cena 6,50 z (w tym 0% VAT)

numer indeksu 374431

nakad 3500 egz.
Biaostockie
midzy
cywilizacjami
9 7 7 1 6 4 1 9 5 6 0 0 1
ISSN 1641- 9561
N R 1 2 ( 5 9 )
g r u d z i e
2 0 0 5
Biaostockie
midzy
cywilizacjami
numer indeksu 374431
nakad 3500 egz.
cena 6,50 z (w tym 0% VAT)
B I U L E T Y N
B I U L E T Y N
I NST YT UT U PAMI CI NARODOWE J
I NST YT UT U PAMI CI NARODOWE J
ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystok
tel. (0-85) 664 57 03
ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia
tel. (0-58) 660 67 00
fax (0-58) 660 67 01
ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice
tel. (0-32) 609 98 40
ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw
tel. (0-12) 421 11 00
ul. Wieniawska 15, 20-071 Lublin
tel. (0-81) 534 59 11
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d
tel. (0-42) 616 27 45
ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna
tel. (0-61) 835 69 00
ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw
tel. (0-17) 860 60 18
ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin
tel. (0-91) 484 98 00
pl. Krasiskich 2/4/6, 00-207 Warszawa
tel. (0-22) 530 86 25
ul. Sotysowicka 23, 51-168 Wrocaw
tel. (0-71) 326 76 00
BIAYSTOK
GDYNIA
KATOWICE
KRAKW
LUBLIN
D
POZNA
RZESZW
SZCZECIN
WARSZAWA
WROCAW
ADRESY I TELEFONY ODDZIAW IPN W POLSCE
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Redaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN
Zesp redakcyjny: Wadysaw Buhak (redaktor naczelny),
Janusz Kotaski, Pawe Machcewicz, Krzysztof Madej,
Bartomiej Noszczak, Barbara Polak, Jan M. Ruman
Projekt graficzny: Krzysztof Findziski
Redakcja techniczna: Andrzej Broniak
Skad iamanie: Wojciech Czaplicki
Korekta: Anna Kaniewska
Adres: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
Tel. (0-22) 581 89 24, fax (0-22) 581 89 26
e-mail: Barbara.Polak@ipn.gov.pl
http://www.ipn.gov.pl
Druk: Instytut Technologii Eksploatacji
ul. Puaskiego 6/10, 26-600 Radom
1 11 11
I NSTYTUTU PAMI CI NARODOWEJ
B I U L E T Y N
NR 12 ( 59)
GRUDZI E
2005
SPIS TRECI
ROZMOWY BIULETYNU
Midzy cywilizacjami o dwudziestowiecznych losach mieszkacw o dwudziestowiecznych losach mieszkacw o dwudziestowiecznych losach mieszkacw o dwudziestowiecznych losach mieszkacw o dwudziestowiecznych losach mieszkacw
wojewdztwa biaostockiego z Adamem Dobroskim, Janem Milewskim wojewdztwa biaostockiego z Adamem Dobroskim, Janem Milewskim wojewdztwa biaostockiego z Adamem Dobroskim, Janem Milewskim wojewdztwa biaostockiego z Adamem Dobroskim, Janem Milewskim wojewdztwa biaostockiego z Adamem Dobroskim, Janem Milewskim
iEugeniuszem Mironowiczem rozmawia Barbara Polak iEugeniuszem Mironowiczem rozmawia Barbara Polak iEugeniuszem Mironowiczem rozmawia Barbara Polak iEugeniuszem Mironowiczem rozmawia Barbara Polak iEugeniuszem Mironowiczem rozmawia Barbara Polak ........................... 4
KOMENTARZE HISTORYCZNE
Tomasz Danilecki Tomasz Danilecki Tomasz Danilecki Tomasz Danilecki Tomasz Danilecki Dwaj literaci ............................................................ 28
Marcin Zwolski Marcin Zwolski Marcin Zwolski Marcin Zwolski Marcin Zwolski Ostatnia kara mierci na Biaostocczynie .......... 40
Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Krzysztof Szwagrzyk Sdzia-mier. Dziaalno sdziego
Wodzimierza Ostapowicza na Biaostocczynie (19461947) . 47
Krzysztof Sychowicz Krzysztof Sychowicz Krzysztof Sychowicz Krzysztof Sychowicz Krzysztof Sychowicz Przeciwnicy wadzy ludowej. O abp.
Romualdzie Jabrzykowskim ibp. Stanisawie Kostce
ukomskim......................................................................................... 60
Jan Jerzy Milewski Jan Jerzy Milewski Jan Jerzy Milewski Jan Jerzy Milewski Jan Jerzy Milewski Krajobraz po dyskusji ........................................... 70
Anna Pyewska Anna Pyewska Anna Pyewska Anna Pyewska Anna Pyewska Tragedia wSokoach 17 lutego 1945r. ............ 76
DOKUMENTY
Kazimierz Krajewski, Tomasz abuszewski Kazimierz Krajewski, Tomasz abuszewski Kazimierz Krajewski, Tomasz abuszewski Kazimierz Krajewski, Tomasz abuszewski Kazimierz Krajewski, Tomasz abuszewski Przejmowanie struktur
Obszaru Warszawskiego AK
przez Biaostocki Okrg AK-AKO-WIN........................................ 81
Jan Jerzy Milewski, Paulina Nowak Jan Jerzy Milewski, Paulina Nowak Jan Jerzy Milewski, Paulina Nowak Jan Jerzy Milewski, Paulina Nowak Jan Jerzy Milewski, Paulina Nowak Dwa listy wicepremiera
Jana Stanisawa Jankowskiego do siostry ............................... 93
RELACJE I WSPOMNIENIA
Ks. Jzef Kaczyski Ks. Jzef Kaczyski Ks. Jzef Kaczyski Ks. Jzef Kaczyski Ks. Jzef Kaczyski Jak nie udao si uratowa mieszkacw
rodzinnej wsi ..................................................................................... 96
Alicja Maciejowska Alicja Maciejowska Alicja Maciejowska Alicja Maciejowska Alicja Maciejowska Wszelki lad zagin ............................................ 103
RECENZJE
Co moemy da wiatu?....................................................................... 107
LISTY
Karol Komiski Sprawiedliwym Wrd Narodw wiata ..... 108
Na okadce str. pierwsza Na okadce str. pierwsza Na okadce str. pierwsza Na okadce str. pierwsza Na okadce str. pierwsza: pomnik powicony Kazimierzowi Kamiskiemu Huzarowi wNowych
Piekutach, fot. M. Markiewicz; str. czwarta str. czwarta str. czwarta str. czwarta str. czwarta: Pomnik w Krasowie-Czstkach, fot. K. ukowski.
2 22 22
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
Listopadgrudzie 2005
16 listopada Arcybiskup Romuald Jabrzykowski metropolita wileski Arcybiskup Romuald Jabrzykowski metropolita wileski Arcybiskup Romuald Jabrzykowski metropolita wileski Arcybiskup Romuald Jabrzykowski metropolita wileski Arcybiskup Romuald Jabrzykowski metropolita wileski otwarcie
wystawy w Paacu Biskupim w Sejnach siedzibie Muzeum Ziemi Sejne-
skiej oraz podpisanie umowy o wsppracy midzy biaostockim Oddzia-
em IPN a wadzami samorzdowymi Sejn.
17 listopada Z Archiwum X Departamentu Z Archiwum X Departamentu Z Archiwum X Departamentu Z Archiwum X Departamentu Z Archiwum X Departamentu konferencja naukowa przygotowana przez
warszawskie OBEP odbya si w siedzibie IPN w Warszawie. Konferencji
towarzyszya wystawa pod tym samym tytuem.
21 listopada Solidarno 19801989 Solidarno 19801989 Solidarno 19801989 Solidarno 19801989 Solidarno 19801989 wernisa wystawy w Muzeum Regionalnym
wSupcy. Ekspozycj przygotowali pracownicy Muzeum, wykorzystujc m.in.
fragmenty wystawy poznaskiego OBEP Stan wojenny spojrzenie po dwu-
dziestu latach.
22 listopada ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945 ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce 19391945 otwarcie
(przygotowanej przez poznaskie OBEP) wystawy w Muzeum Regionalnym
w Stszewie.
23 listopada Obraz wroga w propagandzie PRL Obraz wroga w propagandzie PRL Obraz wroga w propagandzie PRL Obraz wroga w propagandzie PRL Obraz wroga w propagandzie PRL wystaw dzkiego OBEP zaprezen-
towano w Muzeum Narodowym w Szczecinie.
Powstanie Warszawskie Powstanie Warszawskie Powstanie Warszawskie Powstanie Warszawskie Powstanie Warszawskie otwarcie wystawy w Gimnazjum nr 6 w Pozna-
niu. Aranacj plastyczn opracoway poznaskie OBEP i gimnazjum.
Promocja dwch ksiek zwizanych z histori stosunkw polsko-ukrai- Promocja dwch ksiek zwizanych z histori stosunkw polsko-ukrai- Promocja dwch ksiek zwizanych z histori stosunkw polsko-ukrai- Promocja dwch ksiek zwizanych z histori stosunkw polsko-ukrai- Promocja dwch ksiek zwizanych z histori stosunkw polsko-ukrai-
skich skich skich skich skich odbya si w siedzibie IPN w Warszawie. Zaprezentowano Polskie
Podziemie 19391941. Od Woynia do Pokucia oraz Polacy i Ukraicy
pomidzy dwoma systemami totalitarnymi 19421945. Obie publikacje
opracowaa Wsplna Robocza Grupa Polsko-Ukraiska, ktra dziaa od
1996 r. W skad grupy wchodz archiwici i historycy Suby Bezpiecze-
stwa Ukrainy, MSWiA RP oraz IPN.
24 listopada Prezentacja tomu Aparat bezpieczestwa wobec emigracji politycznej iPo- Prezentacja tomu Aparat bezpieczestwa wobec emigracji politycznej iPo- Prezentacja tomu Aparat bezpieczestwa wobec emigracji politycznej iPo- Prezentacja tomu Aparat bezpieczestwa wobec emigracji politycznej iPo- Prezentacja tomu Aparat bezpieczestwa wobec emigracji politycznej iPo-
lonii lonii lonii lonii lonii (pod red. Ryszarda Terleckiego), zorganizowana przez IPN iStowarzy-
szenie Pracownikw Rozgoni RWE odbya si w Klubie RWE Caf Radio.
Sowieckie i polskie obozy w komunistycznym systemie represji Sowieckie i polskie obozy w komunistycznym systemie represji Sowieckie i polskie obozy w komunistycznym systemie represji Sowieckie i polskie obozy w komunistycznym systemie represji Sowieckie i polskie obozy w komunistycznym systemie represji spotka-
nie Klubu Historycznego im. gen. Stefana Roweckiego Grota w siedzibie
IPN w Warszawie.
2 grudnia Walka UB z opozycj polityczn Walka UB z opozycj polityczn Walka UB z opozycj polityczn Walka UB z opozycj polityczn Walka UB z opozycj polityczn otwarcie wystawy, przygotowanej przez
biaostockie OBUiAD, w siedzibie Regionalnej Dyrekcji Lasw Pastwo-
wych w Biaymstoku.
Narodziny III RP. Przemiany polityczne w skali kraju i regionu Narodziny III RP. Przemiany polityczne w skali kraju i regionu Narodziny III RP. Przemiany polityczne w skali kraju i regionu Narodziny III RP. Przemiany polityczne w skali kraju i regionu Narodziny III RP. Przemiany polityczne w skali kraju i regionu konferen-
cja naukowa w Sali Strumiaskiej Biblioteki Uniwersytetu Szczeciskiego.
6 grudnia Wpyw agentury Suby Bezpieczestwa na ycie spoeczne w Polsce po- Wpyw agentury Suby Bezpieczestwa na ycie spoeczne w Polsce po- Wpyw agentury Suby Bezpieczestwa na ycie spoeczne w Polsce po- Wpyw agentury Suby Bezpieczestwa na ycie spoeczne w Polsce po- Wpyw agentury Suby Bezpieczestwa na ycie spoeczne w Polsce po-
udniowo-wschodniej 19571989 udniowo-wschodniej 19571989 udniowo-wschodniej 19571989 udniowo-wschodniej 19571989 udniowo-wschodniej 19571989 konferencja naukowa zorganizowa-
na przez rzeszowski Oddzia IPN. Konferencji odbywajcej si w siedzibie
IPN w Rzeszowie towarzyszya wystawa Tarcza i miecz wadzy ludowej.
SB na Rzeszowszczynie w latach 19571989.
7 grudnia Podziemie poakowskie w wojewdztwie lsko-dbrowskim w latach 1945 Podziemie poakowskie w wojewdztwie lsko-dbrowskim w latach 1945 Podziemie poakowskie w wojewdztwie lsko-dbrowskim w latach 1945 Podziemie poakowskie w wojewdztwie lsko-dbrowskim w latach 1945 Podziemie poakowskie w wojewdztwie lsko-dbrowskim w latach 1945
1947 1947 1947 1947 1947 promocja ksiki dr. Adama Dziuby w sali Parnassos Biblioteki
lskiej w Katowicach.
Opr spoeczny w Wielkopolsce 19451956 Opr spoeczny w Wielkopolsce 19451956 Opr spoeczny w Wielkopolsce 19451956 Opr spoeczny w Wielkopolsce 19451956 Opr spoeczny w Wielkopolsce 19451956 sesja naukowa przygoto-
wana przez poznaskie OBEP w siedzibie IPN Poznaniu.
3 33 33
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
listopad 2005r. listopad 2005r. listopad 2005r. listopad 2005r. listopad 2005r. od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania
BIAYSTOK 23 2255
BYDGOSZCZ 10 1182
GDASK 48 4064
KATOWICE 41 4158
KIELCE 5 500
KRAKW 55 4281
LUBLIN 31 2576
D 42 2626
POZNA 31 4629
RADOM 26 740
RZESZW 83 3189
SZCZECIN 44 1078
WARSZAWA 36 4879
WROCAW 48 3420
BUiAD 107 6922
RAZEM 630 46 499
WNIOSKI ZREALIZOWANE 21 902 21 902 21 902 21 902 21 902
STATYSTYKA PRZYJMOWANIA WNIOSKW OUDOSTPNIENIE DOKUMENTW/ZAPYTANIE
OSTATUS POKRZYWDZONEGO
8 grudnia Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 Sowieckie pieko 19391956 ekspozycj przygotowan przez pozna-
skie OBEP zaprezentowano w Miejsko-Gminnym Orodku Kultury w Reczu.
9 grudnia Sejm RP wybra Janusza Kurtyk, dyrektora Oddziau IPN w Krakowie, na Sejm RP wybra Janusza Kurtyk, dyrektora Oddziau IPN w Krakowie, na Sejm RP wybra Janusza Kurtyk, dyrektora Oddziau IPN w Krakowie, na Sejm RP wybra Janusza Kurtyk, dyrektora Oddziau IPN w Krakowie, na Sejm RP wybra Janusza Kurtyk, dyrektora Oddziau IPN w Krakowie, na
Prezesa IPN. Prezesa IPN. Prezesa IPN. Prezesa IPN. Prezesa IPN. Janusza Kurtyk poparo 332 posw; przeciw byo 79, a 26
wstrzymao si od gosu.
13 grudnia VII Midzygimnazjalny Konkurs Historyczny VII Midzygimnazjalny Konkurs Historyczny VII Midzygimnazjalny Konkurs Historyczny VII Midzygimnazjalny Konkurs Historyczny VII Midzygimnazjalny Konkurs Historyczny pod hasem eby Polska bya
Polsk... Historia Polski po roku 1945 zosta zorganizowany pod hono-
rowym patronatem dyrektora Oddziau IPN w Biaymstoku prof. dr. hab.
Cezarego Kuklo w Grajewie.
Fina I Konkursu Historycznego im. Marcina Antonowicza Fina I Konkursu Historycznego im. Marcina Antonowicza Fina I Konkursu Historycznego im. Marcina Antonowicza Fina I Konkursu Historycznego im. Marcina Antonowicza Fina I Konkursu Historycznego im. Marcina Antonowicza zosta zorganizo-
wany w Olsztynie przez Stowarzyszenie Represjonowanych w Stanie Wojen-
nym PRO PATRIA, miejscow Delegatur IPN oraz olsztyskie IV LO, ktre-
go absolwentem by zamordowany w stanie wojennym Marcin Antonowicz.
1314 grudnia ladami stoczniowcw. Grudzie 70 ladami stoczniowcw. Grudzie 70 ladami stoczniowcw. Grudzie 70 ladami stoczniowcw. Grudzie 70 ladami stoczniowcw. Grudzie 70 wdrwka historyczna w Gda-
sku, zorganizowana w ramach Historycznego Klubu Turystycznego przy
gdaskim OBEP.
22 grudnia Senat RP zaakceptowa wybr Janusza Kurtyki Senat RP zaakceptowa wybr Janusza Kurtyki Senat RP zaakceptowa wybr Janusza Kurtyki Senat RP zaakceptowa wybr Janusza Kurtyki Senat RP zaakceptowa wybr Janusza Kurtyki na Prezesa Instytutu Pamici
Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.
29 grudnia lubowanie Prezesa Instytutu Pamici Narodowej dr. hab. Janusza Kurtyki lubowanie Prezesa Instytutu Pamici Narodowej dr. hab. Janusza Kurtyki lubowanie Prezesa Instytutu Pamici Narodowej dr. hab. Janusza Kurtyki lubowanie Prezesa Instytutu Pamici Narodowej dr. hab. Janusza Kurtyki lubowanie Prezesa Instytutu Pamici Narodowej dr. hab. Janusza Kurtyki
przed Sejmem RP.
jmr
4 44 44
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
MIDZY CYWILIZACJAMI
O DWUDZIESTOWIECZNYCH LOSACH MIESZKACW
WOJEWDZTWA BIAOSTOCKIEGO Z ADAMEM DOBRO-
SKIM, JANEM JERZYM MILEWSKIM IEUGENIUSZEM MI-
RONOWICZEM ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P. Biaostocczyzna staa si wpowojennym krajobrazie Polski ob- B.P. Biaostocczyzna staa si wpowojennym krajobrazie Polski ob- B.P. Biaostocczyzna staa si wpowojennym krajobrazie Polski ob- B.P. Biaostocczyzna staa si wpowojennym krajobrazie Polski ob- B.P. Biaostocczyzna staa si wpowojennym krajobrazie Polski ob-
szarem kresowym. Region wznacznej mierze majcy charakter rolni- szarem kresowym. Region wznacznej mierze majcy charakter rolni- szarem kresowym. Region wznacznej mierze majcy charakter rolni- szarem kresowym. Region wznacznej mierze majcy charakter rolni- szarem kresowym. Region wznacznej mierze majcy charakter rolni-
czy, zkilkoma wanymi wzami kolejowymi, niewielk infrastruktur czy, zkilkoma wanymi wzami kolejowymi, niewielk infrastruktur czy, zkilkoma wanymi wzami kolejowymi, niewielk infrastruktur czy, zkilkoma wanymi wzami kolejowymi, niewielk infrastruktur czy, zkilkoma wanymi wzami kolejowymi, niewielk infrastruktur
przemysow, wswej charakterystyce ma jeszcze jedn cech szcze- przemysow, wswej charakterystyce ma jeszcze jedn cech szcze- przemysow, wswej charakterystyce ma jeszcze jedn cech szcze- przemysow, wswej charakterystyce ma jeszcze jedn cech szcze- przemysow, wswej charakterystyce ma jeszcze jedn cech szcze-
glnie wczci wschodniej jest pograniczem polsko-rusko-litewskim. glnie wczci wschodniej jest pograniczem polsko-rusko-litewskim. glnie wczci wschodniej jest pograniczem polsko-rusko-litewskim. glnie wczci wschodniej jest pograniczem polsko-rusko-litewskim. glnie wczci wschodniej jest pograniczem polsko-rusko-litewskim.
To obszar, na ktrym toczyy si pewne konflikty polityczno-etniczne To obszar, na ktrym toczyy si pewne konflikty polityczno-etniczne To obszar, na ktrym toczyy si pewne konflikty polityczno-etniczne To obszar, na ktrym toczyy si pewne konflikty polityczno-etniczne To obszar, na ktrym toczyy si pewne konflikty polityczno-etniczne
zwizane zokupacj tych terenw przez Sowietw iNiemcw. zwizane zokupacj tych terenw przez Sowietw iNiemcw. zwizane zokupacj tych terenw przez Sowietw iNiemcw. zwizane zokupacj tych terenw przez Sowietw iNiemcw. zwizane zokupacj tych terenw przez Sowietw iNiemcw.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Dla Biaostocczyzny bilans II wojny wiatowej by bardziej tragicz-
ny ni dla Polski centralnej. Wizao si to po pierwsze zdwoma okupa-
cjami, anie tylko zjedn niemieck. Wkocu wrzenia 1939r. nowa
granica pastwowa odcia Biaostocczyzn przede wszystkim od Wilna,
co odczuto niezwykle bolenie. Przed wojn centralne iwschodnie tere-
ny obecnego wojewdztwa podlaskiego, wyczajc omyskie, ciyy
wyranie pod wzgldem ekonomicznym, kulturowym, politycznym, reli-
gijnym do miasta nad Wili. Kolejna rnica bya pochodn bardzo
silnego na tych terenach osadnictwa ydowskiego. Wsamym Biaym-
stoku przed wojn istnia niemale stan rwnowagi midzy ludnoci
chrzecijask awyznawcami religii mojeszowej, wmniejszych mia-
steczkach zaznaczaa si wyrana przewaga ludnoci ydowskiej std
te zagada tej ludnoci na Biaostocczynie wywoaa bardzo znaczce
skutki. Iwreszcie, co jest te ogromnie wane, dla terenw Biaostocczy-
zny majowa data zakoczenia II wojny wiatowej bya tylko symboliczna,
bo tu nadal dziaao bardzo intensywnie podziemie niepodlegociowe,
zasilone m.in. przez AK wilesk. Wodniesieniu do tych terenw upra-
womocnione jest uywanie terminu wojna domowa. Przecigna si
ona do koca lat czterdziestych, aostatni uczestniczcy wniej oficer
zgin w1957r. Wnowej rzeczywistoci politycznej Biaostocczyzna staa
si terenem peryferyjnym, zapnionym gospodarczo, skazanym na
wegetacj. Tu najostrzej wystpiy kwestie narodowociowe, ktre byy
powodem dodatkowych konfliktw oraz ingerencji ze strony wschodnie-
go ssiada. Na dugo zaciy fakt, e do wadzy doszy osoby przede
wszystkim ze rodowisk mniejszociowych, co wcale nie znaczy, e byy
ich reprezentacj. Wobec niechci zdecydowanej wikszoci Polakw
do nowej wadzy isaboci polskiej, szeroko rozumianej rodzimej lewicy
(nie powstaa AL, nie byo nawet Batalionw Chopskich) to one wanie
zasiliy struktury partyjne, administracyjne iaparat represji. Do 1956r.
elita rzdzca Biaostocczyzn uchodzia, isusznie, za najbardziej pro-
5 55 55
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
sowieck, czerwon, izolujc si od nowinek zzachodu. Taki stan rze-
czy przecign si take na pniejsze lata.
Te historyczne odmiennoci maj zreszt bardzo dawn metryk. Sam
Biaystok powsta na pograniczu Korony Polskiej iWielkiego Ksistwa
Litewskiego, w1807r. nie dane mu byo znale si wKsistwie War-
szawskim, apo 1815r. wKrlestwie Polskim. Zwoli cara Aleksan-
draIicesarza Napoleona tak zwany obwd biaostocki (z Bielskiem, Dro-
hiczynem iSokk) dosta si Rosji, szybciej ikonsekwentniej prowadzono
tu rusyfikacj, mieszano narodowoci iwyznania. Niespodziewanie na-
tomiast doszo po 1832r. do powstania biaostockiego okrgu przemy-
sowego, ajego gwny orodek zyska miano Manchesteru Pnocy
lub modszego brata odzi. Przed Iwojn wiatow Polacy stanowili
wBiaymstoku nie wicej ni 20 proc. mieszkacw, nawet wolno
nastaa tu pniej, bo 19lutego 1919r.
B.P. To zaczerwienienie Biaostocczyzny nie byo odbiciem na- B.P. To zaczerwienienie Biaostocczyzny nie byo odbiciem na- B.P. To zaczerwienienie Biaostocczyzny nie byo odbiciem na- B.P. To zaczerwienienie Biaostocczyzny nie byo odbiciem na- B.P. To zaczerwienienie Biaostocczyzny nie byo odbiciem na-
strojw wszystkich jej mieszkacw. Warto zatrzyma si przy tym strojw wszystkich jej mieszkacw. Warto zatrzyma si przy tym strojw wszystkich jej mieszkacw. Warto zatrzyma si przy tym strojw wszystkich jej mieszkacw. Warto zatrzyma si przy tym strojw wszystkich jej mieszkacw. Warto zatrzyma si przy tym
iskonfrontowa struktur narodowociow ispoeczn przedwo- iskonfrontowa struktur narodowociow ispoeczn przedwo- iskonfrontowa struktur narodowociow ispoeczn przedwo- iskonfrontowa struktur narodowociow ispoeczn przedwo- iskonfrontowa struktur narodowociow ispoeczn przedwo-
jennej ipowojennej Biaostocczyzny. jennej ipowojennej Biaostocczyzny. jennej ipowojennej Biaostocczyzny. jennej ipowojennej Biaostocczyzny. jennej ipowojennej Biaostocczyzny.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Zrnicowanie Biaostocczyzny na cz zachodni iwschodni
wyranie nastpio wokresie midzywojennym. Wschodnia cz woje-
wdztwa biaostockiego wznacznej czci zamieszkana bya nie tylko przez
ludno ydowsk, ale take biaorusk. Wydaje mi si, e bdy popenio-
ne wpolityce narodowociowej wokresie midzywojennym zepchny t
ludno nie tyle wkierunku orientacji prosowieckiej, ile na pozycj oczeki-
wania na jakiekolwiek zmiany. WPolsce uschyku lat trzydziestych wpoli-
tyce obozu sanacyjnego zwyciya koncepcja asymilacji narodowej Biao-
rusinw. T polityk prowadzono nie tylko przez likwidacj ostatnich
biaoruskich szk iinstytucji kulturalnych, ktre istniay jeszcze wlatach
dwudziestych, ale take przez przeladowania dziaaczy narodowych oraz
przymusow polonizacj Cerkwi prawosawnej. W1939r. drukowano tre
kaza dla duchownych prawosawnych ikazano im wygasza je wedug
konspektu rzdowego. Ta polityka prowadzia Biaorusinw do poczucia
upokorzenia. Liczne dokumenty wiadcz otym, e ta ludno oczekiwaa
jakichkolwiek zmian. W1939r. wiele osb sdzono za to, e mwiy, i za
chwil te zmiany nastpi, bo przyjd Sowieci, przyjd Niemcy. wiadczy
to otym, e nie tylko oczekiwano zmian, ale take wierzono, e wkrtce
nastpi. Liczne lady takich postaw mona znale waktach przedwojen-
nej biaostockiej prokuratury. Nie oznacza to, e oczekiwano tu pastwa
sowieckiego, raczej jakiego pastwa ruskiego, ktre mona byoby uzna
za swoje, ktre nie przeladowaoby zracji innoci religijnej czy narodowej.
B.P. Wkroczenie Armii Czerwonej we wrzeniu 1939r. oraz przy- B.P. Wkroczenie Armii Czerwonej we wrzeniu 1939r. oraz przy- B.P. Wkroczenie Armii Czerwonej we wrzeniu 1939r. oraz przy- B.P. Wkroczenie Armii Czerwonej we wrzeniu 1939r. oraz przy- B.P. Wkroczenie Armii Czerwonej we wrzeniu 1939r. oraz przy-
niesiony przez ni system polityczny zmieniy do radykalnie po- niesiony przez ni system polityczny zmieniy do radykalnie po- niesiony przez ni system polityczny zmieniy do radykalnie po- niesiony przez ni system polityczny zmieniy do radykalnie po- niesiony przez ni system polityczny zmieniy do radykalnie po-
strzeganie sowieckiego ssiada przez Biaorusinw. strzeganie sowieckiego ssiada przez Biaorusinw. strzeganie sowieckiego ssiada przez Biaorusinw. strzeganie sowieckiego ssiada przez Biaorusinw. strzeganie sowieckiego ssiada przez Biaorusinw.
6 66 66
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UE.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Ludno biaoruska zakceptacj przyja wejcie wojsk sowiec-
kich, to nie ulega wtpliwoci. Ale po kilku miesicach ze wzgldu na
praktyk polityki sowieckiej spoeczn, gospodarcz, religijn zorien-
towano si, e to nie s ci ruscy, ktrych czekano, ie to nie jest ta
wadza, ktra stworzy tu wreszcie alternatyw dla nieakceptowanej sa-
nacji. W1941r. powszechne byo oczekiwanie na kolejne zmiany. We
wszystkich wojewdztwach wschodnich II Rzeczpospolitej wkraczajc
armi niemieck w1941r. mieszkacy tych ziem witali znadziej na
zmiany. Niemcw przede wszystkim postrzegano poprzez pryzmat ich
obecnoci wokresie Iwojny wiatowej. Okupacja niemiecka ztamtego
czasu wwojewdztwach wschodnich zostaa zapamitana wyjtkowo do-
brze ze wzgldu na polityk gospodarcz, kulturaln iowiatow, idla-
tego uwaano, e sytuacja si polepszy. Wkroczenie Niemcw podczas
IIwojny jeszcze bardziej jednak skomplikowao stosunki narodowocio-
we. W1941r. Polacy pamitali to, e Biaorusini cieszyli si w1939r.
zwkroczenia Sowietw. Latem 1941r., za spraw powrotu do pracy
przedwojennych funkcjonariuszy iurzdnikw polskich, zdarzyo si wie-
le przykrych dla Biaorusinw incydentw, Niemcy rozstrzelali setki osb.
Biaorusini, azwaszcza dziaacze, uwaali, e wszystko to dokonao si
za spraw donosw polskich urzdnikw ipolicjantw. To byo dodat-
kow motywacj do poszukiwania porozumienia zNiemcami wcelu wy-
eliminowania wpyww polskich. Wokresie okupacji niemieckiej byy
prby utworzenia przez Biaorusinw wasnych struktur pastwowych. Te
zkolei byy postrzegane przez polskie podziemie jako przejaw nielojal-
noci wobec pastwa polskiego. Dziaacze biaoruscy, ktrzy przybyli na
Biaostocczyzn, czy to zMiska, czy zWilna, czy zWarszawy, bo itacy
byli, traktowali swoje dziaania organizacyjne jako pocztek tworzenia
jakiej pastwowoci pod patronatem niemieckim przez stron polsk
postrzegani byli jako ci, ktrzy godz wPolskie Pastwo Podziemne.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Uywano wrcz potocznie okrelenia biaoruskie gestapo iuwa-
ano, e nie jest ono mniej brutalne wdziaaniu od tego niemieckiego.
Byy przecie biaoruskie siy policyjne, ktre bray udzia na przykad
wapankach.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Niemcy stosowali tak polityk do pacyfikacji wiosek polskich
brali policjantw biaoruskich do asysty do pacyfikacji wiosek biaoru-
skich brali policjantw polskich. Jedni wic widzieli jako satelitw nie-
mieckich Biaorusinw, drudzy Polakw. To wszystko nakadao si na
siebie. Faktem jest, e ci Biaorusini, ktrzy byli po stronie Niemiec,
raczej wycofali si zBiaostocczyzny na zachd wraz zarmi niemieck.
Spraw zasugujc na uwag jest to, e Stalin nie zezwoli na tworze-
nie polskiego podziemia komunistycznego struktur PPR, Krajowej Rady
Narodowej na Biaostocczynie. Tutaj byy komitety antyfaszystowskie,
wktrych dziaali Rosjanie, Biaorusini iPolacy, wszyscy. Na caej za-
chodniej Biaorusi nie byo polskiego podziemia komunistycznego. Byo
7 77 77
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
za to (w zakamuflowanej formie pod paszczykiem tych wanie komite-
tw antyfaszystowskich) podziemie sowieckie. Wzwizku ztym zaraz po
wyzwoleniu nie mona byo wytworzy struktur wadzy komunistycznej
na podstawie polskiego podziemia komunistycznego, tak jak wcentral-
nej Polsce. Dlatego wpierwszych dniach po ustpieniu Niemcw wa-
dze przejo podziemie prolondyskie, akowskie. Wadza komunistycz-
na, pepeerowska, przyjechaa wpostaci delegacji trzydziestu paru oficerw
ipodoficerw Wojska Polskiego zLublina. Itaki by tutaj jej pocztek.
Desant zLublina proponowa udzia wtworzeniu nowego aparatu wa-
dzy przede wszystkim miejscowym Polakom. Spoeczestwo polskie znaj-
dowao si jednak worbicie wpyww podziemia. Znaczca jego cz
pozostaa gucha na te wezwania.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Warto jednak zwrci uwag, e Biaorusini (a moe cilej
prawosawni) wwojewdztwie biaostockim w1945r. to tylko czwarta
cz mieszkacw, skupiona we wschodnich ipoudniowych regionach
wojewdztwa. Spoeczestwo polskie te nie byo jednolite. Na zacho-
dzie wojewdztwa ju wokresie midzywojennym bardzo silne byy wpy-
wy narodowej demokracji, apniej silne podziemie narodowe. Po woj-
nie niekiedy dochodzio rwnie do konfliktw midzy podziemiem
poakowskim ipoendeckim. Jedni idrudzy oczywicie stanli przeciwko
PKWN, liczc zreszt, e komunistyczne rzdy bd tymczasowe.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Adla spoecznoci biaoruskiej to znowu byli Polacy, polski rzd,
polska wadza, ale ktra proponuje miejsca wswoich szeregach. Ito bya
propozycja przede wszystkim dla chopw, ktrzy wokresie midzywojen-
nym zwielk zazdroci patrzyli na polskiego urzdnika, policjanta, na-
uczyciela itd. Penienie tych funkcji obecnie zaproponowano take im.
Wic oni to brali. Bdc urzdnikami gminnymi, dziaaczami partyjnymi,
milicjantami, przez spoeczestwo polskie byli postrzegani jako ci, ktrzy
wspieraj wadz komunistyczn. Pojawio si wic nastpne pole kon-
fliktu. Sytuacja, zpunktu widzenia rodowisk biaoruskich, bya taka
wspiera komunistw lub liczy si zmoliwoci powrotu do stanu sprzed
1939r. itego poczucia upokorzenia, ktre dobrze pamitano, ewentu-
alnie perspektywa wczenia Biaostocczyzny do ZSRS. Otym rwnie
mylano zprzeraeniem, bo pamitano kolektywizacj, znikajcych gdzie
ludzi, polowania na kuakw itd. Wybr zich punktu widzenia by oczywi-
sty. Std te tutejsi Biaorusini nie mogli by przeciwko wadzy polskich
komunistw. Ci, ktrzy zostali do niej wcignici, wniej pozostawali.
Powszechne poparcie dla tej wadzy pojawio si wraz zuaktywnieniem
si polskiego podziemia niepodlegociowego. Konfrontacja znim spo-
wodowaa przeraenie istrach. Ludzie to do dzisiaj pamitaj. Obce sys-
temy Sowieci, Niemcy oni przychodzili iodchodzili. Wiadomo byo,
e przystosowanie si do zalece wadzy okupacyjnej, sowieckiej czy nie-
mieckiej, dawao szanse na przetrwanie. Natomiast to, co si dziao po
wojnie, wywoywao stan, ktry trudno byo zdefiniowa, bo czsto wroli
8 88 88
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
oprawcw pojawiali si ssiedzi, oktrych wiadomo, e pozostan ssia-
dami. To byo wielkie zaskoczenie, ktremutowarzyszyo przeraenie. Wraz
zkonfliktem politycznym ujawni si konflikt etniczny. Przypadkw ofiar
byo niewiele, ale te ponad kilkaset osb zabitych tworzyo czarn legen-
d. Niemal kady mia kogo, kogo utraci. Zapamita chwile grozy, gdy
noc przychodziy oddziay, gdy trway poszukiwania, zabieranie majtku.
To zostao wpamici jako koszmarne dwa, trzy lata po wojnie.
B.P. Jak liczna bya biaoruska mniejszo wgranicach powojen- B.P. Jak liczna bya biaoruska mniejszo wgranicach powojen- B.P. Jak liczna bya biaoruska mniejszo wgranicach powojen- B.P. Jak liczna bya biaoruska mniejszo wgranicach powojen- B.P. Jak liczna bya biaoruska mniejszo wgranicach powojen-
nych Polski? nych Polski? nych Polski? nych Polski? nych Polski?
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Wedug dokumentw, ktre znajduj si wPolsce ina Biaorusi,
wgranicach polskich zaraz po wojnie byo okoo 160 tys. Biaorusinw.
(Wadze sowieckie te przeprowadziy bardzo dokadn ewidencj tej
ludnoci ijej majtku). 38 tys. wyjechao, wic wprzyblieniu pozostao
125 tys. Biaorusinw.
B.P. Wjakim trybie wyjechali? B.P. Wjakim trybie wyjechali? B.P. Wjakim trybie wyjechali? B.P. Wjakim trybie wyjechali? B.P. Wjakim trybie wyjechali?
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Na mocy porozumienia midzy PKWN arzdem sowieckiej Bia-
orusi. Analogiczne porozumienie zostao zawarte zrzdami sowieckiej
Litwy iUkrainy. Wyjazdy trway do czerwca 1946r.
B.P. Akto wyjecha? B.P. Akto wyjecha? B.P. Akto wyjecha? B.P. Akto wyjecha? B.P. Akto wyjecha?
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Przede wszystkim wyjechali ci, ktrzy ulegli propagandzie sowiec-
kich komisarzy. Komisarze sowieccy byli wkadej wsi. Zanim front ruszy
znad Wisy, na Biaostocczynie pracowali politrucy iprzekonywali. M-
wiono oprzynajmniej 30 hektarach ziemi na Biaorusi lub nad Wog
jeli kto tam chcia jecha gdzie byy bardziej yzne ziemie...
B.P. Mwiono. Ico dalej? B.P. Mwiono. Ico dalej? B.P. Mwiono. Ico dalej? B.P. Mwiono. Ico dalej? B.P. Mwiono. Ico dalej?
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Pierwsze transporty dotary do granicy mongolskiej. Znaleli si
wnich ci, ktrzy poddali si czarowi tych obietnic, kilka tysicy ludzi. Tam
miao by prawdziwe pastwo robotnikw ichopw, wielkie gospodar-
stwa. Raj na ziemi. Cz znich pniej wrcia ci, ktrych rozmiesz-
czono na Biaorusi. Oni czsto koczowali na dworcach iw innych dziw-
nych miejscach. Granica jeszcze nie bya do koca zamknita, wic wrcili
iprzyjmowali kade warunki, eby tu pozosta, na swojej ziemi. Wik-
szo ztych, ktrzy wyjechali, pochodzia zobszarw wzdu pogranicza
etnicznego polsko-biaoruskiego, zwaszcza zpowiatu bielskiego.
W1946r., gdy ssiednie wsie zostay spalone, ludzie uciekali na wschd
wojewdztwa, ale te idalej, a do Sowietw. Rozpocza si emigracja
do wojewdztw centralnych, to te bya jaka alternatywa. Tym bardziej
e zachcano do wyjazdu na wielkie budowy, do odbudowy kraju.
9 99 99
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Wrd tych, ktrzy zdecydowali si na przesiedlenie, bya jeszcze
jedna kategoria. To wznacznej mierze ci, pochodzcy zterenw mie-
szanych, ktrzy byli aktywni za pierwszego Sowieta, atake niektrzy
wsppracownicy Komitetu Biaoruskiego zczasw okupacji niemiec-
kiej, ktrzy przesiedlali si, bojc si represji: jedni ze strony podziemia,
adrudzy wadz. Nie mieli adnych wtpliwoci, e pozostanie wPol-
sce czyoby si zniebezpieczestwem. No ijeszcze ci, ktrzy mieli
spalone zabudowania, zniszczony majtek, kobiety, ktrych mowie
nie wrcili zwojny. Tu nic ju nie mieli, wyjazd, przesiedlenie byo dla
nich szans. To oczywicie byo wpewnej sprzecznoci zdowiadcze-
niami zlat 19391941, bo przecie tamta wadza nie bya taka, jak j
sobie wyobraano, cho trzeba przyzna, e nie wszyscy oceniali j jed-
noznacznie le. Jednak gorzej ni same wadze sowieckie, ktre myla-
y, e setki tysicy Biaorusinw przesiedli si do Zwizku Sowieckiego.
Tam przecie brakowao ludzi. Obawiano si, e jeeli do Polski repa-
triuj si Polacy, nie bdzie komu pracowa.
B.P. Wczasie wojny to wanie Biaoru poniosa najwiksze stra- B.P. Wczasie wojny to wanie Biaoru poniosa najwiksze stra- B.P. Wczasie wojny to wanie Biaoru poniosa najwiksze stra- B.P. Wczasie wojny to wanie Biaoru poniosa najwiksze stra- B.P. Wczasie wojny to wanie Biaoru poniosa najwiksze stra-
ty ludnociowe. ty ludnociowe. ty ludnociowe. ty ludnociowe. ty ludnociowe.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Co czwarty mieszkaniec zgin. Wadze sowieckie wrcz zwracay
si do wadz polskich zprob ointerwencj, eby zmusi do wyjazdu do
ZSRS te osoby, ktre zapisay si na przesiedlenie, bo niektrzy rozmylali
si, uznajc, e podjli pochopn decyzj. Wynikao to zdowiadcze
Biaorusinw zwadz sowieck, ale przede wszystkim bya to kwestia
przywizania do swojego kawaka ziemi, do swojej ojcowizny.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Sowiecka strona liczya, e da si wywie zPolski okoo 400
tys. ludzi. Szacowano to na podstawie carskiego spisu ludnoci z1907r.
Opiera si on na kryterium jzykowym, nie uwzgldniono natomiast
czynnika wyznaniowego. Jako Biaorusinw potraktowano wwczas rw-
nie katolikw mwicych jzykiem biaoruskim. Po wojnie wadze so-
wieckie policzyy wszystkich swoich Polakw (katolikw), wyszo im oko-
o 550 tys., wic mogy na tej wymianie straci 150 tys. osb,
zakadajc, e zPolski przywioz 400 tys. Biaorusinw. Ale kiedy prze-
prowadzono dokadn analiz sytuacji na Biaostocczynie, wyszo im,
e realnie mona przewie na wschd okoo 150 tys. ludzi. Zoriento-
wano si bowiem, e katolicy mwicy jzykiem biaoruskim maj polsk
wiadomo narodow. W1946r. zaczto utrudnia Polakom, katoli-
kom wyjazd zBiaorusi. Wadza sowiecka przekonywaa katolikw, e
s Biaorusinami. Na wielk skal prowadzono propagand pod ha-
sem, e nie powinni myli wyznania znarodowoci. Obiecywano, e
bdzie mona zatrzyma wasne gospodarstwo. Irzeczywicie, do
1948r. praktycznie nie przeprowadzano kolektywizacji na tym obsza-
rze, uczono jzyka polskiego. Wszystko to po to, by ludzie nie wyjeda-
li. Wten sposb zahamowano odpyw ludnoci ze wschodu na zachd
10 10 10 10 10
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
inie domagano si przesiedlenia ludnoci biaoruskiej. Zachowano
rwnowag. Itam, ipo stronie polskiej respektowano zasad dobro-
wolnoci wyjazdu. Jeden zkomisarzy polskich zPastwowego Urzdu
Repatriacyjnego, ktrzy zajmowali si organizacj przesiedle zBiao-
rusi do Polski, pisa wraporcie do rzdu tymczasowego, e wzasadzie
ludzie nie maj adnej motywacji, aby si przesiedla. Maj do do-
brze prosperujce gospodarstwa, konie, krowy. Jecha wnieznane,
zostawia swoje gospodarstwa? Od miejscowej ludnoci niczym si
nie rni, nawet mwi tym samym jzykiem, tylko katolicy uznaj si
za Polakw, aprawosawni za Biaorusinw. Spord 550 tys. ludzi,
ktrzy wpierwszej chwili zarejestrowali si do wyjazdu, 265 tys. podpi-
sao deklaracj owoli pozostania. Wyjechaa zBiaorusi przede wszyst-
kim ludno miejska, wiejska wwikszoci pozostaa.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Efekt tych ruchw ludnociowych by taki: polskie wadze uznay,
e skoro Biaorusini wyjechali na Biaoru, tu pozostali tylko Polacy, wic
niepotrzebne s szkoy iorganizacje biaoruskie. Po drugiej stronie gra-
nicy, na Grodzieszczynie, praktyka bya podobna. Gdy skoczyy si
wyjazdy, aznaczna cz Polakw pozostaa, po 1948r. zamknito
polskie szkoy irozpoczto kolektywizacj.
B.P. Niemniej Biaorusini byli na Biaostocczynie. Ioile wadze B.P. Niemniej Biaorusini byli na Biaostocczynie. Ioile wadze B.P. Niemniej Biaorusini byli na Biaostocczynie. Ioile wadze B.P. Niemniej Biaorusini byli na Biaostocczynie. Ioile wadze B.P. Niemniej Biaorusini byli na Biaostocczynie. Ioile wadze
sprawiay wraenie, e otym nie wiedz, otyle na poziomie ycia sprawiay wraenie, e otym nie wiedz, otyle na poziomie ycia sprawiay wraenie, e otym nie wiedz, otyle na poziomie ycia sprawiay wraenie, e otym nie wiedz, otyle na poziomie ycia sprawiay wraenie, e otym nie wiedz, otyle na poziomie ycia
spoecznego ich obecno bya rdem rnych napi. spoecznego ich obecno bya rdem rnych napi. spoecznego ich obecno bya rdem rnych napi. spoecznego ich obecno bya rdem rnych napi. spoecznego ich obecno bya rdem rnych napi.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Polskie spoeczestwo, polskie organizacje podziemne miay wiele
obaw dotyczcych przebiegu granicy wschodniej, czy aby przypadkiem
tej granicy nie przesunie si jeszcze dalej na zachd. Zwielkim niepo-
kojem przygldano si wszystkim dziaaniom, ktre mogyby by oznak,
e Sowieci chc przesunicia granicy. Do tej pory uwaano za mit, e
pewne grupy Biaorusinw wystpoway zpropozycjami przyczenia
wschodniej czci wojewdztwa biaostockiego do Zwizku Sowieckie-
go. Ale to nie byy tylko urojenia, bo byy itakie dziaania wadz sowiec-
kich, e po wkroczeniu Armii Czerwonej w1944r. wniektrych miej-
scowociach tworzono sowieckie organy wadzy, gorsowiety
wBiaymstoku iw innych miasteczkach. Jest pytanie, czy to bya jaka
celowa taktyka wadz centralnych, sowieckich, czy te wadz biaoru-
skich moe chccych postawi Moskw wobec faktw dokonanych,
e powstaj te sowieckie organy wadzy.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Myl, e to wynikao ztakiego przekonania, e co raz Rosja,
aw tym przypadku Rosja radziecka wemie, tego nigdy nie odda.
Skoro istniaa wic Biaoru Zachodnia sigajca za om, to po zwy-
ciskim dla ZSRS zakoczeniu wojny taki stan rzeczy mg powrci.
Otym byli chyba przekonani iczerwonoarmici wkraczajcy na Biao-
stocczyzn. Awrejonie Krlewca do Armii Czerwonej wcielano licznie
11 11 11 11 11
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
robotnikw przymusowych, cignitych tu przez Niemcw zokrgu bia-
ostockiego. Mwiono im, e skoro w1939r. stali si obywatelami ra-
dzieckimi, to s nimi nadal iwysyano na front japoski.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Ale byo te itak do 2. Armii WP miao wej okoo 200 tys.
ludzi. By problem zmobilizacj, wic okoo 3040 tys. Biaorusinw,
ktrzy pochodzili zZachodniej Biaorusi, wcielono do niej, cho mieli
by wArmii Czerwonej.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Czytaem artyku biaoruskiego historyka, ktry pisze, e wII Kor-
pusie Polskim gen. Wadysawa Andersa Biaorusini stanowili okoo 40
proc. Biaorusini, czyli ci wszyscy, ktrzy pochodzili zziem II Rrzeczypo-
spolitej obecnie nalecych do pastwa biaoruskiego.
B.P. Jak na t skomplikowan sytuacj polityczno-narodowociow B.P. Jak na t skomplikowan sytuacj polityczno-narodowociow B.P. Jak na t skomplikowan sytuacj polityczno-narodowociow B.P. Jak na t skomplikowan sytuacj polityczno-narodowociow B.P. Jak na t skomplikowan sytuacj polityczno-narodowociow
reagowaa Cerkiew prawosawna? reagowaa Cerkiew prawosawna? reagowaa Cerkiew prawosawna? reagowaa Cerkiew prawosawna? reagowaa Cerkiew prawosawna?
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Cerkiew nie dostrzegaa sprzecznoci ideologicznych. Dla du-
chownych prawosawnych wadza liczya si na pierwszym miejscu.
Uschyku okresu midzywojennego metropolit dla przecitnego du-
chownego by starosta, wedug prawa pastwowego bowiem od niego
zaleao, czy ksidz mg peni swoje obowizki, czy te nie. Aminister
by wrcz patriarch. Gdy przyszli Sowieci, cz miejscowych duchow-
nych porzucia swj stan iwykonywaa rne zawody, na przykad in-
struktorw kulturalnych. Znacznie liczniejsza grupa pozostaa nadal du-
chownymi. Iprzeyli innego rodzaju dowiadczenia podczas liturgii
przychodzili komsomolcy czy onierze urzdzali burdy wwityniach.
Wszystkie ograniczenia, ktre dotkny kler katolicki, dotyczyy take kle-
ru prawosawnego.
Kiedy w1941r. przyszli Niemcy, za spraw kilku duchownych,
zwaszcza zNowogrdczyzny, Wileszczyzny, udao si utworzy na te-
renie Okrgu Generalnego Biaoru Biaorusk Cerkiew Autokefaliczn,
ktra oderwaa si od patriarchatu moskiewskiego. Jednoczenie wGe-
neralnym Gubernatorstwie, za zgod Niemcw, dziaaa Cerkiew b-
dca spadkobierczyni Polskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosaw-
nego z przedwojennym metropolit Dionizym na czele. Wjej yciu ton
nadawali biskupi zwizani zukraiskim ruchem narodowym. Wprzy-
padku Biaegostoku nie miao to istotnego znaczenia. Biaostocczyzna
znajdowaa si wobrbie Biaoruskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawo-
sawnej (BACP). Po wojnie znika BACP, Biaostocczyzna znalaza si
wpastwie polskim. Biskupi Cerkwi zGeneralnego Gubernatorstwa wraz
zmetropolit Dionizym, zwyjtkiem sufragana lubelskiego Tymoteusza,
wyjechali do Wiednia. Pozostali duchowni, ktrzy naprawd chcieli tyl-
ko jednego, sprawowa swoje funkcje. Zmiany systemw nie za bardzo
ich interesoway. Niestety, nie pozostawiono ich wspokoju. We wrze-
niu 1944r. przyjecha do Biaegostoku arcybiskup miski Bazyli.
12 12 12 12 12
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UB.P. Domylam si, e nie przyjecha tak sobie, zwizytacj pastersk, B.P. Domylam si, e nie przyjecha tak sobie, zwizytacj pastersk, B.P. Domylam si, e nie przyjecha tak sobie, zwizytacj pastersk, B.P. Domylam si, e nie przyjecha tak sobie, zwizytacj pastersk, B.P. Domylam si, e nie przyjecha tak sobie, zwizytacj pastersk,
tylko zosta przywieziony przez jak sowieck delegacj rzdow. tylko zosta przywieziony przez jak sowieck delegacj rzdow. tylko zosta przywieziony przez jak sowieck delegacj rzdow. tylko zosta przywieziony przez jak sowieck delegacj rzdow. tylko zosta przywieziony przez jak sowieck delegacj rzdow.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. To bya taka podr od Biaegostoku do Bielska, Hajnwki, przez
najwaniejsze parafie. Wkonsekwencji spowodowaa, e kler miejscowy
uzna wadz zwierzchni biskupa miskiego. Wtym czasie zAustrii po-
wrci przedwojenny metropolita Dionizy (podczas wojny uciek przed Armi
Czerwon), ale poniewa by metropolit wokresie okupacji niemieckiej,
wic polskie wadze komunistyczne nie uznaway jego jurysdykcji. Fawory-
tem PKWN by przedwojenny pukownik Tymoteusz Szreter ijego wanie
wyznaczono na biskupa wBiaymstoku. Kler mia do wyboru albo opcj
promisk, albo prowarszawsk albo biskup Bazyli, albo biskup Tymote-
usz. Dugo to dosy trwao. Obie wieckie strony pastwo sowieckie
ipastwo polskie stosoway rne zabiegi, eby utrzyma kler po swojej
stronie, wiedzc, e ma on ogromne moliwoci wpywania na postawy
wiernych. W1945r. nastpio apogeum tego sporu. Wci istniaa mniej-
szo, ktra opowiadaa si po stronie Bazylego, ale tutaj bya ju wadza
polska, ktra wzywaa poszczeglnych duchownych na rozmowy. Dlatego
te, zwaszcza wBiaymstoku, cz tych duchownych, ktrzy wczeniej uzna-
wali biskupa Bazylego, przesza na stron biskupa Tymoteusza. Ten pro-
ces szybko si utrwali winnych parafiach. Najprawdopodobniej wadze
sowieckie w1945r. zdecydoway, e to, co jest wPolsce, powinno wniej
pozosta. Cerkiew nie bya ju potrzebna jako ewentualny czynnik budu-
jcy orientacj prosowieck. Pozostawiono j rzdowi polskiemu. Pozo-
stay jeszcze rnego rodzaju kwestie sporne, bo chocia wedug prawa
polskiego by to Koci autokefaliczny, ale tej autokefalii nie akceptowa
Patriarchat Moskiewski, wic wielu duchownych iwiernych nie wiedziao,
czy ten ich Koci jest legalny, czy nielegalny. Ostatecznie w1948r.
rzd polski zaatwi bogosawiestwo dla tej autokefalii.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Jeli chodzi oKoci katolicki, to jego losy byy nieco inne ni
wPolsce centralnej. Wokresie tzw. pierwszego Sowieta bezporednie re-
presje nie dotkny duchownych wtak szerokim zakresie jak po 1944r.,
cho utrudniano im dziaalno, szerzono bezbonictwo, wojujcy ateizm.
Zachowania te byy jednak na tyle prymitywne, e nie miay wikszego
wpywu na postaw wiernych, wrcz przeciwnie szukano nadziei warli-
wych modlitwach. Znacznie boleniejsze represje przyniosa okupacja nie-
miecka, zwaszcza liczba duchownych wywiezionych do obozw koncen-
tracyjnych bya poraajca, ale zarazem wtym czasie wielu ksiy wczyo
si wdziaalno konspiracyjn. Po wojnie, wskutek represji zastosowa-
nych przez wadz radzieck na Wileszczynie, arcybiskup Romuald Ja-
brzykowski wraz znajbliszym otoczeniem, zseminarium duchownym, przy-
jecha do Biaegostoku. Wten sposb nieoczekiwanie nasze miasto stao
si nieformaln jeszcze wwczas metropoli katolick. Wzmocnio to lo-
kalny Koci, dodao mu si. Sdz, e tutejsi ksia wznaczniejszym stop-
niu ni wPolsce centralnej angaowali si nadal wdziaalno organizacji
13 13 13 13 13
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
niepodlegociowych. Najlepiej to wida wdiecezji omyskiej prowadzo-
nej przez biskupa Stanisawa ukomskiego, uchodzcej od dziesicioleci
za matecznik narodowej demokracji. Do dzisiaj niewyjaniona pozostaje
sprawa mierci biskupa inie wykluczono, e by to wypadek przygotowany
przez UB. Nie jest rwnie dzieem przypadku, e womyskiem tak silne
byy NSZ iNZW. Wnajgorszej sytuacji znalaz si odcity przez granic
pastwow fragment diecezji piskiej. Tu bilans strat by szczeglnie bole-
sny, aw rol orodka diecezjalnego wcieli si mia Drohiczyn, miecina
maa, bez zaplecza intelektualnego. Wsumie kler katolicki in gremio wpo-
wojennym wojewdztwie biaostockim wprzeciwiestwie do kleru pra-
wosawnego nie mia zudze wobec nowej wadzy irzekomych dobro-
dziejstw pyncych zssiedztwa zmocarstwem komunistycznym.
B.P. Jak zachowyway si obydwa Kocioy wczasie wojny domo- B.P. Jak zachowyway si obydwa Kocioy wczasie wojny domo- B.P. Jak zachowyway si obydwa Kocioy wczasie wojny domo- B.P. Jak zachowyway si obydwa Kocioy wczasie wojny domo- B.P. Jak zachowyway si obydwa Kocioy wczasie wojny domo-
wej, jaka toczya si wdrugiej poowie lat czterdziestych? Czy na- wej, jaka toczya si wdrugiej poowie lat czterdziestych? Czy na- wej, jaka toczya si wdrugiej poowie lat czterdziestych? Czy na- wej, jaka toczya si wdrugiej poowie lat czterdziestych? Czy na- wej, jaka toczya si wdrugiej poowie lat czterdziestych? Czy na-
woyway do pojednania? woyway do pojednania? woyway do pojednania? woyway do pojednania? woyway do pojednania?
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Ta wojna nie trwaa pomidzy wyznawcami rnych religii, nie
miaa takiego charakteru. Cho po wojnie Biaystok sta si siedzib
dwch diecezji prawosawnej ikatolickiej (przed wojn kuria katolic-
ka bya wWilnie, aprawosawna wGrodnie), to wowym czasie nie
byo adnych kontaktw pomidzy hierarchami obydwu wyzna. Zacho-
wanie duchowiestwa prawosawnego byo tradycyjne wsppraca iule-
go wobec wadzy. Zkolei wdiecezji omyskiej ywe byy tradycje
zokresu przedwojennego walki zwadz pastwow. Wjakim stop-
niu postawa duchowiestwa odzwierciedlaa postawy spoeczestwa.
Skoro wierni prawosawni raczej szli na wspprac znow wadz, to
duchowiestwo prawosawne nie mogo dystansowa si od swoich
parafian, chocia wydaje mi si, e krytycznie odnosio si do dziaa,
ktre miay charakter antyreligijny. WKociele katolickim duchowie-
stwo rwnie byo ze swoimi wiernymi, cho grozio to represjami. Wa-
dze pastwowe walczyy zniewygodnymi duchownymi prawosawnym
zarzucajc wspprac zwadzami niemieckimi wczasie okupacji, aka-
tolickim zpodziemiem niepodlegociowym po wojnie. Byy takie pro-
cesy przeciwko duchownym, azarzuty atwo byo spreparowa.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Nie zawsze trzeba byo preparowa, ta wsppraca rzeczywicie
istniaa.
B.P. Kolejn grup narodowociow, ktrej losy ulegy cakowi- B.P. Kolejn grup narodowociow, ktrej losy ulegy cakowi- B.P. Kolejn grup narodowociow, ktrej losy ulegy cakowi- B.P. Kolejn grup narodowociow, ktrej losy ulegy cakowi- B.P. Kolejn grup narodowociow, ktrej losy ulegy cakowi-
tej zmianie wkonsekwencji wojny, s ydzi. tej zmianie wkonsekwencji wojny, s ydzi. tej zmianie wkonsekwencji wojny, s ydzi. tej zmianie wkonsekwencji wojny, s ydzi. tej zmianie wkonsekwencji wojny, s ydzi.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Losy ludnoci ydowskiej Biaostocczyzny te byy inne ni na pozo-
staym terytorium Polski. Zadecydowa otym znw okres pierwszego
Sowieta. Trwa wwczas exodus ydw zGeneralnego Gubernatorstwa,
ucieczka przed zagad. Biaystok zwikszy dwukrotnie liczb ludnoci
14 14 14 14 14
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
ydowskiej, ale ci, ktrzy tu przybyli, stali si niewygodni dla wadzy, nie-
pewni. Tak troch na wszelki wypadek zaadowano ich wtransporty wtrak-
cie trzeciej wielkiej deportacji zczerwca 1940r. Jeli chodzi oydw
miejscowych, to rzeczywicie zwaszcza biedni imodsi poszli na cis
wspprac zokupantem, czynili to manifestacyjnie, co miao znaczenie
wpniejszych okresach. Natomiast bogobojni wyznawcy religii moje-
szowej, szacowni obywatele, bardziej majtni, silniej zwizani zpolsko-
ci, stanli wopozycji wobec wadzy sowieckiej albo zachowali nieufn
obojtno. Wielu modych wykorzystao szans wyjazdu na studia do
ZSRS, do lepszej pracy, ici uratowali ycie. Latem 1941r., wokresie
przejciowym midzy wadz sowieck iniemieck, mia miejsce casus
Jedwabnego inie tylko zreszt Jedwabnego, ale wBiaymstoku to polski
dozorca odway si otworzy drzwi podpalonej przez Niemcw Wielkiej
Synagogi iuratowa grup nieszcznikw.
Jeli chodzi osam Zagad, to warto pamita, e getto biaostoc-
kie miao charakter produkcyjny, realizowano tu izamwienia wojsko-
we. Byo ono zblione charakterem do getta dzkiego, ludno ya
wnieco lepszych warunkach ni na przykad wWarszawie, nie wida
byo na ulicach umierajcych zgodu. Likwidacj wsierpniu 1943r.
przeprowadziy siy niemieckie sprowadzone zzewntrz, bo te biao-
stockie uchodziy za skorumpowane staym czerpaniem rnych korzyci
zistnienia getta. ydzi biaostoccy szczyc si, e tylko wWarszawie iwich
getcie wybuch opr zbrojny. Ogem przez getto wBiaymstoku prze-
szo ok. 60 tys. osb. Zuciekinierw zgetta rekrutoway si lene od-
dziay przetrwania, ktre szybko znajdoway porozumienie zpartyzantk
sowieck, ito te miao swoje powojenne reperkusje.
B.P. No wanie, jak wygldaa sytuacja powojenna? B.P. No wanie, jak wygldaa sytuacja powojenna? B.P. No wanie, jak wygldaa sytuacja powojenna? B.P. No wanie, jak wygldaa sytuacja powojenna? B.P. No wanie, jak wygldaa sytuacja powojenna?
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Przed wojn nie byo wBiaymstoku racych incydentw antyy-
dowskich, natomiast po wojnie, chyba przede wszystkim ze wzgldu na
pami ookresie pierwszego Sowieta, to miasto stao si wrogie dla
wyznawcw religii mojeszowej. Ocaleni na miejscu musieli utworzy
samoobron, apo informacjach omordach wterenie emigrowali do
odzi, Warszawy, na Dolny lsk. Ci, ktrzy wracali ze wschodu, byli ju
czsto onierzami (oficerami) ifunkcjonariuszami pastwa radzieckie-
go, rozproszyli si po Polsce. Przyjechay idzieci ydowskie, ktre wczerw-
cu 1941r. znajdoway si na obozie wakacyjnym wDruskiennikach.
Po nalotach niemieckich nie mogy wrci do domw wBiaymstoku,
wic trafiy a pod Ural, tam przeyy wojn. Specjalnie dla nich ydzi
biaostoccy zcaego wiata zrobili zbirk pienin izakupili teren wIzra-
elu, zbudowali kiriat (osiedle) Biaystok, ktry istnieje do dnia dzisiejsze-
go. To jest miejsce sentymentalne, zasadzono tam nawet may lasek
sosnowy dla wspomnienia podlaskich zagajnikw. A Biaystok, ktry by
bardzo przyjazny pokoleniom ydw itak wiele im zawdzicza, nie ma
obecnie gminy wyznawcw religii mojeszowej. ydzi pojawiaj si tu
15 15 15 15 15
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
tylko wrocznic powstania wgetcie, s pomniki, wydano ksiki, by
moe bdzie staa ekspozycja muzealna.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Ludno ydowska stanowia wwielu miastach poow lub wicej
mieszkacw. Wielu ydw wsppracowao zwadzami sowieckimi, ana-
wet uczestniczyli wantypolskich dziaaniach dywersyjnych. Ale znane s
te obywatelskie postawy ludnoci ydowskiej. Chc tylko symbolicznie
przypomnie posta Borucha Kirszenbejma, jednego ze skazanych na
kar mierci w1940r. przez sd sowiecki za udzia wtumieniu komu-
nistycznej rebelii wGrodnie we wrzeniu roku poprzedniego. Jest jeszcze
jedna charakterystyczna cecha na obszarach zprzewag ludnoci bia-
oruskiej stosunki zydami byy stosunkowo lepsze, co wynikao ztego, e
te dwie mniejszoci byy czasami wpodobnej sytuacji.
B.P. Czy wzajemna lojalno isympatia ydw iBiaorusinw byy B.P. Czy wzajemna lojalno isympatia ydw iBiaorusinw byy B.P. Czy wzajemna lojalno isympatia ydw iBiaorusinw byy B.P. Czy wzajemna lojalno isympatia ydw iBiaorusinw byy B.P. Czy wzajemna lojalno isympatia ydw iBiaorusinw byy
tradycj tego regionu? Jak si przejawiay? tradycj tego regionu? Jak si przejawiay? tradycj tego regionu? Jak si przejawiay? tradycj tego regionu? Jak si przejawiay? tradycj tego regionu? Jak si przejawiay?
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. rda tego specyficznego stosunku Biaorusinw do ydw naley
szuka wpierwszych latach II Rzeczypospolitej. Braem udzia wredago-
waniu ksiki otych, ktrzy wyjechali wczasie Iwojny wiatowej do Rosji.
To byli Biaorusini, natomiast ydzi iPolacy pozostali. Wadze carskie przede
wszystkim zmobilizoway do wyjazdu spoeczno prawosawn. Wik-
szo nie chciaa wraca, zmusia ich do powrotu rewolucja rosyjska.
Kiedy wyjedali zPolski, to wszystko, co do nich naleao, zniszczyli Ko-
zacy chcc zostawi Niemcom dosownie spalon ziemi. Kiedy po-
wrcili, zastawali jedynie pole, ktre leao ugorem, budynkw nie byo.
Mogli stan na nogi dziki ydowskim poyczkom. Czsto ydzi dali
worek kartofli, ktry pozwoli przetrwa ten najgorszy pierwszy rok. yd
poyczy motek, opat, konia itd. Pomoc wiadczona przez ydw wtych
pierwszych latach wielkich powrotw zbieestwa zostaa zapamita-
na. Iwwikszoci relacji dotyczcych stosunkw zydami ludzie opowia-
dali onich zsentymentem. Taki stan rzeczy przetrwa, poniewa potem
nie byo adnych sprzecznych interesw. ydw widziano przede wszyst-
kim jako tych, ktrzy przyjedali na wie zmiasteczka zjakimi garnka-
mi, igami, szmatami, aw zamian brali siano, zioa. By to swego rodzaju
handel wymienny zwzajemnym poytkiem. Jest jeszcze jeden element,
ktry daje si zauway jedynie we wspomnieniach. Wokresie okupacji
niemieckiej wielu ydw prosio oprzechowanie przynajmniej dziecka,
eby umoliwi ocalenie potomstwu. Niewielu byo natomiast takich, kt-
rzy decydowali si naraa wasne rodziny za ocalenie ydw. We wspo-
mnieniach na ten temat syszy si czsto jakby prb usprawiedliwienia
wasnej saboci lub strachu. Ludzie, majc do wyboru ocalenie wasnych
dzieci lub ydowskich, czciej wybierali pierwsze rozwizanie.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. ydzi na tym obszarze byli mniej zasymilowani, czsto blisi kultu-
rze rosyjskiej ni polskiej. Mona jednak wymieni wielu ydw, ktrzy
16 16 16 16 16
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
pomagali Polakom wlatach okupacji sowieckiej. Zkolei wokresie oku-
pacji niemieckiej byo wicej Sprawiedliwych, ratujcych ydw, ni to
wynika zliczby przyznanych medali. Wiele osb nie przyznao si do tego.
Czsto uratowani ydzi, zwaszcza dzieci, wpisywali si wmiejscow spo-
eczno, nie powracajc ju do swojej pierwotnej narodowoci.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Nie wszyscy byli zainteresowani tym, eby powraca po wojnie
do swego ydostwa.
B.P. Opiszmy Biaostocczyzn po zakoczeniu okresu masowych B.P. Opiszmy Biaostocczyzn po zakoczeniu okresu masowych B.P. Opiszmy Biaostocczyzn po zakoczeniu okresu masowych B.P. Opiszmy Biaostocczyzn po zakoczeniu okresu masowych B.P. Opiszmy Biaostocczyzn po zakoczeniu okresu masowych
przemieszcze ludnociowych, kiedy stabilizuje si pewne spoecze- przemieszcze ludnociowych, kiedy stabilizuje si pewne spoecze- przemieszcze ludnociowych, kiedy stabilizuje si pewne spoecze- przemieszcze ludnociowych, kiedy stabilizuje si pewne spoecze- przemieszcze ludnociowych, kiedy stabilizuje si pewne spoecze-
stwo lokalne. stwo lokalne. stwo lokalne. stwo lokalne. stwo lokalne.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Obraz Biaostocczyzny na styku interesw polsko-biaoruskich do
roku 1956 ma wiele kolorw. Co odkryli urzdnicy, ktrzy przyjechali tu
zLublina? Bardzo wan rzecz, e Biaorusini nie protestuj, kiedy nazy-
wa si ich Polakami. W1947r. mona wic byo stwierdzi, e na
Biaostocczynie nie ma adnych Biaorusinw. Konsekwencje tego byy
takie, e zlikwidowano wszystko, co przypominao istnienie spoecznoci
biaoruskiej, przede wszystkim szkoy. Biaorusini byli wnowych instytu-
cjach pastwa aparacie partyjnym, milicji, Urzdzie Bezpieczestwa,
niszych szczeblach administracji, ale byli wnich jako Polacy. Po raz
pierwszy otrzymali wszystko, ale nie jako Biaorusini, lecz jako obywate-
le. Byli za to bardzo wdziczni wadzy komunistycznej.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Chocia dla wielu Polakw pozostali nadal Biaorusinami.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Dla Polakw byli Biaorusinami, kacapami, Ruskimi itd. Dla wa-
dzy byli Polakami.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Byli nie tylko na niszych szczeblach wadzy, reprezentowali wo-
jewdztwo na zewntrz.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Jest kolejny przeom, czyli rok 1948. Zmienia si wtedy koncep-
cja Stalina wstosunku do caej Europy Wschodniej, przede wszystkim do
kwestii narodowociowej. Gdy powstao pastwo Izrael, liczono, e ono
bdzie prosowieckie. Okazao si inne, ydzi stali si narodowoci znacz-
nie brzydsz, ni si zapowiadao. Wstosunku do innych narodowoci
mieszkajcych wPolsce rwnie diametralnie zmieniono polityk. Niemcy
na przykad otrzymali prawo do niektrych wiadcze socjalnych. Inaczej
zaczto traktowa Ukraicw. Awstosunku do Biaorusinw na posie-
dzeniu sekretariatu Komitetu Centralnego wczerwcu 1948r. podjto
decyzje oodbudowie szkolnictwa. To, co si dziao wlipcu 1948r.,
przypominao operacj wojskow. Biaorusini nie domagali si adnych
szk. Kto by wurzdzie, to by, cieszy si zaufaniem towarzyszy, nie
chcia adnego wyrnienia. Wadze centralne, wadze wojewdzkie,
17 17 17 17 17
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wszystkie instytucje wadzy pastwowej zajmoway si tworzeniem szkol-
nictwa biaoruskiego. We wrzeniu 1948r. byo ju 39 szk biaoru-
skich, cho brakowao nauczycieli, podrcznikw itd. To byy autentycz-
nie szkoy zjzykiem biaoruskim, wktrych wtym jzyku uczono wszystkich
przedmiotw. Tak odrodzio si instytucjonalne ycie biaoruskie. Ten
stan trwa do 1956r. Wtedy nastpi kolejny przeom, spoeczestwo
polskie zrozumiao, e moe wyrazi swoj wol, swoje sympatie. WBia-
ymstoku artykuowano je pod hasem kacapy won do Stalina, won do
Rosji. Taka bya spontaniczna reakcja spoeczestwa. Azdrugiej strony
jak bliej przyjrze si dokumentom to wtedy wanie rozpoczyna si
wWarszawie kolejny okres walki owadz wpartii, midzy grup nato-
lisk apuawsk. Wyrosy te wspoeczestwie polskim grupy modych
aktywistw, czy zZMP, czy zaparatu partyjnego, imiay ambicj wczy
si do walki owadz. Na Biaostocczynie cz tych partyjnych stano-
wisk bya zajta przez mniejszo. Watmosferze tamtejszego napicia
pojawiy si pogoski, e Biaorusini chc wczy Biaostocczyzn do
Zwizku Sowieckiego. To haso zostao prawdopodobnie spreparowane
dla skuteczniejszej walki owadz wmiejscowym aparacie partyjnym.
Byo na tyle none, e w1968r. Gomuka raczy si wypowiedzie na
ten temat ipowiedzia, e kto czuje, i naley do jakiej obcej narodo-
woci, nie ma dla niego miejsca wPolsce.
B.P. Czy kto wtedy wyjecha? B.P. Czy kto wtedy wyjecha? B.P. Czy kto wtedy wyjecha? B.P. Czy kto wtedy wyjecha? B.P. Czy kto wtedy wyjecha?
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Nie, natomiast zBiaorusi do Polski przyjechao wtedy wielu Bia-
orusinw, ktrzy zadeklarowali si jako Polacy, dostali obywatelstwo.
Byli wrd nich Biaorusini, ktrzy zostali wysani na Syberi, ale oni nie
pozostali na Biaostocczynie, zatrzymali si raczej wcentralnej Polsce,
tam si osiedlali. W1956r., ze wzgldu na ten stan napicia, Biaoru-
sini ujrzeli znw widmo pierwszych powojennych lat. Instytucj, ktra
najdobitniej potwierdza istnienie odrbnoci narodowej, jest szkoa.
Mieszkacy niemal kadej miejscowoci, gdzie byy szkoy biaoruskie,
zasypywali kuratorium podaniami, eby te szkoy zlikwidowa, eby zdj
ten szyld, e tu s Biaorusini. To byy inicjatywy samych Biaorusinw.
Stan napicia by do krtki. Wdokumentach zkampanii przed wybo-
rami do Sejmu 1957r. spotkaem takie dyskusje czy mog by Biao-
rusini, czy ten, ktrego znamy jako Biaorusina, moe by reprezentan-
tem wadzy ludowej. Znw otworzyy si te troch zablinione rany.
Najdziwniejsze wtym wszystkim byo to, e na szczeblu centralnym ju
zapady decyzje, e mniejszoci nie mona ukrywa, e mniejszoci na-
ley uczyni elementem ycia publicznego. Zobowizywano rne or-
ganizacje spoeczne, sportowe ikulturalne, eby wjaki sposb wswo-
jej dziaalnoci uwzgldniy istnienie mniejszoci. To odnosio si nie
tylko do Biaorusinw. Atutaj iBiaorusini, ktrzy byli wkomitecie woje-
wdzkim ikomitetach powiatowych, iPolacy wszelkie inicjatywy, kt-
re pyny zcentrali, eby upubliczni istnienie mniejszoci ignorowali.
18 18 18 18 18
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Dla Biaorusinw byo to niewygodne, bo trzeba byoby zdradza swoj
obecno. Lepiej byo tych tematw nie porusza.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Jeli mwimy owadzy, to chciabym pokaza rne odczucia
strony polskiej. Na pewno wadza zwana ludow, niezalenie ju od jej
pochodzenia, bya prymitywna, rekrutowaa si gwnie zosb nieprzy-
gotowanych do penienia takich funkcji. To byli na og ludzie ze rodo-
wisk wiejskich, bez odpowiedniego wyksztacenia idowiadczenia.
Aoich karierach nie decydoway wcale wrodzone talenty ikrystaliczne
charaktery, ale ufno przywdcom, postpowa przeszo, korzystne
ukady. Wadza braki merytoryczne nadrabiaa wiernoci ideow, cz-
sto arogancj idemonstracj siy. Na Biaostocczynie kult hase by sil-
niejszy ni wPolsce centralnej. Taka postawa zbiegiem czasu stawaa
si coraz bardziej udziaem osb ze rodowisk polskich, te gwnie
zawansu spoecznego. Co si za tyczy mniejszoci biaoruskiej, to pa-
nowao przekonanie, e ci, ktrzy okrzepli na urzdach, przycigali
kolejnych swoich. Byo takie powiedzenie, e wadza ina Biaostocczy-
nie pochodzi wprawdzie od Boga, ale Bg upodoba sobie szczeglnie
mieszkajcych wTrociance.
B.P. To pikne, taka promocja prowincji. B.P. To pikne, taka promocja prowincji. B.P. To pikne, taka promocja prowincji. B.P. To pikne, taka promocja prowincji. B.P. To pikne, taka promocja prowincji.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Po wymianie elity partyjnej zmieniay si uprzywilejowane miej-
scowoci, ale nie zasada. Trzeba te pamita, e by to region obardzo
sabej urbanizacji. Na przykad wBiaymstoku, ktry liczy przed wojn
100 tys. mieszkacw, po wojnie zostao ich 30 tys. Potrzebny by wic
zacig modziey wiejskiej imaomiasteczkowej, ten proces mia iswoje
oczywiste zalety, pisano osprawiedliwoci dziejowej. Autentycznie zdolni,
pracowici, ambitni mogli teraz owiele atwiej awansowa, zasila rodo-
wiska inteligencji. Prawd jest jednak ito, e czsto by to bardzo pozorny
awans, po prostu ucieczka zdomw wposzukiwaniu lekkiej pracy iroz-
rywek. Taki cwaniacki postp lansoway modzieowe organizacje so-
cjalistyczne, byle jakie szkoy (na przykad zawodowe), wojsko. Ci najlepsi
opuszczali Biaostocczyzn, ci przecitni nie pomniejszali wsposb zna-
czcy rozmiarw zapnienia gospodarczego. Zoliwcy mwili, e tu nawet
kalendarz jest opniony odwa tygodnie wstosunku do warszawskiego.
Przeomu nie przynis Padziernik 1956r., cho ubyo strachu przed
terrorem. Taka jest specyfika ciany wschodniej, ktra do dzisiaj stanowi
wielki problem ekonomiczny ispoeczny...
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Zjednej strony ludzie, ktrzy byli najbardziej zaangaowani wla-
tach wojny itu po wojnie, jako pierwsi podlegali represjom, bo na
og byli wpodziemiu. Ginli, trafiali do wizie albo uciekali gdzie
na Ziemie Zachodnie, eby tam wtopi si wtum izacz nowe ycie,
wic ten obszar wyludnia si zosb najbardziej aktywnych. Zdrugiej
strony Biaystok wprzeciwiestwie do innych miast nie dosta tego
19 19 19 19 19
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
F
o
t
.

z

A
r
c
h
i
w
u
m

P
a

s
t
w
o
w
e
g
o

w

B
i
a

y
m
s
t
o
k
u
Podczas centralnych doynek wBiaymstoku w 1973 r. Od lewej: Piotr Jaroszewicz,
Edward Gierek iZdzisaw Kurowski, Isekretarz KWPZPR wBiaymstoku
20 20 20 20 20
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
zastrzyku ze wschodu, zrepatriacji. Do Wrocawia, Torunia przenosiy
si cae orodki akademickie zKresw. WBiaymstoku zostao tylko se-
minarium duchowne zWilna. Nie byo zastrzyku inteligencji, by nato-
miast cigy ubytek. Nie byo rodowiska akademickiego. Co prawda
powstaa w1950r. Akademia Medyczna...
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. ...w 1949r. powstaa Wieczorowa Szkoa Inynieryjna...
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. ...ale brak byo szkoy wyszej oprofilu humanistycznym. Jeszcze
ojednej rzeczy nie wspomnielimy, e zachd wojewdztwa to region,
wktrym mieszkaa szlachta zaciankowa, bardzo patriotyczna ibardzo
tradycyjna, ktra zniechci podchodzia do zmian. Adzieci ztych ro-
dzin nie byy przyjmowane na studia ze wzgldu na ze pochodzenie.
To kolejna przyczyna opnienia wprzemianach.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Dlatego wPolsce panowao przekonanie, e Biaystok to wie wo-
jewdzka, aubry tu chodz po ulicach. Pamitam te kpiny zprzekoma-
rza studenckich, opowiastki ototalnym zacofaniu. Niestety, nieszczegl-
na opinia onaszym regionie utrzymuje si jeszcze do dzisiaj tu iwdzie.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Ale to bya cena pacona za to, co dziao si wczasie wojny itu
po wojnie. Zanotowano szczeglnie due straty wrd miejscowej inte-
ligencji, ktra bya niszczona fizycznie, aw latach 19391941 wywo-
ona przez Sowietw wgb ZSRS, skd jeli przeya rzadko wraca-
a do Polski. Zostawaa wEuropie Zachodniej. Przykadem moe by
biaostocczanin, ostatni prezydent RP na uchodstwie Ryszard Kaczo-
rowski. Takich ludzi byy tysice. Nawet plan szecioletni nie da Biao-
stocczynie zbyt wielu znaczcych inwestycji. Wprawdzie Biaystok uzy-
ska wtedy Fasty rozbudowany zosta tradycyjny dla miasta przemys
wkienniczy, ale nie byo tu starej klasy robotniczej, dominowali nowi,
bez tradycji. Pojawiy si robotnice ze wsi, bardzo zdyscyplinowane, kt-
re potulnie wykonyway polecenia przeoonych.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Wzbyt maym stopniu poprawia si infrastruktura, nie przybyo
linii kolejowych. Fakt, e budowano drogi, ito zzaangaowaniem lud-
noci, elektryfikowano wsie, stawiano pierwsze bloki mieszkalne. Zale-
goci byy jednak okrutne, brakowao dobrych planw, szwankowaa
jako wykonawstwa. Po planie szecioletnim Biaostocczyzna zostaa
niestety nadal na uboczu, skorzystay tylko wybrane miejscowoci, czego
przykadem Zambrw iHajnwka.
B.P. Nie moemy poprzesta na konstatacji, e tu albo nic si nie B.P. Nie moemy poprzesta na konstatacji, e tu albo nic si nie B.P. Nie moemy poprzesta na konstatacji, e tu albo nic si nie B.P. Nie moemy poprzesta na konstatacji, e tu albo nic si nie B.P. Nie moemy poprzesta na konstatacji, e tu albo nic si nie
dziao, albo dziao si zwielkim opnieniem. dziao, albo dziao si zwielkim opnieniem. dziao, albo dziao si zwielkim opnieniem. dziao, albo dziao si zwielkim opnieniem. dziao, albo dziao si zwielkim opnieniem.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Na pewno due znaczenie miay zmiany w1972r. Nowe kie-
rownictwo PZPR, nie wiadomo zczyich dokadnie podszeptw, posta-
21 21 21 21 21
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
nowio silnie przewietrzy Biaostocczyzn. Nowy sekretarz Komitetu Wo-
jewdzkiego, Zdzisaw Kurowski, by mody, dynamiczny, ze szko
warszawsk, spoza ukadu miejscowego. cign ze sob grono przy-
jaci, szukajcych dobrej przygody, zambicjami. Wtedy zaczo si tak
zwane przyspieszenie biaostockie.
B.P. Co to znaczyo? B.P. Co to znaczyo? B.P. Co to znaczyo? B.P. Co to znaczyo? B.P. Co to znaczyo?
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Zainicjowano programy gospodarcze ze wskazaniem na rolnic-
two gwnie hodowl byda, co do dzisiaj zreszt procentuje wpo-
czeniu zrozwojem przemysu rolno-spoywczego. Byy te wizje przy-
spieszenia kulturowo-owiatowego, realne itylko papierowe, rzeczywicie
wane, takie jak stworzenie wielkiego orodka akademickiego zuni-
wersytetem iz myl opropagandowych sukcesach, na przykad uczy-
nienie zBiaostocczyzny potgi wpywaniu. Szukano rnych drg awansu
regionu, stawiano na modzie, wtym prnych gospodarzy, modych
rolnikw. By to czas wany dla orodkw powiatowych, wiele zmiast
zaczto wychodzio zcienia. Biaostocczyzna zmieniaa szybko swoje
oblicze, zyskaa sojusznikw w Polsce, przycigaa, cho pozostao
wiele bdw charakterystycznych dla rzdw wczesnego Gierka.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Ludno biaoruska, wiejska imiejska, tamten czas wspomina
najlepiej ze wzgldu na dobrobyt.
B.P. Tu akurat niweluj si zupenie rnice narodowociowe. Rw- B.P. Tu akurat niweluj si zupenie rnice narodowociowe. Rw- B.P. Tu akurat niweluj si zupenie rnice narodowociowe. Rw- B.P. Tu akurat niweluj si zupenie rnice narodowociowe. Rw- B.P. Tu akurat niweluj si zupenie rnice narodowociowe. Rw-
nie bardzo wielu rdzennych Polakw odczuwa pewn nostalgi za nie bardzo wielu rdzennych Polakw odczuwa pewn nostalgi za nie bardzo wielu rdzennych Polakw odczuwa pewn nostalgi za nie bardzo wielu rdzennych Polakw odczuwa pewn nostalgi za nie bardzo wielu rdzennych Polakw odczuwa pewn nostalgi za
gierkowszczyzn. gierkowszczyzn. gierkowszczyzn. gierkowszczyzn. gierkowszczyzn.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Blisza analiza tych poczyna prowadzi do nastpujcych wnioskw.
Inwestycje owszem byy, ale adna znich we wschodniej czci wojewdz-
twa, wszystkie na zachd od Biaegostoku. Wprzeliczeniu na tysic miesz-
kacw mniej wicej trzykrotnie wysze byy nakady na inwestycje wza-
chodniej czci wojewdztwa wporwnaniu ze wschodni. To znaczy, e
nie byo tam drg, orodkw zdrowia, telefonw itd. Efektem byo wyludnia-
nie si wsi. Wlatach siedemdziesitych wie na wschodniej Biaostocczy-
nie zamieraa, pozostali tylko emeryci. Inwestycje ipraca czekay wBiaym-
stoku ina zachd od tego miasta budowano bloki, mona byo po ilu
latach doczeka si wasnego luksusowego mieszkania wpostaci M3 czy
M4. Faktycznie wic nastpio przesiedlenie si biaoruskiej ludnoci wiej-
skiej do Biaegostoku iinnych miejscowoci, do centralnej Polski. Awkwe-
stii polityki narodowociowej realizowano t koncepcj, ktr wyartykuowa-
no wpostanowieniu sekretariatu KC PZPR, e spoeczestwo polskie jest
spoeczestwem Polakw. Na pocztku lat siedemdziesitych ponownie
przystpiono do likwidacji wszystkich instytucji biaoruskich. Po kolei ulego
likwidacji szkolnictwo, ograniczono si do symbolicznych rozmiarw mu-
zeum, zespoy taneczne, zespoy teatralne, ktre powstay wlatach
22 22 22 22 22
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
szedziesitych. Epoka lat siedemdziesitych ma zatem rne oblicza.
Ludzi zpartii, funkcjonariuszy partyjnych pochodzenia biaoruskiego, nie
wyganiano. Oni tylko zmieniali swoje imiona inazwiska, bo niestety do-
bro awangardy klasy robotniczej potrzebowao, eby nie byo Wasylw,
Mikoajw, wic zmieniali imiona na Kazikw, Stanisaww itd. Wpew-
nym sensie nie wydarzyo si nic nowego oni cigle si maskowali,
azmiana personaliw bya dopenieniem procesu, ktry od dawna istnia.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. W1972r. opowiadano wBiaymstoku tak oto anegdot: gdy
przedstawiano nowo przybyemu sekretarzowi Kurowskiemu skad eg-
zekutywy KW ipo kolei paday nazwiska zkocwk na -uk, to si se-
kretarz troch zdenerwowa ipyta, czy jest tu kto na -ski. Tak pada
odpowied jest towarzysz Skibuk.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. To by problem. Do jednego zlektorw partyjnych, ktry przeko-
nywa, e jest Polakiem, e ma rodzicw Polakw, pojechaa ekipa SB
izrobia zdjcie na cmentarzu prawosawnym, gdzie byli pochowani.
Na nagrobkach widniay napisy cyrylic.
B.P. Nie mona chyba wyczy przedstawicieli adnej narodo- B.P. Nie mona chyba wyczy przedstawicieli adnej narodo- B.P. Nie mona chyba wyczy przedstawicieli adnej narodo- B.P. Nie mona chyba wyczy przedstawicieli adnej narodo- B.P. Nie mona chyba wyczy przedstawicieli adnej narodo-
woci znaturalnych procesw asymilacyjnych. woci znaturalnych procesw asymilacyjnych. woci znaturalnych procesw asymilacyjnych. woci znaturalnych procesw asymilacyjnych. woci znaturalnych procesw asymilacyjnych.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Mona powiedzie, e byy to po czci faktycznie naturalne procesy
asymilacyjne, ktre miay pocztek jeszcze przed 1939r. Tak samo Polacy
za wschodni granic podlegali procesowi rusyfikacji czy biaorutenizacji. To
by efekt nie tylko okrelonej polityki pastwa. Awostatnim spisie powszechnym
narodowo biaorusk zadeklarowao zaledwie 40 tys. osb, co wcale nie
znaczy, e reszta zapomniaa oswoich niepolskich korzeniach.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Na Biaostocczynie, aw Polsce 50 tys.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Chciaem jeszcze doda, e tutaj wszyscy co ukrywali: Biaorusi-
ni, e s Biaorusinami, ludzie zKresw, e s kresowiakami, Sybiracy
musieli ukrywa, e byli deportowani, bo nie mona byo otym mwi.
Ludzie, ktrzy byli wpodziemiu wczasie wojny, te to ukrywali, tym bar-
dziej ci, ktrzy wpodziemiu byli po wojnie. Synowie icrki ukrywali
patriotyczn przeszo swoich rodzicw, eby dosta si do szkoy, eby
awansowa. Bardzo wielu ludzi oczym istotnym ze swojej przeszoci
nie mogo mwi, trzeba byo oczym oficjalnie zapomnie. To bardzo
trudne psychiczne przeycie dla tych wszystkich osb, ktre musiay mie
podwjny yciorys. Oficjalny iprawdziwy.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Ale specyfik obecnej Biaostocczyzny jest to, e funkcjonuje ona
midzy cywilizacj acisk ibizantyjsk. Ten podzia istnieje wszdzie
na ulicy, wrodzinach, psychice poszczeglnych osb.
23 23 23 23 23
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
B.P. Co pan rozumie przez sformuowanie cywilizacja? B.P. Co pan rozumie przez sformuowanie cywilizacja? B.P. Co pan rozumie przez sformuowanie cywilizacja? B.P. Co pan rozumie przez sformuowanie cywilizacja? B.P. Co pan rozumie przez sformuowanie cywilizacja?
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. To wszystko, co jest spadkiem duchowym po wpywach Kocioa
prawosawnego. Cerkiew jako ta, ktra wysza zkrgu kultury grecko-bizan-
tyjskiej poprzez Rosj, wjaki sposb wywara tu swoje pitno. Wtej chwili
nie ma widocznych przejaww narodowego ycia biaoruskiego, ale jednak
ci, ktrzy wyszli z rodzin biaoruskich, s inni, zupenie inni. Oni sami siebie
nazywaj Polakami. Wikszo dawnych Biaorusinw mieszkajcych wBia-
ymstoku nazywa siebie Polakami, dodajc prawosawny. Przez stron polsk
postrzegani s no, niezupenie jako Polacy. Dla poprawnoci politycznej
przytakuje si im, e s Polakami, natomiast wdyskusjach wzamknitych
krgach polskich widzi si wnich ludzi, ktrzy przedstawiaj t wanie
wschodni odmienno. Ito inne mylenie wrd prawosawnych daje si
zauwaa take wpostawach politycznych, choby podczas wyborw wPol-
sce, take wstosunku do zjawisk, ktre dziej si gdzie wwiecie. Na przy-
kad wczasie wojny wJugosawii wszyscy Polacy prawosawni sympatyzowali
jednoznacznie zSerbi, nie byo takich sympatii proserbskich po stronie pol-
skiej, Polacy sympatyzowali bardziej zChorwatami. Podobnie wsprawie
konfliktu wCzeczenii Polacy oglnie ycz Czeczenom jak najszybciej uzy-
skania niepodlegoci, prawosawni raczej nie tyle sympatyzuj, ile wsp-
czuj Rosjanom zpowodu kaukaskiego terroryzmu wich otoczeniu.
B.P. Wydaje mi si, e jednak wmentalnoci biaoruskiej jest wiele B.P. Wydaje mi si, e jednak wmentalnoci biaoruskiej jest wiele B.P. Wydaje mi si, e jednak wmentalnoci biaoruskiej jest wiele B.P. Wydaje mi si, e jednak wmentalnoci biaoruskiej jest wiele B.P. Wydaje mi si, e jednak wmentalnoci biaoruskiej jest wiele
zmylenia wielkoruskiego. Ale prosz jeszcze opowiedzie oSoli- zmylenia wielkoruskiego. Ale prosz jeszcze opowiedzie oSoli- zmylenia wielkoruskiego. Ale prosz jeszcze opowiedzie oSoli- zmylenia wielkoruskiego. Ale prosz jeszcze opowiedzie oSoli- zmylenia wielkoruskiego. Ale prosz jeszcze opowiedzie oSoli-
darnoci io roku 1989. darnoci io roku 1989. darnoci io roku 1989. darnoci io roku 1989. darnoci io roku 1989.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Pocztkowo Biaorusini poparli Solidarno wikszo znich,
idc wraz znow fal, zapisywaa si do Solidarnoci. Problemy zaczy
si troch pniej, bo Solidarno staa si organizacj mocno zwizan
zKocioem katolickim, dla Biaorusinw nie za bardzo wtakiej Solidar-
noci byo miejsce. Ponadto ja nie do koca potrafi sobie to wyjani,
ale wmiejscowociach, gdzie mieszkali obok siebie prawosawni ikatolicy
lub inaczej Biaorusini iPolacy nagle wszystko zaczo si psu. Polacy
spotykali si zPolakami, Biaorusini zBiaorusinami, tworzyy si szybko za-
mknite krgi wrd tej samej spoecznoci. Ipojawiy si drobne incyden-
ty, ktre powinny mie niewielki wpyw na ogln atmosfer. Wkolejkach,
ktre byy wwczas zjawiskiem powszechnym, gdy kto wyrazi yczenie,
aby ruscy pojechali sobie do Moskwy, tam stawali wkolejkach, zacho-
wanie takie szybko odbijao si echem po okolicy, wszyscy otym mwili, e
kto tam znw nas wygania do Moskwy. Wkocu znieznanych rde
pojawiy si wieci, e Polacy przygotowuj si do jakiej krwawej rozprawy
zBiaorusinami. Niektrzy tak gboko si tym przejli, e ryglowali drzwi
imieli przygotowany do obrony jaki or. Zadziwiajce, jak ludzie szybko
uwierzyli wtaki scenariusz. Solidarno zca pewnoci nie przygoto-
wywaa si do rozpraw zBiaorusinami, tylko e kto takie wieci rozpusz-
cza inajgorsze, e wikszo wto uwierzya. Ludzie naprawd zaczli si
24 24 24 24 24
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
ba. Kiedy wprowadzono stan wojenny, kto zauway, e Biaorusini ode-
tchnli zulg. To prawda, gdy uznano, e zagroenie zostao oddalone.
B.P. Winnych regionach rdem takich pogosek bya SB czy B.P. Winnych regionach rdem takich pogosek bya SB czy B.P. Winnych regionach rdem takich pogosek bya SB czy B.P. Winnych regionach rdem takich pogosek bya SB czy B.P. Winnych regionach rdem takich pogosek bya SB czy
WSW. Wcaej Polsce straszono wten sposb m.in. rodziny wojsko- WSW. Wcaej Polsce straszono wten sposb m.in. rodziny wojsko- WSW. Wcaej Polsce straszono wten sposb m.in. rodziny wojsko- WSW. Wcaej Polsce straszono wten sposb m.in. rodziny wojsko- WSW. Wcaej Polsce straszono wten sposb m.in. rodziny wojsko-
wych imilicjantw. Nie sdz, eby tutaj byo jako inaczej. wych imilicjantw. Nie sdz, eby tutaj byo jako inaczej. wych imilicjantw. Nie sdz, eby tutaj byo jako inaczej. wych imilicjantw. Nie sdz, eby tutaj byo jako inaczej. wych imilicjantw. Nie sdz, eby tutaj byo jako inaczej.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Wracajc do Solidarnoci, chciabym wskaza na kilka cech cha-
rakterystycznych dla wczesnej Biaostocczyzny. Po pierwsze bya tu znacz-
nie sabsza tradycja ruchw opozycyjnych wPRL, od lat szedziesitych po-
czynajc. Fala solidarnociowa zaskoczya wikszo mieszkacw, ale
take rodowiska inteligenckie, liderw ycia publicznego. Po drugie n-
dza ekonomiczna, ktra tak dokuczaa wszystkim wPolsce, tutaj bya troch
mniej uciliwa, prawie kady mieszkaniec miasta mia kogo na wsi, za-
opatrzenie wywno byo znoniejsze. Po trzecie straszak sowiecki by
silniejszy, kryy opowieci ogrzejcych si silnikach czogw sowieckich
nad granic, awracajcy zGrodna powiadczali, e nastpuje tam kon-
centracja wojska. Ipo czwarte po raz pierwszy pokazywali sw moc miej-
scowi robotnicy, to by swoisty debiut, sprawdzian wiadomoci proletariac-
kiej. Podobnie rzecz si miaa ze spoecznoci akademick Biaegostoku.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Wadze bardzo umiejtnie wykorzystyway te kompleksy iwspo-
mnienia zprzeszoci wwalce zSolidarnoci. Wyranie gray na nu-
cie wani idowiadcze narodowociowych zlat powojennych. Straszo-
no Solidarnoci jako symbolem Polski narodowej ikatolickiej, Polski,
ktrej symbolem bdzie Romuald Rajs Bury, ktry w1946r. pacyfiko-
wa biaoruskie wioski. Taka wizja nie bya atrakcyjna dla Biaorusinw.
B.P. Czy Biaorusini zapisali si jako whistorii biaostockiej So- B.P. Czy Biaorusini zapisali si jako whistorii biaostockiej So- B.P. Czy Biaorusini zapisali si jako whistorii biaostockiej So- B.P. Czy Biaorusini zapisali si jako whistorii biaostockiej So- B.P. Czy Biaorusini zapisali si jako whistorii biaostockiej So-
lidarnoci? lidarnoci? lidarnoci? lidarnoci? lidarnoci?
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Tak, gwnie studenci, ajeden zobecnych dziaaczy Oleg atyszo-
nek siedzia wwizieniu wstanie wojennym za dziaalno wydawnicz
ipublicystyczn wpodziemnej Solidarnoci. W1980 i1981r. wydano
wnielegalnym obiegu pi tomw Dokumentw biaoruskich, liczne bro-
szury oraz pismo analiz politycznych Kontakt, ktre byo wydawane wBia-
ymstoku. Te dokumenty ipublicystyka suyy do dyskusji, do dialogu zpolsk
opozycj. Ona nie toczya si jednak wBiaymstoku. To bya dyskusja zpol-
skimi rodowiskami opozycyjnymi wWarszawie, Krakowie, Lublinie.
B.P. Na Uniwersytecie Warszawskim dziaao nawet w podziemiu Bia- B.P. Na Uniwersytecie Warszawskim dziaao nawet w podziemiu Bia- B.P. Na Uniwersytecie Warszawskim dziaao nawet w podziemiu Bia- B.P. Na Uniwersytecie Warszawskim dziaao nawet w podziemiu Bia- B.P. Na Uniwersytecie Warszawskim dziaao nawet w podziemiu Bia-
oruskie Zrzeszenie Studentw. Zjego krgu wywodzi si jeden z obec- oruskie Zrzeszenie Studentw. Zjego krgu wywodzi si jeden z obec- oruskie Zrzeszenie Studentw. Zjego krgu wywodzi si jeden z obec- oruskie Zrzeszenie Studentw. Zjego krgu wywodzi si jeden z obec- oruskie Zrzeszenie Studentw. Zjego krgu wywodzi si jeden z obec-
nych biaoruskich liderw Eugeniusz Wappa, notabene historyk... nych biaoruskich liderw Eugeniusz Wappa, notabene historyk... nych biaoruskich liderw Eugeniusz Wappa, notabene historyk... nych biaoruskich liderw Eugeniusz Wappa, notabene historyk... nych biaoruskich liderw Eugeniusz Wappa, notabene historyk...
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. rodowisko historykw biaoruskich odegrao wan rol, two-
rzc rne organizacje biaoruskie, inspirujc dziaania kulturalne.
25 25 25 25 25
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. To byy dziaania wewntrz rodowiska biaoruskiego.
B.P. B.P. B.P. B.P. B.P. Ze strony biaoruskiej chciaa dyskutowa inteligencja biao- Ze strony biaoruskiej chciaa dyskutowa inteligencja biao- Ze strony biaoruskiej chciaa dyskutowa inteligencja biao- Ze strony biaoruskiej chciaa dyskutowa inteligencja biao- Ze strony biaoruskiej chciaa dyskutowa inteligencja biao-
ruska, aSolidarno biaostocka bya robotnicza, moe dlatego. ruska, aSolidarno biaostocka bya robotnicza, moe dlatego. ruska, aSolidarno biaostocka bya robotnicza, moe dlatego. ruska, aSolidarno biaostocka bya robotnicza, moe dlatego. ruska, aSolidarno biaostocka bya robotnicza, moe dlatego.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Klub Inteligencji Katolickiej to nie tylko robotnicy. Gdy pojawi
si problem wsplnego udziau wwyborach w1989r., biaostocka So-
lidarno odrzucia ten pomys, mimo e byy nawet wtej sprawie na-
ciski zWarszawy, eby zawrze porozumienia zBiaorusinami. Gdyby
wtedy zdecydowano inaczej, myl, e dzisiejsza Biaostocczyzna te
byaby inna. Biaorusini musieli pj sami do wyborw.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Obiektywnie rzecz ujmujc, niekorzystny wpyw wywieray nara-
stajce, emocjonalne dyskusje historyczne. Po raz pierwszy zaczto m-
wi gono o17 wrzenia 1939 r., ookupacji sowieckiej, wtym iow-
czesnych zachowaniach Biaorusinw. Byy to kwestie dranice, nie
znalimy jeszcze penej prawdy, fakty mieszay si zhasami, paday
zarzuty ipomwienia, szeptano oprowokacjach.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Faktem jest, e wogle wczeniej nie dyskutowano. Od wojny
do stanu wojennego adnych dyskusji na temat historii wogle nie byo.
Wszyscy wzasadzie uczyli si historii na nowo, nawet ci, ktrzy koczyli
studia historyczne.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Stronie polskiej trudno byo si przyzna do rnych bdw po-
penianych wstosunku do rodowisk biaoruskich, zwaszcza wokresie
powojennym. Kombatanci bardzo nerwowo reagowali, gdy prbowao
si ocenia krytycznie rne dziaania. To wynikao ztego, e oni sami
przez dziesitki lat byli krytykowani, ateraz zanim doczekali si oficjal-
nej akceptacji, mieli uderzy si we wasne piersi. Najpierw dostawali
od wadzy, ateraz od opinii publicznej, na przykad za rozstrzelanie fur-
manw. Wtakich relacjach potrzebna jest prawda, ale iczas na doj-
rzenie do niej. Taki czas potrzebny by idla Biaorusinw.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Polacy susznie zapamitali 17 wrzenia, kiedy Biaorusini zak-
ceptacj witali Armi Czerwon. Take okres powojenny, take smutny
okres midzywojenny.
B.P. Wojewdztwo biaostockie to take Suwalszczyzna iSejne- B.P. Wojewdztwo biaostockie to take Suwalszczyzna iSejne- B.P. Wojewdztwo biaostockie to take Suwalszczyzna iSejne- B.P. Wojewdztwo biaostockie to take Suwalszczyzna iSejne- B.P. Wojewdztwo biaostockie to take Suwalszczyzna iSejne-
skie, awic Litwini. Jak wyglday relacje midzy nimi aPolakami? skie, awic Litwini. Jak wyglday relacje midzy nimi aPolakami? skie, awic Litwini. Jak wyglday relacje midzy nimi aPolakami? skie, awic Litwini. Jak wyglday relacje midzy nimi aPolakami? skie, awic Litwini. Jak wyglday relacje midzy nimi aPolakami?
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Mniejszo litewska nie waya na losach Biaostocczyzny. Ich
obecno wprzedwojennym wojewdztwie szacowano na okoo 20 tys.,
apo wojnie na nie wicej ni poow tego stanu, ito skupionych na
nieduym terenie. Byli katolikami, wic nie zaistnia konflikt wyznanio-
wy, ajeli ju, to wjednej rodzinie wsprawie jzyka liturgii. Inaczej te
26 26 26 26 26
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
ni wRepublice Biaoruskiej rozwijaa si sytuacja na Litwie, gdzie mniej-
szo polska, co byo efektem manipulacji wadzy radzieckiej, miaa si
wzgldnie dobrze, zwaszcza jeli chodzio oszkoy. Do Biaegostoku
problemy litewskie tak naprawd nie docieray, byy natomiast bardzo
istotne wwymiarze lokalnym, zwaszcza wSejnach iokolicy.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Gwny problem wstosunku do Litwinw polega na tym, czy
zostawi ich wPolsce, czy nie. Litwini zostali jednak potraktowani jako
narodowo wroga, zastanawiano si, czy ich wszystkich nie przesie-
dli, ostatecznie zrezygnowano ztego. Kolejny problem to by problem
jzyka wKociele, do lat siedemdziesitych. Wroli mediatorw wyst-
powa nawet Komitet Wojewdzki PZPR.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Litwini stanowili spoeczno bardziej zamknit izwart. Nie
rocili sobie jednak pretensji do udziau we wadaniu wojewdztwem.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. Byli zamknici, trzymali si midzy swoimi, ich wiadomo na-
rodowa bya na zdecydowanie wyszym poziomie ni Biaorusinw. Wtym
sensie byo im atwiej.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Polacy pamitali dobrze owsplnej zLitw historii, byli is ztego
dumni, wymienia si zzamknitymi oczyma wielkie symbole tej wsplnoty,
choby krla Wadysawa Jagie iAdama Mickiewicza. Inna sprawa, e
punkt widzenia Litwinw rni si znacznie wtej mierze od naszego.
E.M. E.M. E.M. E.M. E.M. Zperspektywy Biaegostoku tak to wygldao, natomiast wspoecz-
nociach lokalnych byo znacznie gorzej ni zrelacjami polsko-biaoruski-
mi. Litwini nie mieli opieki ze strony aparatu pastwowego, jak mieli Bia-
orusini. Stosunkowo niewielu Litwinw po wojnie naleao do partii. Jeeli
utworzono nawet Litewskie Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne, dugo nie
mona byo znale zaufanego czowieka. Litwini nauczyli si pewnej stra-
tegii na 1 maja, 7 listopada organizowali rnego rodzaju imprezy ocze-
kiwane przez wadze tylko e Biaorusini piewali na tych akademiach
pieni nie tylko biaoruskie, ale czciej rosyjskie ipolskie, Litwini za na
tak okoliczno mieli repertuar czysto patriotyczny, zokresu okupacji czy
sprzed wojny. Bardzo to dobrze wykorzystywali. Oficjalnie byli prorzdowi.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Litwini budzili wikszy respekt, byli to bardzo dobrzy gospodarze,
na og zamoni, dobrze zorganizowani, akuchnia litewska zawsze znaj-
dowaa uznanie Polakw, e nie wspomn owdecznociach. Wtere-
nie zatem konflikty byy silne, ale wBiaymstoku iinnych oddalonych od
Sejn powiatach traktowano kwesti litewsk gwnie jako sympatyczne
ubogacenie etnograficzne.
J.M. J.M. J.M. J.M. J.M. We wsplnej historii nie byo problemu lat 19391941, po
1944r. raczej bya wsppraca midzy podziemiem polskim ilitew-
27 27 27 27 27
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Dr hab. Adam Dobroski Dr hab. Adam Dobroski Dr hab. Adam Dobroski Dr hab. Adam Dobroski Dr hab. Adam Dobroski ur. w1943 r., profesor Uni-
wersytetu wBiaymstoku, przewodniczcy Rady Naukowej
Instytutu Historii, wlatach 19941997 minister kierownik
Urzdu ds. Kombatantw iOsb Represjonowanych. Autor
wielu publikacji dotyczcych historii Polski XIX iXX wieku,
wtym monografii omy iBiaegostoku (kilka wyda). Po-
nad 20 lat redaguje Kramik Regionalny cotygodniow
kolumn powicon historii regionalnej najpierw wKu-
rierze Podlaskim, obecnie wKurierze Porannym.
Dr Jan Jerzy Milewski Dr Jan Jerzy Milewski Dr Jan Jerzy Milewski Dr Jan Jerzy Milewski Dr Jan Jerzy Milewski ur. w1950 r., naczelnik Od-
dziaowego Biura Edukacji Publicznej IPN wBiaymsto-
ku, poprzednio pracownik Filii Uniwersytetu Warszaw-
skiego wBiaymstoku iUniwersytetu wBiaymstoku,
wieloletni prodziekan Wydziau Humanistycznego, wla-
tach 19972003 prezes oddziau Polskiego Towarzystwa
Historycznego. Autor m.in. ksiek: Polska Partia Socjali-
styczna wwoj. biaostockim 19191939, Biaystok 1990;
Z dziejw woj. biaostockiego wokresie midzywojen-
nym, Biaystok 1999.
Dr hab. Eugeniusz Mironowicz Dr hab. Eugeniusz Mironowicz Dr hab. Eugeniusz Mironowicz Dr hab. Eugeniusz Mironowicz Dr hab. Eugeniusz Mironowicz profesor Uniwersytetu
wBiaymstoku, kierownik Katedry Kultury Biaoruskiej, autor
10ksiek dotyczcych historii Biaorusi oraz polityki na-
rodowociowej PRL. W 1990 roku obroni na Wydziale
Dziennikarstwa iNauk Politycznych UW prac doktorsk
Biaoruska mniejszo narodowa wPolsce Ludowej 1944
1949. W2000 roku uzyska habilitacj na Wydziale Nauk
Historycznych UW na podstawie rozprawy Polityka naro-
dowociowa PRL. Jest redaktorem Biaoruskich Zeszytw
Historycznych wydawnictwa Biaoruskiego Towarzystwa
Historycznego.
skim, przez teren zamieszkany przez polskich Litwinw przebiega kana
przerzutowy na zachd. Nadal trwaj spory orok 1920, ostosunki pod
okupacj niemieck, ale nie s ju takie gone.
A.D. A.D. A.D. A.D. A.D. Jeli chodzi owspczesno, to niestety do niefortunnie skro-
jono nasz region. Wojewdztwo podlaskie okrela si hasowo jako Pod-
lasie, co wywouje protest zarwno mieszkacw omyskiego, wia-
domych swej szlacheckiej przeszoci izwizkw zWarszaw, jak rwnie
mieszkacw Suwalszczyzny, ktrzy przez wieki pozostawali wWielkim
Ksistwie Litewskim. Zabrako wtej konfiguracji Grodzieszczyzny (przed
wojn do wojewdztwa biaostockiego naleay powiaty Grodno iWo-
kowysk) inie wrciy powiaty mazurskie EGO (Ek, Godap, Olecko
byy wwojewdztwie biaostockim do 1975r.). Jest to cigle zatem
region niejednorodny, bez utrwalonej wsplnej tosamoci regionalnej.
To utrudnia take uprawianie ipopularyzowanie historii. Dla wielu miesz-
kacw inn pozostaje prawda biaoruska iinn prawda polska, apo
czci inn: biaostocka, omyska, suwalska.
28 28 28 28 28
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
T TT TTOMASZ OMASZ OMASZ OMASZ OMASZ D DD DDANILECKI, ANILECKI, ANILECKI, ANILECKI, ANILECKI, OBEP B OBEP B OBEP B OBEP B OBEP BIAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK
DWAJ LITERACI
Sokrat Janowicz jest dzi najbardziej znanym pisarzem biaoruskim,
mieszkajcym itworzcym na Biaostocczynie. Debiutowa ju wla-
tach 60., ale wkrtce trafi na indeks autorw zakazanych ipad
ofiar szykan SB ipartii. Stao si tak za spraw byego funkcjona-
riusza UB Aleksandra Omiljanowicza, ktry przez nastpne lata dzier-
y palm pierwszestwa wrd biaostockich literatw.
yciorys Sokrata Janowicza jest przykadem bolenie skomplikowanego uwikania wrze-
czywisto PRL, zktrego nie dao si wyj bez gbokich ran iktre wymaga opisu znacz-
nie obszerniejszego idalej idcego ni zawarty poniej. Drog yciow Aleksandra Omil-
janowicza, ktrego tu po wojnie zaczto nazywa katem Suwalszczyzny, dopeni niedawno
jeden znajsurowszych wyrokw wydanych kiedykolwiek przez niezawisy sd III RP wobec
byych funkcjonariuszy UB 4,5 roku wizienia za zncanie si nad onierzami powojen-
nego podziemia niepodlegociowego. Oba te yciorysy sploty si ze sob tu po Polskim
Padzierniku, asplot ten znalaz swj fina dopiero po Marcu 68.
Rok 1956 by przeomowy nie tylko dla Polakw, ale idla mieszkajcych wPolsce
mniejszoci narodowych. wczesne wadze po raz pierwszy dostrzegy ich istnienie iposta-
nowiy powoa towarzystwa spoeczno-kulturalne mniejszoci oraz umoliwi im wydawa-
nie wasnej prasy. Wtyme roku powstao wBiaymstoku Biaoruskie Towarzystwo Spoecz-
no-Kulturalne ibiaoruskojzyczny tygodnik Niwa
1
. Nadzr nad obiema placwkami
sprawowao Ministerstwo Spraw Wewntrznych. Nadzr ten, jak si bardzo szybko okazao,
nie by jedynie formalny, awrd najaktywniejszych wwczas biaoruskich dziaaczy zaczto
werbowa tajnych wsppracownikw.
Nielegalny od modoci
W 1956r. Sokrat Janowicz mia 20 lat iby absolwentem Technikum Elektrycznego
wBiaymstoku. Wtym te roku zadebiutowa na amach Niwy. Wkrtce zacz studiowa
zaocznie polonistyk na Uniwersytecie Warszawskim. Wjego bagau dowiadcze znaj-
dowao si ponadto utworzenie latem 1953r. (by wwczas uczniem trzeciej klasy techni-
kum) wrodzinnych Krynkach siedmioosobowej nielegalnej organizacji pod nazw Zwi-
zek Biaoruskich Patriotw. Wedug SB powoana przez niego organizacja miaa stanowi
zalek kierownictwa siatki bojowych grup 34-osobowych, dziaajcych wedug zasad
partyzanckiej konspiracji oraz organizacji politycznej, powoanej do budzenia wiadomo-
ci narodowej modej inteligencji biaoruskiej. Ta modzieowa grupka rozpada si wkocu
ferii zimowych 1954r., pono zpowodu rozbienoci pogldw imetod dziaania. Jano-
wicz mia nadawa wjej dziaalnoci priorytet sprawom narodowym, natomiast wik-
szo czonkw interesoway bardziej zaoenia typu konspiracyjno-wojskowego (pseudoni-
my, zamiar zdobycia broni, szyfr, wiczenia itp.). Od stycznia 1954r. Janowicz usiowa te
zorganizowa koo literacko-naukowe pod nazw Biaoruska Dumka (wedug pniejszej
1
E. Mironowicz, Polityka narodowociowa PRL, Biaystok 2000, s. 161162.
29 29 29 29 29
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
oceny SB bya to wrzeczywistoci kolejna nielegalna organizacja nacjonalistyczna), ana-
stpnie biaorusk organizacj studenck. Po przeprowadzeniu znim rozmowy izastoso-
waniu innych rodkw profilaktycznych Janowicz na pewien okres czasu nie podejmowa
wrogiej dziaalnoci czytamy wmateriaach SB, odnoszcych si do kocwki 1955r.
Kat do dziau listw
Aleksander Omiljanowicz wmomencie padziernikowego przeomu mia ju za sob prze-
szo czonka ZWZ ihitlerowskiego winia, aprzede wszystkim bezwzgldnego oficera UB,
biciem itorturami wymuszajcego zeznania na onierzach podziemia niepodlegociowego.
Jego byskotliw karier, wczeniej ni drog zawodow innych, podobnych mu oficerw,
przerwao nie tyle ogoszenie koca stalinizmu wpoowie lat 50., ile pewna zawodowa
wpadka. Oto w1949r., pracujc wPUBP wNidzicy, skatowa omykowo szeciu partyj-
nych, jednego dziaacza ZSL, dwch czonkw ZMP iprzodownikw pracy, za co zosta skaza-
ny na osiem lat wizienia, zktrych odsiedzia cztery
2
. Nastpnie pracowa jako redaktor
Gosu Koszaliskiego. W1956r. zadebiutowa na amach Gazety Biaostockiej
3
.
Pierwszy redaktor naczelny wspomnianego wyej tygodnika Niwa Jerzy Wokowycki
wspomina po latach: Po pewnym czasie doszed do nas Aleksander Omiljanowicz. By on
wKoszalinie kierownikiem dziau listw. Zgosi si do Gazety Biaostockiej. Tam to sta-
nowisko byo zajte. Przyszed do Niwy. Zosta kierownikiem dziau listw unas. Niestety,
nie zna biaoruskiego
4
. Zadanie tumaczenia na biaoruski tekstw Omiljanowicza przy-
pado wudziale wanie Janowiczowi
5
. Koledzy zredakcji wiedzieli, e Omiljanowicz pra-
cowa po wojnie wUB, nie mieli jednak pojcia otym, jak gorliwym by funkcjonariu-
szem
6
. Ta znajomo wplota si wnajczarniejszy okres ycia Sokrata Janowicza.
Folklor dla chtnych
Wraz ze stabilizowaniem si zdobyczy Padziernika polityka wadz PRL wobec mniej-
szoci biaoruskiej ulegaa zmianie. Chwilow otwarto na nurtujce j problemy zastpi-
a polityka pastwa jednolitego narodowo, tym wyraniejsza, im bliej byo marca 1968r.
Fakt, e wiele najwaniejszych stanowisk wKomitecie Wojewdzkim PZPR iaparacie bez-
pieczestwa sprawoway osoby pochodzenia biaoruskiego, nie mia dla tej spoecznoci
wielkiego znaczenia. Pd do karier utych ludzi, wywodzcych si zbiednych rodowisk
wiejskich bd uwaajcych si po prostu za komunistw, by tak silny, e stawali si naj-
gorliwszymi zgorliwych wykonawcami polece z centrali, aprzy okazji za wszelk cen
usiowali dowie, e nie s adnymi Biaorusinami, tylko zwykymi obywatelami PRL,
Polakami. Zczasem wadze staray si sprowadzi denia narodowe odbudowujcej si
wramach socjalistycznego pastwa inteligencji biaoruskiej do dziaalnoci zespow folk-
lorystycznych inauki jzyka biaoruskiego dla chtnych. Proponowano te, by tygodnik
Niwa przeksztaci wkwartalnik bd pismo polskojzyczne
7
.
2
W. Ciela, Trzeci yciorys, Rzeczpospolita, 1314 VIII 2005.
3
Pisarze wojewdztwa biaostockiego, czonkowie Zwizku Literatw Polskich, Wojewdzka
Biblioteka Publiczna wBiaymstoku, maj 1980, materia do uytku wewntrznego, s. 13.
4
M. Botryk, Biaoruska ru, Tygiel Kultury 2002, nr 79, cyt. za: www.bialorus.pl.
5
W. Wicko, To mao za tyle za. Rozmowa zSokratem Janowiczem, Gazeta wBiaymsto-
ku, 1213 II 2005.
6
Por. S. Janowicz, Nie al praitaga, Czasopis 2001, nr 78, s. 3940.
7
E. Mironowicz, Polityka..., s. 236241.
30 30 30 30 30
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EDom wariatw
Jeszcze mniej praw iswobody mieli Biaorusini mieszkajcy wBiaoruskiej Socjalistycz-
nej Republice Radzieckiej, po wojnie kompletnie zrusyfikowanej
8
. Jednak rwnie itam
wdrugiej poowie lat 60. pojawiy si pewne symptomy odwily. Oto wczasie odbywa-
jcego si w1966r. wMisku V Zjazdu Zwizku Pisarzy BSRR tamtejszy literat Aleksy
Karpiuk
9
wygosi rewizjonistyczne przemwienie, ktrego stenogram kry nastpnie
wodbitkach wrd miejscowej inteligencji. Jedn ztakich odbitek zdoby take Sokrat Ja-
nowicz. Przywioza j zBiaorusi na pocztku 1967r. arysa Geniusz
10
, matka Jerzego
Geniusza, mieszkajcego wBiaymstoku lekarza, ktry przyjani si zJanowiczem
11
.
Tekst wystpienia Karpiuka wywar na Janowiczu bardzo due wraenie. Dlatego kiedy wmarcu
1967r. szykujca si do powrotu do domu arysa Geniusz zasugerowaa mu, by skierowa do
Karpiuka jaki list, ten napisa obszerny, ponad dwudziestostronicowy elaborat, wktrym krytycz-
nie ocenia sytuacj Biaorusinw zarwno wPRL, jak iw BSRR. Pisa wnim m.in.: Wystpienie
Wasze na zjedzie pisarzy zamroczyo mnie, zbio zng oraz zszacunku rzucio na kolana przed
Wami! Gotw ja Wasz fotografi umieci na samym honorowym miejscu jak obraz wity!
Uczyni to mog jeszcze 23 osoby, jednak nie wicej. Dla innych to tylko ciekawe wystpienie.
Ba, nawet mieszne ipodobne na zmylone... Poniewa nie znaj radzieckich warunkw. Wgowie
im si nie mieci, nie istniej nawet przypuszczenia, e nasz aszewicz
12
lub Gomuka mog
decydowa oistnieniu lub nieistnieniu takiego lub innego kierunku literackiego! Lub pisarza!
Absurd! Dom wariatw!!!!! Wya rne tradycje polityczne Polski iRosji (ZSRR).
W tym nieszczcie
Sytuacj Biaorusinw wPolsce ocenia nastpujco: Wojewdztwa biaostockiego Polska
nie lubi. Ono bardzo nadgorliwe, sualcze. Gdy 70 proc. aparatu partyjnego wBiaymstoku to
Biaorusini; gdy 99 proc. aparatu naszego KBP (SB, MSW) to Biaorusini. [] Biaorusini wsz-
dzie. Wtym wanie nasze nieszczcie. Oni nam nie pomagaj wobawie przed oskareniem
obiaoruski nacjonalizm. Biaorusk spraw wBiaymstoku mona zaatwi po ludzku tylko zro-
dowitymi Polakami, ale nie zBiaorusinami znaszego Komitetu Wojewdzkiego, Pr[ezydium]
WRN czy te zwizkw zawodowych. Polonizuj si oni tak po lokajsku, e sami Polacy brzydz si
ich. Co gorsza, wlicie zawar te wasn ocen sytuacji wBSRR: Sprbowaem ja rozmawia
po biaorusku rwnie na ulicy wMisku, jednak dwa razy mnie przerwano izbesztano: jeden raz
na prospekcie Lenina, adrugi raz na ul. Zacharowa. Czym ja zawiniem?! Ja rozumiem po
8
O. atyszonek, E. Mironowicz, Historia Biaorusi od poowy XVIII do koca XX wieku,
Biaystok, b.d.w., s. 260261.
9
Aleksy [Alaksiej] Karpiuk (1920?) ur. wStraszewie koo Grdka (pow. biaostocki), by do-
wdc dywersyjnego oddziau partyzantki komunistycznej, stworzonego wmaju 1944r. na polecenie
sztabu operujcej na terenie Puszczy Biaowieskiej sowieckiej brygady im. Konstantego Kalinowskie-
go, ktra wchodzia wskad Biaostockiego Zgrupowania Partyzanckiego, nastpnie oficerem Armii
Radzieckiej. Na pocztku lat 70. by inwigilowany przez NKGB jako pisarz prowadzcy destrukcyjn
dziaalno. WPolsce wyda powie Raj wWierszalinie, tum. S. Janowicz, Biaystok 1993.
10
arysa Geniusz, ur. 1910 wGudziewiczach, pow. Wokowysk, poetka, wczasie II wojny wia-
towej sekretarka osiadego wPradze symbolicznego przywdcy Rady Biaoruskiej Republiki Ludowej
Wasila Zacharki, skazana przez sd BSRR na pobyt wguagu za kolaboracj zokupantem (Niwa,
13 IX 1970. Zob. te J. Turonek, Biaoru pod okupacj niemieck, Warszawa 1993, s. 4142).
11
S. Janowicz, Kamu niepryjemnasc, akamu iniaszczascie, Czasopis 2001, nr 3, s. 37.
12
Arkadiusz aszewicz (19161985), dziaacz Komunistycznej Partii Zachodniej Biaorusi,
wlatach 19561972 Isekretarz KW PZPR wBiaymstoku.
31 31 31 31 31
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
rosyjsku, lecz naprawd ciko mnie rozmawia po rosyjsku, gdy jak yj, to nie uywaem tego
jzyka (syszaem, czytaem to wszystko). Poszedem zameldowa si wgrodzieskim urzdzie
mieszkaniowym Nr 1, to na mnie spojrzeli jak na wariata. Wmilicji napisaem podanie owyda-
nie przepustki do Miska, to jaki major ze trzy razy pyta, czy ja nie mog napisa podania po
rosyjsku? Ja natomiast zaproponowaem, e napisz po polsku. Wtedy zakoczya si dyskusja.
WGrodnie wsklepach jak gdyby wogle mnie nie rozumieli. Czuem si jak jaki Murzyn izcikim
sercem wyjechaem zpowrotem na Biaostocczyzn. Unas nie robi dziwolga zjzyka biaoru-
skiego ijak zauwayem, oglda si za mn owiele mniej osb jak wMisku iGrodnie.
Niezwyciona Armia...
Zapewne najbardziej ryzykowne okazao si zamieszczenie wlicie ocen dotyczcych Ar-
mii Radzieckiej: Myl, jak prdko mona zdemoralizowa nard, ktry w1944r. pod
postaci wielomilionowej armii przyszed do nas wroli wyzwoliciela izna tylko to, jak napi
si wdki, gwaci dziewczta, potem pali do cna ocalae miasta niemieckie, gwaci na
ulicy Niemki, strzela gdzie popado iw kogo popado. Po kapitulacji Niemiec dokonano
wikszych zniszcze jak wczasie wojny. Zrobi zNiemiec burdel po 15 onierzy na 1Niemk,
ktra nastpnie wmkach konaa na oczach swoich dzieci, obecnych obywateli NRD. Dla-
czego Niemcy uciekali pod ochron Wojska Polskiego wNiemczech? Dlaczego? Dlaczego?
Dlaczego? Zemsta! Gdy Niemcy byli zwierztami! Zniszczyli miliony! To jest prawda. Ale
dlaczego kada biaoruska dziewczyna wywieziona na przymusowe roboty do domu wrcia
50100 razy zgwacona przez radzieckich onierzy? Rozbierali ich do nagoci na rodku
ulicy ina oczach dowdcw. Wojska s wszdzie jednakowe. Ito jest prawda. Lecz nie takie
dzikie jak radzieckie. Biedny Ulbricht, nie zazdroszcz pomocnikom jego. Polacy przynaj-
mniej mwi: Dzikujemy za wyzwolenie idobrze byoby wicej nie widzie was.
Pocztki kopotw
Janowicz do pewnego stopnia zdawa sobie spraw zobrazoburczego charakteru za-
wartych wpimie tez, jednak nie przewidzia skutkw, ktre groziy jemu samemu. Pisa
wzakoczeniu: Tylko teraz zaczynam myle, czy ten mj list nie zaszkodzi Wam, gdy trafi
wnieodpowiednie rce?! Iczy nie oburzy Was tekst jego? Myl, e oburzy, ito wanie
mnie zasmuca. Pomimo tego chc, aby dotar do Was ten egzemplarz nastrojw wnaszym
rodowisku. Potem moecie go porwa, spali ten list stanie si Wasz wasnoci, wic
rbcie znim to, co zechcecie, wcznie do przekazania go KBP (KGB). Prosz nie obraa
si za wulgarn szczero, gdy szczero zawsze mniej wicej jest wulgarna.
List ten zosta zawieziony przez arys Geniusz na Biaoru idostarczony adresatowi. Wkrtce
potem Janowiczem zacza interesowa si SB, ktrej niepokj wzbudzi fakt okazywania
ikomentowania przez niego wrd kolegw dziennikarzy stenogramw przemwie biaoru-
skich literatw Karpiuka iWasila Bykaua
13
, przemyconych do Polski przez arys Geniusz.
13
Wasil Bykau (19242003), najwybitniejszy wspczesny pisarz biaoruski. Podczas II woj-
ny wiatowej jako onierz Armii Czerwonej walczy na Ukrainie, wRumunii, na Wgrzech
iwAustrii, by dwukrotnie ranny. Wlatach 60. zacz publikowa proz wojenn: Trzecia
rakieta (1962), Martwi nie czuj blu (1965), Doczeka do witu (1973), Jego batalion (1975).
Wutworach Obawa (1989) iSota (1993) opisywa dramatyzm kolektywizacji istalinizmu.
WPolsce wyda zbir opowiada ciana (1999). W1988r. by wspzaoycielem Biaoru-
skiego Frontu Narodowego. Pod koniec ycia sta si niekwestionowanym autorytetem demo-
kratycznej opozycji biaoruskiej. Okres ten spdzi na wygnaniu zukaszenkowskiej Biaorusi
wFinlandii, Niemczech iCzechach. Zmar izosta pochowany wMisku.
32 32 32 32 32
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EWjednej znotatek Wydziau III biaostockiej SB zkoca stycznia 1968r. czytamy: Sokrat
Janowicz kolportuje prawdopodobnie przemwienie literata ZSRR Karpiuka. W[edu]g da-
nych wydziau II-go wystpienie to ma rzekomo tre charakteru nacjonalistycznego. Jano-
wicz kolportuje go wsposb bardzo ostrony. Nie wypoycza osobom niepewnym, ktre mogyby
otym poinformowa wadze. ZJanowiczem naley spotka si iprzeprowadzi rozmow na
tematy polityczne. Wtoku rozmowy moe te wyj zpropozycj zapoznania nas ztym mate-
riaem. Oile tak, naley go uzyska idokona przetumaczenia. Jedno zdoniesie na ten
temat zoy te kontakt obywatelski OA. Poinformowa on, e wmarcu 1968r. spotka
wredakcji Niwy Sokrata Janowicza, ktry da mu do zapoznania si stenogramy wystpie
Bykaua iKarpiuka. Zastrzeg przy tym zachowanie sprawy wjak najwikszej tajemnicy [...]
gdy oile jak si wyrazi dowie si UB, to bdzie mia wiele nieprzyjemnoci. Nawizujc
do treci tych stenogramw, Janowicz S. stwierdzi, e nie tylko nasi iczechosowaccy pisarze
wystpuj przeciwko polityce partii irzdu, lecz czyni to rwnie pisarze radzieccy. Skd
Janowicz otrzyma te stenogramy, nie ujawni. K[ontakt] o[bywatelski], chcc sprawdzi, czy
Janowicz S. faktycznie tylko jemu udostpni stenogramy, skierowa do Janowicza Sokrata
B.B. dziennikarza Gazety Biaostockiej, zastrzegajc przy tym, aby nie ujawnia osoby
k[ontaktu] o[peracyjnego]. Jednak Janowicz Sokrat nie przyzna si B.B., e posiada steno-
gramy. Twierdzi, e oczym podobnym nawet nie sysza.
TW Db iBiebrza
Dokadniejsze obstawianie Janowicza agentur rozpoczto jesieni 1968r. Zadanie
zapoznania si znim zlecono przyjedajcemu czsto zHajnwki do Biaegostoku agen-
towi opseudonimie Db, ktry 28 grudnia 1968r. poinformowa, e [] wmyl zle-
conego zadania, zapozna si zdziennikarzem Niwy Sokratem Janowiczem wmieszka-
niu Michaa Chmielewskiego, rwnie dziennikarza Niwy. Zkolei 6 grudnia tr. informator
Biebrza donosi, e Sokrat Janowicz twierdzi, [] e caa Biaoru podziwia postaw
Karpiuka Aleksego, wobec czego spotyka si on zpowszechnym uznaniem za prowadze-
nie konsekwentnej walki zdogmatykami istalinistami. Janowicz Sokrat stwierdzi: Karpiuk
Aleksy definitywnie zerwa zdotychczasow praktyk, e trzeba pisa na zamwienie partii.
Przesta on by poputczykom. Dlatego te naley bra przykad zniego. Nawiza przy
tym do niektrych dziennikarzy ipisarzy wPolsce zarzucajc im, e s poputczykami ipisz
na zamwienie, wbrew swoim pogldom.
I tu wanie pomyli si?
Po upywie przeszo roku niespodziewanie wybucha wBiaymstoku sprawa listu Jano-
wicza do Karpiuka zmarca 1967r., ktry wpad wrce Wydziau II biaostockiej SB, zaj-
mujcego si wywiadem. Wjaki sposb SB wesza wjego posiadanie? Najwyraniej nie-
le zorientowany wsprawie agent opseudonimie Witek w1971r. relacjonowa j
nastpujco: Okoo dwch lat wstecz uGeniusz Jerzego bya matka zam[ieszkaa] wZSRR.
Janowicz za jej porednictwem przekaza list wrogiej treci Karpiuk Aleksemu zam[ieszka-
emu] wGrodnie. Karpiuk swego czasu by skcony zniektrymi osobami piastujcymi
wysokie stanowiska wGrodnie. Janowicz uwaa Karpiuka, i jest on wopozycji wstosun-
ku do polityki ZSRR. Itu wanie pomyli si. Zapomnia widocznie, e Karpiuk oddany jest
wadzy radzieckiej. By on oficerem armii radzieckiej. Otrzymany t drog list Karpiuk prze-
kaza Omiljanowiczowi, redaktorowi Gazety Biaostockiej, aten zkolei do KW PZPR.
Zkolei sam Omiljanowicz wczerwcu 1970r. pisa otym nastpujco: Janowicz opraco-
S
o
k
r
a
t

J
a
n
o
w
i
c
z

i

A
l
e
k
s
y

P
i
e
t
k
i
e
w
i
c
z

(
f
i
l
o
l
o
g

z

B
S
R
S
)
.

Z
d
j

c
i
e

o
p
e
r
a
c
y
j
n
e

w
y
k
o
n
a
n
e

n
a

d
w
o
r
c
u

w

B
i
a

y
m
s
t
o
k
u
Fot. z arch. IPN w Biaymstoku
34 34 34 34 34
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewa idrog nielegaln dostarczy do Grodna pewien memoria nazwijmy to umownie
ktry miaem okazj przeczyta. [...] Memoria ten, kiedy byem wGrodnie, znajdowa si
wposiadaniu wspomnianego pisarza biaoruskiego Aleksego Karpiuka. Miaem okazj
czyta ten memoria, jak te niektre fragmenty jego czyta mi sam Karpiuk iodpowiednio
komentowa, idziwi si temu, co tam jest napisane
14
. Nieco inaczej widziaa t spraw
ona Janowicza, indagowana wtym samym czasie wtej kwestii przez agenta ps. Db.
Wedug cytujcego jej sowa tego agenta miaa ona stwierdzi: Omiljanowicz, bdc
wZSRR, zatrzyma si ujednego literata, ktry by przyjacielem Janowicza. Tam, korzysta-
jc ztego, e ona owego literata wyjechaa zdomu, agospodarz spa lub by nieobecny,
przeszuka szuflady (co jest charakterystyczne dla jego natury) iznalaz list Janowicza. Sam
Janowicz przypuszcza, e do wydania oryginau listu Karpiuka zmuszono
15
.
Donos na skrajnego nacjonalist
O ile mniej wicej wiemy, skd tre listu pozna Omiljanowicz, otyle aktualne pozostaje
pytanie, jak dowiedziay si ojego istnieniu suby specjalne bratnich krajw. Czyby auto-
rem informacji na ten temat by wanie Omiljanowicz? Tego si zapewne ju nie dowiemy.
Pewne jest natomiast, e wobec zaistniaej sytuacji ju wczerwcu 1970r. SB postanowia
podda Janowicza penej kontroli operacyjnej. Zabroniono mu rwnie wyjazdw za granic.
Pewne jest te ito, e Omiljanowicz spowodowa upublicznienie caej sprawy, piszc na
pocztku czerwca 1970r. donos na Janowicza, skierowany do Wojewdzkiej Komisji Kon-
troli Partyjnej KW PZPR wBiaymstoku. Autor okreli wnim biaoruskiego pisarza mianem
skrajnego nacjonalisty, cilej szowinisty, opogldach zblionych do byych czonkw hitle-
rowskiej NSDAP. Nastpnie przedstawi swoj wizj jego pogldw na sytuacj Biaorusi-
nw wPolsce iBSRR: W mniemaniu Janowicza Biaoru powinna by samodzielnym pa-
stwem, wgranicach na Narwi, Biebrzy, Bugu ihen na terytorium ZSRR. Naturalnie nie
pastwem socjalistycznym. Jakim...? To ju tylko on zna waciwy ustrj przyszej Biaorusi.
Omiljanowicz powoa si przy tym na swoje rozmowy, przeprowadzone zbiaoruskimi pisa-
rzami podczas wizyty na Biaorusi. Bdc wGrodnie, Janowicz spotyka si zmiejscowymi
literatami iinnymi obywatelami BSRR, ktrym nie skpi informacji owydarzeniach wPolsce,
naturalnie wiadomoci faszywych, podych, szkalujcych PRL. Otym, co mwi Janowicz
wGrodnie, zostaem poinformowany przez nastpujcych obywateli BSRR: Aleksego Karpiu-
ka literata, Wasyla Bykowa literata, Borysa Kleina pracownika Instytutu Medycznego.
Oto skrt jego wystpie wobec ww. obywateli BSRR:
1. Biaorusini s wniewoli wPolsce iBSRR (stara piewka). On jest na Biaorusi, anie
znajduje Biaorusi. IwPRL, iZSRR trwa ucisk Biaorusinw iszybkie ich wynaradawianie.
2. Janowicz wwybitnie faszywym wietle przedstawi wGrodnie synne zebranie nadzwy-
czajne oddziau warszawskiego [Zwizku] Literatw [Polskich]. Uzasadnia, e to by protest
olbrzymiej wikszoci szlachetnych pisarzy PRL przeciwko zamordyzmowi, przeciwko terrorowi
Partii itow. Gomuki, przeciwko cenzurze, przeciwko moczarowcom, owolno sowa, de-
mokracj iprawdziwy socjalizm naturalnie wwydaniu Paryskiej Kultury iWolnej Europy.
3. Janowicz wwybitnie faszywym wietle przedstawi spraw ydw wPolsce. Wjego
relacji ydzi s wPolsce przeladowani, ronie antysemityzm rozpalany przez czynniki par-
14
Wydaje si, e Omiljanowicz nie mg czyta napisanego po biaorusku listu Janowicza,
gdy nie zna tego jzyka.
15
List S. Janowicza do autora, 3 XI 2005r.
35 35 35 35 35
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
tyjne, wyrzuca si ydw zpracy, zmusza do wyjazdu zPolski. Suszno wwalce midzy
Arabami iIzraelem wjego argumentacji jest po stronie maego, mdrego iambitnego
narodu ydowskiego, imy powinnimy pomaga wanie ydom, anie Arabom.
Janowicz wfaszywym wietle przedstawi dorobek kulturalny PRL, literatur, sytuacj sztu-
ki ipisarzy wPolsce, argumentujc tu znanym hasem Stefana Kisielewskiego orzdzie ciem-
niakw, zamordystw iignorantw zpartii, itp. itp. Wkocwce swego Owiadczenia
Omiljanowicz zawar opinie, ktre Janowicz mia wyraa onim wobec pisarzy zBSRR: Je-
stem czowiekiem bezpieki, moczarowcem, prowokatorem wrd dziennikarzy ipisarzy.
Jestem na odzie Partii ibezpieki, na kadego donosz do wadz, wykaczam, itd. itp.
Cakowit trafno tej opinii potwierdzao zreszt zachowanie Omiljanowicza
16
.
Element wysoce szkodliwy iwrogi
W wyniku tego donosu Sokrat Janowicz by 4 wrzenia 1970r. przez cztery godziny
przesuchiwany przez Mikoaja Kiryluka, szefa Wojewdzkiej Komisji Kontroli Partyjnej przy
KW PZPR
17
. Trzy tygodnie pniej, 28 wrzenia 1970r., zesp orzekajcy WKKP wska-
dzie: Mikoaj Kiryluk, Pawe Bojko, Mikoaj Parfieniuk, Jzef Drzemicki, Jzef Stelmaszyski
postanowi usun Janowicza zszeregw partii. Wuzasadnieniu WKKP stwierdzia m.in.,
e Janowicz [] wohydny-wulgarny sposb oszkalowa nard radziecki, jego bohatersk
Armi oraz wadze polityczne ZSRR. Oskary te wadze oprowadzenie polityki dyskrymina-
cyjnej wobec narodu biaoruskiego, wyraajcej si wograniczaniu rozwoju kultury ijzyka
biaoruskiego, co prowadzi do zaniku odrbnoci tego narodu. Wdalszej czci uchway
WKKP powtrzono pogldy Janowicza na temat Armii Radzieckiej oraz polityki durnia,
prowadzonej przez wadze ZSRR. Wkonkluzji czonkowie WKKP stwierdzili, e: Pogldy
Janowicza przedstawione wjego pimie do Karpiuka maj charakter wybitnie antyradziec-
ki iantypolski owyranym akcencie nacjonalistycznym ipolitycznie szkodliwym, zmierzaj-
cym do skcenia iprzeciwstawienia narodowoci biaoruskiej ipolskiej. Zmierzaj one do
poderwania przyjaznych, braterskich stosunkw midzy obu zaprzyjanionymi partiami.
Na wyyny partyjnego inkwizytorstwa wspi si Kiryluk, ktry wprzygotowanej na posie-
dzenie WKKP swoistej mowie oskarycielskiej napisa: W swej wrogoci ideologicznej
ipolitycznej wstosunku do Zwizku Radzieckiego Sokrat Janowicz wnajpodlejszy, najbar-
dziej ohydny sposb plugawi nard radziecki, aszczeglnie Jego bohatersk, sawn Ar-
mi, wyzwolicielk narodw Europy iAzji zpt faszyzmu niemieckiego iimperializmu. []
Wywd ten jest a tak wymowny, e nie wymaga szerszego komentowania, kim jest wisto-
cie Sokrat Janowicz, co sob reprezentuje. Zcaoksztatu gmatwaniny mylowej wyraonej
wtyme pimie do Aleksego Karpiuka, jak te jego twrczoci literackiej wynika, e pre-
tenduje on do miana obrocy narodu biaoruskiego, amwic jego jzykiem, tak zwanej
sprawy biaoruskiej. [] Aspiracje literackie Janowicza, jak ztego wynika, nie dotycz
zaspokajania potrzeb duchowych iartystycznych narodu biaoruskiego ani obrony tak zwa-
16
Przykad takiego dziaania przytacza wswym doniesieniu TW Roland: Podczas zawie-
rania zwizku maeskiego (daty TW nie pamita) Janowicz po kryjomu zamierza wzi lub
wcerkwi, lecz chcia te mie pamitkowe zdjcia. Na lub zaprosi pracujcego wtym czasie
wNiwie redaktora Rybiskiego, iten wykona dane zdjcia. Poza Rybiskim na lub przy-
by te redaktor Omiljanowicz, ktry nie wiadomo skd dowiedzia si otym. Wkilka dni
pniej red. Omiljanowicz wypoyczy od red. Rybiskiego negatyw filmu ichcia to przekaza
organizacji partyjnej. Nie zrobi tego na usiln prob Janowicza.
17
S. Janowicz, Nie al..., s. 40.
36 36 36 36 36
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Enej sprawy biaoruskiej. Wrzeczywistoci nie istnieje adna sprawa biaoruska, zarwno
na Biaostocczynie, jak iw ZSRR. Biaorusini brzydz si takich reprezentantw, jakim jest
Janowicz. [...] Biorc pod uwag powysze, stawiam wniosek owydalenie Sokrata Janowi-
cza zszeregw PZPR jako element wysoce szkodliwy iwrogi
18
. Pewne wzmianki wmate-
riaach SB wskazuj, e tak ostre potraktowanie Janowicza przez KW PZPR byo efektem
zdecydowanej interwencji radzieckiej wtej sprawie.
Embargo na nazwisko iutwory
Dwa dni po usuniciu zpartii Janowicz wystpi take zBTSK, Stowarzyszenia Dzienni-
karzy Polskich iotrzyma trzymiesiczne wypowiedzenie zpracy wNiwie, jednak zrezy-
gnowa ostatecznie zpracy wredakcji na dwa miesice przed jego upywem, zdniem
1listopada. Wlicie z29 padziernika 1970r. do Wiktora Woroszylskiego napisa, e
naoono picioletnie embargo na jego nazwisko iutwory.
Pojednawcze apele zbijacza skrzy
Po utracie pracy Janowicz znalaz si wbardzo trudnej sytuacji. Przez p roku bezsku-
tecznie szuka jakiego zajcia, odwiedzajc przy tym ponad pidziesit instytucji, by wreszcie
wiosn 1971r. zatrudni si wZarzdzie Aptek wBiaymstoku na etacie zbijacza skrzy.
Obawia si jednak rychego zwolnienia zpowodu zbliajcej si miesicznej sesji egza-
minacyjnej na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie studiowa polonistyk. Wtej sytuacji wpo-
owie kwietnia 1971r. postanowi napisa pojednawcze listy zarwno do Omiljanowicza,
jak iKomitetu Wojewdzkiego PZPR. Wdrugim ztych listw opisa swoje proczne pery-
petie: [] zdobyem prac niewykwalifikowanego robotnika etat zbijacza skrzy wma-
gazynach Biaostockiego Zarzdu Aptek, dziki zatajeniu przeze mnie rzeczywistego wy-
ksztacenia, znaczenia spoecznego. Zrobiem to nie dla demonstracji zrobiem to dla
zapewnienia rodzinie minimum rodkw do ycia, egzystencji (1000 z miesicznie; ona
nie pracuje, powanie chora; dwoje dzieci, 13 i11 lat). ZNiwy odszedem na dwa
miesice przed upywem okresu wymwienia zpracy, aby obecnoci swoj nie potgo-
wa nastrojw szkodliwej sensacji, ordynarnego ciekawstwa czy zasmucajcego przygn-
bienia. Chciaem szybko podj prac gdzie indziej. Od padziernika otrzymaem zWy-
dziau Zatrudnienia PMRN bodaje kilkadziesit skierowa do pracy. Okazay si one
nierealne zprzyczyny moich studiw zaocznych na Uniwersytecie Warszawskim lub zpo-
wodu braku odpowiedniego dowiadczenia zawodowego wokrelonej brany. Prosiem
ointerwencj wadze partyjne, zwizkowe, administracyjne []. Moje poszukiwania pracy
trway pi miesicy. Wobliczu ndzy posunem si do wspomnianego oszustwa.
Wsytuacji bez wyjcia. Inadal bez wyjcia: czeka mnie uczelniana sesja, a miesiczna,
ktrej nie mog opuci, jeli nie chc opuci studiw, bdc na IV-tym roku. Wymwi
mi prac lub bd zmuszony sam wymwi. Pragn rozpocz ycie jeszcze raz na tyle,
na ile to moliwe. Prosz opomoc! Zkolei wlicie do Omiljanowicza napisa: [...] Wczasie
ostatniej rozmowy wmaju ub.r. wyraziem gotowo przeproszenia Pana, jeli wczymkol-
18
Wyrzucenie Janowicza zpartii byo gwnym tematem wsplnego zebrania Podstawo-
wych Organizacji Partyjnych PZPR, dziaajcych wredakcjach Niwy iGazety Biaostockiej,
ktre odbyo si jesieni 1970r. Natomiast na amach Niwy nie ukazaa si wwczas adna
informacja osprawie Janowicza (Z. Nasiadko, Tak to robiono wBiaymstoku, Czasopis
2001, nr 78, s. 4144).
37 37 37 37 37
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
wiek poczu si Pan obraony przeze mnie. Proszc owyrozumienie prosz oszans
wygaszenia napicia, ktre szkodzi interesom oglnospoecznym nade wszystko. Zapew-
niam Pana: wiele, bardzo wiele pojem.
Zbieranie opinii
Na kilka dni przed napisaniem przez Janowicza listw do KW PZPR iOmiljanowicza SB
zamierzaa wysondowa stosunek pisarza do kierownictwa BTSK iwadz wojewdzkich oraz
pozna jego komentarze na temat zwolnienia zpracy. Agentowi ps. Db polecano: B-
dc wBiaymstoku, odwiedzi Janowicza po zaatwieniu spraw subowych, eby mie wi-
cej czasu na rozmow. [...] Wrozmowie znim wyrazi ubolewanie, e wadze BTSK po-
traktoway go niewaciwie. Wspomnie oostatniej naradzie ipoinformowa, e nazwano
go nacjonalist. Midzy innymi nawiza rozmow iwprost postawi pytanie, co ty waci-
wie narobie? Chodzi oto, eby ujawni on swoj dziaalno iswoich wsplnikw. Jeeli
zjego rozmowy bdzie wynika, e jest on na pozycji nacjonalistycznej, naley poradzi, e
jego dziaalno jest zbyt ryzykowna imoe zaszkodzi sobie bardziej.
Agent Db odwiedzi Janowicza wmieszkaniu 29 kwietnia, ale nie zasta pisarza. Nie
omieszka jednak zasign jzyka ujego ony. Powiedziaa, e jej m zosta wydalony
zredakcji Niwy iwyrzucony zpartii poprzez Omiljanowicza. Omiljanowicz by koleg, amo-
na nawet powiedzie w[edu]g jej sw, bliskim koleg Janowicza. Pozazdroci on sawy
Janowiczowi, gdy publikowa go zacza prasa centralna, czasopisma iprzyjto Janowicza
do Zwizku Literatw Polskich za pozycj Zahony
19
, wydan przez ZG BTSK. OOmiljano-
wiczu wyraa si, oglnie rzecz biorc, bardzo negatywnie, mwic midzy innymi, e teraz
to on wystpuje pod postaci wielkiego bojownika ipartyzanta zczasw wojny. [...] Ona
iSokrat bali si, e nawet wsadz Sokrata do wizienia, ale na razie wszystko przycicho.
[...] powiedziaa mi, e byli oni przeladowani podobnie jak komunici za czasw hitlerow-
skich wNiemczech, jak to wida na filmach NRD. Tylko e nie bili inie stosowali okru-
ciestw, ale metody niszczenia psychologicznego byy takie same. Jeeli chodzi oBTSK, to
Towarzystwo starao si by bardziej wite ni papie ipotpio Janowicza jeszcze ostrzej
ni wadze. Wogle nie wzito pod uwag zasug Janowicza dla Towarzystwa.
Inwigilacji cig dalszy
Mona przypuszcza, e te opinie wpyny na kontynuowanie represji wobec pisarza
zarwno przez PZPR, jak iSB. Podjta przez Janowicza prba pojednania si zparti nie
przyniosa adnego efektu. Jak wynika ze rde archiwalnych, w1971r. WKKP nie zaj-
mowaa si wogle jego spraw, wyrzucia natomiast zszeregw partii kolejnych niepo-
kornych dziennikarzy: Zbigniewa Nasiadko zGazety Biaostockiej isocjologa, azarazem
dziennikarza Niwy dr. Wodzimierza Pawluczuka, obu za dziaalno antypartyjn
20
.
Natomiast SB na pocztku czerwca 1971r. polecaa agentowi ps. Db ustalenie kon-
taktw Janowicza itreci prowadzonych przez niego rozmw: [] (chodzi m.in. opisarza
Woroszylskiego), czy ikogo wykorzystuje do kontaktw zpisarzami zamieszkaymi wBSRR,
wypowiedzi ikomentarze na temat zachodzcych zmian personalnych ipolityczno-spoecz-
nych wPolsce, zamierzenia, kogo spord najbliszego otoczenia darzy najwikszym za-
19
S. Janowicz, Zahony, Biaystok 1969.
20
APB, KW PZPR, 205, Uchway WKKP, 1971r., k. 7375, 174176. Por. te Z. Nasiad-
ko, Tak to robiono..., s. 4144.
38 38 38 38 38
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eufaniem iczym to uzasadnia, kogo odwiedza, bdc wWarszawie, zwaszcza wczasie
wyjazdw na egzaminy. Blisze dane otej osobie ico j czy zJanowiczem, ewentualne
kontakty zemigracj biaorusk (czy nie szuka wnich przyjaci) wpastwach kapitalistycz-
nych (jak ocenia ich dziaalno), wszelkie inne fakty zasugujce na uwag SB.
Sprawa przywrcenia Janowicza wszeregi PZPR bya rozpatrywana wwyszych krgach
partyjnych, oczym wiadczy m.in. notatka-dossier Janowicza, wysana 19 stycznia 1972r.
przez naczelnika Wydziau III SB na rce Isekretarza KW PZPR. Do notatki zaczono odpis listu
do Karpiuka. By moe to ona zadecydowaa onieprzywracaniu Janowicza wszeregi partii
21
.
Nieprawidowe wykorzystanie talentu
Przeduajcy si stan zawieszenia nadal utrudnia mu znalezienie lepszej pracy.
W1972r. pracowa m.in. jako referent bhp/ppo. Na dusz met ta sytuacja okazaa
si niewygodna rwnie zpunktu widzenia SB ipartii, poniewa podczas rnych spotka
rodowiska kultury Janowicz by przedstawiany jako autor szykanowany przez wadze. Arty-
ku na ten temat opublikowa te wLiteraturze Kazimierz Oro. Wjednej znotatek zlu-
tego 1973r. naczelnik wydziau III ppk Rodziewicz proponowa: W zwizku ztym, e
Janowicz Sokrat jest podawany przy rnego rodzaju okazjach jako przykad nieprawido-
wego wykorzystania talentu, naleaoby zaproponowa instancji partyjnej zatrudnienie
wedug posiadanych kwalifikacji. Nie wiadomo, jaka bya reakcja KW PZPR, niemniej ju
wlipcu 1973r. Janowicz zosta zatrudniony na p etatu wMiejskiej Poradni Kulturalno-
-Owiatowej wBiaymstoku jako instruktor ds. organizacji pracy kulturalnej wplacwkach
terenowych. Dziki temu mg organizowa swoje spotkania zczytelnikami wterenie. Do-
dajmy, e podczas kadego znich by pilnie obserwowany przez wsppracownikw SB,
ktrzy notowali wszystkie jego wypowiedzi, szukajc akcentw antysocjalistycznych. Spotka-
nia te pozwalay jednak Janowiczowi na propagowanie kultury ijzyka biaoruskiego wrd
mieszkacw Biaostocczyzny, na czym najbardziej mu zaleao. Inwigilujcy go wwczas
TW Brzoza, ktry spotka si znim wpoowie lutego 1974r., cytowa sowa pisarza,
ktry: [] stwierdzi, i bardzo duo czasu powica pisaniu, ktre daje moliwo zapo-
mnienia okrzywdach. Mwi te, e przeszed bardzo trudne chwile wyciu, momentami
chcia ze sob skoczy. yczliwoci ony idzieci zawdzicza, i koszmary ma za sob.
Figurant nienaganny, ale...
Podobnie ocenia zachowanie Janowicza wtym okresie jeden zfunkcjonariuszy Wy-
dziau III biaostockiej SB: Wymieniony sta si bardziej zamknity ipodejrzliwy. Kontroluje
si wwypowiedziach, unika szerszych kontaktw towarzyskich. Ograniczy te bardzo po-
wanie kontakty korespondencyjne zosobami zamieszkaymi wkraju jak iza granic. [...]
Jest on zdania, i po ostatnich przeyciach (wykluczenie zPZPR, wydalenie zpracy red.
Niwa itp.) nie naley si naraa, za popularyzacja literatury biaoruskiej zapobiegnie
tzw. wynarodowieniu si modziey, rozwijanie dziaalnoci artystycznej pozwoli przetrwa
trudne okresy dla wspomnianej mniejszoci. To dziaanie uwaa za skuteczne ijedyne
waktualnej sytuacji, nie pocigajce za sob konsekwencji. [...] Reasumujc powysze,
naley stwierdzi, i aktualna postawa inienaganne zachowanie figuranta wynikaj zobaw
przed poniesieniem konsekwencji. Wkameralnych kontaktach irozmowach zosobami,
21
Janowicz odwoywa si od decyzji WKKP do CKKP, jednak bezskutecznie (S. Janowicz,
Nie al..., s. 40).
39 39 39 39 39
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
22
Przed 1989r. ukazay si m.in.: Zapomnieliska (1978), Mae dni (1981), Trzecia pora
(1983), Miniatures (1984).
23
Biaystok nie mia wyjcia..., Rozmowa P. Brysacza iB. Dudko zS. Janowiczem, Benefis
Sokrata Janowicza (bezpatny dodatek do Kuriera Porannego, 3 IX 2005).
ktrym ufa, nie ukrywa swojej wrogoci do aktualnych przemian, zachodzcych zarwno
wPRL, jak iZSRR. Wokrelonych warunkach jest zdolny podj wrog dziaalno. Wzwiz-
ku ztak konkluzj postanowiono kontynuowa dziaania operacyjne wobec niego, oba-
wiajc si jego nacjonalistycznego oddziaywania na modzie iaktyw BTSK. Staej kon-
troli poddano tre wszystkich jego publikacji, sprawdzano, [] czy bdzie usiowa lub
utrzymuje kontakty osobiste ikorespondencyjne zcudzoziemcami krajw kapitalistycznych
wcelu wykorzystania ich do przemycania wrogich publikacji ipaszkwili za granic. Przez
niemal dwa lata przegldano ca jego korespondencj oraz podsuchiwano wszystkie roz-
mowy telefoniczne, majc na uwadze zwaszcza kontakty zJerzym Geniuszem. Zamierza-
no zaoy mu podsuch wmieszkaniu. Podczas wyjazdu pisarza do BSRR podlega on
wsplnej inwigilacji SB iKGB. Szukano te wrd jego znajomych kandydata na tajnego
wsppracownika, co byo zapewne zwizane ze znacznym ograniczeniem przez niego
wszelkich kontaktw towarzyskich. Przedsiwzicia te miay by realizowane do koca 1975r.
wistwo szersze ni Omiljanowicz
Kariera literacka Janowicza zostaa przerwana na kilka lat. Pierwszy artyku pisarza,
zatytuowany Na terenach Krynek, ukaza si wprawdzie 27 sierpnia 1972r. na amach
Niwy, ale wredakcji autor nie pojawia si, tylko przesya teksty poczt. W1973r.,
dziki pomocy Wiktora Woroszylskiego, wydawnictwo Iskry wydao te zbiorek jego opo-
wiada, zatytuowany Wielkie miasto Biaystok. Kolejne utwory ukazay si dopiero w1978r.
iw latach nastpnych
22
.
Tymczasem wanie po sprawie Janowicza Aleksander Omiljanowicz zacz wici
najwiksze triumfy wswej pracy pisarskiej. Niczym serie zkarabinu maszynowego wypusz-
cza kolejne dziea, zafaszowujce histori powojennego polskiego podziemia niepod-
legociowego iII wojny wiatowej. W1971r. wyda ksiki Sens ycia, Duch Biaowiey,
w1973r. ukazao si trzecie wydanie ksiki Byo to nad Czarn Hacz oraz kolejne
pozycje: Stalowy szlak, Mafia ijeszcze jedno wydanie Ducha Biaowiey. Wkolejnych la-
tach ukazyway si regularnie: Tropic cienie (1975), Wyrok (kolejne wydanie, 1976r.),
Zanikajce echa (w 1977 i1979r.), tumaczone na wiele jzykw.
W jednym zwywiadw, opublikowanym we wrzeniu 2005r., Sokrat Janowicz powrci do
wydarze z1970r.: Gdybym mg cofn czas, to cofnbym przede wszystkim znajomo
zAleksandrem Omiljanowiczem, bo na moim yciu zaway bardzo niedobrze. [...] Przeytego
ycia nie auj. Nawet tego Omiljanowicza. Bo to dziki niemu zetknem si zpotnym
wistwem, ktre mi dao wiele do mylenia. Wtedy wydawao mi si, e Omiljanowicz to taka
winia, przez ktrego donosy wyrzucono mnie zpracy. Dzi natomiast ju wiem, e to wistwo
miao ima wymiar spoeczny. Ato ju nie jest sprawa tylko Omiljanowicza
23
.
40 40 40 40 40
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
M MM MMARCIN ARCIN ARCIN ARCIN ARCIN Z ZZ ZZWOLSKI, WOLSKI, WOLSKI, WOLSKI, WOLSKI, OBEP B OBEP B OBEP B OBEP B OBEP BIAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK
OSTATNIA KARA MIERCI
NA BIAOSTOCCZYNIE
Jesieni 1955r. mieszkacw wojewdz-
twa biaostockiego, awszczeglnoci po-
wiatu soklskiego, zelektryzoway donie-
sienia Gazety Biaostockiej: Banda
zpow. soklskiego stana przed sdem;
Proces przeciwko bandytom zpow. sokl-
skiego; Wyrok wprocesie bandy sokl-
skiej Bubieczyk skazany na kar mier-
ci. Jednak prawdziwy szok wywoaa
informacja wydrukowana wkwietniu na-
stpnego roku: Wyrok na Bolesawie Bu-
bieczyku wykonany.
Gazeta Biaostocka nie ograniczaa si do poda-
wania suchej relacji ztoczcego si procesu pokazowe-
go. Mona byo wniej przeczyta, e Narodowy Zwizek
Patriotw Polskich to bya banda Bubieczyka, ktry
po prostu rozpija werbowan do bandy modzie oraz
w imi interesw kuactwa dopuszcza si ohydnych
zbrodni. Wedug gazety wyrok skazujcy Bubieczyka na kar mierci przyjty zosta przez
zebranych na sali mieszkacw Sokki zduym zrozumieniem iuznaniem
1
.
Bubieczyk
Kim naprawd by bandyta Bubieczyk? Na czym polegay ohydne zbrodnie pope-
nione przez niego ijego band? Bolesaw Bubieczyk urodzi si w1921r. wChworo-
cianach (powiat soklski). Jego rodzice byli rolnikami. Przed wojn ukoczy sze klas
szkoy powszechnej. Wczasie wojny ani on, ani jego bliscy nie angaowali si wopr
zbrojny. W1944r. Bubieczyk spdzi kilka miesicy whitlerowskim obozie pracy woko-
licach Grodna, zktrego uciek na krtko przed wkroczeniem wojsk sowieckich. Po wojnie
kontynuowa edukacj, m.in. wGdasku iBiaymstoku. Prawdopodobnie wanie wGda-
sku zetkn si zhasami goszonymi przez konspiracyjne organizacje niepodlegociowe.
W1949r. wrci do Chworocian zprzewiadczeniem, e wadza ludowa nie przyniesie
Polsce nic dobrego. Wlatach 19501955 pracowa jako nauczyciel wszkoach podsta-
wowych powiatu soklskiego wKnyszewiczach, Chilmonach iChworocianach. Wtej
ostatniej szkole w1954r. awansowa na stanowisko kierownika
2
.
1
Wyrok wprocesie bandy soklskiej Bubieczyk skazany na kar mierci, Gazeta Biao-
stocka, 14 X 1955.
2
AIPN Bi, 07/472/4, Sprawa agenturalno-grupowa kryptonim Krety, Protok przesu-
chania podejrzanego Bubieczyka Bolesawa, 18 III 1955r., k. 2830.
Bolesaw Bubieczyk
F
o
t
.

z

a
r
c
h
.

I
P
N

w

B
i
a

y
m
s
t
o
k
u
41 41 41 41 41
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Zaoenie organizacji
Rok 1954 by dla Bubieczyka przeomowy nie tylko ze wzgldu na awans zawodowy.
Przede wszystkim wtym wanie roku rozpocz organizowanie grupy, ojakiej myla po-
wanie ju od kilkunastu-dwudziestu kilku miesicy, powoa do ycia Narodowy Zwizek
Patriotw Polskich. Trudno dzi okreli, ilu dokadnie czonkw liczy NZPP
3
. Bubieczyk
budowa t grup bardzo ostronie, poszczeglni jej czonkowie nie znali si nawzajem
inie wiedzieli, ilu ich wsumie jest
4
. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e wskad NZPP
wchodzio kilkunastu aktywnych czonkw ikilkakilkanacie osb udzielajcych pomocy
organizacji, np. przechowujc zdobyte podczas akcji przedmioty. Terenem dziaania NZPP
by obszar powiatu soklskiego igmina Lipsk powiatu augustowskiego.
Bubieczyk by niekwestionowanym przywdc iideologiem organizacji. To on decy-
dowa ojej obliczu iformie podejmowanych dziaa. Mona podejrzewa, e pierwotnie
nie zakada jakiejkolwiek dziaalnoci zbrojnej, chcia si skupi na kwestiach propagan-
dowych, gwnie pisaniu ikolportau ulotek. Zdawa sobie spraw, e pisanie ulotek
odrcznie moe by niebezpieczne, kto mgby rozpozna charakter pisma, wic zdecy-
dowa, e naley zdoby maszyn do pisania. Wiosn 1954r. wraz zkilkoma czonkami
organizacji wama si do siedziby Gminnej Rady Narodowej wNowym Dworze, jednak
nie znalaz tam maszyny. Dopiero drugie wamanie do budynku Gminnej Rady Narodo-
wej wZalesiu przynioso spodziewany up. NZPP zdoby wZalesiu, oprcz maszyny do
pisania, druki urzdowe ipiecztki, co rozszerzao moliwoci dziaania propagandowe-
go. Bardzo szybko Bubieczyk zacz pisa ulotki, ktre rozwieszali wterenie czonkowie
organizacji niezaangaowani we wamania. Byy one podpisane pseudonimem Kazi-
mierz Biao szef sztabu NZPP
5
.
Druki ipieczcie skradzione wZalesiu podsuny Bubieczykowi pomys innej formy dziaa-
nia. Czonkowie NZPP kompletowali list ludzi pozytywnie nastawionych do wadzy ludowej.
Szczeglnie interesowali si aktywnymi dziaaczami partyjnymi. Ci wanie otrzymali ju wkrtce
sfaszowane przez Bubieczyka wezwania na zebranie partyjne do Komitetu Powiatowego PZPR
wSokce. Bubieczyk liczy na to, e aktywni partyjniacy zorientuj si dziki tej akcji, i s
obserwowani ikontrolowani, przestrasz si izaprzestan czynnej dziaalnoci wpartii
6
.
3
Informator onielegalnych organizacjach opracowany przez MSW podaje, e NZPP liczy
okoo 20 czonkw (Informator onielegalnych antypastwowych organizacjach ibandach zbroj-
nych dziaajcych wPolsce Ludowej wlatach 19441956, Lublin 1993, s. 173).
4
Kazimierz Kiczuk wspomina organizacj: Nalea do niej ojciec. Mama nie naleaa, ale
wiedziaa, e ojciec do takiej naley, bya wtajemniczona. [...] Ale ojciec nie wiedzia, e ja
nale. Dowiedzia si dopiero od ubowcw, powiedzieli mu, e isyn siedzi. [...] Na sprawie
patrzylimy jedni na drugich, wszyscy ztej samej organizacji, anie znalimy si nawzajem
(Relacja K. Kiczuka z4 XI 2004r., wzbiorach OBEP IPN wBiaymstoku).
5
AIPN Bi, 07/473, Bubieczyk Bolesaw iinni, Wyrok Sdu Wojewdzkiego wBiaymstoku
zdnia 13 X 1955r., k. 331.
6
Wysyalimy jeszcze zawiadomienia dla takich dziaaczy byli tacy, co na wioskach cho-
dzili zbroni, straszyli wszystkich, by taki Kozowski, PZPR-owiec, strzela zbroni do gry im-
wi, e on car iboh. Do takich wanie wysalimy wezwania. Bubieczyk mia takie druczki,
zaproszenia na zebranie. Mymy wanie do takich dziaaczy partyjnych wysali te zaproszenia na
zebranie ijechali oni do komitetu powiatowego wSokce, atam nikt nic nie wiedzia oadnym
zebraniu. Jeszcze na sprawie pokazywali nam koperty, ktre mymy adresowali, ja zKarolkiewi-
czem. Wrzucalimy te listy do skrzynki pocztowej wSokce (Relacja K. Kiczuka...).
42 42 42 42 42
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ERozszerzenie dziaa
Sukcesy wpracy konspira-
cyjnej (rozbudowa organizacji,
udane akcje propagandowe)
zmotywoway Bubieczyka do
rozszerzenia dziaalnoci, nie-
stety kosztem cechujcej go do
tej pory ostronoci. Jesieni
1954r. poleci niektrym
czonkom organizacji werbowa-
nie do niej nowych ludzi
7
. Jed-
noczenie zdecydowa opodj-
ciu dziaa noszcych znamiona
terroryzmu. 27 listopada wraz
zkilkoma czonkami NZPP pod-
pali posterunek MO wNowym
Dworze, rozszerzajc wten spo-
sb krg osb zastraszanych przez organizacj
8
. Ambicj Bubieczyka stao si stopniowe
przeksztacanie lokalnej organizacji podziemnej dziaajcej na polu informacji ipropagandy
wkonspiracj zbrojn nawizujc do tradycji AK iWiN. Prawdopodobnie dla uzyskania
wikszego szacunku iposuchu wrd czonkw NZPP powoywa si na kontakty zorganiza-
cjami poakowskimi zWileszczyzny iGrodzieszczyzny
9
. Posiada pistolet TT zamunicj oraz
skrzynk amunicji karabinowej (zapewne od czasu przejcia frontu w1944r.)
10
. Chcia mie
wicej broni. Do jej zdobycia namawia czonkw organizacji: chcia, ebymy rozbroili mi-
licjanta [...] mwi, eby szeregowego nie rusza, rozbroi oficera, milicjanta wzgldnie woj-
skowego
11
. Kolejn form dziaalnoci NZPP, awaciwie samego przywdcy organizacji,
byo rozpoczcie prac nad stworzeniem szczegowej mapy odcinka granicznego zZSRS
wokolicach Chworocian, zbardzo dokadnym umiejscowieniem stranic granicznych
12
. Trud-
no powiedzie, wjakim celu Bubieczyk rysowa t map. Prac nad ni nie zakoczy, prze-
rwao je bardzo dramatyczne wydarzenie.
Nieudany werbunek milicjanta
Na przeomie 1954 i1955r. Bubieczyk nawiza bliski kontakt zfunkcjonariuszem
MO zNowego Dworu plut. Eugeniuszem Piaskowskim. Stara si zorientowa, jakie jest
nastawienie Piaskowskiego do komunistycznej wadzy. Zdawa sobie spraw, e pozyska-
nie dla organizacji funkcjonariusza milicji mogo przynie wiele korzyci. 5 stycznia 1955r.
podj prb zwerbowania milicjanta wgospodarstwie czonka NZPP Wiktora Soroki.
Przy prbie werbunku by take syn Wiktora Henryk. Piaskowski wstpnie zgodzi si
7
Relacja K. Kiczuka...
8
AIPN Bi, 07/473, Bubieczyk Bolesaw iinni, Wyrok Sdu Wojewdzkiego wBiaymstoku
zdnia 13 X 1955r., k. 332.
9
Relacja K. Kiczuka...
10
AIPN Bi, 07/473, Bubieczyk Bolesaw iinni, Wyrok Sdu Wojewdzkiego wBiaymsto-
ku zdnia 13 X 1955r., k. 331.
11
Relacja K. Kiczuka...
12
AIPN Bi, 07/472/2, Sprawa agenturalno-grupowa kryptonim Krety, k. 63.
F
o
t
.

z

a
r
c
h
.

I
P
N

w

B
i
a

y
m
s
t
o
k
u
Kazimierz Kiczuk
43 43 43 43 43
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
bd uda, e si zgadza na przystpienie do organizacji. Jednak gdy Bubieczyk zSoro-
kami zadali od niego podpisania deklaracji na wierno organizacji, zawaha si. Po-
wiedzia, e musi si zastanowi, e zdecyduje nastpnego dnia. Konspiratorzy byli prze-
konani, e werbunek si nie powid, agra na zwok Piaskowskiego wiadczy otym, e
prbuje od nich uciec, aby zameldowa oorganizacji na komendzie. Na podstawie do-
stpnych dzi materiaw nie sposb ustali dokadnego przebiegu dalszych wydarze.
Nie wiadomo, kto podj decyzj ozabiciu milicjanta ani kto zada morderczy cios. Fak-
tem jest, e funkcjonariusz zosta zamordowany, ajego zwoki wywiezione saniami iukryte
na wysypisku mieci
13
.
Aresztowanie iagent celny
7 stycznia odnaleziono zwoki Piaskowskiego. Pomimo prb zatarcia lady sa byy wci
widoczne. Doprowadziy one milicjantw do gospodarstwa Sorokw. 8 stycznia zosta zatrzy-
many Henryk Soroka. Na pocztku lutego 1955r. aresztowano Bubieczyka
14
. Sprawa
wywoaa due zainteresowanie sub bezpieczestwa. 8 lutego do Biaegostoku przyjechali
kpt. Kazimierz Grski ikpt. Jan Pugacewicz, funkcjonariusze Departamentu VII Komitetu ds.
BP. Przez 11 dni kontrolowali przebieg ledztwa wsprawie NZPP. Gdy upewnili si, e
ledztwo nie napotyka trudnoci idy we waciwym kierunku, wrcili do Warszawy
15
. ledz-
two rzeczywicie toczyo si bardzo sprawnie, gwnie dziki udanej prowokacji funkcjona-
riuszy prowadzcych spraw. ZBubieczykiem przebywajcym wceli biaostockiego wizie-
nia nawiza kontakt wizie Motorski, oficjalnie penicy funkcj kalifaktora, nieoficjalnie
wsppracownik wiziennego Dziau Specjalnego
16
. Przekona on szefa NZPP, e jest wsta-
nie przekaza jego grypsy poza mury wizienne. Bubieczyk za porednictwem Motorskiego
nawiza kontakt grypsowy zpozostajcymi na wolnoci czonkami NZPP oraz swoj matk.
Grypsy sprawnie docieray wobie strony, przechodzc przez rce funkcjonariuszy WUds.BP
17
.
Prowadzcy spraw spreparowali dodatkowo kilka grypsw Bubieczyka, co miao na celu
uwiarygodnienie agenta, ktrego zamierzali wprowadzi do rodowiska NZPP. Do roli
agenta zosta wybrany por. Zdzisaw Paweczyk, st. referent PUds.BP wBielsku Podlaskim.
Uda si on do czonka organizacji Edwarda Powajbo, ktry uwierzy, e Paweczyk jest byym
wspwiniem zceli Bubieczyka, oktrym ten pisa wgrypsach (oczywicie tych spreparo-
wanych). Agent analizowa NZPP od rodka
18
. Dziki zdobytym przez niego informacjom
do dnia rozpoczcia procesu aresztowano 29 osb powizanych zNZPP. Bubieczyk przez
dugi okres ledztwa wypiera si jakiegokolwiek zwizku zorganizacj, ktrej by twrc.
Dopiero gdy zaprezentowano mu wszystkie grypsy, jakie wysya iotrzymywa wwizieniu,
13
Funkcjonariusze prowadzcy ledztwo brali take pod uwag wersj, e Piaskowski zo-
sta zabity, gdy domaga si zwrotu roweru ukradzionego mu rzekomo przez Sorokw, lub te
po prostu dla zdobycia jego subowej broni. Wydaje si jednak, e przedstawiona wtekcie
gwnym wersja wydarze jest najbardziej wiarygodna.
14
AIPN Bi, 07/472/1, Sprawa agenturalno-grupowa kryptonim Krety, k. 131.
15
AIPN Bi, 07/472/2, Sprawa agenturalno-grupowa kryptonim Krety, Raport do dyrekto-
ra Departamentu VIII Komitetu ds. BP, 19 II 1955r., k. 12.
16
Dzia Specjalny, zwany Specdziaem, istnia wkadym wizieniu. Jego zadaniem byo
operacyjne zabezpieczenie wizie oraz rozpracowanie agenturalne winiw ifunkcjonariuszy.
17
AIPN Bi, 07/472/2, Sprawa agenturalno-grupowa kryptonim Krety, Plan przedsiwzi
ledczych zmierzajcych wkierunku spowodowania podejrzanego Bubieczyka Bolesawa do
skadania zezna, 5 IV 1955r., k. 44.
18
Ibidem, k. 4552.
44 44 44 44 44
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezaama si iprzyzna do wikszo-
ci stawianych mu zarzutw
19
.
Proces winternacie
ledztwo, wktrym zostao wy-
korzystanych 64 funkcjonariuszy
UB, osiemnastu MO oraz 91 oso-
bowych rde informacji, zako-
czyo si sukcesem
20
. WUds.BP
wporozumieniu zDepartamentem
VIII Komitetu ds. BP podj decyzj
ozorganizowaniu pokazowej roz-
prawy sdowej wSokce wspra-
wie NZPP
21
. Ostatecznie nie os-
dzono na niej wszystkich
oskaronych wsprawie. WSok-
ce odby si sd nad Bolesawem Bubieczykiem, Henrykiem Sorok, Bolesawem Skominem,
Kazimierzem Kiczukiem, Czesawem Karolkiewiczem iCzesawem Biernackim. Proces toczy
si winternacie szkolnym wSokce wdniach 1113 padziernika 1955r. Uczestniczyli wnim
uczniowie inauczyciele szk powiatu soklskiego, kadego dnia okoo 100 osb. Byli oni
zobligowani do obecnoci przez UB, gdy wrd oskaronych znaleli si uczniowie szkoy red-
niej wSokce Kiczuk iKarolkiewicz, no ioczywicie Bubieczyk, nauczyciel
22
. Rozprawa
prowadzona przez sdziego Kazimierza Mochtaka (oskara prokurator Ryszard Domaski) bya
na bieco relacjonowana nie tylko przez Gazet Biaostock, ale take przez radio.
Proces toczy si przed Sdem Wojewdzkim Wydzia IV (Karny) wBiaymstoku. Tylko
pierwsza grupa oskaronych sdzona bya wrozprawie publicznej. Kolejne trzy sdzono ju
wBiaymstoku 18 padziernika, 7 listopada i6 grudnia 1955r. Ogem oskarono 21
osb ouczestnictwo wNZPP lub opomoc tej organizacji. Dwunastu znich postawiono
zarzut zart. 86 2 KKWP, czyli usiowania zmiany ustroju pastwa polskiego. Wobec
oskaronych orzeczono jedn kar mierci, jeden wyrok dwunastu lat wizienia, dziewi
wyrokw wizienia od lat trzech do omiu, pi wyrokw wizienia od omiu miesicy do
dwch lat, dwa wyroki wizienia wzawieszeniu, wtrzech przypadkach umorzono sprawy
23
.
Kar mierci dla Bolesawa Bubieczyka zasdzono na mocy art. 1 2 i3 tzw. maego
kodeksu karnego, ktry mwi ozamachu na urzdnika pastwowego ze skutkiem mier-
telnym. Sd Najwyszy wyrok ten zatwierdzi, aRada Pastwa nie skorzystaa zprawa aski
24
.
19
AIPN Bi, 07/473, Bubieczyk Bolesaw iinni, k. 225.
20
AIPN Bi, 019/93/1, Reakcyjna organizacja pn. Narodowy Zwizek Patriotw Polskich
Bubieczyk, k. 31.
21
AIPN Bi, 07/472/2, Sprawa agenturalno-grupowa kryptonim Krety, k. 145.
22
Do organizacji naleeli take inni nauczyciele: Stanisaw Kociuk kierownik szkoy
podstawowej wSidrze iKazimierz Budnik nauczyciel szkoy podstawowej wBoguszach; byli
oni jednak sdzeni winnym terminie.
23
AIPN Bi, 019/93/1, Reakcyjna organizacja pn. Narodowy Zwizek Patriotw Polskich
Bubieczyk, k. 32.
24
AIPN Bi, 07/473, Bubieczyk Bolesaw iinni, Wyrok Sdu Wojewdzkiego wBiaymsto-
ku zdnia 13 X 1955r., k. 336.
F
o
t
.

z

a
r
c
h
.

I
P
N
Czesaw Karolkiewicz
45 45 45 45 45
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Wykonanie wyroku
Kazimierz Kiczuk tak wspo-
mina pobyt Bubieczyka wceli
mierci: po wyroku, przebywa-
jc wwizieniu wBiaymstoku
rozmawiaem zBubieczykiem.
Dawaem mu nawet papierosy.
Wychodzilimy sprzta korytarz.
On wybi dziurk wjudaszu,
przez ktr podawalimy mu pa-
pierosy. Poza tym nasza cela wy-
chodzia na ubikacj. Jak jego
cela wychodzia do ubikacji, to
rozmawialimy gono przez
blindy. Stale nas pociesza, e
my wyjdziemy szybko na wol-
no, aon pniej, ale rwnie wyjdzie. By wdobrej kondycji psychicznej, by stale prze-
konany, e wyjdzie na wolno
25
. 10 kwietnia 1956r. Bolesaw Bubieczyk zosta po-
wieszony przez nieznanego znazwiska kata wyznaczonego przez Sd Wojewdzki
wBiaymstoku. Wyrok wykonano wpiwnicy budynku administracyjnego wizienia wBia-
ymstoku
26
. Od niemal ptora roku nie wykonywano wyrokw kary mierci wwizieniu
wBiaymstoku
27
, std naczelnik wizienia insp. Jzef Kociski mia wtpliwoci, co zro-
bi ze zwokami. Zapytany oto prokurator wojewdzki odpowiedzia, aby postpowa
po staremu. Poprzednich skazacw zamordowanych wbiaostockim wizieniu grze-
bano bez trumien ibez oznaczenia grobu na terenie przywiziennego ogrodu. Taki te
los spotka wic Bubieczyka
28
. By to ostatni wykonany wwizieniu wBiaymstoku wyrok
kary mierci.
Bez grobu
Anna Bubieczyk, matka straconego, nie zostaa oficjalnie powiadomiona omierci
syna. Wielokrotnie jedzia do Biaegostoku, gdzie wwizieniu, sdzie, prokuraturze iwie-
lu innych miejscach usiowaa si dowiedzie, czy jej syn naprawd zosta zabity, ajeli tak,
to co stao si zjego zwokami. Kilkumiesiczne starania nie przyniosy adnego rezultatu,
nie uzyskaa adnych informacji. Wlistopadzie 1956r. zwrcia si wic zpismem do
ministra sprawiedliwoci: [...] Gorco prosz Ob. Ministra opowiadomienie mnie osprawie
mojego syna. Chciaam prosi owydanie [zwok M.Z.] lub wskazanie miejsca grobu
mojego dziecka
29
. Dyskusja na temat tego pisma bya prowadzona bardzo dugo. 1 mar-
ca 1957r. odbyo si spotkanie, wktrym wzili udzia przedstawiciele Prokuratury Gene-
ralnej iCentralnego Zarzdu Wiziennictwa zzastpc prokuratora generalnego Kazimie-
25
Relacja K. Kiczuka...
26
M. Zwolski, Bez nagrobkw, Biuletyn IPN 2003, nr 34, s. 73.
27
Poprzedni zosta wykonany 29 XII 1954r. na Kazimierzu Krasowskim Guszcu, szefie
PAS NZW powiatu Bielsk Podlaski.
28
M. Zwolski, Wykonywanie wyrokw kary mierci wpolskich wizieniach grudzie 1954
kwiecie 1956, Pami iSprawiedliwo 2003, nr 1, s. 268.
29
AAN, 1/12, MSW Departament Wiziennictwa, Pismo Anny Bubieczyk zXI 1956r., k. 7.
F
o
t
.

z

a
r
c
h
.

I
P
N
Czesaw Biernacki
46 46 46 46 46
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Erzem Kosztirko na czele. Ustalono, e wadnym razie nie wolno powiedzie Annie Bubie-
czyk, i jej syn ley pochowany na terenie przywiziennym, wgrobie bez trumny, bez krzya,
bez nagrobka. Taka informacja nie moga wyj poza krg zaufanych osb. Wnotatce
subowej sporzdzonej po spotkaniu jego uczestnicy napisali: Ob. Bubieczyk Ann, matk
skazanego naley wezwa do Ministerstwa Sprawiedliwoci iowiadczy jej oficyjalnie, e
zwoki syna nie zostan jej wydane, ani nie zostanie wskazane miejsce ich pochowania
30
.
Wszystko wic wskazuje na to, e szcztki Bubieczyka, podobnie jak wielu jego poprzed-
nikw, spoczywaj nadal na terenie byego ogrodu wiziennego. Warto doda, e miejsce
to nigdy nie zostao wjakikolwiek sposb upamitnione
31
.
* * *
W listopadzie 1955r. wSztandarze Modych ukaza si artyku opisujcy zbrodnicz
organizacj Bolesawa Bubieczyka
32
ibandyckie dzieje NZPP. Szczeglny nacisk pooo-
no na wcignicie na z drog modych chopcw, uczniw, rozpijanych przez Bubieczy-
ka ksiycwk. Kazimierz Kiczuk jeden znich wspomina: w gazecie pisali pniej, e on
nas rozpija, ale to wszystko nieprawda. To wszystko bya fantazja redaktora. [...] Bubieczyk
twierdzi, e organizacja ma za zadanie obali komunizm, jak najwicej dla nich zaszkodzi,
skompromitowa. [...] Do organizacji wstpiem, eby walczy zkomunizmem
33
.
30
Ibidem, Notatka subowa ze spotkania sporzdzona 16 III 1957r., k. 2.
31
Wicej na ten temat: M. Zwolski, Przywrmy im pami, Kurier Poranny 5XI 2004,
nr260; idem, Gdzie ich groby, Kurier Poranny 13 V 2005, nr 108 (artykuy dostpne take na
stronie internetowej IPN: http://www.ipn.gov.pl/bep_pub_int_bialystok.html).
32
K. Kkolewski, Chworociany wie spokojna Sztandar Modych, 1955, nr 279.
33
Relacja K. Kiczuka...
Z

a
r
c
h
.

I
P
N
47 47 47 47 47
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
K KK KKRZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF S SS SSZWAGRZYK, ZWAGRZYK, ZWAGRZYK, ZWAGRZYK, ZWAGRZYK, OBEP W OBEP W OBEP W OBEP W OBEP WROCAW ROCAW ROCAW ROCAW ROCAW
SDZIA-MIER
DZIAALNO SDZIEGO WODZIMIERZA OSTAPOWICZA NA BIAO-
STOCCZYNIE (19461947)
Spord wielu przewidzianych prawem rodkw represji najczciej
siga po rozwizania ostateczne. Sw ponur saw sdziego ko-
munistycznego wymiaru sprawiedliwoci zyska, orzekajc osobicie
ponad dwiecie, wwikszoci wykonanych wyrokw mierci. Tylko
na Biaostocczynie jego decyzje stay si podstaw rozstrzelania
lub powieszenia co najmniej 174 osb. Jeden raz okaza sabo
wobliczu mierci czowieka... wdniu pogrzebu Stalina.
Urodzi si 16 czerwca 1907r. wStanisawowie wrodzinie robotnika kolejowego. Rodzice,
Szymon iAnna, zadbali oedukacj syna, posyajc go do szkoy powszechnej iPastwowego
Gimnazjum Humanistycznego wswym rodzinnym miecie. W1930r. zosta magistrem Wydziau
Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Przez kolejnych pi lat aplikowa wSdzie
Powiatowym iSdzie Okrgowym oraz kancelariach adwokackich wStanisawowie. W1935r.,
po zdaniu egzaminu adwokackiego, rozpocz prac wkancelarii dr. Jana Krzyanowskiego. Rok
pniej by ju wacicielem prowadzonej do wybuchu wojny prywatnej kancelarii wStanisawowie.
Kariera komunisty
Aktywna dziaalno wKomunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy umoliwia mu objcie
22 wrzenia 1939r. stanowiska p.o. sekretarza Tymczasowego Zarzdu miasta Stanisa-
wowa, sekretarza Rejonowego Oddziau Ziemskiego wtym miecie (20 padziernika
15grudnia 1939) ikierownika miejscowego Oddziau Oglnego Rejonowego Komitetu
Wykonawczego (16 grudnia 19392 lipca 1941). Ztym ostatnim ewakuowa si wgb
Zwizku Sowieckiego, gdzie by m.in. szeregowcem 750. Strojbatalionu wSaratowie (li-
piec 1941lipiec 1942), robotnikiem, portierem iurzdnikiem Oddziau Komunalnego
Strojgazu wGorkim (lipiecgrudzie 1942). Wgrudniu 1942r. jak sam przyzna
zbiedy izimna pod faszywym nazwiskiem Kotwicki wyjecha do Taszkientu, nastpnie
do m. Laisza (Uzbekistan); utrzymywa si zpracy fizycznej wtamtejszym kochozie.
W maju 1943r. wstpi ochotniczo do tworzcego si ludowego Wojska Polskiego.
Pocztkowy pomylny rozwj kariery wojskowej, zwizany znominacj na stanowisko za-
stpcy dowdcy kompanii do spraw owiatowych 1. pp (11 czerwca 1943), zosta wkrtce
zahamowany. Bezporednim powodem byo ujawnienie faktu posugiwania si przez Osta-
powicza faszywym nazwiskiem. Ztego powodu do listopada 1943r. wykonywa karnie
obowizki starszego pisarza Sztabu Kwatermistrzostwa 1. Korpusu PSZ. Po umorzeniu po-
stpowania sprawdzajcego wtej sprawie awansowa kolejno na stanowiska zastpcy do-
wdcy 1. batalionu 6. pp do spraw polityczno-wychowawczych (grudzie 1943), czonka
Sdu Polowego 2. DP (12 lipca 1944) iszefa Sdu Polowego 2. DP (14 marca 1945).
Na tym ostatnim stanowisku teoretycznie pozostawa do 30 czerwca 1946r.
1
1
Centralne Archiwum Wojskowe [dalej: CAW], 1495/71/943, Akta osobowe Wodzimie-
rza Ostapowicza.
48 48 48 48 48
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EWydziay do spraw doranych
W styczniu 1946r. zinicjatywy KRN podjto decyzj opowoaniu do ycia wydziaw do
spraw doranych, dziaajcych na zasadach autonomii przy sdach okrgowych
2
. Zgodnie zza-
mysem ustawodawcy miay by organem wymiaru sprawiedliwoci, przewidzianym do osdze-
nia osb zatrzymanych podczas realizowanych na szerok skal w1946r. operacji wojskowych
przeciwko podziemiu. Wkrtkim czasie wydziay takie utworzono wwojewdztwach uznanych
przez wadze komunistyczne za obszary szczeglnej aktywnoci podziemia zbrojnego: biaostoc-
kim, kieleckim, krakowskim, lubelskim, dzkim, poznaskim, rzeszowskim iwarszawskim
3
.
Stosowanie trybu doranego
4
przewidziano wobec sprawcw niektrych przestpstw uj-
tych wKodeksie Karnym z1932r. oraz dekrecie z16 listopada 1945r. Oprzestpstwach
szczeglnie niebezpiecznych wokresie odbudowy Pastwa
5
. Orzekajcy wramach takie-
go postpowania sdziowie zobligowani zostali do wyznaczenia rozprawy gwnej wczasie
24 godzin od chwili otrzymania aktu oskarenia (art. 11), ich wyroki ipostanowienia sdu
nie podlegay zaskareniu (art. 13), aokadym przypadku wykonania kary mierci mieli
informowa opini publiczn [...] przez obwieszczenie wprasie lub winny sposb zwy-
mienieniem osoby skazanej, tudzie istoty, miejsca iczasu przestpstwa (art. 14)
6
.
Obsad wydziaw do spraw doranych stanowili wycznie oficerowie wojskowego
wymiaru sprawiedliwoci, czasowo oddelegowani do sdownictwa powszechnego. Oroz-
mieszczeniu wydziaw decydowa dowdca Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego, ofi-
cer sowiecki gen. Bolesaw Kieniewicz, odpowiadajcy za zabezpieczenie niezbdnych dla
tego typu suby rodkw transportu, ochrony, pomieszcze izaopatrzenia
7
. Mimo organi-
zacyjnej podlegoci Ministerstwu Sprawiedliwoci, zwierzchnikiem sdziw iprokuratorw
pracujcych wwydziaach do spraw doranych by inny oficer sowiecki, ppk Konstanty La-
sota, szef Wojskowego Sdu KBW
8
.
W wyniku uzgodnie zawartych midzy Naczeln Prokuratur Wojskow, Najwyszym S-
dem Wojskowym aMinisterstwem Sprawiedliwoci do 3 lutego 1946r. na teren wojewdztwa
biaostockiego skierowano czterech prokuratorw: mjr. Czesawa apiskiego, por. Tadeusza
Garlickiego, por. Jana Godka ipor. Jzefa Czarniaka oraz tak sam liczb sdziw: mjr.
Stanisawa Baraniuka, mjr. Juliana Giemborka, kpt. Tadeusza Roczniaka ikpt. Wodzimierza
Ostapowicza
9
. Oficerowie ci stanowili kadr dwch powstaych wwojewdztwie wydziaw do
spraw doranych, funkcjonujcych przy sdach okrgowych wBiaymstoku iwomy.
2
G. Jakubowski, Sdownictwo powszechne wPolsce wlatach 19441950, Warszawa 2002,
s. 3940.
3
M. Turlejska, Te pokolenia aobami czarne. Skazani na mier iich sdziowie, Warszawa
1990, s. 370.
4
Dziennik Ustaw (Dz.U.) 1945, nr 53, poz. 301.
5
Dz.U. 1945, nr 53, poz. 300. Postpowaniu doranemu podlegay przestpstwa ujte
wrozdziale XXXIII iart. 225, 257 1, 262 1, 2, 258, 259, 286 1, 2, 290 oraz art. 22, 23,
29 ust 1. dekretu z16 XI 1945r. Oprzestpstwach szczeglnie niebezpiecznych wokresie od-
budowy Pastwa.
6
Dz.U. 1945, nr 53, poz. 301.
7
Archiwum Akt Nowych [dalej: AAN], Zesp Ministerstwa Sprawiedliwoci, Sdy Dorane,
1680, k. 81.
8
Ibidem, 16801681, 16831684, 1686.
9
Ibidem, 1680, k. 8081. Wkolejnych miesicach 1946r. do pracy wwydziaach do
spraw doranych na Biaostocczyzn skierowano take innych prawnikw wojskowych; sdziw
Mieczysawa Dytrego iKazimierza Stojanowskiego oraz prokuratora Karola Malawskiego.
49 49 49 49 49
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Sd pod moim przewodnictwem
8 lutego 1946r., po dwch dniach prac organizacyjnych, powsta wBiaymstoku
Wydzia do Spraw Doranych. Tego dnia wrepertorium sdowym zarejestrowano te
pierwsz spraw, zakoczon ogoszonym nazajutrz wyrokiem
10
. Pi miesicy pniej,
30 czerwca 1946r., wjego ostatecznym bilansie orzecznictwa znalazo si: 86 zako-
czonych spraw, 165 skazanych
11
; wtym 93 na najwyszy wymiar kary
12
. Wszystkie wyroki
mierci orzek przewodniczcy wydziau 39-letni kpt. Wodzimierz Ostapowicz. Tylko wjed-
nym przypadku Bolesaw Bierut skorzysta zprzysugujcego mu prawa aski, zamieniajc
skazacowi kar mierci na 15 lat wizienia
13
. Sd pod przewodnictwem Ostapowicza
uniewinni te 6 oskaronych, innych skaza na doywocie (2 osoby), na kary od 11 do
15 lat wizienia (36 osb) oraz od 6 do 10 lat wizienia (19 osb). Najniszy wyrok 5
lat wizienia wymierzy 9 osobom
14
.
Luty
Wszystkie rozprawy przeprowadzono jawnie. Jedna, wsiedzibie Wojewdzkiego Urz-
du Bezpieczestwa Publicznego wBiaymstoku, odbya si wobecnoci ok. 200 osb.
28lutego kpt. Ostapowicz zoy wizyt przewodniczcemu Wojewdzkiej Rady Narodowej
wBiaymstoku. Tematem spotkania bya gwnie organizacja rozpraw pokazowych dla
szerszych k spoeczestwa biaostockiego. Sdzia wyrazi swj krytyczny pogld na temat
braku na terenie wojewdztwa systematycznej iintensywnej pracy masowo-uwiadamia-
jcej, ktra powinna i rwnolegle zakcj iprac sdw.
Rozpatrzono 26 spraw, osdzono 45 osb, wymierzono 25 kar mierci
15
.
Marzec
16 marca wsali Teatru Miejskiego wBiaymstoku toczy si proces Kazimierza Nowi-
skiego, Mieczysawa Matejczyka iZygmunta Szczepa. Rozprawie przysuchiwao si ok.
400 mieszkacw miasta. Wymierzono dwie kary mierci ijedn kar 5 lat wizienia.
Drug publiczn rozpraw przeprowadzono 30 marca wbudynku byego Sdu Okrgo-
wego, zudziaem ok. 100 osb. Informacje owszystkich zapadych wyrokach opubliko-
wano wformie ogosze wliczbie 10000 sztuk, ktre rozplakatowano nastpnie wca-
ym wojewdztwie wraz zulotk agitacyjn podpisan przez Komisj Porozumiewawcz
Stronnictw Politycznych wojewdztwa biaostockiego. Niezalenie owyrokach informowa-
a lokalna gazeta Jedno Narodowa, wydawana przez Wojewdzki Urzd Informacji
iPropagandy wBiaymstoku.
Rozpatrzono 22 sprawy, osdzono 36 osb, wymierzono 19 kar mierci
16
.
10
AAN, Ministerstwo Sprawiedliwoci, Sdy Dorane (Biaystok), 1683, k. 1.
11
Skazanych w86 procesach.
12
Dane czne zcaego okresu istnienia wydziau rni si od danych czstkowych, spo-
rzdzanych po kadym kolejnym miesicu dziaalnoci. Po podsumowaniu sprawozda mie-
sicznych uzyskano nastpujce liczby: 87 rozpatrzonych spraw, 175 osadzonych osb i91
orzeczonych kar mierci. Za bardziej wiarygodne naley jednak uzna dane zbiorcze wykona-
ne na koniec funkcjonowania wydziau.
13
AAN, Ministerstwo Sprawiedliwoci, Sdy Dorane, 1683, k. 18.
14
Ibidem.
15
Ibidem, k. 12.
16
Ibidem, k. 4-6.
50 50 50 50 50
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W latach 19461947 na podstawie wydanych W latach 19461947 na podstawie wydanych W latach 19461947 na podstawie wydanych W latach 19461947 na podstawie wydanych W latach 19461947 na podstawie wydanych
na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk. na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk. na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk. na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk. na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk.
Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli: Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli: Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli: Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli: Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli:
Adamski Stanisaw, Arasimowicz Antoni,
Awsiejew Leon, Bartnikiewicz Cyprian, Bielu vel
Lekowski Stanisaw, Boboryka Romuald,
Borowski Antoni, Borowski Jan, Buczel Adolf,
Bukrym Bolesaw, Burdyn Leon, Chamerski
Stanisaw, Chaniewski Edmund, Chrapowicz
Franciszek, Cielewski Marian, Cylwik Zenon,
Czajkowski Edward, Czop Stefan, Danowski
Wadysaw, Dbowski Romuald, Dubrzycki
Zygmunt, Dudziski Czesaw, Dzienis Wadysaw,
Falkowski Jzef, Dziadul Jan, Glicki (Galicki?)
Jzef, Godlewski Tadeusz, Goaszewski
Hieronim, Gobocki (Gboki?) Henryk,
Gordon Hieronim, Gorlewski (Gorlecki?) Wiktor,
Gosk Franciszek, Grabowski Czesaw,
Grabowski Feliks, Grabowski Piotr, Grabowski
Zygmunt, Gromyko Tadeusz, Guzieniuk
Czesaw, Hryszko Florian, Hryszko Zygmunt,
Iwanowski (Iraski ?) Stanisaw, Jaboski Julian,
Jackiewicz Edward, Jaku Narcyz, Jankowski
Stanisaw, Jaromski (Jaremski?) Henryk, Jerlecki
(Jarecki?) Ryszard, Kalinko Jzef, Kalinowski
Alfred, Kalinowski Stanisaw,Kalinowski Wacaw,
Kalinowski Wadysaw, Kamiski Edward,
Karpienia Micha, Karpiski Antoni, Kazimierski
Mieczysaw, Kietliski (Kitliski?) Bolesaw,
Klepacki Stanisaw, Koczko Czesaw,
Kopotowski Franciszek, Koc Zygmunt,
Konikowski Witalis, Konopko Jan, Korzeniewski
Mieczysaw, Kosakowski Stanisaw, Kosiski
Witold, Kosz Stanisaw, Kociuk Edward,
Kowalewski Henryk, Krasnodbski Marian,
Krawczyk Wiktor, Kudzielanko Eugeniusz, Kulesza
Melchior, Kulesza Stefan, Kutyowski Jan,
Leszczyski Antoni, Leszczyski Jzef, Lupa
Stanisaw, ata Zdzisaw, azarczuk (azarczyk?)
Roman, osiewicz Wadysaw, o Jan,
W latach 19461947 na podstawie wydanych W latach 19461947 na podstawie wydanych W latach 19461947 na podstawie wydanych W latach 19461947 na podstawie wydanych W latach 19461947 na podstawie wydanych
na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk. na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk. na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk. na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk. na Biaostocczynie wyrokw kpt./ppk.
Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli: Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli: Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli: Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli: Wodzimierza Ostapowicza mier ponieli:
Adamski Stanisaw, Arasimowicz Antoni,
Awsiejew Leon, Bartnikiewicz Cyprian, Bielu vel
Lekowski Stanisaw, Boboryka Romuald,
Borowski Antoni, Borowski Jan, Buczel Adolf,
Bukrym Bolesaw, Burdyn Leon, Chamerski
Stanisaw, Chaniewski Edmund, Chrapowicz
Franciszek, Cielewski Marian, Cylwik Zenon,
Czajkowski Edward, Czop Stefan, Danowski
Wadysaw, Dbowski Romuald, Dubrzycki
Zygmunt, Dudziski Czesaw, Dzienis Wadysaw,
Falkowski Jzef, Dziadul Jan, Glicki (Galicki?)
Jzef, Godlewski Tadeusz, Goaszewski
Hieronim, Gobocki (Gboki?) Henryk,
Gordon Hieronim, Gorlewski (Gorlecki?) Wiktor,
Gosk Franciszek, Grabowski Czesaw,
Grabowski Feliks, Grabowski Piotr, Grabowski
Zygmunt, Gromyko Tadeusz, Guzieniuk
Czesaw, Hryszko Florian, Hryszko Zygmunt,
Iwanowski (Iraski ?) Stanisaw, Jaboski Julian,
Jackiewicz Edward, Jaku Narcyz, Jankowski
Stanisaw, Jaromski (Jaremski?) Henryk, Jerlecki
(Jarecki?) Ryszard, Kalinko Jzef, Kalinowski
Alfred, Kalinowski Stanisaw,Kalinowski Wacaw,
Kalinowski Wadysaw, Kamiski Edward,
Karpienia Micha, Karpiski Antoni, Kazimierski
Mieczysaw, Kietliski (Kitliski?) Bolesaw,
Klepacki Stanisaw, Koczko Czesaw,
Kopotowski Franciszek, Koc Zygmunt,
Konikowski Witalis, Konopko Jan, Korzeniewski
Mieczysaw, Kosakowski Stanisaw, Kosiski
Witold, Kosz Stanisaw, Kociuk Edward,
Kowalewski Henryk, Krasnodbski Marian,
Krawczyk Wiktor, Kudzielanko Eugeniusz, Kulesza
Melchior, Kulesza Stefan, Kutyowski Jan,
Leszczyski Antoni, Leszczyski Jzef, Lupa
Stanisaw, ata Zdzisaw, azarczuk (azarczyk?)
Roman, osiewicz Wadysaw, o Jan,
51 51 51 51 51
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Maciejewski Stefan, Makarewicz Franciszek,
Maliszewski Czesaw, Malski Marian, Mankiewicz
Jan, Marchel Lucjan, Marchel Zygmunt,
Marchelski Witold, Marecki Mieczysaw,
Markiewicz Edmund, Markiewicz Wadysaw,
Martyczuk Antoni, Matejczyk Mieczysaw, Matys
Kazimierz, Michaowski Edward, Michaowski
Stefan, Michniewicz Jan, Myszczyski Kazimierz,
Naruszewicz Karol,Niedwiedzki Stanisaw,
Nowicki Jan, Nowiski Kazimierz, Olszewski
Tadeusz, Orowski Witold, Ostrowski Bolesaw,
Ostrowski Jzef, Parafianowicz Stanisaw,
Pfaffenhausen Ryszard, Piekarski Marian,
Piekutowski Czesaw, Pluciski Marian, Poliski
Stanisaw, Poliski Witold, Popko Wincenty,
Popawski Edmund, Popawski Jzef, Potapa
Mieczysaw, Rafaowski Wadysaw, Ragin
Wacaw, Rogiski Adam, Rogowski Marian,
Rutkowski Antoni, Rybnik Aleksander, Rzemieniecki
(Rzemielnicki?) Arkadiusz, Skrocki Czesaw,
Sokoowski Antoni, Somulewski (Suwalski?)
Franciszek, Stalewski Jzef, Staniewski Jzef,
Stakiewicz Antoni, Stakiewicz Kazimierz,
Stakiewicz Piotr, Stefaniuk Mieczysaw,
Stempowski (Stpowski?) Eugeniusz, Stpie
Wacaw, Strzakowski Adolf, Strzakowski
Zygmunt, Strzyewski Pawe, Sykucki Mieczysaw,
Szarejko (Szerejko?) Stanisaw, Szewczyk Marian,
liwowski Franciszek, wierpiel (wiergiel?) Jzef,
Tararuj Ludwik, Tkacz Eugeniusz, Toczydowski
Edward, Toczydowski Henryk, Tomaszycki Piotr,
Trocki Izydor, Truszkowski Zygmunt, Trykoszko
Benon, Turowski Franciszek, Tyszkiewicz
Eugeniusz, Walinowicz Mieczysaw, Walu
CzesawWawrzyniak Franciszek, Werner Karol,
Wiedro (Wiedra?) Eugeniusz, Wigda Wiktor, Witek
Czesaw, Witosawski Feliks, Wysocki Stefan,
Zabielski Jzef, Zagrski Wadysaw, Zajczkowski
Czesaw, Zalewski Henryk, Zamcki Tadeusz,
Zdanowicz Antoni, Zgierun Jan, Zyskowski
Stanisaw, akowski Jzef, ynel Zenon.
Maciejewski Stefan, Makarewicz Franciszek,
Maliszewski Czesaw, Malski Marian, Mankiewicz
Jan, Marchel Lucjan, Marchel Zygmunt,
Marchelski Witold, Marecki Mieczysaw,
Markiewicz Edmund, Markiewicz Wadysaw,
Martyczuk Antoni, Matejczyk Mieczysaw, Matys
Kazimierz, Michaowski Edward, Michaowski
Stefan, Michniewicz Jan, Myszczyski Kazimierz,
Naruszewicz Karol,Niedwiedzki Stanisaw,
Nowicki Jan, Nowiski Kazimierz, Olszewski
Tadeusz, Orowski Witold, Ostrowski Bolesaw,
Ostrowski Jzef, Parafianowicz Stanisaw,
Pfaffenhausen Ryszard, Piekarski Marian,
Piekutowski Czesaw, Pluciski Marian, Poliski
Stanisaw, Poliski Witold, Popko Wincenty,
Popawski Edmund, Popawski Jzef, Potapa
Mieczysaw, Rafaowski Wadysaw, Ragin
Wacaw, Rogiski Adam, Rogowski Marian,
Rutkowski Antoni, Rybnik Aleksander, Rzemieniecki
(Rzemielnicki?) Arkadiusz, Skrocki Czesaw,
Sokoowski Antoni, Somulewski (Suwalski?)
Franciszek, Stalewski Jzef, Staniewski Jzef,
Stakiewicz Antoni, Stakiewicz Kazimierz,
Stakiewicz Piotr, Stefaniuk Mieczysaw,
Stempowski (Stpowski?) Eugeniusz, Stpie
Wacaw, Strzakowski Adolf, Strzakowski
Zygmunt, Strzyewski Pawe, Sykucki Mieczysaw,
Szarejko (Szerejko?) Stanisaw, Szewczyk Marian,
liwowski Franciszek, wierpiel (wiergiel?) Jzef,
Tararuj Ludwik, Tkacz Eugeniusz, Toczydowski
Edward, Toczydowski Henryk, Tomaszycki Piotr,
Trocki Izydor, Truszkowski Zygmunt, Trykoszko
Benon, Turowski Franciszek, Tyszkiewicz
Eugeniusz, Walinowicz Mieczysaw, Walu
CzesawWawrzyniak Franciszek, Werner Karol,
Wiedro (Wiedra?) Eugeniusz, Wigda Wiktor, Witek
Czesaw, Witosawski Feliks, Wysocki Stefan,
Zabielski Jzef, Zagrski Wadysaw, Zajczkowski
Czesaw, Zalewski Henryk, Zamcki Tadeusz,
Zdanowicz Antoni, Zgierun Jan, Zyskowski
Stanisaw, akowski Jzef, ynel Zenon.
52 52 52 52 52
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EKwiecie
9 kwietnia wZabudowie odbya si rozprawa pokazowa zudziaem kilkuset osb. Wod-
czytanej przez Ostapowicza treci wyroku na kar mierci skazano onierza AK-WiN Anto-
niego Rutkowskiego. Publiczn egzekucj przez powieszenie wykonano wZabudowie ty-
dzie pniej na oczach licznie zgromadzonych mieszkacw miasteczka iokolic. Szubienice
dla skazanych na kar mierci przez wydziay do spraw doranych postawiono take win-
nych miejscowociach wojewdztwa, m.in. wKoakach, Zawadach iSzudziaowie
17
. Okarze
mierci dla Rutkowskiego, podobnie jak oinnych wyrokach zapadych przed Wydziaem do
Spraw Doranych wBiaymstoku, informoway wydane wkilku tysicach egzemplarzy ogo-
szenia oraz miejscowa Jedno Narodowa.
Rozpatrzono 13 spraw, osdzono 17 osb, wymierzono 7 kar mierci
18
.
Maj
21 maja wrozprawie pokazowej zorganizowanej wwietlicy Pastwowej Fabryki
Wkienniczej nr 1 wBiaymstoku dla ok. 300 delegatw robotnikw fabryk biaostoc-
kich na awie oskaronych zasiedli Czesaw Witek ipicioro innych oskaronych. Dwie
wystpujce wprocesie kobiety, Regin Matwiejczyk iJzef Zieczyk, skazano na kary
6 i8 lat wizienia. Wobec mczyzn: Czesawa Witka, Arkadiusza Krzemienieckiego,
Eugeniusza Kudzielanko iRomualda Dembowskiego, kpt. Ostapowicz zastosowa naj-
surowsz zkar. Po wyjciu sdu zfabryki na miejscu rozpocza si maswka, podczas
ktrej zebrani stwierdzili m.in.: masy pracujce Biaegostoku zzadowoleniem przyjy
wyrok Sdu, skazujcy bandytw NSZ-wskich iich pomocnikw
19
. Nastpnego dnia
wJednoci Narodowej ukaza si artyku Sd wfabryce relacjonujcy proces Witka
iinnych: [...] Najszersze masy naszego miasta miay mono przekonania si ospra-
wiedliwoci naszego sdownictwa iosprawnoci dziaania organw wadz bezpiecze-
stwa informowaa gazeta
20
.
Cztery dni pniej, 25 maja, wbudynku byego Sdu Okrgowego wBiaymstoku wy-
rok mierci otrzymali Jzef Chanko, jego brat Antoni Chanko, Eugeniusz Baryowicz, Julian
Jaboski iRyszard Jerlecki. Rozprawie przysuchiwao si ok. 150 osb.
Po procesach Celem wzmoonego informowania spoeczestwa odziaalnoci Sdu
Doranego wBiaymstoku Ostapowicz zwoa konferencj prasow, podczas ktrej przed-
stawi cel stworzenia Sdw Doranych ikonieczno systematycznego informowania spo-
eczestwa wformie sprawozda zrozpraw odziaalnoci sdu, zapraszajc do regular-
nego bywania na rozprawach sdowych [sic!]. Po spotkaniu przedstawiciele PAP-u wysali
notatki do prasy centralnej, ktre ukazay si wRzeczpospolitej, Gosie Ludu oraz Pol-
sce Zbrojnej
21
.
Rozpatrzono 14 spraw, osdzono 32 osoby, wymierzono 20 kar mierci
22
.
17
M. Turlejska, Te pokolenia, s. 106.
18
AAN, Ministerstwo Sprawiedliwoci, Sdy Dorane (Biaystok), 1683, k. 78. Sprawozda-
nie obejmuje okres 115 IV 1946r. Brak danych owyrokach zapadych wdrugiej poowie
kwietnia 1946r.
19
Ibidem, k. 11.
20
Ibidem, k. 1112.
21
Ibidem, k. 12.
22
Ibidem, k. 11.
53 53 53 53 53
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Czerwiec
1 czerwca wSali Domu Ludowego wSokce toczya si rozprawa pokazowa zudzia-
em ok. 300 okolicznych mieszkacw. Na awie oskaronych zasiedli onierze Narodo-
wego Zjednoczenia Wojskowego (NZW), Romuald Boboryka iinni. Dwch skazano na
kar mierci. 8 czerwca wsali Teatru Miejskiego wBiaymstoku zgromadzio si ok. 500
osb. Tym razem powodem tak licznej obecnoci bya rozprawa przeciwko czonkom od-
dziaw NZW Romualda Rajsa Burego: Leona Awsiejewa, Mariana Krasnodbskiego,
Mieczysawa Sykuckiego, Edmunda Tkacza oraz 6. Brygady Wileskiej AK: Witolda Kosi-
skiego Rybaka, Antoniego Leszczyskiego Trzcinki, Mieczysawa Stefaczyka vel Stefa-
niuka Renifera iJana Zgieruna Nygusa
23
. Osiem wydanych tego dnia wyrokw mier-
ci wykonano 21 czerwca, dzie po Boym Ciele
24
.
W kocu czerwca kpt. Ostapowicz wystpowa wpodwjnej roli, orzekajc jednoczenie
jako przewodniczcy Wydziau do Spraw Doranych oraz jako szef Wojskowego Sdu Rejono-
wego wBiaymstoku. Wtej ostatniej funkcji urzdowa m.in. 25 czerwca, orzekajc kar mier-
ci dla Mariana Pluciskiego Mcisawa, dowdcy 4. szwadronu 5. Brygady Wileskiej AK
25
.
W przesanym do Ministerstwa Sprawiedliwoci sprawozdaniu za czerwiec 1946r.
Ostapowicz informowa: Wszystkie wyroki skazujce, zapade wmiesicu czerwcu br. bd
ogoszone wcaym wojewdztwie wjednym plakacie, wydrukowanym wiloci 15000
wpierwszej poowie lipca. Wskutek dziaalnoci Sdu Doranego stan bezpieczestwa na
terenie woj. biaostockiego znacznie si polepszy.
Rozpatrzono 12 spraw, osdzono 35 osb, wymierzono 20 kar mierci
26
.
Szef Wojskowego Sdu Rejonowego wBiaymstoku
W lipcu 1946r. sdy dorane, zwane niekiedy sdami na kkach
27
, przybray now
posta. Powodem przeprowadzonych wtym czasie zmian byo uchwalenie nowej wersji
dekretu Oprzestpstwach szczeglnie niebezpiecznych wokresie odbudowy pastwa
(13czerwca 1946r.)
28
oraz dekretu Oprzystosowaniu przepisw wpostpowaniu dora-
nym do postpowania przed sdami wojskowymi (25 czerwca 1946r.)
29
. Te za byy wyni-
kiem negatywnej opinii wadzy osdownictwie powszechnym ijego prawnikach. Sdow-
nictwo powszechne mwi na naradzie 3 czerwca 1946r. ppk K. Lasota zbyt jest
zaskorupiae wformalizmie izbyt niewolniczo przywizane do suchego icisego trzymania
si litery prawa woderwaniu od wymogw ycia, by mogo podj zadania stojce przed
sdami doranymi. Mao tego, e do tego rodzaju pracy nie jest zdolnym, lecz nie jest
23
K. Krajewski, T. abuszewski, upaszka, Mot, Huzar. Dziaalno 5. i6. Brygady
Wileskiej AK (19441952), Warszawa 2002, s. 603.
24
Straceni wpolskich wizieniach 19441956, Lublin 1994, s. 48, 82, 94, 97, 104, 145,
152, 164.
25
K. Krajewski, T. abuszewski, Marian Pluciski (19121946) [w:] Konspiracja iopr spo-
eczny wPolsce 19441956. Sownik biograficzny, t. I, KrakwWarszawaWrocaw 2002,
s.365366.
26
AAN, Ministerstwo Sprawiedliwoci, Sdy Dorane (Biaystok), 1683, k. 1516.
27
M. Turlejska, Sdy na kkach. Gos przeciw karze mierci, Przegld Powszechny 1988,
nr 12; S. Murzaski, PRL zbrodnia niedoskonaa. Rozwaania oterrorze wadzy ispoecznym
oporze, Warszawa 1996, s. 226.
28
Dz.U. 1946, nr 30, poz. 192.
29
Dz.U. 1946, nr 30, poz. 194.
54 54 54 54 54
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
zdolnym do naleytego zrozumienia iobjcia caoksztatu zagadnie zwizanych znasz
obecn rzeczywistoci izwalk znaszym wewntrznym wrogiem
30
.
Wprowadzenie trybu doranego do sdw wojskowych oznaczao likwidacj wydziaw
do spraw doranych przy sdach okrgowych, ktrych rol przejy odtd sdy wojskowe,
gwnie Wojskowe Sdy Rejonowe (WSR) iWojskowe Sdy Okrgowe (WSO).
W instrukcji osposobach przygotowania procesw pokazowych nakazywano, aby szefo-
wie sdw wojskowych uzgadniali zDepartamentem Suby Sprawiedliwoci (DSS) MON
tryb prowadzenia rozpraw wsprawach: ktre mog wywoa rezonans polityczny, np. pro-
ces 24 dziaaczy WiN wBiaymstoku, proces akademikw wKrakowie, proces kielecki,
procesy sztabw organizacji podziemnych, procesy przeciwko duchownym. Bez uprzedniej
zgody DSS sdy zaniechaj prowadzenia tego typu spraw wtrybie tzw. pokazowym, tzn.
zudziaem szerszej publicznoci, sprawozdawcw prasowych, wsalach teatrw, kin, klu-
bw, wfabrykach, wsalach sdw powszechnych
31
.
Lipiec
Przewodniczcym skadu sdziowskiego we wspomnianym winstrukcji procesie 24 dzia-
aczy WiN wBiaymstoku by szef WSR wtym miecie kpt. Wodzimierz Ostapowicz. Na
awie oskaronych zasiad zastpca prezesa Okrgu WiN Biaystok ppk Aleksander Rybnik
i23 innych czonkw Inspektoratu Suwalsko-Augustowskiego WiN. Podczas rozprawy po-
kazowej przeprowadzonej wkinie Ton zapado 7 wyrokw mierci. Na ich podstawie
11wrzenia 1946r. wwizieniu przy ul. Kopernika wBiaymstoku rozstrzelano: Aleksan-
dra Rybnika oraz Leona Burdyna, Witalisa Konikowskiego, Stanisawa Parafianowicza, Ma-
riana Piekarskiego, Franciszka Sowulewskiego
32
.
Sierpie
8 sierpnia wpostpowaniu doranym przed WSR wBiaymstoku skazano 20-letnie-
go Piotra Grabowskiego Bajana, czonka oddziau NZW Burego. Wtelefonogra-
mie do szefa DSS MON z9 sierpnia awansowany wlipcu do stopnia majora Ostapo-
wicz informowa: [] skazany nie zasuguje na uaskawienie ze wzgldu na due
napicie zej woli idokonanie przestpstw szczeglnie niebezpiecznych wokresie od-
budowy pastwa. 31 sierpnia wwizieniu przy ul. Kopernika wBiaymstoku wyrok na
Grabowskim zosta wykonany
33
.
Swj podpis pod wydanymi wtym miesicu karami mierci Ostapowicz zoy te wak-
tach spraw: Mieczysawa Kazimierskiego iEdwarda Popawskiego.
30
M. Turlejska, Te pokolenia, s. 369.
31
Archiwum Instytucji Ministerstwa Obrony Narodowej (AICMON), Zesp Najwyszy Sd
Wojskowy, teczka nr 20, Oklniki izarzdzenia Departamentu Suby Sprawiedliwoci. Rok
1946, 161/91/3676, k. 4.
32
J. Kuak, Aleksander Rybnik (19061946) [w:] Konspiracja iopr, s. 397399.
33
Wyrok wsprawie Dr 4/46 WSR wBiaymstoku przeciwko Piotrowi Grabowskiemu, ksero-
kopia wzbiorach autora; Lista osb skazanych na kar mierci przez Wojskowe Sdy Rejono-
we (19461955), www.ipn.gov.pl, Piotr Grabowski, Kwestionariusz osoby represjonowanej
wypeni Piotr apiski.
55 55 55 55 55
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Wrzesie
Wszystkie kary mierci orzeczone zostay wostatniej dekadzie miesica. 24 wrzenia wBiel-
sku Podlaskim na mier skazano Witolda Orowskiego
34
iStanisawa Kosza
35
. 27 wrzenia
ich los podzielili oskareni oprzynaleno do WiN Stefan Maciejewski
36
iCzesaw Guzie-
niuk
37
. 30 wrzenia wbudynku WSR wBiaymstoku na kar mierci skazano innych czon-
kw WiN, Jzefa Kalink iFranciszka Makarewicza
38
. Wobec nieskorzystania przez Bieruta
zprawa aski wszystkie wyroki wykonano 10 padziernika 1946r. wwizieniu biaostockim.
Padziernik
Dwa zdwunastu wydanych tego miesica przez Ostapowicza wyrokw mierci zapady
29 padziernika. Tego dnia ogodz. 12.30 rozpocz si proces trzech czonkw 6. Bryga-
dy Wileskiej AK: Stefana Czopa Wuja, Wiktora Krawczyka Krysi iStanisawa Mci-
chowskiego Oliwy. Wszystkich trzech ujto rannych 30 kwietnia 1946r. wrejonie li-
wowa iCzochaniej Gry wpowiecie wysokomazowieckim
39
. Krawczyk otrzyma postrza
trzema kulami wpraw nog. Uszkodzenie goleni leczono do 5 sierpnia wszpitalu wi-
ziennym wBiaymstoku, gdzie prbowano przywrci do zdrowia take dwch pozostaych
rannych. Najwicej wysiku lekarze woyli wzachowanie ycia Stefana Czopa, ktry nie
chcc dosta si do niewoli, prbowa popeni samobjstwo istrzeli sobie wskro. Kula
uszkodzia ko ibon mzgow, nie naruszajc jednak samego mzgu. Ostatni zoskar-
onych wwyniku walki otrzyma postrza prawej piersi, postrza koci przedramienia ipo-
strza duego palca, ktry wkonsekwencji zosta mu amputowany.
Po pidziesiciu minutach procesu sdzia Ostapowicz wtowarzystwie dwch awni-
kw uda si na narad. Ogodz. 14.00 odczytano wyrok, wktrym Krawczyk iCzop ska-
zani zostali na kar mierci, Mcichowski na 15 lat wizienia. Wysyajc opini owyroku
skierowan do szefa DSS MON pk. Henryka Holdera, Ostapowicz napisa: [] sd
uzna, e skazani nie zasuguj na uaskawienie jako osobnicy, ktrych pena eliminacja ze
spoeczestwa bdzie dobrodziejstwem dla spoeczestwa[sic!]
22 listopada 1946 o16.30 obu rozstrzelano wwizieniu wBiaymstoku
40
.
Listopad
W cigu miesica sd pod kierownictwem Ostapowicza przeby kilkaset kilometrw,
przeprowadzajc szereg rozpraw pokazowych wcaym wojewdztwie. 7 listopada uda si
do wsi Raczki (pow. augustowski) wcelu osdzenia Karola Naruszewicza zoddziau Wa-
cawa Grskiego ps. Oko
41
. Nastpnego dnia posiedzenie sdu odbyo si ju wFilipo-
34
Lista osb skazanych, www.ipn.gov.pl, Witold Orowski, Kwestionariusz osoby repre-
sjonowanej wypeni Jerzy Kuak.
35
Lista osb skazanych, www.ipn.gov.pl, Stanisaw Kosz, Kwestionariusz osoby represjo-
nowanej wypeni Jerzy Kuak.
36
Lista osb skazanych, www.ipn.gov.pl, Stefan Maciejewski, Kwestionariusz osoby re-
presjonowanej wypeni Jerzy Kuak.
37
Lista osb skazanych, www.ipn.gov.pl, Czesaw Guzieniuk, Kwestionariusz osoby re-
presjonowanej wypeni Jerzy Kuak.
38
AIPN Bi, 212/349, Akta sprawy WSR wBiaymstoku przeciwko Jzefowi Kalince iFran-
ciszkowi Makarewiczowi.
39
K. Krajewski, T. abuszewski, upaszka, Mot, Huzar, s. 603.
40
AIPN Bi, 212/395, Akta sprawy przeciwko Stefanowi Czopowi iin.
41
AIPN Bi, 212/402, Akta sprawy przeciwko Karolowi Naruszewiczowi.
56 56 56 56 56
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewie (pow. suwalski), gdzie kar mierci wymierzono trzem braciom Stakiewiczom o-
nierzom AK-WiN; Piotrowi (ur. 1905r.), Kazimierzowi (ur. 1916r.) iAntoniemu (ur.
1923r.)
42
. 9 listopada taki sam wyrok zapad we Frckach (pow. augustowski) wobec
Jana Rutkowskiego Dugiego, uaskawionego nastpnie decyzj Bieruta
43
. 12 listopada
WSR wBiaymstoku obradowa na sesji wyjazdowej wBakaarzewie Borawskim (pow. su-
walski), skazujc na kar mierci Aleksandra Baranowskiego, czonka oddziau Wacawa
Grskiego ps. Oko, rwnie uaskawionego decyzj Bieruta
44
. 18 listopada sd prze-
nis si ju do Braska (pow. bielski) wcelu osdzenia znajdujcych si wtamtejszym
areszcie UB czonkw WiN: Zygmunta Truszkowskiego iJzefa Falkowskiego. Nazajutrz
odby swoje posiedzenie wMilejczycach (pow. bielski), skazujc na mier innych czon-
kw WiN: Antoniego Karpiskiego iJzefa Leszczyskiego. Kolejne wyroki mierci zapa-
day: 21 listopada wSiemiatyczach (skazanym by Franciszek Kopotowski), 22 listopada
wKleszczelach, pow. bielski (skazany Tadeusz Olszewski) i23 listopada wDrohiczynie
(pow. bielski), gdzie wbudynku miejscowego liceum skazano publicznie na mier Ed-
munda Markiewicza iLudwika Tararuja
45
. Wnastpnych dniach sdzia Ostapowicz kary
mierci orzeka wpow. biaostockim; we wsi Jasionweczka (25 listopada), wTrzciannem
(27), Knyszynie (29) iCzarnej Wsi (30).
Grudzie
Wszyscy skazani wgrudniu na kar mierci naleeli do WiN lub NZW. Pierwszym skaza-
nym wtym miesicu by wsppracujcy zWiN funkcjonariusz Powiatowego UB wSuwa-
kach Antoni Szwengier
46
. 7 grudnia jego los podzieli Micha Karmienia Kolba, skazany na
sesji wyjazdowej wDbrwce (pow. soklski)
47
. 17 grudnia na mier skazano Zenona ynela
Konduktora zNZW, sdzonego na publicznej rozprawie wCzarnej Wsi (pow. biaostoc-
ki)
48
. 22 grudnia tak sam kar otrzyma Edward Czajkowski Huragan zoddziau Bure-
go
49
. Dwa ostatnie wtym roku wyroki mierci wymierzono 27 grudnia na sesji wyjazdowej
wWojtkowicach Glinnych (pow. bielski) braciom Zygmuntowi iLucjanowi Marchelom. Obu
skazano za przynaleno do oddziau NZW
50
. Na rozpraw spdzono ok. 500. mieszka-
cw okolicznych wsi. Wostatnim sowie Lucjan prosi o rozstrzelanie
51
.
42
AIPN Bi, 212/400, Akta sprawy przeciwko Piotrowi Stakiewiczowi iin.
43
Wyrok wsprawie Dr 11/46 WSR wBiaymstoku przeciwko Janowi Rutkowskiemu, ksero-
kopia udostpniona przez Bartomieja Rychlewskiego.
44
AIPN Bi, 212/405, Akta sprawy przeciwko Piotrowi Stakiewiczowi iin.
45
AIPN Bi, 212/410, Akta sprawy przeciwko Lucjanowi Tararujowi iin.
46
Wyrok wsprawie Dr 120/46 WSR wBiaymstoku przeciwko Antoniemu Szwengierowi,
kserokopia udostpniona przez B. Rychlewskiego.
47
Lista osb skazanych, www.ipn.gov.pl, Micha Karpienia, Kwestionariusz osoby repre-
sjonowanej wypeni Piotr apiski.
48
Lista osb skazanych, www.ipn.gov.pl, Zenon ynel, Kwestionariusz osoby represjono-
wanej wypeni Piotr apiski.
49
Wyrok wsprawie Sr 140/47 WSR wBiaymstoku przeciwko Edwardowi Czajkowskiemu,
kserokopia wzbiorach autora.
50
Lista osb skazanych, www.ipn.gov.pl, Lucjan Marchel, Kwestionariusz osoby repre-
sjonowanej wypeni Sawomir Poleszak.
51
Z. Leszczyska, Gin za to, co najgbiej czowiek ukocha moe, cz. II, Lublin 2003, s. 152.
57 57 57 57 57
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Stycze 1947
W styczniu lista skazanych przez sdziego Ostapowicza powikszya si okolejnych 19
osb. Itym razem znaczn wikszo osdzonych stanowili onierze podziemia antykomu-
nistycznego: Stanisaw Adamski, Edmund Chaniewski, Wadysaw Dzienis, Hieronim Go-
aszewski, Franciszek Gosk, Czesaw Grabowski, Feliks Grabowski, Zygmunt Grabowski,
Zygmunt Koc, Stanisaw Kossakowski, Henryk Kowalewski, Mieczysaw Marecki, Kazimierz
Myszczyski, Stanisaw Niedwiecki, Marian Rogowski, Czesaw Skrocki, Pawe Strzyew-
ski, Jzef Zabielski, Tadeusz Zamcki.
Luty
Dwie ztrzech orzeczonych wtym miesicu kar mierci wymierzono wsiedzibie sdu
wBiaymstoku, jedn na sesji wyjazdowej wZambrowie. Najwysz kar wymierzono:
Marianowi Szewczykowi oraz dwm onierzom NZW: Stefanowi Michaowskiemu iWa-
cawowi Raginowi
52
.
Marzec
Ostatni ofiar prawniczej dziaalnoci szefa WSR wBiaymstoku by wsppracujcy
zWiN funkcjonariusz wojewdzkiego UB Franciszek Wawrzyniak, skazany na mier 4marca.
13 marca wyrok wykonano
53
.
Dwa tygodnie potem sdzia Wodzimierz Ostapowicz opuci Biaostocczyzn.
Szef Wojskowego Sdu Rejonowego we Wrocawiu
Po okresie biaostockim awansowany wstyczniu 1947r. do stopnia podpukownika
Ostapowicz przez prawie dwa lata pracowa na mao eksponowanych stanowiskach wDe-
partamencie Personalnym MON; kierownika sekcji 2. Wydziau IV (26 marca30 czerwca
1947), kierownika sekcji 3. Wydziau I(1 lipca 194716 lutego 1948) ikierownika sek-
cji3. Wydziau III (17 lutego9 wrzenia 1948). Zmiana nastpia 10 wrzenia 1948r.,
gdy wyznaczono go na szefa Wojskowego Sdu Okrgowego Nr IwWarszawie. 10 lutego
1949r. skad sdziowski pod jego kierownictwem wyda wyrok mierci na Alberta Zamie-
chowskiego. Do koca roku Ostapowicz zoy swj podpis pod wyrokami mierci dla Ta-
deusza Wicherkiewicza, Edmunda Sitka iStanisawa Karczmarka
54
.
7 padziernika 1950r. sdzia rozpocz ostatni etap swej wojskowej kariery, obejmujc
stanowisko szefa Wojskowego Sdu Rejonowego we Wrocawiu. Wstolicy Dolnego lska
rzadko zasiada za stoem sdziowskim, zajmujc si raczej administrowaniem kierowan
przez siebie instytucj. Jednym znielicznych przykadw osobistego uczestnictwa Ostapowicza
wprocesach bya rozprawa przeciwko czonkom najwikszej lokalnej organizacji antykomuni-
stycznej Rzeczpospolitej Polski Walczcej. Wogoszonym 31 lipca 1952r. wyroku orzek
sze kar mierci. Skutkiem wyroku bya wykonana 24 kwietnia 1953r. wwizieniu przy ul.
Kleczkowskiej we Wrocawiu egzekucja na Wodzimierzu Pawowskim iJzefie Radowskim
55
.
52
Lista osb skazanych, www.ipn.gov.pl, Stefan Michaowski, Wacaw Ragin, Marian
Szewczyk, Kwestionariusz osoby represjonowanej wypeni Piotr apiski.
53
Lista osb skazanych, www.ipn.gov.pl, Franciszek Wawrzyniak, Kwestionariusz osoby
represjonowanej wypeni Piotr apiski.
54
K. Szwagrzyk, Zbrodnie wmajestacie prawa 19441955, Warszawa 2000, s. 308, 316, 321.
55
Golgota wrocawska 19451956, oprac. K. Szwagrzyk, Wrocaw 1995, s. 556598.
58 58 58 58 58
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W czasie suby we Wrocawiu Ostapowicz uczestniczy take wprocesach odbywaj-
cych si winnych regionach kraju. 13 lutego 1952r. wramach delegacji na Grny lsk
jako przewodniczcy skadu sdziowskiego WSR wKatowicach na kar mierci skaza:
Wiktora Marszaka, Teodora Wyrwasa iFranciszka Szczurka
56
. Trzy miesice pniej,
15maja 1952r., dwch pierwszych stracono wwizieniu wKatowicach
57
.
Element podejrzany
W 1951r. ppk Ostapowicz sam sta si osob podejrzan. Kierownictwo Okrgowe-
go Zarzdu Informacji (OZI) Nr IV we Wrocawiu uznao bowiem, e jest on nacjona-
list ukraiskim. Posiadamy dane pisano wjednym zraportw e ppk O [Ostapo-
wicz] wokresie pobytu wStanisawowie by nacjonalist ukraiskim. Szereg innych dowodw
wskazuje na to, e ppk O jest czowiekiem negatywnie nastawionym do Organw Infor-
macji, zarozumiaym, niedostpnym ilewakiem wposuniciach [sic!]
58
Zwerbowany
wrd oficerw WSR we Wrocawiu wsppracownik OZI twierdzi nawet, e wbiblioteczce
swojego szefa widzia ksik zpodpisem Woodymyr Ostapowicz
59
.
Za Ukraica-komunist uwaaa go take cz grona adwokatury wrocawskiej. Znaj-
cy go twierdzili nawet, e w1939r. po wkroczeniu do Stanisawowa Armii Czerwonej
przesta posugiwa si jzykiem polskim, przechodzc na ukraiski. Co najmniej od po-
cztku lat szedziesitych nie ukrywa pono swego ukraiskiego pochodzenia
60
.
Pogrzeb Stalina
9 marca 1953r. ppk Wodzimierz Ostapowicz nakaza wszystkim podlegym sobie s-
dziom ipracownikom WSR we Wrocawiu zebra si wsali nr 144 dla uczczenia pamici
Jzefa Stalina. Wtym celu wjej centralnym miejscu ustawiono st zudekorowanym kirem
portretem Stalina. Szef sdu stan samotnie midzy portretem azgromadzonym wmilczeniu
skadem osobowym. Jedynym dwikiem wpanujcej ciszy by gony szloch ppk. Ostapowi-
cza, ktry opanowawszy emocje, dopiero po duszej chwili przemwi do uczestnikw uro-
czystoci. Zebrani zpowag wysuchali wypowiadanych amicym si gosem sw przeoo-
nego otragedii, jak dla ludzkoci bya mier przywdcy Zwizku Radzieckiego
61
.
Adwokat
Po rozwizaniu WSR we Wrocawiu iprzeniesieniu do rezerwy wlipcu 1955r. Ostapo-
wicz, podobnie jak wielu innych zdemobilizowanych sdziw wojskowych, przeszed do pracy
wadwokaturze. 30 wrzenia 1955r. uzyska wpis na list adwokatw. Wkrtce potem, 8pa-
dziernika 1955r., zoy uroczyste lubowanie. Do 31 grudnia 1956r. wykonywa praktyk
56
K. Szwagrzyk, Zbrodnie, s. 349.
57
Straceni wpolskich wizieniach, s. 111, 162.
58
Informacja na szefa Wojskowego Sdu Rejonowego we Wrocawiu ppk. Ostapowicza
Wodzimierza, sporzdzona przez por. [Zbigniewa] Karolaka, oficera sekcji IOZI Nr IV we
Wrocawiu wkwietniu 1951r. (brak daty dziennej), kserokopia wzbiorach autora.
59
CAW, 1495/71/943, Akta osobowe Wodzimierza Ostapowicza.
60
Relacje mec. Jerzego Szewczuka z16 XII 1999r. imec. Andrzeja Jochelsona z21 XI
1995r., notatki wzbiorach autora.
61
Relacja Jdrzeja Szydlarskiego b. pracownika WSR we Wrocawiu z11 XII 1997r.
Notatka wzbiorach autora.
59 59 59 59 59
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
62
Otym okresie jego dziaalnoci pisa Wojciech Trbacz wtekcie Stalinowski oprawca
aStrzelin, Nasza Ziemia Strzeliska, nr 146, 3 IX 2004.
63
Archiwum Okrgowej Rady Adwokackiej we Wrocawiu, 499, Akta osobowe adwokata
Wodzimierza Ostapowicza.
64
List byego prokuratora WPR we Wrocawiu kpt. Wadysawa Awruka z14 V 2003r.,
wzbiorach autora.
wpooonym wpobliu Wrocawia Strzelinie
62
. Nastpnie przez ponad dwadziecia lat, do
1marca 1978r., by czonkiem Zespou Adwokackiego nr 3 we Wrocawiu.
Nie cieszy si szacunkiem isympati rodowiska. Wopinii subowej z10 stycznia
1959r. dziekan Okrgowej Rady Adwokackiej we Wrocawiu napisa: Pod wzgldem
towarzysko-koleeskim kol[ega] adw[okat] Ostapowicz nie przejawia chci wspycia.
Jego izolowanie si od grona kolegw adwokatw idzie wparze ze skrytoci charakte-
ru
63
. Jako skrytego inieprzystpnego zapamitano go rwnie wWojskowej Prokuraturze
Rejonowej we Wrocawiu: [] by czowiekiem nadzwyczaj odosobnionym, nie wida
byo, by zkim utrzymywa bliszy kontakt, by przy spotkaniu umiechn si lub przynaj-
mniej winny sposb okaza swoje zadowolenie, nawet wymuszone
64
.
Nekrolog
20 listopada 1979r. na amach drukowanego we Wrocawiu Sowa Polskiego opu-
blikowano nekrolog otreci: Dnia 18 listopada 1979r. we Wrocawiu zmar mgr Wodzi-
mierz Ostapowicz, emerytowany adwokat iobroca wojskowy, byy czonek Zespou Adwo-
kackiego nr 3 we Wrocawiu inr 1 wStrzelinie. Pukownik rezerwy, byy szef Rejonowego
Sdu Wojskowego we Wrocawiu, odznaczony Krzyem Oficerskim Orderu Odrodzenia
Polski iinnymi odznaczeniami pastwowymi iwojskowymi, lektor KD PZPR Wrocaw-Stare
Miasto. Wzmarym adwokatura wrocawska traci dowiadczonego isumiennego pracow-
nika, dziaacza politycznego, szanowanego icenionego koleg. Pogrzeb odbdzie si dnia
22 listopada 1979r. ogodz. 14 na Cmentarzu Osobowickim. Cze jego pamici.
Wybr miejsca pochwku nie by zapewne przypadkowy; tu za bram wjazdow cmen-
tarza, kilka metrw od jego gwnej alei. Skromny nagrobek nie wyrnia si niczym spe-
cjalnym zotoczenia. Zawsze wiee kwiaty iponce (nie tylko 1 listopada) znicze stanowi
widoczne wiadectwo pamici bliskich.
W przeciwlegym kracu Polski, p wieku po tragicznych procesach, rodziny ofiar Wo-
dzimierza Ostapowicza wci bezskutecznie poszukuj miejsc ich pochwku.
Za pomoc wprzygotowaniu artykuu, szczeglnie za udostpnienie materiaw, bardzo
dzikuj p. Piotrowi apiskiemu zOBEP IPN wBiaymstoku ip. Bartomiejowi Rychlew-
skiemu zWarszawy.
60 60 60 60 60
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
K KK KKRZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF RZYSZTOF S SS SSYCHOWICZ, YCHOWICZ, YCHOWICZ, YCHOWICZ, YCHOWICZ, OBEP B OBEP B OBEP B OBEP B OBEP BIAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK
PRZECIWNICY
WADZY LUDOWEJ
O ABP. ROMUALDZIE JABRZYKOWSKIM
IBP. STANISAWIE KOSTCE UKOMSKIM
Drogi obu duchownych zeszy si po raz pierwszy womy, ktra wzwiz-
ku zpowstaniem nowej struktury Kocioa katolickiego wPolsce wwy-
niku podpisania przez Rzeczpospolit Polsk w1925r. konkordatu zWa-
tykanem staa si siedzib tworzonej od podstaw diecezji.
15 grudnia tego roku bp Romuald Jabrzykowski zosta prekonizowany wRzymie przez
papiea Piusa XI na pierwszego jej ordynariusza, auroczysty ingres do katedry womy
odby 26 stycznia 1926r.
1
To on stworzy struktury administracyjne diecezji oraz zosta
pierwszym honorowym obywatelem miasta omy. Sprawowa ten urzd do czerwca, kiedy
to obj funkcj arcybiskupa metropolity wileskiego. Jego miejsce zaj wanie bp Stani-
saw Kostka ukomski, mianowany 24 czerwca 1926r. biskupem omyskim, oczym
dowiedzia si podczas pobytu na Kongresie Eucharystycznym wChicago
2
. Na terenie po-
wierzonej mu diecezji patronowa Akcji Katolickiej, wspiera tworzenie Katolickich Stowa-
rzysze Modziey, zainicjowa rozbudow katedry, patronowa rwnie dziaalnoci Na-
rodowej Demokracji.
Losy wojenne
Przeycia wojenne zpewnoci miay wpniejszym okresie wpyw na stosunek bisku-
pw do systemu komunistycznego. Wikszo podlegych im ksiy iobszaru znalaza si
pod okupacj sowieck. Chocia rne byy koleje losu obu duchownych podczas II wojny
wiatowej, to fakt ten zpewnoci wpywa na podejmowane przez nich decyzje. Itak abp
Jabrzykowski przey nastpujce kolejno po sobie na Wileszczynie okupacje: sowieck,
litewsk iponownie sowieck. Na jego oczach szczeglnie represjonowano wtym okresie
wszelkie przejawy ycia spoecznego inarodowego Polakw, wtym take dziaalno Ko-
cioa katolickiego
3
. Dowodem na to moe by fakt, e Litwini jeszcze przed formalnym
przekazaniem im przez ZSRR tych terenw interweniowali uwadz sowieckich wsprawie
aresztowania iwywiezienia przebywajcego wWilnie arcybiskupa. Zosta on jednak aresz-
towany dopiero po wybuchu konfliktu niemiecko-sowieckiego iosadzony przez Niemcw
22 marca 1942r. wMariampolu, skd do Wilna powrci 7 sierpnia 1944r. Przez na-
stpny rok wraz zpozostaymi ksimi znosi szykany iprzeladowania ze strony utworzo-
1
A. Szot, Romuald Jabrzykowski (18761955) arcybiskup metropolita wileski [w:] Katalog
wystawy Arcybiskup Romuald Jabrzykowski metropolita wileski (18761955), Biaystok 2005, s. 8.
2
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej wBiaymstoku [dalej: AIPN Bi], 045/1523, PUBP
womy do zastpcy kierownika WUBP wBiaymstoku kpt. Kotona, 1945r., k. 237.
3
C. Wilanowski, Konspiracyjna dziaalno duchowiestwa katolickiego na Wileszczynie
wlatach 19391944, Warszawa 2000, s. 53 in.
61 61 61 61 61
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nych na Litwie wadz komunistycznych, majce skoni go do dobrowolnego opuszczenia
miasta (co nastpio wczerwcu 1945r., kiedy to na stae osiad wBiaymstoku)
4
.
Troch inaczej potoczyy si losy ordynariusza omyskiego, ktry chocia nie odczu
osobicie skutkw okupacji sowieckiej, to wwyniku dziaa wojennych na pocztku wrzenia
1939r. opuci zagroon bombardowaniem om ipo ponad miesicznej tuaczce (do-
tar m.in. do Wilna iTykocina) znalaz si wparafii Kulesze, wktrej pozostawa do 9lipca
1941r., kiedy to powrci do stolicy diecezji. Ponownie opuci j we wrzeniu 1944r.
zpowodu toczcych si walk nad Narwi ibombardowania miasta. Uda si najpierw do
Zambrowa, anastpnie Rosochatego, przez cay czas pozostajc jednak na terenie swojej
diecezji. Wkocu lutego 1945r. powrci ponownie, tym razem ju na stae, do omy
5
.
Wrogowie wadzy ludowej
Konflikt pomidzy ordynariuszami iwadzami komunistycznymi rozpocz si niemal od
pierwszych ich kontaktw zprzedstawicielami nowego systemu politycznego. Znalazo to
odzwierciedlenie wsporzdzanych przez administracj iwadze partyjne sprawozdaniach.
Dokonujc oceny czonkw kurii wileskiej, stwierdzono m.in., e zchwil przybycia do
Biaegostoku nadal prowadzili oni wrog polityk, wymierzon przeciwko rzdowi lu-
dowemu, ainspirowan przez abp. Jabrzykowskiego. On sam rwnie wystpowa prze-
ciwko wadzy ludowej, wykorzystujc do tego ambon ikonfesjona. Wedug autorw oce-
ny, jego wypowiedzi skierowane byy przeciwko partiom politycznym iorganizacjom
spoecznym tzw. bloku demokratycznego, przed wstpowaniem do ktrych ostrzega wier-
nych. Wpywa on ponadto na drobnomieszczastwo wileskie, ktre osiedlio si wBia-
ymstoku, iwraz znim wyraa nadziej szybkiego powrotu do Wilna
6
.
Koci katolicki, wtym iarcybiskup, by te od pocztku tworzenia si wadzy ludowej
wpolu zainteresowa aparatu bezpieczestwa, tym bardziej e na Biaostocczynie podzie-
mie iduchowiestwo darzyo si wzajemn sympati. Prbowano wic oskara abp. Ja-
brzykowskiego okontakty iinspirowanie dziaa oddziau Narodowego Zjednoczenia Woj-
skowego pod dowdztwem Romualda Rajsa Burego, przez udzielanie mu konkretnych
wskazwek do jeszcze bardziej wzmoonej walki przeciwko ustrojowi demokracji ludowej
7
.
Po zakoczeniu dziaa wojennych wadze komunistyczne prowadziy kampani propa-
gandow rwnie przeciwko bp. ukomskiemu, wysuwajc pod jego adresem szereg nie-
prawdziwych zarzutw dotyczcych dziaalnoci wokresie midzywojennym ipodczas II wojny
wiatowej. Bp ukomski by te jednym zpierwszych duchownych poddanych cisemu nad-
zorowi aparatu bezpieczestwa
8
. Wynikao to prawdopodobnie ztego, e wpocztkach
4
Ibidem, s. 23; T. Krahel, Jabrzykowski Romuald [w:] Sownik polskich teologw katolic-
kich, t. 5, Warszawa 1983, s. 564570; P. Nitecki, Biskupi Kocioa wPolsce wlatach 1965
1999. Sownik biograficzny, Warszawa 2002, s. 164 in.
5
W. Jemielity, Diecezja omyska [w:] ycie religijne wPolsce pod okupacj 19391945.
Metropolie wileska ilwowska, zakony, red. Z. Zieliski, Katowice 1992, s. 67.
6
Archiwum Pastwowe wBiaymstoku [dalej: APB], KW PZPR wBiaymstoku, 33/V/26, Oglna
analiza dziaalnoci Kurii Biaostockiej, 10 XII 1953r., k. 101; APB, KW PZPR wBiaymstoku,
33/V/29, Informacja dotyczca wrogiej dziaalnoci kleru katolickiego kurii biaostockiej od
lutego 1953r. do chwili obecnej, Biaystok, 16 IX 1954r., k. 149.
7
APB, KW PZPR wBiaymstoku, 33/V/26, Oglna analiza dziaalnoci Kurii Biaostockiej,
Biaystok, 10 XII 1953r., k. 101.
8
AIPN Bi, 045/1093, Sprawozdanie zpracy agenturalno-operacyjnej Wydziau V WUBP
wBiaymstoku za okres od 1 II 1946r. do 10 II 1946r., k. 18.
62 62 62 62 62
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eksztatowania si nowego ustroju, wedug doniesie agentury, wswoich kazaniach wzywa
ludno do stawienia oporu wadzy komunistycznej. Po zakoczeniu II wojny wiatowej
utrzymywa rwnie nadal kontakty zpodziemiem niepodlegociowym. Przykadowo wkwiet-
niu 1945r. na prob wczesnego komendanta omyskiego Bolesawa Kozowskiego
Grota by obecny przy przegldzie oddziaw Narodowego Zjednoczenia Wojskowego
wlesie pod Maym Pockiem (pow. omyski)
9
. Bp ukomski dostrzega jednak idrug
stron medalu, czyli zbrodnie popeniane przez niektre grupy pseudopartyzanckie. Wswo-
im licie do ks. Franciszka Staniewicza ubolewa nad przeksztacaniem si czci podzie-
mia wzwyke bandy oraz nad represjami, jakie stosoway wadze komunistyczne wobec
ludnoci diecezji, wtym aresztowaniami niewinnych osb
10
.
Nadzr
Przez cay 1946r. ordynariusz omyski pozostawa pod cisym nadzorem UB, ktry
ledzi niemal kady jego krok. Wwyniku prowadzonej obserwacji odnotowano m.in., e
wsierpniu bp ukomski wizytowa parafie wAugustowie iSuwakach, gdzie witao go
wojsko iwszystkie stowarzyszenia chrzecijaskie
11
. Udzieli te bierzmowania miejsco-
wej modziey, awszystkie wygoszone przez niego kazania byy kontrolowane przez sie
informatorw ipracownikw operacyjnych. Pomimo to wobu przypadkach wystpie
antyrzdowych zjego strony nie stwierdzono. Jako takie oceniono natomiast kazanie
z15sierpnia 1946r. womy, podczas ktrego biskup powiedzia, e mimo koca wojny
Wnaszej kochanej Polsce cigle walki. Wrnych pismach czyta [si] onapadach na
Koci, na Boga, na papiea
12
.
30 czerwca 1946r. WUBP wBiaymstoku odnotowa fakt wywicenia na biskupa rek-
tora Seminarium Duchownego ks. Ignacego wirskiego. Uroczysto ta odbya si wko-
ciele farnym wBiaymstoku, auczestniczyli wniej prymas August Hlond, abp Jabrzykow-
ski, bp Stanisaw ukomski oraz 10 praatw, kilku dziekanw iokoo 30 ksiy. Wedug
funkcjonariuszy UB pocztkowo konsekracja miaa odby si wczeniej, wostatniej chwili
jednak przesunito j na dzie, wktrym miao odby si referendum. Interwencja woje-
wody, prbujcego przesun termin, nie odniosa skutku
13
. Po raz kolejny ordynariusze
omyski iwileski spotkali si 18 sierpnia 1946r. podczas odpustu wkociele w. Ro-
cha, wktrym udzia wzio okoo 10 tys. osb
14
.
9
AIPN Bi, 045/1523, PUBP womy do zastpcy kierownika WUBP wBiaymstoku kpt.
Kotona, b.d., k. 238; AIPN Bi, 045/1093, Sprawozdanie zpracy agenturalno-operacyjnej
Wydziau V WUBP wBiaymstoku za okres od 12 I1946r. do 20 I1946r., k. 4; AIPN Bi,
045/1101, Sprawozdanie zpracy agenturalno-informatorskiej Sekcji V Wydziau V za okres
od 20 II 1946r. do 1 III 1946r., k. 8.
10
Archiwum omyskiej Kurii Diecezjalnej, Akta osobiste ks. F. Staniewicza, bp S. ukom-
ski do ks. F. Staniewicza, oma, 22 VI 1945r.
11
AIPN Bi, 045/1101, Sprawozdanie zpracy agenturalno-informatorskiej Sekcji V Wydzia-
u V WUBP wBiaymstoku za okres od 31 VIII 1946r. do 10 IX 1946r., k. 85.
12
Ibidem, Sprawozdanie zpracy agenturalno-informatorskiej Sekcji V Wydziau V WUBP
wBiaymstoku za okres od 10 VIII 1946r. do 20 VIII 1946r., k. 80.
13
Ibidem, Sprawozdanie zpracy agenturalno-informatorskiej Sekcji V Wydziau V WUBP
wBiaymstoku za okres od 20 VI 1946r. do 30 VI 1946r., k. 55.
14
Ibidem, Sprawozdanie zpracy agenturalno-informatorskiej Sekcji V Wydziau V WUBP
wBiaymstoku za okres od 10 VIII 1946r. do 20 VIII 1946r., k. 79.
63 63 63 63 63
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Bez dzwonw dla komunistw
Sfaszowanie referendum wczerwcu
1946r. oraz wyborw do sejmu wstycz-
niu 1947r. doprowadzio do umocnienia
si wadzy komunistw. Znaczna cz spo-
eczestwa zdawaa sobie jednak spraw
zdokonanego oszustwa. Wgronie tym by
te bp ukomski, ktry na prob przewod-
niczcego Powiatowej Rady Narodowej,
aby zpowodu wyboru przez sejm Prezy-
denta Rzeczypospolitej (5 lutego 1947r.)
wkocioach diecezji biy dzwony, stwier-
dzi, e Koci katolicki nie moe pochwa-
la aktw niesprawiedliwoci, atakim ak-
tem byy wybory z19 stycznia
15
.
W zwizku zkampani wyborcz do
Sejmu Ustawodawczego wraportach UB
pojawia si rwnie osoba ordynariusza
archidiecezji wileskiej. Obok informacji
odosy powszechnym popieraniu PSL
przez duchowiestwo na terenie woje-
wdztwa biaostockiego, znalaz si te
zapis oprzechwyceniu listu ony dziaa-
cza PSL Lucjana Makoszy. Zjego treci
wynikao, e abp Jabrzykowski udzieli
audiencji jemu iStanisawowi Wachol-
skiemu, sekretarzowi ZW PSL, oraz obie-
ca pomoc wnadchodzcych wyborach
16
. Byo to jednoznaczne zwystpieniem przeciwko
kontrolowanemu przez komunistw tzw. blokowi partii demokratycznych.
Do jednego znajpowaniejszych zatargw bp. ukomskiego zwadzami komunistycz-
nymi doszo 10 sierpnia 1947r. przy okazji pogrzebu starosty omyskiego Tadeusza eglic-
kiego, przewodniczcego PRN womy Stanisawa Toskiego iich szofera, ktrzy trzy dni
wczeniej zginli zrk czonkw organizacji podziemnej. Zpolecenia biskupa wzorgani-
zowanej wzwizku ztym na rynku manifestacji duchowiestwo nie wzio wogle udziau,
zgodzio si jedynie dokona obrzdu religijnego na cmentarzu. Poniewa Toski by wy-
znawc Kocioa Narodowego, ksia zaprotestowali przeciwko niesieniu jego zwok na
cmentarz katolicki razem zinnymi, co nie odnioso jednak skutku
17
. Wzwizku ztymi wy-
15
APB, UWB, 96, Sprawozdanie Wydziau Spoeczno-Politycznego za stycze 1947r., k. 3.
16
AIPN Bi, 045/1104, Sprawozdanie zprzebiegu gosowania do Sejmu Ustawodawczego
na terenie woj. biaostockiego, 27 I1947r., k. 64.
17
AIPN Bi, 045/1103, Raport okresowy naczelnika Wydziau V za okres od 10 VIII 1947r.
do 20 VIII 1947r., k. 113; AIPN Bi, 045/1102, Raport okresowy naczelnika Wydziau V za
okres od 1 VIII 1947r. do 15 VIII 1947r., k. 77; S. Olaski, Stosunki pastwoKoci
wlatach 19441950 wwietle materiaw rdowych przechowywanych wzasobie Archiwum
Pastwowego wBiaymstoku [w:] 50 lat Archiwum Pastwowego wBiaymstoku. Ksiga pamit-
kowa, Biaystok 2003, s. 111 in.
Biskup Stanisaw Kostka ukomski
F
o
t
.

z

A
r
c
h
i
w
u
m

D
i
e
c
e
z
j
i

o
m

s
k
i
e
j
64 64 64 64 64
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Edarzeniami biskup omyski wnis skarg do wojewody biaostockiego izada ukarania
winnych profanacji cmentarza. Wyda take list pasterski do ludnoci, wyjaniajcy przebieg
tych zaj ipowody swego protestu.
Obrona przed nawa bolszewick
W nastpnym roku Urzd Bezpieczestwa zbiera informacje dotyczce m.in. wszystkich
wyjazdw ordynariusza na teren diecezji. Itak wedug nich wdniach 58 czerwca 1948r.
bp ukomski przebywa wWysokiem Mazowieckiem, gdzie witao go 3 tys. osb, ahonorowy
szpaler tworzyli junacy ze Suby Polsce iczonkowie druyn harcerskich
18
. Uwadze donosi-
cieli nie uszed te fakt, e przyjecha on wasycie 93 jedcw ubranych wbiae mundury
iczapki. Zgodnie zich informacjami aktywny udzia wpowitaniu biskupa brali przewodnicz-
cy GRN Julian Woskowski, aptekarz Dardziski, Eugeniusz Czerniawski izastpca wjta
gminy Wysokie Mazowieckie. Tego dnia (co rwnie odnotowano wmateriaach UB) biskup
wygosi tam krytykujce dziaania wadz komunistycznych kazanie, wktrym wzywa wiernych
do obrony przed nawa bolszewick idc ze wschodu. Wspomnia take, e pewne
czynniki staraj si odcign modzie od religii, prowadzc j na jakie spacery czy wy-
cieczki. Koczc swoje wystpienie, doda, e wPolsce zaczyna si dzia to samo co wbol-
szewickiej Rosji, gdzie walcz zreligi izamykaj kocioy. Jak wida tylko na tych przyka-
dach, odwany duchowny nie ba si otwarcie krytykowa posuni wadzy ludowej.
Niewyjaniony wypadek ipogrzeb
W padzierniku 1948r. bp ukomski przewodniczy ceremonii pogrzebowej prymasa
Augusta Hlonda, przez wielu te by przewidywany na jego nastpc
19
. Wwietle tych wszyst-
kich wydarze mona stwierdzi, e najprawdopodobniej zulg odnotowano wWUBP wBia-
ymstoku zgon ordynariusza omyskiego. Zmar on 28 padziernika 1948r. po niewyja-
nionej do dzi katastrofie samochodowej na trasie Ostrw Mazowieckaoma
20
.
Wsporzdzonym przez UB sprawozdaniu skrupulatnie zapisano, e przywiezienie zwok ipo-
grzeb wsiedzibie diecezji odbyy si bez jakichkolwiek zakce. 3 listopada przy udziale
pocztw sztandarowych cechw rzemielniczych, harcerstwa, Sodalicji Mariaskiej oraz przed-
stawicieli Caritasu przeniesiono zwoki biskupa do katedry. Wostatniej drodze towarzyszyo
mu okoo 100 ksiy, 11 biskupw zabp. Romualdem Jabrzykowskim na czele, siostry
zakonne szarytki iojcowie kapucyni. Obecni byli te mieszkacy omy wliczbie okoo 3ty-
sicy. Za pewnego rodzaju rewan ze strony wadz mona uzna niedopuszczenie do zor-
ganizowanego udziau wpogrzebie Stray Poarnej oraz szk, czym chwali si Isekretarz KP
PPR womy. Nastpnego dnia po uroczystym naboestwie zwoki zoono do grobowca
wkatedrze. Tak oto odszed ten, ktry walczy ozachowanie niezalenoci Kocioa katolic-
kiego wdiecezji omyskiej. Wedug przewidywa UB, duchowiestwo diecezji miao sta
18
AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie naczelnika Wydziau V WUBP wBiaymstoku za okres
od 27 V 1948r. do 27 VI 1948r., k. 24 in.; AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy naczelnika
Wydziau V WUBP za okres od 1 VI 1948r. do 1 VII 1948r., k. 42; AIPN Bi, 045/501, Raport
miesiczny dla Ministra MBP za okres od 31 V 1948r. do 30 VI 1948r., k. 91; AIPN Warszawa,
MBP 292, Gabinet Ministra, Raport miesiczny za okres od 31 V 1948r. do 30 VI 1948r., k. 87.
19
W. Jemielity, Zdziejw diecezji omyskiej wlatach 19251945, Studia omyskie,
t.XI, oma 2000, s. 84.
20
AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy naczelnika Wydziau V WUBP za okres od 1 X
1948r. do 1 XI 1948r., k. 70.
65 65 65 65 65
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
si od tego momentu atwiejsze do kontroli. Stwierdzenie to jednoznacznie wskazuje, jak
powanym przeciwnikiem systemu komunistycznego na tym terenie by bp ukomski.
Kopotliwy arcybiskup
Za wrogie uznano wtym okresie rwnie dziaania abp. Jabrzykowskiego majce na
celu odprawienie wieczorem 23 maja 1948r. specjalnego naboestwa dla modziey
szkolnej, ktra nie moga przyj do kocioa wdzie zpowodu zorganizowania przez or-
ganizacj Suba Polsce caodziennych wicze ipogadanek
21
. Natomiast 28 czerwca
1948r. doszo zdaniem UB do karygodnej sytuacji, towarzyszcej otwarciu ipowiceniu
nowego gmachu Zarzdu Miejskiego oraz hotelu wBiaymstoku
22
. Na uroczystoci tej by
obecny minister administracji publicznej Edward Osbka-Morawski. Za niewaciwy pod
wzgldem ideologicznym uznano moment, kiedy prezydent miasta Andrzej Krzewniak wtrak-
cie powitania, nie zdajc sobie chyba sprawy zkonsekwencji tego czynu, pocaowa arcy-
biskupa wpiercie (co zostao przez funkcjonariusza UB zinterpretowane jako pocaunek
wrk) iprosi opowicenie gmachu, aby praca wnim bya zBogiem rozpoczta.
Odpowiedzi abp. Jabrzykowskiego na intensywne wwczas szykanowanie duchowie-
stwa byo wydanie zarzdzenia zabraniajcego udzielania rozgrzeszenia iinnych posug
religijnych czonkom organizacji o podou materialistycznym, wtym Zwizku Modziey
Polskiej
23
. Zostao ono podane do wiadomoci przez duchownych zambon oraz na lek-
cjach religii. Wzwizku ztym 31 grudnia 1948r. odbyo si nadzwyczajne zebranie przed-
stawicieli partii, administracji, samorzdu iszefa WUBP, na ktrym postanowiono przej
kontrol nad komitetami rodzicielskimi wszkoach iprzez nie doprowadzi do usunicia
prefektw szkolnych negatywnie ustosunkowanych do ustroju komunistycznego
24
.
W roku 1949 miao miejsce inne wane wydarzenie we wrzeniu rozpocz dziaal-
no ruch tzw. ksiy patriotw
25
. Wtrakcie odbywajcych si wwczas wWarszawie obrad
Kongresu Zjednoczeniowego kombatantw ibyych winiw obozw Bolesaw Bierut przyj
na specjalnej audiencji wBelwederze grup 45 ksiy. Efektem tego spotkania byo po-
wstanie ju wgrudniu Gwnej Komisji Ksiy przy ZBoWiD. Zwojewdztwa biaostockie-
21
AIPN Bi, 045/501, Raport miesiczny dla Ministra MBP za okres od 30 IV 1948r. do
31V 1948r., k. 74; AIPN Bi, 045/1109, Sprawozdanie naczelnika Wydziau V WUBP wBia-
ymstoku za okres od 27 IV 1948r. do 27 V 1948r., k. 21; AIPN Warszawa, MBP, 292,
Gabinet Ministra, Raport miesiczny za okres od 30 IV 1948r. do 31 V 1948r., k. 74;
K.Sychowicz, Polityka wadz wobec duchowiestwa archidiecezji wileskiej zsiedzib wBiaym-
stoku wlatach 19451949 [w:] Studia imateriay do dziejw najnowszych ziem pnocno-wschod-
nich Polski (19391989), red. J.J. Milewski, Biaystok 2004, s. 113.
22
AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy naczelnika Wydziau V WUBP za okres od 1 VI
1948r. do 1 VII 1948r., k. 41; S. Olaski, Stosunki pastwoKoci..., s. 104; K. Sycho-
wicz, Polityka wadz..., s. 117.
23
AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy naczelnika Wydziau V WUBP za okres od 1 XII 1948r.
do 1 I1949r., k. 87; AIPN Bi, 045/1117, Raport specjalny osytuacji wzwizku ze zjednoczeniem
partii robotniczych za czas od 23 XII 1948r. do 27 XII 1948r., k. 29; APB, KW PZPR wBiaymsto-
ku, 33/V/10, Dziaalno kleru na terenie woj. biaostockiego, 24 I1949r., k. 21.
24
AIPN Bi, 045/1108, Raport okresowy naczelnika Wydziau V WUBP za okres od 1 XII
1948r. do 1 I1949r., k. 87; K. Sychowicz, Polityka wadz..., s. 118.
25
A. Dudek, lady PeeReLu: ludzie, wydarzenia, mechanizmy, Krakw 2001, s. 242 in.;
Stefan Kardyna Wyszyski Prymas Polski wdokumentach aparatu bezpieczestwa PRL (1953
1956), oprac. B. Piec, Warszawa 2001, s. VII.
66 66 66 66 66
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ego we wrzeniowym zjedzie brao udzia trzech ksiy: Kazimierz Mackiewicz zProstek
(pow. ecki), Eugeniusz Bielaj zTrzciannego (pow. biaostocki) iMicha Dolinkiewicz zSzu-
dziaowa (pow. soklski)
26
. Dwaj pierwsi uczestniczyli wnim bez zgody przeoonych, wzwiz-
ku zczym abp Jabrzykowski kaza ks. Bielajowi do 25 wrzenia zoy pismo zprob
oprzeniesienie na inn parafi ze wzgldu na trudne warunki yciowe. Jest to najlepszy
przykad na to, i nie tolerowa on flirtu duchownych zwadzami komunistycznymi.
Arcybiskup Jabrzykowski by niewygodny dla wadz rwnie ze wzgldu na wymusza-
nie posuszestwa wstosunku do ksiy powoanych na pocztku 1950r. wskad zarz-
du nowego, pastwowego Caritasu tworzonego przez komunistw przy wspudziale
UB
27
. Wtym celu zwoa on nawet specjaln konferencj dekanaln, podczas ktrej bya
omawiana sprawa udzielenia suspensy ks. Bielajowi, powoanemu na dyrektora tej orga-
nizacji na obszarze archidiecezji wileskiej. Rwnie nieugite stanowisko zaj arcybi-
skup wsprawie Apelu Sztokholmskiego
28
, wwyniku czego aden ksidz zBiaegostoku
podpisu pod apelem nie zoy, aon sam pocztkowo unika przychodzcej do niego
trjki aktywistw, kac subie mwi, e jest nieobecny lub zajty
29
. Wreszcie nie chcc
przeciga tej sprawy, owiadczy przybyym, e apel nie jest polski ikto zduchownych go
podpisze, jest judaszem.
Wiek oraz cige odpieranie atakw administracji majcych na celu osabienie struktur
Kocioa katolickiego na tym terenie powanie nadwtliy zdrowie arcybiskupa. Byo to na
tyle widoczne, e wgrudniu 1952r. notariusz kurii biaostockiej ks. Antoni Zalewski wroz-
mowie zagentem ps. Nawrot, poruszajc spraw polityki wadz wobec osoby ordynariu-
sza, stwierdzi, e ju dawno aresztowayby one abp. Jabrzykowskiego, gdyby nie obawiay
si, i umrze on wwizieniu iw ten sposb zostanie mczennikiem
30
.
Po raz kolejny arcybiskup narazi si wadzom komunistycznym 2 lipca 1953r. przy
okazji zorganizowanego wBiaymstoku Zjazdu Duchownych iwieckich Dziaaczy Katolic-
kich, wktrym ostatecznie wzio udzia 51 osb, wtym 21 ksiy. Ta druga liczba byaby
znacznie wysza, gdyby abp Jabrzykowski nie zabroni ksiom udziau wtego typu spotka-
niach. Wzwizku ztym, wedug opinii Okrgowej Komisji Ksiy (OKK) wBiaymstoku,
podejmowanie jakichkolwiek wysikw wcelu zjednoczenia sympatykw iczonkw OKK
na terenie diecezji jest bezcelowe. Miay je uniemoliwia przede wszystkim dyrektywy
arcybiskupa skierowane wtej sprawie do dziekanw
31
.
26
AIPN Bi, 045/1112, Sprawozdanie naczelnika Wydziau V WUBP wBiaymstoku od 26VIII
1949r. do 26 IX 1949r., k. 73; AIPN Bi, 045/1111, Raport okresowy naczelnika Wydziau V
WUBP wBiaymstoku za okres od 1 VIII 1949r. do 31 VIII 1949r., k. 66.
27
AIPN Bi, 045/1114, Raport okresowy naczelnika Wydziau V WUBP wBiaymstoku za
okres od 1 II 1950r. do 28 II 1950r., k. 20 in.; AIPN Bi, 045/520, Raport miesiczny za
okres od 31 I1949r. do 28 II 1950r., k. 31.
28
Ogoszony wokresie wojny koreaskiej przez kierowan zKremla wiatow Rad Poko-
ju, potpia bro jdrow.
29
AIPN Bi, 045/520, Sprawozdanie miesiczne za okres od 1 V 1949r. do 31 V 1950r.,
k. 86; to samo sprawozdanie w: AIPN Warszawa, MBP 295, k. 67; AIPN Bi, 045/1114,
Sprawozdanie zpracy Wydziau V WUBP wBiaymstoku za maj 1950r., k. 63.
30
AIPN Bi, 045/1116, Sprawozdanie zpracy Wydziau V WUBP wBiaymstoku za grudzie
1952r., k. 177.
31
J. Stefaniak, Duchowiestwo katolickie wobec wadz pastwowych wwoj. biaostockim
wlatach 19451956, Biaostocczyzna 2000, nr 1/57, s. 89.
67 67 67 67 67
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Najperfidniejsze szkodnictwo
Przez cay wspomniany okres wadze
jednoznacznie negatywnie oceniay dzia-
ania podejmowane przez arcybiskupa
ipodlege mu duchowiestwo. Wedug
autorw sporzdzonego pod koniec
1953r. sprawozdania kuria robia wszyst-
ko, aby organizowane zebrania izjazdy
ksiy patriotw nie miay charakteru
masowego. Ponadto ich zdaniem arcy-
biskup mia duy wpyw na pozostae ku-
rie womy iw Drohiczynie, ktre po-
przez czste wizyty nastawia do walki
zustrojem komunistycznym. Najwikszy
wpyw mia on na kuri omysk, cze-
go dowodem by udzia bp. Falkowskie-
go wkadej naradzie ikonferencji odby-
wajcej si wkurii biaostockiej. Zchwil
aresztowania we wrzeniu tego roku pry-
masa Stefana Wyszyskiego iwydaniem
owiadczenia przez nowe wadze Episko-
patu kurialici wraz zabp. Jabrzykowskim
na czele ograniczyli co prawda publicz-
ne wystpienia skierowane przeciwko
wadzom, jednak nie zmienili swoich po-
gldw. Komunici zdawali sobie ztego
spraw, gdy nawet fakt niestawiania opo-
ru wwykonywaniu niektrych zarzdze
wadz lub udzielania upomnie ksiom przez ordynariusza za ich niewykonanie zosta
oceniony negatywnie. Stwierdzono, i arcybiskup robi to zpewnym wyrachowaniem dla
zmylenia uwagi istpienia czujnoci wadz wstosunku do jego osoby. Podkrelano nato-
miast niekorzystny wpyw ordynariusza na innych biskupw, czego dowodem miao by
nasilenie si ich wizyt na terenie podlegej mu archidiecezji. Wytykano take Jabrzykow-
skiemu du aktywno, gdy mimo podeszego wieku (jeszcze jeden zelementw krytyki)
osobicie, czsto nieoficjalnie, wyjeda do poszczeglnych dziekanw na narady.
Zdaniem piszcych sprawozdanie doprowadzi on te do nowych form aktywizacji du-
chowiestwa, przejawiajcych si wbudowaniu kaplic, organizowaniu tajnego nauczania
religii wdomach prywatnych itp. Podsumowaniem tej oceny niech bdzie stwierdzenie
wniej zawarte, i Nie ulega wtpliwoci, e Kuria Biaostocka jako najgwniejszy orodek
reakcji wnaszym wojewdztwie prowadzi najperfidniejsz, wrog robot szkodnictwa go-
spodarczego, majcego na celu hamowanie rozwoju caoksztatu ycia gospodarki naro-
dowej. Wdrodze siania szeptanej propagandy, oddziaywania reakcyjnej czci kleru na
sfanatyzowan cz wiernych
32
.
32
APB, KW PZPR wBiaymstoku, 33/V/26, Oglna analiza dziaalnoci Kurii Biaostockiej,
10 XII 1953r., k. 103 in.
F
o
t
.

z

A
r
c
h
i
w
u
m

A
r
c
h
i
d
i
e
c
e
z
j
i

w

B
i
a

y
m
s
t
o
k
u
Abp Romuald Jabrzykowski
68 68 68 68 68
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ENie zmieni postpowania
Szczytowy okres przeladowa przypad na rok 1953, ajednym zjego elementw by
dekret z9 lutego oobsadzaniu stanowisk kocielnych
33
. Uzalenia on zmiany organizacyj-
ne ipersonalne wstrukturze kocielnej od zgody waciwych organw pastwowych
34
.
Wzwizku ztym jeszcze wtym samym miesicu abp Jabrzykowski wyda specjaln ode-
zw do ksiy iwiernych zkomentarzem mwicym, e prawa kocielne nie zostay zmie-
nione bo nikt ich zmieni nie moe
35
. Same wadze stwierdzay, e sabotowa on dekret,
nie obsadzajc zwolnionych stanowisk kocielnych. Przykadowo po usuniciu zparafii po-
dejrzewanego owspprac zpodziemiem ks. Franciszka Pieciuka mimo kilkakrotnych
uwag nie przedstawi jego nastpcy
36
. Natomiast po odrzuceniu kandydatury ks. Alfreda
Mikoajewicza na parafi wBiaowiey swoim zachowaniem mia doprowadzi do wytwo-
rzenia wrd wiernych przekonania otoczcej si walce zwadz. Zaowocowao to anoni-
mami ilistami oskarajcymi j oblokowanie obsadzenia placwki parafialnej.
Stosunek arcybiskupa do tego rozporzdzenia najlepiej oddaje pismo Aleksego Koza,
kierownika Wydziau do Spraw Wyzna WRN wBiaymstoku, wysane 3 lutego 1954r. do
Urzdu do Spraw Wyzna wWarszawie. Stwierdzi on, e Jabrzykowski pomimo zoenia
lubowania wraz zEpiskopatem 17 grudnia 1953r. wURM wWarszawie nie zmieni swego
postpowania. Dowodem na to byo wydanie przez niego ks. kanclerzowi Stanisawowi
Czyewskiemu, wezwanemu 23 grudnia tego roku do PWRN, polecenia, aby domaga si
przedstawienia stanowiska wadz dotyczcego obsady parafii na pimie (dotychczas decyzje
przekazywane byy ustnie)
37
.
Nieugity do mierci
W marcu 1954r. KW PZPR wBiaymstoku dokona kolejnej analizy dziaalnoci ducho-
wiestwa katolickiego na terenie wojewdztwa. Wzawartych wniej wnioskach zalecano:
stanowcze wyciganie konsekwencji wstosunku do reakcyjnej czci ksiy, wzmocnienie
pracy Komisji Duchownych iwieckich Dziaaczy Katolickich wrd lojalnych ichwiejnych
kapanw oraz zastosowanie represji wobec kurii biaostockiej, cznie ze zdjciem zurzdu
abp. Jabrzykowskiego
38
. Przyczyn takiego stanowiska bez wtpienia by fakt, e przez cay
czas pozostawa on wierny swoim zasadom inie da si zastraszy przedstawicielom wadz.
Przykadowo, wlipcu 1954r. na rekolekcjach alumnw seminarium duchownego zakaza
33
Dekret zobowizywa duchowiestwo do skadania lubowa na wierno PRL przed
urzdnikami pastwowymi. Urzdy bezpieczestwa czsto kieroway materiay na niewygod-
nych duchownych do urzdw do spraw wyzna zzaleceniem usunicia takiej osoby zzajmo-
wanego stanowiska.
34
Stefan Kardyna Wyszyski ..., s. VIII.
35
APB, KW PZPR wBiaymstoku, 33/V/29, Informacja dotyczca wrogiej dziaalnoci kleru
katolickiego kurii biaostockiej od lutego 1953r. do chwili obecnej, Biaystok, 16 IX 1954r.,
k.146.
36
APB, KW PZPR wBiaymstoku, 33/V/26, Informacja odziaalnoci kleru katolickiego na
terenie woj. biaostockiego na przeomie 1953/1954r., k. 127.
37
APB, KW PZPR wBiaymstoku, 33/V/30, Pismo kierownika Referatu do Spraw Wyzna
wBiaymstoku A. Koza do UdSW wWarszawie, Biaystok, 3 II 1954r., k. 76.
38
APB, KW PZPR wBiaymstoku, 33/V/26, Notatka wsprawie aktywizacji kleru katolickie-
go na terenie woj. biaostockiego, 22 III 1954r., k. 158; APB, KW PZPR wBiaymstoku,
33/V/29, Informacja dotyczca wrogiej dziaalnoci kleru katolickiego kurii biaostockiej od
lutego 1953r. do chwili obecnej, Biaystok, 16 IX 1954r., k. 147.
69 69 69 69 69
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
F
o
t
.

z

A
r
c
h
i
w
u
m

A
r
c
h
i
d
i
e
c
e
z
j
i

w

B
i
a

y
m
s
t
o
k
u
nawizywania kontaktw towarzyskich zoso-
bami skupionymi wok Stowarzyszenia
PAX
39
. Wzi te na siebie odpowiedzialno
za ksiy wykonujcych jego polecenia.
I tak nadszed 19 czerwca 1955r.,
dzie, wktrym 50-lecie kapastwa ob-
chodzi ks. Adam Abramowicz zBiaego-
stoku. Nie dane mu jednak byo ijego
gociom odpowiednio uczci t rocznic,
gdy wanie wtedy dotara do nich infor-
macja omierci abp. Jabrzykowskiego.
Obecny na uroczystym obiedzie bp Micha
Klepacz (wybrany w1953r. po aresztowa-
niu Prymasa Stefana Wyszyskiego pod
naciskiem komunistw na przewodnicz-
cego Konferencji Episkopatu) przekaza
wadz wrce kapituy, ktra miaa wyzna-
czy kandydata na nastpc zmarego
40
.
Problemy zzatwierdzeniem takiej osoby
przez wadze przewidywa ks. Jzef Bier-
nacki, wedug ktrego bp Wadysaw Su-
szyski bdzie jedynie administrowa ar-
chidiecezj, co miao by wstpem do
zatarcia tradycji istnienia archidiecezji wi-
leskiej. Natomiast ks. Kazimierz Hamer-
szmit przewidywa nawet zczenie diecezji
omyskiej zbiaostock, zustanowieniem
siedziby wBiaymstoku, wzwizku zplanami
stworzenia woj. omyskiego. Przy czym
budynki seminarium ibiskupie przeznaczone byyby na potrzeby administracji. Wikszo
duchownych diecezji biaostockiej wzwizku ze mierci abp. Jabrzykowskiego przewidy-
waa ponadto zwikszenie nacisku ze strony wadz pastwowych, majcego na celu pod-
porzdkowanie struktur kocielnych na tym terenie.
* * *
Abp Romuald Jabrzykowski ibp Stanisaw Kostka ukomski nie chcieli inie mogli si
pogodzi ze zmian sytuacji politycznej wPolsce. Pomimo rosncej presji iprb zastrasze-
nia nie ulegli inie zmienili swych postaw, wwarunkach zaostrzajcej si polityki wadz. Do
koca swoich dni pozostali wierni prawdzie iKocioowi katolickiemu.
39
Ibidem, Ocena dziaalnoci kurii biaostockiej za 1954r. wwietle zawartego porozu-
mienia midzy Rzdem aEpiskopatem, k. 294.
40
AIPN Bi, 045/1207, Sprawozdanie zpracy Wydziau VI Wuds.BP wBiaymstoku za czer-
wiec 1955r., k. 54; APB, KW PZPR wBiaymstoku, 33/V/29, Informacja dotyczca sytuacji
wrd kleru katolickiego na terenie woj. biaostockiego, Biaystok, 29 VI 1955r., k. 171.
F
o
t
.

z

A
r
c
h
i
w
u
m

A
r
c
h
i
d
i
e
c
e
z
j
i

w

B
i
a

y
m
s
t
o
k
u
Abp Romuald Jabrzykowski
70 70 70 70 70
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
J JJ JJAN AN AN AN AN J JJ JJERZY ERZY ERZY ERZY ERZY M MM MMILEWSKI, ILEWSKI, ILEWSKI, ILEWSKI, ILEWSKI, OBEP B OBEP B OBEP B OBEP B OBEP BIAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK
KRAJOBRAZ PO DYSKUSJI
Pi lat temu niewielka ksieczka autorstwa Jana Tomasza Grossa
Ssiedzi wywoaa wielk dyskusj. Autor postawi wniej tez, e
polscy mieszkacy lecego niedaleko omy miasteczka Jedwabne
wlipcu 1941r. wymordowali drug ydowsk poow ludnoci.
Wnastpnych latach historycy skorygowali nieco tezy Grossa: mor-
dowali nie wszyscy Polacy inie zwasnej inicjatywy.
Prowadzcy dochodzenie prokurator Radosaw Ignatiew wyda w2003r. orzeczenie
zbiene zustaleniami historykw. Jeden zobywateli poczu si uraony stwierdzeniem pro-
kuratora oudziale Polakw wzbrodni ipoda go do sdu. Sd Okrgowy pozew oddali,
ale Sd Apelacyjny decyzj t uchyli ispraw skierowa do ponownego rozpatrzenia. Na
razie sprawa przycicha. ZJanem Tomaszem Grossem sdzi si zkolei Kazimierz Lauda-
ski, ktry wystpuje wimieniu pomwionego ojca.
Pomimo ujawnienia nowych faktw Gross nie wprowadzi adnych poprawek wkolej-
nych wydaniach, cho moe wypadao takowe poczyni, zwaszcza wsprawie najatwiej-
szej inajprostszej do ustalenia myl oliczbie ofiar, ktra bya znacznie mniejsza ni
1600. Ale wwczas tene autor zadawa pytanie: aco si zatem stao zreszt z1600
jedwabieskich ydw? Problem wtym, e nigdy poza napisem na pomniku opartym na
naprdce sporzdzonych po wojnie ankietach ich tylu nie byo. Nikt te zmiejscowych nie
by zainteresowany ustaleniem faktycznej liczby ofiar wsytuacji, gdy jako autorw zbrodni
podawano Niemcw. Zreszt sam Gross tak bardzo zafascynowa si t liczb, e aby j
uwiarygodni, podawa, i w1931r. ydzi wJedwabnem stanowili 60 proc. mieszka-
cw, aPolacy 40 proc., podczas gdy byo akurat odwrotnie.
Dosy czsto spotyka si opini, e IPN potwierdzi to, co napisa Gross. Jest to naduy-
cie, gdy ustalenia historykw zawarte wpracy Wok Jedwabnego
1
wwielu kwestiach s
inne, cho nie ulega wtpliwoci, e pewna grupa Polakw zJedwabnego wzia udzia
wmordowaniu tamtejszych ydw. Inni zkolei, mniej liczni, wswoich opracowaniach po-
wouj si na powysz publikacj, cytuj j we fragmentach, co sprawia wraenie, jakby
akceptowali zawarte wniej ustalenia. Tymczasem wkwestiach zasadniczych czsto wysu-
waj tezy, ktre s cakowicie sprzeczne ztym, co pisz autorzy Wok Jedwabnego.
Najlepszym tego przykadem jest Czesaw Brodzicki, autor opracowania na temat naj-
nowszych dziejw omy ipowiatu. Ot ostatecznie zbrodni wJedwabnem przypisuje on
wycznie Niemcom: Rano do Jedwabnego przyjechay zomy dwa ciarowe samochody
wyadowane na czarno ubranymi wyrostkami wrzymkach (sandaach) na goych stopach,
ze szpicrutami wrkach po drodze rekwirowali oni po wsiach naft, uywan do owietle-
nia. Bya to grupa modych Niemcw zorganizacji Hitlerjugend, ktrzy mieli ksztatowa
swoje nazistowskie wychowanie iprzekonania na bezbronnej ludnoci ydowskiej jak im
wpajano wczasie ksztacenia, mieli by ponadludmi. Rano tego dnia kilkudziesiciu ydw
1
Wok Jedwabnego, red. P. Machcewicz iK. Persak, t. 1, Studia, t. 2, Dokumenty,
Warszawa 2002.
71 71 71 71 71
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
zostao zmuszonych do rozbicia pomnika Lenina, stojcego na skwerze koo rynku. Po prze-
niesieniu rozbitego pomnika na cmentarz ydowski wszystkich ydw zamordowano. Pozo-
staych na rynku ydw wpdzono (okoo 250 osb) do stodoy, przy przeraliwych wrzaskach
wyrostkw, ktr nastpnie zamknito, oblano naft lub benzyn ipodpalono, powodujc
mier uwizionych ludzi. Wtej stodole zginli take trzej Polacy [...] Niewielka grupa Pola-
kw spdzona przez Niemcw musiaa si przyglda organizowanemu morderstwu
2
. Ten
opis jest oparty na artykule Waldemara Monkiewicza z1989r. iopinii p. ks. Edwarda Or-
owskiego, cho Brodzicki wprowadza pewne modyfikacje, np. wodniesieniu do artykuu
Monkiewicza zdecydowanie obniona zostaa liczba osb spdzonych do stodoy.
Wedug Brodzickiego ci sami sprawcy wdniu 7 lipca spalili wten sam sposb 650
osb wRadziowie tu wyranie wida, e autor nie doczyta t. 2 Wok Jedwabnego, bo
mgby poda mniejsz liczb ofiar. Szczytem faszu jest informacja dotyczca tragedii
wWsoszu: W dniu 14 lipca Komando Bialystok (albo oddziay Hermana Schapera)
wWsoszu podpalio bonic, zabierajc zdomw 250 ydw, ktrych rozstrzelano nad
rowem przeciwczogowym znajdujcym si wpobliu Niekowa
3
. Wtym jednym zdaniu
s co najmniej cztery kardynalne bdy kolejno: bdna data, bdna liczba ofiar, inny
rodzaj mierci, aprzede wszystkim inni bezporedni wykonawcy zbrodni.
Wiedz iodwag wykaza si natomiast miejscowy nauczyciel, autor niewielkiej monografii
Wsosza wprzeciwiestwie do Brodzickiego, jest to jego pierwsza ksika. Stwierdzi on:
Wniecae dwa tygodnie po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej prawie caa miejscowa
spoeczno ydowska przestaa istnie. Do dzi wydarzenia te wywouj zrozumiae emocje
icigle kryj wsobie wiele mrocznych tajemnic
4
. Borawski uwaa, e teza, i zbrodni na ydach
dokonano pod przymusem Niemcw, wydaje si bezzasadna, bo bya to typowa czystka etnicz-
na, amordercy kierowali si te pobudkami kryminalnymi. Spoeczno Wsosza jako pierw-
sza, na kilka lat przed przypomnieniem zbrodni wJedwabnem, prbowaa dokona cho zbyt
delikatnie wasnego rachunku sumienia. wiadczy otym napis na zbudowanym wwczas na
miejscu pochowania stu kilkudziesiciu ydw zWsosza pomniku: Tu spoczywaj prochy
250 ydw bestialsko zamordowanych wczerwcu 1941
5
. Cze ich pamici. Szkoda tylko, e
wspomniany pomnik, azwaszcza jego otoczenie, przedstawia teraz aosny widok.
Duo wiedzy na temat stosunkw polsko-ydowskich wregionie wlatach okupacji so-
wieckiej zawieraj dwa tomy opracowane przez Michaa Gnatowskiego, awydane przez
omyskie Towarzystwo Naukowe im. Wagw
6
. Osobicie nie zgadzam si ztez autora,
e pogromy zlata 1941r. byy logiczn konsekwencj ipodsumowaniem stosunkw wcze-
niejszych, zwaszcza nabrzmiaych wlatach 19391941, gdy moim zdaniem bya to
tylko jedna zprzyczyn. Zdecydowany sprzeciw budzi jednak umieszczenie na okadkach
obydwu tomw obok flag Polski iZSRR flagi niestniejcego wwczas pastwa Izrael. ydzi
mieszkajcy wregionie omyskim to byli przecie obywatele polscy. Jest to tylko niezrcz-
no, ktra podkrela wyobcowanie tej grupy ludnoci, ale przy okazji warto zwrci uwag
na zjawisko oglniejsze: zapominanie oobecnoci ydw wnajbliszej okolicy.
2
Cz. Brodzicki, oma ipowiat omyski wlatach drugiej wojny wiatowej itrudnych latach
powojennych, oma 2004, s. 82.
3
Ibidem, s. 83.
4
R. Borawski, Wsosz. Zarys dziejw na tle historii regionu, Wsosz 2005, s. 73.
5
Zbrodnia zostaa dokonana 5 VII 1941r.
6
M. Gnatowski, Polacy Sowieci ydzi wregionie omyskim wlatach 19391941, t. 1,
Studia, oma 2005, t. 2, Dokumenty radzieckie, oma 2004.
72 72 72 72 72
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EJako charakterystyczny przykad podam tre historyczn dodatku Powiaty do Gazety
Wspczesnej z22 czerwca 2004r. Dodatek wydany zosta wwielotysicznym nakadzie
iprezentowa powiat grajewski. Na caej kolumnie powiconej historii Szczuczyna nie ma
ani sowa otym, e kiedykolwiek wmiasteczku mieszkali ydzi. Nawet przy okazji strat
wczasie ostatniej wojny zauwaono jedynie, e ludno po II wojnie wiatowej stanowia
tylko poow stanu przedwojennego. Dopiero na s. X przy prezentacji Rajgrodu znalazo si
krtkie zdanie: 19411942 hitlerowcy urzdzili tu getto dla ydw.
Jedwabne stara si poprawi swj wizerunek: przedstawi martyrologiczn ibohatersk
stron dziejw polskich mieszkacw. W2002r. wybudowano pomnik represjonowanym
wczasach stalinowskich, aw 2003r. Sybirakom. Nikt nie moe kwestionowa ani ich
bohaterstwa, ani martyrologii problem wtym, e zo idobro czsto mieszkaj obok siebie.
26 padziernika 2004r. Jedwabne odwiedzi ostatni prezydent RP na uchodstwie Ryszard
Kaczorowski. Prezydent wtowarzystwie wadz miasta zoy kwiaty przy obelisku powiconym
ofiarom represji sowieckich, ale pod pomnikiem upamitniajcym spalonych ydw towarzy-
szya mu ju tylko najblisza rodzina. Przedstawiciele wadz miasta zgry przeprosili, e ich
tam nie bdzie. Przewodniczcy Rady Miasta powiedzia: Nie uznajemy oskarania miesz-
kacw miasteczka owymordowanie ydw [...] Dopki te kamstwa bd si ukazyway
wmediach, nie bdziemy odwiedza tego miejsca przy adnej okazji
7
.
Tak oto wadze miasteczka, aza nimi ijego mieszkacy, obraziy si na ofiary mordu.
Nie uznaj odpowiedzialnoci zbiorowej ijestem przekonany, e ci zamordowani zginli
niewinnie napisa wkwietniu 2002r. ks. Edward Orowski, wczesny proboszcz parafii
Jedwabne
8
. Pomijajc wic inne fakty, obrazili si na niewinnych swoich ssiadw, kole-
gw szkolnych, take byych radnych. Nic wic dziwnego, e nigdy nie bior udziau wskrom-
nych uroczystociach pod pomnikiem wkolejne rocznice 10 lipca 1941r., ani te nie
przejmuj si wygldem otoczenia pomnika.
Rocznica wzielsku to tytu rocznicowego artykuu womyskich Kontaktach z2002r.,
wktrym czytamy: W rok po gonej uroczystoci zbiorow mogi porasta zielsko... Wstyd
9
.
Dwa lata pniej identyczny tytu ikomentarz: A Jedwabne kolejny raz jest bez serca. Zielska
na zbiorowej mogile zdaleka nie wida. Lecz bez wzgldu na to, jak wadze Jedwabnego
odnosz si do historii, dbanie omiejsce pamici jest ich obowizkiem, bo tak stanowi prawo.
Jak wida, wJedwabnem nie tylko ludzka przyzwoito, ale prawo, jego wadzy nie obowizu-
je
10
. Tymczasem jeli chodzi oaspekt prawny, to zarzut by nietrafny, bo za pomnik ijego
otoczenie odpowiada Podlaski Urzd Wojewdzki. Dyrektor odpowiedniego wydziau przyzna
w2005r.: Jestemy odpowiedzialni za utrzymanie porzdku wok tego miejsca iztego si
wywizujemy. Sprztamy, kosimy traw
11
. Okazuje si, e niekoniecznie co roku.
Przedstawiciele wojewody tego nie widzieli, bo nie bywali wkolejnych latach po 2001r.
na skromnych uroczystociach rocznicowych 10 lipca (skadano kwiaty, odmawiano psal-
my, bya chwila zadumy iadnych przemwie), cho przyjeda ambasador Izraela. Uczest-
niczyli przedstawiciele rodowisk ydowskich zrabinem Schudrichem na czele, urzdu
marszakowskiego, Instytutu Pamici Narodowej, pojedyncze inne osoby, wtym ks. Ryszard
7
Kurier Poranny, 22 VII 2005, s. 9.
8
Ks. E. Orowski, List wsprawie Jedwabnego, 12 IV 2002.
9
Kontakty, 7 VII 2002, s. 13.
10
Ibidem, 18 VII 2004, s. 5.
11
Kurier Poranny, 22 VII 2005, s. 9.
73 73 73 73 73
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Bosakowski. Nie byo reprezentantw starostwa omyskiego, miejscowego samorzdu,
duchownych zdiecezji omyskiej, dzieci inauczycieli, ktrych pani prezydentowa Jolanta
Kwaniewska wysaa na wycieczk do Nowego Jorku, eby uczyli si tolerancji. By moe
po czci zawinia tu dyplomacja zaproszeniowo-informacyjna.
Podczas ostatnich uroczystoci wJedwabnem 10 lipca 2005r. ambasador Izraela Da-
wid Peleg powrci do problemu zmiany (uzupenienia) napisu na pomniku. Wydaje si, e
jest to obecnie problem drugorzdny, bo sam napis, cho niepeny, nie jest faszywy. Wpierw-
szej kolejnoci powinny zosta zmienione nieprawdziwe inskrypcje na pomnikach, jak np.
F
o
t
.

J
.
J
.

M
i
l
e
w
s
k
i
Pomnik na mogile pomordowanych ydw w Wsoszu
74 74 74 74 74
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EwRadziowie, gdzie tre jest nastpujca: W sierpniu 1941r. faszyci zamordowali 800
osb narodowoci ydowskiej, ztych 500 osb spalili ywcem wstodole. Cze ich pami-
ci. Nie zgadza si: data (powinno by 7 lipca), liczba ofiar isprawcy, chyba e przez
pojcie faszyci rozumie naley take ipolskich zbrodniarzy antysemitw.
W skali oglnopolskiej dyskusja wok ksiki Ssiedzi iuroczystoci 10 lipca 2001r.
wJedwabnem oczyciy pami iprzyniosy ulg. Symboliczne Jedwabne odcierpiao
nie tylko za siebie, ale iza Wsosz, Radziw iwiele innych miejscowoci. Natomiast wskali
lokalnej przyjto postaw obronn, postaw pokrzywdzonego, czepiano si szczegw,
eby odrzuci prawd, mylcych inaczej potraktowano jak zdrajcw. Anna Bikont wswojej
najnowszej ksice My zJedwabnego, bdcej efektem wieloletnich docieka, przedsta-
wia bardzo pesymistyczny obraz tamtej okolicy. Zbyt pesymistyczny. Tamtejsi sprawiedliwi
to nie tylko Anna Wyrzykowska, Stanisaw Ramotowski, byy burmistrz Jedwabnego Krzysztof
Godlewski ikilkoro innych. Zreszt Ramotowski ju zmar, aburmistrz Godlewski, po udziale
wbrew miejscowym wrocznicowych uroczystociach w2001r., poda si do dymisji iwy-
jecha do USA (w 2002r. odebra wNowym Jorku nagrod im. Jana Karskiego).
Sprawiedliwych, cho sabo dajcych osobie zna, wtamtych stronach jest wicej.
To take anonimowa kobieta spotkana przypadkowo przez dziennikark przy cmentarzu
katolickim, ktra powiedziaa: Jak przyjedam na groby swoich bliskich, to zawsze ipod
pomnik ydw zajd. Moje koleanki ydwki zginy wtej stodole... Spalone ywcem...
Jak mam nie pamita? Chodz tam, ale nie musi nikt wiedzie, bo by mnie tu zaszczuli
dodaje
12
. Rwnie matka znajomej nauczycielki zWsosza, ktra zawsze pakaa, gdy
opowiadaa crce odramatycznej nocy z4 na 5 lipca 1941r. Wkocu to uczennica
gimnazjum wStawiskach, ktra opisujc dzieje swojego miasteczka, napisaa m.in.: Wroku
1941 podpalono bonic, aw pomienie wrzucono wczesnego rabina, ktry spon yw-
cem. Musz przyzna, e gdy si otym dowiedziaam, wos zjey mi si na gowie. Bardzo
dziwne jest to, e osoby starsze, ktre wielokrotnie byy zapraszane na rne spotkania
ipogadanki, nigdy nie uwzgldniay tego wswoich opowieciach
13
. Warto moe doda,
e wedug relacji Fajgel Gobek rabin jednak przey, gdy zosta wyprowadzony zpon-
cej wityni przez chrzecijanina, murarza Antoniego Nowickiego
14
.
Modzi zaczynaj te odkrywa, e niektre prby utrwalenia pamici oprzeszoci s
wrcz nieprawdziwe. Oto dalszy cig cytowanej pracy: Napis na tablicy gosi, e masakry
dokonali Niemcy wczasie II wojny wiatowej, ale tu iwdzie syszy si, e niektrzy Polacy
gorliwie wtym pomagali starsi ludzie pamitaj, podaj nazwiska. [...] Przykro mi, e co
tak straszliwie zego, tragicznego, zdarzyo si wmoim miecie naszym starszym wwierze
braciom jak mwi oydach Jan Pawe II
15
. Czy modzi wyrcz starsze pokolenia wdo-
ciekaniu prawdy ijej zrozumieniu?
Pokazujc zo, nie mona zapomina odobru. Wsierpniu 2003r., wszedziesit
rocznic wybuchu powstania wgetcie biaostockim, oddzia IPN wBiaymstoku otworzy
wystaw oSprawiedliwych wrd Narodw wiata wregionie. Anna Bikont ztej okazji
przypomniaa opini Leona Wieseltiera zNew Republic, ktry polemizujc zAdamem
12
Ibidem, s. 8.
13
y idziaa dla innych ze wspomnie skrytej (praca nadesana na konkurs Budujemy
nowy dom, wzbiorach OBEP IPN wBiaymstoku).
14
Wok Jedwabnego, t. 2, s. 338.
15
y idziaa...
75 75 75 75 75
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
16
A. Bikont, My zJedwabnego, Warszawa 2004, s. 338.
17
Kurier Poranny, 3 IV 2004; Gazeta Wyborcza Gazeta wBiaymstoku, 34 IV 2004.
18
Pismo (faks) z2 IV 2004r.
19
T. Strzembosz, Antysowiecka partyzantka ikonspiracja nad Biebrz X 1939VI 1941,
Warszawa 2004, s. 205.
20
Kurier Poranny, 22 VII 2005, s. 8.
21
Ibidem, 10 VII 2004; 9 VII 2005.
22
Kontakty, 17 VII 2005, s. 10.
Michnikiem, napisa: Przypominanie oSprawiedliwych jest sposobem na zmian tematu,
gdy tematem s niesprawiedliwi. Aceniony dramaturg Tadeusz Sobodzianek podsumo-
wa: To jest wystawa otym, e Jedwabnego nie byo
16
. Ion pobdzi, bo na tej wystawie
na specjalnej tablicy przypominano omordowaniu latem 1941r. io niesprawiedliwych.
Muzeum wTykocinie chciao zkolei prezentowa wystaw, ale bez tego wtku
17
. Na pro-
test IPN idanie jego przywrcenia kierowniczka muzeum m.in. odpisaa: Nie widz
[...] merytorycznego uzasadnienia prezentacji wtykociskiej synagodze tablic mogcych
wmoim przekonaniu zrani tak ydw, jak iPolakw
18
. Na spornej tablicy byy informacje
opogromach wlipcu 1941r. ifragmenty depeszy do dowdztwa Wehrmachtu (W nie-
ktrych miejscowociach wpobliu granicy Gubernatorstwa doszo do pogromw ydw
przez Polakw) oraz raportu Delegatury Rzdu na Kraj (W szeregu miast [...] dokonaa
pogromw czy nawet te rzezi ydw ludno miejscowa polska, niestety, wesp zonie-
rzami niemieckimi). Wystawa wTykocinie nie zostaa otwarta.
W Jedwabnem iokolicy dziay si nie tylko rzeczy ze iodraajce, byo take miejsce
na bohaterstwo ipowicenie dla ojczyzny. T bohatersk kart przypomnia zmary nie-
dawno historyk prof. Tomasz Strzembosz. Pocztkowo nie miecio mu si wgowie, e
niektrzy zjego bohaterw mogli by te mordercami. Jedwabne uznao go za swojego
obroc na krtko przed mierci zosta honorowym obywatelem miasta. Wwczas ju
sabo wsuchiwano si wto, co mwi profesor, amwi, e nie broni Jedwabnego, ale
broni prawdy. Prawda okazaa si jednak inna, ni pocztkowo sdzi. Najlepsz tego
ilustracj moe by jedno zdanie zjego ostatniej ksiki, dotyczce konspiratora od 1940r.:
Leon Kosmaczewski by jednym znajokrutniejszych zbrodniarzy, wspuczestnikiem mor-
dowania iw kocu spalenia ydw radziowskich
19
. Tomasz Strzembosz byby dobrym
porednikiem midzy prawd aspoecznoci Jedwabnego.
Cignie si za miasteczkiem pitno pogromu, chobymy nie wiem co robili narzeka
obecny wodarz miasta
20
. Wjakim sensie fatum nad Jedwabnem ciy faktycznie nadal, ale
oile wydarzenia sprzed szedziesiciu kilku lat wduym stopniu byy konsekwencj dziaa
okupanta, otyle obecnie jest to wycznie efekt postaw miejscowych elit, atake tych obok,
ktrzy udaj, e nie sysz, przytakuj, wspieraj, relatywizuj. Tym trudniej wraliwym iuczci-
wym przebi si przez skorup faszu inienawici. Nawet regionalna gazeta uczciwie relacjo-
nujca wydarzenia, wktrej na pierwszej stronie ubolewa si, e znowu pod pomnikiem na
miejscu mordu ronie zielsko, amiejscowych nie ma na uroczystociach 10 lipca, wrodku
numeru wrubryce Z kalendarza wkolejnych latach pod dat 10 lipca 1941r. odnotowuje
jedynie: pocztek oblenia Leningradu (Sankt Petersburg) przez wojska hitlerowskie
21
.
Co roku przyjeda zIzraela na uroczystoci do Jedwabnego Icchak Lewin, najczciej
wtowarzystwie kogo zpochodzcej zniedalekiego Zanklewa rodziny Dobkowskich, ktra
uratowaa wczasie wojny Lewinw. Uwaa on, e Jedwabne nie powinno dzieli Polakw
iydw odwrotnie, powinno ich czy jako symbol, e zo idobro zaley tylko od ludzi
22
.
76 76 76 76 76
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EA AA AANNA NNA NNA NNA NNA P PP PPYEWSKA, YEWSKA, YEWSKA, YEWSKA, YEWSKA, OBEP B OBEP B OBEP B OBEP B OBEP BIAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK
TRAGEDIA WSOKOACH
17 LUTEGO 1945r.
Wyzwolenie ziem polskich spod okupacji niemieckiej dla ocalaej
ludnoci ydowskiej oznaczao przede wszystkim jedno: przeycie,
koniec ukrywania si, przebywania wcigym zagroeniu ilku
oprzyszo. Szybko jednak okazao si, e powojenna rzeczywi-
sto daleko odbiega od normalnoci. Szczeglnie jaskrawym tego
przykadem bya tragedia, ktra wydarzya si 17 lutego 1945r.
wSokoach.
Sokoy, miasteczko wpowiecie wysokomazowieckim, uprogu Drugiej Rzeczypospolitej
miao a 70 proc. ludnoci narodowoci ydowskiej
1
. Pniej ten odsetek zapewne nieco
spad, ale jeszcze w1930r. na 12 radnych a 9 byo narodowoci ydowskiej, aobowiz-
ki burmistrza peni Mojesz Goldsztejn
2
. Wlatach trzydziestych zdarzay si tam akcje zwi-
zane zbojkotem handlu ydowskiego. Jednak po okresie okupacji sowieckiej (19391941),
ktra pogorszya itak ze stosunki Polakw iydw, nie doszo tam do takich wydarze jak
wJedwabnem, Wsoszu czy Radziowie wlecie 1941r., gdzie wpogromach ludnoci
ydowskiej aktywnie uczestniczyy grupy ludnoci polskiej. Los ydowskich mieszkacw Sok
wlatach okupacji niemieckiej nie odbiega wniczym od tego, co byo udziaem ydw
mieszkajcych winnych miasteczkach na terenie Okrgu Biaystok (Bezirk Bialystok).
W miar jak front w1944r. przesuwa si stopniowo na zachd, ludno ydowska
zacza wychodzi zukrycia. Trudno precyzyjnie oszacowa liczb polskich ydw, ktrzy
przeyli II wojn wiatow. Wpierwszej kolejnoci ewidencj ludnoci ydowskiej zajmowa
si Referat ds. Pomocy Ludnoci Cywilnej. Zzebranych przez t instytucj danych, jeszcze
zpadziernika 1944r., wynika, e wreferacie zarejestrowao si 8 tysicy ydw wtym
3 tys. wLublinie oraz 1,5 tys. wBiaymstoku
3
. Wedug danych wadz powiatowych na prze-
omie 1944 i1945r. na wolnym od okupacji niemieckiej obszarze wojewdztwa biao-
stockiego mieszkao 421 ydw
4
. Prowadzenie ewidencji ludnoci ydowskiej przej na-
stpnie Centralny Komitet ydw Polskich, ktry rozpocz dziaalno wlistopadzie 1944r.
CKP posiada swoje filie wojewdzkie. Ze sprawozdania Referatu Ewidencji iStatystyki
Wojewdzkiego Komitetu ydowskiego wBiaymstoku za okres styczeczerwiec 1946r.
(brak szczegowych danych za okres wczeniejszy) wynika, e wtym czasie zarejestrowao
si ogem 1567 osb
5
.
1
Skorowidz miejscowoci RP, t. V, Wojewdztwo Biaostockie, Warszawa 1924, s. 109.
W1921r. na 2207 mieszkacw 1558 byo wyznania mojeszowego.
2
Przebj, kwiecie 1931, s. 27.
3
J. Adelson, WPolsce zwanej Ludow [w:] Najnowsze dzieje ydw wPolsce, red. J. Toma-
szewski, Warszawa 1993, s. 387.
4
Archiwum Pastwowe wBiaymstoku, Urzd Wojewdzki Biaostocki, 687, k. 27.
5
Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego [dalej: AIH], Centralny Komitet ydw
Polskich [dalej: CKP], Wydzia Ewidencji iStatystyki [dalej: WeiS], 303/V/1-7, teczka nr 1.
77 77 77 77 77
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Po wyparciu wojsk niemieckich ocalaa ludno ydowska wracaa do swoich miejsco-
woci, poszukujc rodzin iznajomych. Powrt czsto by bardzo trudny. Zazwyczaj okazy-
wao si, e ocaleli ydzi nie maj dokd wraca, ito dosownie, poniewa polska ludno
zdya zaj ydowskie mieszkania izagospodarowa je. Czsto nowi mieszkacy spdzili
wnich kilka lat itraktowali je jak swoje. Pinhas Adler wczasie wojny nawigator sowiec-
kich samolotw bombowych wspomina, e kiedy po wojnie wrci do rodzinnego miesz-
kania wBiaymstoku, zasta tam ju nowych mieszkacw, ktrzy dopiero na widok rewol-
weru pozwolili mu wej do rodka
6
. Powrt prawowitych wacicieli mocno komplikowa
ycie nowym mieszkacom, stajc si zarzewiem konfliktw.
Ludno ydowska nadal nie czua si bezpiecznie. Od pocztku 1945r. na terenach
caego kraju, stopniowo wyzwalanych spod okupacji niemieckiej, odnotowywano coraz
wicej zabjstw inapadw na ydw
7
. WBiaymstoku byo raczej spokojnie, cho zdarzay
si przypadki np. napaci na domy iinstytucje ydowskie oraz wybijania wnich szyb. Oca-
leli zHolocaustu ydzi wspominaj, e siedzieli wtedy jak na rozarzonych wglach
8
.
Wiele napaci na ludno ydowsk miao charakter bandycki, rabunkowy. Opowra-
cajcych zgbi ZSRS ydach kryy legendy, e np. przywo ze sob niezliczone bogac-
twa
9
. Nieraz podobnie oceniano tych, ktrzy przeyli okupacj na miejscu. Faktem jest te,
e dziaacze CKP czsto stwierdzali, e sprawcami mordw na ludnoci ydowskiej s
czonkowie polskiego podziemia: AK iNSZ
10
cho nie podawali na to dowodw.
Narastajca wPolsce konfrontacja pomidzy zwolennikami Niepodlegej izwolenni-
kami obozu komunistycznego, wspieranymi przez instytucje sowieckie (Armi Czerwon,
NKWD), stawiaa ydw wbardzo trudnej sytuacji. Ludno ydowska na og nie miaa
zwizkw ze strukturami Polskiego Pastwa Podziemnego, natomiast czsto uwaaa za
swoje formacje Wojska Polskiego, Armii Czerwonej, apniej take Urzdw Bezpie-
czestwa Publicznego, wktrych suyy osoby narodowoci ydowskiej. Pomijajc wic
sympatie polityczne, ydzi tym atwiej podejmowali wspprac ztymi strukturami. Take
wszelkie akcje ocharakterze czysto kryminalnym kierowane przeciwko ydom popychay
ich wkierunku oficjalnych wadz. Osoby, ktre przeyy wZSRS, oceniay sytuacj czsto
wrcz kategoriami sowieckimi.
Tymczasem dla polskiego podziemia bardziej niebezpieczni od funkcjonariuszy UBP byli
miejscowi donosiciele ikonfidenci zarwno polskiego, jak isowieckiego aparatu represji. Wrd
osb ocenianych przez podziemie jako niebezpieczne byli take ydzi, ktrych uznano za
konfidentw idonosicieli iskazywano na mier. Podziemie niepodlegociowe wpowiecie
wysokomazowieckim byo szczeglnie aktywne ikado duy nacisk na oczyszczanie terenu
zdonosicieli iagentw. Na terenie tego Obwodu AK-AKO dziaa m.in. Kazimierz Kamie-
ski Huzar, penicy od jesieni 1944r. funkcj dowdcy samoobrony obwodu
11
. Oddziay
samoobrony wykonyway liczne wyroki mierci, m.in. wczerwcu 1945r. zlikwidoway zastp-
c szefa Powiatowego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego, aw listopadzie 1945r. ko-
6
P. Adler, Rodzina humanistw iwojskowych [w:] Biaostoccy ydzi, t. 3, red. A.C. Dobro-
ski, Biaystok 2000, s. 64.
7
D. Blus-Wgrowska, Atmosfera pogromowa, Karta 1996, nr 18, s. 88.
8
A. Bikont, My zJedwabnego, Warszawa 2004, s. 311.
9
D. Blus-Wgrowska, Atmosfera..., s. 93.
10
Ibidem, s. 88, 9192.
11
K. Krajewski, T. abuszewski, upaszka, Mot, Huzar. Dziaalno 5. i6. Brygady
Wileskiej AK (19441952), Warszawa 2002, s. 710.
78 78 78 78 78
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Emendanta powiatowego MO
12
. Zwylicze Tomasza abuszewskiego iKazimierza Krajew-
skiego wynika, e wobwodzie Wysokie Mazowieckie tylko wlutym imarcu 1945r. zlikwido-
wano 46 osb
13
. Wrd nich byy take osoby zastrzelone, jak si okazao, przez pomyk
14
.
Metody pracy podziemia nie zmieniy si od czasw okupacji niemieckiej zmieni si
tylko przeciwnik. Osytuacji wregionie informoway meldunki wywiadu. Wedug badaczy
tematu: [...] wwikszoci meldunki te byy b. oglnikowe inierzadko nie przedstawiay
poza stwierdzeniem odonosicielstwie adnych dowodw, adnej bezporedniej winy. Nie-
mniej jednak na podstawie dokumentw ustalono likwidacj b. niebezpiecznych agentw
gestapo, andarmerii iAbwehry
15
. Wczasie okupacji niemieckiej liczba wyrokw wyko-
nanych przez AK bya najwysza wobwodzie wysokomazowieckim izambrowskim, przy
czym skazywane byy nie tylko osoby wsppracujce zNiemcami znaczn ich cz
stanowili ci, ktrzy wspierali wadz sowieck wlatach 19391941, faktyczni idomnie-
mani agenci NKWD
16
. Ze wzgldw zasadniczych nie udao si dotychczas ustosunkowa
do poszczeglnych wyrokw, niemniej jednak ju obecnie mona powiedzie, e wiele
osb zostao zlikwidowanych na podstawie nieuzasadnionych zarzutw, awicej na pod-
stawie nierzadkiego zaatwiania porachunkw osobistych rkami czonkw organizacji.
Oglnie za taki stan odpowiedzialni byli oficerowie informacyjni dziaajcy wobwodach,
ktrzy wwypadku pewnych ustale swoich wsppracownikw niezbyt wnikliwie ustosunko-
wywali si do meldunkw kontrwywiadowczych
17
.
Jedna zgoniejszych spraw wregionie omyskim zpierwszych dni wolnoci doty-
czya egzekucji Mordechaja iIcka Dorogojw, ktrzy zginli 28 stycznia 1945r. zrki
Antoniego Kosmaczewskiego mieszkaca Radziowa. Podczas procesu Kosmaczewski
twierdzi, e zgod na wykonanie wyroku na Dorogojach uzyska od swego przeoonego
zAK. Jego sowa potwierdzaj meldunki likwidacyjne za luty (z 28 marca 1945r.), m-
wice otym, e obu Dorogojw zagraajcych pracy organizacji szpicli sowieckich
zlikwidowa patrol AK. Meldunki podpisali: mjr Jan Tabortowski Bruzda ipor. Franci-
szek Warzyski Wawer
18
. Ale faktem jest te, e Kosmaczewski wraz zZygmuntem Skrodz-
kim latem 1941r. zabili Dor Dorogoj, crk Mordechaja isiostr Icka. Kosmaczewski
by moe ba si, e ojciec ibrat dziewczyny bd prbowali pomci jej mier takie
pogoski dotary do niego po wyjciu obu Dorogojw zukrycia
19
. Jaka bya wic faktyczna
przyczyna ich mierci: wsppraca zSowietami czy pogrki pod adresem Kosmaczewskie-
go trudno stwierdzi zca pewnoci. Wydaje si, e raczej to drugie.
W wyniku akcji przeprowadzonej przez polskie podziemie wSokoach zgino wsumie 7osb
narodowoci ydowskiej. Wrd nich bya 4-letnia dziewczynka i13-letni chopiec. Wakcji
uczestniczyy dwa oddziay: jeden pod dowdztwem Kazimierza Kamieskiego, drugi dowo-
12
Ibidem, s. 711.
13
K. Krajewski, T. abuszewski, Biaostocki Okrg AK-AKO. VII 1944 VIII 1945, Warszawa
1997, s. 240241.
14
Na pewno bya jedna taka ofiara (ibidem, s. 240), agdyby uwzgldni wydarzenia
wSokoach to wicej.
15
J. Figura, Z. Gwozdek, Stan iperspektywa bada nad biaostockim okrgiem ZWZ/AK,
Rubiee 1992, nr 1, s. 15.
16
Ibidem.
17
Ibidem.
18
A. Bikont, My zJedwabnego..., s. 296298, 349350.
19
Ibidem, s. 297.
79 79 79 79 79
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
dzony przez Karola Gasztofta
Zemst, bdcego wlutym
1945r. dowdc rejonowe-
go patrolu partyzanckiego
20
.
Przebieg wydarze wSo-
koach znany jest gwnie
zdwch rde ze zoonej
wpadzierniku 1945r. rela-
cji Michaa Majka, mieszka-
ca Sok narodowoci ydow-
skiej, oraz zzezna Kazimierza
Kamieskiego, zoonych
w1953r. Owydarzeniu tym
wspominaj take meldunki
zarwno polskiego podziemia,
jak iPUBP wWysokiem Ma-
zowieckiem wtych materia-
ach jednak, poza oglnymi
informacjami oliczbie ofiar,
nie ma szczegw dotycz-
cych przebiegu zajcia.
Wedug Michaa Majka
wsobot 17 lutego 1945r.
wmieszkaniu przy ul. Mazo-
wi ecki ej 32 wSoko ach
przebywao ok. 20 ydw
wrnym wieku. Dom nale-
a do Mordechaja Suraskie-
go. Pocztkowo zajmowa go
sowiecki pukownik Dobro-
yn, ktry dziesi dni wczeniej zrezygnowa zniego na rzecz trzech ydowskich rodzin
wsumie zamieszkao wnim dwanacie osb. Wspomniane wyej 20 osb spotkao si,
aby witowa otrzymanie mieszkania, atake by uczci powrt Dawida Kaszczewskiego
(kilka dni wczeniej wrci do Sok zobozu) oraz zarczyny Benjamina Rachlewa zSok
iBasi Wajnsztajn ze wicienin. Ta ostatnia take wrcia zobozu koncentracyjnego.
Zebrani grali wkarty, rozmawiali, kobiety przygotowyway wkuchni kolacj. Jak twierdzi
Majek, nagle wszed do kuchni wsaty mczyzna wwojskowym mundurze, zbroni
wrku. Jeden zydw zacz krzycze, e przyszli bandyci, uciek do ssiedniego pokoju
izamkn drzwi. Polak otworzy ogie, zabijajc Dawida tego, Basi Wajnsztajn i4-letni
Tolk ytawer. Kto strci lamp naftow, wybuch poar. Dziki temu, e bro napast-
nika si zacia, cz zebranych zdoaa uciec przez okno idrzwi frontowe. Mimo to byy
dalsze ofiary: wssiadujcym zkuchni pokoju zastrzelono 20-letniego Szamaja Litwaka
(schowa si pod kiem) ipostrzelono Dawida Kaszczewskiego, ktry zmar kilka dni
pniej wszpitalu. Dwudziestodwuletnia Szajna Olszak zostaa zastrzelona ju poza do-
20
K. Krajewski, T. abuszewski, upaszka, Mot, Huzar..., s. 710711.
F
o
t
.

M
.

M
a
r
k
i
e
w
i
c
z
Pomnik powicony Kazimierzowi Kamieskiemu Huzarowi
Nowe Piekuty
80 80 80 80 80
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E

21
AIH, Zeznanie Michaa Majka... Zob. take: Michael Maik, Deliverance. The Diary of
Michael Maik, Israel 2004, s. 229235.
22
Wedle meldunku kierownika PUBP wWysokiem Mazowieckiem por. Zasztofta napastni-
kw byo 12 trzech weszo do mieszkania, pozostali byli na zewntrz (AIPN Bi, 045/1773,
Meldunki szefa PUBP wWysokiem Mazowieckiem do szefa WUBP wBiaymstoku za lata 1945
1947, Meldunek dodatkowy, k. 3).
23
AIPN, WSR wWarszawie, 216/53, t. 1, Akta sprawy K. Kamieskiego, Protok przesu-
chania K. Kamieskiego, k. 37, 107108.
24
J. Zieleniewski, Raporty wywiadu AK-AKO-WiN Obwodu Wysokie Mazowieckie wOkrgu Bia-
ystok 19441947, Biaystok 2001, s. 63; AIPN Bi, 045/1773, Meldunki szefa PUBP wWysokiem
Mazowieckiem do szefa WUBP wBiaymstoku za lata 19451947, Meldunek dodatkowy, k.4.
25
AIPN Bi, 045/1773, Meldunki szefa PUBP wWysokiem Mazowieckiem do szefa WUBP
wBiaymstoku za lata 19451947, Meldunek dodatkowy, k. 4.
26
J. Zieleniewski, Raporty..., s. 62.
27
Ibidem, s. 61, 6364.
28
Michael Maik, Deliverance, s. 235.
mem przez kogo zobstawy pilnujcej budynku. Ostatni ofiar by trzynastoletni Szyjke
Litwak, brat Szamaja
21
.
Zeznanie Kazimierza Kamieskiego koncentruje si na nieco innych wtkach tej spra-
wy. Huzar nie wypiera si swej obecnoci wSokoach 17 lutego 1945r. Jak twierdzi,
tego dnia, kiedy wraca ze swoim oddziaem zKobylina, spotka czteroosobowy oddzia
samoobrony dowodzony przez Karola Gasztofta Zemst, udajcy si wanie do Sok,
aby tam dokona likwidacji jednej osoby narodowoci ydowskiej. Zemsta mia zwrci
si do Huzara zprob, aby take uczestniczy wakcji. Jak utrzymywa Huzar, nie po-
zna ani nazwiska osoby, ktra miaa zgin, ani powodu likwidacji. Do Sok jednak po-
szed razem ze swoim oddziaem wskadzie: Jzef Wierzbicki Szczygie, Stanisaw Szym-
borski Redos, Antoni Jaboski Nur, Stanisaw upiski Wsal (Wsacz) iEugeniusz
Kotowski Grony. Wsumie do Sok udao si wic 10 onierzy podziemia
22
. Oddzia
Huzara zaj si obstawieniem posterunku MO. Zemsta ze swoj grup dokona li-
kwidacji kilku osb narodowoci ydowskiej, ktrych nazwiska nie s mi znane zezna
Kamieski. Zaraz po akcji oba oddziay opuciy miasteczko. Wdrodze powrotnej Ze-
msta mia opowiedzie Huzarowi, e wmieszkaniu, do ktrego weszli, bya wiksza
grupa osb, ajedna znich rzucia si na wchodzcych zsiekier, wzwizku zczym za-
strzelili wszystkich tam obecnych
23
.
Osoby, ktrym udao si uciec Anna Fogeneszt iAron Somkiewicz natychmiast
zawiadomiy onapaci milicj. Po tych wydarzeniach aresztowano kilkunastu mieszkacw
Sok
24
. Do aresztu trafio rwnie trzech milicjantw: Mieczysaw Polakiewicz, Micha My-
narczuk iZygmunt Dbrowski, ktrzy jak stwierdzono wysani na miejsce napaci, na
widok bandy uciekli zamiast interweniowa; zaaresztowano rwnie mieszkaca wsi Ka-
mioki-Piotrowita Aleksandra Jabonowskiego, ktry mia odgraa si, mwic pod adre-
sem ydw: My was wszystkich podusimy, jak przyjdzie czas
25
. Ze stanowiskiem poe-
gna si komendant posterunku milicji Franciszek Kaszper, ktremu udzielono nagany, po
czym przeniesiono do plutonu ekspedycyjnego, utworzonego wcelu zwalczania band
26
.
Do miasteczka przyjechao kilkunastu sowietw, ktrzy mieli zapewne obserwowa dal-
szy ewentualny rozwj wydarze. Dziesi dni po dramatycznym zajciu ofiary napaci zo-
stay pochowane
27
. Pozostali ydzi na polecenie Wojewdzkiego Komitetu ydowskiego
przenieli si do Biaegostoku
28
.
81 81 81 81 81
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
K KK KKAZIMIERZ AZIMIERZ AZIMIERZ AZIMIERZ AZIMIERZ K KK KKRAJEWSKI, RAJEWSKI, RAJEWSKI, RAJEWSKI, RAJEWSKI, T TT TTOMASZ OMASZ OMASZ OMASZ OMASZ ABUSZEWSKI, ABUSZEWSKI, ABUSZEWSKI, ABUSZEWSKI, ABUSZEWSKI, OBEP W OBEP W OBEP W OBEP W OBEP WARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA ARSZAWA
PRZEJMOWANIE STRUKTUR
OBSZARU WARSZAWSKIEGO AK
PRZEZ BIAOSTOCKI
OKRG AK-AKO-WIN
Struktury ZWZAK na terenie Warszawy iwojewdztwa warszawskie-
go naleay wlatach okupacji niemieckiej do najsilniejszych inajspraw-
niej funkcjonujcych ogniw pionu wojskowego Polskiego Pastwa Pod-
ziemnego wskali caego kraju. Jednak po tzw. wyzwoleniu poakowskie
podziemie niepodlegociowe wtym regionie nie odegrao roli na mia-
r swych dawniejszych moliwoci. Zoy si na to szereg przyczyn.
Klska Powstania Warszawskiego, olbrzymie straty osobowe poniesione podczas dziaa
wWarszawie oraz daleko posunita dekonspiracja wtych obwodach Obszaru Warszawskie-
go, ktre wszerokim zakresie wykonay rozkaz dotyczcy akcji Burza, atake sowieckie
represje sprawiy, e na przeomie 1944 i1945 orodki dowdcze AK na terenie wojewdz-
twa warszawskiego zostay wznacznym stopniu zdezorganizowane, niekiedy wrcz rozbite.
W efekcie wspomnianych procesw przestaa istnie najsilniejsza wskali kraju organizacja
terenowa AK, ana jej miejsce powsta zorganizowany zduym opnieniem Warszawski Okrg
Delegatury Si Zbrojnych (czerwiec 1945r.), ktry nie zdoa nigdy wpeni odzyska terenu.
Jest zastanawiajce, dlaczego jedna znajsilniejszych do niedawna struktur AK nie bya wsta-
nie wprowadzi do Zrzeszenia WiN powaniejszych si. Zaistnia sytuacj naley oceni jako
kompletn porak Zrzeszenia na odcinku warszawskim. Na niepowodzeniu dziaa orga-
nizacyjnych WiN wwojewdztwie warszawskim zawaya wznacznym stopniu wielomiesicz-
na przerwa wcigoci pracy, brak kontaktu poakowskiego centrum zterenem inieodtworze-
nie na czas porednich struktur dowdczych. Sam program Zrzeszenia nie by te atrakcyjny
dla ludzi, ktrzy chcieli kontynuowa wojskowe formy konspiracji. Wefekcie woleli oni podpo-
rzdkowa si ssiednim okrgom WiN bdcym wistocie kontynuacj Okrgw AK (wcznie
zzachowaniem dawnych form dziaalnoci), lub tworzy nowe struktury organizacyjne nawi-
zujce do tradycji AK takie jak lokalne ogniwa Ruchu Oporu Armii Krajowej (ROAK).
W tym procesie przejmowania iorganizowania na nowo pozostaoci struktur b. Obsza-
ru Warszawskiego AK wybitn rol odegra Biaostocki Okrg AKO-WiN. Przej on bo-
wiem pozostaoci a czterech obwodw b. AK ztego terenu (Ostrw Mazowiecka, W-
grw, Radzymin iPutusk), za jego wpywy organizacyjne rozcigny si na kilka dalszych
obwodw. Dla porwnania mona doda, e ssiadujcy zObszarem Warszawskim AK
od wschodu Lubelski Okrg WiN przej dwa obwody (Siedlce iGarwolin).
Obwd Ostrw Mazowiecka krypt. Osty, cakowicie zdezorganizowany po stratach wakcji
Burza ipierwszych sowieckich represjach, ju jesieni 1944r. nawiza pierwsze kontakty
zBiaostockim Okrgiem AK iw efekcie wlutym nastpnego roku podporzdkowa mu si
(w ramach AKO). Wtym czasie jego stan organizacyjny by wrcz dramatyczny zmniejszy
82 82 82 82 82
D
O
K
U
M
E
N
T
Ysi ponad dwudziestokrotnie wstosunku do stanu z1944r. Dziki niezwykle ofiarnej pracy
swego komendanta kpt. Stanisawskiego zosta jednak odbudowany ido biaostockiego
WiN-u wszed jako struktura stosunkowo silna liczca kilkuset zaprzysionych czonkw
sieci terenowej idysponujca nawet trzema grupami-oddziaami partyzanckimi (uywa ww-
czas kolejno kryptonimw Omsk iOtylia). Wlipcu 1946r. kierownictwo obwodu prze-
jte zostao przez por. Hieronima Piotrowskiego Jura, wybitnego kresowego partyzanta
ikonspiratora (ostatnia funkcja: prezes Obwodu Soklsko-Biaostockiego WiN).
Za porednictwem obwodu ostrowskiego Komendzie Okrgu Biaystok, ju wramach
Zrzeszenia WiN, podporzdkoway si pozostaoci obwodw Wgrw iRadzymin (w struktu-
rze organizacji radzymiskiej biaostockiemu WiN podporzdkowaa si take poakowska
grupa partyzancka ysego). Nie tworzyy one jednak odrbnych struktur obwodowych, ado
biaostockiego WiN wchodziy jako lune placwki rozrzucone na duym terenie, podlege
obwodowi ostrowskiemu (w przypadku powiatu radzymiskiego byy to cztery placwki).
Inna bya droga do biaostockiego WiN poakowskiego Obwodu Putusk (krypt. Na-
rwik). Wpoowie 1945r. wszed on wskad najwikszej struktury organizacyjnej zde-
centralizowanej, lokalnej organizacji niepodlegociowej wystpujcej pod nazw Ruch
Oporu Armii Krajowej (ROAK). Struktur t by dowodzony przez Stanisawa Roka Prze-
boja Inspektorat Mazowiecki ROAK (niekiedy okrelany, niezbyt trafnie, jako okrg).
Obejmowa on obwody: Mawa, Przasnysz, Makw Mazowiecki iPutusk. Oprcz si znaj-
dujcych si wkonspiracji, liczcych po kilkuset ludzi wkadym obwodzie, dysponowa
oddziaami samoobrony, majcymi charakter oddziaw dyspozycyjnych lub staych oddzia-
w partyzanckich (m.in. oddziay: Burzy, Jea, Orzyca, Wulkana, Skowronka
cznie ponad 140 onierzy). Inspektorat Mazowiecki ROAK funkcjonowa jako jednost-
ka zupenie samodzielna, nieposiadajca cznoci zkierownictwem Zrzeszenia WiN. Wlip-
cu 1946r. Przebj nawiza kontakt zmjr. Edwardem Filochowskim Sanem, komen-
dantem (prezesem) jednego zinspektoratw wchodzcych wskad Biaostockiego Okrgu
WiN. Oficer ten podj dziaania majce doprowadzi do podporzdkowania Inspektoratu
Mazowieckiego ROAK dowdztwu Obszaru Centralnego Zrzeszenia WiN. Oile kontak-
ty Przeboja zmajorem Sanem mogy mie charakter konstruktywny irokujcy nadzieje
na przyszo, otyle kontakt zprzedstawicielem Obszaru Centralnego, zlokalizowany przez
UB, zakoczy si kompletn katastrof. Przebj, ktry przyjecha na spotkanie organiza-
cyjne do Warszawy, zosta aresztowany. Mimo dzielnej postawy okazywanej wledztwie
rozpracowano go przez agentw podstawionych mu do celi. Wefekcie komenda inspekto-
ratu zostaa rozbita. Wsypa rozszerzya si na Obwd Putusk, ktrego komendant ikilku-
dziesiciu onierzy wpado wrce UB. Inspektorat przesta funkcjonowa jako zwarta jed-
nostka organizacyjna. Obwody Makw Mazowiecki iPrzasnysz kontynuoway dziaalno
samodzielnie do czasu amnestii 1947r., przy czym ich aktywa organizacyjne bya przejmo-
wane przez bardziej dynamiczny XVI Okrg NZW.
Pozostaa na wolnoci kadra obwodu putuskiego ROAK podja przygotowania do odbicia
swych towarzyszy broni, przetrzymywanych wwizieniu wPutusku. Nie majc wystarczajcych
si do wykonania tej operacji, nawizaa kontakt zssiednim Obwodem WiN Ostrw Mazo-
wiecka. Operacja zostaa przeprowadzona wlistopadzie 1946r. przez oddzia partyzancki WiN
Przelotnego zObwodu Ostrw igrup bojow Obwodu Putusk. Pomylny kontakt, zako-
czony zwycisk akcj wpiknym stylu, doprowadzi wperspektywie do podporzdkowania si
putuskiego ROAK, za porednictwem Komendy Obwodu WiN Ostrw Mazowiecka, Komen-
dzie Biaostockiego Okrgu Zrzeszenia WiN jako obwd okryptonimie Paulina.
83 83 83 83 83
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Tak znaczna rozbudowa ostrowskiej konspiracji WiN spowodowaa konieczno wpro-
wadzenia szeregu wewntrznych podziaw tej wyjtkowo rozlegej struktury terenowej.
Wkorespondencji pomidzy komend inspektoratu Bernard (OstrokaOstrwZambrw)
aobwodem Otylia pojawiaj si wzmianki ozatrzymaniu nowych, przejtych terenw,
atake okoncepcji budowy Wielkiego Obwodu.
W ramach inspektoratu Bernard putuscy konspiratorzy dotrwali do amnestii 1947r.,
kiedy to na rozkaz majora Sana ujawnili si wzorganizowany sposb, koczc sw
dziaalno niepodlegociow (niektrzy znich powrcili do lasu wpniejszym okre-
sie, wepchnici tam ponownie przez UB; jednak ich dziaalno nie wizaa si ju ze
Zrzeszeniem WiN).
Znaczce wizi zaistniay take midzy Biaostockim Okrgiem AK-AKO-WiN ako-
mend poakowskiego Obwodu Sokow Podlaski. Ju wgrudniu 1944r. nawizaa ona
wraz zKomend Obwodu Wgrw kontakt zppk. W. Liniarskim Mcisawem. Ten
wybitny dowdca konspiracji niepodlegociowej, wobec sygnalizowanego przez ni braku
kontaktu zkomendami: Podokrgu Wschodniego iObszaru Warszawskiego, zamierza
postawi obwd na nogi ialbo przekaza go warszawskiemu centrum dowdczemu,
albo podporzdkowa go sobie, tak jak uczyni to zOstrowi Mazowieck. Zamiar ten nie
zosta jednak zrealizowany, cho wiele oznak wskazuje na wczesne bliskie wizi konspira-
cji sokoowskiej zOkrgiem Biaostockim (np. wiosn 1945r. jeden zjej oddziaw ope-
rowa wsplnie zoddziaami AKO za Bugiem, na terenie powiatu Bielsk Podlaski, odnoto-
wujc kilka spektakularnych sukcesw wwalce zsiami resortu bezpieczestwa). Ostatecznie
jednak Komenda Obwodu Sokow Podlaski, nie podporzdkowawszy si biaostockiemu
centrum dowdczemu, ogosia zakoczenie dziaalnoci wlecie 1945r. podczas zarz-
dzonej przez DSZ operacji rozadowywania podziemia. Pomimo to cz kadry dowd-
czej ionierzy obwodu pozostaa wkonspiracji wystpujc pod szyldem WiN, mimo i
wydawao si, e nie ma wwczas kontaktu zadn wysz struktur tej organizacji. Wefekcie
zkocem lata 1946r. pozostaoci wspomnianego obwodu zostay podporzdkowane
dowdcy 6. Brygady Wileskiej kpt. W. ukasiukowi Motowi jako rezerwa organiza-
cyjna 6. Brygady wystpujca pod kryptonimem Jezioro, atym samym eksterytorialne-
mu Okrgowi Wileskiemu AK (pierwszym dokumentem, zktrego jednoznacznie wynika
podporzdkowanie poakowskiej konspiracji wpow. sokoowskim, jest sprawozdanie za li-
stopad 1946r. z9 grudnia tego roku, ktre publikujemy jako aneks nr III). Pozostaoci
aktyww Obwodu Jezioro weszy w1949r. wskad sieci terenowej podlegajcej ostat-
niemu dowdcy 6. Brygady Wileskiej AK kpt. Kazimierzowi Kamieskiemu Huzarowi,
ktrego oddziay istruktury obejmoway szereg powiatw po obu stronach Bugu (ju w1946r.
rozszerzy swj teren dziaalnoci na powiat sokoowski, dokonujc tam dalekich wypa-
dw). Ostatecznie oddziay isiatka konspiracyjna Huzara zostay rozbite przez UBP do-
piero wpocztku lat pidziesitych wwyniku prowokacji tzw. V Komendy WiN.
Znaczce sukcesy poakowskiej konspiracji biaostockiej ilubelskiej na obrzeach bye-
go Obszaru Warszawskiego AK wizay si zapewne zpotrzeb kontynuowania walki przez
znaczn cz onierzy Armii Krajowej zterenu Mazowsza. Potrzebie tej nie odpowiada
zupenie model organizacyjny oferowany przez centralne ogniwa Zrzeszenie WiN, nasta-
wione na dziaalno spoeczn. Wrzeczywistoci oferta Okrgu Biaystok dotyczya zu-
penie innego WiN ni ten zaplanowany wdokumentach statutowych Zrzeszenia. WiN
biaostocki ilubelski by bowiem nadal konspiracj wojskow, anie konspiracyjnym zrze-
szeniem obywatelskim.
84 84 84 84 84
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Dokumenty dotyczce przejcia przez Biaostocki Okrg AK-AKO Obwo-
du Ostrw Mazowiecka, wchodzcego uprzednio wskad Podokrgu
Wschodniego Obszaru Warszawskiego AK
1
6 lutego 1945r., Meldunek p.o. Komendanta Obwodu Ostrw Mazowiec-
ka do Komendanta Okrgu AK-AKO Biaystok, informujcy ostanie orga-
nizacyjnym Obwodu igotowoci podporzdkowania si jego rozkazom
6 II 1945
Ksiyc
1
Dyrektor
2
Obwd Oset
3
jest podzielony na 5 orodkw: Imiasto Ostrw, II Brok
Makinia, III gm[iny] Porba, Braszczyk, IV Dugosiodo, Wsewo, V gm[iny]
Czerwin iGoworowo. Orodek IV iV prawie cakowicie byy wysiedlone,
czciowo przez Niemcw, aw wikszej czci przez sowietw iz powodu
zdrady kom[endanta?] orod[ka] III, V NKWD przeprowadzio masowe aresz-
towania, gdzie ibyy komendant obwodu Kowal pad ofiar. Komendan-
ta IV or[odka] te aresztowano, orodek III by prawie cakowicie rozoony
przez Niemcw do Burzy. Straty wludziach te ponis Iorodek, najlepiej
przedstawia si orodek II. Oficerw czynnych razem ze mn jest dwch,
reszta to podoficerowie iszeregowi, no isporo sympatykw wrd inteli-
gencji iurzdnikw, ktrzy obecnie zajmuj posady. Do obsady odpowie-
dzialnych stanowisk brak oficerw lub odpowiednich ludzi; aby uchroni
[si] od aresztowania duo ludzi przyszo si wyprawi na inne obwody.
Obecnie egzystuje orodek II, orodek Iniedawno straci swego komendan-
ta Grzesia
4
zpowodu aresztowania, wic trzeba znowu dziur ata. Na
orodkach III, IV, V zacza si praca organizacyjna, ale brak ludzi do niej.
Czynnych czonkw AK na obwodzie mona liczy okoo 100.
Rezerw finansowych obwd nie posiada adnych, ostatnie resztki zo-
stay rozchodowane wgrudniu 1944r.
cznoci zKsigarni
5
, nie patrzc na starania, obwd nie posiada
od dwch miesicy izgodnie zpoleceniem ustnym dyrektora przywiezio-
nym przez oficera cznikowego Tyczk
6
, abym wrazie czego zwrci si
ANEKS I
1
Ksiyc kryptonim Komendy Biaostockiego Obszaru AK wdokumencie uyty niepra-
widowo, gdy wystawcy dokumentu chodzio oKomend Biaostockiego Okrgu AK.
2
Dyrektor uywane wWarszawskim Obszarze AK formalne oznaczenie komendanta
struktury organizacyjnej AK, wtym przypadku chodzio okomendanta Okrgu AK Biaystok.
3
Oset, Oset-35, kryptonim Obwodu AK Ostrw Mazowiecka.
4
Grze N.N.
5
Ksigarnia kryptonim Podokrgu Wschodniego Warszawskiego Obszaru AK.
6
Por. Edward Nowicki Tyczka, oficer cznoci wKomendzie Obwodu AK Ostrw Mazo-
wiecka, aresztowany przez NKWD wgrudniu 1944r., 9 II 1945r. skazany na kar mierci
przez WSG wWarszawie istracony wtrzy dni pniej.
85 85 85 85 85
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
do ssiedniego Okrgu. Polecenie to otrzymaem wgrudniu iobecnie do-
wiedziaem si oaresztowaniu dyrektora Ksigarni, wic ztych powo-
dw zwrciem si do Pana Dyrektora Ksiyca oprzyjcie powierzone-
go mi obwodu, prosz oopiek irozkazy.
p.o. K[omendanta] O[bwodu] Stanisawski
7
rdo: d. CA MSW, D/39, obecnie wAIPN, rkps.
2
28 lutego 1945r., Pismo komendanta Obwodu Ostrw Mazowiecka do
Komendy Okrgu Biaystok dotyczce szczegw przejmowania dowo-
dzonej przez niego struktury przez Inspektorat XIV (Mazowiecki)
K[omenda] O[bwodu] Oset
28 2 [19]45
Nr 6
K[omenda] O[krgu] Bekas
8
Zgodnie zzarzdzeniem Obyw[atela] Pilicy
9
przesyam pismo K[omen-
dy] O[bwodu] Oset przez Waleta
10
.
Obywatel Pilica. Uprzejmie prosz [o] wysanie ponaglenia do Inspek-
tora XIV wsprawie wyznaczenia terminw spotkania Komendantowi Ob-
wodu Oset. Pragn nadmieni, e wdrodze powrotnej tj. 22 2 [19]45r. wy-
saem wtej sprawie przez obwd Kruka
11
(byy obwd Kaliny
12
) pismo,
na ktre do dnia dzisiejszego nie ma odpowiedzi.
K[omenda] O[bwodu] Oset nawizaa czno ze swym oddziaem
lenym, ktry we wrzeniu [1944r.] zdekonspirowany musia przyj do armii
7
Kpt. Stanisaw Staniszewski (?) Stanisawski Bomba, Stanisawski, od listopada 1944r.
p.o. komendanta Obwodu AK Ostrw Mazowiecka, podporzdkowa dowodzon przez siebie
struktur komendantowi Obwodu AK-AKO Biaystok. Nastpnie kierowa ni wramach Biaostoc-
kiego Okrgu Zrzeszenia WiN. Kompletnie rozbity izdezorganizowany Obwd Ostrw Mazowiec-
ka AK-AKO-WiN ponownie rozbudowa idoprowadzi do wysokiej sprawnoci organizacyjnej.
Odwoany ze swego stanowiska wczerwcu 1946r., zosta skierowany przez Komend Biaostoc-
kiego Okrgu WiN do pracy na terenie b. Prus Wschodnich. Aresztowany przez UB, zgin wledz-
twie, nie wydawszy nikogo.
8
Bekas kryptonim Okrgu AK Biaystok.
9
Ppk Bartomiej W. ciegienny Pilica, Las, szef sztabu Okrgu AK-AKO Biaystok.
10
Walet N.N.
11
Kpt. Ferdynad Tokarzewski Kruk, komendant Obwodu AK-AKO Zambrw, aresztowany
przez UB wlipcu 1945r.
12
Kpt./mjr Kazimierz Malinowski Jaxa, Kalina, komendant Obwodu AK Zambrw,
w1944r. szef uzbrojenia wKomendzie Okrgu AK Biaystok, wpniejszym okresie tajny wsp-
pracownik Gwnego Zarzdu Informacji WP krypt. Sikorka.
86 86 86 86 86
D
O
K
U
M
E
N
T
Yberlinga [sic!]
13
. Obecnie tene oddzia zoficerami ukrytymi wswym gronie,
wpenym umundurowaniu iuzbrojeniu, czeka na nasze rozkazy. Nadmie-
niam, e oddzia utrzymuje cis czno zoddziaem partyzanckim Lu-
blin, ktry dziaa wzakresie wikszych likwidacji. Oddzia nasz liczy 124
ludzi, wtym 3 oficer[w] zawod[owych] i3 podoficer[w] zaw[odowych].
W zwizku zpowyszym Komenda Obwodu Oset oczekuje decyzji oraz
odpowiednich na ten cel funduszw.
/-/ Stanisawski
M.P. 28 2 [19]45 May
14
rdo: d. CA MSW, D/39, obecnie wAIPN, rkps.
3
20 lutego 1945r., Rozkaz komendanta Okrgu AKO Biaystok informuj-
cy opodporzdkowaniu poakowskiego Obwodu Ostrw Mazowiecka
Komenda Okr[gu] AK
Sarna
15
M.p. dnia 20 II [19]45r.
Nr. 6
Komendant obwodu Oset
Na meld[unek] zdnia 20 b.m. nadesanego przez kuriera ob[wodu] Ma-
ego zarzdzam
1. Obwd Oset podporzdkowuj do O[krgu] B[iaystok] Sarna,
Insp[ektorat] XIV
16
.
2. Sprawy organizacji cznoi it[ransport] p[oczty?] przeprowadzi
Insp[ektor] San
17
, ktry otrzyma jednoczenie wtej sprawie rozkazy. Ze swej
strony niezwocznie nawiza czno zInsp[ektorem] Sanem (przez
dawny obw[d] Kaliny.
3. K[omen]d[an]t obw[odu] Oset nr 35 przedstawi raport sytuacyjny
zpooenia wterenie obwodu jako ekspres do K[omendy] O[krgu] B[iay-
stok] drog przez Waleta. Ponadto wdrodze subowej przez Sana
13
Chodzi tu odu grup onierzy III batalionu 13. pp AK sformowanego wObwodzie
Ostrw Mazowiecka, ktrzy po cikich walkach prowadzonych wramach akcji Burza (Ja-
rzbka, Pecynka), cakowicie zdekonspirowani wobec Sowietw, zostali wcieleni do WP (ludo-
wego) wraz zdowodzcym nimi por. Alfredem Wieczorkiem Tatarem (dowdc OP Obwo-
du, anastpnie kompanii wIII/13. pp AK).
14
Stanisaw Bardon May, aresztowany przez UB 6 VII 1945r.
15
Sarna kryptonim Biaostockiego Okrgu AK.
16
Inspektorat AK-AKO obejmujcy obwody Zambrw iOstroka, aod lutego 1945r.
take Obwd Ostrw Mazowiecka.
17
Kpt./mjr Edward Filochowski San, komendant Inspektoratu XIV (Mazowieckiego) wBiao-
stockim Okrgu AK-AKO, anastpnie prezes inspektoratu obejmujcego ten sam teren (+ Ostrw
Mazowiecka, Wgrw, Radzymin iPutusk) wramach Biaostockiego Okrgu WiN. Ujawni in-
spektorat wtrakcie amnestii 1947r. Wpniejszym okresie aresztowany irepresjonowany.
87 87 87 87 87
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
inne wykazy obsad, ofic[erw], p[od]chor[ych], stanw. Zapotrzebowa-
nie na uposaenie, prac org[anizacyjn], zapomogi sumarycznie.
4. Przydzia gotwki na marzec zaley od przeprowadzenia pocze-
nia zSanem.
5. Obecnie przesyam 40 d[olarw] z[otych] (czterdzieci) jako zaliczk
na prac org[anizacyjn], ekwiwalent na luty br. Pokwitowanie odesa
do K[omendy] O[krgu] B[iaystok].
6. Wytyczne do pracy wedug zaczonego rozkazu Nr 10 zdnia 15 II
[19]45r. [i] odezw zdnia 1 X [19]44 (Nr 578) idn. 18 II [19]45r., ktre naley
rozprowadzi.
Za zgodn[o] Pilica Mcisaw
18
Otrzymuje do wyk[onania] Insp[ektor] San wg Pana raportw Pan
ma czno zOstem (Ostrw). Sprawa pilna. Przeprowadzi podporzd-
kowanie, ztym, aby ju nie przechodzi do okr[gu] Warszawa zrk do
rk, bo to byoby niepowane. Dziaa zinicjatyw.
Pilica
rdo: d. CA MSW, D/39, obecnie wAIPN, mps.
ANEKS II
Dokumenty dotyczce przejcia przez Biaostocki Okrg WiN Obwodu
Putusk, wchodzcego uprzednio wskad Inspektoratu Mazowieckiego ROAK.
4
16 listopada 1946r., Pismo informujce Andrzeja Bohomolca opowie-
rzeniu mu przez Komend Okrgu WiN Biaystok funkcji p.o. prezesa Obwo-
du WiN Przasnysz
Otylia
19
16 XI 1946r.
Ob. Olbrych
20
18
Ppk Wadysaw Liniarski Mcisaw, komendant Okrgu AK-AKO-WiN Biaystok. Aresz-
towany wlipcu 1945r.
19
Otylia kryptonim Obwodu WiN Ostrw Mazowiecka (wczeniej Oset iOmsk).
20
Aleksander Bohomolec Olbrych, oficer Komendy Obwodu Biaystok, wlistopadzie
1946r. wyznaczony przez prezesa inspektoratu Bernard Okrgu WiN Biaystok na funkcj
p.o. prezesa, anastpnie prezesa Obwodu WiN Putusk (krypt. Narwik, Narew iPauli-
na). Aresztowany przez UB wstyczniu 1947r. zaama si wledztwie izosta pozyskany jako
agent okrypt. Cichy. Po sfingowanej ucieczce usiowa na polecenie resortu przej funk-
cj szefa prezesa inspektoratu Bernard, agdy si to nie powiodo prezesa Obwodu Pau-
lina. Tylko uzasadnionej nieufnoci p.o. prezesa Obwodu Paulina, Zygmunta Dbkowskie-
go Kryma, Orki, ktry nie dopuci Olbrycha do ponownego objcia obowizkw, putuska
konspiracja zawdzicza uniknicie rozszerzenia si styczniowej wsypy.
88 88 88 88 88
D
O
K
U
M
E
N
T
YPo widzeniu si zp.o. inspektorem Adamem
21
wdniu dzisiejszym, ten
owiadczy mi ipoleci mi zakomunikowa, i Pan wcigu miesica otrzy-
ma nominacj na Prezesa Obwodowego, ado czasu otrzymania nomina-
cji zobowizany jest Pan do penienia funkcji Prezesa Obwodowego.
Ma Pan przede wszystkim zorganizowa siatk. Wszelkie pisma iinstruk-
cje otrzymywa Pan bdzie znaszego Inspektoratu przez Obwd Otylia.
Pan Inspektor Adam chcia osobicie si zpanem widzie isprawy
organizacji Obwodu ipracy na nim omwi, lecz zwiny cznikw Okr-
gowych nie byem wstanie Pana znim skontaktowa.
Franek
22
Mohort
23
rdo: AIPN BU, 0255/55, k. 41.
5
25 listopada 1946r., Rozkaz p.o. prezesa inspektoratu WiN Bernard in-
formujcy Aleksandra Bohomolca opowierzeniu mu, zramienia Biaostoc-
kiego Okrgu WiN, funkcji p.o. prezesa Obwodu Putusk
Bernard
24
M.p. 25 XI [19]46r.
Ob. Olbrych
Przedoyem wniosek do Komendy Obszaru
25
[powinno by: Okrgu]
wniosek ozatwierdzenie Pana na stanowisko Prezesa Obwodu Putusk inie
ulega wtpliwoci, e wniosek ten zostanie pozytywnie zaatwiony.
Wobec tego prosz przystpi do pracy organizacyjnej na tym terenie
zgodnie zrozkazami iwytycznymi obowizujcymi nasze obwody, odpi-
sy ktrych otrzyma Pan od p. Prezesa Otylii.
Otylia udzieli rwnie Panu pomocy we wstpnej pracy, zuatwieniem
przeprowadzenia akcji dochodowej, niezbdnej do zdobycia potrzebnych
dla kontynuowania pracy organizacyjnej funduszw wasnych, gdy
dotacje na ten cel od wadz przeoonych s niewystarczajce.
Do czasu wyznaczenia przez K[o]m[]d Obszaru nastpcy ob. Przeboja
26
21
Por. Aleksander Bednarczyk Adam, oficer Komendy Obwodu AK-AKO Ostroka, pre-
zes tego obwodu wZrzeszeniu WiN, jesieni 1946r., wokresie nieobecnoci kurujcego si
mjr. E. Filochowskiego Sana, sprawowa funkcj p.o. prezesa (inspektora) inspektoratu WiN
Bernard, poleg zrk UB 20 XII 1946r.
22
Franek N.N.
23
Mohort jeden zpseudonimw prezesa Obwodu WiN Ostrw Mazowiecka por. Hie-
ronima Piotrowskiego Jura.
24
Bernard kryptonim wchodzcego wskad Okru WiN Biaystok inspektoratu obej-
mujcego obwody: Ostroka, Zambrw, Putusk (od listopada 1946r.) oraz pozostaoci
struktur konspiracyjnych wpowiatach Wgrw iRadzymin.
25
Wydaje si, e nominacja bya zatwierdzana przez Okrg WiN Biaystok, anie przez
Komend Obszaru Centralnego Zrzeszenia.
26
Por. Stanisaw Roek Przebj, inspektor inspektoratu ROAK Mazowsze (obwody: Ma-
kw Mazowiecki, Przasnysz, Putusk), aresztowany wlipcu 1946r.
89 89 89 89 89
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
inawizania bezporedniej cznoci prosz korzysta ztrasy Otylii, do-
budowujc do tej trasy wasne odgazienia. Mam wraenie, e zostanie Pan
wkrtce wezwany na odpraw do K[o]m[en]dy Obszaru, wzgldnie wasne-
go Okrgu isprawy te zostan definitywnie uregulowane.
Raporty sytuacyjne prosz zestawia wg wzoru Otylii iprzesya je do
Bernarda wterminie do dnia 25 kadego m[iesi]ca.
Jako tymczasowy kryptonim Obwodu Putusk ustalam Paulina.
ycz powodzenia iszczcia wpracy
Serdeczne czoem!
Adam
rdo: AIPN BU, 0255/55, k. 65.
6
1 grudnia 1946r., Pierwszy rozkaz organizacyjny prezesa Obwodu WiN
Putusk wydany przez niego po objciu dowdztwa tej struktury znomina-
cji Komendy Okrgu WiN Biaystok
M.p. dnia 1 XII [19]46r.
Rozkaz nr 3
1. Na zastpc Prezesa Obwodowego Obwodu Narwik
27
wyznaczam
ob. Ork
28
.
2. Teren Obwodu Narwik dziel na dwanacie placwek nadajc im
nastpujce kryptonimy:
1. Woga
29
2. Nil
30
Orodek Arbuz
3. Pilica
31
4. Wisa
32
Penienie obowizkw Prezesa Orodka Arbuz powierzam ob. Mo-
drzewiowi.
5. aba
33
6. Odra
34
Orodek Banan
7. Dunaj
35
8. Warta
36
27
Narwik jeden zkryptonimw Obwodu ROAK, anastpnie WiN Putusk.
28
Orka jeden zpseudonimw p.o. prezesa Obwodu Putusk, Zygmunta Dbkowskiego.
29
Woga kryptonim placwki Wyszkw.
30
Nil kryptonim placwki Somianka.
31
Pilica kryptonim placwki Obryte.
32
Wisa kryptonim placwki Zatory.
33
aba kryptonim placwki Putusk.
34
Odra kryptonim placwki Winnica.
35
Dunaj kryptonim placwki Gzowo.
36
Warta kryptonim placwki Serock.
90 90 90 90 90
D
O
K
U
M
E
N
T
YPenienie obowizkw Prezesa Orodka Melon
37
powierzam ob. Ge-
deonowi
38
.
3. Zastpca Presesa Obwodowego wporozumieniu zprezesami orod-
kw wyznaczy prezesw placwkowych iprzedstawi mi do zatwierdzenia.
4. Na komendanta dywersyjnych patroli obwodowych wyznaczam ob.
Kun
39
po porozumieniu zzastpc Prezesa Obwodowego Ob. Ork. Nie
obsadzone stanowiska objte bd nastpnym rozkazem.
5. Czonkom organizacji, szczeglnie spalonym, zakazuj samowolne-
go szwendania si po terenie. Zalecam wstpienie do patroli dywersyj-
nych lub na wyznaczone przeze mnie stanowiska. Wszyscy, ktrzy podejm
si pracy organizacyjnej isumiennie bd si wywizywa znaoonych
obowizkw, otrzymaj cakowit opiek ipomoc materialn.
6. Zabraniam czonkom organizacji picia wdki, brania udziau wuro-
czystociach poczonych zlibacjami jak wesela, chrzciny izabawy.
Winnych za przekroczenie bd surowo kara.
7. Polecam wszystkim czonkom organizacji przygotowa sobie meliny
ischrony, ktre mog nam by potrzebne wnajbliszym czasie. Poza tym
zalecam pogbienie konspiracji wpracy. Naley pamita, i komuna,
UB, PPR, d do wyniszczenia nas, aobowizkiem naszym jest walczy,
przetrwa idotrwa do koca.
Prezes Obwodu
/-/ Olbrych
rdo: AIPN BU, 0255/55, k. 25.
ANEKS III
Przejcie Obwodu Sokow Podlaski przez 6 partyzanck Brygad Wi-
lesk AK
7
5 grudnia 1946r., Meldunek zpracy Obwodu Sokow Podlaski skiero-
wany do komendanta 6. Brygady Wileskiej AK
Dnia 5 XI[I] 1946r.
Do Kom[endanta] Pow[iatu] [sic!] Mota
40
37
Zniezrozumiaych wzgldw wmeldunku pominity zosta orodek okryptonimie Me-
lon, obejmujcy placwki: Nasielsk Dniepr, Gobie San, Kozowo Narew iKle-
szewo Niemen.
38
Gedeon wgrudniu 1946r. zosta aresztowany, ajego funkcj przej zdniem 22 XII 1946r.
Eugeniusz Szulc ubr (zim 1947r. zwerbowany przez PUBP Ostrw Mazowiecka jako agent).
39
Kuna N.N.
40
Por./kpt. Wadysaw ukasiuk Mot, wokresie okupacji onierz Obwodu AK Siedlce,
w1945r. wObwodzie AKO Bielsk Podlaski (jako dowdca plutonu izastpca dowdcy oddziau
partyzanckiego), wsierpniu 1945r. przyczy si do 5. Brygady Wileskiej AK mjr. upaszki, od
lutego zastpca, aod padziernika 1946r. komendant 6.partyzanckiej Brygady Wileskiej AK.
Najsynniejszy dowdca powojennej partyzantki na Podlasiu. Poleg wczerwcu 1949r.
91 91 91 91 91
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Raport wykonanych prac iakcji za miesic XI 1946r. na terenie obwodu
Jezioro
41
.
Komendanci Staww
42
na terenie obwodu Jezioro:
Staw I nie wyznaczony
Staw II
43
Ob. Sok
44
teren Karp
45
, Jesiotr, Lin
Staw III
46
Ob. Bk
47
sierant teren Oko, Kara, Rekin
Zastpca K[omendy] O[bwodu] Jezioro
Staw IV
48
Ob. Dbek plut[onowy] teren Po, Sum, Szczupak
Staw V
49
Ob. Ruczaj teren Miasto
Dokonane akcje:
Na terenie Staw I adnych.
na terenie Staw II 8 XI [19]46r. podjto gotwk zUrzdu Gm[iny]
Korczew pienidze podatkowe (36.000 z) przez K[omendanta] O[rodka]
Ob. Sokoa.
13 XII [19]46r. zlikwidowano dwch wKorczewie, pierwszego tajnego kon-
fidenta UB, mieszkaca Korczewa Demiaczuka Kazimierza, drugiego onie-
rza KBW grupy zSokoowa. Wczasie dochodzenia niniejszy sdzc, i ma do
czynienia zUB, przechwali si swymi czynami: Kaduszkiewicz Wadysaw.
Powysze likwidacje wykona O[bwodowy] P[atrol] [andarmerii]
50
.
Dnia 13 XI 1946r. O[bwodowy] P[atrol] [andarmerii] dokona rekwizy-
cji artykuw spoywczych wspdzielni Korczew, ktre rozdzielono dla
uytku O[bwodowego] P[atrolu] [andarmerii] iludzi wterenie.
Dnia 4 XI [19]46r. upomniano za kradzie drzewa zlasu Bartkw So-
bieszaczuk Zofi zam. wWyrozbach-Kownatach. Wykona O[bwodowy]
P[atrol] [andarmerii].
Na terenie Staw III dnia 6 XI [19]46r. zlikwidowano zodzieja komuni-
st Jachimczuka Stanisawa, zam. wCzekanowie gm. Jabonna, powyszy
[wyrok] wykona O[bwodowy] P[atrol] [andarmerii].
41
Jezioro kryptonim poakowskiego Obwodu Sokow Podlaski wokresie podporzd-
kowania dowdcy 6. Brygady Wileskiej AK (lato 19461950).
42
Staw oznaczenie orodka (struktury obejmujcej 23 gminy) wsokoowskim obwo-
dzie Jezioro, aresztowany przez UB istracony na mocy wyroku WSR wWarszawie.
43
Orodek Korczew wObwodzie Jezioro.
44
Stefan Strelus Sok, komendant Orodka Korczew wObwodzie Jezioro. Aresztowa-
ny przez UB, skazany na kar mierci istracony.
45
Karp ipozostae kryptonimy placwek niezidentyfikowane.
46
Orodek Sabnie wObwodzie Jezioro.
47
Sier. Wacaw Giziski Bk, komendant Orodka Jabonna wObwodzie Jezioro.
48
Orodek Kosw Lacki wObwodzie Jezioro.
49
Staw V Orodek obejmujcy teren miasta Sokow Podlaski wObwodzie Jezioro.
50
Obwodowy Patrol andarmerii (OP), dowodzona przez pchor. Adama Tutaka Znicza
partyzancka jednostka wsile druyny utworzona wsierpniu 1944r. na terenie Obwodu AK Soko-
w Podlaski wcelu wykonywania zleconych dziaa bojowych iutrzymywania porzdku wtere-
nie. OP zosta rozwizany po roku dziaalnoci, wsierpniu 1945r. Jednak wpniejszym okre-
sie komenda poakowskiego Obwodu Sokow Podlaski reaktywowaa t jednostk, ktra wraz
zcaym Obwodem Jezioro podporzdkowaa si kpt. W. ukasiukowi Motowi, wchodzc
jako samodzielny pododdzia wskad dowodzonej przez niego 6. Brygady Wileskiej AK.
92 92 92 92 92
D
O
K
U
M
E
N
T
Y5 XI [19]46r. obito batami baptyst Soch Franciszka, zam. kol[onia]
Jabonna.
5 XI [19]46r. ukarano Borysa Stanisawa ze wsi uzki 10 batw ipor-
banie wozu za kradzie drzewa budowlanego. Wykona O[bwodowy]
P[atrol] [andarmerii].
6 XI [19]46r. ukarano Panaszkiewicza Stanisawa za kradzie drzewa
zlasu, zam. Tchrznica, 10 batw iwyrbanie 4 szprych uwozu.
6 XI [19]46r. odjto konia Papliskiemu zkol[onii] Kupiatyn, ktrego so-
bie wym[ieniony] przywaszczy od znajomej Anny, celem zwrcenia konia
Annie. Prcz tego zarekwirowano uPapliskiego mikk skr na par
butw. Wykona O[bwodowy] P[atrol] [andarmerii].
7 XI [19]46r. ukarano batami dwch zodziei zam. wWiesce gm. Jabon-
na, Zabiejczuka Ignacego iJwiaka Mariana za kradzie owiec.
7 XI [19]46r. upomniano za nielegalne postpki zorganizowanych ob.
Zajca, ob. Pirata iAleksandra brata ob. Fligra. Wykona O[bwodo-
wy] P[atrol] [andarmerii].
Od 22 XI [19]46r. [do] 24 XI [19]46r. przeprowadzono dochodzenie wBu-
jaach Mikoszach gm. Jabonna, odkryto rabunkow paczk zodziei, ska-
dajc si z12-tu osb, ktrzy rabowali zbroni wrku okolicznych miesz-
kacw. Niektre upy zodziejom zabrano izwrcono wacicielom,
naoono na zodziei kar pienin, wcelu zapacenia poszkodowanym
za skradziony inwentarz, ktry zodzieje sprzedawali: wykona O[bwodo-
wy] P[atrol] [andarmerii].
Dn. 2 XI [19]46r. obito Zawadzkiego Mieczysawa zam. wCzekanowie
gm. Jabonna za dokonanie kradziey k do bryczki, ktre wymieniony
wobecnoci patrolu odnis dnia 16 XI [19]46r.
Na terenie Staw III Jasin gm. Sabnie obito zodziei za dokonywanie
kradziey na okolicznych mieszkacach [...].
Na terenie Staw IV dnia 11 XI [19]46r. przy rozbiciu post[erunku] MO
wKosowie przez ob. Bartosza
51
, czynny udzia bra O[bwodowy] P[atrol]
[andarmerii].
Na terenie Staw II dnia 19 XI [19]46r. upomniano doktora wszpitalu
wWyrozbach, dajc lepszego traktowania ludzi znim wsppr[acuj-
cych]. Wykona O[bwodowy] P[atrol] [andarmerii].
Na terenie Staw V dotychczas adnych akcji nie przeprowadzono.
[...]
K[omendant} O[bwodu] Jezioro Brzask
52
51
Por. Walerian Nowacki, onierz Biaostockiego Okrgu AK-AKO, wiosn 1945r. wod-
dziale partyzanckim Szumnego, od lata 1945r. woddziale Mota, anastpnie dowdca
2. szwadronu wdowodzonej przez niego 6. Brygadzie Wileskiej AK. Poleg 3 VII 1948r.
wwalce zKBW iUB pod wsi Krawce.
52
Ppor. Jzef L. Maczuk Brzask, onierz AK Obwodu Sokow Podlaski, nastpnie Komendy
poakowskiego obwodu na terenie tego powiatu. Wlecie 1946r. podporzdkowa sokoowsk
organizacj jako Obwd Jezioro por./kpt. W. ukasiukowi Motowi. Poleg 8 IV 1950r. wwyni-
ku zdrady wwalce zgrup operacyjn KBW iUB pod Toczyskami Podbornymi koo Jabonny.
93 93 93 93 93
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
J JJ JJAN AN AN AN AN J JJ JJERZY ERZY ERZY ERZY ERZY M MM MMILEWSKI, ILEWSKI, ILEWSKI, ILEWSKI, ILEWSKI, P PP PPAULINA AULINA AULINA AULINA AULINA N NN NNOWAK, OWAK, OWAK, OWAK, OWAK, OBEP B OBEP B OBEP B OBEP B OBEP BIAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK
DWA LISTY WICEPREMIERA JANA
STANISAWA JANKOWSKIEGO
DO SIOSTRY
Dokucza mi oderwanie od Ojczyzny iRodziny, brak wolnoci, bez-
czynno, brak ksiek naukowych pisa wlicie do siostry wice-
premier Jankowski zsowieckiego wizienia. Poniej publikujemy
dwa odnalezione niedawno listy jednego zprzywdcw Polskiego
Pastwa Podziemnego skazanych wprocesie szesnastu.
Jan Stanisaw Jankowski urodzi si 6 maja 1882r. we wsi Krasowo Wielkie wpow.
wysokomazowieckim, lecej tu obok Nowych Piekut, bdcych siedzib gminy iparafii.
W1921r. Krasowo Wielkie, ktre skadao si zczci szlacheckiej iwociaskiej, liczyo
270 mieszkacw, wtym 31 ydw. Jan Stanisaw by czwartym dzieckiem wrodzinie,
aogem mia picioro rodzestwa: cztery siostry (Ann, Mari-Mariann, Aleksandr,
Bronisaw) imodszego o14 lat brata Konstantego. Siostry powychodziy za m wokoli-
cy, za brat obj gospodarstwo po rodzicach. Ojciec Jzef zmar w1930r. ipochowany
zosta na cmentarzu parafialnym wNowych Piekutach.
Przyszy premier uczy si wgimnazjum wPiotrkowie Trybunalskim, gdzie Jankowscy
mieli blisk rodzin. Potem skoczy studia chemiczne irolnicze, podj dziaalno nie-
podlegociow iby jednym zorganizatorw Narodowego Zwizku Robotniczego (1905).
Wokresie midzywojennym by znaczc postaci ycia politycznego: czoowym dziaa-
czem Narodowej Partii Robotniczej (w latach 19201923 prezesem), ministrem pracy
iopieki spoecznej (1921 i1926), wiceministrem, posem (19281935).
W czasie okupacji niemieckiej najpierw peni funkcj zastpcy, anastpnie (od kwiet-
nia 1943r.) Delegata Rzdu na Kraj od maja 1944r. ztytuem wicepremiera. Wkilka
tygodni po zajciu Warszawy przez Armi Czerwon aresztowany wraz zinnymi przywd-
cami Polskiego Pastwa Podziemnego (w nocy z27 na 28 marca) wPruszkowie iwywie-
ziony do Moskwy. Wprocesie szesnastu (1821 czerwca 1945r.) skazany na 8 lat
wizienia. Na krtko przed zakoczeniem wyroku zmar 13 marca 1953r. wsowieckim
wizieniu we Wodzimierzu nad Klam.
Na cmentarzu parafialnym wNowych Piekutach na grobie modszego brata Konstante-
go (zm. w1974r.) ijego ony Bolesawy (zm. w1978r.) znajduje si niewielka tablica
ufundowana przez rodzin, onastpujcej treci: p. Jan Stanisaw Jankowski * 9 V 1882,
wicepremier rzdu, delegat na kraj, zmar mierci mczesk wmarcu 1953r. wwi-
zieniu wRosji, pochowany wnieznanym miejscu. Tablica pamitkowa. Wlatach dzie-
widziesitych tablic pamitkow powicon Jankowskiemu odsonito take wpobli-
skim Hodyszewie wsanktuarium Matki Boskiej Hodyszewskiej.
Kilka lat temu, gdy rozpatrywano kandydatury na patrona gimnazjum wNowych Pieku-
tach, premier Jankowski przegra rywalizacj zarwno zostatecznym zwycizc ks. Rochem
Modzelewskim (a w1937r. miejscowi modzi narodowcy wysali delegacj do biskupa
94 94 94 94 94
D
O
K
U
M
E
N
T
Yzdaniem przeniesienia ksidza do innej parafii, poniewa krytykowa akcje antysemic-
kie), jak iKazimierzem Kamieskim Huzarem (legendarnym dowdc podziemia nie-
podlegociowego, ktry pochodzi znieodlegej Markowej Wlki).
Zamieszczone poniej dwa listy premiera Jankowskiego do siostry Bronisawy nale do
nielicznych pisanych zwizienia, ktre si zachoway. Listy pisane do ony Heleny zBa-
kowskich, zgodnie zjej yczeniem, zostay zoone wraz zni do grobu (zm. w1975r.).
Uratowao si zaledwie kilka listw, ktre zatrzymaa sowiecka cenzura inie dotary do
adresatki. Publikowane listy, wywiezione do USA przez crk Bronisawy zJankowskich,
zostay przypadkowo odnalezione w2001r., wkilkanacie lat po jej mierci. Podajemy je
do druku dziki uprzejmoci mieszkajcej wBiaymstoku Anieli Mazur wnuczki Bronisa-
wy zJankowskich Skodowskiej.
M. d. 1 X [19]47r.
Kochana Brociu!
Bardzo Ci dzikuj za przysan mi kartk jest to pierwsza po wojnie
kartka od mojej Rodziny ztamtych stron. Wczasie wojny otrzymaem jedn
od Kostka
1
. Ciesz si, e iTy, kochana Brociu, wraz zdziemi swoimi oca-
laa ztej okropnej wojny! Szkoda, e nie napisaa mi wicej oswojej ro-
dzinie io samych naszych krewnych: siostrach iich rodzinach, krewnych
naszych ze strony w[itej] p[amici] Mamy naszej oraz w[itej] p[amici]
Ojca, oKostku iJego rodzinie? Przecie ja prawie nic nie wiem oWas wszyst-
kich! Czy prawd jest, e Wincenty wCzstkach zgin wraz zrodzin?
2
Jak si Tobie, Brociu, powodzi wraz zdziemi? Kto gospodaruje obec-
nie wWierzbowinie?
3
Ja zdrw jestem dziki Bogu itrzymam si do-
brze, aprzecie to ju 2,5 lat upyno! Do niewygd przyzwyczaiem si, jak
rwnie do jedzenia. Zreszt do tych spraw nigdy nie przywizywaem
wikszego znaczenia. Natomiast dokucza mi oderwanie od Ojczyzny iRo-
dziny, brak wolnoci, bezczynno, brak ksiek naukowych. Wierz jed-
nak, e ta udrka si skoczy, e wolno odzyskam, e wrc do Kraju, do
Rodziny! Serdecznie cauj Ci, kochana Brociu iTwoje dzieci; pozdrw
serdecznie iuciskaj ode mnie wszystkich krewnych naszych. Niech Wam
wszystkim Bg bogosawi!
Wasz Stanisaw
M. d. 17 V [19]48r.
Kochana Brociu!
Kartk Twoj zd[nia] 7 XII otrzymaem wd[niu] 28 II. Dzikuj Ci serdecz-
nie za przesane mi yczenia witeczne iwiadomoci. Otragicznym losie
1
Najmodszy brat Konstanty Jankowski (18961974), mieszka wKrasowie Wielkim.
2
Wincenty Krassowski, ur. w1886r., zaprzyjaniony zJankowskimi, rozstrzelany wraz zca
rodzin podczas pacyfikacji przez Niemcw wsi Krasowo-Czstki 17 VII 1943r.
3
WWierzbowinie, lecej take wgminie Piekuty, znajdowa si majtek Oldzkich
rodziny ze strony matki premiera. Mieszkali tam jej bracia: Aleksander iAdolf.
95 95 95 95 95
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Wicusia
4
ijego rodziny wiedziaem tylko bardzo oglnie, zreszt iobecnie
nie znam szczegw! Ospaleniu Mani iKostusia
5
teraz dopiero si dowie-
dziaem. Ciki los Was dotkn!
Ciesz si, e iTy, kochana Brociu, nie opucia rk ie dajesz sobie
rad. Masz przecie dzieci io nich trzeba pamita. Ucieszyem si te wia-
domoci, e wuj Aleksander
6
yje idobrze si czuje, zawsze Go mile wspo-
minam. Pozdrw Go serdecznie iucauj ode mnie. Czy Sta Ol[dzki]
7
do-
sta posad biurow, czy te ma na Zachodzie gospodarstwo rolne? Czy
Mania ma dzieci przy sobie? Czy odbudowaa si? Ucauj j serdecznie
ipozdrw ode mnie. Rwnie iKostusia wraz zjego Rodzin. Co si dzieje
zRodzin [witej] p[amici] Andzi
8
? Pytasz si kiedy wrc? Trudno mi
odpowiedzie na takie pytanie. Wszystko podlega zmianom, wic iw moim
losie zmiana nastpi moe. Zreszt, los czowieka jest wrku Boga! Ze
zdrowiem trzymam si do tej pory dobrze. Dokucza mi naturalnie brak
wolnoci, przymusowa bezczynno itsknota za Ojczyzn. Rwnie bli-
skimi mi ludmi. Ale wierz, i doczekam si zmiany, e iWas wtedy wszyst-
kich odwiedz izobacz. Ciesz si, e przynajmniej wyszlicie ywi ztej
okropnej wojny! Serdecznie pozdrawiam Ci, Brociu kochana, icauj wraz
zdziemi Twoimi oraz ca Rodzin moj.
Wasz Stanisaw
4
Wicu Wincenty Krassowski (zob. przypis 1 do pierwszego listu).
5
Mania siostra Marianna Topczewska, Kostu brat Konstanty Jankowski.
6
Aleksander Oldzki brat matki.
7
Stanisaw Oldzki syn Adolfa (brata matki), spadkobierca majtku wWierzbowinie.
8
Prawdopodobnie chodzi oAnn Oldzk siostr matki.
Tablica pamitkowa powicona
JanowiStanisawowiJankowskiemu
na grobie jego brata
Nowe Piekuty
F
o
t
.

K
.

u
k
o
w
s
k
i
96 96 96 96 96
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
AK KK KKS SS SS. J . J . J . J . JZEF ZEF ZEF ZEF ZEF K KK KKACZYSKI ACZYSKI ACZYSKI ACZYSKI ACZYSKI
JAK NIE UDAO SI URATOWA
MIESZKACW RODZINNEJ WSI
W czasie wojny byem wikarym wTykocinie. Mieszkaem na plebanii razem zprobosz-
czem idrugim wikarym. Cz plebanii (to by duy budynek) zajmowa take Oberleut-
nant Philipp Schweiger zwierzchnik andarmerii niemieckiej wpiciu gminach
1
, ktry
wTykocinie przebywa razem zon. Byem ztym maestwem zaprzyjaniony, mieszka-
em tu za cian. Przychodziem do nich codziennie wieczorem wp do smej, aby su-
cha radia BBC zLondynu. Za Niemca nie wolno byo tego robi, grozia za to kara mier-
ci. Nawet gdyby ukogo jak cz zradia znaleziono, mg zgin. Ale wtym wypadku
byo inaczej. Schweiger, czowiek bardzo szlachetny, prosi mnie, eby przychodzi co-
dziennie, sucha polskiej audycji BBC itumaczy mu wiadomoci. Interesowao go przede
wszystkim, jak jest na froncie: czy Niemcy id do przodu, czy si cofaj. Ani radio niemiec-
kie, ani niemiecka prasa nie informoway otym dokadnie, mona byo tylko dowiedzie
si, e nasi skrcili lini frontu lub odbili si od nieprzyjaciela ale gdzie to miao
miejsce, nie podawano. ASchweiger chcia wiedzie, gdzie jest front, aby mc wpor
odesa on, pani Ew, do domu, do Niemiec. Suchalimy wic radia, ja tumaczyem,
potem bya kawa, nawet wino. Rozmawialimy te troch owojnie, ofroncie, oHitlerze
Schweiger le si onim wypowiada ale ja wtych rozmowach byem bardzo ostrony, za
mocno niczego nie potpiaem.
Latem 1943r. partyzanci zastrzelili na terenie wsi Krasowo-Wlka (powiat wysokoma-
zowiecki, kilkadziesit kilometrw od Tykocina) omiu Niemcw. Krasowo-Wlka ley wpo-
bliu wsi Krasowo-Czstki, zktrej pochodz iw ktrej mieszkaa wwczas moja rodzina.
Jak to si stao? Jaki czas wczeniej partyzanci odbili zwizienia wDbrwce trzech Kra-
sowskich. Niemcy szukali tych ludzi, starali si ich ponownie aresztowa. Kto donis im,
e wKrasowie-Wlce s partyzanci. Niemcy zZambrowa pojechali samochodem do tej
wsi, az drugiej strony inna grupa andarmw jechaa tam wozami konnymi partyzanci
zabili omiu znich. Byo to 11 lipca. Zawsze twierdziem iwci uwaam, e byo to niepo-
trzebne. Na dodatek jak si wie, co byo pniej...
Po tym wydarzeniu przyjecha rowerem do mnie do Tykocina mj brat iopowiedzia, co
si unich stao. Ciekaw byem, czy Schweiger co otym wie. Poszedem do niego imwi,
e brat przyjecha, opowiada, e partyzanci zabili omiu Niemcw czy to prawda? Iczy
bdzie za to kara? ASchweiger odpowiedzia, e za takie rzeczy zawsze jest kara, e chodzi
oto, aby oduczy ludzi takich rzeczy ile si stao, e Polacy wayli si na co takiego.
Miny trzy dni. Wieczorem jak zwykle suchamy radia, nagle Schweiger mwi, e wrci
zBiaegostoku, gdzie ustalono, e za tych zabitych Niemcw ma by ukarana najwiksza miej-
scowo, jaka jest wpobliu tej, wktrej doszo do zabjstwa. Ja na to, e najwiksze s
Krasowo-Czstki wie, zktrej ja pochodz. Tam byo wtedy okoo stu rodzin gospodarskich
2
.
1
Philipp Schweiger by dowdc Gendarmerie Abteilung (Oddziau andarmerii).
2
Wedug innych relacji gospodarstw byo okoo 70.
97 97 97 97 97
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
Byy wokolicy te inne wio-
ski, ale niedue. Pytam Niem-
ca, czy dostan przepustk,
abym mg pojecha do Kra-
sowa-Czstek ipowiedzie
ludziom, eby mieli si na
bacznoci, eby uciekali, bo
moe aresztowania bd.
Schweiger si zgodzi. Wy-
stawi mi przepustk, ale nie
do mojej wsi, ale do omy,
e niby jad tam wspra-
wach kocielnych. Gdybym
zosta zatrzymany, miaem
powiedzie, e jad do bi-
skupa, bo gdybym si przy-
zna, e do tej wsi, to by mnie
zaaresztowano.
Przyjechaem do Krasowa-Czstek. Zaczynajc od strony Toczewa, chodz od domu
do domu. Wchodz, mwi Pochwalony, apotem tumacz, e mam smutn wiado-
mo: e wWlce zabito Niemcw, e za to na pewno bdzie kara, najlepiej, jak dla
wasnego bezpieczestwa ludzie nie bd nocowa wdomach. Aoni na to, e to niemo-
liwe, bo oni niewinni, e nikt znich nie nalea do tej partyzantki. Ja tumacz, e to
moliwe, e chodzi owzbudzenie postrachu wrd ludzi, eby wicej ju nikt nie odway
si zabi Niemca; e mam pewne wiadomoci, e kara bdzie. Aoni cigle swoje: e
moe te wiadomoci s bdne, e nie wierz. Prosiem wic, aby pozwolili mi zrobi
zdjcie na pamitk (przywiozem ze sob aparat fotograficzny). Kobiety od razu, e nie, bo
nie s ubrane, bo do fryzjera trzeba i. Ale zdjcia zrobiem. Odchodzc, prosiem jesz-
cze, eby rozwayli to, co usyszeli. Tak byo wpierwszym, drugim, dziesitym domu
wszdzie. Wniektrych domach zatrzymuj si duej, bo ludzie czstuj, dyskusj ze mn
prowadz. Kady tumaczy, e si myl, e Niemcy unich to dobrzy ludzie, e przywieli im
zNiemiec rasowe winki do chowu to jak mog chcie ich kara? Owszem, wszyscy
syszeli, e wRajsku
3
zastrzelili Polakw, e przed paroma dniami Sikory
4
byy spacyfikowa-
ne iinne wioski ale one byy karane za zbrodnie przeciwko Niemcom. AwKrasowie-
-Czstkach nic nie byo, tylko wKrasowie-Wlce niech wic Wlka ucieka, nie nocuje
wdomu, ale nie oni. Prbowaem jeszcze wyjania, e Niemcy chc ukara najwiksz
wie, aby wzbudzi postrach, eby skoczy ten trzeci front, jak to nazywali. Moja gadka nie
pomoga. Id dalej, robi zdjcia inie rozumiem, co si dzieje.
Przyszedem do domu, do mamy, braci isiostry. Tumacz, co si stao. Prosz: Ma-
musiu, wochach Starych siostra mamusi mieszka, tam przenocujcie. Wiem, e co nie-
3
Rajsk wie wpow. bielskopodlaskim zosta spacyfikowany 16 VI 1942r. wodwecie
za ostrzelanie wpobliu przez partyzantk sowieck niemieckiego samochodu osobowego:
cz mieszkacw (149 osb) rozstrzelano, awie spalono.
4
Sikory-Tomkowita wie spacyfikowana 13 VII 1943r., wodwecie za zabicie 2 andar-
mw wZawadach: zamordowano 49 osb.
F
o
t
.

M
.

M
a
r
k
i
e
w
i
c
z
Ks. Jzef Kaczyski
98 98 98 98 98
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
dobrego si wydarzy, moe izabija bd. Amama nie wierzy. Tumaczy, e jestem
mody, gupi, Niemcw nie znam, aona pamita ich jeszcze zpierwszej wojny szos im
wtedy budowali, to dobrzy ludzie, mordowa nie bd. Ja upieram si przy swoim ama-
ma nic. To proponuj, e zabior do Tykocina siostr, Marysi, ktra miaa wtedy 15 lat,
amoe ijednego zbraci. Amama cigle: nie inie. Dlaczego? Na drzwiach domw byy
wtedy tabliczkami zimionami inazwiskami mieszkacw kadego domu. Mogli Niemcy
sprawdza, czy wnocy wszyscy s wdomu. Gdyby kogo brakowao, to znaczy, e jest
wbandzie. Mama baa si, e wtakiej sytuacji spal dom izabij rodzin. Caowaem
mam po rkach, ciskaem, prosiem, eby pozwolia zabra Marysi. Wyjem ztorby
sukienk, pokazuj siostrze, mwi, e to dla niej ie pojedzie ze mn. Amama kazaa jej
podzikowa za prezent, ale na opuszczenie domu si nie zgodzia. Marysia woya su-
kienk ipobiega do koleanek pokaza, co dostaa. Wicej ju jej nie widziaem.
Mama nie zmienia zdania. Popakaem si, ucaowaem j, zrobiem zdjcia. Wczte-
rech ostatnich domach ludzie zareagowali tak samo jak poprzedni. Zbieram si do powro-
tu. Przy krzyu wKrasowie-Czstkach widz chopcw, uktrych byem wczeniej. Zasta-
nawiaj si, co robi: nocowa wdomu czy ucieka? Mwi, e ich nastraszyem. Mimo to
nie zmienili zdania. Szybko przekonali si, e jednak ksidz mia racj.
Wrciem do Tykocina. Opowiedziaem Schweigerowi owszystkim. On na to, e le
ludzie robi, e nie uciekaj. Iradzi, abym tam nie wraca.
Dzie przed pacyfikacj wssiednich wsiach byli andarmi niemieccy. Razem zsotysa-
mi chodzili po domach ikazali wyznaczonego dnia stawi si zwozami owicie wKraso-
wie-Czstkach
5
. Myl, e ci ludzie poinformowali otym mieszkacw Czstek, cho nie
mam na to dowodw. Ale mogli wiedzie, e co si bdzie dzia, zinnego rda, nie
ode mnie. Dalej wJaboni by bardzo szlachetny, dobry kapan. Na terenie jego parafii
sta dwr onazwie Mazury. Rosjanie wywieli Janickiego, waciciela, na Syberi, apotem
dwr zaj Niemiec. Iten Niemiec wiedzia oKrasowie, gdy wrozmowie zproboszczem
powiedzia, e partyzanci niepotrzebnie zabili tych andarmw, e bdzie moe za to kara.
Proboszcz spotka si wic zwjtem iprzekaza mu t wiadomo. Wjt Oldzki wrci do
domu, spakowa si irazem zrodzin uciek do parafii Jabo Kocielna.
17 lipca, gdy zaczynao wita, Niemcy otoczyli Krasowo-Czstki podwjnym kordo-
nem. Wkilkadziesit minut spdzili wier tysica ludzi wtym imoj matk zca ro-
dzin do stodoy sotysa Jankowskiego. Oddzielnie kobiety zdziemi, oddzielnie m-
czyzn. Ikazali lee, jedni na drugich, nie podnosi si. Itak od godziny moe wp do
smej do pitnastej tam leeli. Trudno byo lee, pakali, modlili si. Mczyni kopali
wtym czasie doy. Wtedy mama na pewno przypomniaa sobie, oczym mwi syn, ie ona
nie posuchaa. Ale byo ju za pno.
Po dzie dzisiejszy dziwi si ogromnie, e ludzie mnie nie usuchali. Trudno mi to
zrozumie. Nie mog zrozumie postpowania mojej mamy. Zastanawiam si, czy nie
powinienem by matki nie posucha izabra siostr ibrata do Tykocina? Dlaczego tego
nie zrobiem? Mam tylko jedn odpowied: bo dawniej tak wychowywano dzieci. Wbez-
wzgldnym posuszestwie wobec rodzicw. To, co matka powiedziaa byo wite.
W niedziel dowiaduj si od Schweigera, e jak wie Niemcy spalili (nie potrafi jej
nazwa). Wic dzwoni do Dbrwki Kocielnej, gdzie byem wikariuszem przed Tykoci-
5
Wedug innych relacji, np. ze wsi Kostry-Noski, zadano furmanek dopiero owicie 17
lipca (Sd pozostawmy Panu Bogu, Gazeta Wspczesna, 11 VII 2003, s. IV).
99 99 99 99 99
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
nem (bo zDbrwki do Tykocina
biskup mnie przenis), do kierow-
nika mleczarni, pytam, jak wie
spacyfikowali. Aon mwi, e wa-
nie Krasowo-Czstki. Ja na to: pa-
nie Wojno, anie sysza pan, co si
stao zmoj rodzin? Odpowiada:
wszyscy s... we mnie si budzi
szalona rado ...na tamtym
wiecie. Ipo tej wielkiej radoci
rozpacz. Chc jecha natychmiast,
proboszcz si nie zgadza, straszy,
e tam na pewno strae niemiec-
kie stoj, to zabij mnie. Ale wpo-
niedziaek wsiadem na rower ipo-
jechaem. Droga prowadzia przez
Sokoy, tam zaszedem do kolegi,
do wikarego, pytam, czy sysza co
oKrasowie, aon mwi, e sysza,
e zabili, ale dziewczyny na bok od-
prowadzili izabrali gdzie, wywie-
li. Pomylaem, e to moliwe, e
mogli tak zrobi. Pytam jeszcze,
gdzie ich zabili, sysz, e usotysa,
bo tam spdzili ludzi. Znowu na
rower, pdz do Krasowa-Czstek.
Szukam wsi nie ma jej. Dymy
widz, gdzie pierzyna si pali, dogorywaj resztki potw, zabudowa. Wiem, e sotysem
by Jankowski, ale zapomniaem, gdzie mieszka. Rozgldam si tu, tam, boj si, e mog
gdzie by Niemcy. Spotkaem jakiego chopca, pytam, co si stao? Gdzie ci pomordo-
wani ludzie? Prowadzi mnie. Opowiada, e do stodoy sotysa andarmi spdzili ludzi owicie,
kazali ka si jedni na drugich, kobiety zdziemi oddzielnie, mczyni oddzielnie, mo-
dym dali opaty idwa doy kazali kopa. Duo czasu to zajo, bo cika ziemia, gliniasta,
ciko kopa. Dochodzimy do tego miejsca zabudowania spalone, wisi acuch, wida
po psie. Patrz idziwne mi si wydaje, e tu pochowali ludzi: adnych ladw, ziemia
rwniusieka. Myl sobie, e moe gdzie indziej le. Id do mojego domu, przy studni
widz krew. Te widz acuch, psa mielimy, spali si. Ale gdzie jest ta mogia?
Spotkaem dwch chopcw. Tumacz, e mogia jednak usotysa. Poszlimy razem,
po drodze znalelimy resztki opaty bez drewnianego uchwytu, tylko ta elazna cz.
Wzilimy ze sob. Usotysa tam, gdzie wiea, ubita rwniutko ziemia, wida lady samo-
chodu ionierskich butw ztakimi podkwkami. It resztk opaty zaczynamy kopa iwi-
dz ley kobieta, Siennicka, aobok rczka dziecka. Iczu fetor. Pogrzebaem dalej,
zobaczyem biay proszek, jak sl. Szybko zasypalimy iwiemy, e tu kobiety idzieci. Kto
mwi, eby dalej nie kopa, bo mog jecha Niemcy.
Poszlimy na koloni Toczewo ona nie bya spalona. Weszlimy do domu. Poprosiem
gospodarza ojaki zeszyt znalaz ico do pisania, eby uoy list tych pomordowanych,
Kaplica-mauzoleum w Krasowie-Czstkach
F
o
t
.

K
.

u
k
o
w
s
k
i
100 100 100 100 100
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
dopki kady znas pamita, gdzie kto mieszka, jak si nazywa, ile mniej wicej mia lat.
Izaczlimy pisa. Mam t list. Spisywalimy wtakiej kolejnoci, wjakiej domy stay we wsi.
Zginy te osoby, ktre przypadkowo nocoway wKrasowie-Czstkach. Zobcych na-
uczycielka, co unas mieszkaa, to jedna. Druga starsza kobieta, sza do Hodyszewa na
odpust na niedziel iw sobot nocowaa, to dwie osoby. Jeden by zgodzony, eby ze
somy dach nad stodo zrobi, dekarz to czwarty [powinno by: trzeci]. Znaem go do-
brze, by ze wsi Panki, nazwiska nie pamitam, albo Pitka, albo Zarba. Krzy wprocesji
nosi, pamitam. Bdzie zpi osb.
Z miejscowych tych, co si uratowali bo ja wiem, czy ich bdzie 10? Uratowali si
ci, ktrzy sabo spali iusyszeli szum samochodw. Przysza myl: moe Niemcy jad? Szyb-
ko zerwali si iuciekli.
Pniej jeszcze ssiednia wie Dobki
6
bya spacyfikowana. Niemcy spdzili ponad 80
osb do stodoy niejakiego Dbrowskiego, zamknli stodo ispalili ludzi ywcem. Aoni
przecie wiedzieli ju, co si stao zKrasowem-Czstkami. Dlaczego nie uciekali? WKra-
sowie jeszcze mogli myle, e nic nie bdzie, ale wDobkach wiedziano, co tam si stao.
Ucieko tylko piciu mczyzn.
Pacyfikacja wsi Krasowo-Czstki iks. Jzef Kaczyski
Ks. Jzef Kaczyski urodzi si 2 wrzenia 1917r. we wsi Krasowo-Czstki, pow. wyso-
komazowiecki, wrodzinie drobnej szlachty. Ukoczy gimnazjum klasyczne prowadzone
przez jezuitw wPisku, nastpnie podj studia wseminarium duchownym wKrakowie.
21 wrzenia 1941r. przyj wicenia kapaskie zrk bp. Stanisawa Kostki ukomskiego
izosta skierowany jako wikariusz do parafii Dbrwka Kocielna wjego rodzinnych stro-
nach. Pniej, od 15 lutego 1943r. by wikariuszem wTykocinie, gdzie pozna oficera
niemieckiej andarmerii Philippa Schweigera.
6
Wie Jabo-Dobki zostaa spacyfikowana 8 III 1944r. Tego dnia wpotyczce patrolu AK
zandarmeri niemieck zgin jeden andarm, ainny zosta ranny. We wsi zgino 91 osb,
prawie wszyscy sponli wbudynku obrzuconym granatami ipodpalonym.
F
o
t
.

K
.

u
k
o
w
s
k
i
Pyta na grobie rozstrzelanych w Krasowie-Czstkach
101 101 101 101 101
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
11 lipca 1943r. oddzia Armii Krajowej, podlegy szefowi Kedywu wobwodzie AK Wyso-
kie Mazowieckie Tadeuszowi Westfalowi ps. Ostroga, Kara zosta wysany wcelu prze-
prowadzenia akcji na mleczarni wDbrwce Kocielnej. Po nocnym marszu partyzanci za-
trzymali si na kolonii Krasowo-Wlka, aby odpocz iosuszy si. Rankiem 12lipca zauwaono
wozy zNiemcami jadce od strony Krasowa-Czstek. Bya to albo wczeniej przygotowana
akcja majca na celu odszukanie odbitych przed kilkoma tygodniami zposterunku wDbrw-
ce braci Krassowskich, albo co bardziej prawdopodobne reakcja na przekazanie przez
konfidenta informacji opojawieniu si oddziau AK. Poniewa partyzanci nie zdyli si wyco-
fa, zorganizowali zasadzk, wktrej zgino omiu Niemcw (straty polskie trzech zabitych).
Dopiero po pojawieniu si wpobliu posikw niemieckich partyzanci opucili pole bitwy.
W odwecie, wsobot 17 lipca 1943r. Niemcy dokonali krwawej pacyfikacji rodzinnej
wsi ks. Jzefa Kaczyskiego Krasowo-Czstki: wszyscy mieszkacy wtym jego matka,
siostra idwaj bracia zostali rozstrzelani (w sumie 257 osb), azabudowania po uprzed-
nim ograbieniu spalone. Bya to druga pod wzgldem liczby ofiar pacyfikacja wwojewdz-
twie biaostockim najwiksza to rozstrzelanie 7 lipca 1943r. 366 mieszkacw wsi
Szaulicze wpow. wokowyskim.
Ks. Jzef Kaczyski ju od pierwszych godzin, kiedy znalaz si na miejscu zbrodni, myla
oupamitnieniu jej ofiar: zacz od odtworzenia listy osb zamordowanych. Jego wysiki
wspierao przeniesienie przez biskupa najpierw do pobliskiej Dbrwki Kocielnej (od 10
marca 1944r.), apotem (od 13 padziernika 1945r.) do samych Piekut parafii, na
ktrej terenie znajdowao si Krasowo-Czstki. Wwczas miejsce wiecznego spoczynku ofiar
pacyfikacji byo urzdzone jedynie prowizorycznie iwedug protokou ogldzin sporzdzone-
go 25 wrzenia 1945r. przez wiceprezesa Sdu Okrgowego womy dr. Eugeniusza
widra iwjta gminy Piekuty Stanisawa Oldzkiego wygldao nastpujco: Na pnocnym
kracu wsi Krasowo-Czstki, doszcztnie spalonej prcz jednego tylko osiedla, po pnocnej
stronie drogi gminnej prowadzcej od wsi Skody Borowe przez Krasowo-Czstki do wsi
Toczewo, wodlegoci okoo 100 metrw od drogi znajduje si masowy grb mieszkacw
wsi Krasowo-Czstki, owymiarach: okoo 20 metrw dugoci iokoo 10 metrw szerokoci,
otoczony ogrodzeniem, sporz-
dzonym zpodwjnych erdzi
brzozowych. Na pnocnym
brzegu grobu znajduje si wy-
soki krzy brzozowy frontem do
drogi. Po obu stronach krzya
s widoczne wzniesienia zaro-
se kwiatami, stanowice dwie
mogiy, wktrych osobno zo-
stay pochowane ciaa m-
czyzn, aosobno ciaa kobiet
idzieci. Pomidzy obu tymi
mogiami znajduje si porose
traw miejsce, na ktrym od
strony pnocnej stoi wspo-
mniany wyej krzy.
Ks. Kaczyski wykupi siedli-
sko po sotysie Jankowskim
F
o
t
.

K
.

u
k
o
w
s
k
i
Pomnik w Krasowie-Czstkach
102 102 102 102 102
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
gdzie dokonano zbrodni iznajdoway si mogiy oraz dwa ssiednie. Na lecym obok polu,
ktre przypado mu wspadku po rodzicach, zorganizowa ma cegielni, wktrej wyrabiano
ceg na budow kaplicy mauzoleum wCzstkach, apotem dzwonnicy wPiekutach. Wurz-
dzanie miejsca pamici angaowa si take pniej, bdc winnych parafiach (Jedwabne,
Kolno, Ostroka), a w1971r. znowu wrci do Piekut izosta tam proboszczem.
W 1983r. we wspomnianej dzwonnicy zawis dzwon pojednania ufundowany przez
Niemcw, parafian zMeckenheim. Jak do tego doszo? W1958r. ks. Kaczyski zgosi si
jako wiadek wtoczcym si wWarszawie procesie Ericha Kocha. Jego wypowied wtrakcie
procesu, e wczasie okupacji wPolsce obok zbrodniarzy takich jak Koch byli Niemcy, ktrzy
zachowywali si przyzwoicie, wzbudzia wielkie zainteresowanie. Wprasie niemieckiej uka-
za si szereg artykuw powiconych przyzwoitemu Niemcowi Philippowi Schweigerowi,
awdowa po nim nawizaa kontakt zks. Kaczyskim. Po dugich zabiegach udao mu si
wyjecha wkocu lat siedemdziesitych zwizyt do Meckenheim. Odprawi tam naboe-
stwo, amiejscowi parafianie, chcc choby symbolicznie przeprosi za krzywdy wyrzdzone
przez Niemcw wlatach wojny, ufundowali dzwon dla parafii wPiekutach.
Ks. Jzef Kaczyski, kanonik honorowy Kapituy Katedralnej omyskiej, jest obecnie
emerytem inadal mieszka wNowych Piekutach. Pomimo tragedii, jaka dotkna jego ro-
dzin ze strony Niemcw, nie ywi do nich nienawici. Podtrzymuje pami ozbrodni do-
konanej przez nazistw na mieszkacach jego rodzinnej wsi, ale take oporzdnym Niem-
cu Philippie Schweigerze, ktry nie reagowa na niektre donosy iostrzega przed majcymi
nastpi dziaaniami wadz okupacyjnych. To jego oblicze nie mogo by szeroko znane i
paradoksalnie Philipp Schweiger zgin 25 maja 1944r. wwyniku zamachu dokonane-
go przez oddzia AK na trasie RzdzianyJeewo.
Jan Jerzy Milewski Jan Jerzy Milewski Jan Jerzy Milewski Jan Jerzy Milewski Jan Jerzy Milewski
Ks. Jzef Kaczyski z wdow Schweiger
103 103 103 103 103
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
A AA AALICJA LICJA LICJA LICJA LICJA M MM MMACIEJOWSKA ACIEJOWSKA ACIEJOWSKA ACIEJOWSKA ACIEJOWSKA
WSZELKI LAD ZAGIN
Nie wiemy, kiedy zginli, nie wiemy, jaki sposb umiercenia ich
wybrano inadal tajemnic jest, gdzie s pochowani. Nie jest take
pewna liczba ofiar 500600 osb? Amoe 1000, jeli liczy tych
zza wczesnej granicy? Nie dowiemy si tego, dopki zamknite
bd dla nas archiwa b. Zwizku Sowieckiego.
Pozostaj same niewiadome. Pewne jest natomiast, e ta pacyfikacja przeprowadzona
na terenie Polski przez wadze sowieckie, po zakoczonej wojnie, tym rnia si od innych
podobnych akcji, e nikt zniej nie wyszed zyciem, nikt nigdy si nie odnalaz.
Taka jest najbardziej charakterystyczna cecha obawy lipcowej 1945 roku na Suwal-
szczynie, zwanej czsto, cho niezbyt cile, obaw augustowsk.
W rozmowach zrodzinami ofiar najczciej syszy si sowa: jak kamie wwod...,
jak powieli, to po dzisiejszy dzie.
Dwie opowieci Stefana Rapczyskiego
To byo w1942 roku. Chyba wczerwcu. Ja kpa si wjeziorze. Patrz idzie jaki
czowiek. Obszarpany, brudny, zaronity strasznie. Naprawd aosny widok przedstawia.
Myl wjezioro bd ucieka, okrutnie ja przestraszy si. Pywa pywaem dobrze, przez
jezioro uciekn. Aon: Nie uciekaj, malczyk, nie uciekaj, ja ruski onierz. Uciekem zniewo-
li ichc je. Nie mw nikomu, bo Niemcy mnie zapi. Jaki twj ojciec, czy mnie nie wyda?
Poszedem do domu, zjadem obiad iniby to dla psa wziem arcie chleba, misa kawa-
ek przy koci, przyniosem ijemu to daem. On wtrzcinach tutaj przesiedzia nad brzegiem.
Ale nikomu nie mw! powtarza.
No jak tu nie mwi? Przecie to taka odpowiedzialno kara mierci za ruskiego
niewolnika! Ja nie byem ju taki mody, bo miaem te 16 lat isam rozum wskazywa, eby
powiedzie ojcu.
Wieczorem ojciec przyszed do niego, porozmawiali, no ipar dni to on spa wstodole
na sianie, ale potem zrobili jemu wnk tak, wkoniczynie, deski wybrali imia tam lego-
wisko, mieszka, spa. Je mu przynosili, przewanie ja. Wiedzieli onim tylko matka, ja
iojciec. Dzieci byy mae, to mogy si wygada. Ojciec nie kaza mu mwi naszego
nazwiska. Wrazie kiedy go zapi, to pokaza gdzie on by, bdzie trudno.
No ion tu unas by moe dwa ip miesica. Groch by may, jak przyszed, ledwie
wschodzi, ajak my ju jego wyprawili, to groch strki mia. On zacz wychodzi do gro-
chu issiad spotka ojca imwi: Tu jaki czowiek krci si, uwaaj, ja ju dwa razy go
widzia, do mego grochu przychodzi. To jeszcze nie byo takie grone, bo ten ssiad nigdzie
by nie powiedzia, ale niedugo potem przyjechali andarmy po mid do nas, bo bya
pasieka. andarmy zpsem. Inagle co stukno, zaomotao wtej stodole. Pies od razu do
stodoy, jakby go kto poszczu. Ja za nim, ojciec zblad tylko, bo liczyli, e ten pies wywszy.
Atu kot wlecia ipies za kotem polecia. andarmi uwanie obeszli stodo inie znaleli
niczego. Ato ten Rus by iwyszed.
104 104 104 104 104
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
Moe jeszcze ztydzie unas poby iojciec mwi: Wiesz, ju otobie gadaj. Id ty
gdzie dalej.
No imy wyprawili go, ojciec jeszcze da mu bochen chleba na drog. Ubranie iobucie
to mu przedtem dali wszystkie swoje, bo na nim to byy strzpy. Ojciec go podprowadzi, no
ion poszed. [...]
* * *
By rok 1945. Wkwietniu zBiaogr Cielak Antoni powiada do ojca: Wiesz, byli
umnie Rusy (w kadej gminie by ruski komisarz NKWD-zista), przyjechali zGib, poszu-
kuj takiego, co by mia pasiek, eby lasek taki by, ojak ten zdrugiej strony jeziora.
O co tu chodzi? My doszlimy zojcem do wniosku, e nic, tylko ten Rus przey iteraz ten
tam komisarz wGibach co wie onas. Iprawda. Mnie nie byo wdomu, jak oni przyjechali
we dwch zlejtnantem. Ojciec opowiada, e wszystko onas wiedz. Ten lejtnant mwi:
No zgadza si, ty Stanisaw, syn Stefan.
Imiona dzieci iony inawet siostry ojca, tylko nazwiska nie znali. Kadego dzieciaka!
Ja a stropi si. Ipojechali.
A potem by odpust wKarolinie, na ktry my rowerami zkoleg pojechali. Po odpucie
zabawa, przyjechali partyzanci. Milicjanci, co byli na zabawie, donieli inastpnego dnia,
to znaczy 26 czerwca, ju bya pierwsza obawa. Mnie zwolnili, bo miaem wrzd igorcz-
k, ojca pucili po paru dniach. Wtedy wzili szeciu. Ale okazao si, e partyzanci porwali
jakiego ruskiego kapitana iokoo 10 lipca znaleziono go zabitego.
W pocztku lipca, kiedy jeszcze nie znaleli tego kapitana, ojciec mwi do mnie tak: By
ten kapitan zGib zlejtnantem ikazali mnie iciebie bra synku ii kry si, bo zabior nas.
Pogadalimy zojcem. No mwi. Tata nie naley do niczego, ja nie nale, bo
przyszedem zPrus, gdzie na robotach byem, pjdziem kry si, to tak jakby zalegalizujem
swoj przynaleno do czego, tak jakby win na siebie wzili. Awiele mona kry si?
Cae ycie nie bdziem kry si. Jeeli winny iw co tam wpltany, bdzie ledztwo, to
udowodni, ajeeli nie udowodni, to puszcz.
Ale naprawd ten kapitan mia dobre, szczere chci. On dobrze yczy, tylko my moe
troch no, czowiek myla inaczej, jak potem okazao si.
Moe na jakie cztery dni przed aresztowaniem, to mg by 22, 23 lipca, ja na polu
bronuj, patrz, ojciec idzie ubrany, kurtk moj niesie, atu lipiec ciepo, ijaki pakune-
czek zywnoci, jak okazao si pniej. Wyprzgaj konia mwi idziem kry si.
By znowu ten kapitan imwi schowajcie si, to potrwa niedugo, moe tydzie, moe
10 dni ipo wszystkim. Ale ukryj siebie isyna.
Znowu porozmawialimy inie poszlimy kry si. Iteraz myl, moe to bya moja wina,
bo ojciec by zdecydowany na to. Po tylu latach czuj, jakby taka odpowiedzialno ciya
na mnie za to, co si stao.
26 lipca wieczorem zssiadem kujem konia ijad Ruscy furmank, stanli na miedzy.
Pozeskakiwali, jeden biegnie do jeziora. Ojciec mwi: O, przyjechali ju aresztowa!
Przyjechao chyba szeciu ikogo mieli ju na furmance przykrytego plandek na
gow.
Id tu do nas. Wchodzi jeden onierz ioficer, poznajemy, e to ten lejtnant, co zkapi-
tanem zGib przyjeda ostrzega. Mwi do ojca: Ty Stanisaw Rapczyski? Tak, ja.
Jeszcze tato pokazuje jaki papier, ten sprawdza. Oj biada ztaboj, Stasiek, biada! Ojciec
105 105 105 105 105
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
mwi Kakoj biada? Germaca pobiedzili, wajna ukoczyasie Da, wojna skoczya
si, ale ztaboj Stasiek, biada, biada. Chod znami, pjdziesz do ssiada droga pokaza.
No ijeszcze ssiada Sidorowicza Stanisawa aresztowali. Zabrali ojca na furmank,
atutaj zmieszkania wzili wynosi mid, jakie ubrania. Ja nie wytrzymaem imwi: To
jak to? Sojuszniki arabujecie! Aprzy mnie sta onierz taki mody, od razu nabj wluf
i: Ubiju ja tiebia, ubiju! Aten lejtnant to biegiem lecia Nie strielaj, nie strielaj na niego!
Przylecia i: O co chodzi? pyta. Ja mwi do tego lejtnanta: Tak? To wy sojuszniki?
Ojca zabrali, ateraz rabujecie? To sojusznikom tak nuno? Ja dzisiaj myl, e miaem
wicej szczcia ni rozumu wtej sprawie, bo co jemu byo mnie zabra. Aon podszed pod
chat ze mn, stan, zamyli si, apotem zawoa tych wszystkich bojcw, co tam byli,
imwi: Nie umieli bra, tak nuno odda. No iten mid iinne rzeczy, co pobrali, to znieli
do chaty. Ale jak wzili zegarek, obrczki, piercionki, to tego nie oddali, nie ma mowy.
I pojechali zojcem. Tylko za grk ujechali, to iojca plandek na gow nakryli. Ipowieli.
Ojciec mia tych par klas skoczonych, ato przed wojn nie wkadym domu pisa
umieli. Zpokolenia ojca wikszo bya nieczytelna iniepimienna. Dawniej jak enili si,
to posagi byy dali, jak dasz tyle ityle, to j wezm, ajak nie, to nie. Tak kojarzono te
pary, ojciec umowy spisywa, na przykad pola dzielili, to ojciec chodzi imierzy, bo na
mierniczego nie mieli ludzie pienidzy. Wie podawaa go do sdu za penomocnika, by
szanowanym, uwaanym czowiekiem. Nie wstydziem si ojca.
Nastpnego dnia, przyszedszy od ssiadw, stoimy zFranciszkiem na podwrzu irozma-
wiamy otym wszystkim, co si dzieje, e aresztuj, e zabieraj, co znimi bdzie takie
zwyczajne rozmowy. Przyjedaj Rusy znw. Tamtego od razu wzili, wsadzili na wz. Przy-
chodz do mnie: Ubierajsa iz nami. Matka wpacz, e zabrali ojca, zabili, teraz syna!
Krasnaja Armia nikogo nie ubijaa itwego ma nie ubia. Kak nuno budiet, tak
ubijom tak zadziornie jeszcze ten jeden powiedzia.
Ubraem si, ywnoci troch matula zapakowaa. Na podwrku on mwi: My ciebie
nie wemiem, tylko daj nam miodu dla kapitana. Znowu ten kapitan! Wzi ze trzy litry
miodu, pojechali imnie nie zabrali. Jeszcze my pytali, gdzie ojciec jest. WGibach. Czy
mona ywno przynie? Mona. To matula na jutro zaniosa t ywno iz ojcem
jeszcze widziaa si. Itej nocy wywieli iwszelki lad zagin.
Nie wiem, czy wkadej wsi tak byo, ale tu unas, jak ja dzisiaj pamitam, nikt nie kry
si, nikt nie chowa si. Przyjedali, brali jak ulgaki. Ludzie nie zdawali sobie sprawy, e
to moe sta si, co si stao. Ija nie zdawaem sobie sprawy. Moe nawet zwierzta maj
wicej instynktu ni ludzie.
Wie Daniowce 16 gospodarstw, zabrali 12 osb.
Wie Sumowo 20 gospodarstw, zabrali 12 osb...
Zostay kobiety zdzieciami po roczku, po kilka lat. Obowizkowe dostawy trzeba byo od-
dawa. Nie byo komu robi. Wjakich warunkach oni yli, to jest nie do opowiedzenia. Abyo
itak, e te kobiety zbiedy, zudrki itej nadludzkiej pracy poumieray. Swego nie doszli. Unas
ta sytuacja bya lepsza, bo ja ju 20 lat miaem ibyo zaorane, zasiane, zebrane. Ale obowiz-
kowych dostaw nie dawalimy rady, bo wojsko zabierao. Inni mieli po cztery krowy, unas bya
jedna, dwa cielaki dokupilimy, to wszystko zabrali, bo ojciec aresztowany znaczy bandyta.
Takie przykroci specjalnie robili. To byy bandyckie wioski, np. nasza wie Sumowo, kiedy
do gminy zwojewdztwa przyjedali iw oczy mwili: To trudna wie, bandycka wie. Aja
wtedy radnym byem, zawsze odpowiadaem: Nie bandycka, tylko niesprawiedliwie osdzo-
na. Narobili biedy, pomordowali ludzi, ate kobiety ztymi dzieciakami mcz si.
106 106 106 106 106
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
Teraz tak nieraz myl, no by czowiek, co chcia nas ochroni, uratowa, awiedzia,
e zabior, e podlegamy pod te ich artykuy. Bo dlaczego tyle razy przestrzega? To byo na
pewno zwizane ztym naszym Rusem, co si tu przechowywa. Bo przecie adnych senty-
mentw do nas nie mieli. No, moe idobry czowiek by ten kapitan, tylko my nie uwierzyli
wt dobro, nie uwierzyli te, e wten sposb mona ludzi mordowa, bez sdu, bez
adnego ledztwa, bez adnego udowodnienia winy. Itak zaatwiono ludzi. ANKWD byo
wtym wyspecjalizowane.
Tak byo, jak byo. Dzi kady rozumie iwie, do czego by zdolny ten komunizm.
Stefan Rapczyski zmar kilka lat temu. Jego opowie, nagrana w1988r., jest frag-
mentem wikszej caoci.
F
o
t
.

J
.
M
.

R
u
m
a
n
107 107 107 107 107
R
E
C
E
N
Z
J
E
CO MOEMY DA WIATU?
Czy my, Polacy, z uwagi na do-
wiadczenie Solidarnoci
mamy do zaproponowania wia-
tu co nowego? zastanawiaj
si w dyskusji zamieszczonej
wstyczniowym numerze Mwi
wieki profesor Andrzej Pacz-
kowski z Instytutu Studiw Poli-
tycznych PAN, Jan Skrzyski,
zastpca redaktora naczelnego
Rzeczpospolitej, oraz redak-
torzy magazynu Jarosaw Kraw-
czyk i Piotr Majewski. Wrozmo-
wie padaj liczne pytania
ooryginalny rys naszej najnow-
szej historii.
W dyskusji ospoecznym iekonomicz-
nym programie Solidarnoci, jej przy-
wdcach iocenie Zwizku za granic
cieraj si rne pogldy, ale wszyscy
uczestnicy zgodnie podkrelaj rol rewo-
lucji mentalnej, ktr nis ten ruch. Zmia-
ny ujawniy si m.in. wodrzuceniu lku
izaangaowaniu ludzi. W krajach Euro-
py Zachodniej utopia Solidarnoci, kt-
ra si wyranie zarysowaa ju pn jesieni 81 roku, bya jakby przedueniem utopii
68 roku, tej spontanicznoci idemokracji bezporedniej, udziau mas, spoeczestwa
zorganizowanego poza strukturami pastwowymi (...) spora cz lewicy europejskiej
widziaa wSolidarnoci kontynuacj ich snu oantyautorytarnym irobotniczym obliczu.
Lektura obowizkowa!
Poszukiwanie dobrych wzorcw iwiadectwo oludziach, ktrzy zmieniali wiat, jest te
tematem zamieszczonego wstyczniowym wydaniu magazynu tekstu Barbary Petrozolin-Skow-
roskiej oEdwardzie Jurgensie, dziaaczu niepodlegociowym, ktry zmar zamczony wwar-
szawskiej cytadeli na rok przed Trauguttem. Jurgens by zwolennikiem pracy organicznej
iodbudowania wizi czcych Polakw pod rozbiorami. Dy do utrwalania wsplnoty hi-
storycznej ikulturalnej, budowania samorzdnoci. By biaym przeciwnikiem rewolucyjne-
go sprzeciwu, ale po wybuchu powstania styczniowego przyczy si do niego iodda ycie za
ojczyzn. Magazyn Mwi wieki jak najsuszniej przypomina mniej znanych bohaterw,
ktrych zasugi odkrywamy zperspektywy naszych czasw. Oroli czynnikw geopolitycznych
wodzyskiwaniu niezalenoci pastwowej opowiada zkolei Karol Sienkiewicz wtekcie pt.
Jak wybi si na neutralno: osytuacji Austrii wlatach 194555. Im si udao!
E.G. E.G. E.G. E.G. E.G.
108 108 108 108 108
L
I
S
T
YKarol Komiski Sprawiedliwym Wrd Narodw wiata
W listopadowym numerze Biuletynu IPN opublikowalimy relacj Jerzego Komiskie-
go Wspomnienia Sprawiedliwego oratowaniu przez jego rodzin ydw wczasie okupacji.
Wzakoczeniu tekstu Autor napisa: Uratowani przez nas ydzi, zamieszkujcy wIzraelu,
wystpili zwnioskiem onadanie Teresie oraz mnie tytuu Sprawiedliwy Wrd Narodw
wiata. Niestety, wtym wniosku nie wspomniano wogle ozasugach mego Ojca, Niestety, wtym wniosku nie wspomniano wogle ozasugach mego Ojca, Niestety, wtym wniosku nie wspomniano wogle ozasugach mego Ojca, Niestety, wtym wniosku nie wspomniano wogle ozasugach mego Ojca, Niestety, wtym wniosku nie wspomniano wogle ozasugach mego Ojca,
KAROLA KOMISKIEGO, chocia on odegra najwaniejsz rol wtych wydarzeniach KAROLA KOMISKIEGO, chocia on odegra najwaniejsz rol wtych wydarzeniach KAROLA KOMISKIEGO, chocia on odegra najwaniejsz rol wtych wydarzeniach KAROLA KOMISKIEGO, chocia on odegra najwaniejsz rol wtych wydarzeniach KAROLA KOMISKIEGO, chocia on odegra najwaniejsz rol wtych wydarzeniach.
21 grudnia Pan Jerzy Komiski odwiedzi nasz redakcj, przynoszc dokument 21 grudnia Pan Jerzy Komiski odwiedzi nasz redakcj, przynoszc dokument 21 grudnia Pan Jerzy Komiski odwiedzi nasz redakcj, przynoszc dokument 21 grudnia Pan Jerzy Komiski odwiedzi nasz redakcj, przynoszc dokument 21 grudnia Pan Jerzy Komiski odwiedzi nasz redakcj, przynoszc dokument
oprzyznaniu jego Ojcu Karolowi Komiskiemu tytuu imedalu Sprawiedliwy Wrd oprzyznaniu jego Ojcu Karolowi Komiskiemu tytuu imedalu Sprawiedliwy Wrd oprzyznaniu jego Ojcu Karolowi Komiskiemu tytuu imedalu Sprawiedliwy Wrd oprzyznaniu jego Ojcu Karolowi Komiskiemu tytuu imedalu Sprawiedliwy Wrd oprzyznaniu jego Ojcu Karolowi Komiskiemu tytuu imedalu Sprawiedliwy Wrd
Narodw wiata. Zradoci publikujemy poniej ten dokument, wydany przez Yad Narodw wiata. Zradoci publikujemy poniej ten dokument, wydany przez Yad Narodw wiata. Zradoci publikujemy poniej ten dokument, wydany przez Yad Narodw wiata. Zradoci publikujemy poniej ten dokument, wydany przez Yad Narodw wiata. Zradoci publikujemy poniej ten dokument, wydany przez Yad
Vashem 8 grudnia br., jako point do publikacji zpoprzedniego numeru. Vashem 8 grudnia br., jako point do publikacji zpoprzedniego numeru. Vashem 8 grudnia br., jako point do publikacji zpoprzedniego numeru. Vashem 8 grudnia br., jako point do publikacji zpoprzedniego numeru. Vashem 8 grudnia br., jako point do publikacji zpoprzedniego numeru.
N O WO C I I P N
Tom jest powicony stosunkom polsko-biaoruskim
od koca lat trzydziestych do 1956r., ze szczeglnym
uwzgldnieniem sytuacji w wojewdztwie biaostockim.
Autorzy przedstawiaj wane wydarzenia we wzajemnych
relacjach zarwno zpunktu widzenia Polakw,
jakimniejszoci biaoruskiej wPolsce.
Ksika odsania kulisy prowokacji
okryptonimie C-1, prowadzonej wsplnie
przez peerelowskie MBP i sowieckie MGB.
Przeciwnikiem komunistycznych organw byy:
dziaajca na Zachodzie banderowska frakcja
Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw,
pozostaoci ukraiskiego podziemia w Polsce
i w USRR oraz suby specjalne Wielkiej
Brytanii iStanw Zjednoczonych. W ramach
przedsiwzi operacyjnych w Polsce przez
niemal cztery lata (19501954) dziaaa
stworzona przez bezpiek nielegalna
ukraiska struktura, ktra stanowia pomost
czcy podziemie na Ukrainie z emigracj.
Od samego pocztku na jej czele sta Leon
apiski Zenon agent MBP Bogusaw.