PAPIEA (31 MAJA 1981R.)
Warto przypomnie Czytelnikom dwa listy podpisane przez przeszo
700 nauczycieli zcaej Polski, przede wszystkim nauczycieli historii
zrzeszonych wSolidarnoci askierowane przez nich do Ojca witego 31 maja 1981r., wdniu pogrzebu wstolicy prymasa Stefana
Wyszyskiego. Wtym czasie Jan Pawe II znajdowa si wszpitalu, po
zamachu na Jego ycie dokonanym 13 maja na placu witego Piotra.
Nastrj chwili by wic szczeglny wstrzs po zamachu pogbiony zosta osieroceniem stolicy prymasowskiej, ale iwikszoci Polakw przez Kardynaa-Prymasa. Wtym
samym czasie trway wielkie zmiany wpolskich szkoach, nauczyciele zSolidarnoci wieo
rozpoczli wielk rewizj programw jzyka ihistorii ojczystej, usiowali odkama zafaszowan, komunistyczn wizj naszych dziejw inarodowej literatury.
Naley zwrci uwag na zdanie koczce list pierwszy. wier wieku pniej, na
wie omierci Jana Pawa II, czujemy chyba to samo nasze myli iserca: nie s one
wolne od troski iniepokoju, lecz przede wszystkim przeniknite nadziej idobr wol.
Dokument nr 1
Warszawa, dnia 31 maja 1981r.
OGLNOPOLSKI ZESP
HISTORYCZNY PRZY SEKCJI
OWIATY IWYCHOWANIA
NSZZ SOLIDARNO

JEGO WITOBLIWO
JAN PAWE II
Rzym

Komisja Organizacyjna Oglnopolskiego Zespou Historycznego przy

Sekcji Owiaty iWychowania NSZZ SOLIDARNO1 przesya Ci, Ojcze wi-

Nauczyciele oraz pracownicy instytucji owiatowych iwychowaczych powoali pierwsze samodzielne struktury zwizkowe, wcznoci zpowstajc Solidarnoci, we wrzeniu 1980r.
wGdasku iWarszawie. 12 X tr. powstaa, na zjedzie zjednoczeniowym wGdasku, Krajowa
Komisja Koordynacyjna Owiaty iWychowania NSZZ Solidarno. 4 III 1981r. wRegionie
Mazowsze S powstaa Regionalna Komisja Koordynacyjna OiW. Podczas zjazdu wGdasku
1112 IV 1981r. KKK OiW przeksztacia si wKrajow Sekcj OiW, jako 68. sekcj branow
NSZZ S. Wposzczeglnych regionach zwizkowych powstay za sekcje regionalne owiaty
iwychowania. WWarszawie nauczyciele historii powoali ju wczeniej Regionalny Zesp Historyczno-Owiatowy, ktrego czonkowie rozpoczli przygotowania do podjcia negocjacji zMinisterstwem Owiaty iWychowania majcych zaowocowa zmianami wnauczaniu historii wszkoach. 12 III 1981r., na dzie przed rozpoczciem tych negocjacji, powoano Komitet Zaoycielski
Oglnopolskiego Zespou Historycznego. Wjego skad weszli m.in. nauczyciele szk warszawskich, ktrzy powoali nastpnie wasny Regionalny Zesp Historyczny Owiaty NSZZ S.

95

DOKUMENTY

JACEK UREK, BEP IPN

DOKUMENTY

ty, list od nauczycieli historii zrzeszonych wnaszym Zwizku2; do ich podpisw doczyli wniektrych orodkach swe podpisy iinni nauczyciele.
Zarazem kierujemy do Ciebie, Ojcze wity, wyrazy najgbszej czci iprzywizania, wraz zyczeniami jak najszybszego powrotu do peni si, wimieniu IKrajowego Zjazdu Oglnopolskiego Zespou Historycznego przy Sekcji Owiaty iWychowania NSZZ Solidarno3, obradujcego dzisiaj
wWarszawie ireprezentujcego, poprzez osoby 48 delegatw, makroregiony naszego Zwizku: Wybrzee, Pomorze, Pojezierze, Maopolsk, Maopolsk rodkowo-Wschodni iPoudniowo-Wschodni, Region Wielkopolsko-Kujawski, Region Centralny, Region witokrzyski, Dolny lsk, lsk
zZagbiem oraz Mazowsze.
W dniu, wktrym oddajemy ostatnie posug naszemu wielkiemu Prymasowi4, tym gorcej zwracamy ku Tobie, Ojcze wity, nasze myli iserca:
nie s one wolne od troski iniepokoju, lecz przede wszystkim przeniknite
nadziej idobr wol.
Dokument nr 2
/Odpis listu skierowanego do Ojca w. dn. 31 maja 1981 przez nauczycieli historii,
podpisanego przez ponad 700 osb/5
JEGO WITOBLIWO
JAN PAWE II
RZYM
My, polscy nauczyciele historii, zrzeszeni wNSZZ Solidarno, arwnie nie nalecy do tego Zwizku, doczamy si do tysicy ludzi dobrej
woli zcaego wiata iz naszej Ojczyzny, kierujc do Ciebie, Ojcze wity,
gorce yczenia jak najszybszego powrotu do zdrowia.
2

List drukujemy poniej.

Poczas zjazdu OZH przybra nazw Oglnopolskiego Zespou Historyczno-Owiatowego
iupowani wybranych przedstawicieli do dalszych negocjacji zMinisterstwem Owiaty iWychowania. Odbya si take reelekcja dotychczasowej przewodniczcej, dr Boeny Wyrozumskiej. II Krajowy Zjazd zaplanowano na luty 1982r. Komisja Organizacyjna OZHO odbya
jeszcze narad robocz 19 IX 1981r. wWarszawie, gromadzc okoo 80 nauczycieli zcaego kraju. Wybr literatury: A. Achmatowicz, Jak doszo do zmiany nauczania historii, Warszawa
1981; J. Autor [Z. upina], Strajk nauczycieli Lubelszczyzny 19 XI 3 XII 1981, Warszawa 1987;
T. Bochwic, Narodziny idziaalno Solidarnoci Owiaty iWychowania 19801989, Warszawa
2000; Wit Mader [T. Bochwic], Walka Solidarnoci ospoeczny ksztat owiaty wPolsce 1980
1981, Warszawa 1986, Londyn 1988; Propozycje doranych zmian nauczania historii wszkoach podstawowych iponadpodstawowych, red. A. Radziwi, Warszawa 1981; Wybr rde
do historii Solidarnoci Owiaty iWychowania 19801989, oprac. J. urek, Warszawa 2000.
4
31 V 1981r. odbyy si wWarszawie na placu Zwycistwa uroczystoci pogrzebowe
prymasa Stefana Wyszyskiego (19001981), bdce jednoczenie wielk manifestacj patriotyczn. Wypowiedzi prymasa zokresu istnienia NSZZ Solidarno zebrane zostay wksice
pt. Koci wsubie narodu, Rzym 1981.
5
Tak woryginale osobny dopisek na maszynie.
3

96

Fot. z Archiwum IPN

6
Autorzy listu nawizuj do sw Ojca witego, wygoszonych podczas jego pierwszej
pielgrzymki do Polski 210 VI 1979r. (bdcej drug wkolejnoci zpodry apostolskich
papiea). Teksty homilii zob. np. w: Sowo papiea. Jan Pawe II wPolsce, Londyn 1979.
7
Czyli dzie zamachu na Ojca witego 13 V 1981r. Zob. S. Labo, Zamach na Papiea
wwietle Fatimy iwcieniu jednej rewolucji, Roma 1988.
8
Bya to pierwsza zencyklik papieskich. Zkomentarzy zob. np. J. Guitton, Niespodzianki
Redemptor hominis. Wpierwsz rocznic encykliki Jana Pawa II, Za iPrzeciw 24 (1980), z. 10.

Podczas Mszy w. na Jasnej Grze, 1983 r.

97

DOKUMENTY

Zarazem sdzimy, e nasz zawd jest, bd powinien by, wysokiej rangi powoaniem, ie to zobowizuje nas do zoenia Ci take owiadczenia,
i nie zapomnielimy niczego zpozostawionego nam przed dwoma laty
wkraju przekazu Twych myli, rzuconych na Placu Zwycistwa wstolicy,
zawartych wwielkiej wizji historycznej zhomilii gnienieskiej iwyraonych wapelu poegnalnym na Boniach Krakowskich6.
Czujemy si odpowiedzialni za konieczno uczenia prawdy itylko
prawdy oraz za ukazywanie dzieciom imodziey wszystkiego, co byo
ijest pikne wdziejach powszechnych inaszej Ojczyzny.
Habica godno kadego czowieka tragiczna roda na Placu w. Piotra7 wesza do historii jako ywe wiadectwo raz jeszcze powtrzonego zokrutnym realizmem zmagania si wlosach ludzkoci tego, co najlepsze, ze zem.
Cay wiat, ludzie wierzcy iniewierzcy, s wpeni wiadomi, jakich wartoci czowieczestwa Ty, Ojcze wity, jeste gosicielem ijak cen za wierno
tym prawdom musiae uici. Sprawdziy si wic wsposb jake bolesny
Twe sowa zencykliki Redemptor hominis, e znaczcy nasze czasy postp
techniki icywilizacji nie idzie wparze zrozwojem etyki imoralnoci8.
Pragniemy Ci, Ojcze wity, zapewni ogbokim zrozumieniu ywionym przez nas dla Twych idei oraz onaszej gotowoci suenia tym ideom
dla dobra czowieka.

Plac witego Piotra podczas pogrzebu Jana Pawa II, fot. Jakub Trbacz i Karol Leszczyski

Czy mona w ogle stwierdzi, e Polska

wygraa II wojn wiatow? takie pytanie pada w majowym numerze miesicznika Mwi wieki w dyskusji redakcyjnej z udziaem prof. Eugeniusza
Duraczyskiego, przedstawiciela PAN
wMoskwie, idr. Zbigniewa Wawra, historyka wojskowoci. Od pocztku wojny
celem Polski byo zwycistwo nad III Rzesz. Cel ten zosta osignity, byo to jednak gorzkie zwycistwo.
Rozmwcy zwracaj uwag, e obecnie mao
mwi si (szczeglnie na Zachodzie) o wielkim wysiku militarnym Polski w okresie II wojny wiatowej, ipodkrelaj konieczno popularyzacji wiedzy na ten temat. Czy Polska powinna witowa rocznic
zakoczenia wojny, skoro zapacilimy cen tak wysok? Na to pytanie rozmwcy odpowiadaj twierdzco, wskazujc na fakt, e zmiany terytorialne byy wynikiem sytuacji politycznej, na ktr mielimy ograniczony wpyw. Czy jednak witowa
zwycistwo 9 maja, tak jak chc tego Rosjanie, ktrzy w ten sposb zaznaczaj swoj
decydujc rol w dziejach II wojny, czy te wedug tradycji europejskiej: 8 maja?
W nawizaniu do tej rocznicy Mwi wieki publikuj ciekawy dokument, ktrego
tre miaa wielki wpyw na powojenn polityk Stanw Zjednoczonych wobec Rosji iEuropy. To synny telegram Georgea F. Kennana (19042005), dyplomaty, jednego z gwnych twrcw amerykaskiej polityki zagranicznej w czasie prezydentury Trumana. W lutym
1946 roku wysa on depesz dyplomatyczn, w ktrej zawar analiz biecej polityki
ZSRR, systemu jej promocji (propagandy) iwdraania wewntrz ZSRR ina arenie midzynarodowej. Kennan przekaza swoje uzasadnione obawy, e ZSRR nie bdzie uczciwym
partnerem w kontaktach ze Stanami Zjednoczonymi. Jego list by impulsem, ktry popchn
Stany Zjednoczone ku zimnej wojnie.
Inna zimna wojna jest tematem tekstu Piotra Szlanty Wojna przeoona. Przedstawia on kulisy
aneksji Boni iHercegowiny, dokonanej przez Austro-Wgry w 1908 roku. Tempo austriackowgierskich poczyna wywoao wielkie niezadowolenie rosyjskiej opinii publicznej. Organizowano manifestacje inawoywano rzd do wsparcia Sowian w walce z germaskimi ciemiycielami. Oskarano Austro-Wgry o pozbawienie Rosji owocw jej dwustuletniej, prowadzonej
przy duych nakadach ludzkich ifinansowych, polityki bakaskiej. [...] Na Wyspach Brytyjskich
aneksj odebrano jako krok wymierzony w nowy, liberalny rzd turecki. [...] Jednak najwiksze
emocje aneksja wywoaa w Serbii. Europa stana na krawdzi wojny; nastpia mobilizacja
izwikszenie produkcji na cele militarne. W 1909 roku presja niemieckiej dyplomacji spowodowaa, e Rosjanie odstpili od roszcze izawarto porozumienie. Konsekwencje kryzysu aneksyjnego byy jednak zgubne dla Niemiec iAustro-Wgier, a Rosjanie wyszli z niego upokorzeni.
E.G.

99

RECENZJE

KTO W YGRA WOJN

Fot. z Archiwum IPN

Totus Tuus!
Jestem, o Matko, cay Twj
i wszystko moje jest Twoim!
Wszystko moje:
a wic take moja Ojczyzna,
mj Nard
Jan Pawe II

NOWOCI

IPN
Koci w PRL to prba przyblienia czytelnikowi wanego tematu z najnowszych dziejw
Polski. Autor opowiada oniezmiennych warunkach formalnoprawnych dziaalnoci Kocioa katolickiego obowizujcych w pastwie
komunistycznym, zarzdzanym w sposb totalitarny przez ateistyczn parti, o polityce
wyznaniowej tego pastwa, zalenej m.in. od
oporu Kocioa i saboci rzdzcych, wkocu
o rzeczywistej pozycji katolicyzmu w Polsce
wtym okresie. Prac wzbogacaj liczne zdjcia i dokumenty do niedawna skrywane przed
opini publiczn, pochodzce m.in. zArchiwum Instytutu Pamici Narodowej.

Metody Pracy Operacyjnej Aparatu Bezpieczestwa Wobec

Kociow IZwizkw Wyznaniowych 19451989 zawieraj niepublikowane dotychczas dokumenty pionu kocielnego aparatu bezpieczestwa (s wrd nich m.in.
instrukcje, raporty, plany dziaa operacyjnych, materiay
szkoleniowe, korespondencja wewntrzna). Materiay, ktre
zachoway si po kilku akcjach niszczenia dokumentw byego Departamentu IV MSW, pokazuj wachlarz rodkw
imetod stosowanych przeciwko Kocioowi katolickiemu iinnym zwizkom wyznaniowym w Polsce.