Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
n
E
d
i
c
i
n
c
r
t
i
c
a
N
o
.
0
0
1
Transcripcin Latina
Lista de Abreviaturas
Para confeccionar sus apuntes de clase, tanto el Maestro (Lector) como los
Alumnos (oyentes) utilizaban una especie de taquigrafa con innumerables
abreviaturas ms o menos comunes, a las cuales se prestaba la lengua latina,
cuyas palabras han de concertar entre s en gnero, nmero y caso. No es
difcil, por ello, el desciframiento de los textos manuscritos, una vez que uno
se familiariza con ellos. Para facilitar la lectura de la Physica specialis et curiosa,
ofrecemos a continuacin algunas de las abreviaturas, que pueden servir para
el desciframiento de otros manuscritos coloniales.
A: aestates
a: contra
AA: Auctores.
abominem: abominationem
accenlem: accidentalem
accens: accidens.
acci: accidi
acci: accidenti.
accia: accidentia.
accire: accidere
accit: accidit.
acles: actuales
actem: contractionem
activis: activitatis
acva: activa
acviores: activiores
adaequs: adaequatus.
adiae: contradictoriae.
adimplem: adimpletionem
adisti: contradistincti
adjive: adjective.
admire: admittere
aequiva: aequivoca.
affari: affirmari.
affo: affirmo.
agilitem: agilitatem
agit: agitur.
ahilitas: contrahibilitas.
ahit: contrahitur.
aium: contrarium, contrariorum.
al: animal.
alis: animalis.
alit: aliter.
alitum: alimentum
alteri: alterari
altero: alteratio
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
alterones: alterationes
amali: amabili
amis: amoris
ana: anima.
anaga: analoga.
anant: animantur
anglas: angelicas.
anhilo: anhilatio
Animascae: Animasticae
animi: animati
anli: angeli.
ans: antecedens.
anteri: anteriori
anti: antecedenti.
antia: animantia
aos: contrarios
aposite: contraposite.
apparam: apparentiam
appare: apparere.
appentis: appetentis
appet: apparet.
appeto: appetito
appetui: appetitui
apprat: approbat
aquae: aquosae
arbe: arbore.
arcta: arctata
arguive: argumentative
aritas: contrarietas
Arles: Aristteles.
arlica: aristotelica.
arlicam: aristotelicam.
arlici: aristotelici.
arta: argumenta.
arto: argumento.
artum: argumentum.
ascere: ascendere
asserones: assertiones
assio: assertio
assiri: assentiri
asso: assero
assus: assensus
atas: contrarietas
ativa: contractiva
aumento: augmentatio
auriculem: auricularem
be: bene.
beadini: beatitudini
beaficus: beatificus
belluum: belluorum
bonitem: bonitatem.
ca: causa.
cadave: cadavere
cae: causae.
caeta: caetera.
calem: causalitatem
calem: causalem.
calis: caloris
calitas: causalitas
cant: causant.
cante: causante
capa: capitula, capita.
cara: carentia.
cari: causari
carum: causarum.
categoricam: cetagorematicam
caulit: causaliter.
certima: certissima
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
clarime: clarissime
clo: conclusio.
clonis: conclusionis.
Co, condo: concedo.
cogne: cognitione.
cogni: cognosci.
cognile: cognoscibile.
cogno: cognitio.
cogta: cognita.
cohaere: coexistere
collari: collocari.
colles: colliges
combine: combinatione
comib: communibus
commo: commotio
compae: compositae.
compiva: compositiva.
complas: completas.
compo: compositio.
compunt: comprehenduntur
conceple: conceptibile
connali: connaturali
conpi: concipi.
conpiat: concipiat.
conptb: conceptibus.
conptu: conceptu.
conptus: conceptus.
cons: consequens.
Consa, cosa: consequentia.
conservo: conservatio
constipum: constipatum
constis: constitutis
constiva: constitutiva.
constivum: constitutivum.
consus: consensus
continuve: continuative
convenam: convenientiam
convent: conserventur
converne: conversione
Cornani: Copernicani
corpe: corpore.
corpuslis: corpusculis
cosam: consequentiam
Coso: concesso.
cpus: corpus.
creem: creationem
creis: creaturis.
creo: creato
crerae: creaturae.
creras: creaturas.
cret: creatur
creti: concreti.
creto: concreto.
cuiuslet: cuiuslibet
Chi, Xri : Christi.
Cho, Xto: Christo
Chum: Christum.
chymi: chymici
d: sed
D: Divus, Dominus, Doctor
debae: debitae
decretum: decrementum
decris: decretis
defem, defonem: definitionem.
defiret: defineret.
defit: definitur.
defiti: definiti.
defiva: defensiva
defivo: definitivo.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
defivus: definitivus.
defo, defito: definitio.
defone: definitione.
delecle: delectabile
denate: denominate.
denem: denominationem.
denis: denominationis.
deno: denominatio.
dentas: densitas
desit: desinit
destiva: detestativa
destrem: destructionem
destrum: destructum
deterna: determinata.
detestem: detestationem
detestive: detestative
diamet: diameter
difa: differentia.
diffae: differentiae.
diffare: differentiare.
diffates: difficultates.
diffile: difficile.
diffis: differentiis.
diffit: difficiliter
dignite: dignitate.
digtis: dignitatis
dilatem: dilatationem
diminem: diminutionem
dimino: diminutio
dinte: dicente
dintis: dicentis
disgue: distingue
disgui: distingui.
disguo: distinguo.
dispo: disputatio.
disponib: dispositionibus
dispute: disputatione.
disputio: disputatio
disseminum: disseminatum
dissilat: dissimilatur
dissiles: dissimiles
dissiri: dissentiri
dissus: dissensus
disto: distinctio.
distonem: distinctionem.
distrive: distributive
diva: Divina, diversa
divile: divisibile
divo: divisio
divum: diversum.
Dnum: Dominum.
doctimus: doctissimus
dogta: dogmata.
doma: dominica.
duplit: dupliciter
durem: dulciorem
durem: durationem
duris: durationis
e: est
ebriete: ebrietate
ecclesiascam: ecclesiasticam
ee: esse
eent: essent
eet: esset
effat: efformat
effenti: efficienti
effus: effectus
eia: entia
eis: entis.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
elecvum: electivum
elue: elucidare
entialis: essentialis
entiva: entitativa
errib: erroribus
essa: essentia.
essae: essentiae.
essam: essentiam.
etia: essentia
Eucha: Eucharistia.
Excella: Excellentia.
exdi: existendi.
exdum: existendum.
Exisre, exre: existere.
expa: expansa
expera: experientia
experlib: experimentalibus
expiare: explicare.
explanda: explicanda
explitum: explicitum.
extam: existentiam.
exto: existo.
extrica: extrinseca.
fa: forma.
fabilem: fallibilem
facime: facillime
faculte: facultate.
falis: fallibilis
fam: formam.
famus: formamus.
fanda: formanda
fari: formari.
ff: vices
ff.: filii
fi: filius.
fitam: finitam.
flue: fluere
fma: forma.
folit: formaliter.
forle: formale.
forli: formali.
forlis: formalis.
friditis: frigiditatis
frigis: frigoris
funtis: fundamentis.
funtum: fundamentum.
furo: futuritio.
furum: futurum.
gant: negant.
gantes: negantes.
gat: negat.
gavo: negativo
geneli: generali
genero: generatio
generones: generationes
Gera, gra: genera.
gere: genere.
geres: generationes
gericis: genericis.
go: ergo, nego
gravas: gravitas
gravede: gravedine
graviti: gravitati
habit: habitentur
ho: homo.
hoem: hominem.
hone: homine.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Honis, hois: hominis.
huma: humana
humem: humorem
humitas: humanitas
hyposca: hypostatica
idemta: idemtica
idemte: idemtitate.
idemtice: idemtifcate.
igit: igitur.
illat: illuminatur
illuminavus: illuminativus
immatalis: immaterialis
immorlem: immortalitatem
impans: impercans
imperfi: imperfectiori
imperum: imperium
implite: implicite.
improbilis: improbabilis
inadquirib: inadquirentibus
incidae: incidentiae
incompole: incomponibile
incredilem: incredibilem
increti: incrementi
indandos: indagandos
indelis: indelebilis
indibilis: indubitabilis
indivari: individuari
indivili: indivisibili.
inefax: inefficax
infantem: informantem
infari: informari
infatus: informatus
infavus: informativus
infent: informentur
infet: informet
infita: infinita
ingendas: intelligendas
ingit: intelligit.
inhabito: inhabitatio
inintensiles: inintensibiles
innominalis: innominabilis
insbis: instabis
int: inter.
intellas: intelligentias
intenles: intensificabiles
intensiles: intensibiles
inti: instanti
into: intensio
intrica: intrinseca
intrice: intrinsece.
intricum: intrinsecum.
introdem: introductionem
intu: intellectu.
intui: intellectui.
intus: intellectus.
intuve: intuitive
invilem: invisibilem
inviles: invisibiles
inviri: inveniri.
iuvame: iuvamine
laxite: laxitate
lees: leones
lenticulem: lenticularem
leona: leonina
levas: levitas
loca: collocata.
loga: logica.
logae: logicae.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
loquvi: loquutivi.
lunonem: lunationem
ly: illud.
ma: maior, materia.
maes: maiores
males: materiales.
malis: materialis.
mare: manere, maiore.
matae: materiae.
mathematis: mathematicis
maum: maiorum
meditonis: meditationis
meta: metaphysica.
metam: metaphysicam.
methe: metaphysice.
methum: metaphysicum.
methus: metaphysicus.
mires: minores
mo: modo.
mole: mobile
molite: mobilitate
movo: motivo
mra: minora
ms: mundus.
mutem: mutationem
mutilum: mutilatum
mutone: mutatione
n: non.
nalis: naturalis.
nari: negari.
nario: necessario.
nata: natura.
natae: naturae.
natales: naturales.
nataliter: naturaliter
net: neget
nive: negative
no: nego, numero.
nobilia: nobiliora.
nome: nomine.
nomis: nominis.
nona: nomina
norunt: noverunt
nr: noster.
nra: nostra.
nrer: noster
nri: nostri.
nrum: nostrum.
numo: numeratio
numo: numero
nutrem: nutritionem
nutrivam: nutritivam
nutro: nutritio
obj: objicies
obscurima: obscurissima
observones: observationes
obti: obiecti.
Obtivo: obiectivo.
obtum: obiectum.
odili: odibili
oe: omne.
oes: omnes.
offva: offensiva
oia: omnia.
oib: omnibus.
oium: omnium.
omia: omnia
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
omno: omnino.
opantis: operantis
opero: operatio.
opinavus: opinativus
opioni: opinioni
opme: optime
opone: opinione.
oponum: opinionum.
oppes: oppones.
oppo: opinio, oppositio
oppone: oppositione
opugnoni: opugnationi
origis: originis
ornici: organici
P: Pater.
p: per.
pa: pariter.
paras: paritas
pari: pariter, paritate.
parvitis: parvitatis
pas: primas
patilem: patibilem
Pau: Paulus.
paulim: paulatim
pe: posse.
pecci: peccati.
peccosum: peccaminosum
pecre: pectore
peecanosus: peccaminosus
pemus: possemus
penda: pendentia
perfe: perfectione
perfor: perfectior
Peripateos: Peripateticos
perna: persona.
pernam: personam.
persae: personae.
persalitas: personalitas.
persis: personis.
perstet: persistet
pertivus: perceptivus
pertranri: pertransiri
Philia, phyla: philosophia
philis: philosophis.
phlemocomiam: phlemoctonomiam
phyca: physica.
phycam: physicam.
Pi: Petri
pinguedem: pinguidinem
pis: primis
pive: positive
plumi: plurimi
pma: prima
pnt: possunt, possint.
Po: Petro
poe: posse
pole: possibile.
poles: possibiles.
poli: possibili.
polia: possibilia.
polib: possibilibus.
politas: possibilitas.
polite: possibilitate.
pomus: possumus, possimus.
postere: posteriore
pota: potentia
pote: potest
povo: positivo
PP: Patres.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
pr: probatur
praecepvam: praeceptivam
praecim: praecisim.
praeciva: praecisiva.
praedentes: praecedentes
praedentium: praedicentium
praele: praedicabile.
praemo: praemotio
praemta: praedicamenta.
praensam: praesentiam
praeocupone: praeocupatione
praere: praebere
praere: praedicare.
praerire: praeterire
praescere: praescindere.
praessa: praecisa.
praessarum: praemissarum
praesso: praecisio.
praestimum: praestitutissimum
praesti: praestiti
praeterem: praeteritionem.
praetero: praeteritio.
praetorum: praedicatorum.
praetum: praedicatum.
prali: principlai
prata, praeta: praedicata.
Pratis, praetis: praedicatis.
pri: priori.
pria: propria.
Prietes, prietates: proprietates.
prietum: proprietatum.
prive: privatione
pro: propositio.
probem: probationem.
probi: probari.
probis: probationis.
probonem: probationem
prode: prodest
prodi: produci
prodo: producto
prodonis: productionis
prolia: probabilia
prone: propositione.
prones: propositiones
pronib: propositionibus
proporne: proportione
propriores: propinquiores
propt: propter.
provimus: providimus
proximiob: proximioribus
Ps: Petrus.
pulsonib: pulsationibus
Pum: Petrum.
purgonem: purgationem
pus: primus
qa: quia o qua.
qd: quod, quid.
quae: quaestione
quaerit: quaeritur.
quaestes: quaestiones.
quib: quibus.
quiddas: quidditas
r: respondeo
radiconem: radicationem
radonem: radicationem
rale: rationale.
rali: rationali.
ralitas: rationalitas
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
raras: raritas
rariem: rariorem
rationalius: rationabilius
rb, reb: rebus.
rebor: respondebor
rebulone: rebolutione [sic]
recordi: recordari
reduple: reduplicative
refraconib: refractionibus
reles, relones: relationes.
relive: relative.
relo: relatio.
repli: repleri
repone: responsione.
reprodi: reproduci
reprodone: reproductione
repugna: repugnantia.
resdo: respondeo
resolo: resolutio
respemus: respondemus.
respent: respondent.
respu: respectu.
resurgte: resurgente
resuscito: resuscitatio
retorq: retorqueo
retrogradones: retrogradationes
revelib: revelationibus
revolonem: revolutionem
rivus: risivus.
rle: reale.
ro: ratio.
robis: roboris
rone: ratione.
ronem: rationem.
ronum: rationum.
rr: realiter
rrum: recentium, recentiorum.
rum: rerum.
s: Sacra, Sanctum
s: sed.
sacrato: sacramento.
Salor: Salvator
sangue: sanguine
sapa: sapientia.
scia: scientia.
scienficus: scientificus
scripra: scriptura
schotae: schotistae.
schotas: schotistas.
sedure: seducere
semp: semper.
sensilem: sensibilem
sensiliter: sensibiliter
senso: sensatio
sensonem: sensationem
senta: sententia.
separas: separatas
siccitis: siccitatis
sicq: sicque.
signant: significant.
signat: significat.
signe: significatione, signate.
signo: significatio.
sigta: significata.
sile: simile.
sili: simili.
silit: similiter.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
siludiriam: similitudinariam
simplia: simplicia
simplit: simpliciter.
sincategorice: syncathegorematice
Soc.: Societatis
solone: solutione
spe: specie, specifice.
speb: speciebus.
spica: specifica
spirlitem: spiritualitatem
SS: Sancti.
st: sit, sint, sunt.
stib: stantibus
stum: statum.
su: sensus, sensu
subli: subtili
substa: substantia.
substalem: substantialem
substive: substantive.
subtum: subiectum. iectum.
succeptilem: succeptibilem
suffiens: sufficiens.
supficie: superficie
suppalit: suppositaliter
supto: supposito.
sustentonis: sustentationis
sustine: sustinere
ta: tota.
tacilis: tactilis
tam: totam.
temperatae: temperaturae
temperato: temperamento
temperis: temperatis
tempolis: temporalis
tenda: tendentia
tenuimis: tenuissimis
tepidas: tepiditas
teri: termini.
ternat: terminat
ternis: terminis.
terno: termino.
ternum: terminum.
ternus: terminus.
terriles: terribiles
Tha: Thoma.
thae: thomistae.
tharum: thomistarum.
theogis: theologis
theola: theologia.
this: thomistis.
thosca: thomistica
tius: totius
tn: tamen.
to: toto
tolis: totalis
transale: transcendentale.
transales: transcendentales.
transpam: transparentiam
tum: totum.
ubicem: ubicitatem
ulmo: ultimo.
ulmus: ultimus.
undulones: undulationes
uri: uniri.
urlimum: universalissimum.
ursale: universale.
ursalib: universalibus.
ursi: universali.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
urso: universo.
ursum: universum.
v.g.: verbi gratia
v: vel
va: vera.
varones: variationes
ve: vere.
vegetivam: vegetativam
vegeto: vegetatio
verem: veterem
verite: veritate.
veritem: veritatem.
vi: verbi.
viles: vitales
Virg: Virgine
virtem: virtutem.
virtulit: virtualiter
viva: visiva
vo: vero
vole: volibile
volem: volitionem.
voliva: volitiva
volubilite: volubilitate
volunrie: voluntarie
volunte: voluntate
vum: verum.
Vum: Verbum
vus: verus.
Xpae: Christianae
Xpios: Christianos
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Transcripcin Latina
/1r/ Prologus
Quae Aristoteles per Octo Physicorum Libros fuse disputavit, ea a sensatis viris
non tamen Philosophia, quam Metaphysica abstractissime tractata appellari
solet. Hinc fit, ut qui Physicae per tales abstractiones ediscendae student,
non magis naturam rerum intelligant, quam qui nunquam studuerunt. Sunt
quidem generalia quaedam principia, quae raro ad species substantiarum
descendunt. Et ubi de motu aut vacuo disputant, selectiora arcana naturae
omittunt, quia forte ab abstractione nimis recedere visa sunt professoribus.
Certe Hurtadus noster, cum in argumento ad philosophiam proposuisset
varia substantiarum genera pertractanda, caeteras, inquit, substantias
nunc omitto, quae plus habet oblectamenti, quam scholastici commodi .
Putidum dictum. Itaque, quae generalis physicae ad proximum annum
relegantes, specialia quaedam in hoc tractatu discutiemus, quae, delectationis
rationalis et utilitatis ad communem vitae rationem quam plena sit, vos ipsi
iudicabitis. In disputando praecipuus nobis dux erit experientia, natura et
ratio; ne mirum aliquando videatur si quod exciderit minus consentaneum
aristotelico systemati et antiquioribus magistris, qui, ut arbitror, non aliam
secuti philosophandi viam, si physicorum recentium labores et experientia
ingeniosissima 0videre contigisset. Ita tamen disponentur, ut facile sit
accomodare cuicumque systemati. Opus divido in quatuor libros: Agam
primo de mundo universim ac speciatim de coelo. In secundo de terra,
aqua, aere et igne. In tertio de natura vegetabili et sensibili, ubi de ortu et
interitu disseretur. In quarto de natura humana, ubi quaestiones de anima
tractabuntur.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Liber Primus
De Mundo Universim et Speciatim De Coelo
Dissertatio Prima
De Mundo In Universim
Prologus
Antequam pulchras de mundo quaestiones explicemus, oportet huius nominis
significata aperire. Mundus enim 1 sumitur pro ornatu mulierum, qui apellatur
mundus muliebris; 2, pro sola hac maquina coacmentata ex terra et aqua, quo
sensu dicitur orbis terrarum; 3, pro angelicis hierarchiis, sic autem angelicus
mundus nuncupatur; 4, pro divina rerum omnium idea, unde mundus archetypus;
5, pro quatuor elementis et corpore, unde mundus elementaris; 6, pro homine
mirabilium compendio, qui microcosmos seu parvus mundus vocatur; 7, pro
naturarum omnium aggregato, quod mundus absolute, seu mundus magnus,
seu Universus nominatur. In hoc ultimo sensu disputamus de mundo.
/2r/ Physicus Primus
De Mundi Creatione
1. Primus canonicorum liber mundi creationem sic describit: In principio
creavit Deus coelum et terram, et caetera corpora hoc ordine creata
narrat: die primo condidit Deus lucem, quam divisit a tenebris, hasque
appellavit noctem, lucem vero diem; secundo die struxit firmamentum,
quod collocavit in medio aquarum, ut divideret aquas ab aquis; tertio,
inferiores aquas congregavit in locum, quem appellavit mare, et apparuit
arida seu terra, quae productioni matura protulit herbarum omne genus
et arborum; quarto, fecit luminaria magna, hoc est, Solem, Lunam, Stellas,
quae praeessent diei ac nocti et tempus commodis proportionibus
dividerent.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
2. Quinto die nata sunt omnia ferme animalia, tam quae in aquis degunt,
quam quae in coelo seu aere; sexto demum diei ortum debent terrestres
animantes, oves, boves, etc., et ultimo loco creatus est, quasi aliarum
creaturarum compendium, Adamus, et ex eius dormientis costa uxor
et fortunae consors Eva; septimo die requievit Deus ab opere quod
condidit, ideoque Sabbatum, id est, requiem appellavit. Solemnissimum Solemnissimum
diem apud haebreos, cui apud christianos successit dies Dominica. In
ordinem creationis nunc quasdam difficultates explicemus.
3. Quaeritur 1: An mundus vere creatus sit, an productus ex praesupposito
subiecto? Aristoteles et alii auctores putaverunt mundum fuisse ab
aeterno aut saltem materiam primam fuisse aeternam, ac solum formam
eductam esse in tempore. Error iste est contra principia christianae
religionis; quare tenendum est mundum in principio per propriam
creationem, id est, ex nihilo fuisse creatum; ita enim deducitur ex aliis
clarissimis Scripturae testimoniis.
4. Quaeritur 2: Quid sit illud principium, in quo Deus crea/2v/vit coelum et
terram? Omissis multorum opinionibus, quae non sunt de sensu litterali,
Augustinus, Ambrosius, Bassilius, cum concilio Latteranensi intelligunt
illud principium de initio temporis, ita ut mundus in principio temporis
coeperit. Verum, quia haec opinio implicatur variis circa essentiam
temporis quaestionibus, simplicius dixeris cum eodem Augustino,
mundum, coelum et terram fuisse creatum in principio, id est, ante
omnia, ut dicitur apud Ioannem: In principio erat Verbum, etc.
5. Quaeritur 3: Quo anni tempore ac die mensis creatus sit mundus?
Quidquid dici possit, levi nititur conjectura. Hebraeorum multi, cum
aliquot doctoribus christianis, putant creationem accidisse septembri
mense circa aequinoctium, quo tempore maturi fructus iam sunt essui,
quia scilicet Adamus de pomo vetito gustavit, et quia multae nationes
hoc mense annum inchoabant; ac omnes ferme Sancti Patres docent in
aequinoctio verno, hoc est martio contigisse, quia nimirum eo tempore
germinare incipit terra, propter illud Genesis: Germinet terram herbam
virentem, etc.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
6. His junge hebraeos inchoavisse annum ecclesiaticum a mense martio;
huius opinionis fuere patres concilii Palaestini seu Caesariensis, habiti
circa annum Christi 198, qui aiunt creatum fuisse mundum 25 martii
die dominica, quo eodem recurrente in feriam sextam ex Maria Virgine
carnem sumpsit Salvator Noster Christus, et post annos 34 incidente in
Dominicam resurrexit a mortuis. Sic enim primordia nascentis mundi,
cum nascente ac resurgente Reparatore apprime consonant.
7. Sed haec mera conjectura sit. Quaeritur 4: An sex dies illi, quibus
completa est orbis creatio, naturales sint, ut sunt praesentes, an
spirituales? Beatus P. Augustinus docuit omnia in momento creato
[creari], a Moise autem distinctos esse dies consistentibus in sex paribus
cognitionum angelicarum; nam angeli res creatas noverunt /3r/ prius
clare in Deo, quae cognitio vocatur matutina; deinde minus clare in ipsis
rebus, quae vocatur vespertina, et ex hac duplici cognitione resultat
dies spiritualis.
8. Melchior Canus et alii tenent omnia eodem instanti, aut saltem eodem
die fuisse producta, sed levi prorsus ratione. Quare dicendum est cum
communi Sanctorum Doctorum sex dies fuisse naturales. Dices cur ita,
si omnia eodem momento potuerunt creari? Alia reddi non potest magis
convincens ratio, quam Dei voluntas in Scriptura nobis manifestata, et ut
ostenderet, sex dies laborantibus, consecrandum esse Deo diem aliquem
quietis.
9. Quaeritur 5: Quot anni praeterierint a mundi creatione usque ad natum
Christum? Tam difficilis est responsio ut prope octoginta numerentur
diversae opiniones. Paucis relictis improbabilibus, e duabus extremis alia
tenet fluxisse annos 3610, altera 6984. Communior hoc tempore inter
eruditos cum Saliano scribit 4054, aut cum Userio 4000, aut circiter. Hunc
vero annum Christi 1755, eruditi viri legendi apud Antonium Paquium
prope demonstrarunt esse annum 1757, quem si addas praedictis 4054,
erit praesens annus mundi 5804 aut circiter.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Physicus Secundus
Aliae Quaestiones De Mundo
l0. Quaestio l. est: Quot numerentur? Philosophorum non pauci, et
Thalmudistae plures esse mundos docuerunt. Hinc Alexandri gemitus
cum Anaxarchum audiret de pluralitate mundorum disserentem: Hei
mihi (inquit) tot sunt mundi, nec dum debellavi unum. Sanior pars cum
Aristotele, Zenone et aliis unicum esse dixit; Descartes, vero, hunc tantum
esse possibilem, satis consequenter /3v/ ad ipsius systema. Certum est
primo, et fidei principiis valde consentaneum, unum esse mundum ex
hac terra et mari et coelestibus orbibus compaginatum.
11. Certum est secundo non esse possibiles plures mundos, sumpto mundo
pro aggregato seu Universo, comprehendente omnes naturas possibiles.
Ratio est quia extra aggregatum omnium possibilium, nihil est possibile,
ac proinde nec alius mundus. Quare quaestio solum esse potest: An
Deus possit producere aliam terram et aquam, aliquod coelum et alias
creaturas intra ipsas contentas, similes iis quae nunc sunt? In hoc sensu
possibilis est secundus mundus, quia nec rationi nec fidei nec divinae
potentiae repugnat.
12. Quaestio 2 est: An mundus sit animatus? Hac in re discordes existunt
philosophorum, immo et Sanctorum Patrum, opiniones. Licet enim
communior animam neget mundo, non defuere tamen, qui censuerunt
mundum esse magnum quoddam animal, ut inter Graecos aliqui principes
physicae et inter hebraeos et arabas etiam nonnulli, quibus videntur
suffragari Boethius et Augustinus. Nec erroris facile convinci possunt.
Motus enim vix negari potest aut sensus, qui minor esse solet quo maius
est animal, ut patet in tauro et elephante.
13. Nihilo tamen mundus minus putandus est inanimatus, nam quomodo
evinci ipsius anima possit, cum nulla reperiantur signa manifesta vitae.
Quis enim credat frequentes terrae concutiones, huius animalis esse
suspiria aut dormientis roncos, aut pluviam dolentis lacrimas et multa alia
huius generis. Praesertim cum horum aut similium effectuum prolixime
causae investigatae sint prorsus alienae ab anima.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
14. Quaestio 3: An mundus sit perfectus? Affirmo, quia Dei perfecta sunt
/4r/ opera; mundus autem opus est Dei. Deinde quaecumque in eo
reperiuntur talem inter se nexum habent, talemque coordinationem ad
fines nobis aliquando notos, saepissime ignotos, praevisos tamen atque
intentos a divina scientia et providentia, ut non immerito comparatus sit
mundus a Pythagora lyrae armonicae et bene sonanti; ab Augustino vero
carmini numerico, et Trismegypsas in Archetypo admirabilem quandam in
mundo armoniam esse dixerit.
15. Nam sicut armonia ex diversis sonis et lyra ex multiplici fide variaque
tensa, et carmen ex syllabis longis et brevibus diversimode complicatis
resultat, sic mundi perfectio et pulchritudo petitur ex varia illa rerum
multiplicitate. Tanta enim naturarum diversitas, tanta varietas entium
aquatilium, terrestrium et coelestium, tanta in nonnullis oppositio, in
aliis amor quasi conjugalis, in aliis faecunditas facit ut mirari nunquam
satis possimus artificis manum et scientiam.
16. Quaestio 4: An mundus sit interiturus? Dico primo mundus sibi relictus,
et sub eo statu in quo nunc est, posse durare in perpetuum. Ratio est,
quia quotidie licet pereant entia, at etiam nascunt nova, quae locum
destructorum occupent. Et id multo certius apud aristotelicos, quia materia
est naturaliter indestructibilis et exigens aliquam formam. Dico secundo
mundus revera destruetur quoad multa corpora, et innovabitur quoad
aliqua. Utrumque docet fides, ex qua discimus mundum deflagaturum
ante diem iudicii, et praeterea Apoc. 21: Vidi Coelum novum et Terram
novam, et alibi similiter.
Physicus Tertius
Dubia Quaedam Adversus Praecedentes Assertiones
17. Primum est /4v/ contra tertium assertum: Si mundus esset perfectus,
aggregatum ex Deo et creaturis esset perfectius solo Deo; sed hoc est
falsum: ergo. Probatur maior: Duae perfectiones sunt quid perfectius
una earum; sed mundus aut aggregatum creaturarum et Deus sunt duae
perfectiones: ergo. Hoc argumentum difficile est, sed contra omnes
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
perfectiones adaptabile. Respondeo, nego maiorem et distinguo maiorem
probationis: si una non contineatur in altera, concedo; si ita continetur,
nego maiorem, et distincta similiter minore, nego consequentiam.
Quaecumque perfectio creata continetur eminenter in virtute in Deo;
nam Deus virtualiter et eminenter est quidquid est quaelibet perfectio
creata: propterea non auget perfectionem.
18. Nam tantumdem valet Deus solus quantum Deus et creaturae simul,
quandoquidem quantum valent creaturae, id ipsum valet Deus et praeterea
infinite. Vide exemplum. Sit aggregatum ex centum duplionibus, cuius
altera pars est unus duplio. Dico aggregatum ex centum duplionibus et
ex hoc uno non valere magis quam solum aggregatum ex centum et uno;
et ratio est, quia hic unus formaliter continetur in illis centum. Similiter
perfectio creaturarum et Dei non valet magis, quam solus Deus, quia in
hoc virtualiter continetur. Erit ergo formaliter magis perfecta quam Deus,
in quo formaliter non continetur. Nego consequentiam, quia iam sufficit,
ut contineatur virtualiter.
19. Dices 2: In mundo quaedam desiderantur nimirum plures species entium, quae
creari a Deo possunt; deinde alia redundant ut venena, plantae infructiferae,
insecta munitissima, etc.: ergo non est perfectus. Transeat antecedens et
nego consequentiam, quia solum probat mundum posse esse perfectiorem
quam nunc est, quod nos non negamus. Deinde nego antecedens: quia quae
desunt, non desiderantur, nec sunt necessaria ad intentum finem a Deo.
Praeterea nihil redundat: nam quae inutilia, quia scilicet ignoramus usum
aut perniciosa videntur, ad aliquem finem valde conducunt.
20. Dum philosophia tractata est abstracti/5r/ssime, vix fuit qui ad indagandos
usus creaturarum incumberet. Postquam philosophi experientia iuverunt
rationem, multa inventa sunt, nova reperiuntur quotidie et plura alia
invenientur. Venena enim innocue comeduntur ab aliquibus animalibus,
ut antimonium a porcis, quaedam animantia homini mortifera a gallinis,
et sic alia. Immo et quod est quod, nocere non potest iuxta illud Ovidii:
Nihil prodest, quod non possit nocere idem. Et exemplo sit humana
saliva, quae si memini, praesentissimum venenum est viperae, et odor
gratus hominibus quaedam viventia necat.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
21. Demum herbae, insecta et alia, si nullum alium habent usum, quem certe
habent, licet saepe ignoratum, ad id serviunt ut pascantur animalia quibus
vescimur, aut quorum labore utimur. Ex argumento ergo non convincitur
imperfectio mundi, sed ignorantia hominis. Disces alios usus ex Augustino:
quadrifariam omnia homini sunt commoda quia scilicet poenaliter laedunt,
salubriter exercent, utiliter probant aut ignoranter docent.
22. Dices 3: Ut mundus sit perfectus, omnes eius partes debent esse
perfectae; atqui monstra et peccata non sunt perfecta: ergo. Distinguo
maiorem: debent esse perfecta aliqua perfectione, concedo; aequali
inter se, nego maiorem et minorem quoad primam partem, quia monstra
habent etiam suam perfectionem, licet comparata cum aliis animantibus
imperfecta dicantur. Peccata etiam habent perfectionem saltem Peccata etiam habent perfectionem saltem
tanscendentalem, licet careant morali, quae consistit in conformitate
actus cum lege divina. Argumentum probat mundum constare ex variis
generibus perfectionum.
23. Dices 4, contra quartam: Partes mundi quotidie intereunt. Ergo, etiamsi
perseveret communis Dei concursus ad illius conservationem, veniet
naturaliter tempus in quo omnes erunt corruptae. Distinguo antecedens:
partes mundi quotidie intereunt et aliae nascunt, concedo; et nullae
nascunt, nego antecedens et consequentiam. Nam cum corrumpitur una
/5v/ pars, altera generatur, seu cum materia unam formam amittit, aliam
induit, et sic possunt continuari in aeternum generationes entium cum
solo ordinario Dei concursu.
Dissertatio Secunda
De Constitutione Praecipuarum Mundi Partium
Quae hic sub nomine coelestis systematis ab aliis minus breviter perstringuntur,
nos paulo uberius sub nomine constitutionis aut coordinationis praecipuarum
mundi partium complectemur. Nec enim est disputatio tantum de coelo, sed
globum hunc terraqueum comprehendit, un mox videbitis. Res est atriosa et
digna, quae a philosphis sciatur.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Physicus Primus
Antiquiora Systemata
1. Prisci astronomi, ad quos spectat haec disputatio, etsi ad observandos
coeli motus toti insudarunt, parum tamen profecerunt. At recentes
veterum observationes variis adinventis machinis aut correxerunt aut
auxerunt. Coelum moveri aut Terram certum omnino est; ubi motus sit
omnino inscrutabile. Exceptis aliquot Pythagoricis, Philolao, Aristarcho,
Cleanthe et paucis aliis, reliqui omnes moveri Coelum, Terram vero
quiescere uno ore docuerunt. Quomodo id eveniret, non consentiunt.
2. Inter [antiquos] auctores Pythagoras Terram in centro mundi collocavit,
circa quam coelestes orbes gyrarent hoc ordine: prope Terram Luna,
paulo remotior Mercurius, deinde Venus, Sol, Mars, Iupiter, Saturnus,
Stellae fixae. At aliqui eius discipuli ordinem inverterunt et Solem
posuerunt in centro, Terram autem loco Solis /6r/ quasi unum ex planetis.
Horum distantiam metiebatur omnem ex tonis armonicis, credebantque
Terram distare a Luna intervallo unius toni, quod est stadiorum circiter
126 millium, aut quinque millium ducentarum quinquaginta leucarum,
quarum singulae continent tria passuum millia.
3. Mercurius a Luna distabat hemitonum seu 2.625 leucas; ab illo Venus
alterum hemitonum; ab hac Sol sesquitonum seu 7.875 leucas; a Sole Mars
tonum integrum; a Marte Iupiter et iterum a Iove Saturnus semitonum; a
Saturno tantumdem distabant Astra, quae in hac doctrina solum aberant
a Terra 32.480 leucas. Hoc systema viguit aliquibus variantibus usque ad
obitum P. Christophori Clavii. Plato ordinem coelorum aut planetarum ita
mutavit, ut prope Terram collocaret Lunam, deinde Solem, Mercurium,
Venerem, Martem, Iovem, Saturnum et Fixas.
4. Aegyptii, licet telescopiorum ope destituti, multa observarunt, quae hodierni
astronomi vera esse aut verisimilia comprobarunt; itaque statuerunt Terram
in centro mundi, circa quam volvebat: primum Luna, deinde Sol, tertio
Mars, quarto Iupiter, quinto Saturnus, postremo Stellae. At duo reliqui
planetae Solem respiciebant pro centro, circaque ipsum gyrabant: primum
Venus, remotior Mercurius; hoc systema ex parte asseruit Thycho Brahe.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
5. Quodnam systema admisserit Aristoteles non est certum: credi debet vix
fuisse ullius nominis philosophum illis temporibus, qui novum systema
non cuserit. Rursum ad conciliandas motus irregularitates, quas negare
non poterant, inintelligibiles admississe epicyclos, sphaeras, orbes
excentricos et concentricos; propterea Alphonsus X, vulgo Sapiens,
coactus est dicere sed blaspheme: Si orbis conditio/6v/ni astitissem,
aliam mundi constitutionem paulo clariorem praesenti Deo fuisse
consulturam.
Physicus Secundus
Nova Quaedam Systemata
6. Multi ex recentibus antiqua systemata a epicyclis et excentricis
adoptaverunt, quae feliciter correxit et laboriosis observationibus novum
systhema adornavit circa annum Domini 1590 Tycho Brahe, eques danus
vir sagacis ingenii et profundae meditationis. Hic relicta Terra in centro
mundi circum eam gyrare fecit Lunam et Solem, reliquos vero planetas
circa Solem hoc ordine: Mercurium, Venerem, Martem, Iovem, Saturnum
et immenso spatio Stellas.
7. Id ipsum systema ex integro vel paucis mutatis admittitur a plerisque
auctoribus Societatis Iesu aliisque celeberrimis astronomis. Ioannes
tamen Baptista Ricciolus ita corrigit in Almagesto, ut Iupiter et Saturnus,
non Solem, sed Terram respiciant pro centro: in reliquis Tychoni consentit.
Horum ratio est, quia sic in primis vitatur confusio tot excentricorum
et epicyclorum; deinde feliciter explicantur irregularitates motus
planetarum; insuper conforme est divinae Scripturae: ergo.
8. Etsi concedatur exemplari in hoc systemate irregularitates motuum, quas
proferam in Copernicano, negari tamen non potest superare humanum
intellectum incredibilem motus velocitatem, quae negari non potest
Stellis. Itaque duabus rationibus labefactari potest systema. Prima est
contra varios Aristotelicos inconsideratissime metientes tempus a motu
Solis; si Sol movetur, vel movetur omnibus momentis temporis, vel non.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
/8r/ 9. Si secundum, ergo aliqua sunt momenta vel instantia temporis, quae vel
in quibus non est tempus. Probatur implicantia: In momentis temporis, in
quibus non movetur Sol, non est motus Solis; sed tempus est motus Solis:
ergo. Si primum, ergo vel Astra non moventur, vel non moventur magis
velociter quam Sol. Utrumque est falsum: primum contra opinionem;
secundum quia spatio 24 horarum, tam Astra quam Sol absolvunt
integram revolutionem circa Terram, ac proinde Astra velocius moventur,
utpote remotiora quam Sol, cuius circulus vicinior est Terrae.
l0. Probatur evidenter maior, primo aspectu improbabilis, et supponendum est
ex communi sententia momentum esse minimum temporis, et punctum
materiae non posse percurrere unico momento nisi punctum loci, alioquin
tempus esset divissibile, sicque non esset momentum. Sol singulis momentis
percurrit singula puncta loci; sed haec et non plura percurrunt astra singulis
momentis: ergo non magis velociter moventur. Probatur minor: Si astra unico
momento percurrerent plura puncta loci, illud momentum esset divissibile:
ergo non esset momentum.
11. Altera ratio est: Ex principiis a Tychone stabilitis, apud quem et sectarios
diameter Terrae est 2290 leucarum circiter; diameter Solis 1150
diametrorum Terrae seu 26335000; diameter Saturni 11500 diametrorum
Terrae, seu 26335000; denique diameter coeli astriferi 8000000 seu
diametrorum Terrae 18320000000 leucarum. Praeterea cum diameter se Praeterea cum diameter se
habeat ad circulum fere ut 7 ad 22, sequitur circulum Solis in aequatore
8276714 leucarum.
12. Saturni circulum 82767143 leucarum, et circulum stellarum 57577143000
leucarum, quos tam Astra quam planetae conficiunt 24 horis plus
minusve. Iam si hos numeros dividas per 24 horarum, quotie/8v/ntes per
6[0] minuta quae efficiunt horam, et iterum horum quotientem per 60
secunda quae efficiunt minutum (secundum horarium correspondet fere
pulsationi arteriae in homine sano) deducitur primo: Solem in aequatore
qualibet hora currere 344863, Saturnum 3448630, Stellas 2399047625
leucas.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
13. Deducitur secundo: Solem singulis minutis currere 5747; Saturnum
57470; Stellas 39984127 leucas. Deducitur tertio: Solem singulis secundis,
seu singulis arteriae pulsationibus currere 97, Saturnum 970 et Stellas
fixas 666402 leucas. Quis hoc credat, immo et quis possit concipere? Quis hoc credat, immo et quis possit concipere?
Confirmatur si Sol (idem dic de lepore, testudine) movetur singulis
momentis, non movetur nec currit minus quam astra. Si vero per aliqua
momenta quiescit, divisa hora in partes 666402 movebitur tantum 97,
reliquis quiescit.
Physicus Tertius
Systema Terrae Mobilis
14. Hoc systema ab omnibus philosophis traditum oblivioni, renovatum est
saeculo XV a cardinali Nicolao Cussano, et ineunte XVI per totos 30 annos
reformatum a Nicolao Copernico, canonico warmiensi; postmodum
a Galileo Galilei, celebri astronomo florentino, ingeniose promotum,
adversantis totius orbis et ipsius Romanae Ecclesiae fulmina sustinuit.
Et Galileus coactus est ab Inquisitione Romana sententiam retractare;
putabat enim christianae religioni et Scripturis contraria.
15. Nec tamen opinio, quae prius blasphema credebatur, paulatim sese
in academias et ipsas religiosas familias insinuavit, ut pessum dederit
contrarias, et extra Hispaniam ubique acta et publice etiam Romae in
sede religio/9r/nis imperat; et in Hispania nonnullos habet sectatores.
Quin etiam ipsi Iesuitae qui contra hanc olim declamarunt in Italia, Gallia
et aliquot Germaniae locis publice luent.
16. Ut explicent systema supponunt Copernicani primum quod est certum:
cum immotis oculis obiectorum imagines locum mutant, ipsa videntur
moveri, non nos. Secundo: cum obiectorum imagines eadem oculi puncta
occupant, ipsa videntur immobilia. Idcirco cum quis placido motu intra
scapham fluvium, verbi gratia, navigat, ipsa scapha apparet immobilis,
quia locum non variat in oculorum retina; at montes et orae fluvii moveri
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
videntur, quia locum successive mutant in oculo iuxta illud virgilianum:
Provehimur portu, montesque urbesque recedunt.
17. Licet ergo persistet immobilis Sol et Terra moveatur rapidissime, haec
videbitur quiescere, ut etiam scapha, quia in oculari retina locum non
mutatur; Sol autem et Stellae ad instar fluviatilis ripae videbuntur moveri
ob contrariam rationem. Ex apparientia igitur nihil concluditur, quia
eadem erit sive moveatur Sol sive quiescat. Itaque alia via probandum
est systema
18. Copernici sectatores collocant Solem in centro quidem, sed prope
medium Universi, et eum pro centro respiciunt Mercurius, Venus, Terra,
Mars, Iupiter, Saturnus, Stellae; sola Luna circa Terram gyrat. Circa Iovem
gyrant quattuor satellites et circa Saturnum quinque lunulae. Mercurius
integrum gyrum absolvit 90 diebus, Venus circiter intra 225, Terra intra
365 et prope 6 horas, Mars 6, Iupiter intra 4333 seu fere 12 annos,
Saturnus intra 10759 dies aut circiter 30 annos.
19. Praeter hos motus omnibus Planetis communes, alius admittitur in Terra
et alius satis frequenter in Sole, per quos uterque circa proprium axem
dicitur /9v/ revolutio diurna spatio 24 horarum absoluta; ratione cuius
omnia Terrae latera observantur Soli, et efficitur dies ac nox, sicut ratione
alterius, quatuor aestates.
20. Motus Terrae diurnus facilis est intellectu; motus vero annuus intelligetur,
si in Stellis communibus Sol statuatur in centro, et loco Solis Terra
concipiatur incedere propter eclipticam, ea tamen lege ne unquam
mutet suum axem declinantem ab axe eclipticae circiter gradibus 25 et
30 minutis; sic enim facile et brevissime concipientur omnes variationes
diei ac noctis, veris et aestatis et aliae permultae.
21. Reliqui planetae (excepta semper Luna, in qua nihil nunc est controversiae)
observati sunt ab astronomis interdum velocissime gyrare, aliquando lente,
interdum sistere et interdum etiam retrogredi. Has stationes, directiones
et retrogradationes difficilime explicant omnes praeter Copernicanos, hi
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
autem facile et simplicissime; illi adhibent epicyclos, excentricos et alios
motus, hi supposito duplici motu Terrae et uno planetae [planetarum] ab
omni labore se expediunt
22. Dices contra huiusmodi systemata aut concipiendum est spatium
interminabile inter Solem et Astra immo et Planetas, aut Terra accedens
in revolutione sua annua modo huc modo illuc, debet videre interdum
minora interdum maiora Astra et Planetas. Respondent Copernicani
Mercurium et Venerem utpote propinquiores variare magnitudinem, at
caeteros Planetas non variare, quia tanta est distantia a Terra, ut etsi
haec 30 leucarum millionibus propinquior fiat parum reputetur respectu
distantiae.
23. Dices secundo: Si Terra velocissime convertitur ab occasu in ortum, fit ut
aves versus occasum volantes non possint regredi ad nidum; lapis versus
orientem proiectus debeat cadere supra caput proicientis; hoc est falsum:
ergo. Respondent ad haec et similia /10r/ argumenta vulgi ambentem
aerem una cum Terra velocissime moveri, atque ita motum adtemperare
quasi revera non moveretur.
24. Quaeres l: Cur Sol non collocetur in centro? Respondent Copernicani,
ideo fieri quia Sol aut potius Terra impercurrendis signis borealibus
impendit octo fere dies, plusquam in australibus, quod facile intelligitur
Sole occupante centrum. Praeterea orbita annua Terrae non est circularis,
sed ovalis aut elliptica, ut facilius accipiatur motus apogaei et perigaei.
Quaeres 2: Quodnam tenendum sit systema?
25. Respondeo Ptolemaicum et pythagoricum repugnat observationibus
astronomorum. Tychonicum vix percipi potest. Copernicanum est
simplicius, sed creditur parum catholicum. Propterea ab Hispanis fere
omnibus reicitur ut thesis, ab aliquibus autem admittitur ut hypothesis, id
est, tale ut in eo recte explicentur omnes motus planetarum, si verum foret
systema. Ipsum tamen repugnare fidei, in qua multi textus quietem Terrae,
Soli et Astris motum concedunt. Fatentur Copernicani ita loqui Scripturam,
sed ideo quia se conformat sermonibus vulgi ita putantis et loquentis
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Dissertatio Tertia
De Coelo Et Sphaera
Physicus Primus
De Motu, Numero Et Substantia Coelorum
1. Quaeritur l: Quot sint coeli? Duodecim diversae sunt opiniones. Alii Duodecim diversae sunt opiniones. Alii Alii
unum coelum statuunt, alii 14. Communis auctorum asserebat 10 vel 11, Communis auctorum asserebat 10 vel 11,
id est: Empyreum, sedes beatorum, Primum Mobile, Firmamentum, seu
Sydereum et /10v/ [coelos] Planetarios. Ut ne sensus violentus sit textus
illius Pauli secunda ad Corinthios 12: Scio hominem raptum esse usque
ad tertium coelum, dicendum est tria esse coelos, Planetarium, ubi sunt
planetae, Firmamentum, ubi sunt sydera et Empireum.
2. Quaeritur 2: A quo moveantur? Quidam opinati sunt impressos esse
coelis a divina omnipotentia motus propios, ratione quorum regulariter
ab oriente in occasum ferrent. Alii vero finxerunt primum mobile,
quod incredibili velocitate inferiores coelos raperet eo celerius quo
propinquiores, eo lentius quo remotiores. Deinde quia alii inominabilis
motus observant, alia mobilia adderunt; sed haec opinio antiquata est et
reiecta ab [ob] incredibiles.
3. Paeterea in Elencho prohibetur haec propositio: Motus coelorum est omnino
ab intrinseco, et nullo modo ab intelligentiis. Itaque si coeli moventur
(idem dic de Terra), ab intelligentiis seu angelis ad id destinatis movendi
sunt. Huic tuendae conclusioni motus nulli opugnationi est obnoxius. At At
revera facimus ut pictores qui ad servile ministerium angelos deputant:
offerendus est alicui ramus, offert angelus; caput dormientis tenendum
est, tenet angelus; abigendae muscae a puero, abigit angelus, etc.
4. Quaeritur 3: An coelum constet materia et forma, ut caeterae formae
sublunariae, et an haec materia et forma nobilior sit materia et forma
sublunari? Haec quaestio tota est peripatetica, et in hac mirum quam
extravaganter scilicet nefas credebant, si coelo non concederent materiam
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
multo nobiliorem, quam cuilibet corpori sublunari, decepta falsa coeli
idea. Assero ergo coelum constare materia et forma, et materiam et
formam non differre specie a sublunari.
5. Ratio primae partis est, quia apud Aristotelicos omnis substantia
completa, praeter Deum, Angelos et animantes ra/11r/tionales, constant
materia, haec autem nequit esse sine forma. Deinde, si eidem conveniret
forma sine materia competeret operatio immaterialis et nobilissima, quae
tribuitur animae separatae, verbi gratia, angelis, quod falsum est. Ratio
secundae partis est, quia nulla est ratio ad probandam hanc differentiam
aut maiorem nobilitatem; siquidem coelorum influxus in sublunaria
nondum probatus est.
6. Quaeritur 4: An coelum sit solidum et impervium ut christallus, an fluxum
ut aqua et aer. Primum docuit Aristoteles cum longo sibi adhaerentium
numero. Secundum perplures alii omnis generis philosophi. Nec defuere
qui coelorum partem dixere fluidam, partem solidam, qui omnes
diaphaneitatem seu transparentiam coelo quasi christallo limpidissime
concesserunt. In re penitus obscura assero coelos omnes esse fluidos aut
liquidos. Ratio coniecturae est quia non videtur credibile aliter componi
posse motus.
7. Quis enim credat excavatos canales in hac crystallo, per quos astra et
planetae circumducantur, ut docent et doceri tenent qui soliditatem
asserunt, et cum quotidie per diversum locum expansa esse astra et
planetae gyrent novam quotidie sibi viam et canalem aperient. Nec obstat
quod in Scriptura coelum appelletur firmamentum, nam Sancti Patres
firmamenti nomine nihil aliud intelligunt quam stabilem ac durabilem
naturam, quae solido ac liquido convenire potest.
8. Non obstat secundo illud Iob. 37: Tu forsitan fabricatus es coelos, qui
solidissime quasi aere fusi sunt. Textus iste non est auctoris canonici,
sed cuiusdam philosophi Eliu, qui saepe a Domino reprehenditur. Quare
solum de fide est hanc sententiam dictam esse ab Eliu, quia sic refert
Scriptura; sicut non est de fide non esse Deum, sed ita dictum esse in
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
corde stultorum, quando dixit insipiens in corde suo non est Deus, et
saepe alibi alias.
9. Quaeritur 5: Cuiusdam /11v/ sit naturae? Nonnulli Patres cum multis
philosophis crediderunt coelum esse naturae igneae, rarae tamen et
parum aptae ad comburendum. Alii putaverunt esse naturae aquosae, sed
congelatae instar glaciei aut christalli, scilicet ne caderet. Tertia opinio
tenet coelum esse omnino aereum, et ex superficie terrestri usque ad
sydera nihil esse praeter aera aut aethera. Unde hic idem aer, qui nos
ambit et in quo vivimus et movemur, per immensa spatia se extendit,
quantum se extendit oculorum acies.
10. Et cum coelum intuemur, nihil videmus aliud quam corpora per hunc
aerem vagantia, vapores aliquos condensatos et aliquantum lucis reflexae
a corporibus; sed quo vicinius est Terrae, eo magis infectum est et ornatum
terrestribus halitibus; quo remotius, eo magis purum et defecatum. Dices:
Quod est ergo corpus illud quod oculis obiicit noctu coeruleum, die vero
a1bicans? Respondeo ipsum esse aerem interdiu penetratum solaribus
radiis, noctu vero his carentem, si nobis propinquus sit.
11. Et hoc docet experientia, quia si quis ipso meridie descendat in
profundissimum puteum, et per exiguum ostium contemplet coelum et
stellas, non minus apparebit coeruleum quam si quis nocte serena aspiciat.
Haec sententia mihi arridet et pene omnibus philosophis experimentalibus.
Probatur: lux missa a Sole et stellis in nostram atmosphaeram e medio
raro transit in magis densum: ergo nostra atmosphaera est densior coelo.
Ergo non est aqueum et igneum, sed aereum. Probatur antecedens:
patitur retorsionem adversus perpendicularem, ergo transit juxta regulas
catropticae e medio claro in minus clarum.
12. Quaeritur 6: Cuiusnam sit figurae? Multa in hac re, ut in aliis id genus [huius
geneneris], dixerunt antiqui probabilia alia, alia ab omni ratione aliena. Assero
coelum esse figurae sphaericae, aut saltem ellipticae. Probatur: Congruum Probatur: Congruum
est ut corpus liquidum et a nullo alio corpore violentatum ambiens sphaeram
seu ellipsim, huic conformetur in figura; sed ta1e est coelum respectu Terrae
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
/12r/ aut Solis: ergo. Insuper apparens circulum, quem Astra et Planetae Insuper apparens circulum, quem Astra et Planetae
videntur conficere, hanc eandem coniecturam iuvat.
13. Quaeritur 7: An coeli sint animati? Nego cum communi contra multos
auctores, etiam Sanctos Patres. Ratio est quia nulla est sufficiens ratio Ratio est quia nulla est sufficiens ratio
ad abstruendam hanc animam coelorum et syderum. Quare textus
Scripturae, qui id probare videntur, interpretandi cum reverentia, sunt
de angelis motoribus vel de divino intellectu. Sic illud Deuteronomii 32:
Audite coeli, quae loquor. Audite angeli vel audi Deus. Illud Psalmorum
135: Qui fecit coelos in intellectu, id est, in divina sapientia.
14. Quaeritur 8: An astra et planetae habitentur? Affirmativam promovit N.
Vghens, aut alius assumpto viri celebris nomine, sed sine fructu; quod
dicam de femina illa non ignobili inter Gallos, quae in Luna campanarum
turres etiam sine telescopio videre se delirabat? Quidquid dici in hac re
potest, tenuissima nititur coniectura; sed probabilissimum est et prope
de fide nullos esse homines praeterquam eos qui in hac Terra degunt.
Dixi prope de fide: quia, si quis dixerit eos homines non descendere
ab Adamo, Scripturam autem loqui de adamica progenie; nec esse
quidem Adami pronepotes, illuc tamen translatos a divina providentia,
argui mendacii non poterit. An autem sint bestiae, plantae et arbores, id
omnino incertum et solum certum est:
El mentir de las estrellas
Es un seguro mentir,
Pues que nadie puede ir
A preguntrselo a ellas.
15. Quaeritur 9: An coeli sint generabiles et corruptibilies? Affirmo cum
communi recentium contra communem auctorum [antiquorum] et
probatur ex quaestione tertia et quinta. Deinde cometae et nova sydera,
quae ab astronomis observantur supra Lunam aut Saturnum, a multis
putantur corruptiones et /12v/ generationes: ergo. Sed cur non plures
accidunt? Licet multae accidant, oculi tamen nostri videre non possunt
nisi notabiliores. Praeterea aer est minus obnoxius corruptioni, quam
Terra et Astra, et quo purior ille sit, eo minus debet esse obnoxius.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Physicus Secundus
De Influxu Coelorum Et Stellarum In Hac Sublunaria
16. Quaestio iucunda est et utilis omnium; sed non disputatur de luce, et frigore,
de calore aut forte etiam humiditate a Luna proveniente. Assero 1 contra
magos: Coeli neque planetae non influunt in actus liberos creaturarum; qui
proinde, sive boni sive mali, sunt penitus imputabiles creaturae. Assertio
est fidei catholicae, quae docet relictam nobis libertatem plenam, neque
hanc posse cogi ab ulla creatura. Quare desinant improbi improbitatem
suam aut infortunia imputare fato, coelis aut daemoni.
17. Assero 3 contra astrologos: Coeli neque planetae praeter lucem et
calorem, aut forte etiam humiditatem et effectus ad illa consequentes,
non influunt in haec sublunaria; unde astrologiae et almanakorum,
futura praedicentium ex astrorum motu coniunctione et oppositione,
vanitatem discete. Haec conclusio habet contra se vulgi praeiudicium et
plurium auctorum libros, sed defenditur a Pico Mirandulano et permultis
experimentalibus seu novae philosophiae sectatoribus, qui, ut rationem
sine praeoccupatione sequuntur, non erubescunt a maioribus declinare.
18. Ratio huius asserti est in primis, quia astra et coeli nimis distant a Terra,
ut in hanc et eius partes possint influere, sive id fiat per qualitates sive
per effluvia; deinde casus, qui adducuntur in probationem, aut falsi
sunt aut incerti, aut fortunae non scientiae astrologorum aut constanti
naturae legi attribuendi. Dices 1: post cometas et eclipses sequuntur
varia infortunia, regum mortes, bella, /13r/ pestes, etc.: ergo coniunctio
et oppositio astrorum et cometae [cometarum] influunt in sublunaria.
19. Nego antecedens: quia qui rem mature considerarunt, observaverunt
indifferenter post cometarum et eclipsium apparitiones modo felices
modo tristes eventus, ut inde nulla coniectura capi liceat. Dices 2: fluxus
et refluxus maris sequitur motum Lunae. Dices 3: varia creaturarum
genera, ut locustae, etc., ea plena, plena sunt, et illa non apparente
vacua inveniuntur. [Dices 4] Medici prohibent phlemogtonomiam et
purgationem certo Lunae tempore, et alio praescribunt. [Dices] 5: arbores
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
quaedam ne putrescant quidam iuvant caedi determinato tempore Lunae,
quidam fructus carpi, quaedam semina seminari.
20. [Dices] 6: lunationes aliquae tempestuosae, calidae vel pluviosae sunt,
aliae serenae, et sic in aliis effectibus. Ergo saltem Luna influit. Respondeo
nondum esse certum fluxus aut refluxus maris Lunae motus sequantur.
Nam quod dicitur in syzygiis lunaribus maiores esse marinos aestus novis
experimentis indiget comprobari. Id certum fere in omnibus oceani
littoribus contingere, et ubique cum varietate magna tam circa tempus
quam circa augmentum et decrementum. Hunc effectum alii Lunae Hunc effectum alii Lunae
tribuunt, alii aliis causis. Sed sensatiores credunt naturae mysterium
nondum revelatum.
21. Secundum experimentum negari non potest; ostendendum tamen
erat ea ostrearum genera impleri cum Luna, evacuari cum ea, adeo ut
nihil a Luna discrepent. Hoc magis supponitur quam probatur. Deinde Hoc magis supponitur quam probatur. Deinde
quorum prohibet dicere certas crescendi et decrescendi periodos illis
piscibus constitutas, quae, quia absolvuntur prope Lunae syzygias, huic
attribuuntur. Certe Senetion dicitur florere singulis mensibus et nemo, Certe Senetion dicitur florere singulis mensibus et nemo,
quem sciam, hanc efflorescentiam tribuit Lunae, etc.
22. Tria reliqua experimenta adeo sunt incerta, ut primum ab ipsis medicis
peritioribus in suo sinu caetera, ab /13v/ experimentalibus philosophis
cum risu excipiantur. Quod attinet ad phlemogtonomiam et purgationem
ab Arabibus et Galleno nimius astrologiae addictae hausserunt nostri
medici, sed abjurant iam paulatim, reliqua sine criterio nobis tradiderunt
senes. Quoties audivimus ab ipsis hanc lunationem fore pluviosam et
fuit serena, vel contra? Idem credite de arboribus et seminibus certo
tempore Lunae carptis, etc.
23. Dices 3: Astrologi, qui conficiunt Almanaka, saepius vera praedicunt, quam
errant; sed id cognoscunt e motibus et syzygiis astrorum. Ergo ista crenda
sunt influere. Transeat maiorem, et nego minorem. Attendite diligenter
ad prognostica moraliter certa, quae sunt huiusmodi: Morietur quidam
Purpuratus Regi suo percarus; navis portum appelitur indicis mercibus
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
onusta; in secretiori Regis concilio negotia magni momenti pertractantur,
etc.. Haec fere semper vera sunt et necesse est vera esse alicubi Terrarum.
24. Atqui almanaka pro Catalonia conficiuntur, cur eventus non determinant
pro Catalonia? Scilicet metuunt ne eorum vanitas deprehendatur et
mendacia. Velim quoque vos meminisse saepissime contingere, ut
cum videmus effectum in Almanako fortuito anuntiatum dicamus: Iam
pronuntiaverat Almanakum; at cum effectus non respondet tacemus,
immo nec prognostici meminimus. Qui huius artis futilitatem legere
cupiat, potest apud P. Claudium Antonium Milliet de Chales et Benedictum
Feijoo, tom. l. Dis. 8.
Physicus Tertius
de Sphaera et eius cCirculis
25. Solent astronomi, ut facilius coelorum motus intelligantur, circulos
quosdam in coelo fingere, et cum eisdem ad oculos ponere instrumentum
quoddam ab armillis, [quod] sphaeram armillarem nuncupant. Utrumque
simul /14r/ explico. In sphaera in primis notantur centrum et poli. Centrum
est illud punctum quod in medio circuli seu sphaerae concipitur. Tale est
medium Terrae in systemate tychonico. Poli vero sunt duo illa puncta, in
quibus terminatur axis, quem concipimus transire per centrum et circa
quem tota machina volvit.
26. Alter polus arcticus, a vicina Arcto seu Ursa, vulgari lingua norte; alter
polus antarcticus, id est oppositus arctico, vulgo sur. Hic semper Hic semper
occultatur nobis, ille semper apparet. Concipiuntur semper in sphaera sex
circuli maiores et quatuor minores, quam hi dividunt in partes inaequales,
illi vero in partes aequales. Primus maiorum est horizon, graece finitor,
quia nimirum totum globum in duas portiones secat; pars conspicua
dicitur hemisphaerium superius, pars occulta hemisphaerium inferius.
27. Punctum capiti hominis erecti respondens in coelo dicitur vertex, aut
zenith, et simile punctum in hemisphaerio inferiori nadir; alter circulus est
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
aequator seu aequinoctialis, quia cum Sol eum percurrit est aequinoctium
ubique Terrarum, seu nox aequalis diei. Huic aequidistant circuli Huic aequidistant circuli
latitudinis, qui paralleli proinde dicuntur, et ab hoc versus utrumque
polum numerantur. Tertius est zodiacus, qui concipitur latus instar fasciae
ideoque descriptae constellationes aut signa hoc disticho comprehensa:
Sunt Aries, Taurus, Gemini, Cancer, Leo, Virgo,
Libraque Scorpius, Arcitenens, Carper, Amphora, Piscis.
Quarum singula uni mensi fere respondent, et tantum temporis impendit
Sol in percurrendo signo. Die ergo 20 circiter martii ingreditur in Arietem,
20 circiter aprilis in Taurum, etc.
28. Haec fascia aequatorem secat oblique; maxima vero obliquitas ab
aequatore distat 23 gradibus, 30 minutis aut circiter. Per medium Zodiaci
concipitur linea, quae vocatur ecliptica, quia nimirum, cum in hac linea
/14v/ concurrunt vel ocurrunt Sol et Luna necessario accidit eclipsis, aut
etiam orbita Solis, quia per eam Sol quotidie circiter gradum ab occasu in
ortum transilit. Quartus circulus est meridianus per polos mundi ductus;
et ita appellatus, quod sole illud transiliente meridies sit.
29. Quilibet fere locus suum habet meridianum, vulgo tamen numerantur
360, quorum munus est longitudinem locorum determinare, quae
determinatur a Canariis versus Orientem. Quintus et sextus sunt coluri
solstitiorum et aequinoctiorum. Hi non differunt a meridianis, nec ad rem
nostram faciunt. Minores circuli sunt duo tropici et duo polares. Dicuntur
tropici a greaco trepo, quia cum ad hos pervenit Sol, convertit scilicet a
tropico Cancri ad tropicum Capricornii, et ab hoc ad illum. Circuli polares
ita dicuntur, quia per illos efficit diurnam revolutionem polus eclipticae.
30. Praeterea quinque zonae. Una torrida inter tropicum Cancri et Capricornii
comprehensa. Duae temperatae, australis, et borealis, inter tropicos et
polos ipsos interceptae. Denique climatae quaedam, quae sunt minores
zonae excessu dimidiae horae se superantes usque ad 24; inde puncto
usque ad 30 unius mensis excessum, et circulos polares comprehensa.
Duae frigidae, borealis et australis inter circulos polares.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
31. Unde dies maior primi climatis habet 12 horas solares; secundi 124; vigessimi
primi horas 24 et 30, menses 6 continuos solis, totidemque continuae
noctis. Numerantur 30 climata ab aequinoctiali usque ad polum arcticum,
totidemque ab aequinoctiali usque ad antarcticum. Restant explicandi ascii,
periscii, hetereoscii, amphiscii, paeriescii, antecii et antipodes. Ascii sunt
qui nullam proiciunt umbram aliquo meridie, videlicet habitatores torridae.
Periscii sunt quorum umbra circulum efficit ut si qui viverent sub polis.
/15r/ 32. Heteroscii, quorum umbrae semper determinatum polum respiciunt, ut
qui temperatas incolunt. Amphiscii, quorum umbra meridiana modo unum,
modo alium polum respiciunt, quales sunt plerique, qui torridam colunt.
Paeriescii sunt qui vivunt sub eadem sphaera, parallelo et meridiano. Antecii,
qui sub eodem meridiano et parallelo degunt, sed diversi hemisphaerii.
Antipodes vero qui sub eodem parallelo, sed diversi hemisphaerii et sub
opposito meridiano vivunt. Hinc resultat diversitas sphaerarum.
33. Nam, qui sub aequatore vivunt, rectam dicuntur habere sphaeram, qui sub
polis parallelam; caeteri omnes obliquam. Scripta est numero tertio vix
sit in usu apud geographos modernos, qui eorum loco multo commodius
utuntur circulis longitudinis et latitudinis. Ideo autem perscripta sunt ne
scripturas auctorum multa de illis loquentes non intelligeretis. Demum
sciatis velim, quemlibet circulum dividi in 4 quadrantes; quadrantem in
90 gradus; gradum in 60 minuta; minutum in 60 secunda, etc. Totum
vero circulum in 360 gradus.
Dissertatio Quarta
De Astris Et Planetis
Physicus Primus
De Astris
1. Astrorum numerum inire tam difficile est, ut impossibile saltem moraliter
reputatur in Sacra Pagina. Nihilominus, quae nudis oculis apparent non
tot sunt quot putant imperiti. Quis sereno coelo non arbitrabitur videre
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
100 vices stellarum? Et tamen ne 100 quidem videt. Verum astrorum
scintillatio facit ut coelum sine reflexione intuenti plura videantur quam
sunt. Id si dixeris, vulgo non credetur; verum audiendi sunt astronomi,
qui /15v/ rem mature considerarunt.
2. Dividunt astronomi 1022 stellas, quae sine telescopio vident, in 60
constellationes seu asterismos, quorum 12 sunt intra zodiacum, 21 in
hemisphaerio boreali, 27 in australi. At moderni tuborum ope longe
plures observarunt, adeo ut Keplerus praeterito saeculo viderit plusquam
1300. Immo Gallactiam seu Viam Lacteam, seu viam Sancti Iacobi, de
qua multa, sed temere Aristoteles, sed telescopiorum ope repertum nihil
esse aliud quam stellularum incredibilem numerum.
3. Dividebant quoque astronomi stellas in sex classes, dicebantque
stellas primae magnitudinis, quae sunt 15 [vices] reliquis fulgentiores,
infinitas maiores esse quam Terram. Caeterae classes, etsi magnitudine
decrescerent, terram vero excedebant prope omnes. His datis, quaeritur
l de astris in communi: An omnia sint inter se magnitudine paria, vel an
maiorem illam apparientiam efficiat maior vicinitas respectu Terrae? In
hac re statui nihil certi potest nisi per tenuissimam coniecturam.
4. Sunt qui statuant omnia astra aeque distare a Terra; maiora vero ideo
videri maiora et minora ideo apparere minora, quia revera talia sunt.
Alii contra asserunt omnia esse magnitudine paria, sed minora ideo talia
apparere quia multo magis distant a Terra quam ea quae videntur maiora;
ope telescopii Gregoriani tam maiora quam minora decrescunt quoad
apparientiam, quia scilicet lux illa, qua affunditur stella, evanescit. Itaque
probant omnia hucusque dicta de stellis meram esse coniecturam.
5. Quaeritur 2: Quantum distent a Terra? Id probari non potest, quia carent
parallaxi. Tamen Cassini, Oke et Flamtheie, celeberrimi inter modernos
astronomi, facta per longos annos observatione repererunt parallaxim in
stella Polari. Et alia, quae transibat per illorum verti/16r/cem. Unde tacere
pene iussi sunt anticopernicani, qui ex defectu parallaxis stellarum contra
systema Terrae motae arguebant; nihilominus res manet incertissima,
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
quia tam Terra immobilis quam orbita terrae motae censenda est quasi
punctum respectu stellarum sphaerae.
6. Et id ipsum persuadet opinioni diversitas, siquidem tot sunt sententiae
quod auctores in astronomia periti. Copernicus putat esse indefinita,
eius asseclae tam vastam credunt ut, qui minorem putant, existiment
opus esse fere nongentis annis, ut plumbea glans e coelo demissa, et per
singulas horas 200 conficiens leucas Terram pertingat. Anticopernicani
minorem putant distantiam, sed non adeo parvam, ut non videatur
incredibilis.
7. Distantiam sequitur astrorum magnitudo, quae in hypothesi copernicana
multo maior est, quam in caeteris: in nulla fere adeo parva, ut stella
minima non parva sit magnitudine toti orbi terraqueo. Siquidem in
copernicana hypothesi stella sextae magnitudinis maior est quam Terra
86 millionibus; in reliquis, aut prope par Terrae aut paulo maior. Hinc
coniicite, quanta erit stella primae magnitudinis? Quaeritur 3: An luceant
a se, an illuminentur a Sole, ut Luna?
8. Copernicani, qui putant tam procul abesse a Sole, negant posse illuminari
ob nimiam distantiam; caeteri satis communiter arbitrantur, etsi possint a
Sole illuminari, lucem tamen habere ex sese, quia si hanc a Sole acciperent,
eclipsim aliquando paterentur interposito aliquo corpore planetario, ut
contingit in planetis; hoc non notatur: ergo habent hanc lucem ex sese,
licet accipiant a Sole. De scintillatione astrorum et cur his conveniat non
planetis, nihil habeo vel audivi, quod mihi satisfaciatur.
/16v/ 9. Veniunt mantissae loco explicanda nova sydera et cometae. Interdum
enim apparent in coelo et observantur ab astronomis quaedam stellae,
et post certum tempus ab oculis evanescunt, etsi coniectari licet, hae
loci similitudine et aliis circunstantiis denuo apparent post tempus paulo
longius. De caetero non differunt ab aliis astris, nisi forte in eo quod
earum magnitudo sensibiliter crescit et decrescit. Locus autem earum in Locus autem earum in
firmamento communiter creditur, quod parallaxi careant.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
10. Cometae ab aliquibus praesertim recentibus stellae esse creduntur,
quae longa adornatae luminis cauda modo barbati, modo criniti, modo
caudati appellantur. Sequuntur syderum motus, aliquando habeant alium
irregularem. Auctores [antiqui] crediderunt existere in aerea regione et
exhalationibus compactos. Recentes observarunt multo superiores Luna.
Ideo viri tempore doctissimi tuentur tum stellas quam cometas non creari
de novo cum apparent, excipe tamen quae Magos duxit ad adorandum
Christum Dominum.
11. Sed esse stellas in principio creatas, quae, quia circulos conficiunt valde
remotos a Terra, solum inde videri possunt cum in sua orbita ad hanc
accedunt, et cum ab ea recedunt iterum fiunt invisibiles. Cometae ideo
caudam illam luminosam proiciunt, quia existunt in aere valde compacto,
et ideo ad reflectendam lucem, sive haec sit a Sole, siquidem cauda
observatur semper opposita Soli, sive a se ipsis. In priscis historiis
leguntur cometae valde proximi Terrae, sed ne cometam acceperint pro
meteoro luminoso.
12. Horum syderum et cometarum mitus nondum observari potuit tam
exacte ut de eo statui quidquam certi possit. Nihilominus N. Nicasius
de Grammaticis non dubitavit cometam aut stellam novam praedicere in
annum nescio quem, id quod probavit eventus, et recentium sententiam
reddat omnino probabilem. Non dubito, quin recentes auctores multa
statuant ex observationibus, /17r/ sed eos videre non licuit, ideoque
praestat tacere.
Physicus Secundus
De Sole, Luna Et Eclipsibus
13. Corpus iIlud, quod adventu suo diem nobis et recessu noctem affert,
Sol nuncupatur, de quo multa sunt disputabilia, pauca certa. Certum est
maiorem esse quam totus terrarum orbis; multi contendunt esse 100 ff
maior. At hodierni astronomi esse prope 10100 ff maior Terra. Certum est
secundo longe esse remotum a nobis, incertum est quantum. Moderni
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
physici fere 30 leucarum milliones distare putant a Terra; auctores
[antiqui] dabant longe minorem distantiam. Certum est tertio diurnam
Solis revolutionem perfici 24 horis, et annuam 365 diebus, 5 horis et fere
49 minutis.
14. Disputatur l: Cuiusnam sit figurae? Communiter creditur esse sphaericae,
quin obstet, quod plana videatur; id enim facit distantia. Disputatur 2:
An moveatur circa propium Axem? Asseritur a plerisque; quia maculae
quaedam et faculae (quae sunt partes reliquis lucidiores, ut maculae
partes reliquis obscuriores, utrasque primum omnium ope telescopii
observavit P. Christophorus Scheinerus) incipiunt videri in limbo Solis
orientalis, et post dies 27 et horas 8 in eodem loco apparere solent,
donec paulatim evanescunt in occiduo limbo.
15. Disputatur 3: Quid sit Sol? Post telescopii observationes, asseritur
esse massam quandam igneam, ut pelagus instar fornacis accensum
flammantissimos flammarum vortices evomens, adeo ut horrorem
incutiat observanti; sic ergo iIluminat et calefacit. Sed est difficultas: Sed est difficultas:
si ignis est, indiget pabulo, quis ergo et unde pabulum praestitit Soli
per tot annorum millia? Maculae autem fortasse nihil aliud sunt, quam
vegrandes nubes fumi, quae Solem obscurant; sensum ergo est paulatim
consumi iIlam massam et in fumum evanescere.
/17v/ 16. Negat Descartes Solem indigere pabulo, quia scilicet circumdatur
materia, a qua non dissipatur; idque confirmari verosimiliter potest in
nostra sententia, quia causa dissipationis corporum et corruptionis est
aer impurus et crassus. Unde quo magis ab hoc aere distent corpora, eo
minus corruptibilia erunt; cum vero Sol tam longe absit, vix dissipatur et
exiguo pabulo eget, quod dare poterit vicinus aer; caeterum ut ingenue
fatear, veram causam huiusce rei ignoramus.
17. Sole multo minor est Luna, licet videatur aequalis: siquidem observatur
esse Terra quattuor aut quinque minor; at distantia a Terra varia est:
media creditur 55 semidiametrorum terrestrium, seu 62700 leucarum.
Eius motus diurnus perficitur fere 25 horis; periodicus, hoc est ab uno
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
puncto coeli ad idem punctum 27 diebus, horis 7; synodicus, id est a
coniunctione cum Sole ad alteram coniunctionem diebus 29, horis 12,
minutis 44. Lunare corpus ope telescopii apparet observanti inaequale,
interruptum altissimis montibus et lacubus, omni carens luce praeterquam
eam quam accipit a Sole aut reflectit a Terra in eclipsibus. Quod evidenter
monstrant lunares phases.
18. Nam cum inter Lunam et Solem mediatur Terra, ea nobis apparet plena,
siquidem facies nobis observa tota illuminatur a Sole; at cum Luna
subiicitur Soli nobis ostendit opacam faciem, seu potius non videtur;
haecque vocantur syzygiae; in quadraturis autem seu cum quadrante
circuli distat a Sole, nobis videtur corniculata ac lucidior in dies fit, donec
perveniat ad oppositionem, ab hac decrescit in dies donec perveniat
ad coniunctionem, sed notandum est mediam partem Lunae, quae
sphaerica reputatur, semper illuminari a Sole, praeterquam in eclipsibus
lunaribus.
19. In novilunio autem non videtur, quia facies illuminata est opposita nobis;
in quadraturis facies nobis obversa partim illuminatur a Sole et est
lucida, partim non illuminatur et /18r/ est obscura. Quaerit iam admiratio
universa, quid sint eclipses? Respondeo primo: Lunares eclipses, seu
defectus lucis in Luna, nunc contingere cum interposita Terra impedit ne
solares radii Lunam pertingant, quod solum evenire potest in plenilunis,
licet non semper, quia aliquando non opponuntur, seu umbra proiecta a
Terra non cadit super Lunam.
20. Aliquando haec umbra cadit supra Lunam, et tunc dicitur eclipsis parcialis,
eo maior, quo maior pars obscuratur. Respondeo secundo: Solares eclipses
tunc eveniunt, quando interposita Luna impedit quo minus perveninat
ad Terram solares radii, idque tantum accidit in novilunis, in quibus Luna
interiacet inter Solem et Terram, fortasse excipienda Solis eclipsis, quae
contigit in obitu Redemptoris. At non accidit in omnibus quia requiritur
primo ut recte inter se opponantur, seu umbra proiecta a Luna cadat
directe in Terram.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
21. Requiritur secundo ut saltem Luna sit in perigaeo, id est vicinior Terrae,
quia cum Sol tanto maior sit quam Luna, evenire poterit ut umbra
Lunae finiatur antequam pertingat Terram, seu conus umbrae lunaris
non perveniat ad Terram. Si haec duo concurrant, erit necessario solaris
eclipsis alicubi Terrarum, eo maior quo vicinior sit Luna Terrae, et minor
quo remotior. Sed nota magnum discrimen inter Solis et Lunae eclipsim:
haec eodem tempore et ab omnibus videtur, a quibus videri possit Luna.
22. Illa non videtur eodem tempore ab omnibus, sed ab occidentalibus
populis sentitur prius quam ab orientalibus. Itaque [non] sentitur ab
omnibus quia terrestre corpus obscurari totum non potest a minori
corpore, qualis est Luna. Lunae et Solis corpus dividitur ab astronomis
in 12 digitos, qui cum toti obscurantur dicitur eclipsis totalis, si non
omnes obscurantur dicitur eclipsis tot digitorum quot sint partes, quae
patiuntur ecclipsim. Si methodum et tabulas calculandi et praedicendi
eclipses /18v/ desideras, lege apud Dechales, Tosca, Wolfium et alios.
Physicus Tertius
De Reliquis Planetis Et Parallaxi
23. Etsi reliquos planetas vix sciat vulgus distinguere ab astris, quae fixa
vocantur, quia eorum motus visus est auctoribus fixus et stabilis et motus
planetarum seu erronum valde irregularis, sciunt tamen distinguere
periti, qui noverunt planetas esse nobis multo viciniores, quam sint
stellae; distantia tamen definiri certo non potest, quia cum non habeant
Terram, sed Solem, pro centro non est semper eadem respectu Terrae.
Adde non exiguum difficultatis momentum incredibilem varietatem
astronomorum.
24. Quorum recentes putant Mercurium in mediocri distantia abesse a Terra 25
leucarum milliones, et eadem Terra multo minorem esse in magnitudine.
Aequaliter distat Venus, sed Terra est 40 maior. Mars creditur 6 maior
illa, et abesse 38 leucarum milliones. Iupiter dicitur abesse plusquam
130 milliones et esse maiorem 2460. Denique Saturnus distat 240
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
leucarum milliones, et Terram magnitudine excedit 2086. Hae distantiae
sunt mediocres summae quanto maiores erunt: O altitudo divitiarum
sapientiae et scientiae Dei, quam incomprehensibilia sunt iudicia eius, et
investigabiles viae eius !, Paulus, ad Rom. cap. 11.
25. Sed, unde dicitis sciri possit haec distantia, cum hominum nullus hanc
viam confecerit nec revelaverit Deus? Respondeo, per parallaxim,
quae est [definita] apud Ricciolum, lib l Almagesti cap. 35: Differentia
inter locum verum phaenomeni expectabilis ex centro terrae et locum
apparentem seu visum ex eius superficie. Et haec parallaxis eo maior
est, quo phaenomenum propinquius Terrae, eo item maior, quo vicinius
est horizonti, sed in hoc casu interturbari solet a refractionibus.
/19r/
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
26. Variae sunt species parallexeos, puta altitudinis, profunditatis, longitudinis,
latitudinis, ascensionum rectarum, declinationis, distantiae inter duo
phaenomena et motus, quae neque vacat, neque libet animis in praesenti
rudioribus tradere, cum potest qui velit a mathematicis perdiscere. Tamen,
quae necessaria sunt tacere non possum. Sit itaque interior circulus,
sphaera Terrae cuius centrum sit A, semidiameter AC, et diameter BC.
Sit exterior circulus sphaera Fixarum, seu extremum nostrae visionis et
remotissimum a Terra.
27. Praeterea ON repraesentat horizontem verum et physicum Terrae, et ML
horizontem sensibilem seu apparentem observatori, quem supponimus
constitutum in superficie Terrae in puncto C. Denique appareat
phaenomenon, verbi gratia, Luna non valde remotum a Terra, et sit in
puncto G. Si ergo e centro Terrae ducat visualis AG repraesentabit Lunam
in puncto I firmamenti, et altitudo OI erit vera altitudo; at si est loco C
videatur Luna, apparebit quasi esset in K fir/19v/mamenti et altitudo OK
erit apparens altitudo minor quam vera.
28. Hinc differentia I et K erit parallaxis, et angulus A, G, C erit parallacticus.
In hac figura vides primo: Cum corpus valde remotum est, exiguam esse
parallaxim, ut in phaenomeno viso in D propinquo stellis, et in ipsis
stellis nullam, si Terra non moveatur, aut valde exiguam etsi moveatur,
ob nimiam distantiam. Vides secundo: Parallaxim horizontalem, qualis
est P caeteris paribus maior esse qualibet alia. Vides tertio: Parallaxim in
verticali V esse nullam, quia linea a centro Terrae, et superficie in illud
punctum cadens eadem est.
29. Vides quarto: Parallaxim eo minore esse caeteris paribus quo magis accedit
ad verticem, et eo maior quo magis accedit ad horizontem, ut patet in R
et G. Ex parallaxi deducitur sic distantia ex phaenomeni a Terra, verbi
gratia, GP tabulas astronomicas noscitur vera Lunae altitudo, nimirum OI,
ac proinde etiam angulus I, A, V aequalis angulo G, A, C. Item angulus
obtusus G, C, A aequalis recto et angulo M, C, K. Denique semidiameter
Terrae AC per observationes astronomorum.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
30. Quaeritur iam distantia GA, hoc est, Lunae a centro Terrae, vel GC hoc
est Lunae ab observatore, et hanc demonstrabit trigonometria per suas
regulas aureas. Et haec est methodus certa indagandi distantias rerum
remotissimarum. Sed quia refractiones impediunt, et semidiameter
Terrae non est certo observata et facilis est error aliquis secundorum
vel etiam minutorum in capienda phaenomeni altitudine, hinc potest
oriri error multarum millium leucarum; est enim principium opinionum
toto coelo diversarum. Verum huic de astris libro finem imponamus, eius
Astri in pervigilio, quod prae caeteris fulgens splendet velut inter Astra,
Lunam, Minores. [Luna Minora].
/20r/ Liber Secundus
De Terra, Aqua, Aere, Igne et Luce
Dissertatio Prima
De Terra et Aqua
Physicus Primus
De Figura et Magnitudine Terraquae
1. Totus orbis, quem incolimus, est terra et aqua coagmentatus; merito
Terraqua a geographis nuncupatur. De eius figura, licet antiqui non minus
dubitaverint quam erraverint, tamen per bis mille annos communissime
creditus est perfecte sphaericus, si demas nimirum montium et vallium
inaequalitates, quae respectu Terrae non maioris sunt momenti quam
arenarum granula respectu globi bene rotundi et magni, cui fixa haereant.
2. Fortuita inventio hunc errorem abstersit. Nam Riquerius usus automatis,
quae admiraculum perfecerat Christianus Hugenz de Zuliquen, constanti
experientia probavit in Caiena insula Americae anno 1678, 24 horarum
spatio recedere a praestituto motu Parisiis 2 minuta et 28 secunda.
Cumque tanta varietas tribui non posset metallorum dilatationi aut
compressioni, alia quaerenda fuit causa variationis; et cum experimenta
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
alibi facta idem confirmarent, philosophi angli cum Newton et Huigens
vi suae centrifugae et centripetae tribuerunt.
/20v/ 3. Inde deducebant has conclusiones: Primam, pondera sub aut circa lineam
aequinoctialem non aeque gravitare ac Parisiis et alibi longe a tropicis.
Ratio est manifesta, quia e duobus pendulis longitudine aequalibus, illud
pauciores oscillationes conficit aequali tempore quod minus ponderat; at
idem numero pendulum est quod oscillat Parisiis et in Caiena, et pauciores
tamen sunt oscillationes in Caiena quam in Parisiis spatio 24 horarum.
4. Secundam: Eadem corpora quo remotiora sint a centro motus, minus
gravitare; quia scilicet maior est vis centrifuga quam centripeta, ut
patet in funda longiori et breviori aequis viribus circumvoluta; et terrae
concedebant diurnum motum circa suum axem. Tertiam, Terram sub
aequatore esse altiorem et depressiorem sub polis, ac proinde non
sphaericam, sed figurae elipticae seu ovalis, qualem hic vides, in qua
circulus A, B est aequator, circulus C, D meridianus, et C et D poni Terrae.
Non placuit haec opinio philosophis gallis, qui etsi Terram concederent
esse elipsoidem, volebant tamen depresiorem esse sub aequatore
elatioremque sub polis, quid erat penitus contrarium sensui anglorum.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
5. Fundamentum gallorum erat, quia cum Regni meridianum Caucolberi ad
Dunkkercam usque mensi fuissent longiores invenerunt gradus aequatori,
propinquos quam viciniores polis; id autem esse non poterat, quin Terra
esset depressior versus aequatorem. Nam (inquiebant) ducta a quocumque
puncto terrestris superficiei linea ad astrum, verbi gratia, Solem, sit
sensibiliter parallela ob immensam fere distantiam: ergo quod astrum
magis minusve elevetur supra horizontem provenire debet a curvitate
superficiei; siquidem ab hac provenit, quod mutetur passim horizon.
/21r/ 6. Unde est, ut curvior sit Terra ubi in breviori spatio maior est diversitas
altitudinis astri supra horizontem. Hoc evenit versus polos, ubi in minore
spatio maior est diversitas altitudinis meridianae, quia gradus meridiani
terrestris minor est quam versus aequatorem: ergo magis curvatur, ac
proinde etiam elatior est Terra versus polos, quam versus aequatorem.
Non acquievere huiusmodi ratiotinio angli, contendentes experimentum,
ut sine suspicione erroris esset, debuisse fieri in duobus gradibus
distantibus non autem contiguis, quales sunt gradus in Gallia.
7. Placuit propositio gallis. Itaque impensas conferentibus Philipo V
Hispaniae et Ludovico XV Galliae regibus, gradum terrestrem sub circulo
polari in Latonia, quanta vix credi potest ex actione mensi sunt academici
parisienses, Maupertuis, Clairaut, Kanes, Lemonier, Outhier et Celsius,
et alium in Quitensi Americae regno fere sub aequatore D. D. Godin, La
Condamine, Juan et Ulloa omnes galli, praeter duos posteriores hispanos,
et Celsium suecum. Eorum laboribus patuit gradum terrestrem prope polos
valere hexapedas (vulgo thuesas) 57437, et prope aequatorem 56767.
8. Hinc manifestum est ultimum gradum excedi a primo 670 hexapedis;
quodque inde consequens est gradus terrestres versus polos maiores
esse quam versus aequinoctialem. Victi itaque sua experientia philosophi
franci manus dederunt anglis, fatentes Terraquam non solum habere
figuram elipticam, sed hanc etiam esse depressiorem in polis et altiorem
in aequinoctiali. In hac suppositione Georgius Juan magnitudinem
Terraquae talem esse computat, aequator terrestris continet hexapedas
20602260, meridianus vero circulus 20563570.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
9. Diameter AB, 655790, sed diameter CD tantum 6545576 hexapedas. Si
quis ergo terram percurrerit in sedendo semper per aequatorem donec
ad idem punctum /21v/ redeat, conficere debet leucas 7233 fere (siquidem
2850 hexapedae leucam hispanicam, efficere supputantur); si vero semper
incedat per meridianum solas fere 7216, hoc est leucas 17 minus. Quae
differentia cum sit valde exigua in tam vasta mole, non magni facienda est.
l0. Et haec de figura et magnitudine Terrae non satis consonant philosophorum
etiam modernorum placitis; sed ut illi antiquiores correxerunt, sic nostri
eos corrigunt, nostrosque errores emendabunt experimenta posteriorum,
quae si rite auguror demonstrabunt aliquando Terraquam non esse
elipticam, ut ab eruditis obvie creditur, sed figuram penitus irregularem.
Physicus Secundus
De Elementis Aristotelicis
11. Quoniam priores philosophi diversas penitus ideas de elementis habebant,
quaequam in locutionibus vulgi et quorundam medicorum etiamdum
permanent, Aristotelis in hac re opus est declarare sententiam. Elementum
ergo definivit Aristoteles: Id ex quo primo insito aliquod constat, nec in
aliam speciem dividi specie possit. Quattuor admittit mixtorum elementa,
videlicet: aerem, aquam, ignem et terram, et cuique suam sphaeram in
mundo attribuit: terrae et aquae inferiorem locum et centro proximum,
Terraquam dicitur ambiri ab aere et ab igni ambiri aerem.
12. Terram putat esse elementum siccum in summo et frigidum in excellenti;
aquam frigidam in summo et humidam in excellenti; aerem humidum
in summo et callidum in excellenti; ignem calidum in summo et siccum
in excellenti. Elementa quae communem aliquam qualitatem habent ut
aqua et aer dicuntur symbola, et unum in aliud facile converti potest; ea
vero, quae nullam qua/22r/litatem communem habent, ut aqua et ignis,
vocantur asymbola, nec unum in aliud mutari immediate potest, quare ut
aqua mutetur in ignem debet prius converti in terram vel aerem.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
13. Ex his quattuor elementis omnia mixta componi, non ita tamen ut
formaliter in ipsis maneant, sed tantum virtualiter quoad virtutem
qualitatum; quia quodlibet mixtum participat in aliquo gradu quattuor
primas qualitates elementales. Licet vero in poris mixtis ipsa formalia
elementa reperiantur, haec non sunt de constitutivo mixti, solumque
probat, aerem et ignem omnia penetrare, nec ipsa elementa esse omnino
pura, sed alia mixta cum aliis. In mixtis artificialibus, verbi gratia, luto,
pane, etc., formalia elementa inveniri possunt.
14. Primarum qualitatum commixtio appellatur temperamentum et in
viventibus etiam complexio, et ex illo pendet omnino conservatio formae:
siquidem agentia ut destruant formam primo destruunt temperamentum
ad illam necessarium; quo destructo perit forma et alia introducitur novo
temperamento conformis. Sed adverte, duplex esse temperamentum: Sed adverte, duplex esse temperamentum:
aliud uniforme, seu aequale ad pondus sive arithmetice, in quo omnes
primae qualitates in eodem gradu et aequali intensione reperiuntur. Aliud Aliud
diforme, seu aequale geometrice sive proportionaliter, in quo diversus
gradus qualitatum est sufficiens tamen ad conservationem vitae.
15. Temperamentum diforme quadruplex esse potest. Primum igneum, in Primum igneum, in
quo regnat calor. Secundum aqueum, in quo frigiditas. Tertium terreum,
in quo siccitas. Quartum aereum, in quo dominatur humiditas; et haec
dicuntur simplicia. Nam si duae qualitates elementales regnarent,
appellarentur composita, quae praesertim notantur in viventibus; nam
in quo reg/22v/nant frigiditas et humiditas vocatur eius complexio aquea
vel phlegmatica; in quo excedunt calor et siccitas, ignea, cholerica et
biliosa; in quo siccitas et frigiditas, terrea et melancholica.
16. Denique complexio in quo praedominant calor et humiditas vocatur aerea
et sanguinea. Admittebat etiam in vivente quatuor humores nimirum:
phlegma seu pituitam, atrambilem seu melancholiam, flabambilem seu
fel et sanguinem, quos inter se continuo praeliari credebatur iuxta illud:
Frigida pugnabant calidis, humentia siccis, et ex eorum aequalitate aut
victoria salutem, vitam et mortem augurabant. Sed iam antiquatum est
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
systema postquam anatomicae inventiones tenebras absterserunt oculis
volentium. Deinde ut redeam ad elementa et qualitates, unde probabitur
aerem, verbi gratia, esse humidum et calidum.
17. Humiditas probatur ab effectibus, sed magis humectat aqua, quam aer:
ergo aqua et non aer debet esse humida in summo, praesertim cum
videamus aliquando esse siccissimum, et humida exponamus aeri ut
arescant. Praeterea exsicatio est naturaliter effectus caloris: ergo cum
aer sit calidus in excellenti, debet esse in aliquo gradu siccus. Similiter
discurre de caeteris elementis et adverte quam merito in hoc Aristoteles
desertus sit a medicis.
Physicus Tertius
De Natura Terrae
18. Nomen Terrae valde ambiguum est. Quandoque sumitur contraposite ad
coelum et significat totam Terraquam, quae Terrarum Orbis vel Globus
Terrae dicitur. Cum sumitur contraposite ad mare et aquas comprehendit
omnia corpora /23r/ quae inveniuntur extra aquam et aerem. Denique
sumitur interdum pressius pro corpore, quod elementum Aristotelici
indigitant. In quocumque significato capiatur dictam esse a terendo
Terram, non improbabilis est coniectura; at licet manibus hominum
tangatur, calcetur pedibus oculisque pateatur, de eius tamen natura
nondum constat quidquam.
19. Est enim immixta salibus, bituminibus oleis, sabulo, quae divesarum
naturarum commixtio facit ut nunquam videamus terram puram et
defecatam. Nec sperandum est fore in visceribus globi puriorem quam in
superficie; nam qui profundissimos puteos effuderunt, vel vivam petram
inveniunt vel aquam vel terras diversae inter se speciei, alias super aliis
stratas. Indeque coniectari licet terram natura sua neque esse calidam
aut frigidam, siccam aut humidam, sed ad omnes qualitates recipiendas
aeque paratam.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
20. Quaeres quodnam in natura praestet officium? Respondeo, duplex
praecipuum: alterum praebere viventibus firmum ac stabile domicilium
in quo pedem sistant, quod facere non possunt in aqua et aere ob nimiam
utriusque fluiditatem et inconstantiam; ideoque aves, quarum regnum
videtur esse in aere, terram quaerunt ut conquiescant; et pisces fundum
petere creduntur cum libet quiescere, alioquin cum ipsa aqua, et aves
cum aere huc illucque ferrent. Alterum officium peculiare terrae strictius
sumptae est alimenta sub-ministrare vegetabilibus.
21. Quomodo id fiat valde est obscurus, nam licet videatur animantes ex
aliarum animantium essunt, aut ex herbarum vel fructuum pabulo, herbas
item nasci in terra ali et augescere, incertum tamen omnino est an herbae
stirpes et arbores ex terra crescant vel humore terrae permixto. In primis
constat experientia plantas diu vivere implantatas super aquam, modo
/23v/ illarum radices cannamis aut lana circumvolvatur. Quod si post
mensem intereant corruptis nimirum radicibus, id etiam usu venit cum
terra implantantur et diuturna nimis pluvia marcescunt.
22. Deinde etiam constat experientia terram, ex qua alitae sunt, non decrescere;
siquidem Boyle exsiccari in fornace curavit terrae quantitatem atque in
capaci vase clausam pluvialibus aut pluviis aquis irrigavit, tum cucumedem
in planta, qui suo tempore cum foliis et fructibus quattuordecim libras
ponderare deprehensus est, cum terra iterum exsiccata vix amisserit
sesquilibram ponderis, et in aliis quidem huius generis experimentis
diligentius ab eodem factis vix quidquam terrae amittitur.
23. Immo Helmontius se truncum salicis quinque libras ponderantem implantasse
in ducentis terrae libris ut supra praeparatis, ac post quinquenium invenisse
easdem ducentas terrae libras minus duabus unciis, salicem tamen non
computatis foliis, quae praecedentibus autumnis deciderant centum
sexaginta novem libras ponderasse. Ex his ego coniicio terrae praecipuum
munus esse ut sic vehiculum humoris omnino necessarii ad incrementum
vegetabilium, utque debita proportione iisdem dispenset. Videte hinc
potissimam rationem quare non crescant plantae in sola arena.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
24. Quia nimirum grana et nimii lapilli arenae facilem habitum per interstitia
permittunt fluiditati aquae; quod si terra sit, id est, est pulvis subtilissimus
occludens interstitia conservari poterit aqua et suppeditari radicibus
debita proportione. Hinc etiam coniicere licet arenam in qua crescunt Hinc etiam coniicere licet arenam in qua crescunt
et luxuriant arbores non esse puram, sed valde permixtam terrae, quae
quandoque non apparet in superficie. At cur, dicetis, sint terrae steriles?
Respondeo /24r/ quia mixtae sunt aliis corporibus, puta salibus aut calci,
quae mortem afferunt in plantatis stirpibus.
Physicus Quartus
De Interiorum Partium Terrae Constitutione
25. Totos duos tomos Athanasius noster Kirkesius de mundo subterraneo
exaravit. Nec immerito, cum nec pauciora sint nec minus stupenda
miracula quam in superficie. In primis non est omnino solida; sed instar
corporis viventis habet venas per quas fluunt aquae, olea et bitumina;
immo et ingentes fluvii in mare se exonerant per occultos meatus, ut inter
alios qui prope Dianium cadit in Mediterraneum. Habet etiam receptacula
humoris instar marium, habet canales per quos transitus patet aeri tum
in partes intimas tum in superficiem.
26. Et horum luculentum exemplum esto flatuenta oloris spiracula vulgo
bufados. Habet pyrophilasia in quibus alitur et conservatur ignis, nova
perpetuo accedente sulphuris, bituminis aut olei materia. Habet ossa, Habet ossa,
quae sunt magni montes et petrae quarum nexu quasi catena quaedam
partes vinciuntur. Habet denique, ut infinita alia omittam, plura viventium
genera sive piscium sive vermium aut insectorum, quae in terrae visceribus
habitant. Et quoniam alibi oportunior non erit locus, hic plura mixtorum
genera intra terram reperta breviter explicabo.
27. Metallum dicitur corpus fossile, durum, malleo ductile et igne liquabile.
Septem numerantur ab antiquis nomine planetarum distincta: aurum
seu Sol; argentum seu Luna; plumbum seu Saturnus; ferrum seu Mars;
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
stagnum seu Iupiter; aes seu Venus; argentum vivum seu Mercurius,
proprie metallum non est; sed eius loco addi possunt auricalcum /24v/
et thumbaga; chalybs nihil est praeter ferrum purgatissimum. Unde aut
quomodo haec metalla gignantur, omnino est incertum. Alchimistae
tamen possibilem eorum transmutationem, atque ex cupro, verbi gratia,
fieri posse argentum et aurum docent.
28. Eandem esse omnium materiam, et vi ignium subterraneorum ex variis
partibus concrescere metalla. Aristotelici plures credunt componi ex
permixtione vaporum glutinosorum et exhalationum a Sole compactarum.
Ratio fortasse erit quod e coelo decidisse aliquando frustra metallica
legantur, quae in vaporibus et exhalationibus vi caloris elevatis ascendisse
credibile est. Sed utrumque videtur parum probabile adversariis, et
asysthematici non dubitant quin partes metallicae prope in infinitum
divisibiles, in insensibiles atomos evanescant, quae vi ignium condensatae
rursus corpus efformant quod fuerat antea.
29. Unde mirum non esse debet quod nulla arte chimici efformare metallum
potuerint, sed dumtaxat congregare in fornacibus dispersas partes
metalli, quae latebant in alio corpore, verbi gratia, vi ignis dissolvere
vitriolum et latentes in eo partes cupri extrahere et simul in unum corpus
iungere. Ex his metallis varie mixtis componuntur alia, quae primo intuitu
valde diversa apparent, verbi gratia, ex cupro et stanno aes campanarum,
ex stanno et plumbo aliud stannum rigidius et solidius. Metallorum
principium et alia plura quae omitto, videri poterunt apud peritos artis.
30. Quodlibet metallum suas habet propietates per quas ab aliis distinguitur;
sed fingi quandoque tam belle possunt, ut imponi facile queat imperitis id
quod ipsi aurifices aegre aliquando secernunt, verum aurum et argentum
a falso et adulterino. Commune ipsis est primo sub terra effodi mineris
quae plerumque in sterili et montuoso solo inveniuntur. Secundo gravitas,
quae non aequalis omnibus in aequali mole, sed aurum ponderosius
caeteris. Disce eorum proportionem si moles ex auro ponderat 100 /25r/
libras, eadem facta ex mercurio ponderabit 71; ex plumbo 60; ex argento
54; ex cupro 47; ex auricalco 45; ex ferro 42; ex stanno 39; etc.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
31. Metallis cognata sunt mineralia et fosilia, de quibus erudite et fuse
agit Bernardus N. Canus. Dicuntur mineralia seu fosilia, quia ex fodinis,
ut metalla regulariter eruuntur. Ea divido in varia genera. Primum est
terrarum, in quo comprehenduntur terra samia, terra armenia, terra chia,
creta, argilla, ochra, rubrica. Secundum pigmentorum, ut auripimentum,
arsenicum, antimonium, minium, cinnabari, chrysocol1a, sandyx, vernix,
chandaraca, calcantum, vitriolum, etc.
32. Tertium est salium, qui saepissime sunt concreti succi artificiales quidem
ut saccharum, alcali, seu salsode. Naturales vero ut salpetre, alumen,
nitrum, etc. Quartum bituminum, quae cum constent partibus oleosis
ignem facile concipiunt ut sulphur, asphaltus, naptha, chanfora, petroleum,
succinum, etc. Quintum lapidum, quorum aliqui sunt vulgares ut silex,
etc.; alii, pretiosi, ut adamas, etc; alii, diaphani ut talcum, christallus
petrae, etc.; alii, leves ut pomex, etc. Omitto plurima, quae tempus non
sinit referre. De magnete alibi.
Physicus Quintus
De Aqua eiusque Fluiditate
33. Quam incerta est natura terrae, tam obscura est aquae, quamvis
Aristotelici dicant esse elementum frigidum et humidum. Sunt qui
credant aquam et aerem eiusdem esse naturae, adeo ut aqua nihil sit
praeter condensatum aerem et aer nihil aliud quam rarefacta aqua. Certe
tamen arctata cognatione nectuntur, ut si iudicio oculorum stemus, facile
aqua in aerem et aer in aquam converti possit. Conveniunt in elasticitate,
sed multo maior est in aere. Rogati Aristotelici quare aqua sit fluida, /25v/
expedite respondemus ob fluiditatis qualitatem, quae, cum occulta sit,
ulterius explicari non potest.
34. Videamus tamen an explicationem aliquam reddere possimus cum
Neothericis de fluiditate in genere, quam deinde applicabimus naturae aeris,
ignis, lucis, aquae et omnium liquidorum. In fluido corpore advertimus
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
primo omnes sensibiles partes carere unione inter se, quam si habent, illico
fluidae non sunt: sic aqua dum per frigus congelascit fluida non est, quia eius
partes sensibiles inter se uniuntur. Advertimus secundo omnes partes fIuidi
esse elasticas, id est, tales quae vicinas omnes omni sensu premant sursum,
deorsum et quaquaversum, quaerentes ampliorem locum quam habent.
35. Per hanc elasticitatem et activitatem, sive proprietas sit sive essentia
fIuiditatis, differunt fluida a non fluidis. Licet enim partes, id est, granula
acervi tritici aut arenae careant unionibus, quia tamen unum granum
arenae non premit caetera quaquaversum, acervus ille non est fluidus.
Hinc si immissa manu vel lapide earum partium tollas aequilibrium, cedent
facile et gravitate sua paulatim cadent, donec consistant in forma obtusae
pyramidis, aliae super aliis nixae. Contrarium evenit in corpore fluido, cuius
aequilibrium si tollas, amoto obice per suam elasticitatem recuperavit.
36. Missus in aquam, verbi gratia, lapis omnes eius partes turbat, primo
proximiores, verbi gratia, duas; hae duae movent 4 viciniores; hae 4 8 his
contiguas, hae 8 sedecim, et sic alias donec efformentur illae ululationes,
quas videmus post iniectum lapidem. Sed quoniam omnes illae partes
etiam resistunt, quia earum unaquaeque vicinas omnes quaquaversum
premit, pressio nata ab iniecto lapide sensim minuitur, omnesque partes
per suam elasticitatem recuperant situm priorem et aequilibrium.
Quaerendum nunc est in quo consistat haec elasticitas.
37. Eam sic concipiunt non incomprobabiliter Malebranche tom. 4 Inquisitionis
veritatis et Pri/26r/vatus de Molires in Physicis lectionibus. Omnes (inquiunt)
partes fluidi sunt instar parvorum turbinum, qui motu ab auctore
naturae impresso assiduo gyrant circa proprium centrum, ac proinde
vi sua centrifuga minores eorum partes recedere a centro nituntur; at
quia omnes isti turbines aequis viribus centrifugis praediti sint, nullus
alium ita premit ut vincat, nisi accedat vis externa, quae horum turbinum
aequilibrium perturbet.
38. Inde explicari potest primo: Cur gutta aquae apparet metalii fusi in orbem
se conformet, nimirum quia omnes partes eius sensibiles motu suo elastico
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
maior spatium occupare nituntur, sed ab ambiente undequaque aere
non sinuntur rectum motum perficere sed orbicularem, donec globum
efforment. Secundo: Cur duae guttae ita contiguae ut in puncto sese
tangant, in unum globum uniantur; aut una gutta, si digitus superponantur,
sese elevetur in formam cylindri; aut gutta, si ipsi contiguum fiat aliud
corpus, hoc ipsum absorbeat, donec ipsius superficies unam superficiem
componat cum aqua.
39. Est enim ratio, quia ea parte qua se contingunt nullum corpus premitur
ab ambiente aere, qua cessante impressione, robur suum exerit vis
centrifuga; itaque unum alteri applicatur donec unum globulum efficiant
aut si impediatur gravitas, aut moles alicuius fiet forma oblonga, aut
manebit gutta semisuspensa a digito. Tertio: Cur unum corpus magis
fluidum sit quam aliud, verbi gratia, aer prae aqua, aqua prae oleo, etc.
Ratio esse potest, quia cum fluiditas pendeat ab elasticitate, elasticitas
a motu turbinum, et turbines eo celerius moveantur quo minores sint
agiliores et subtiliores.
40. Fit inde ut aer fluidior sit prae aqua et oleo, quia concipimus eius globulos
multo subtiliores, quam globulos aquae et olei, quos credere licet
crassiores, et multas eorum partes quasi glutine quodam inter se nexas,
proindeque minus aptas motui. Quarto: Cur et quomodo fluida raro fiant
aut condensentur? Raro fiunt ergo cum aliud /26v/ corpus magis fluidum
seu magis activum sese insinuat in globulos seu turbines minus activi,
verbi gratia, aer in globulos aquae, nisi forte accidat fermentatio, ratione
cuius utrumque fluidum coaguletur, ut lac aceto mixtum. Condensantur
vero cum corpus non fluidum elasticitatem fluidi illigat.
41. Sic aqua cum farina subacta fluiditatem amittit, quia eius globuli vinciuntur
a partibus farinae. Haec circa fluidi naturam non improbanda, donec Haec circa fluidi naturam non improbanda, donec
melior afferatur hypothesis, fluiditatem satis explicat. Nunc addo, aquam
mihi videri neque frigidam neque calidam, sed capacem suscipiendi varias
particulas aut effluvia e locis qua transit, et inde veniunt aquae minerales,
sulphurae, mercuriales, salsae, etc., quia transeunt et congerunt ramenta
quaedam aut particulas insensibiles illorum mineralium, quae si noxia,
noxiae erunt aquae, si salubria, salubres.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Physicus Sextus
De Aqua Marina eiusque Motu
42. Vastam aquarum molem in tres quasi partes divisisse videtur naturae
Auctor: altera cum aeris particulis mixta nostros oculos latet donec in
nubes et pluviam concrescat; altera in fluviis et fontibus perenni fluxu
gyrat; tertia pigrescit vel in oceano vel in lacubus oceanum imitantibus.
De aqua palustri et lacustri sufficiat dicere a communi non differre, nisi
forte quod insalubris ac lutulenta saepe, ac proinde minus apta potui
est. De aqua vero marina multa scienda sunt. Aquam marinam voco,
quae in oceano et maribus cum oceano communicantibus continetur,
ac praeterea in Hyrcano, quod licet manifestam non habeat aquarum
communicationem, creditur habere occultam.
43. Quaeri potest in primis an moles aquae excedat magnitudine terram?
Si sit sermo de sola aqua marina et fluviali, videtur habere molem
multo minorem quam terra, licet enim terrae superficies angustior sit
quam maris, ac propterea ab hoc /27r/ superari videatur; nihilominus
fundamentum maris est etiam terra suis montibus ac vallibus interrupta,
et ipsae aquae super terram moventur; aquae ergo occupant partem
superficiei; reliquus vero globi, si cavernas, lacus et fluvios subterraneos
demas, erit terra solida.
44. Secundo: Quam sit profundum ubi profundius est mare? Antiqui crediderunt
vix quindecim stadia seu duo fere milliaria habere profunditatis; recentes
tamen nautae multo maior in quibusdam locis invenerunt scilicet duarum
leucarum. Tertio: An superficies maris altior sit quamterra. Ratio dubitandi Tertio: An superficies maris altior sit quam terra. Ratio dubitandi
est quia ab alto in portum venientibus terra apparet humilior quam
ipsum mare. Ex antiquioribus putabant aliqui mare Pacificum, altius esse
Mexicano, Erythraeum, Mediterraneo, etc., adeo ut si isthmi effoderentur,
qui ea maria separant, unum inundaret in aliud.
45. Nihilominus id pugnare cum hydrostaticae legibus aut difficulter
ostenditur. Itaque terrae superficies ubique elevata est supra maris
superficiem, et ubi parum est elevata ingentes patitur inundationes, ut
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
ora Belgii. Quod autem accedentibus in portum videatur humilior, id
probat Terraquae curvitatem, ideoque evenit iis, qui mare ex littore vel
terram ex vasta planitie contemplantur. Quarto: An marinae aquae sint
natura sua salsae et amarae, undeque proveniat salsedo et amarulentia?
46. Dico aquas maris esse eiusdem naturae quam caeteras, hoc est, nec salsas
nec amaras, sed capaces suscipiendi diversos colores et qualitates vel, ut
rectius loquar, capaces quaecum aliis corporibus ac particulis miscerantur.
Ratio est quia potest ars eas exurere amarulentia et salsedine, verbi
gratia, filtratas diu per arenam aut terram, vel in vasis fictilibus et aliis
quamquam operosis modis; quibus addi potest recens inventum anglorum
de quo nondum loqui possum. Hanc salsedinem Aristotelici tribu/27v/
unt soli, qui calore suo elevat tenuiores particulas relictis crassioribus,
terrestribus et amaris.
47. At philosophi hodie passim tribuunt salium et bituminum fodinis, quas
credibile est reperiri in maris fundo non minus quam in terra. Has ergo
motu suo radunt aquae et earum particulis impregnantur, quas elevatae
in nubes vel filtratae per terras amittunt, donec iterum in mare per ostia
fluminum recurrentes eundem amarorem recuperant. Quinto: Quo motu
ferantur et unde is proveniat? Non loquimur de motu, quem tempestates
invehunt aquis, sed 1, de aestu seu motu fluxus et refluxus; 2, de motu
ab oriente in occasum, vel a polis in aequatorem; 3, de motu peculiari
in aliquibus oceani locis, quem vulgo corrientes appellant.
48. Primus in oceano ubique advertitur, in aliis maribus et minus violentus
et non tam frequens. Aestus non est in omnibus littoribus, nec in uno
littore semper sit ipsi similis. Regulariter his quotidie accidit: per quinque
circiter horas intumescit mare et in terras propinquiores se effundit, et
hic est fluxus seu accessus, per totidem circiter horas in alveum suum se
recipit, et id est recessus seu Refluxus. Quiescit aliquantulum temporis et
aestum denuo redintegrat. In aliquibus locis quattuor horas durat fluxus,
et sex refluxus, in aliis aliter.
49. In syzygiis lunaribus et aequinoctiis maior est fluxus quam in quadraturis
et solstitiis, caeteris paribus. Secundus motus etiam reperitur in oceano,
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
ubi constanti nautarum observatione animadvertitur proniorem esse
navigationem ab ortu in occasum, a polis in aequatorem, quam contra,
quod tribui alteri causae non potest, nisi quod aquae, si tempestatibus
non agitentur, placido et uniformi cursu ab ortu ferantur in occasum et
rursus a polis versus aequatorem, quod etiam nudis oculis cernere est
aliquando.
50. Tertius est rapidissimus in aliquibus locis, in aliis lenior aquarum cursus
versus aliquem locum; non semper est constans nec sibi ipsi similis, immo
nec semper in /28r/ eodem aut versus eundem locum perseverat. Horum
motuum causae cruciarunt hucusque philosophi, nec aliquod discurrerunt,
quod satisfaciat vel mediocriter eorum ingenio. Origo primi tribuitur a
Dechales fermentationi periodicae salium et aliorum mixtorum, quae in
mari inveniuntur; a plerisque aliis Lunae et Soli incubantibus et quasi
prementibus ipsum mare.
51. Secundus tribuitur Soli attenuanti aquas supra quibus existit, quod cum
contingat intra Tropicos et ab ortu in occasum (sic enim Sol movetur) ideo
accurrunt aquae ab ortu et polis ut compleant locum aquae extenuatae.
Tertius est aeque difficilis, nec de eius causa inquiri unquam vidi a
philosophis; tribui tamen poterit aeri interno, regulariter in aliquibus locis
versus determinatum locum flanti eodemque impelienti aquas; in aliis
autem locis valde irregulariter aspiranti. Sed de his motibus disputabunt
fortasse solidius qui nos sequentur philosophi.
Physicus Septimus
De Aqua et Origine Fluviorum
52. Ut in mare fluvii, sic rivuli se exonerant in fluvios, et fontes in rivulos.
Fluviorum ergo origo quaerenda est in fontibus et fontium in mari; de
quo nullus dubitare potest dicente Eccl. cap. 1: Omnia flumina intrant in
mare, et mare non redundat: ad locum unde exeunt flumina revertuntur,
ut iterum fluant. Quomodo vero id contingat triplex est opinio. Sunt qui
credant cum Aristotele fontes oriri ex aere et vaporibus, quibus plena
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
est Terra, ac calore Solis aliave causa in aquas resolvuntur, quae guttatim
destillantes efficiunt fontes et flumina.
53. Alii deducunt a mari quod per subterraneos canales et colatoria aquam
per tempestates propellit usque in summos montes; ac inde labitur in
fontes et fluvios transformata. Alii denique credunt fontes au/28v/gescere
et conservari e pluviis. Cadentes ergo imbres paulatim terram penetrant
ac in inferiorem locum fluitant, donec rimulas ofendentes in fontes se
convertant. Ego duas posteriores causas tanquam probabiles admitto,
nec respuo primam, ubi illae locum non habent. Ratio primae est, quia
sic videmus contingere in alembicis, in quorum apice destillati vapores in
imbres resolvuntur.
54. Secunda locum habere potest in regionibus non valde remotis a mari,
nec nimium elevatis supra huius superficiem. Tertia sententia, quam
improbabilem multi antiquorum circa perennes et tantum probabilem
circa fontes temporarios credebant, certa reditur experimento facto in
Sequana superioribus annis. Observatum est diligenter primo quantum
aquae per pontem Parisinum Sequanae toto anni tempore computatis
etiam inundationibus praeterflueret. Secundo, quantum item aquae
supra pelvim e nubibus decideret. Tertio quantum spatii occuparet terra Tertio quantum spatii occuparet terra
unde aquae in alveum Sequanae fluerent.
55. Omnibus ergo prudenti supputatione perpensis, repertum est longe
maiorem copiam aquarum singulis annis decidere in agros unde fluunt
rivi in Sequanam, quam quae per ipsius pontem transit: ergo sufficiens
est pluvia ad conservandos fontes, qui sunt origo fluviorum et alia pars
elevabitur a sole iterum in nubes. Experimentum confirmatur, nam Experimentum confirmatur, nam
solum in quo non pluit, verbi gratia Aegyptus et Perua, caret fontibus,
et dumtaxat irrigatur fluviis, qui in aliis regionibus oriuntur. Dices
primo: Unde nascuntur fontes, qui deficiente pluvia nunquam sentiunt
decrementum.
56. Respondeo fontes non semper oriri in solo ubi apparent, sed quandoque
venire e longissimis regionibus, id autem dupliciter potest contingere:
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
primo, per longos tubos seu canales subterraneos qui exitum habeant
procul ab illa regione ubi incipiunt; secundo, si nascantur a fluviis
subterraneis, qui in montibus remotis per liquefactas nives et pluviam
augescant. Inde mirum non esse debet, primum, quod in aliquibus Inde mirum non esse debet, primum, quod in aliquibus
fontibus inveniantur pisciculi /29r/ et folia, aut quid simile; haec enim
advehunt per fluvios et canales; secundum, quod aliqui fontes tempore
valde sicco aut etiam conserventur aut augescantur.
57. Tertio, quod aliqui fontes repente oriantur nulla praecedente pluvia, et
post certum tempus desinant fluere; utriusque phaenomeni causa esse
potest quod in Terra etsi longinqua unde nascuntur fontes vel ingruit
tempestas aliqua imbrium, vel ipsi imbres sint frequentes. Dices 2: Unde
provenit quod quidam fontes regulariter quotidie fluant et desinant
fluere decies aut vicies quattuor? Respondeo eos fontes nasci fortasse ex
aliquo hydrophylacio in quo sit siphon naturalis. Impleto ergo guttatim
hydrophilacio exundat aqua per siphonem et semel incepto fluxu
continuatur donec tota abierit, et redintegrabitur cum impletum denuo
fuerit hydrophylacium.
Disputatio Secunda
De Aere, Igne et Luce
Physicus Primus
De Aere
1. Unanimis omnium consensus facit aerem corpus, sed Aristoteles addit
esse elementum calidum et humidum, alii vero elementum frigidum,
fluidum et diaphanum. Ego censeo natura sua neque esse calidum nec
frigidum, sed susceptibilem omnium qualitatum, prout fuerint corpuscula
quae innatant in aere. Sed minime negari potest primo esse diaphanum;
ratio est, quia transmittit, refringit et non absorbet radios lucis; secundo,
esse fluidum et elasticum iuxta nuper dicta.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
2. Antiqui dividebant aerem in tres regiones: Inferior seu aer densus et
immixtus variis vaporibus, ideoque atmosphaeram nuncupatus; incipit
a superficie Terrae et terminat ubi desinunt radii lucis reflexae, hoc est,
/29v/ in cacumine montium mediocris altitudinis; et putatur humida et
calida ob vapores aqueos et reflexionem radiorum solarium, ideoque
patria omnium viventium et meteororum. Secunda regio seu media Secunda regio seu media
incipit post inferiorem et terminatur in apice altorum montium, hoc est
ferme duabus leucis supra maris superficiem.
3. Haec regio utpote nimium a Sole distans et carens reverberatione radiorum
Solis putatur nimium frigida et inepta habitationi viventium, sed patria
multorum meteororum, nubium, ventorum, tonitruum, fulminum, pluviae,
pruinae, etc. Tertiam et supremam regionem vel extendebant usque ad
concavum Lunae vel usque ad sphaeram ignis, qui hanc admittebant, et
ob vicinitatem Solis aut etiam ignis calidam existimabant. Hoc systema
in aliquibus confirmant experimenta moderna, in aliis refellitur.
4. Multis ab hinc annis tanquam certum admittitur aerem esse gravem, immo
Aristoteles reperit utrem aere plenum graviorem esse quam vacuum.
Phaenomena quae boni Aristotelici vacui metu et horrori tribuebant,
hodie tribuuntur a peritis gravitati aeris. Nam ut alia omittam mercurius
inclusus tubo vitreo barometri in profunda valle ob horrorem vacui ut
putabatur vix descendit, et summitate montium ad inferiores tubi partes
labitur; horror vacui debet esse idem in montibus et vallibus, descensus
non est aequalis. Ergo provenit a maiore vel minore gravitate aeris.
5. Dices: Si aer gravis est, quomodo est qui undique circumdamur eius
gravitatem non sentimus? Difficulter redditur ratio, nisi dixeris quod
elasticitate sua omnes partes premant contra alias ac sese mutuo
sustentent. Certum vero est aquam et arenam esse graves, et nihilominus
si quis manum aut totum corpus intra aquam aut intra arenae immitat
cumulum, vix immo, et ne vix quidem, superincumbentis ponderis
gravitatem sentit. Idem ergo puta accidere in aere.
6. Curiosa multa inquiri possunt, sufficiat tamen quaesivisse primo: An aer
sibi ipsi sit semper aequalis in pondere? Negatur, et merito, quia aeris
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
pondus /30r/ sequitur ipsius compressionem et raritatem: Unde aer si rarus
sit multo minus gravitabit, quam si sit densus; ideo gravitatem sensibilem
in nobismetipsis experimur, cum valde nebulosum est tempus et contra
agilitatem quandam serenum, quia scilicet hoc tempore minus oneratus
vaporibus est aer, quam illo, atque adeo et rarior tum vero densior.
7. Secundo: Quantum sit elasticitas aeris? Sciendum est in primis, ut
observavit Mariote, in machina neumatica dilatari, seu rarefieri posse
4000 seu quattuor millies plusquam naturaliter est, ita ut volumen aeris,
quod in superficie Terrae occupat unum palmum loci, calore aut alia causa
dilatatum quattuor mille palmos obtineat, nec desunt qui tribuant decies
et quattuor mille palmos. Ex hac fere incredibili elasticitate nascuntur
terribiles effectus ut terraemotus, vis fulgurum, violentia nitrati pulveris
et alii scopletorum neumaticorum.
8. Elasticitatem sequitur rarefactio, quae maior est quo maior libertas
permittitur elasticitati. Cum aer est in mediocri raritate aduc vivere possunt
viventia, ubi vero rarior est quattuor millies nullatenus vivere possunt;
insuper docet experientia perire animalia intra machinam neumaticam,
cum ex ea dimidiatus aer vi emboli extractus est, et in montibus altissimis,
ubi mercurius in barometro descendit ad quattuordecim pollices.
Physicus Secundus
De Igne, Luce et Coloribus
9. Epicurei statuunt ignem consistere in corpusculis tenuissimis rotundis
maximeque mobilibus. Cartesiani vero credunt stare in motu rapido perennique
materiarum omnis generis. Neuter sensus arridet experimentalibus, qui
potius existimant ignem esse corpus valde fluidum naturaeque omnino
diversae a caeteris. Hoc corpus inhabitare dicunt ubi aer stabulat, sed valde
dispersum et aequilibratum cum aere, ac propterea non uritur donec, amisso
aequilibrio et turbata quiete, via sibi /30v/ obvia absorbet. Quare licet ignis
non consistat in aere, aere tamen indiget ut conservetur et nutriatur unaque
cum illo omnia pervadeat.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
10. Nam cum aere volitant permixtae multae particulae sulphurae et crassae,
quae alendo igni pabulum continuum sufficiunt, ideoque videmus
extingui candelas aut etiam magnum ignem ex solo defectu huius crassi
aeris ambientis, ob eamdemque rationem flamma intra machinam
pneumaticam eo debilior est quo plus extrahitur aeris, et ob contrariam
incensus noctu turbinis diutius conservatur quam interdiu, quia noctu
crassior et densior est aer, die vero rarior; at crasior non solum subministrat
uberius pabulum particularum facili [facile] flammabilium, sed eumdem
quoque ignem quasi captivum detinet in eodem loco.
11. Ex quibus vides quodnam officium praestet aer in accendendo, augendo
et conservando igne: debet tamen esse proportionatus, alioquin si
vehemens ventus in exiguum ignem perflet, non tam iuvat quam
extinguit et suffocat nimia pabuli copia. Quaeres an ignis distinctus sit a
lumine? Videtur affirmandum: 1, quia aliter montes viciniores Soli seu
lumini deberent esse callidiores quam valles, et tamen contrarium docet
experientia; 2, quia in obscurissimo loco potest esse gratus calor, qui
est effectus ignis, et in clarissimo, immo et in ipso Sole, intensum frigus;
3, quia lux penetrat aquam, christallum et alia corpora diaphana. Ignis
autem et calor aut nunquam aut saltem egerrime.
12. Quarto, quia lumen reflexum a Luna potest augeri quingenties per
speculum concavum, hoc est, reddi quingenties clarius quam ipsa Luna
et tamen non calefacit saltem sensibiliter. Haec et alia argumenta probant
res esse diversas ignem et lumen; at negari non potest quin amico foedere
socientur, siquidem saepissime ignem cum luce, lucem cum igne videmus,
ac propterea ullum confundimus cum alio. Et huius ratio esse potest:
quia duo haec fluida cum quiescunt et sunt in debito aequili/31r/brio,
nec ignis est nec lux. Si vero alterius quies turbetur utrumque agitatur et
amittit aequilibrium.
13. De luce nemo melius disputavit quam noster Franciscus Maria Grimaldi, cui
certissima experimenta debent externi, licet nomen reticeant. Post Grimaldi,
Neutonus plurima adiunxit et rem hanc de luce, licet obscurissima, nova
luce donavit. Ex eorum laboribus hoc systhema adornatur. Credi potest:
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
1, lucem esse corpus quoddam diversae naturae a caeteris, quod Deus
vel creavit vel eduxit ex praeiacta materia quarto die ante Solem, hoc est,
prima die mundi iuxta illud: Dixitque Deus fiat lux, et facta est lux, etc.
14. 2, hoc corpus esse prae caeteris omnibus fluidissimum et occupare
immensum spatium inter Empyreum et Terram, immo Terram, planetas
et astra, etc., in hoc fluido quasi natare; 3, globulos huius fluidi multo
agiliores et subtiliores quam turbines cuiuslibet alterius in quod ex lucis
propagatione coniectari licet non obscure; nam lucis propagatio non est
instantanea, ut credebatur, sed successiva aliquantulum temporis spatium
exigens, ut in partes remotiores diffundatur, sed brevissimum.
15. Hanc propagationem possumus concipere instar undulationum, quas
videmus in aqua iniecto lapide. Sed sicut istae pigriores sunt quam ut
undulationes quas concipimus in sonitu aeris percussi, ita hae debent
esse multo pigriores, quam undulationes lucis. Siquidem quo tempore
sonus propagatur per tria millia hexapedarum, eodem lux diffunditur
per sexcenta millia. Quod ? Quot leucarum millia distat a nobis corpus
solare? Nihilominus M. Roeme per satellites Iovis observavit lucem
pervenire ad nos septimo aut octavo minuto postquam ortus est Sol; sed
haec incredibilia sunt in physica experimentali non versatis.
16. 4, hoc corpus esse quietum et tranquillum donec ab igne aut Sole aut
astro agitetur, turbetur ac im/31v/pellatur. Si agitatio et motus igniti
corporis exiguus sit, exigua est lux qualis est lychni aut candelae noctu
accensae; idem quoque accidit cum ignitum corpus tametsi magnum
valde distat a nobis ut astra; contra evenit in Sole non tam remoto a nobis
et cuius revolutio et agitatio magna procul dubio est. Id facile intelliges
ex aquae undulationibus.
17. Supersunt in luce duo patentissima mysteria, reflexio et refractio. Reflexio
fit cum cadit in speculum planum aut superficiem levissimam. Quare et
quomodo fiat nemo hucusque invenit. Hoc solum certum est angulum
incidentiae aequalem esse angulo reflexionis. Mysterium refractionis
adhuc est obscurius sicut et causa illius. Refractio fit cum radius lucis
oblique cadens in corpus diaphanum paululum deflectit a recta via.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
18. Tres de refractione feruntur leges experientia confirmatae. Prima est:
Radius recte incidens in corpus diaphanum non refringitur, sed recta
transit. Secunda: Radius oblique incidens e corpore diaphano rariori
in densius refringitur versus perpendicularem. Tertia: Radius e corpore
densiori incidens oblique in minus densum refringitur a perpendiculari.
Sed haec et fusius docebunt mathematici. Disputari hic debet num lux
sit qualitas an substantia? Ab Aristotelicis creditur qualitas; sed qui
admittunt esse corpus et substantiam facilius explicare possunt infinita
prodigia, quae caeteri vix possunt.
19. Deinde esse corpus, sic valet probari: Si lux qualitas est debet habere
subiectum a quo pendeat in fieri et conservari, nec potest abire de subiecto
in subiectum, ut ipsi docent Aristotelici. Lucis ergo quodnam est subiectum?
An aer? Ergo intime penetratur cum aere et corporibus diaphanis;
nihilominus tam corpora diaphana quam aer observantur proiicere aliquam
umbram. Ergo non intime penetrantur. Insuper, quae causa producit lucem
in corpore remoto a Sole? Dices Solem mediate, immediate ipsam lucem:
ergo haec aequaliter in omni peripheria debet producere lucem: Quomodo
ergo explicabuntur di/32r/rectio et refractio ipsius lucis?
20. Denique per lentem convexam intenditur tam calor quam lux: explicent
amabo causam immediatam huius intensionis; non puto explicabuntur.
Alia argumenta lege apud Grimaldi et Neutonum, de quibus possumus
elucidare multa, ut etiam a Boyle circa colores. Hos Aristotelici credunt
esse qualitates distinctas indigentes luce ut videantur; caeteri vulgo
putant in luce consistere et eius modificatione, quibus consentit Virgilius
canens: Et rebus nox abstulit atra colorem. Haec opinio post experimenta
Neutoni mihi videtur tantum non evidens.
Physicus Tertius
De Meteoris
21. Meteorum seu sublime illis solet tribui quae apparent in aere, verbi gratia:
iris, pruina, ros, nubes, paraselenae, etc. Interdum etiam, sed impropie
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
et contra vocis significationem, aliquibus quae fiunt in visceribus terrae,
ut terraemotus, etc. De his agendum breviter hoc loco, et in primis de
meteoris ignitis. Materia meteororum creditur ab Aristotelicis vapor et
exhalatio. Vapor est humidus et calidus ab aqua plerumque ortus. Exhalatio
vero calida et sicca, calore Solis elevata a terra et similibus corporibus.
22. Meteora ignita praecipua sunt fulgura, fulgetra et tonitru. Fulgur et Fulgur et
fulgetrum in eo differunt quod fulgetrum sit splendor non inferens noxam.
Fulgur autem omnia perrumpit in quae cadit, et fulmen appelatur. In fulgure
dominant spiritus nitrosi et sulphurei cum aliis exhalationibus calidis. Et
omnes hae materiae vi contrariorum in unum veluti corpus condensantur
et per antiperistasim cum continuo motu calefiunt et ignem concipiunt.
23. Materia compacta et densa ac ignita, quae vibratur a nube vocatur fulmen,
et saepe accidit cum magno crepitu quod vocatur tonitru; interdum
etiam accidit tonitru, sine fulmine. Haec ab Aristotelicis asserta futilia
comprobata sunt experimentis modernorum, sed his non licet vacare.
Quaeret admiratio vestra quid sint ill/32v/ae luces nocte serena per coelum
discurrentes, quas vulgus appellat stellas cadentes? Respondent Aristotelici
esse exhalationes vehementi motu particularum incensas, quae, si post
tempestatem appareant, Santelmo et Castor et Pollux nuncupantur.
24. Si vero appareant sine ulla tempestate, varia sortiuntur nomina ex forma
quam recipiunt, verbi gratia, trabs, clypeus, draco, pyramis, caprasaltans,
etc. Similes his sunt ignes fatui et lambentes, qui saepe subsiliunt oculis
vehementer fricatis aut palpato noctu crine cludorum. Cognationem cum
his ignibus habent meteora lucida, inter quae in primis est iris. Haec
artificialiter formari potest, sed naturalis resultat ex nube rorida Soli certis
modis opposita. Secundo, parhelium et paraselenae, id est, fictus Sol et ficta
Luna, quae interdum efformantur ex varia nubium textura aut vaporum.
25. Sunt etiam hallones, coronae et virgae quae ab radiis solaribus inter foramina
nubium efformantur. Tertio, aurora borealis, id est, splendor extraordinarius
noctu apparens et occupans ferme totum tractum septentrionis, ut vidimus
anno 1726. Sed de his curiosius et solidius tractant experimentales.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
26. In meteoris aqueis primo loco veniunt nubes, quae sunt vapores et
effluvia plurimorum terrestrium corporum vi frigoris et caloris in mediam
regionem aeris elevata et condensata. A nube differt nebula, quod
haec sit vapor crassior et terrae incubans. Cum isti vapores vi frigoris
resolvuntur fit pluvia, et cum haec pluvia ingruente frigore et spiritibus
nitrosis condesatur, dicitur grando, si vero congelati spumescant dicitur
nix. Isti vapores, qui sine nubibus decidunt ante exortum Solis vocantur
ros, et si congelascant pruina.
27. Aliqui putant mel et manna esse speciem roris: ego vero existimo tam mel
quam manna partim fieri ex rore partim ex substantia floris, herbae aut
arboris, in quae cadit ipse ros: et inde maxime provenit differentia /33r/
notabilis, quam experimur in melle et manna. Superest notabilissimum
meteororum, scilicet aer. Nam ventus aliud non est, quam aer agitatissimus.
Principia et causas ventorum frustra quaesiverunt philosophi per bis mille
annos. Itaque nos admiremur et non scrutemur mysterium.
Liber Tertius
De Natura Vegetabili, seu Potius
De Generatione et Corruptione Entium
Disputatio Prima
De Ortu et Augmentatione Entium Naturalium
Sectio Prima
Quid sit et Quotuplex Ortus,
Sive Generatio Entis eiusdemque Terminus.
1. Ortus sive generatio idem est ac eductio, quae ex dictis in physica definitur
contraposite ad creationem: Productio rei dependenter a subiecto
praesupposito. Dividitur in substantialem et accidentalem prout fuerit
effectus accidens vel substantia; nihilominus ortus sive generationes
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
accidentium alterationes magis quam generationes vocantur, sicque
nomen generationis convenit solis generationibus substantiarum et
praecipue entium naturalium; at formae materiales potius dicuntur educi
quam generari.
2. Haec entis naturalis productio tripliciter appellari solet: prima pura seu
simplex generatio, quando praecisse est productio formae vel unionis in
subiecto, quin subiectum pro aliquo instanti existerit sine forma, et talis
esse potest productio coeli et terrae in principio mundi; vocatur secunda
mutatio quando est productio formae vel unionis in subiecto quod antea
erat sine illa forma, verbi gratia, cum producitur forma ignis in materia
ligni, et definitur haec mutatio: Transitus subiecti a non habere formam
ad illam habere. Vocatur tertia conversio quando est productio unionis
formae novae, verbi gratia, ignis in subiecto habente antea aliam formam,
verbi gratia, lignum, et definitur: Transitus subiecti ab habere unam
formam ad habendam aliam.
/33v/ 3. Ubi vides in mutatione et conversione dari terminum a quo et terminum
ad quem; terminus a quo est ille qui desinit esse in subiecto vel materia;
terminus ad quem est ille qui de novo ponitur vel producitur in subiecto.
In pura seu simplici generatione nullus datur terminus a quo, quia in
nullo instanti praesupponitur subiectum vel sine forma, quam habet per
generationem, vel cum alia forma. Vides etiam omnem mutationem et
conversionem esse generationem; insuper omnem conversionem esse
mutationem, at nec omnis generatio est mutatio, nec omnis mutatio est
conversio ex conceptu suo.
4. Quaeritur nunc 1: Quisnam sit terminus generationis essentialis in ente
naturali? Respondeo terminum principaliter intentum ab agente, qui
etiam vocatur terminum qui et ut quod, esse totum compositum quod
denominatur genitum; terminum vero quo, sive cuius totalis entitativa
productio necessaria est ut compositum naturale dicatur genitum, est
unio formae cum materia. Hoc liquet in homine, qui non minus dicitur
genitus ab alio homine quam ignis ab alio igne, et tamen sola unio est
quae physice producitur ab agente creato, nam materia et anima rationalis
a solo Deo creatur.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
5. In aliis autem compositis productio formae substantialis materialis
proveniens ab eodem agente, a quo producitur unio inter materiam et
formam, est praesuppositum generationis entis naturalis, quod genitum
vocaretur licet forma genita non esset, sed per creationem producta. Sic in
principio mundi etiam si forma sit creata a Deo, si tamen actio productiva
unionis praesupponat materiam et ab ipsa pendeat in fieri, vocabuntur
generata coelum et terra.
6. Quaeritur 2: An generatio compositi substantialis sit alteratio, seu
productio accidentium disponentium materiam ad formam? Respondeo
negative, quia potest Deus negare formam post productionem accidentium
tum ultimo disponentium materiam ad formam. Item potest producere
formam in materia sine praeviis dispositionibus. Deinde quia actio
productiva dispositionum accidentalium debet esse prior productione
formae et unionis: ergo debet ab illa distingui.
7. Quaeritur 3: Quid sit in ente naturali subiectum accidentium, verbi
gratia, siccitatis, caloris disponentium materiam ligni verbi gratia ad
novam formam? Respondeo contra Thomistas non esse totum lignum,
sed so/34r/lam materiam. Ratio est clara quia alias, destructo ligno
per combustionem, non manerent in materia accidentia, quae illam
disponebant ad formam ignis; quia destructo subiecto accidentium haec
naturaliter pereunt; quod praecipue certum esse debet apud Thomistas
docentes accidentia individuari a subiecto; atqui est incredibile in igne
facto ex ligno non manere calorem et siccitatem, quae antea disponebant
materiam ligni ad formam ignis: ergo.
8. Insuper, calor ut octo ultimo disponens ad formam ignis esset pro priori
et posteriori ad illam in primo instanti productionis ignis: esset pro
priori, quia ultimo disponeret ad formam ignis; esset pro posteriori, quia
utpote receptus in toto igne haberet pro causa materiali formam ignis.
Nec obest, quod totum lignum calefiat et disponatur ad productionem
formae ignis, nam id solum verum est denominate et in sensu vulgari,
non autem entitative et in sensu philosophico ob rationes datas.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
9. Obiicies difficiliter ex nostra sententia sequitur absurdum quod providimus
in altera. Ergo vel utraque vel neutra vera est. Probatur antecedens: calor
ut octo, qui supponitur necessarius ad introductionem formae ignis, est
prior illa cum ad eam disponat materiam ligni; deinde est natura posterior
forma ignis, utpote proprietas radicata a forma ignis: ergo. Respondeo
in igne admitti posse duplicem calorem ut octo, alium disponentem ad
formam ignis ut priorem, alterum radicatum a forma ignis et in posteriore
instanti introductum et natura posteriorem. Vel si admittatur unicus calor
solum esse propietatem physicam non in rigore philosophico, sed solum
in sensu vulgari, semperque esse priorem forma ignis.
Sectio Secunda
De Ortu Entis Naturalis Animati
10. Ortus entis naturalis animati sic potest definiri: Productio substantiae
animatae ex praesupposito subjecto. Ortus autem viventis in communi
prout a viventi procedens sic definitur a Divo Thoma: Origo viventis a
vivente a principio conjuncto in similitudinem naturae. Quae definitio
convenit Divini Verbi generationi. Illud origo significat verum influxum Illud origo significat verum influxum
sive sit causalitas sive non prout constat in generatione Divini Ver/34v/bi
a Patre. At generationem ejus quis enarrabit?.
11. Hic influxus non solum debet terminari ad vivens, sed inchoari debet a
principio viventi per communicationem alicuius esse proprii talis principii,
quod fiat proprium et constitutivum producti, quod esse propterea
dicitur principium coniunctum. Sic in Filio Divino a Patre procedenti per
generationem est eadem natura Patris: et in creatis materia primigenia
filii erat antea in parente; et hoc significat illud a principio conjuncto.
12. Ex huius particulae defectu aves quae excludunt pullos ex alienis ovis
non sunt parentes pullorum, quorum propia parens est avis quae ovum
peperit, quia materiam primigeniam pullorum subministravit, et ideo
isti illius similitudinem referunt non avis mere incubantis. Additur in
similitudinem naturae, quia ex intentione principii, unde originem trahit
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
vivens genitum, debet hoc habere convenientiam substantialem cum suo
principio maximam, quae dari potest inter distincta supposita.
13. Cum autem in divinis possibilis sit convenientia identitatis in natura
inter Patrem et Filium, ideo Filius est eiusdem naturae ac Pater: in creatis
autem possibilis non est convenientia identica, sed similitudo specifica
sicque haec debet intercedere; ex cujus defectu homo non dicitur parens
pullicum aut vermium, qui ex ipso generantur. Ex his disce: 1, Evam non
dici filiam Adami, licet ex eius costa a Deo fuerit facta in similitudinem
Adami, quia hanc similitudinem non habet ex vi originis seu influxus
praestiti ab Adamo, sed ex mera Dei voluntate.
14. Dices: 2, equam et asinum esse parentes muli, quia quod mulus evadat
tertiae cuiusdam speciei, id est, per accidens, non ex intentione parentum,
quorum quilibet ex vi proprii influxus intendebat generare prolem suae
speciei et sibi similem. Arduissima quaestio, cur Spiritus Sanctus non sit Arduissima quaestio, cur Spiritus Sanctus non sit
filius Patris et Filii, servatur theologis. Quaestiones aliae pure naturales
circa generationem monstruorum itemque de pigmaeis et gigantibus ac
de nigritudine aetioporum, videri poterunt apud Conimbricenses.
/35r/ Sectio Tertia
De Augmentatione et Nutritione
15. Augmentatio vel accretio est transitus a minore ad maiorem substantiam;
unde ad augmentationem requiritur terminus a quo, scilicet substantia minor,
et terminum ad quem scilicet substantia maior ut maior. Augmentationi
opponitur diminutio, quae contrario modo explicari debet, ita ut terminus
a quo sit substantia maior et terminus ad quem substantia minor: requiritur
etiam ad augmentationem unio novae substantiae ad veterem, ita ut saltem
non amittatur tantumdem substantiae veteris, quantum adquiritur novae,
ex cuius defectu senes non crescunt.
16. Triplex augmentatio est vel accretio: Prima per iuxtapositionem, quando
solum producitur unio continuativa novae substantiae cum veteri, verbi
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
gratia, cum aqua additur aquae. Secunda per intus-sumptionem, quando
praeterea producitur unio informativa materiae ad formam. Tertia est Tertia est
cum praeter has uniones producitur etiam forma saltem partialis, ut
contingit in belluis. Hinc vides activam augmentationem consistere in
actione productiva illarum unionum novae substantiae, passivam vero et
formalem in novis illis unionibus.
17. Circa nutritionem quaeritur hic 1: In quo consistat formaliter? Respondeo
consistere in unione novae materiae cum anteriori et cum forma viventi;
ratio est quia sola unio novae materiae cum antiqua, nec auget nec
nutrit vivens enim augi nequit per substantiam non viventem. Ergo nova
materia alimenti debet uniri formae viventi, ut vivens per alimentum
nutriatur. Deinde nova materia cum forma viventi non sufficit, alias
materia discontinuata ab alia materia formare potest totum integrale
maius, quod falsum est: ergo nutritio consistit in duabus illis unionibus.
18. Quaeritur 2: Quo modo fiat nutritio? Respondeo hoc alimentum manu Respondeo hoc alimentum manu
ministratum prius comminuitur dentibus, deinde transmittitur ministerio
linguae et aliorum musculorum per oesophagum in /35v/ ventriculum,
qui utpote nervosus ad instar magnae bursae applicabilis adveniens
alimentum stricte amplectitur, succo salivari maceratur et transformatur in
massam quandam albidam, quae chylus vocatur, quod excrementissimum
est; per pylorum mittitur in intestina, quod vero idoneum per lacteos
canales inductum thoracium inde ad omnia membra corporis.
19. Quaeritur 3: An nutritio fiat successive per acquisitionem puncti
post punctum, an continue per acquisitionem plurium punctorum in
eodem instanti? Respondeo utrumque posse consistere iuxta maiorem
vel minorem dispositionem et applicationem alimenti ad virtutem
nutritivam maiorem vel minorem. Haec nutritio ita necessaria est Haec nutritio ita necessaria est
viventi ad conservationem sui, ut moraliter saltem continuari debeat ne
moriatur. Quo modo conserventur qui inediam per octiduum et amplius
sustententur, non breviter possum explicare.
20. Quaritur 4: A quo excitetur vivens ad sumendum alimentum? More
aristotelico respondeo a fame et siti. Fames est sensatio ventriculi
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
appetentis cibum; sitis vero sensatio ventriculi appetentis potum. Unde
excitetur haec sensatio, nunc non explicant Aristotelici; medici autem
doctiores a copia salivae per papillas nerveas in stomachum fluente
excitari ostendunt. Sed de his consulatur doctissimus, si quis alius,
Hetmannus Boerave.
21. Aliquod hic dicendum de terminis magnitudinis. Docet communis
sententia vivens in omni specie habere certum terminum magnitudinis
ultra quem naturaliter crescere nequeat; item certum terminum
parvitatis infra quem conservari nequeat. Patet utrumque experientia:
nunquam enim est visus gigas unius leucae, neque rana aliqua ut bos.
Item neque visus est homo unius puncti materiae, anima enim exigit
corpus organizatum. Magnitudo ultra quam nequit crescere, si intrinseca
sit, vocatur terminus intrinsecus magnitudinis et maximum quod sit.
22. Si vero sit extrinseca vocatur terminus extrinsecus magnitunis: similiter
discurre de terminis parvitatis. Potest hic /36r/ quaeri an corpora
inanimata, per se non pendenda a non animatis, habeant determinatam
magnitudinem aut parvitatem? Negat communis opinio contra Thomistas;
quia non apparet ratio cur non valeat ignis aut lapis semper crescere
si non obstet aliquod impedimentum, cujus causa non possit aut ignis
progredi ulterius aut lapis se extendere amplius.
Sectio Quarta
De Augmentatione per Rarefactionem
et De Diminutione per Densitatem
23. Aristoteles definivit corpus rarum, seu rarefactum, quod sub magnis
dimensionibus parum habet materiae; e contra, densum quod sub
parvis dimensionibus multum habet materiae. Exemplum rari sit aqua
bulliens, quae occupat magnum spatium; exemplum densi esto eadem
quantitas aquae congelatae, quae minorem spatii occupat quam bulliens.
Difficultas nunc est gravissima: quomodo fiat densitas et raritas, si
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
singula puncta materiae nec bilocari nec penetrari naturaliter possunt.
Admittentibus vacuum disseminatum facillime et clarissime explicatur.
24. Deinde respondeo cum Aristotelicis raritatem et densitatem corporis
rari et densi explicari per dilatationem et contractionem pororum, it ut
corpus, verbi gratia, lac rarescere nihil sit aliud quam eius poros dilatari
et magis aperiri; condensari vero nihil sit aliud quam eius poros contrahi;
unde si non admittitur vacuum disseminatum, hi pori debent repleri ab
aere subtili vel ab aliis corpusculis circumvolitantibus iuxta naturam et
capacitatem pororum.
25. Probatur haec opinio quia si oleum condensetur in vasse bene obturato
occupat minor spatium quam antea, quin vas rumpatur: ergo quia spatium
quod antea occupabat oleum, occupatur ab aere vel aliis corpusculis,
quae erant intra poros olei; alias cum externus aer intromitti nequeat, vas
illud rumperetur, ne daretur vacuum. Hinc vides quam /36v/ indubitabilis
sit opinio eorum qui defendunt rarefieri corpora cum puncta illorum
constitutiva magis et magis inflantur.
26. Oppones 1: Ex nostra explicatione fit non esse veras definitiones
aristotelicas; nam si computentur corpuscula extranea, non est minor
materia in corpore raro quam in denso. Respondeo definitiones illas
intelligendas de materia sensibili corporis rarefacti et condensati, non
de insensibili et extranea; illam vero iam occupare maiorem spatii quoad
sensibilem apparientiam, nemo negabit.
27. Oppones 2: Uter non rarefit cum inflatur nec os dum aperitur; et tamen
aer introducitur: ergo. Respondeo rarefactionem fieri cum pori seu
foramina exigua insensibiliter implentur materia extranea; in casu tamen
argumenti non pori utris et oris, sed intermedium impletur. Oppones 3:
Corpuscula introducta poterunt etiam rarefieri et impleri aliis, et illa aliis
in infinitum. Respondeo posse grandiora rarescere et impleri aliis, sed
devenietur tandem ad minima et incapacia rarefactionis.
28. Oppones 4: Ignis ex natura sua est rarior terra: ergo cum in esse rari
constituatur per corpuscula extranea, haec erunt saltem proprietas
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
naturalis ignis. Ex quo sequitur primo: ignem ex natura sua esse corpus
aeque constipatum quam quodvis aliud, quia prout includens corpuscula
extranea est constipatissimum seu densissimum. Sequitur secundo:
corpora rara esse aequalis ponderis ac constipata, nam eadem est materia
in corpore raro quam in denso aequalis molis, si computetur totum quod
reperitur in poris.
29. Respondeo ignem ex natura sua esse rariorem terra; sed falso supponitur
causa, quod scilicet in esse rari constituatur per extranea corpuscula;
raritas enim consistit in pororum laxitate, ad quam sequitur introductio
corpusculorum alienorum, non ex peculiari exigentia corporis rari, sed
vel ex volubilitate corpusculorum circunstantium vel ex generali lege
naturae abhorrentis vacuum; unde illa corpuscula introducta non sunt
proprietas ignis nec alterius /37r/ corporis rari.
30. Ad primam sequelam dico ignem ex natura sua non esse corpus aeque
constipatum quam terra; ignis enim habet maiorem laxitatem pororum
licet insensibilem, quam terra; sed corpuscula extranea per quae ignis
rarefactus repletur ignis non sunt. Ad secundam sequelam negat etiam
corpus rarum esse aequalis ponderis seu aeque grave ac densum; nam vel
partes circumvolitantes sunt minus graves, et sic introductae in corpus
rarefactum minus gravitant, vel pori ante vacui in corpore raro implentur
in denso, sicque non est aequalis gravitas.
Disputatio Secunda
De Interitu et Corruptione
Sectio Prima
De Natura Corruptionis
1. Interitus seu corruptio entis, prout complectitur interitum rerum
substantialium et accidentalium, est destructio rei manente subiecto
praesupposito inhaesionis. Res enim quae naturaliter interire vel
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
corrumpi dicuntur, illae sunt, quae productae sunt vel produci exigunt
dependenter a subiecto praesupposito; unde destructio totalis
substantiae panis in Eucharistia est anhilatio, non corruptio, quia non
remanet subiectum praesuppositum inhaesionis. Duplex est terminus
corruptionis entis naturalis: alius totalis, alius formalis, juxta dicta de
terminis generationis.
2. Quaeres 1: Quo modo intelligendum sit illud principium: Generatio
unius est corruptio alterius?. Huic quaesito bis est responsum, et
ostendimus generationem non esse necessario corruptionem licet
aliquando ex generatione unius sequatur corruptio alterius, quod multis
exemplis probari potest. Quaeres 2: Unde proveniat corruptio entium
naturalium? Respondeo provenire ex eo quod res naturales constent
maiorem capacitatem dispositionum ad formam contrariam, et dentur
agentia applicata naturaliter potentia introducere tales dispositiones.
/37v/ 3. Quaeres 3: An corruptio rei sit naturalis? Respondeo esse naturalem
contraposite ad supernaturalem; non esse tamen naturalem, sed violentam,
si attendatur natura rei destruendae; ratio primi est, quia mors hominis
non est miraculosa et praeter cursum rerum naturaliurn; ratio secundi, quia
res quaelibet saltem permanens appetit sui conservationem ut maximum
bonum cui appetitui seu exigentiae se accomodat Deus, dum non agens
fortius datur exigens produci aliquod cum re existente incomponibile.
Quaeres 4: An ens destructum possit naturaliter reproduci?
4. Communis opinio negat; quia resuscitatio mortui, et similiter dicendum de
reproductione destructi, est maximum miraculum, quo suam divinitatem
probavit Redemptor a mortuis tertia die resurgens: ergo naturaliter
non potest. Hinc si videas pullices et muscas recuperare motum post
multarum horarum aut dierum quietem nega fuisse mortuas, sed passas
aliquam violentam syncopem, ut etiam accidit saepe in hominibus toto
die instar mortuorum derelictis.
5. Quaeres 5: An in corruptione entis naturalis fiat resolutio usque ad
materiam primam, id est, pereant omnia praeter materiam primam?
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Respondeo negative cum communi contra Thomistas, ac proinde affirmo
in composito generatio aliqua manere accidentia eorum quae fuerunt in
corrupto, verbi gratia, in igne esse saltem aliquos gradus caloris eorum,
qui fuerunt in ligno, ac proinde in corruptione ligni non fuisse factam
resolutionem aut destructionem omnium praeter materiam primam.
6. Haec conclusio probanda est exemplis et experientia: nam cum aetiops,
verbi gratia, moritur in cadavere aetiopis apparet nigredo, est calor, sunt
organizationes; atqui haec accidentia erant in aetiope vivo, nam unde
poterunt probare Thomistae esse diversa cum id non doceat fides: ergo.
Insuper, si homo, verbi gratia, machina tormentaria in altum proiciatur,
moritur antequam desinat ascendere. Ergo cum ex homine fit cadaver,
perseverat in cadavere impetus quo coepit ascendere.
/38r/ Sectio Secunda
Respondetur Thomistarum Argumentis
7. Oppones 1: Accidentia iuxta philosophicum axioma non migrant de
subiecto in subiectum. Ergo pereunte subiecto accidentium et ista
necessario pereunt; sed subiectum accidentium est totum compositum:
ergo. Respondeo primo negando minorem subsumptam ex dictis
disputatione praecedenti; nam accidentia sive mediate sive immediate
entitative recipiuntur in sola materia, siquidem compositum substantiale
solum est subiectum denominationis, non sustentationis accidentium.
Axioma solum est accidentia non migrare seu transire de uno subiecto
inhaesionis in aliud subiectum inhaesionis.
8. Immo iuxta principia thomistica axioma illud parum aut nihil valet:
nam si forma equi, quae admititur indivisibilis a Thomistis est aeque
dependens a subiecto quam accidentia, potest habere nunc unum nunc
aliud subiectum, ut cum equus nutritur per unionem formae equi cum
novis punctis materiae primae, et per diminutionem deperdit antiquam
materiam primam; quare idem dici non potest de accidentibus, scilicet
habere nunc unum subiectum inhaesionis et postea aliud.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
9. Obiicies 2: Deficiente fine deficiunt etiam media ad finem; sed finis
accidentium est forma compositi: ergo hac destructa destruuntur
accidentia. Respondeo: distinguo maiorem, deficiente omni fine
permitto, quia satis est quod sit possibilis; deficiente solum aliquo, nego
maiorem et distinguo minorem: est omnis finis, nego; aliquis, concedo
maiorem et nego consequentiam; nam finis accidentium est perficere
substantias et reddere pulchrum universum: deinde non unica forma est
finis accidentium, sed vel haec vel illa, sicque dummodo una existat, licet
destruatur alia, iam habet natura suum finem.
10. Obiicies 3: Accidentia in composito pendent a forma: ergo hac pereunte
pereunt. Respondeo: distinguo antecedens, determinate ab hac, nego;
ab hac vel ab illa, concedo antecedens et nego consequentiam: effectus
potest naturaliter primo produci ab una et postea conservari ab alia
causa, ut patet in calore, quo ab igne producto calefit aqua, cuius calor
remoto igne adhuc durat conservatus a Deo ex generali influxu, quem
praestat in omnia quoadusque adsint agentia contraria exi/38v/gentia ut
cesset a conservatione.
11. Instabis: Una et eadem forma nequit conservari nunc ab una nunc ab alia
causa materiali: ergo neque potest nunc ab una nunc ab alia efficienti.
Permitto antecedens de causa materiali adaequata et nego consequentiam:
quia naturaliter repugnat quod in eodem loco et tempore, quo destruitur
una causa materialis totalis subrogetur alia, quae illius vices suppleat,
quod requiritur ne forma saltet de una in aliam causam materialem; at
non repugnat quod una causa efficiens posita in diverso loco suppleat
vices alterius, praecipue cum remaneat invariata virtus causae primae.
12. Obiicies 4: Ex Aristotele dicente [esse] generationem mutatio totius in
totum non manente aliquo sensibili ut subiecto eodem: ergo quando
destruitur unum totum et generatur aliud, non remanet subiectum
idem sensibile: ergo cum fiat sensibile per accidentia, haec non manent.
Respondeo non manere idem subiectum pure denominationis sensibile,
quia destruitur totum substantiale quod antea existebat, at manet
subiectum inhaesionis idem quod est materia prima.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
13. Objicies 5: Materia prima prius recipit formam quam accidentia: ergo
haec pereunt pereunte forma. Probatur antecedens: quia materia prius
illam respicit et ad illam primo ordinatur: ergo etiam prius illam recipit.
Probatur consequentia: ordo respiciendi est ordo recipiendi: ergo.
Respondeo: nego antecedens; ad probationem distinguo antecedens:
prius prioritate dignitatis et intentionis, concedo; prioritate originis
aut executionis, nego antecedens et consequentiam; forma enim nequit
recipi in materia, quin haec praesupponatur disposita per accidentia,
quae dicuntur actus secundus in linea dignitatis et intentionis.
Disputatio Tertia
De Alteratione
Sectio Prima
Quid et Quotuplex sit Alteratio
ubi De Intensione Qualitatum
1. Alteratio nihil est aliud quam motus ad qualitatem: summitur hic motus
pro mutatione vel transitu subiecti a privatione ad formam, sive a non
habere ad habendam formam. Unde productio qualitatis in primo instanti Unde productio qualitatis in primo instanti
existentiae subiecti non est alteratio sed simplex /39r/ qualitatis alteratio.
Per illud ad qualitatem differt alteratio a generatione substantiali,
quae respicit pro termino ad quem non accidens, sed substantiam.
Hinc subiectum alterari est subiectum aliter se habere quoad paritatem
absolutam sensibilem quam antea, ut cum subiectum transit de frigido
ad calidum, etc.
2. Alteratio alia est extensiva alia intensiva: Prima est in qua qualitas
praexistens in una parte subiecti propagatur per alias partes continuas
eiusdem subiecti, ut cum calor productus ab igne in proximioribus
partibus manus sensim diffunditur per remotiores. Secunda est in qua
qualitas augetur et fit maior in eadem parte subiecti, ut cum manus
aliquantum calida fit adhuc magis calida.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
3. Unde intensionem qualitatis sic poterit explicare: augmentum naturale
qualitatis in eadem parte subiecti; extensionem vero, augmentum
qualitatis in novis et continuis partibus subiecti. Utrique correspondet suum
decrementum: extensioni correspondet contractio, intensioni vero remissio.
Scias hic ex qualitatibus alias posse intendi, sicque vocari intensibiles, ut
calor, siccitas, etc.; alias non, sicque vocari inintensibiles, quales communiter
censentur quantitas et aliae qualitates sub sensum non cadentes.
4. Quaestio nunc est in quo consistat qualitatis intensio, seu quo pacto fiat.
Prima sententia est Durandi docentis fieri per destructionem qualitatis
praecedentis et productionem novae magis activae. SecundaThomistarum, Secunda Thomistarum,
docentium qualitatem fieri intensam non per additionem novae entitatis
ad praecedentem, sed per maiorem radicationem; verbi gratia, calor aquae
calidae non fit intensior per additionem novi caloris, sed per maiorem
radicationem primi caloris in aqua. Quomodo fiat haec maior radicatio
nec ipsi facile explicant etiam multis sententiis in quas dispescuntur.
5. Tertia Nostri et Scotistae docent, intensionem qualitatis fieri per
additionem novae partis seu gradus qualitatis ad praecedentem; ita ut
homo fiat sapientior per additionem novorum graduum habitus scientifici
ad praecedentes, et aqua intensius calida per additionem novi caloris ad
/39v/ praecedentem, cum quo tamen debet penetrari juxta nuper dicta,
alioquin aqua non fiet intensive, sed extensive calidior.
6. Probatur haec opinio 1: Quia dum calor intenditur subiectum fit magis
calidum, sed hoc nequit contingere sine additione caloris: ergo tunc
superadditur novus gradus caloris. Minor patet, quia sicut se habet
simpliciter ad simpliciter, ita magis ad magis: ergo cum ad calidum
simpliciter requiratur calor simpliciter, ad magis calidum requiretur
etiam maior calor. Haec consequentia probari ulterius potest, nam
apud Thomistas radicatio nequit fieri maior absque novae radicationis
additione: ergo neque calefactio maior sine additione caloris.
7. Probatur 2: quia saltem de intensione gratiae justificantis, quae est
qualitas supernaturalis, negari non potest fieri per additionem gradus
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
ad gradum: nam Tridentinum definivit ses. 6, can. 32: Hominem justum
per opera secundum Deum facta vere mereri augmentum gratiae; sed
augmentum vere tale non fit nisi per additionem gratiae ad gratiam, sicuti
de augmento per nutritionem, per extensionem, etc., nemo negat: ergo.
Confirmatur eodem Tridentino: Per Sacramenta novae legis datur gratia
semper et omnibus rite illa suscipientibus: ergo gratia fit intensior per
additionem novae gratiae.
Sectio Secunda
Solvuntur Praecipuae Obiectiones
8. Obiicies 1: Pro Durando, cum arcus intenditur vel remittitur, amittit
priorem ubicitatem seu praesentiam et adquirit novam. Ergo intensio
fit per destructionem prioris qualitatis et productionem novae. Nego Nego
consequentiam: intensio et remissio arcus non est de qua nunc agimus,
illa enim pertinet ad tensum et elaterium, de quibus nos in praesenti non
agimus, sed de praecisa intensione non elasticitatae aliarum qualitatum.
9. Obiicies 2: Intensio est transitus a minore ad maiorem qualitatem. Ergo.
Qualitas minor, quae est terminus a quo, perire debet quando advenit
terminus ad quem, nempe qualitas maior. Nego consequentiam: nam
alias idem debet dici in augmentatione et nutritione. Itaque terminus
a /40r/ quo est qualitas minor in specifice et quoad positivum, sed
reduplicative, ut remissa seu minor, quoad privationem incrementi, quae
privatio perit per additionem novae qualitatis, sicut in simili contingit
cum in augmentatione substantiae fit transitus a minore ad maiorem.
10. Obiicies 3: Actus intellectus et voluntatis non aliter intenduntur quam per
adventum actus perfectionis destructo imperfectiori: ergo idem contingit
in caeteris qualitatibus. Nego consequentiam. Disparitas est, quia actus Nego consequentiam. Disparitas est, quia actus
vitales in rigore non intenduntur nisi virtualiter et aequivalenter, quia
non sunt qualitates permanentes, sed succesivae juxta plures, fortasse
quia sunt actio et duratio sui. Caeterae qualitates intensificabiles sunt
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
permanentes, quod de fatore et odore, etc., docet experientia eademque
docet augeri et minui.
11. Obiicies 4: Ex Aristotele dicente ex calido fit magis calidum nullo facto in
materia calido: ergo intensio caloris non fit per productionem novae caloris.
Respondeo negando consequentiam nam sic prosequitur: Nullo facto in
materia calido, quod non esset calidum, quando erat minus calidum: quod
verissimum est, quia illud ipsum quod erat calidum remisse fit calidum
intense, quando ut inquit Divus Thomas novus calor advenit antiquo.
12. Obiicies 5: Duo gradus caloris sunt duo accidentia solo numero distincta:
ergo cum accidens individuatur a subiecto, nequeunt ambo recipi in eodem
subiecto, sicque calor non intenditur per calorem. Nego consequentiam Nego consequentiam
et illius suppositum, quod accidens individuatur a subiecto. Instabis:
ergo si duae qualitates simul uniantur eidem materiae, facient illam
magis quantam. Nego consequentiam, quia si contigeret id, esset contra
naturam quantitatis exigentis exclusionern alterius quantitatis ab eodem
subiecto: ad intensionem autem requiritur naturalis ordinatio partium
accidentalium ad perficiendum magis idem subiectum.
13. Obiicies 6: Gratia remissa non magis accedit ad Deum in perfectione,
quam intensa: ergo non est magis simplex, nam quo magis simplex est
aliquod eo magis accedit ad Deum, qui est summe simplex. Hoc argumento
probari potest punctum indivi/40v/sibile terrae aut actum indivissibilem
peccaminosum magis esse perfectum quam homo sanctus. Respondeo
deinde ens magis simplex caeteris paribus esse magis perfectum et
accedere magis ad Deum quam caetera, quae non sunt aeque simplicia.
14. Si vero reliqua non sunt paria illud magis accedit ad Deum in perfectione,
quod magis participat de bonitate Dei. In fine nota aliqua exempla,
quae adduntur a Thomistis ut probent eandem formam posse praestare
diversas denominationes, et eandem qualitatem denominationem magis
vel minus intensi; sed exempla non sunt ad rem, quia quando est diversa
denominatio, vel subiectum est diversum vel forma est diversa. At hoc At hoc
non valet in casu nostro.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Sectio Tertia
An Gradus Intensionis sint Homogenei aut Heterogenei
15. Explicata intensione qualitatum, et probato fieri non per maiorem
radicationem sed per additionem novorum graduum, superest novus
labor in quaerendo: an gradus illi contradistincti per quos calor, verbi
gratia, intenditur, sint homogenei, id est, omnino inter se similes, an
heterogenei sive dissimiles, ita ut primus nequat esse secundus, nec
secundus tertius, sed primus dispositive ad secundum et secundus ad
tertium ordinetur.
16. Scotistae admittunt homogeneitatem et ex nostris etiam plures contra
multos alios asserentes heterogeneitatem inter gradus intensionis. Res
est valde dubia; sed ego primis adhaereo et probo faciliter supponens
tamen quod apud Aristotelicos certum est et falsum apud Experimentales,
scilicet, summam intensionem qualitatum esse octo gradus, ita ut
intensum ut octo sit summe intensum.
17. Probatio ergo est huiusmodi: Intensio potest fieri per gradus homogeneos:
ergo non fit per heterogeneos seu entitative dissimiles. Consequentia
est manifesta, quia nisi cogat evidens experientia, admittendae non sunt
entitates dissimiles sine /41r/ necessitate. Philosophus enim semper
consulere debet unitati, siquidem frustra fiunt per plura, quae fieri
possunt per pauciora. Antecedens patet: extensio qualitatis potest fieri
per gradus homogeneos, ergo et intensio.
18. Probatur consequentia: Si enim septem gradus caloris ex duobus, qui
sunt extensi in una extremitate ferri per penetrationem rumperentur, illa
extremitas ferri esset procul dubio calidior quam antea, sic calor esset in
illa magis intensus tum in se, tum in virtute calefactiva. Quod si adversarius
recuset in concedere, rogandus erit ut tantis per extremitatem illam velit
manu contractare.
19. Argues 1: Si gradus intensionis sint homogenei non potest reddi ratio
cur qualitas intensa sit activior remissa; sed hoc est absurdum: ergo.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Probatur maior: illa maior activitas non proveniret a gradibus superadditis
vel ab unione. Non primum, quia gradus illi sunt omnino similes. Non
secundum, quia unio non est principium agendi. Nego maiorem, ad
cuius probationem dico provenire a gradibus illis collective sumptis et ut
coniunctis inter se. Virtus enim unita fortior se ipsa dispersa, ut patet in
duobus ignibus qui fortius immutant passum seu subiectum, si coniuncti
sint quam si separati sint.
20. Scias tamen maiorem illam activitatem non provenire a qualitate praecise
quia intensa, ut falso supponunt adversarii: nam si decem caloris gradus
non uniti inter se existerent in decem punctis ferri ad invicem penetratis
aeque fortiter agerent quam si penetrati essent coiuncti. Maior igitur
activitas non provenit necessario a formali intensione, sed vel a formali
vel virtuali, qua gauderent decem illi gradus in casu nostro.
[Hic ne invenias vacuum haec scribo]
/41v/ 21. Argues 2: Si gradus sunt homogenei nequit salvari contrarietas
qualitatum; sed hoc est absurdum: ergo. Probatur maior, quia cum
heterogeneitate sic procedit oppositio caloris cum frigore, ut primus
gradus caloris productus in aqua frigida ut octo destruatur seu expellat
octavum gradum frigoris, secundus caloris septimum frigoris, tertius
sextum, etc.; nam iuxta omnes non repugnat qualitates in gradibus non
summe intensis coexistere in eodem subiecto, dummodo una non excedat
aliam in aliquo gradu intensionis et numerum octo non superet.
22. Sed in nostra sententia nulla datur ratio cur primus gradus caloris
expellat octavum et non primum frigoris, cum octavus et primus sint
omnino similes: ergo. Nego maiorem; ad probationem dicit Bona Spes,
per productionem primi gradus caloris expelli primum gradum frigoris,
id est, ultimo loco productum, quia scilicet minus habet radicationem
in subiecto, quam alii septem gradus anterius producti. Sed quid sit
radicatio nec scio nec intelligo. Non potest esse unitio, quia haec consistit
in indivisibili, ac proinde non potest esse maior aut minor.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
23. Ad argumentum respondeo ad Deum pertinere et ab hoc determinandum
esse quinam gradus destruendi sint. Neque hoc est recurrere sine
necessitate ad Deum, nam omnes illi gradus perfectione sunt similes inter
se, ideoque nulla est ratio cur potius destruatur unus et non alter. Sic
similiter recurrimus ad Deum ut determinetur quinam gradus producendi
sint, nam cum sint possibiles infiniti omnino similes, non est alia ratio
quam Dei voluntas, ut potius producatur iste quam alius.
24. Argues 3: Si gradus sunt homogenei, simile aget in simile et remissius
poterit intendere intensius; sed hoc est contra experientiam et
philosophiam: ergo. Probatur maior: quia si gra/42r/dus intensionis sint
omnino similes tam perfectus erit primus quam secundus, secundus quam
tertius, etc.: ergo primus caloris gradus poterit secundum producere in
ligno, verbi gratia, quod calidum est ut unum, sicque aget in simile; deinde
poterit etiam lignum illud cum duobus illis gradibus caloris calefacere
magis per productionem novi gradus caloris, manum verbi gratia calidam
ut tria, sicque intendet passum intensius: ergo.
25. Nego maiorem; ad probationem nego consequentiam, quia licet primus
caloris gradus sit aeque perfectus ac secundus, experientia tamen docet
agens calidum ut unum non agere per productionem caloris in alio calido
ut unum nec in alio calido ut duo, sicuti neque in se ipso, alias potest
calor ut unum sese intendere usque ad summum producendo semper
novos gradus caloris: possunt etiam duo calida ut unum se ad invicem
intendere, quod est contra experientiam.
26. Si quaeram rationem huius experientiae, aliam non habemus nisi quod
agens univocum intendit sibi assimilare passum, quod non faceret
si calidum ut unum produceret novum calorem in calido ut unum
vel in calido ut duo; tunc enim non sibi assimilaret, sed dissimilaret
potius passum. Utinam inclyta martyr Catharina, patrona vestra et
philosophorum omnium dux et exemplar, possit quod intendit sibi ipsi
assimilare vos et vos huic martyri sitis quam similes studio litterarum et
perfectionis.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Sectio Ultima
De Contrarietate et Resistentia Qualitatum
27. Contrarietas qualitatum nihil est aliud [nisi] connexio unius cum expulsione
alterius ab eodem subiecto inhaesionis. Haec connexio fundatur in
existentia unius qualitatis contra aliam, cui se accomodat Deus ut auctor
naturae, licet per miraculum potest non se accomodare. Si enim Deus
potest miraculose privare igne combustione, cur non poterit etiam contra
exigentiam caloris in summo conservare in eodem subiecto frigiditatem in
summo? Praesertim cum in dubiis standum pro omnipotentia.
28. Ex quibus facile colliges qualitates /42v/ sensibiles, de quibus praecipue est
sermo, naturaliter esse inter se contrarias ac se mutuo expellere ab eodem
subiecto, non vero metaphysice et essentialiter. Dixi qualitates sensibiles,
nam de qualitatibus contrariis insensibilibus, quales sunt gratia et peccatum,
assensus et dissensus circa idem obiectum censent communiter philosophi,
et theologi essentialiter et metaphysice inter se contrarii.
29. Quaeres tamen hic: An calor et frigus (idem dic de aliis qualitatibus
contrariis) possint naturaliter componi in eodem numero subiecto, saltem
in gradibus remissis? Respondeo non posse: 1, quia contrarietas est
oppositio secundum formam, ut communiter dicitur, sicque contrarietas
qualitatum non est mensuranda ab intensione qualitatum, sed a natura
ipsarum; 2, quia ex Aristotele contraria sunt quae ab eodem subiecto
mutuo se expellunt: ergo vel calor et frigus non sunt qualitates ex natura sua
contrariae vel in quolibet gradu sese debent expellere ab eodem subiecto.
30. 3, quia si calor et frigus in gradibus remissis possunt naturaliter componi in
eadem parte aquae, verbi gratia, potest aqua moveri motibus contrariis et
denominari contrariis denominationibus; 4, quia magis pugnant in eadem
parte subiecti frigus et calor, siccitas et humiditas, gravitas et levitas quam
calida et frigida, humida et sicca, levia et gravia; sed juxta Nasonem:
Frigida pugnabant calidis, humentia siccis,
Mollia cum duris, sine pondere habentia pondus.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
31. Tandem quia sic aeque contrarientur octo gradus frigoris cum aliis octo
frigoris, quam octo frigoris cum octo caloris: nam sicut octo gradus
frigoris propter nimiam intensionem nequeunt componi cum octo caloris,
ita neque octo frigoris cum aliis octo frigoris, etiam iuxta contrarios
admittentes terminum ultimum intensionis esse calorem ut octo in calidis
et frigus ut octo in frigidis.
32. Dices hanc nostram doctrinam esse contra communem philosophorum
admittentem idem subiectum posse naturaliter habere qualitates
contrarias in gradu remisso. Respondeo hanc philosophiam veram esse
si bene intelligatur: bona autem intelligentia est credere illas qualitates
/43r/ componi posse in eodem moraliter subiecto, non tamen eodem
physice; si enim communis philosophia docet qualitates illas esse natura
sua contrarias, non video quomodo dicere possit posse componi in
eodem physice subiecto quattuor gradus frigoris cum quattuor caloris;
nam si unus gradus frigoris absolute non componeretur cum uno caloris
nec quattuor cum quattuor, ut est clarum.
33. Etsi hoc verum est, cur etiam non dicendum erit idem de quinque gradibus
frigoris et quinque caloris, etc. Et hoc patet, nam sicut se habet simpliciter
ad simpliciter, ita maior ad maiorem. Deinde quia si unus caloris gradus
non opponitur cum uno frigoris poterunt simul produci in eodem passo
a diversis agentibus per sex instantes sex gradus frigiditatis et sex
caloris; nam non est cur unum agens approximatum producat potius
quam aliud, nec est cur ambo a producendo impediantur quoadusque
sibi omnino assimilentur passum; sicque poterunt producere calorem et
frigus in summo.
34. Dices insuper quonam igitur modo frigidum ut octo poterit sensim
calefaci ab igne approximato: nam omnes docent frigidum alterari per
calefactionem non instantaneam sed succesivam per introductionem
primi, secundi, tertii gradus caloris, quibus succesive expelluntur octavus,
septimus, et sextus gradus frigoris. Respondeo hunc discurrendi modum
circa succesivam calefactionem frigidi fluere a sententia valde difficili et
a nobis refutata circa heterogeneitatem graduum intensionis.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
35. Hoc si animadvertissent negantes nobiscum heterogeneitatem, negassent
etiam posse duas qualitates contrarias simul confundi naturaliter
in eodem physice subiecto. Ego saltem intelligere nunquam potero
eundem liquorem penes easdem guttas esse simul dulcem ut quattuor
et ut quattuor amarum, et quod eadem puncta materiae sint sicca et
humida ut quattuor. Plurimi hoc tempore philosophi facile se ab hac
difficultate expediunt negantes multiplicem qualitatum speciem quam
vulgus aristotelicum adstruit.
36. Qualitates illae quae a nobis vocantur contrariae, verbi gratia, albedo et
nigredo, calor et frigus et aliae similes non admittuntur omnes consistere
in esse positivo, sed /43v/ earum altera in negativo. Sic albedo, calor,
humiditas, etc., dicuntur consistere in positivo, at frigiditas in negativo,
scilicet in carentia caloris, et simili modo discurrendum de siccitate,
nigredine et aliis.
37. Unde fit ut in horum sententia frigiditas et calor essentialiter inter se et
metaphysice opponantur, non minus quam esse et non esse eiusdem rei
pro iisdem circunstantiis, quia scilicet nec divinitus et in eodem instanti
coniungi potest in Petro calor ut unum, verbi gratia, et carentia caloris ut
unum, quae est frigiditas. Itaque in eadem sententia expulsio ita continget
ut producto uno gradu caloris, sit carentia frigiditatis ut octo, etc.
38. Licet autem qualitates contrariae admittantur omnes positivae poterit
explicari expulsio hoc modo, ut Deus ad exigentiam ignis, verbi gratia,
destruat paulatim gradus frigiditatis a punctis proximioribus frigidi ut
octo, quousque solus unus gradus in illis remaneat; interim tamen nihil
physice agat in frigido propter incapacitatem ipsius et resistentiam
aliorum graduum frigiditatis. Deinde ignis virtute sua incipiat calorem
producere in punctis proximioribus ad cuius praesentiam sequatur
expulsio illius frigiditatis, quae remanere supponitur in subiecto.
39. Hoc systema circa contrarietatem qualitatum est intellectum falsissimum.
Philosophos nobis contrarios decepit experientia de eo quod aqua, verbi
gratia, ante frigida approximato igne prius fit tepida et deinde intense
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
calida; ita ut in principio calefactionis videatur partim frigida partim
calida; tepiditas enim est mixta ex frigore et calore. Haec experientia
verissima salvari potest per hoc quod aliquae partes aquae frigiditatem
retineant, aliae vero cum illis mixtae expulsa frigiditate calorem habeant
et, quo magis producitur caloris, magis expellitur frigiditatis.
40. Hanc doctrinam si bene intelligas non tibi difficile erit intelligere
quomodo una qualitas resistat alteri. Pro quo scias, resistentiam nihil
esse aliud quam conatum alicuius alii ad impediendam actionem
contrarii. Sic, si tu alium detineas ne tibi alapam impingat, quam
impingere conabatur, resistere diceris. Sic etiam cum frigiditas aquae
impedit actionem /44r/ ignis proximi productivam caloris in aqua, dicitur
resistere igni vel eius calori.
41. Haec resistentia potest esse pure defensiva, ut quando aqua conatur
contra ignem conservare frigiditatem suam, quin producat in igne aliquam
qualitatem contrariam. Potest etiam esse offensiva, et sic dicitur agens
fortius agendo repati, ut cum ferrum candens aquam calefacit et simul
ab aqua frigescitur. Scias insuper utramque resistentiam in actu primo
consistere in exigentia, verbi gratia, aquae ad conservandam frigiditatem
ad praesentiam contrarii et ut in contrario propria qualitas perdatur.
42. Resistentia in actu secundo consistit in eo quod satisfiat exigentiae
aquae et frigiditatis, verbi gratia, contra conatum caloris et ignis. Huic
resistentiae tribuendum est quod aqua non statim perdat frigiditatem
ad praesentiam ignis; et licet decursu temporis vincatur ab igne ex
productione caloris et totali expulsione frigiditatis debitae, non tamen
sine resistentia ex parte aquae et frigiditatis, quae resistentia reddit
magis difficilem et laboriosam actionem contrarii.
43. Exemplum hujus resistentiae habetis in resistentia localis penetrationis
duorum corporum, quorum unum impingens in alterum nittitur illud loco
movere non tamen sine resistentia corporis loco movendi, quae resistentia
per aliquod tempus et iterato impulsu alterius corporis vincitur ceditque
loco, quem occupat aliud corpus adveniens.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
44. Superest aliquod dicendum de reflexione et activitate qualitatum. Quoad
primum certum est aliquas esse qualitates quae possunt reflecti, et
reflexae sint activiores quam non reflexae. Sic lux ex suppositione quod
sit qualitas, cum directe venit a Sole nos valde illuminat, verum cum
reflectitur ab speculo adhuc nos magis illuminat. Similiter discurrendum
de aliis qualitatibus reflexionis capacibus.
45. Dices: Unde poterit quis cognoscere quae qualitates sint capaces
reflexionis, quae vero non? Respondeo ab experientia, quae nos docet Respondeo ab experientia, quae nos docet
lucem incidentem in corpus vitreum cui sup/44v/positum sit folitum
[folium] staneum, quod vocamus speculum, vel in parietem album et
levigatum reflecti ab his corporibus. Idem docet de calore. At nusquam Idem docet de calore. At nusquam
vidimus frigiditatem reflexam ab aliquo corpore: unde recte judicamus
esse incapacem reflexionis. Et similiter debemus dicere de multis aliis
qualitatibus prout ipsa experientia docuerit.
46. Sed nec volo ignoretis quae traduntur ab experimentalibus. Isti, qui
negant qualitates et omnia ponunt in corporibus, docent, verbi gratia,
radios Solis, qui sunt corpora tenuissima cadentes in speculum non posse
ultra progredi omnes, licet aliqui per ipsius poros penetrent. Radii ergo
qui non possunt progredi reflectuntur movilitate sua et retrocedunt per
viam aequalem angulo incidentiae. Itaque in loco ubi concurrunt radii
reflexi cum directis a Sole, maior male fit lux et calor quam in aliis locis,
ubi solum reperiuntur radii a sole directi.
47. Circa maiorem actionem qualitatum sciendum est non omnes esse
aequalis virtutis, nam aliae operant e loco distantiori, aliae plures
effectus. Omnibus perpensis arbitror calorem esse caeteris aliis
activiorem, nam non solum calorem et siccitatem producit sed infinitos
alios effectus, quos in mundo experimur. Tolle calorem et tolles
generationes, siquidem chymici recte putant omnia fieri ministerio
caloris. Et haec dicta sunt de generatione et corruptione vegetabilium.
Sed hunc tractatum velim legatis apud philosophos novos et naturae
curiosos praesertim anglos et gallos.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Liber Quartus et Ultimus
De Ente Animato
Proemium
Agendum ultimo loco est de anima viventium, praecipue vero hominum et de
illius /45r/ potentiis. Quae tractatio quam utilis sit, non dico solum theologis
sed et medicis et peritis utriusque juris, ignorare solum possunt qui harum
facultatum sunt ignari. Quomodo enim poterunt peccata distinguere qui
vel actus peccaminosos inter se vel pravos a bonis vel liberos a necessariis
nesciunt secernere? Hoc facilius poterunt qui diligentem operam huic
tractationi navabunt.
Disputatio Prima
De Natura Entis Viventis et
De eiusdem Operationibus in Universim
Sectio Prima
Expenduntur Nonnullae Viventis Definitiones
1. Thomistae cum [de] corpusculibus, sic explicant vivens: Principium
se movens ab intrinseco. Vitam vero in actu secundo seu vitalem
operationem: Motus proveniens ab intrinseco. Istae explicationes non
sunt sufficientes, nam licet omne vivens, saltem creatum, sit principium
se movens ab intrinseco, et vita in actu secundo sit motus ab intrinseco,
plura tamen sunt principia se moventia ab intrinseco et quidem
immanenter, quae tamen non vivunt. Sic aqua se movet naturali motu,
nimirum actione ab intrinseco aquae proveniente et in ipsa recepta ad
frigiditatem recuperandam.
2. Sic lapis se naturaliter movet ad centrum, sic intellectus per speciem
impressam intellectualem se movet intrinsece et immanenter, quin aqua
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
et lapis sint viventia, nec intellectus in sententia Thomistarum vivat per
speciem impressam. Omitto motus magneticos et elasticos, qui sunt
naturales et ab intrinseco, immo immanentes seu recepti in suo principio,
quin vitales sint.
3. Nec prodest Thomistis dicere aquam solum esse principium radicale, non
vero proximum frigiditatis, sicque non vivere per productionem fri/45v/
giditatis. In primis respondeo falsa est et impugnata in physica; deinde
anima in sententia Thomistarum vivit per intellectionem et volitionem,
licet non sit principium proximum sed remotum, siquidem anima juxta
Thomistas intelligit et vult per potentias accidentales ab anima distinctas:
ergo nihil valet responsio.
4. Neque prodest dicere tales motus esse a generante aquam, lapidem, etc.,
illisque debere tribui; nam etiam motus corporis generanti tribuitur et
tamen vitalis est juxta plures: item actus intellectus et voluntatis angelicae
in primo instanti Deo creari tribuebantur et tamen vitales erant. Denique
quia falsum est motus illos lapidis, ignis, aquae, etc., semper generanti
debere tribui; quia saepe iam non existit, cum tales motus producuntur.
5. Denique nec prodest dicere effectus illos, scilicet frigiditatem in aqua,
motum deorsum in lapide, non esse ita necessario et immanenter productos,
sed ab intrinseco agentis ut nequeant causari ab extrinseco agente, nam
saltem actiones, quibus lapis, aqua, etc., producunt, in se tales effectus
nequeunt provenire ab extraneo agente, cum non sit modus intrinsecus
causae, sicque saltem per illas actiones vivent aqua, lapis, etc.
6. Alii docent vivens esse quod constitutum in suo statu connaturali operatur
ab intrinseco immanente. Hac explicatione excluduntur a ratione vitae
motus illos a nobis adductos contra Thomistas, quia non proveniunt ab
agentibus constitutis in suo statu connaturali. Displicet haec nostrum
explicatio. Antequam audias rationem, scito operationem posse esse ab
intrinseco principii positive cum ab illo producitur in eo quo recipitur,
tales sunt actus vitales respectu potentiarum; et negative cum non est
ab alio, et tales admittuntur a theologis cognitiones et volitiones divinae
respectu voluntatis et intellectus Dei.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
7. Hoc supposito sic arguo: Angelus ut sit in suo statu connaturali habere debet
species rerum sensibilium et corporearum universi, quia cum sit natura
longe superior naturis corporeis, eius intellectui debetur posse proximum
seu virtus expedita /46r/ ad cognoscendum res inferiores; sed si talibus
speciebus privetur a Deo etsi eliceret aliquam particularem cognitionem
vel volitionem per illam viveretur, quin talis operatio proveniret ab angelo
constituto in suo statu connaturali: ergo. Secundo, humanitas Christi
vivebat per dolores passionis et tamen non erat in suo statu connaturali.
8. Ego in meo sensu dicerem: Vivens esse mobile naturale perpetuum; vitam
vero motum requisitum saltem indeterminate a mobili naturali perpetuo;
at loquens cum multis, aio: esse principium potens intentionaliter
tendere in obiectum. Haec tendentia intentionalis vocatur vita et est id
quo vivens in actu primo fit veluti adjective et in actu secundo vivens seu
percipiens obiectum.
9. Si rogas quid sit intentionaliter tendere in obiectum, dico esse
explicandum per posse intelligere, amare, videre, gustare, etc. Sicut
posse cognoscere non aliter explicatur quam descendendo ad particulares
operationes intellectus, et posse velle per species volitionis nimirum
odire et amare, etc.
10. Haec viventis explicatio convenit omnibus et solis viventibus nempe
Deo, angelis, hominibus et belluis; aliunde contra illam non militant
inconvenientias contra supra positas adductas; quia licet ad vitalem
operationem necesse sit provenire immanenter positive vel negative ab
intrinseco principii, id tamen non sufficit ut dictum est. Hinc facile erit
deducere quaenam operationes sint vitales, quaenam non; illae omnes
quae possunt ab extrinseco fieri sine concursu principii intrinseci, quales
sunt in homine vox, motus localis, etc., vitales non sunt nisi ut summum
praesuppositive, quatenus communiter praesupponuntur aliquem actum
vitalem voluntatis vel appetitus, a quo imperentur.
11. Eandem vitalitatem praesupositivam admittere etiam in nutritione et
generatione viventis: nam anima revera per actionem nutritivam non
tendit intentionaliter in aliquod, sed mere physice convertendo alimentum
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
in substantiam aliti, qua actione non magis percipitur quam arbor dum
crescit. Deinde quia nu/46v/tritio saltem positive talis consistens in
unionibus novae substantiae cum veteri potest provenire ab extrinseco
agente absque concursu principii intrinseci.
12. Dices tamen contra datam viventis explicationem: primum, Divinae
relationes personales sunt viventes; sed non tendunt intentionaliter in
obiectum: ergo. Secundum, mori et vivere opponuntur; sed vivere est
tendere intentionaliter in obiectum: ergo mori erit non sic tendere; sed
hoc falsum est tum quia mori est dissolvi unionem formae viventis cum
materia; tum etiam quia non quoties homo desinit intentionaliter tendere
in obiectum moritur: ergo.
13. Respondeo ad primum Divinas relationes personales iam realiter vivere
quia realiter sunt intellectus et voluntas, licet formaliter et virtualiter
ab illis forte distinguantur. Ad secundum dic mori et vivere esse quidem
opposita, quia vivere summitur pro informari a forma viventi corpus ex se
non vivens; mori autem pro dissolvi unionem inter corpus et animam; et
licet mori sit non tendere intentionaliter in obiectum, non tamen solum: sic
licet apud contrarios mori sit non movere immanenter ab intrinseco, non
tamen solum; alias ligna et lapides singulis momentis morirentur.
Sectio Secunda
Utrum Plantae Vivant
14. Hic nomine plantarum non solum intelligimus, quae a vulgo communiter
plantae dicuntur, id est herbae et frutices, sed et ipsas proceras arbores
de quibus omnibus in communi quaeritur num vivant. Ante responsionem
sciendum aliqua esse composita praecipue in mari, quae zoophyta
nuncupantur, de quibus dubitatur num ad genus plantarum an potius
animalium pertineant. De his non loquimur, quia prius statuendum erat
an essent plantae, an animalia.
15. His suppositis, respondeo plantas et lapides non vivere nisi analogice
et per quandam similitudinem cum aliis viventibus, quia crescunt et
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
augentur per virtutem seu facultatem qua pollent. Dici de illis potest
habere animam vegetativam, id est, facultatem vegetandi, id est, crescendi
et augescendi. Conclusio legitime /47r/ descendit ex data definitione
viventis, quia plantae non tendunt intentionaliter in obiectum.
16. Probatur deinde ex Augustino Lib. 2 Ad Genesis, cap. 16 dicente: Si nobis
tantum inesset motus plantarum, non diceretur homo factus in animam
viventem. Secundo: Vegetatio adhuc facta per intellectus sumptionem
non est vitalis operatio; nam etiam litophyta quod habent attrahendo
humorem terreum, vel lapifidicum per fibras et organizationes. Tertio: in Tertio: in
Genesis cum refertur generatio herbarum, stirpium et belluorum solum
de istorum anima fit mentio, non illorum.
17. Tandem quia licet ad sensum vulgi plantae dicantur vivere, nutriri,
adolescere et mori nihil probat contra nostram conclusionem, qui iam
admittimus has locutiones in sensu metaphorico per quandam analogiam
seu similitudinem cum hominibus et belluis; sicut etiam illas admittimus
loquentes de flamma et igne, quae dicuntur nutri pabulo et mori illo
deficiente. His bene intellectis preocupatae et solutae sunt objectiones His bene intellectis preocupatae et solutae sunt objectiones
non paucae.
18. Obiicies deinde: 1, forma plantae est actus corporis organici, nam
plantae et lapides suas habent organizationes; sed ex Aristotele actus
corporis organici est anima seu forma vivens: ergo forma plantae est
vivens, non minus quam forma canis; 2, vivens corporeum est genus
ad animal ex Aristotele in Categoriis: ergo praeter animal datur aliud
vivens corporeum, sed hoc aliud non est nisi planta et lapis: ergo; 3, ex
Scriptura saepe dicente plantas vivere et mori: ergo ita est; 4, ex Divo
Augustino loquente de plantis et dicente: hoc genus rerum non sentit,
licet vivat: ergo.
19. Ad primam obiectionem distinguo maiorem: est actus corporis proprie
organici seu capacis ad vitales funciones, nego maiorem; corporis non
ita organici, concedo maiorem, et distincta e contra minore, nego
consequentiam. Ad secundam dic vivens corporeum non esse genus ad
animal, quidquid dicat Aristoteles; vivens vero ut sic est genus ad Deum,
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
animal et angelos. AdtertiamcredeScripturamloqui insensumetaphorico Ad tertiam crede Scripturam loqui in sensu metaphorico
et accomodato ad sensum vulgi, sicut etiam cum dicitur: nisi granum
frumenti cadens in terram mortuum fuerit, similiter intellige Sanctum
Augustinum.
/47v/ 20. Obiicies: 5, dantur plantae, quae videntur sensitivae, quales sunt: prima
eliotrophium vulgo Girasol ad Solem semper se convertens; secunda,
quam appellant Pudicam, eo quod manum hominis fugiat; tertia, quae
nascitur in Isthmo de Panama nomine Veguco alias Bienteveo, naturae
adeo mirabilis ut vix hominem sentit, ipsum invadat et feriat, retrocedat
vero si iste dicat Bienteveo. 6, sunt plantae, quae videntur se prosequi
amore et odio, et idcirco vocantur amicae vel inimicae: ergo.
21. Ad quintam dico plantas illas nullam vim sensitivam habere, non enim
dantur sensa doloris, licet frangantur aut scindantur, nec illi motus
sunt vitales, sed mere locales: eliotrophium id circo Solem respicit quia
fibrae calore Solis ammittunt nimiam humiditatem et frigidiores factae
contrahuntur et reliquas partes trahunt versus Solem. Herbapudicarefugit Herba pudica refugit
manum hominis, sicuti pili plumae erecti vi electrica, quae ex atmosphera
et planta in mixtis fit intensibilis et penetrans poros et fibras ipsius plantae
haec corrugatur et contrahitur.
22. De planta veguco dic hominem habere virtutem magneticam, qua
atrahit plantam illam sicuti magnes ferrum, deinde motu violenti aeris
per vocem impulsi retrahit et a se amovet. Ad sextam dico plantas illas
habere metaphoricam amicitiam et inimicitiam, atque similitudinariam
vitam; quod in quo consistat difficile est explicare. Mirabilia circa hoc
legere est in Spectaculo Naturae.
Sectio Tertia
De Natura Animae et quas Corporis Partes Informet
23. Circa animae naturam multa dixerunt et delirunt antiqui philosophi.
Aristoteles illam explicavit: Actus primus perfectioque corporis naturalis,
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
potentia vitam habentis et talis naturae ut partes ipsius sint instrumenta.
Ex his poteris de/48r/finire animam ut sic, complectentem tam materiales
quam spirituales, per esse actum primum corporis organici potentia
vitam habentis.
24. Quaeritur nunc: Quae partes corporis organici ab anima informentur?
Ante resolutionem scias in corpore animantis esse partes solidas ut nervus,
ossa, caro, cartilagines, dentes, ungues, capilli, aliquando etiam cornua,
etc.; alias fluidas ut sanguis, succus nutritius, chylus, spiritus vitales et alii
humores, quae omnia requiruntur ad naturalem integritatem hominum.
25. In hac quaestione in primis explodenda est tanquam blasphema et impia
opinio quorundam philosophorum materialistarum Hobbes et Spinosae,
tenentium omnes animas viventium omnium consistere in ipsa materia,
ac consequenter negantium animae humanae immortalitatem; quia cum
apud ipsos consisteret in combinatione et textura partium materiae,
hac pereunte necessario periret ipsa anima, unde mortuo Christo non
ulterius existeret anima Christi. Prout scelus!
26. Deinde inter catholicos ventillatur utrum anima humana indivisibilis et
spiritualis existat in toto corpore an solum in glandula pineali, vel forte
in infundibulo cerebri. Ego mihi persuadere non possum indivisibilitatem
animae una cum virtuali extensione, quod firmiter credo esse valde
proprium ipsius Dei. Hinc facile respondebor animam solum existere
in unico loco, verbi gratia, in sensorio communi ex quo facile percipit
quidquid agitur per totum corpus auxilio nervorum et membranorum
per totum corpus diffusorum et ad sensorium commune tanquam ad
centrum concurrentium.
27. Haec opinio mihi magis placet quam contraria Aristotelicorum; sed quia
in hac educati estis et fortasse supponetur in superioribus facultatibus,
amplector communem et dico animam hominis existere indivisibiliter per
totum corpus humanum, sicut Deus indivisibiliter existit per totum spatium
conceptibile ab intellectu. Quare solum differt ab anima materiali, quod ista
sit divisibilis et pars huius animae, quae existit in capite bruti, non existat
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
in cauda; at anima hominis quae existit in capite eadem /48v/ indivisibiliter
existit in caeteris membris integrantibus ipsum corpus hominis.
28. His suppositis quaeritur nunc an anima humana informet sanguinem, capillos,
ungues, etc.? Inter philosophos ingens est controversia, asserentibus aliis
solum informari ab anima partes solidas, verbi gratia, caro, os, cartilagines,
tendiles; aliis vero addentibus sanguinem, limpham et caeteros humores.
Ego ex suppositione facta nullum argumentum invenio ita convincens pro
una parte, ut non iudicem valde probabilem contrariam, quare proponam
argumenta tanquam pro problemate.
29. Qui dicunt non informari sanguinem ab anima probant primo: Quia
sanguis non habet formam viventem siquidem apud medicos certum est
sanguinem esse alimentum quo corpus nutritur in longa inedia. Secundo:
quia in sanguine non exercentur aliquae funciones vitales, siquidem non
sentit neque percipit obiectum. Tertio: quia anima, non unitur nissi cum
partibus continuative unitis; atqui sanguis non unitur continuative cum
partibus solidis, cum quibus unitur anima: ergo. Minorem probant ex
Aristotele dicente sanguinem contineri in venis tanquam in aliquo vase.
40. Quarto: Quia sanguis non est de primaria integritate corporis; alias vi
verborum consecrationis, hoc est corpus meum, ponetur etiam sanguis
Christi in hostia, quia in illa ponitur corpus integrum Christi, et hoc vi
verborum consecrationis; nam per concomitantiam etiam ponitur ipse
sanguis. Haec sunt argumenta pro hac opinione, quae quamsunt enervia Haec sunt argumenta pro hac opinione, quae quam sunt enervia
non opus est declarare. Videamus num sint fortiora pro asserentibus
animam informare non solum partes solidas, sed etiam liquidas et
capillares corporis humani.
41. Itaque probant primo: Quia sanguis non est alimentum, sed pars corporis:
ergo animatur. Probatur antecedens: quia beati resurgent cum sanguine;
sed nullo indigebunt alimento: ergo. Deinde quod non sit alimentum Deinde quod non sit alimentum
iam est certum inter modernos medicos contra antiquos. Secundo: Quod
partes non sentiant non probat non animari: ergo licet sanguis non
sentiat non propterea est non informatus ab anima. Antecedens probatur
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
evi/49r/denter, quia apud contrarios ossa animantur; sed ablato periosteo
non sentiunt: ergo.
42. Circa capillos et ungues maior aliqua est difficultas, quia communiter
putantur partes excrementitiae corporis; sed cum morbus vulgo plica
palonia ostenderit posse capillos inflamari sanguine penetrante per
venas aut arterias tenuissimas et imperceptibiles, non est cur negemus
esse corpus organicum, ac proinde posse informari ab anima non minus
quam sanguinem, et alios humores. Idem dic de unguibus. Si quis tamen
hoc velit negare non valde repugnabo: quare liberum sit unicuique quam
velit partem tueri.
Sectio Quarta
An Plures Animae eiusdem Speciei
Possint in Speciali Perfectione Diferre
43. Assero primo animae eiusdem speciei possunt esse in substantiali
perfectione inaequales. Probatur primo: Non quaelibet inaequalitas
entitativa perfectionis est sufficiens ad distinctionem specificam sed
requiritur notabilis: ergo. Probatur antecedens primo: aequalitas in
perfectione entitativa non est sufficiens ad identitatem in specie infima:
ergo e contra, etc. Probatur antecedens primo, quia tres Divinae Personae
sunt aequales in perfectione entitativa et tamen non sunt eiusdem speciei:
ergo. Probatur antecedens secundo: Duae imagines possunt esse aequales
perfectione et una esse notabiliter seu specifice diversa ab alia: ergo.
44. Probatur secundo conclusio: Possunt duo esse substantialiter dissimiles
intra eandem speciem, ut patet in Petro et Paulo: Petrus enim entitative
dissimilatur Paulo in hoc quod Petrus sit distinctus a Paulo, et non Paulus
a Paulo: item unio inter materiam primam et animam Petri est magis
dissimilis unioni inter materiam et animam Pauli, quam alteri unioni
possibili inter materiam primam et animam Petri; sed nihilominus unio
Petri et unio Pauli maxime si sit eiusdem temperamenti sunt intra speciem
eandem unionis, alioquin Petrus specifice differret a Paulo: ergo.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
45. Assero secundo animae rationales existentes, quae certo sunt eiusdem
speciei, non sunt substantialiter entitative inaequales in perfectione.
Probatur: quia /49v/ diversitas operum solum probat diversitatem
organizationis et temperaturae corporis, a quo anima dependet in operando
in hac vita, cum anima non intelligatur nisi per species per sensus acceptas
ab obiectis; si enim illa operum diversitas probet animarum inaequalitatem,
etiam probaret specificam diversitatem, immo et multiplicitatem iuxta
operationes diversas pro diversis aetatibus hominis.
46. Obiicies primo contra primam: Substantia entitative perfectior alia est
originis eminentioris; sed ens originis eminentioris alio est notabiliter
distinctum ab illo, ut patet in accidentibus et substantia ita se
excedentibus: ergo. Secundo, quia sic potest dari anima hominis, quae
aequaret in virtute cognoscitiva [animis] angelorum, nam possunt in
infinitum produci intra eandem speciem animae excedentes animas
actuales in virtute cognoscendi. Ad primum nego maiorem, quia esse
originis eminentioris est habere perfectionem naturaliter maiorem; vel
dic esse originis pure individualiter eminentioris.
47. Ad secundum, nego assumptum, quia si producatur anima magis
intellectiva cum notabili excessu ad actuales, iam ab his specie differt, et
aliunde differt ab angelis, qui semper manent cum intellectu immateriali et
independenti in operando a sensibus. Ex quibus vides duas animas posse
convenire specie cum tertia quin sic inter se conveniant. Supponamus
ad excessum notabilem requiri quinquaginta gradus perfectionis, tunc
anima habens 40 specie differt ab habente nonaginta quattuor, et utraque
specie convenit cum habente quinquaginta. Unde principium quae sunt
eadem uni tertio, etc. non valet in speciebus, neque generibus.
48. Obiicies contra secundam, primo: Animae equinae intra eandem
speciem sunt entitative inaequales: ergo et rationales actuales. Probatur
consequentia, quia ex diversis temperamentis et operibus equum,
inferimus animas inaequales in perfectione entitativa: ergo cum idem
inveniamus in hominibus debemus idem iudicare de humanis. Transeat
antecedens et nego consequentiam, quin valeat paritas, nam anima
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
equina pendet in productione a materia et temperamento corporis, non
ita anima hominis, quae in fieri et conservari independet a corpore; sicque
ex temperamento perfectiori non licet inferre differentiam entitativam.
49. Obiicies secundo: /50r/ Anima Christi est perfectior entitative animae
Judae, anima Salomonis animae hebetum, item anima Henrici Christini
Heineken pueri septennis, qui logicam, mathematicam, historiam, linguas
graecam scilicet, latinam, gallicam, britanicam et paternam germanicam
faciliter didiscit, et nondum expleto septennio Haffniae ni fallor mortuus
est 1724.
50. Respondeo ad argumentum animam Christi esse longe perfectiorem
animae Iudae perfectione superaddita entitati animae Christi, non
autem perfectione essentiali, quia aliter esset diversae speciei ab anima
Iudae, et Christus esset homo specie diversus ab aliis hominibus contra
Divum Paulum ad Hebraeos 2: Nusquam angelos aprehendit, sed semen
Abrahae, unde debuit per omnia fratribus assimilari. Idem dic de anima
Salomonis et aliorum hominum, qui caeteros excedere visi sunt; totus
enim excessus vel dependebat a perfectione superaddita vel a nobilitate
organizationum ad operationes necessariarum. Nefas hoc loco dulciorem
praeterire aninam Beatissimae Virginis, quae multiplici donorum varietate
animas reliquorum praeter Christum excedit omnium.
Disputatio Secunda
De Animo, seu Anima Rationali
Sectio Prima
Aliquae Perfectiones Animae Explicantur
1. Omissis variis antiquorum erroribus suppono primo unicam esse in
homine animam a solo Deo creatam, ut definitum est in quarto Concilio
Constantinopolitano contra Manichaeos admittentes duas animas,
unam bonam a Deo creatam, alteram malam factam a daemone; nec
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
ex diversitate operum inferre licet pluralitatem animarum, cum ad illas
sufficiat unica, sicut calor, lux et complures alii effectus ab eodem unico
Sole oriuntur, qui est veluti anima mundi.
2. Suppono secundo animam nostram non esse tantum corporis per
assistentiam gubernatricem sicut nauclerus navis et auriga /50v/ currus,
sed esse veram formam informantem illud per veram unionem, quod
declaratum est in Concilio Viennensi Clementina ultima Porro de Summa
Trinitate, ubi haereticus declaratur defendens et asserens quod anima
rationalis non sit forma corporis per se et essentialiter. Suppono tertio Suppono tertio
animam rationalem esse integraliter indivisibilem, quia aliter scisa manu
scinderetur pars animae, sicque anima rationalis esset mortalis.
3 Deinde, quia anima rationalis non augetur per nutritionem, licet enim
occupet nunc maior nunc minor spatium materiae, id non probat animam
extendi et augeri entitative. Suppono quarto animam rationalem esse
inmortalem et naturaliter indestructibilem, sicque aeternam a parte post.
Probatur ex Concilio Lateranensi sub Leone X, ses. octava, damnante
omnes qui asserant animam intellectivam mortalem esse. Praeterea Praeterea
nullum est agens quod exigat animae neque angeli destructionem; solum
enim quae fiunt per generationem, patiuntur agentia contraria, tendentia
ad illius interitum; sed anima non fit per generationem utpote creata a
Deo. Ergo.
4. Sed forma vivens, qualis certe est anima non habens agentia contraria
tendentia ad illius destructionem est immortalis et aeterna: ergo talis
est anima rationalis. Tertio, quia si anima esset destruenda cum corpore,
Deus non esset iustus in decernendo poenam improbis et praemia iustis;
videmus enim felicitatibus plenos in hac vita illos, qui magna scelera
perpetrant, et multis calamitatibus opressos viros probos. Ergo quia
restat post temporalem aeterna vita in qua boni gaudebunt, mali vero
plectentur in aeternum. Eugete adolescentes probi, vae vobis malis!
5. Suppono quinto animam rationalem esse spiritualem, ut definitum est in
Concilio Lateranensi sub Innocencio III cap. Firmiter de Summa Trinitate Firmiter de Summa Trinitate
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
ubi haec habentur: Ab initio temporis utramque de nihilo Deus condidit
creaturam spiritualem et corporalem, angelicam videlicet et mundanam,
et deinde humanam quasi communem ex spiritu et corpore consistentem.
Idem confirmat Concilium Lateranense sub Leone X et communiter Patres,
licet unus aut alter vo/51r/cet corpoream animam, sicuti etiam angelos.
6. Confirmatur etiam haec veritas, primo ex modo operandi animae nostrae,
qui omnem prorsus materiam praetervolat: anima enim intelligit res
positive spirituales ut Deum et angelos, penetrat prima principia communia
rebus tam materialibus quam spiritualibus, facit rationes universales,
colligit errores phantasiae et sensum externum, ut cum iudicat stellas
fixas et Solem esse maiores terra, baculum in aqua non esse obliquum,
quod praestare non possit anima si materialis esset et corporea.
7. Confirmatur insuper quia anima libero suo, quo fruitur arbitrio, compescit
inclinationes corporis illi et sensibus corporeis denotatur, delectatur item
rebus spiritualibus virtute, scilicet, et studio sapientiae, nihilque habet
in mundo, quo possit satiari praeter Deum; sed haec omnia convenire
nequeunt substantiae omnino corporeae, cum talia minime experiamur
in belluis: ergo.
8. Ex quibus apparet quomodo definiendus sit animus prout contradistinguitur
a reliquis formis viventibus nobis notis: Actus primus spiritualis informativus
corporis organici. Hinc constat animam per se solam non esse physice
completam, qualis est angelus, sed incompletam in linea entis naturalis.
Itaque connaturaliter saltem exigit unionem cum corpore pro instanti
aliquo habendam; qua unione si postea privetur, anima non est violenta,
quia bonum unionis compensatur per operationes nobiliores, quas extra
corpus exercet; melius enim discurrit et plura quam in corpore cognoscit,
quod etiam maxime appetit anima.
9. Unde uterque status divissim connaturaliter animae debetur, fides
tamen nos docet Deum semper animas producere in corpore disposito,
et errasse primo Originem et Priscilianistas dicentes animas productas
in principio mundi extra corpus, et in poenam peccatorum corporibus
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
inclusas tanquam in carcere, donec ipsa scelera diluantur; secundo, eos
qui dicunt animam esse eiusdem speciei cum angelis; tertio, Pythagoram
docentem metempsycosim, id est, transmigrationem animarum a
corpore in corpus, ab humano ad belluinum et e contra, proindeque non
distinguen/51v/tem animam humanam ab irrationali.
Sectio Secunda
Diluuntur Opposita Contra Assertiones
10. Oppones primo contra animae immortalitatem et spiritualitatem: Anima
in essendo dependet a corpore: ergo non est spiritualis nec immortalis.
Probatur antecedens: anima in operando dependet a corpore, ergo et
in essendo, nam modus operandi sequitur modum essendi. Antecedens
constat, quia anima hominis indiget phantasmate ad intelligendum cum est
in corpore et connaturaliter est cum illo: ergo. Respondeo nego antecedens:
ad probationem distinguo antecedens, occasionaliter et in corpore existens,
concedo; absolute necessario nego antecedens et consequentiam, nam ex
dictis anima absolute esse potest et operari sine corpore.
11. Oppones secundo: Concilium Constantinopolitanum VI approbat sententiam
Zofronii dicentis animam non esse immortalem per naturam sed per
gratiam. Tertio, quia Ecclesiastes 3 dicit: Eundem esse interitum hominum et
jumentorum. Quarto, ex Lucretio poeta simili atheo: Anima nascitur cum
corpore, cum ipso adolescit et senescit; item homo ebrius habet perturbatam
mentem, animamque: ergo. Respondeo ad secundam, animam non esse Respondeo ad secundam, animam non esse
immortalem per naturam, id est, necessarialiter et indefectibiliter, sed per
gratiam, id est, dependenter a voluntate Dei nolentis illam destruere.
12. Ad tertiam dico eundem esse interitum quoad sensum nostrum, nam sicut
jumentum ita homo, et sicut jumenti cadaver putrefit ita et humanum. Ad
Lucretium dico animam dum est in corpore non senescere, nec hebetari, sed
hebetari tantum organa suorum, quibus indiget ad operandum intra corpus,
idque patet ex eo quod si postea organa pharmaco aliquo expediantur,
anima operatur eodem vigore ac antea. Idem dic de ebrietate. Idem dic de ebrietate.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
13. Oppones quinto: si anima rationalis esset immortalis, ideo esset, quia
esset spiritualis. Nego causalitatem, quia dantur accidentia spiritualia
quae tamen destruuntur, nec diu durant. Quare anima est immortalis quia
est substantia a nullo subiecto in fieri et conservari dependens. Instabis:
Substantia spiritualis op/52r/ponitur materiae; sed materia est naturaliter
indestructibilis: ergo anima erit destructibilis. Nego maiorem: non
solum non opponuntur, sed intime uniuntur in homine; licet permittatur
oppositio, haec tamen non debet esse in omnibus.
14. Oppones sexto: anima rationalis non est aeterna a parte post: ergo.
Probatur antecedens: anima rationalis habebit ultimam durationem: ergo.
Probatur antecedens: quia vel anima Divi Petri, verbi gratia, percurret
successive omnes durationes possibiles a parte post vel non. Si primum
infertur primo, ergo infinitum potest percurri et successive pertransiri.
Infertur secundo, ergo anima deveniet ad durationem in qua dicat: ego
non ero amplius, sicque non erit aeterna. Si secundum, ergo perveniet
ad aliquam ultimam ultra quam non progrediatur, et sic etiam habebit
finem, seu non erit aeterna.
15. Respondeo ad obiectionem, nego utrumque antecedens; ad dilema dico
animam Divi Petri percursuram omnes durationes successive existuras a nobis
assignabiles per numeros finitos, non autem omnes quae sunt possibiles,
nec omnes successive existuras a nobis assignabiles per durationes et
numeros actu infinitos; nunquam enim poterit dicere anima Divi Petri ego
infinite duravi, imo semper dicet mihi nunquam deerit duratio finita:
ego semper ero finite durans in infinitum, seu duratione aliqua non ultima;
hoc enim modo nos dicimus animam esse aeternam a parte post.
16. Oppones septimo: Anima non potuit produci ab aeterno a parte ante. Ergo
neque in aeternum a parte post. Ad obiectionem nego consequentiam,
nam si ab aeterno a parte ante producta fuisset, esset sine principio ac
proinde nec creata, quod repugnat. Nota nos non negare animam non
potuisse produci ab aeterno a parte ante syncategorematice, sicut non
negamus posse durare in aeternum a parte post syncategorematice;
negamus ergo animae utramque aeternitatem categorematicam.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
17. Instabis: Repugnat processus in infinitum sine statu prioris et posterioris
tempore tum a parte ante tum a parte post: ergo. Probatur antecedens:
repugnat processus in infinitum sine statu prioris et posterioris natura;
tum a parte ante, tum a parte post: ergo pariter. Antecedens patet: quia
haec repugnantia illius processus demonstrat existentiam alicuius causae
primae scilicet Dei. Probatur consequentia: quia sicut in pro/52v/cessu
prioris et posterioris natura deveniendum est ad aliquam causam, quae
producat et non producatur, seu quae sit prior et non posterior natura; ita
in processu prioris et posterioris tempore deveniendum est ad ultimum,
quod sit posterius et non prius.
18. Respondeo ad instantiam: Processum in infinitum categoricum seu
simul in actu positum esse quidem repugnantem et eius repugnantia
probari existentiam Dei; quia ex causis existentibus una debet esse
alias conservans, quae ab alia conservari non indigeat. At processum
in infinitum syncategorematicum prioris et posterioris natura cum
dependentia tamen ab aliquo ente necessario non repugnat, immo est
valde conformis systemati aristotelico.
19. Possibilitas autem huius processus in alio non consistit quam in eo quod
quaelibet causa assignabilis potuerit produci ab alia anteriori, et haec ab
alia sine fine a parte ante cum dependentia tamen a Deo; immo et sic
admittitur possibilis aeternitas durationis a parte ante, quatenus potuit
Deus ante semper et semper producere durationes cuiuslibet entis
absoluti, non tamen aliter quam in tempore, quia huiusmodi aeternitas est
vere temporalis, sicut infinitum syncategorematicum est vere finitum.
Sectio Tertia
De Animis Separatis
20. Quaeres primo: An animus extra corpus conservet species, quas habebat in
corpore? Respondeo conservare species intellectuales rerum, non tamen
phantasticas. Ratio primi est quia illae utpote spirituales non pendent
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
in conservari a corpore, sed a sola anima: ergo non est cur destruantur
separata anima a corpore. Deinde quia ex historiis fidedignis scimus
animas separatas recordari eorum, quae in hac vita egerunt: ergo quia
conservabant species illorum. Ratio secundi quia species phantasticae
sunt materiales pendentes in fieri et conservari a corpore: ergo non
manent in anima separata.
21. Quaeres secundo: An perfectius cognoscatur anima rationalis separata a
corpore quam in corpore existens? /53r/ Affirmo, quia licet anima separata
multa cognoscat per species quas habebat in corpore et adhuc conservat,
tamen in statu separationis potest uti expeditius illis speciebus, cum non
sint occupata immaterialibus operationibus, quas in corpore exercebat,
immo omnino expedita manet a gravedine corporis et ab organis non
semper bene temperatis: Corpus enim quod corrumpitur aggravat
animam, et terrena inhabitatio deprimit sensum multa cogitantem, ut
dicit Sapientia 9.
22. Quaeres tertio: An anima extra corpus cognoscat res, quarum intellectuales
species in corpore non habuit? Respondeo affirmative idque facit anima
mediis speciebus naturalibus valde perfectis et puris rerum materialium
et aliorum spirituum, quibus cum vixit vel debet vivere, quas species
a Deo infusas vel ab obiectis acceptas habet. Deus enim ut naturalis
substantiarum intellectualium gubernator providentissimus praebere
illis debet media necessaria ad finem praestitutissimum aliquando saltem
consequendum; et hic certe est perfecta cognitio rerum materialium
saltem in specie et spiritualium quibuscum sociatim vivere debet.
23. Colliges hinc animam separatam conservare habitus spirituales intellectus
et voluntatis, dummodo proporcionentur statui ipsius animae; si enim
anima cum gratia separata sit, pereunt habitus vitiosi et erronei, item
habitus vel inutiles pro illo statu vel contrarii beatitudini, si vero anima
descedat in lethali, pereunt habitus virtuosi, quia indigna est illis:
nihilominus permanet caracter sacramentalis ex natura sua indelebilis,
qualis est vel baptismi, id est sensum acceptae fidei vel ordinis, id est
sensum acceptae potestatis.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
24. Colliges secundo animam separatam habere cognitionem Dei longe
perfectiorem illa quam antea habebat. Si enim perfectius cognoscit
creaturas, quae sunt vestigia Creatoris, cur non et perfectius cognoscat
ipsum Creatorem? Hic multa solent addi de cognitione intuitiva et
comprehensiva; sed quid sit cognitio intuitiva aut comprehensiva, nec illi
puto intelligunt qui de intuitiva et comprehensiva disputant. Tam varius Tam varius
est sensus, ut melius est discere a theologo quam hic loci.
/57v/ Disputatio Tertia
De Anima Belluina
Sectio Prima
Resolvuntur Dubia quaedam circa Animam Belluinam
1. Insignis ille philosophus et Angliae cancellarius Franciscus Baco Verulabius
docet animam belluinam esse auram quamdam conflatam ex natura
flammea et aerea dotatam mollitie aeris ad impressionem recipiendam, et
ignis vigore ad actionem vi agendam, nutritam partim ex oleosis, partim
ex aqueis. Docet insuper animamillama calore corporis attenuatamfieri Docet insuper animam illam a calore corporis attenuatam fieri
invissibilem. Nos in aristotelico systemate tuemur esse actum primum
vitalem materialem informativum corporis organici.
2. Quaeres nunc: An anima belluina, quae procul dubio dividi nequit in
partes essentiales se habentes tanquam actus et potentia, sit integraliter
divisibilis? Respondeo ita esse: In primis animalia imperfecta, verbi gratia,
lacerta, vermis, quae dicuntur non exigere oriri a principio viventi, habent
animam integraliter divisibilem, siquidem scissa media lacerta utraque pars
diu vivit: ergo in utraque est anima. Sic censent fere omnes Aristotelici.
3. Probatur ergo de animalibus perfectis, verbi gratia, equus, canis, etc.,
quae dicuntur exigere oriri a principio viventi, et a quibus si scindatur
pars aliqua notabilis, vel utraque moritur vel saltem altera. Anima huius
bestiae quamdiu vivit, nutritur, sed per nutritionem produci debet nova
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
pars formae, quae informet novam partem materiae: ergo. Probatur
minor, quia alias anima migraret de subiecto in subiectum, quod apud
Thomistas non minus repugnat quam accidi. Deinde quia anima bruti
non potest uniri cum nova materia nisi educatur de potentia materiae,
qua cum per nutritionem unitur inhaesive.
/58r/ Sectio Secunda
Diluuntur Argumenta Contraria
4. Obiicies primo: Possibilis est forma materialis integraliter simplex:
ergo, cum non sint multiplicandae entitates, talis est. Respondeo: nego
antecedens, quia forma materialis vivens, de qua loquimur ex natura
sua pendet a corpore organico, sicque a multiplicitate materiae localiter
extensae; et sicut repugnat materia integraliter simplex naturaliter
occupans plura puncta loci, ita repugnat anima materialis. Respondeo Respondeo
etiam potest ex potentia male inferri actum.
5. Obiicies secundo: Auctoritatem Divi Thomae dicentis animam bruti
divissibilem non esse sicuti est albedo, et alibi: esse totam in toto, et totam in
qualibet parte corporis: ergo. Respondeo verum dicere Sanctum Doctorem,
nam albedo divisa in minutissimas partes conservatur, non ita anima belluina
praeter naturalem ordinem et coniunctionem partium illius inter se: item
verum est animam esse essentialiter seu penes totam essentiam animae in
toto corpore, non tamen penes esse integrale in qualibet parte.
6. Obiicies tertio: Iuxta nostram sententiam explicari nequit quare percusso
equi pede equus caput moveat, et cur una parte animalis laesa statim alia
accurrat ad alterius iuvamen? Respondeo optime explicari, quia cum omnes
partes ordinentur ad bonum totius quod constituunt, omnes se defendunt
a contrariis, illisque ressitunt; sicque naturali veluti amicitia sese adjuvant.
Hoc autem sic contingit ut si laedatur pes, forma pedis accipiat laesionem,
et laesio mittat ad sensum communem speciem impressam sui, quae cum
phantasia producit statim cognitionem materialem, vi cujus cognitionis
excitantur in appetitu odium et conatus resistendi laedenti, sicque omnes
partes concurrunt ad resistendum.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
7. Obiicies quarto: In leone magno non sunt plures leones parvi; sed essent
si anima leonina esset divisibilis integraliter: ergo. Minor patet, quia in
quolibet organo leonis magni ut in pectore, capite, etc., datur coniunctum
ex materia et forma leonis, quae si divissa esset sufficeret pro /58v/ capite,
pectore secundorum leunculorum: ergo. Confirmatur, quia eadem anima
et materia, quae superabundat in uno leone, poterat existere in alio:
ergo unus leo non differt per se suppositaliter ab alio leone, sed unice
per accidens, sicut differt unus ignis magnus ab alio igne.
8. Respondeo ad obiectionem: In leone non dari plures leunculos, quia
nomine plurium leunculorum intelligimus bruta habentia formas leoninas
absolute discontinuatas, quoad partes illas in quibus maxime assimilantur
leones eiusdem speciei et cum organizationibus adaequatis propiis,
simul cum naturali capacitate ad existendum unum sine alio, adhuc ex
suppositione primae existentiae utriusque: id autem non habent partes
formae capitis leonis magni, quae partes si discontinuarentur illico
perirent, et ita existunt ut ex illis omnibus integretur caput uniforme
cum organizationibus proportionatis.
9. Hinc responde ad confirmationem, cuius antecedens verum est et falsa
consequentia; quia ex suppositione quod semel coniunctae sint unae
partes formae cum aliis ad integrandum unum leonem perfectum, iam
nequeunt componere alium leonem; e contra partes formae ignis, quae
etsi nunc componant unum ignem parvum, possunt postea iungi cum aliis
ignibus ad integrandum unum magnum ignem, et ideo duo ignes solum
per accidens integraliter suppositaliter differunt non per se, ita ut exigant
per se consistere absque unione integrali cum aliis eiusdem rationis.
10. Ubi vides partes aliquas totius, si semel uniantur, ordinari ad illud
componendum integraliter, quam ordinem non haberent si divisim
essent productae; sic forma frondis in arbore, in qua existit, ordinatur ad
integrandam illam, etsi producta fuisset in alia arbore illam integraret. Quod
etiam patet in moralibus, nam Pater Bonaventura, qui natus est Gerundae
libenter pro patria vitam poneret etsi idem natus esset Perpiniani, pro ea
urbe quoque vitam poneret. Sectio tertia : alia dubia resolvuntur.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
/59r/ Sectio Tertia
alia Dubia Resolvuntur
11. Quaeres hic: An partes integrantes formae materialis viventis sint
homogeneae an heterogeneae? Respondeo esse heterogeneas specie
diversas, loquendo de partibus sensibilibus dissimilaribus, ut de aure,
pede, capite, etc. Ratio est, quia in partibus materiae in quibus datur
distincta forma et aliunde experimur perpetuam operum et accidentium
diversitatem, debemus inferre diversam formam in illis partibus
existere: ergo cum hoc contingat in partibus dissimilaribus viventis,
tales partes debent admitti specie diversae. Recole quae diximus de
forma corporeitatis.
12. Nec dicas primo sic animam equi quoad aurem non tam differre ab
anima muli quoad aurem, ac ab alia parte animae ejusdem equi, verbi
gratia, quoad pedem, sicque multas partes equi plus differre inter se,
quam a mulo. Non est opus admittere notabilem diversitatem inter
omnes partes animae equi et omnes partes animae muli ad tuendam
diversitatem specificam inter equum et mulum. Sic homo differt specie
a leone et tamen quoad aliquam partem, scilicet, penes materiam cum
illo specifice convenit.
13. Deinde, licet quoad similitudinem extrinsecam in operando magis
conveniant, tamen intrinsece magis differunt, quia pars formae equi
quoad aurem ordinatur ad equum componendum, non ita forma muli
penes partem auricularem suam, sicque specie differunt intrinsece magis
quam partes animae equi; et si heterogeneae inter se, una enim habet
equinam formam, altera mularem.
14. Nec dicas secundo sic in magno leone dari leones specie diversos, quia
quaelibet pars leonis essentialiter est leo. Respondeo non dari, nam leo
essentialiter talis constituitur ex multis punctis formae leoninae, nec enim
unita pars, verbi gratia, correspondens pedi, est essentialiter adaequata
anima leonis, quia non est actus corporis organici leonini in potentia
exercendi praecipuas operationes leonis, ut rugire, audire, cognoscere,
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
etc. Unde partes heterogenae animae leonis non sunt pure /59v/ integrales,
sed essentiales et necessariae, ut salvetur formae leoninae essentia, sicuti
pars formae artificialis statuae penes brachium non est tantum integralis,
sed essentialis respectu statuae hominis perfectae.
15. Nihilominus dicitur manere eundem leonem mutilatum tamen licet
aliqua pars essentialis detrahatur, sicuti dicitur manere eandem statuam
licet digitus manus, verbi gratia, amputetur, quia sunt aliquae essentiae
retinentes idem esse dummodo maneant partes praecipuae. Nota in
fine: totam formam leonae praegnantis concurrere ad generationem
totius formae leunculi quem in utero gestat et non tantum formam
leonae in utero existentem; ratio est, quia etsi forma cerebri leonae
sit distans a materia leunculi in utero existentis, tamen non est extra
sphaeram activitatis et aliunde causa potest operari in distans, iuxta
dicta in physica.
Disputatio Quarta
De Sensibus seu De Potentiis
Materialibus Vitalibus Entis Animati
Potentiae vitales aliae sunt materiales, aliae spirituales. De his postea, nunc
de materialibus, et hae vel sunt internae vel externae, quae etiam vocantur
sensus interni et externi. Sensus interni resident in partibus corporis internis
et communiter admittuntur duo, nimirum phantasia et appetitus sensitivus.
Sensus externi resident in superficie corporis, ut ab antiquis creditur.
Ego vero mea quidem opinione unicum admitto sensum, nimirum tactum
diffusum per omnes partes saltem solidas et molles corporis viventis, qui
tactus prout exercetur in variis partibus corporis diversa sumit nomina. Dum
exercetur in retina oculorum dicitur visus, dum in tympano aurium auditus,
dum in membranis internis nasi odoratus, dum in membranis palati et linguae
gustus, dum vero in reliquis totius corporis partibus tam internis quam externis
tactus appellatur. Sectio prima : de sensibus externis visu et auditu.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
/60r/ Sectio Prima
De Sensibus Externis : [De] Visu et Auditu
1. Visus seu potentia visiva est sensus externus perceptivus lucis et coloris.
Visio vero, quae est actus huius potentiae, est perceptio ocularis vitalis
lucis et coloris; sicque solum lux et color sunt obiectum potentiae visivae.
Huius organum est oculus, ita fortasse dictus ab eo, quod ocultatur variis
tunicis et humoribus. Figura oculi est globosa et mirabilis, contenta sub
palpebris. Sed completam huius organi structuram explicare non expedit
nisi mediocriter versatis in anatomia.
2. Quaeritur nunc: In qua oculi parte fiet visio? Respondeo in retina, quia
in illa colliguntur in unum et sistunt specierum visualium radii, qui
penetrant omnes humores, vitreum et christallinum utpote diaphanos.
Quare visio non fit in humore christallino, quia credibile non est species
visuales a natura destinatas ad videndum [non] progredi ultra officinam
visionis; humor tamen christallinus multum confert propter figuram suam
lenticularem ad colligendum omnes radios pingendamque tenuissimam
imaginem in retina, hoc est in centro oculi.
3. Quaeri hic ulterius potest: Quid sit lux et an distinguatur a colore? De
utroque disputatum est libro secundo huius tractati, et licet vera iudicem
quae ibidem diximus, si quis tamen more aristotelico velit defendere
lucem et colorem esse duas qualitates distinctas, per me licet; tamen
facilius puto solvere argumentum, quod sumitur ex Eucharistia, ubi iuxta
aliquos medii aevi doctores remanet color, quam solvere argumenta quae
proposuimus probando lucem esse substantiam.
4. Auditus sic definitur: Sensus externus soni perceptivus. Obiectum auditus
est sonus, cuius natura consistere a complurimis creditur in motu vibratorio
et tremulo aeris vel alterius corporis; idque clare explicatur in fidibus
citharae, quae dum tremule moventur sonum excitant, cum autem qui/60v/
escunt silent. At Aristotelici tenent esse qualitatem resultantem a corporum
collitione et similem qualitatem in auribus producentem, ut auditio fiet.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
5. Quaeres primo: Ubi fiet auditio vel soni perceptio? Respondeo intra aurem
in pellicula quadam vel tunica, quae sustentatur supra tria osicula distinctae
figurae, efficitque cum aere innato figuram belli tympani et ideo tympanum
vocatur, et per nervos continuatur cum cerebro et per ipsum nervum
mittitur species auditionis ad phantasiam seu sensorium commune.
6. Quaeres secundo: Ubi et quomodo fiet vox nobilissima soni species?
Respondeo in extremitate gutturis versus os, sed pro ea formanda
retinendus est aer, neque enim per solam inspirationem et respirationem
fit vox ut docet experientia. Inspiratio est attractio aeris ad pulmones
distentos; respiratio est emissio aeris a pulmonibus contractis, et
utrumque peragitur ab diaphragmate per internam fistulam, quae vocatur
trachea et aspera arteria, quae a pulmonibus ad os protenditur.
Sectio Secunda
De Odoratu seu Olfatu, Gustu et Tactu
7. Odoratus est sensus perceptivus odoris. Organum odoratus est nasus, et
olfactio fit in interna parte superiori nasi in secundis carunculis spongiosis,
quae vocantur carunculae mamilares. Quaeres in quo consistat odor, qui
est obiectum huius sensus? Respondeo esse qualitatem resultantem ex
quattuor aliis permixtis qualitatibus: ita tamen ut siccitas praedominet
calore decoquente humidum; et ideo elementa quo puriora sint, eo minus
odoris habent, quia carent permixtione quattor primarum qualitatum,
et ideo flores tempore pluvio minus odoris habent, quia humiditas
praedominat. Hinc odor non est substantia.
8. Gustus est sensus externus perceptivus saporis, et residet in cuspide linguae
et in palato, non quidem in pelli/61r/cula superficiali sed in poris, quos pellicula
extima contegit. Sapor est etiam qualitas secunda orta ex permixtione
quattuor primarum qualitatum inter quas praedominetur humiditas. Ex
defectu hujus permixtionis elementa depurata ab exhalationibus mixtorum
saporem nullum habent, ut docet experientia. Sapores sunt innumeri:
amaror, dulcor, acor, etc.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
9. Tactus est sensus externus perceptivus qualitatis tactilis. Harum nomine
nihil intelligimus nisi qualitates tactu sensibiles scilicet primarias, et
alias ex his resultantes ut duritiem, levitatem, pinguedinem, etc. Tactus
residet in toto corpore, praesertim ubi sunt nervi vel fibrae, nec percipit
qualitates saltem primarias, quae intensiores non sunt aliis similibus
quas sibi habet inhaerentes; nec sentit suas qualitates, quia nullus sensus
percipit, nisi quae sensui applicantur; sensus enim sibi ipsi non applicatur.
Quod si febricitans sentit calorem sanguinis, ideo est quia sanguis est
extra tactum, et huic applicatur.
10. Quaeres primo: Quisnam sint sensuum nobilior, id est, magis necessarius?
Respondeo: 1, visum; 2, auditum; 3, odoratum; 4, gustum; 5, tactum.
In omnibus sensibus distributive excedimur homines a belluis non in
omnibus collective, et in sensibus internis exceduntur belluae ab homine.
Quaeres secundo: An sensus externi falli possint et errare? Respondeo
posse occasionaliter: saepe enim nobis occasio sit faciendi judicia
erronea de rebus sensibilibus, ut cum gustamus saporem panis in hostia
consecrata, quin panis illic sit, aut cum a longe videmus hominem, qui
nobis repraesentabatur bellua.
11. Quaeres tertio: An sensus externi sint reflexivi? Respondeo negative:
primo, quia non est illis concedenda tanta perfectio, nam haec videtur
propia potentiae cognoscitivae; secundo, quia actus sensus externi non
sunt obiectum talis sensus; tertio, quia sensile positum supra sensum
non causat sensationem ut est commune proloquium, quia debet dari
aliquid intermedium inter sensum et sensile praeter species: ergo multo
difficilius, etc.
/61v/ Sectio Tertia
De Sensibus Internis : [De] Phantasia et Appetitu
12. Sensus internus ex dictis duplex est, cognoscitivus videlicet et appetitivus,
qui a sensibus externis distincti sunt. Sensus namque externus non
meminit praeteritum, neque reflectit supra actus suos. At frequenter
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
adhuc dormientes somniamus seu materialiter cognoscimus tangere,
videre, etc. Item bruta, verbi gratia, equus, canis habent memoriam
locorum per quae transierunt, verberum et beneficiorum acceptorum.
Sic hirundo repetit post hiemem ad nidos suos et asinus ad praesepem
domini sui, quin propterea concedendus sit illis discursus proprie talis.
13. Praeter sensum internum cognoscitivum, qui definiri solet sensus
internus perceptivus obiectorum omnium externe sensibilium, admitti
debet sensus internus appetitivus ut docet experientia, nam canis
famelicus panem appetit et pro illo pugnat contra alios canes. Item
homines dormientes appetimus cibos illisque delectamur, non minus
quam si re vera vesceremur. Hic appetitus vocatur concupiscentia et fomes
in actu primo peccati, quia ob sympatiam quam habet cum voluntate et
intellectu, istas inclinat ad bonum delectabile sensibus perceptum, quod
est obiectum appetitus sensitivi et saepe a Deo prohibitum.
14. Quaeres iam: An praeter hos duos sensus internos admitti debeant alii
in viventibus? Respondeo negative, quia omnes actus materiales interni
ad hos sensus reducuntur, et idcirco vocantur diversimode. Nam primo
sensus materialis cognoscitivus vocatur sensus communis, quia attingit
omnia obiecta sensuum externorum, ut iam diximus, reflectit immo
supra se et supra actus suos, ut cum somniamus somniare; sunt tamen
aliqui qui tenent somnium reflexum esse actum animae et spiritualem, ac
proinde non pendentem a potentia materiali.
/62r/ 15. Vocatur secundo phantasia aut potentia immaginatrix, quatenus
percipit obiecta externa nullo externo sensu operante, et quia imagines
facit rerum sensarum eas componendo; sic quandoque imaginamus
monstra. Dicitur tertio potentia aestimativa, quia proponit appetitui
obiecta nociva ut illa fugiat et convenientia ut illa prosequatur. Sic cum
agnus primo videt lupum ad se venientem aestimat illum ut sibi noxium,
secus vero cum hominem videt vel ovem.
16. Vocatur quarto potentia memorativa, quatenus res iam antea cognitas
iterum cognoscit mediis speciebus quas antea acceperat ab obiectis et
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
actibus externis. Sic canis, viso fuste quo olim percutiebatur, fugit, quia
recordatur laesionis praeteritae et doloris quem sensit. Item viso puero,
a quo panem accepit, statim ad illum currit, quia recordatur panis et
gustus quem tunc sensit. Similiter discurre in aliis quamplurimis rebus.
17. Quaeres 2: Per quos actus cognoscatur phantasia? Respondeo non
cognoscere per iudicia nec per discursus stricte tales, quia iudicia perfecta
et discursus proprie tales solum conceduntur potentiis spiritualibus
ratiocinantibus; quare phantasiae solum concedunt apprehensiones
comparativae. Quaeres 3: Ubi resideat phantasia? Respondeo communiter
statui in cerebro in qua tamen ipsius parte nemo scit. Rationabilius
ponitur in sensorio communi, quia ex hoc descendunt nervi ad omnes
partes et membra totius corporis.
18. Quaeres 4: Quotuplex sit potentia materialis appetitiva? Respondeo
unicam, quae concupiscibilis et irascibilis appellatur. Dicitur concupiscibilis,
quatenus persequitur bonum delectabile et vitat mala sensibus iniucunda;
dicitur irascibilis, quatenus bonum arduum aggreditur, aut quatenus
superare conatur magnum malum, ut desideratis fruatur. Hui potentiae
obediunt sensus exteriores et ad illius imperium applicantur ad opus,
eidem obedit potentia locomotiva consistens in musculis, nervis et
spiritibus, /62v/ qui ad imperium appetitus diffunduntur per totum
corpus, prout necessarii sint ad opus.
19. Appetitus movetur ad operandum ex repraesentatione sensus communis
cognoscitivi, et ideo solet definiri: Sensus interior appetitivus boni
sensu percepti. Actus appetitus quatenus concupiscibilis sunt amor et
odium, desiderium et fuga, seu abominatio, gaudium, seu delectatio et
tristitia, seu dolor. Actus appetitus irascibilis sunt spes et desperatio,
audacia, pusillanimitas, ira; qui etiam afferre solent aliquam alterationem
sensibilem in parte corporis, ubi praecipue apparet effectus, verbi gratia,
verecundia in facie virginis, etc.
20. Quaeres tandem: Ubi efficientur isti actus materiales, seu potius,
quodnam sit organum et sedes appetitus? Respondeo ab antiquis statui
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
in corde, quia illic praecipue sentimus actus appetitivos tam irascibiles
quam concupiscibiles ut spem, timorem, iram, etc. Nec reputo absurdum
in belluis partem cognoscitivam non esse entitative appetitivam; satis
enim est quod tota anima belluina sit appetitiva et cognoscitiva penes
diversas partes. In hominibus etiam distinguuntur inadaequate, quia
constituuntur per partem illam materiae, in qua efficiuntur et recipiuntur
actus materiales. An potentiae rationales distinguantur.
Disputatio Quinta
De Potentiis Spiritualibus Animae
Sectio Prima
An Potentiae Rationales Animae
Distinguantur ab Anima et Inter Se?
1. Potentiae spirituales animae tres communiter assignantur: intellectus,
seu virtus immanenter productiva intellectionis; memoria, seu virtus
immanenter productiva intellectionis in vi speciei impressae relictae e
priori cognitione de re iam habita; et voluntas seu virtus immanenter
/63r/ productiva apetitionis spiritualis elicitae, scilicet volitionis et
nolitionis. De his potentiis nunc quaeritur: An sint realiter ipsa anima vel
ab ipsa realiter distinguantur? Thomistae admittunt realem distinctionem
potentiarum ab anima et inter se, ac dicuntur esse quasdam potentias
accidentales radicatas in anima.
2. Nostri communiter, qui negant potentiam superadditam substantiae
ad operandum, tenent hic consequenter animam ad volendum et ad
intelligendum non indigere potentia aliqua accidentali, ac proinde
memoriam, intellectum et voluntatem non distingui inter se, neque ab
anima. Conclusio probatur rationibus adductis in physica ad probandam
similem conclusionem; hic autem magis valere debent, quia anima per
intellectiones et volitiones immediate vivit, quod non fieret si causa
immediate productiva esset intellectus et voluntas distincta ab anima.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
3. Obiicies tamen: Gratia justificans, qua sumus amici et filii adoptivi Dei,
non concurrit immediate, sed mediis habitibus supernis ab ipsa distinctis
ad actus supernaturales fidei, spei et charitatis: ergo et anima concurret
ad suos actus naturales mediis potentiis naturalibus. Antecedens est
falsum, eo premisso nego consequentiam, quia ex Tridentino communiter
colligunt theologi gratiam esse physicam radicem virtutum seu habituum
infusorum fidei, spei et charitatis: sed nullum fundamentum habemus ad
asserendam animam esse physicam radicem potentiarum spiritualium.
4. Instabis: atqui datur fundamentum, ergo ruitur solutio. Probatur minor,
quia omnes substantiae corporeae, quas novimus sunt radices aliquarum
proprietatum ut ignis caloris, aquae frigiditatis: ergo idem dicendum de
anima. Respondeo, nego minorem; ad probationem, nego consequentiam,
quia substantiae corporeae utpote imperfectioris ordinis sunt sibi minus
sufficientes quam substantiae spirituales, sicque indigent pluribus
accidentibus absolutis a se distinctis, ut sint in suo statu connaturali et
ut facilius operentur ad extra: deinde quia spirituales substantiae creatae
facile adquirunt species et habitus, quibus expeditius operantur; nec ipsis
deest subsistentia, quae est earum proprietas.
/63v/ 5. Instabis: Lapis indiget gravitate a se distincta ut deorsum feratur: ergo
et anima indiget intellectu, ut intelligat. Tertio, intellectus in anima
non amat, nec voluntas intelligit: ergo. Ad secundam instantiam nego
consequentiam: disparitas est, quia ad primum admittendum cogit
experientia, non ita ad secundum. Ad tertiam dico quidquid verificatur
de intellectu, verificari de voluntate, et e contra in sensu reali, licet in
sensu formali loquutiones illae non valeant, quia cum dicimus intellectus
consideramus animam in ordine ad intellectiones et cum dicimus voluntas
in ordine ad volitiones. Vide dicta de distinctionibus.
Sectio Secunda
De Intellectu et Memoria
6. Intellectus animae rationalis dividitur in agentem, et patientem seu
patibilem, vel more antiquissimorum, quibuscum saepe loquuntur
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Thomistae, possibilem. Munus agentis est efformare speciem impressam
spiritualem concurrente phantasiam ob suam materialitatem et
imperfectionem tanquam instrumento, et intellectu tanquam causa
principali proporcionata; hinc dicitur intellectum agentem abstrahere
res a materia, depurare res materiae et spiritualizare materialia, tum quia
efformat de re antea tantum cognita materialiter speciem spiritualem,
tum quia per hanc speciem obiectum fit proxime intelligibile.
7. Munus intellectus patibilis seu possibilis est pati seu recipere speciem
materialem obiecti productam ab intellectu agente et phantasmate,
simulque posse producere et pati seu recipere cognitionem spiritualem:
at haec munera optime comprehenduntur cum sola distinctione formali
inter intellectum agentem et possibilem. Ex hac doctrina intelliges quod
significet adagium illud: Intellectus non operatur sine conversione ad
phantasmata; intellectus enim non cognoscit nisi accipiendo speciem
a phantasia, quod verum est de multis cognitionibus, nam aliquando
intellectus per discursum intelligit ea de quibus nullam speciem habuit
per sensus.
8. Quaeres nunc: Ubi recipiatur intellectio? Respondeoinsolaanimarationali, Respondeo in sola anima rationali,
illic ubi est organum requisitum ad fundandam speciem impressam
spiritualem, quod orga/64r/num est cerebrum. Unde sicut unio digiti cum
anima rationali est uniens digitum cum anima illic tantum ubi est digitus,
non ubicumque est anima, et sicut unio hypostatica unit Verbum Divinum
cum humanitate non ubicumque est Verbum, sed illic tantum ubi est
humanitas, sic intellectio unitur animae illic ubi est organum, sed id non
est subiectum cognitionis utpote spiritualis, sed locus ubi efformatur et
recipitur intellectio ab anima.
9. Diximus memoriam esse potentiam seu virtutem spiritualem cognoscitivam.
Nunc colliges primo ad actum reminiscentiae requiri cognosci obiectum
antea cognitum ex vi speciei relictae a priori cognitione de obiecto. Unde
cognitio rei iam antea cognitae habita ex vi speciei impressae a Deo
infussae non est actus reminiscentiae. Colliges secundo Deo repugnare
memoriam, sicque textus Scripturae de memoria et oblivione Dei sunt
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
intelligendi metaphorice, quatenus Deus praestat aliquod, quod nos
praestare solemus dum obliviscimur aut recordamur.
Sectio Tertia
De Voluntate
10. Tradita superius voluntatis definitione, quaeres: In qua parte corporis
eliciat suos actus? Respondeo antiquos communiter docere elici in corde,
quia id videtur docere experientia, nam amando cor ardet, tepescit
tepescente amore, etc. Quaeres 2: Quodnam sit obiectum voluntatis? Quaeres 2: Quodnam sit obiectum voluntatis?
Respondeo esse bonum ut sic scilicet transcendentale et etiam bonum
sive sit honestum sive delectabile sive utile, quia quodlibet ex his capax
est terminandi actus voluntatis amantis et quodlibet ex malis oppositis
capax est terminandi actus voluntatis odientis.
11. Ad illa bona cognita voluntas fertur prosecutive seu per accessum
volitione, amore, desiderio et gaudio, qui actus sunt appetitiones
elicitae ex dictis de appetitu materiae. Ad mala opposita tendit per
actus contrarios recescive, aversative et detestative, quo modo voluntas
dicitur aversiva et detestativa et etiam noluntas. Scias tamen voluntatem Scias tamen voluntatem
tendere /64v/ elicite ad bonum et malum apparientia ac ad vere talia,
insuper voluntatem detestari semper malum propter aliquod bonum.
12. Quaeres 3: Utrum voluntas amare possit malum ut malum, seu nulla
proposita bonitate a qua moveatur? Respondeo negative, quia voluntas
debet alici, attrahi vel moveri ab obiecto ad prosequtionem ipsius; alias
non esset cur praerequiretur cognitio obiecti ad actus voluntatis; sed
malum ut tale non alitur sed retrahit voluntatem ab ipso: ergo. Et ratio ad
priorem est, quia obiectum formale voluntatis ut affirmative est bonum,
sicuti potentiae auditivae est sonus: ergo sicuti nequit potentia auditiva
ferri ad obiectum non sonorum, ita neque voluntas affective tendere ad
obiectum non bonum. Unde repugnat amor obiecti cogniti sub praecissa
ratione mali.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
13. Oppones contra hanc resolutionem: primo, si non potest amari malum
ut malum, nec odium haberi bonum ut bonum, voluntas non erit
libera, nam vel obiectum repraesentatur ut bonum, et sic nequit odiri
vel repraesentatur ut malum, et sic nequit amari: ergo perit libertas.
Secundo, damnati odio habent Deum, qui certe malus non est. Tertio, Tertio,
quia saltem poterit voluntas amare malum titulo exercendi libertatem.
Quarto, quia saepe optamus impossibilia. Quinto, quia bonum ut bonum
non necessitatur ad amorem, nec malum ut malum ad odium. Sexto,
inimicus amat malum inimici, quia illi malum.
14. Ad primum nego assumptum quin valeat dilema: nam obiectum fere
semper proponitur voluntati sub motivis amabilitatis et odibilitatis;
sicque voluntas manet libera vel ad amandum obiectum ex motivo
amabili vel ad illud odio habendum ex motivo odibili: sic saepe intellectui
repraesentatur studium ut bonum, honestum vel utile ad consequendum
honores aut opes et simul ut malum iniucundum sensibus. Similiter dic
de aliis rebus, quae ex uno motivo attrahere possunt voluntatem, et ex
alio retrahere: quibus propositis manet libera voluntas ad eligendum
unum prae alio, vel ad amandum aut odiendum.
/65r/ 15. Ad secundum dico damnatos odio habere Deum, ut vindicem et
infligentem mala paenae ipsis damnatis, ac proinde odiunt Deum ut ipsis
malum. Ad tertiumdico posse quidemmalumamari non quia malum, sed Ad tertium dico posse quidem malum amari non quia malum, sed
quia bonum: exercere enim dominium libertatis bonum est. Ad quartum
respondeo impossibile ut impossibile sicuti et carentias eatenus amari
quatenus oppositum habemus odio; vel fortasse dici possit nos habere
conditionatam volitionem tendentem ad impossibile, si possibile foret,
ut cum quis desiderat amare Deum amore infinito.
16. Ad quintum dico bonum ut bonum si valde clare proponatur et absque
mixtione mali, quomodo Deus proponitur beatis, necessitare voluntatem
ad amorem, ideoque dicitur voluntatem nostram necessariam esse ad
amandum bonum ut sic et detestandum malum ut sic; quia bonum ut bonum
proponitur sub praecissa ratione boni et malum ut malum sub praecissa
ratione mali. Interdum etiam accidit quod voluntas rapitur a particulari
bono creato ad amorem et a particulari malo ad abominationem.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
17. Id apparet in iracundis et parum reflexis, in quibus existant multi motus
primo primi indeliberati et necessarii, quibus bonum prosequuntur et
malum detestant. Ad sextum concedo illum amorem esse quidem mali
ut mali respectu inimicorum, est tamen cum boni apparentia, quod sibi
sperat obventurum ex vindicta. Nec contra conclusionem est quod ex
duobus malis eligendum sit minor: nam tunc iam non amamus minorem
malum quia praecisse malum, sed quia minorem, quomodo iam aliquam
bonitatem praecisse fert.
18. Ex dictis collige primo voluntatem utpote potentiam caecam nihil velle
aut nolle, quin prius ab intellectu illuminetur circa bonum vel malum,
quod amplectit vel refugit juxta illud: Nihil volitum quin praecognitum.
Collige secundo cognitionem praerequisitam ad actus voluntatis praestare
aliquem influxum in illos. An autem influxus iste sit physicus et effectivus,
an pure excitativus et illumina/65v/tivus sive intentionalis seu moralis,
valde dubium est. Ego non video cur ubique necessarium sit influxus
physicus, cum saepissime sufficiat illuminativus. Recole dicta de influxu
praemissarum ad conclusionem.
19. Colliges tertio voluntatem semper amare motivum finale propter quod
eligit; sic si eligat opera mortificationis ex fine beatitudinis, amare debet
beatitudinem. Colliges quarto ad amorem satis esse cognitionem boni et
ad detestationem satis esse repraesentationem mali. Hinc colliges quinto
non requiri actum intellectus imperativum hac vel simili tendentia: Fac
hoc, quem vocant imperium intellectuale thomisticum despoticum,
distinctum ab aprehensione. Colliges sexto voluntatem imperare
caeteris potentiis vitalibus, ut eliciant suos actus; hae autem non semper
obediunt.
Sectio Quarta
De Comprincipiis Potentiarum
20. Certum apud omnes est potentias nostras vitales communiter indigere
comprincipiis adiuvantibus vires intrinsecas potentiarum ad actus suos:
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
sic visus nequit elicere visionem absque iuvamine speciei seu imaginis
acceptae ab obiecto, neque intellectus potest communiter cognoscere
obiectum vissum sine specie spirituali non vitali producta ab intellectu
agente concurrente phantasmate, seu actu vitali phantasiae, prius
producto media specie non vitali phantastica visionis et obiecti. Praeter
species sunt etiam habitus de quibus iam saepe dictum est.
21. Species impressa est imago non vitalis obiecti adiuvans potentiam vitalem
ad eliciendos actus vitales de obiecto. Actus vitalis est imago vitalis obiecti
seu species expressa. Dari in potentiis vitalibus species impressas est
communis opinio omnium Aristotelicorum. Nec caeteri philosophi hoc
negant, sed tamen valde diversus est modus quo se explicantur, valde
item diversum munus quod illis attribuuntur.
22. Nostrarum ratio specierum existentiam persuadens est huiusmodi:
potentia, verbi gratia, vi/66r/siva est ex se indifferens ad videndum hoc
obiectum vel aliud, verbi gratia, arborem vel hominem: ergo ab aliquo
debet determinari ad videndam potius illam quam hominem; sed non
a se ipsa, alias semper videt arborem: ergo ab arbore sibi obiecta vel
ante se posita in distantia proportionata; sed nequit ab arbore inmediate
determinari propter distantiam: ergo tantum mediate, scilicet per speciem
quam experimur arborem mittere ad corpus diaphanum et speculare
positum ante se, quod corpus diaphanum est oculus noster.
23. In potentiis internis etiam admittendae sunt species sed nobiliores
speciebus sensuum externorum, quod apud Peripateticos certum est,
inter quos receptissimum est axioma istud: Ex potentia et obiecto paritur
notitia; sed non ab obiecto concurrente per se cum intellectu: ergo media
specie vel inmediate a se producta vel a sensibus externis et phantasia,
quia intellectus humanus est cognoscitivus dependenter a phantasmatibus.
Simili modo evincitur existentia specierum in phantasia, at in voluntate et
appetitu sensitivo difficilius probatur haec specierum existentia.
24. Hinc non difficile intelliges species impressas specifice differre ab obiectis,
licet Thomistae contrarium sentiant; et ratio est quia obiecta producunt
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
speciem; verum speciei munus non est producere speciem, sed approximare
seu praesens facere mobili quodam et virtuali modo obiectum potentiae;
quapropter species impressa est veluti instrumentum, quo obiectum
operat cum potentia expressam sui imaginem; est item veluti semen, quo
faecundatur potentia ab obiecto ad producendum conceptus mentis.
25. Quaeres 1: An intellectui sint ita necessariae species impressae ad suos
actus, sicuti potentiis externis vitalibus? Respondeo negative, primo quia
intellectus multa potest cognoscere per discursum sine specie impressa
illius quod cognoscit. Secundo, quia contingere potest obiectum ita
applicatum esse intellectui et talis virtutis ut per se ipsum possit producere
cum intellectu intellectionem; sic judicant multi theologi intellectum
beatorum absque lumine gloriae vel specie impressa intuitive cognoscere
summum bonum seu divinam essentiam, sic etiam communiter /66v/
asseritur angelum et animam separatam absque ulla specie impressa de
facto se intuitive cognoscere.
26. Anima tamen rationalis in corpore existens, tum ut se ipsam tum ut alias
naturas spirituales cognoscat, indiget omnino specie impressa accepta
a rebus sensibilibus, quarum ad instar tantum in hac vita res spirituales
potest abstractive cognoscere per discursum; sic anima cognitionis intuitive
seu per species propias pulchritudine et perfectione mundialis machinae
potest ex vi talis cognitionis elicere cognitionem abstractivam Dei summi
boni. Hinc dictum illud: Nihil est in intellectu quod prius non fuerit in
sensu, intelligendum est de cognitione intuitiva, non de abstractiva.
27. Quaeres 2: In quo sensu species determinent seu excitent intellectum
ad cognitionem? Respondeo quatenus constituunt intellectum proxime
potentem elicere cognitionem de obiecto, tum apprehensivam tum
iudicativam ad quas quandoque species impressa necessitat intellectum,
quod praecipue contingit in prima speciei immissione. Quaeres 3: Quo
ordine producantur et conserventur species? Respondeo primo species
quibus utuntur sensus externi producuntur isto: obiectum producit in
aere sibi contiguo speciem, nam species est imago obiecti, de cuius
ratione est aliquo modo procedere ab obiecto repraesentato.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
28. Deinde species materialis est imperfectior obiecto: ergo ab hoc debet
produci. Insuper species producta abobiectoinspatiocontiguoproducit Insuper species producta ab obiecto in spatio contiguo producit
aliam, et haec aliam similem donec pertingatur ad sensum externum;
et inde provenit, quod species eo sit imperfectior quo obiectum sit
magis distans. Respondeo secundo speciem sensus interni produci ab
actu vitali sensus externi; unde visio, verbi gratia, producit in parte
proximiori nervi optici speciem impressam repraesentantem obiectum
visionis et ipsam visionem: rursus haec species producit aliam et sic
propagatur usque ad phantasiam.
29. Quaeres 4: A quo conserventur et corrumpantur species? Dico primo
species conservari a potentia, in qua recipiuntur, licet quaedam indigeant
/67r/ praesentia obiecti ut conserventur. Sic, ut conservetur species
visualis coloris in oculo, necessaria est coloris praesentia in distantia
proportionata; idemque dicendum proportione servata de speciebus
aliorum sensuum, velut de speciebus spiritualibus paulo aliter videtur
sentiendum.
30. Dico secundo species spirituales esse ex se permanentes ad certum
tempus juxta naturam magis vel minus robustam ipsarum, quo transacto
tunc ob novas spirituales species quas potentia acquirit, tum ob
potentiae intellectivae limitationem non potentem conservare tot species
necessario pereunt. Nec est inconveniens quod maneant per aliquod Nec est inconveniens quod maneant per aliquod
tempus ut consopitae, dum intellectus attendit ad alia et novas species
acquirit; iam enim evigilantur et excitantur cum opus est ad eliciendos
actus memorativos.
31. Excitantur inquam imperio voluntatis vel etiam per commotionem
specierum materialium phantasiae, praesertim earum quae maiorem
habent connexionem cum speciebus spiritualibus. Materialium
specierum commotio fieri potest vel per species sensuum externorum
de novo acquisitas, vel per motum spirituum vitalium quos advocamus
in cerebrum, cum alicuius volumus reminisci. Et sciendum est species
materiales saepe ita esse catenatas inter se, ut excitata una, aliae
quoque excitentur.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Disputatio Sexta
De Actibus Spiritualibus Viventis Rationalis
Sectio Prima
De Natura Physica Actuum Vitalium Spiritualium
1. Ut certum suppono omnem actum vitalem esse independenter ab
apparientiis; ens esse distinctum a vitali potentia et ab obiecto nisi reflectat
supra se, siquidem dari potest potentia vitalis et obiectum quin detur
tendentia intentionalis potentiae ad obiectum seu exercitium vitale, quo
potentia se vitaliter exercet circa suum obiectum. Quaeri nunc /67v/ solet
1: An actus vitales praesertim spirituales sint essentialiter ab intrinseco
potentiae, ita ut sit sui ipsum actio qua eliciantur et producantur a
potentia vitali, et passio qua in illa recipiantur?
2. Respondeo affirmative: nam alias intellectio angeli intime unita animae
nostrae illam denominaret intelligentem et amor amantem; item
intellectio et volitio divina hypostatice unita animae rationali Christi
denoninaret illam intelligentem et amantem per intellectionem et amorem
increatum, quod nemo admittit; admitti autem deberet si actus vitalis ut
denominaret potentiam sua denominatione non debet esse ab intrinseco
potentiae; si dicas nullam esse proportionem inter intellectionem increatam
et animam creatam Christi, rogo quaenam proportio est inter humanitatem
Christi et sanctitatem infinitam Verbi, et tamen per istam illa denominatur
infinite sancta.
3. Quaeritur 2: An actus intendantur et remitantur sicut habitus? Respondeo
negative: primo, quia actus vitales sunt qualitates transeuntes, sicque non
permanent modo requisito ad augmentum. Secundo, quia adveniente
cognitione clariore et perfectiore circa aliquod obiectum iam perit
obscura; quia intellectus procedit gradatim ab apprehensione simplici ad
compositam, ab hac ad dubium, a dubio ad iudicium, a iudicio ad discursum,
etc. Quare cum dicimus dari cognitiones claras ut duo, ut quattuor, etc.,
intelligendum est de intensione aequipollenti, non formali.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
4. Quaeritur 3: An actus vitales reflectant supra se? Certum est aliquos
esse, qui sic reflectant ut isti: cognitio, actus vitalis, etc.; talis etiam
est in voluntate amor, quo amamus omnes amores. Hoc supposito dico
primo: omnis actus intellectus est cognitio sui saltem confusa, implicita
et apprehensiva; sicque saltem exercite, confuse et aequivalenter supra
se reflectit. Ratio huius asserti est, quia quandocumque cognoscimus, si
interrogemur an cognoscamus statim, affirmative respondemus, quod ita
non esset si cognitio, quam habemus, non esset reflexiva supra se.
5. Dico secundo omnis actus voluntatis est etiam sui saltem virtualis volitio,
sicque supra se reflectit saltem virtualiter. Ratio /68r/ est: primo quia qui Ratio /68r/ est: primo quia qui
vult, sponte vult: ergo qui vult, vult quia vult et quia placet ipsi velle, et
qui non vult, non vult quia non vult et quia sibi displicet velle; sed hoc est
actum voluntatis esse supra se saltem virtualiter reflexivum: ergo. Secundo,
quia omnis actus voluntatis saltem si procedat a perfecta cognitione finis
est voluntarius juxta definitionem traditam ab omnibus theologis cum
Divo Thoma: ergo est volitivus, nam omne voluntarium volitum est, sicut
omne noluntarium involitum est. Tertio, quia obiectum voluntatis semper
proponitur ut volibile, sicque proponitur bona volitio illius.
6. Obiicies primo: Sensus internus appetitivus, verbi gratia, licet dicatur
pasci suis actibus non admittitur reflexivus, ut communiter docetur: ergo
licet voluntas appetat obiectum, quia sibi placet non debet admitti illa
reflexio. Respondeo sensum appetitivum pasci suis actibus, id est, mediis
suis actibus pasci obiecto delectabili per intellectum sibi proposito;
non tamen pascitur suis actibus, quasi per actus suos in ipsis actibus
delectetur; immo quandoque praesertim si actus sit nimis intensus
potentiam enervat et dolorem ipsi creat.
7. Obiicies secundo: Mercator volens proiicere merces in mare metu naufragii
involuntarie vult: ergo non omnis actus voluntatis est voluntarius et
virtualis sui volitio. Probatur antecedens: id non facit sponte sed metu
naufragii. Distinguo antecedens: involuntarie simpliciter vult, nego;
secundum quid, concedo antecedens et nego consequentiam; nec valet
probatio, nam metus ille non tollit voluntarietatem simpliciter seu totaliter,
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
immo nec libertatem tollit, nisi talis sit ut rationem omnino turbet. Quare
mercator simpliciter libere vult proiicere merces in mare, sicque etiam
simpliciter voluntarie; dicitur tamen secundum quid involuntarie velle,
quia saltem ineficaciter non vult proiectionem; at ineficax nolitio non
opponitur efficaci volitioni pro maiore scilicet bono.
8. Circa verbum mentis, quo intellectus sibi aliquod interius dicitur,
manifestatur ac veluti secum ipso loquitur, plura difficiliora docent
Thomistae. Praecipuum caput doctrinae est verbum mentis produci ab
intellectu media cognitione abstractiva, et in illo tanquam in idolo, ima/
68v/gine et speculo videri postea obiectum ab intellectu. Hoc idolum
thomisticum vocatur etiam species expressa obiecti, simplex perceptio
mentis. Nos haec omnia convenire dicimus cognitioni intellectuali, sicque
frustra excogitari idolum ac verbum mentis a cognitione distinctum.
9. Adde quod non sunt multiplicanda entia sine necessitate. Nec Thomistis
prodest paritas de Divo Verbo, producto a Patre per intentionem a Verbo
distinctam et in quo Verbo Pater Aeternus omnia cognoscit, nam praeter
quidquid a Deo ad creaturas non valet paritas, Pater Aeternus per Verbum
suum secum loquitur et cum aliis, non ita mens creata per verbum suum,
quod in rigore est expressio iudicativa ab intellectu producta. Haec dicta
sunto de verbo mentis apendicis loco.
Sectio Secunda
De Actuum Vitalium Inter Se Contrarietate
10. Quaeritur 1: An saltem divinitus possint conjungi in eodem intellectu
assensus et dissensus circa idem obiectum sub eisdem expressionibus?
Respondeo negative, primo quia Deus non potest esse causa specialis
nostri erroris, hoc enim esset Deum conari fallere homines, neque
nos possemus assentiri sine formidine divinis revelationibus, semper
enim possemus dubitare an Deus vellet ut posset nos seducere, sed si
Deus conservaret miraculose assensum et dissensum circa idem, esset
specialis causa nostri erroris; nam certe per unum ex illis iudiciis, quod
Deus miraculose cum alio iudicio vero conservaret, esset error: ergo.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
11. Secundo, quia nec de potentia Dei absoluta possumus assentiri huic
iudicio evidenter falso: Possibile est idem simul esse et non esse, cum
nequeamus assentiri falso ut falso; sed si intellectus habere potest
assensum et dissensum circa idem, possemus assentiri falso ut falso: ergo.
Ex dictis vides nec in voluntate componi posse actus efficaces amoris et
odii, volitionis et nolitionis circa idem eadem expressione cognitum, nam
alias voluntas potest simul velle et nolle efficaciter, quod cognoscitur
omnino impossibile, quod est stultum dicere.
12. Obiicies /69r/ primo: Iudicium falsum pure speculativum non est malum
morale sed physicum; sed Deus potest esse auctor mali physici ut poenarum
inferni, morborum, etc.: ergo. Secundo: Deus potest coniungere in eodem
subiecto frigus in summo cum calore in summo, et multas alias formas
positivas inter se contrarias: ergo poterit etiam coniungere assensum et
dissensum circa idem. Tertio: Gaudium et tristitia coexistere possunt in Tertio: Gaudium et tristitia coexistere possunt in
eadem voluntate, ut patet in Christo Domino, cuius anima in horto tristis
usque ad mortem percussa erat gaudio beatifico: ergo pariter.
13. Ad primam, distinguo maiorem: non est malum morale respectu
creaturae, concedo; respectu Dei, subdistinguo: formaliter et intrinsece,
concedo; argumentative, nego maiorem et concessa maiore cum
restrictione distinctionis datae, nego consequentiam. Ad secundam nego
consequentiam: disparitas est, quia assensus et dissensus circa idem habent
ex natura sua oppositionem, non solum physicam sed intentionalem
contradictionis, propter datas rationes pro nostra conclusione. Illae
autem qualitates solum physice opponuntur. Ad tertiam dic gaudium et
tristitiam animae Christi non fuisse circa idem, quia tristitia erat propter
peccata hominum, gaudium vero de divinis perfectionibus.
14. Obiicies quarto: Potest intellectus apprehendere simul duo contradictoria,
immo et probabilia iudicare; ergo assentiri et dissentiri eidem. Nego
consequentiam, quia in apprehensione non apparent inconvenientia,
quae in iudiciis contradictoriis intellectus enim per apprehensiones nihil
decernit; nec quod iudicet utrumque probabile probat iudicare utrumque
verum, sed solum fundamenta pro utroque esse probabilia, seu non
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
certo falsa; nec iudicatur utrumque extremum esse probabile in sensu
composito respectu eiusdem intellectus, sed solum in sensu diviso.
15. Quaeritur 2: Utrum in eodem intellectu et actu componi possint scientia,
fides et opinio circa idem obiectum, ex diversis tamen motivis? Respondeo
affirmative contra Thomistas et Scotistarum plures. Ratio invincibilis est,
quia sine veri cognitione et fide impossibile est placere Deo; credere enim
oportet accedentem ad Deum quia est et inquirentibus se remunerator
sit: ergo vel salvari non possunt qui habent evidentiam de Deo vel cum
evidentia componi potest fides et multo magis opinio.
/69v/ 16. Arguunt contra hanc conclusionem: Si idem actus potest esse fides,
scientia et opinio, potest esse clarus et obscurus, certus et incertus,
necessario et contingenter verus, scientificus et non scientificus, ac
proinde certus et non certus, clarus et non clarus; sed hoc repugnat:
ergo. Maior patet, quia actus fidei est certus, obscurus et necessario
verus; actus scientiae clarus, certus et necessario verus; opinio autem est
incerta et contingenter vera. Hoc est totum contrarium argumentum. Hoc est totum contrarium argumentum.
17. Respondeo, distinguo maiorem: ex eodem motivo nego, ex diverso [motivo]
concedo maiorem, et distincta e conversa minore, nego consequentiam.
In hoc nulla est repugnantia. Itaque actus fidei nixus motivo infalibili est
certus et obscurus, quia in ipsum refunditur tota certitudo et obscuritas
motivi. Opinio propter eandem rationem est incerta et contingenter
vera: at scientia est certa, evidens et necessario vera. Instabis: ergo idem
actus est entitative necessario verus et non necessario verus, clarus et
non clarus, etc.; sed haec est manifesta contradictio: ergo.
18. Nego consequentiam, nam sicut actus non constituitur verus aut falsus
per suam solam entitatem, sed requiritur etiam obiectum juxta dicta, pari
modo certitudo, obscuritas, evidentia, veritas necessaria, etc., dici potest
constitui vel per obiectum vel per motivum vel per utrumque; quare licet
actus sit entitative idem at actus obscurus et actus clarus, actus certus
et actus falibilis sunt realiter inadaequate diversi. Vel, si placet, distingue
antecedens argumenti huiusmodi: idem actus, etc., ex eodem motivo
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
nego, ex diversis motivis, concedo antecedens, et distingue similiter
consequens: quo modo iam salvatur contradictio.
19. Incertitudo negat omnimodam certitudinem ut non veritas omnimodam
veritatem: ergo sicut repugnat actus qui sit simul verus et non verus,
repugnabit etiam actus qui sit certus et incertus. Respondeo si verum
sit antecedens quod saepe pendet a placito loquentis, non esse verum
quod idem actus sit certus et incertus, clarus et non clarus, etc.; sed tunc
dicemus esse certum et falibilem loquendo per terminos non omnimode
negativos; si vero illae voces antecedentis non sunt omnimode negativae
nullius est roboris argumentum. Instas tertio: repugnat eundem actum
esse verum respectu unius /53v/ obiecti et falsum respectu alterius: ergo
pariter repugnat actum esse falibilem ex motivo opinionis et certum ex
motivo scientiae, fidei, etc.
20. Respondeo, distinguo antecedens: Si falsitas ut est communis intelligentia
neget omnimodam veritatem, concedo; si eam non neget, nego
antecedens et consequentiam. Itaque si idem sit actum esse falsum et non
esse verum, antecedens est verum, quia erit idem actus est falsus quam
dicere actus nulli obiecto est conformis, in quo sensu intelligendum est
proloquium: Bonum ex integra causa, malum ex quocumque defectu. Si
vero esse falsum praecisse denotet esse diformem alicui obiecto, poterit
idem actus esse conformis huic et difformis alteri, ac proinde verus et
falsus, ut patet cum partim concedimus, partim negamus propositionem.
Idem contingere potest actui fidei, scientiae et opinioni.
21. Instas 4: Actus scientiae comparatur luci et actus fidei tenebris; sed
repugnat esse tenebras et lucem in eodem loco: ergo et esse scientiam
et fidem in eodem actu. 5: Actus scientificus non potest esse errori
obnoxius, sed actus opinativus non potest non esse obnoxius errori
et formidini, etc: ergo actus scientificus non potest esse opinativus.
Retorqueo, sed in eundem locum potest ingredi maior et minor claritas
per diversa foramina: ergo et in eundem actum per diversa motiva, ac
proinde claritas sufficiens ad scientiam et minus claritas sufficiens ad
opinionem et fidem.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
22. Respondeo, distinguo maiorem: actus specificative sumpti, nego maiorem,
ut nixi motivo evidenti aut obscuro, concedo maiorem, et omissa minore
de qua obiter agemus ubi de carentiis, nego consequentiam; quia si
tenebrae non possunt esse simul cum luce in eodem loco, ideo erit, quia
dicent totalem negationem lucis ex quacumque causa; alioquin si illam non
dicerent, possunt coniungi cum luce; at obscuritas fidei non dicit totalem
negationem lucis ex quocumque motivo, ut patet. Ad quintum dico actus
scientificus excludit errorem ex motivo scientiae, non autem ex aliis
motivis: quare propter ea poterit esse errori obnoxius.
23. Hinc vides 1: quare in coelo non sit fides, primo quia non est necessaria;
secundo, quia est evidentia de motivo, ac proinde deest obscuritas; 2:
Sanctum Paulum cum dicit fidem esse argumentum non apparentium
debere intelligi non apparen/54r/tium per motivum fidei; 3: Sanctum
Gregorium dicentem, fidem non habere meritum ubi humana ratio
praebet fundamentum, intelligendum esse (interprete Sancto Thoma)
cum experimentum est principale motivum credendi, aut cum evidens est
motivum credendi; 4: Sanctos Patres asserentes super illa verba Christi:
Quia vidisti me Thoma credidisti Ioan. 26, aliud vidisse Thomam aliud
credidisse, dicere, plus credidisse Thomam quam vidisse.
Sectio Tertia
De Libertate Actuum Voluntatis
24. Suppono primo actum inmediate liberum esse actum immediate elicitum
a voluntate cum potentia proxima eiusdem ad illum non eliciendum. Actus
autem necessarius voluntatis est actus immediate elicitus a voluntate
sine potentia ad illum non eliciendum. Suppono secundo omnem actum
vitalem voluntatis esse actionem sui, quae procedit a voluntate, quod
idem est ac dicere actus voluntatis esse relationem sui ad potentiam, seu
non esse qualitatem absolutam. Suppono tertio omnem actum liberum Suppono tertio omnem actum liberum
ad discrimen necessarii esse voluntatem imputabilem, seu posse tribui
voluntati potenti illum ponere vel ommittere in laudem vel vituperium.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
25. Quibus positis assero actum immediate liberum esse essentialiter et ab
intrinseco liberum. Probatur primo, quia quilibet actus voluntatis est ex
natura sua formalis electio obiecti et sui ipsius; voluntas enim vult quia vult,
et ratio intrinseca volendi in liberis est ipsa voluntas, licet aliunde habeat
aliquod motivum extrinsecum et obiectivum; sed actus, qui sit formalis
electio est essentialiter liber, seu libere positus: ergo. Secundo: quia eodem
modo est liber, quo voluntarius; sed est ab intrinseco voluntarius: ergo
et liber. Minor utriusque probationis patet, quia in primis, si sit formalis
electio sui, est intrinsece imputabilis ratione simili voluntati: ergo.
26. Nec ulla debet esse repugnantia in eo quod formaliter passive liberum
ut tale constituatur per libertatem activam, uti nec debet esse in eo
quod actus ut malus, id est difformis divinae bonitati, per hanc /54v/
constituatur. Vide dicta de veritate et falsitate actuum. Nota hic omnem
actum liberum esse voluntarium formale, non tamen omne voluntarium
formale esse liberum, quia Deus voluntarie amat se, non tamen libere:
item beati voluntarie amant Deum, non tamen libere. Unde voluntarium
componitur cum antecedenti necessitate, non tamen liberum.
27. Obiicies tamen: Actus liber, verbi gratia, odium Dei non oritur ab omnibus
constitutivis libertatis, quia saltem non producitur a cognitione et auxilio
divinae gratiae retrahente a tali odio: ergo licet sit actio sui respectu
voluntatis et cum illa connexus, non tamen est connexus cum tota activa
libertate: ergo non est essentialiter, sed contingenter passive liber. Aliqui
respondent nullum esse inconveniens quod actus malus oriatur physice
ab auxilio divino supernaturali retrahente voluntatem a malitia; nam si
dependet ab infinita et summa Dei bonitate, cur produci non poterit ab
actu supernaturali?
28. Non tamen propterea debet evadere supernaturalis actus peccaminosus,
quia actus bonus procedens ab auxilio elevante, ideo supernaturalis evadit,
quia ad illum elevatur potentia volitiva, alioquin infirma et insufficiens ad
huiusmodi actus supernaturales. Ad actus autem peccaminosos utpote
mere naturales iam habet voluntas sufficientes vires, non minus quam ad
actus naturales bonos, ac proinde ad nullos indiget elevari.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
29. Cum aliis respondeo distinguendo antecedens, non oritur tanquam a
principio physice concurrente, concedo; tanquam a principio integrante
dominium electivum et imputativum voluntatis, nego antecedens et
distinguo secundum consequens: non est connexus connexione physicae
productionis, concedo; moralis imputabilitatis et electionis subdistinguo:
determinate, concedo, indeterminate vel cum hac vel cum aequivalenti
libertate, nego consequentiam. Sic ligni combustio indeterminate
dependet tanquam a conditione ab approximatione ignis vel hac vel illa,
licet actio combustiva essentialiter connectatur cum hoc igne causante
combustionem, sicque nega tertiam consequentiam.
30. Pro aliorum solutione nota primo actum quo homo nesciens prohibitionem
carnium in quadragessima vult vesci car/55r/nibus semper futurum actum
non malum, etsi postea habeat notitiam de prohibitione, quia semper est
volitio carnium stantibus circunstantiis, quas primo novit. Unde si postea
eliciat alium actum voluntatis sub circunstantiis notitiae de prohibitione,
hic actus erit malus, non primus. Nota secundo circunstantias obiectivas
non per se, sed per cognitionem refundere bonitatem vel malitiam ad
actus voluntatis.
31. Nota tertio actum liberum esse effective extrinsece passive liberum per
libertatem activam libertatis: at constitutive et intrinsece praecissim ab
illa iam esse passive liberum per solam relationem transcendentalem
electionis ad activam libertatem. Nota quarto coniunctum ex duobus
bonis posse esse physice secundum quid malum, verbi gratia, deforme:
sic coniunctum ex duobus manibus in eodem brachio est secundum quid
malum propter deformitatem; ex duobus autem non malis moraliter
nequit consurgere malum morale, est enim talis naturae ut excludat a se
omne bonum a Deo amabile.
32. Quaeres hic: An possibilis sit pura omissio libera seu pura carentia
actus positivi libertatis eidem libera? Respondeo negative ex dicendis
contra carentiatores. Quare cum dicimus voluntatem habere libertatem
contradictionis nihil aliud intelligimus, quam voluntatem habere potentiam
ad duos actus positivos, quorum unus est positiva metaphysica exclusio
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
alterius, seu alterius non esse illativum. Quod si Deus praeciperet homini
actum amoris Dei intensum ut quattuor, et homo faceret actum tantum
intensum ut duo, non peccaret faciendo hunc nec per ommissionem
alterius, sed per nolitionem eliciendi actum intensiorem. Caeteras
obiectiones vide ubi de carentiis.
Sectio Quarta
An Actus Imperans Tollat Libertatem
ad Actum Imperatum
33. Sensus quaestionis est an voluntas maneat libera ad actum amoris Dei,
verbi gratia, etiam cum habet actum efficacis imperii, quo voluntas sibi
imperat talem actum amoris. Ante resolutionem suppono imperium
voluntatis posse esse efficax et inefficax. Tunc est inefficax quando ex se
non infert opus imperatum, tale est imperium quo Deus nobis imperat le/
55v/gis adimpletionem; tunc est efficax quando ex se infert per impulsum
aliquod opus imperatum.
34. Imperium efficax potest esse pure affective efficax, quod ex se inferret
opus si non addetur impedimentum fortius, vel est affective simul et
effective efficax, quod est connexum cum opere illudque necessario
inferens cum addetur. Exemplum primi est cum voluntas imperat
phantasiae ut ab imaginatione cesset, quin tamen phantasia obediat
imperio. Exemplum secundi est cum voluntas efficaciter imperat manui
ut moveat, quae statim exequitur motum ex efficacia voluntatis; in Deo
nunquam datur imperium affective efficax sine effectiva efficacia, quia
efficaciter Deo volenti nemo resistere potest.
35. Assero iam 1: Actus imperans etsi efficax sit affective et effective sicque
connexus cum actu imperato, non destruit libertatem ad illum. Ratio
est quia connexum cum uno libertatis extremo non tollit libertatem,
dummodo sit evitabile a voluntate, qualis est actus imperans. Sic licet actio
productiva amoris Dei, verbi gratia, esset distincta ab ipso amore, quod
multi docent, non destrueret libertatem ad amorem per connexionem
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
quem habet cum illo. Sic etiam licet voluntas efficax qua Deus vult
conservare hunc mundum connectatur cum conservatione, quia tamen
volitio evitabilis est a Deo, ipsi manet libera conservatio huius mundi.
36. Assero 2: Talis actus amoris imperati est immediate liber, quia per se
ipsum immediate oritur a voluntate eligente tam actum imperantem
quam imperatum, ideoque Doctor Eximius docet actum imperatum et
imperantem esse moraliter unum; sed actus omnis inmmediate ortus
a libertate, si sit formalis electio sui et obiecti, est immediate liber:
ergo. Minor probatur: actus imperatus non desinit esse immediate liber,
licet voluntas illum imperium ex se inefficax. Ergo neque desinit esse
immediate liber[um] per imperium efficax, quia hoc sicut non tollit
immediatam electivam potentiam actus imperati a voluntate libera, ita
neque immediatam libertatem.
37. Obiicies: Actus imperans supponitur esse principium connex/56r/um cum
actu imperato: ergo non relinquit voluntatem liberam et indifferentem ad
utrumque extremum; sicuti quia praemotio ad consensum est connexa
cum consensu non relinquit voluntatem indifferentem ad conssensum
et dissensum. Distinguo antecedens, evitabile a voluntate, concedo;
inevitabile, ut supponit praemotio thomistica, nego antecedens et
consequentiam. Instas primo: voluntas libera est potentia, quae positis
omnibus praerequisitis ad actum potest illum ponere vel ommittere; sed
voluntas cum actu imperante non potest ponere vel ommittere imperium:
ergo. Secundo: actus imperatus eatenus est liber quatenus est liber actus
imperans: ergo solum est mediate liber.
38. Respondeo ad primam permittens quod actus imperans praerequiratur ad
imperium, distinguo maiorem: omnibus praerequisitis inadquirentibus,
concedo, adquirentibus ab ipsa voluntate nego maiorem et concessa
minore, nego consequentiam. Sic Deus manet liber ad producendum
AntiChristum, licet cum decreto efficaci de existentia AntiChristi ad
hanc praerequisito non potest non ponere AntiChristum, cum tale
praerequisitum sit a Deo acquiribile. Ad secundam, nego antecedens, quia
eatenus est liber quatenus est immediatum et electio liberae voluntatis.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Sectio Quinta
De Honestate et Malitia Actuum Voluntatis
39. Certum est honestatem moralem, formalem et passivam actus humani
consistere in conformitate actus liberi voluntatis cum prima regula moralis
honestatis, nimirum divina voluntate dirigente per praecepta et consilia
creaturas rationales ad ultimum finem. Haec voluntas seu volitio divina
vocatur regula obiectiva radicalis; cognitio nostra, qua nobis repraesentatur
talis regula, vocatur regula formalis, activa applicativa primae regulae
obiectivae. Ut actus sit honestus debet esse conformis primae regulae
honestatis, et ut sit moraliter honestus debet etiam esse liber.
40. Honestum est duplex: unum obiectivum, scilicet, dignum quod ametur a
voluntate conformiter ad volitionem Dei seu cum cognitione conformitatis
ad illam; secundum formale consistens in volitione talis honesti obiectivi
conformiter ad /56v/ primam honestitatis regulam. Sit exemplum: Deus
praecipit audire sacrum diebus festis. Sacrum est honestum obiectivum,
actus quo illud volo cum notitia de divina volitione praeceptiva est
honestum formale. Prima regula obiectiva honestatis est divina volitio,
quae nobis applicatur remote per legem praeceptivam ecclesiasticam,
proxime vero per cognitionem, qua nobis proponitur volitio divina.
41. Si quis sibi invincibiliter persuadetur Deum praecipere aliquod,
quod tamen prohibet, verbi gratia, mendacium ad salvandam vitam
innocentis, potest honeste mentiri, quia iam operatur conformiter ad
reflexam volitionem divinam, qua praecipit Deus hominem operari prout
invincibiliter iudicat praecipi a Deo aliquod, sicque iam conformatur in
operando cum prima regula honestatis. Similiter discurre servata de
inhonesto moraliter seu turpi.
42. Quaeres hic: An omnis actus voluntatis humanae voluntarie operantis
sit moraliter honestus vel turpis? Respondeo negative, primo quia actus
humanus prout homo in operando differt a belluis, pueris et amentibus
est appetitio elicita voluntaria seu elicita propter finem perfecte cognitum
iuxta communem sensum doctorum; sed datur aliquis actus, qui est talis
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
appetitio et non est moraliter honestus nec inhonestus, ut amor beatificus,
motus primo primi voluntatis ad bonum vel ad malum necessario orti ex
cognitione perfecta boni vel mali, qui tamen non sunt liberi: ergo.
43. Secundo: quia actus voluntatis liber, si non habeat pro obiecto divinam
voluntatem praecognitam tanquam regulam, cui ipse vel conformis est vel
difformis, non est moraliter honestus nec inhonestus, sed plures quotidie
huiusmodi actus liberos facimus ut cum deambulare volumus et vel trabem
vel lapidem a via removere, absque ulla reflexione versus Deum : ergo.
44. Obiicies tamen: omnis operatio humana vel est moraliter bona vel est
moraliter mala: ergo nulla est indifferens. Probatur antecedens ex Lucae
cap. 12: Qui non est mecum, contra me est, et qui non colligit mecum
dispergit. Respondeo, nego antecedens, et explico textum: /57r/ quando
homo tenetur colligere, concedo; quando non tenetur lege aliqua, nego.
Homo autem quando non advertit ad primam regulam honestatis, nulla
lege tenetur ad illam dirigere suos actus, nec adhuc quando advertit
tenetur sub peccato actiones externas indifferentes ad Deum ut finem
dirigere juxta multorum sententiam.
45. Instabis primo: atqui homo semper lege tenetur omnes actiones suas
dirigere ad Deum: ergo si id non facit, peccat. Probatur minor: ex illo
Apostoli prima ad Corinthios, cap. 1: Sive manducatis sive bibetis, sive
quid aliud facitis, omnia in Gloriam Dei facite. Et ad Et ad Colossenses 3 ait:
omnia in nomine Jesu Christi facienda. Ad instantiam nego minorem,
ad probationem dic hominem obligari quando advertit omnia ad Deum
seu ad Dei Gloriam referre negative, quatenus tenetur non facere contra
Dei Gloriam.
46. Instabis secundo: Christus Dominus ait in die iudicii rationem esse
reddendam de verbis otiosis; sed de his non esset reddenda ratio, si
essent indifferentia, et nec bona nec mala moraliter: ergo. Tertio: quia
homo non potest requiescere in re creata tanquam in ultimo fine: ergo
debet referre actus suos semper ad Deum tanquam ultimum finem vel si
id non facit peccat. Ad secundam dic reddendam esse rationem de illis
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
verbis quae positive otiosa sunt, sive noxia si proferantur cum advertentia
de inutilitate et oppositione cum lege divina; vel dic reddenda esse
rationem, non tamen ad poenam si pure otiosa sint.
47. Ad tertiam dic hominem non posse dici positive quiescere in creatura
tanquam in ultimo fine ultimo intento, posse tamen negative quatenus
non cogitaret de alio fine. Et hic verus sit finis totius Animasticae, quan
dirigere debetis ad Deum ultimum finem cogitationum nostrarum et
studiorum. Et haec dicta sint in honorem Intemeratae Divinae Sapientiae
Matris, Sancti Parentis Ignatii, Angelici Praeceptoris Divi Thomae
Aquinatis necnon scholarum omnium Patroni, et Angelici Juvenis Aloisii,
quorum omnium auspiciis ut alacriter hunc tractatum coepimus eidem
finem imponimus.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Index Generalis
(Reconstruccin a partir del texto de la obra)
Folio Imagen
Prologus 1r 1 1r 11
Liber Primus: De Mundo Universim et Spetiatim
de Coelo 1v 1 1v 1
Disrtatio prima. De mundo in universim 1v 1 De mundo in universim 1v 1
Prologus 1v 1
Physicus primus. De mundi creatione 2r 3
Physicus secundus. Aliae quaestiones de mundo 3r 5
Physicus tertius. Dubia quaedam adversus
praecedentes assertiones 4r 7
Dissertatio secunda. De constitutione praecipuarum
mundi partium 5v 10 5v 10
Physicus primus. Antiquiora systemata 5v 10 Antiquiora systemata 5v 10 5v 10
Physicus secundus. Nova quaedam systemata 6v 12
Physicus tertius. Systema Terrae mobilis 8v 16 8v 16 8v 16
Dissertatio tertia. De coelo et sphaera 9r 17 De coelo et sphaera 9r 17 17 17
Physicus primus. De motu, numero et substantia
coelorum 9r 17 17 17
Physicus secundus. De influxu coelorum et stellarum
in hac sublunaria 12v 24 24 24
Physicus tertius. De sphaera et eius circulis 13v 26 26 26
Dissertatio quarta. De astris et planetis 14r 27 27 27
Physicus primus. De astris 14r 27 27 27
Physicus secundus. De sole luna et eclipsibus 16r 31 31 31
Physicus tertius. De reliquis planetis et parallaxi 18v 36 36
Liber Secundus: De Terra, Aqua, Aere, Igne et Luce 19r 37 37
Dissertatio prima. De Terra et aqua 19r 37 37 37
Physicus primus. De figura et magnitudine Terraquae 19r 37 37
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Folio Imagen
Physicus secundus. De elementis aristotelicis 20v 40 40 40
Physicus tertius. De natura Terrae 21v 42 42 42
Physicus quartus. De interiorum partium
Terrae constitutione 23r 45 45 45
Physicus quintus. De aqua eiusque fluiditate 24r 47 De aqua eiusque fluiditate 24r 47 24r 47
Physicus sextus. De aqua marina eiusque motu 25v 50 50 50
Physicus septimus. De aqua et origine fluviorum 27r 53 53 53
Disputatio secunda. De aere, igne et luce. 28r 55 55
Physicus primus. De aere 28r 55 55
Physicus secundus. De igne, luce et coloribus 29r 57 57 57
Physicus tertius. De meteoris 31r 62 62
Liber Tertius : De Natura Vegetabili seu Potius
de Generatione et Corruptione Entium 32r 63 63
Disputatio prima. De ortu et augmentatione
entium naturalium 32r 63 63
Sectio prima. Quid sit et quotuplex ortus sive
generatio entis eiusque terminus 32r 63 63
Sectio secunda. De ortu entis naturalis animati 33r 65 65
Sectio tertia. De augmentatione
etnutritione 34r 67 67
Sectio quarta. De augmentatione per rarefactionem
et de diminutione per densitatem 35r 69 69
Disputatio secunda. De interitu et corruptione 36r 71
Sectio prima. De natura corruptionis 36r 71
Sectio secunda. Respondetur thomistarum
argumentis 37r 73
Disputatio tertia. De alteratione 38v 76 38v 76
Sectio prima. Quid et quotuplex sit alteratio, Quid et quotuplex sit alteratio,
ubi de intensione qualitatum 38v 76 qualitatum 38v 76 38v 76
Sectio secunda. Solvuntur parecipuae obiectiones 39v 78 39v 78
Sectio tertia. An gradus intensionis sint homogenei
aut heterogenei 40v 80 80
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Folio Imagen
Sectio ultima. De contrarietate et resistentia
qualitatum 41r 81
Liber Quartus Et Ultimus : De Ente Animato De Ente Animato 44r
Proemium 44r 87 44r 87 87
Disputatio prima. De natura entis viventis et de De natura entis viventis et de
eiusdem operationibus in universim 44v 88
Sectio prima. Expenduntur nonnullae viventis
definitiones 44v 88 88
Sectio secunda. Utrum plantae vivant? 46v 91 91
Sectio tertia. De natura animae et quas corporis
partes informet 47v 94
Sectio quarta. An plures animae eiusdem speciei
possint in speciali perfectione differre? 48r 95
Disputatio secunda. De animo seu anima rationali 49r 97
Sectio prima. Aliquae perfectiones animae
explicantur 49r 97 97
Sectio secunda. Diluuntur opposita contra
assertiones 50v 100 100
Sectio tertia. De animis separatis 51v 102 102
Disputatio tertia. De anima belluina 52v 104 104
Sectio prima. Resolvuntur dubia quaedam circa
animam belluinam 52v 104 104
Sectio secunda. Diluuntur argumenta contraria 53r 105 105
Sectio tertia. Alia dubia resolvuntur 54r 107 107
Disputatio quarta. De sensibus seu de potentiis
materialibus vitalibus entis Animati. 54v 108 108
Sectio prima. De sensibus externis visu et auditu 55r 109 109
Sectio secunda. De odoratu seu olfatu, gustu et tactu 55v 110 55v 110 55v 110
Sectio tertia. De sensibus internis phantasia et
appetitu 56v 112 56v 112 56v 112
Disputatio quinta. De potentiis spiritualibus animae 57v 114 114
Sectio prima. An potentiae rationales animae
distinguantur ab anima et inter se? 57v 115 115
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Folio Imagen
Sectio secunda. De intellectu et memoria 58v 116 116
Sectio tertia. De voluntate 59r 117 117
Sectio quarta. De comprincipiis potentiarum 60v 120 120
Disputatio sexta. De actibus spiritualibus viventis De actibus spiritualibus viventis
rationalis. 62r 123 62r 123 62r 123
Sectio prima. De natura physica actuum vitalium De natura physica actuum vitalium
spiritualium 62r 123 123
Sectio secunda. De actuum vitalium inter se
contrarietate 63v 126 126
Sectio tertia. De libertate actuum voluntatis 65v 130 130
Sectio quarta. An actus imperans tollat
libertatem ad actum imperatum? 66v 132 66v 132 132
Sectio quinta. De honestate et malitia actuum
voluntatis. 68v 134 134
INDICE
DE AUTORES,
LUGARES Y TEMAS
.
.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
ndice de autores,
lugares y temas
Los nmeros identifican el lugar del texto en donde se pueden encontrar
los nombres de los autores, lugares y temas o conceptos reseados en el
ndice. Se trata siempre de cuatro cifras, de las cuales la primera se refiere
al Libro, la segunda a las Disertaciones o Disputaciones, y las dos ltimas a
los Numerales correspondientes a cada Disertacin o Disputacin. Adems
del Prlogo general de la obra que citamos siempre slo con la palabra
Prlogo se encuentran otros cuatro pasajes, bastante breves, que
tambin carecen de numeracin. Cuando se refieren a todo un Libro, se
citan con la cifra correspondiente a ste, seguida de la palabra Prlogo,
cuando anteceden a una Disertacin o una Disputacin, citamos con las
cifras correspondientes al Libro y a la Disertacin y Disputacin, seguida de
la palabra introduccin. Las obras cuya lectura recomienda Tras, pueden
verse reseadas en Jos del Rey Fajardo, La biblioteca colonial de la Universidad
Javeriana de Bogot.
Acto:
Su definicin (ejercicio de la potencia), 4.4.Introduccin, 4.6.01
a. de las potencias materiales, 4.4.01, 4.4.14
a. de las potencias espirituales, 4.6.01
las caractersticas de los a. espirituales, 4.6.01 a 4.6.09
de la contrariedad de los actos espirituales, 4.6.10 ss.
Agua:
naturaleza del a., 2.1.33.
por qu es elstica el a., 2.1.34.
naturaleza de la elasticidad, 2.1.37.
cmo los fluidos se condensan y rarifican, 2.1.40s.
divisin de las a. en tres partes: aire, ros, mares, 2.1.42.
el a. marina y sus movimientos, ver, Mar.
el a. de los ros y su origen, ver, Ro.
el a. mezclada con el aire, ver Meteoros acuosos.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Aire:
naturaleza y propiedades del a, 2.2.01.
regiones del a., 2.2.02.
por qu no sentimos el peso del a., 2.2.05.
la elasticidad y rarefaccin del a., 2.2.08.
Alejandro, Magno: 1.1.10.
Alfonso X, el Sabio: 1.2.05.
Alma:
Enfoque e importancia de este tema, 4. Prlogo.
Naturaleza del alma, 4.1.23.
qu partes del cuerpo informa el a. 4.1.24
si el a. reside en todo el cuerpo o en alguna de sus partes, 4.1.26ss,
si son iguales o desiguales en perfeccin las a. de una misma especie, 4.133ss,
las a. racionales no son sustancialmente desiguales, 4.1.35,
Propiedades del a. humana:
una y nica, 4.2.01,
forma del cuerpo e indivisible, 4.2.02.
inmortal y naturalmente indestructible, 4.2.02ss.
espiritual, 4.2.05ss.
potencias espirituales del a.: entendimiento, memoria y volicin, 4.5.01ss.
si se distinguen realmente del a., 4.5.01ss
sobre las a. separadas, 4.2.20.
si conservan las especies sensibles
si conocen ms perfectamente que cuando estn en el cuerpo, 4.2.21.
Si conocen cosas de las que no tuvieron especies, 4.2.22.
Sobre el a. de los animales (alma beluina):
cul es su naturaleza, 4.3.01,
si son integralmente divisibles, 4.3.02.
Almanaques:
vagas predicciones de los a., 1.3.23.
los a. de Catalua, 1.3.24.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Alteracin:
qu es la a. y de cuntas maneras ocurre, 3.3.01s.
Apetito:
sensitivo: 4.4.introduccin, 4.4.13, 4.4.18, 4.6.06.
espiritual: 4.5.01, 4.5.10.
Aristarco:1.2.01
Aristteles: Prlogo, 1.1.03, 1.1.10, 1.2.02, 1.3.06, 1.4.02, 2.1.11, 2.1.12, 2.1.17,
2.1.52, 2.2.04, 3.1.23, 3.1.26, 3.2.12, 3.3.11, 3.3.29, 4.1.18, 4.1.19, 4.1.23.
Ocho libros de la Fsica, Prlogo.
Categoras, 4118.
Aristotlicos: Prlogo, 1.2.14, 1.3.05, 2.1.08, 2.1.28, 2.1.46, 2.1.49, 2.2.04,
2.2.21, 2.2.23, 3.1.20, 3.1.24, 4.1.27, 4.2.18, 4.3.02.
Astrologa:
futilidad de la a. para predecir el futuro, 1.3.17, 1.3.22, 1.3.24.
Astros:
del gran nmero de los a., 1.4.01
cmo se clasifican, 1.4.02ss.
si tienen luz propia o la reciben del Sol, 1.4.08ss.
distancia y magnitud de los a., 14.05.
si los a. y planetas estn habitados, 1.3.14.
Distancia entre la tierra y los a., ver, Paralaje.
Aumento:
nocin general y requisitos, 3.1.15
triple forma del a., 3.1.16
a. por rarefaccin, 3.1.23ss
Aurora boreal de 1.7.26: 2.2.25.
Bacon, F. de Verulam: Insigne filsofo y canciller de Inglaterra, 4.3.01.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Boecio: 1.1.12.
Boerhaave, Hermann: mdico holands, doctsimo, si los hay,
Institutiones medicae, 3.1.20.
Bona Spes: 3.2.22.
Boyle, Robert: 2.1.22, 2.2.20. por l podemos aclarar lo referente a los
colores,
The experimental History of colours, 2.1.22, 2.2.20.
Brahe, Tycho: 1.2.04, 1.2.06, 1.2.25. Caballero dans de sagaz ingenio y
profunda reflexin.
Buenaventura, Padre: 4.3.10. Personaje cataln de las guerras entre Espaa
y Francia por el Roselln,
Cano, Melchor:
De locis theologicis, 1.1.08.
Cabeo, Niccolo: 2.1.31. trat erudita y ampliamente de minerales y fsiles,
Philosophia magntica, 1.6.29.
Cassini, J. Dominique y C. Hooke y Flamsteed: 1.4.05, celebrrimos
astrnomos modernos.
Catalina de Alejandra, Santa: 3.3.26.
Celsius, Anders: 2.1.07.
Cielos:
cuntos c. hay, 1.3.01ss.
por qu se mueven los c., 1.3.02ss.
si su materia y forma son ms nobles que las sublunares, 1.3.04ss.
si los c. son slidos o fluidos, 1.3.06ss.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
cul es la materia que constituye los c., 1.3.09.
qu figura tienen los c., 1.3.12ss.
si los astros y planetas del c. estn habitados, 1.3.14.
si los c. son generables y corruptibles, 1.3.15.
si los c. influyen en las cosas sublunares, 1.3.16ss.
la vanidad de la astrologa, 1.3.17
los engaos de los almanaques, 1.3.23.
Clavius, Cristbal: 1.2.03.
Cleantes: 1.2.01.
Colores: 2.2.20
Cometas:
descripcin de los c., 1.4.09ss.
su distancia de la tierra, 1.4.23ss.
si influyo en lo sublunar, 1.3.18.
Concilios:
Constantinopolitano IV, 4.2.01, 4.2.11.
Letrn, 1.1.04.
Palestinense o Cesariense, 1.1.06.
Tridentino, 3.3.07, 4.5.03.
Vienense, 4.2.02.
Conimbricenses:
Commentarii Collegii Conimbricensis Societatis Jesu in Libros Aristotelis, 3114.
Coprnico, Nicols: 1.2.14, 1.2.25, 1.4.06, cannigo Warmiensi
De revolutionibus orbium coelestium, .
Copernicanos: 1.2.16, 1.2.18, 1.2.21, 1.2.22, 1.2.24, 1.2.25.
anticopernicanos, 1.2.21,1.2.22, 1.2.24, 1.2.25, 1.4.05.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Corrupcin:
naturaleza y causas de la c., 3.2.01s.
si la c. de los seres materiales es algo natural, 3.2.03.
si el ente destruido puede reproducirse, 3.2.04.
si se destruye todo excepto la materia prima, 3.2.05
Creacin:
c. de la nada y produccin a partir de algo, 1.1.03.
cmo fue creado el mundo, 1.1.01ss.
Cualidades:
contrariedad y resistencia de la c., 3.3.27ss.
intensificacin de las c., 3.3.03ss.
qu c. son capaces de reflexin, 3.3.46ss.
los experimentales niegan las c., 3.3.45s.
Cusa, Nicols de:
Renueva en el S. XV, el Sistema de la Tierra Mvil, 1.2.14.
De docta ignorantia,
De Chales Milliet, Claudio:
Futilidad del arte de la astrologa, 1.3.24.
Cursus seu mundus mathematicus,
Descartes, Rene:
El nico mundo posible, 1.1.10
cartesianos: 2.2.09.
Le monde, 1.1.10.
Durando de St.-Pn., Guillermo: 3.3.04, 3.3.08.
Entendimiento:
naturaleza del e., 4.5.01.
si el e. se distingue de la memoria y volicin, 4.5.02ss.
dnde est localizado el e., 4.5.08.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
funcin agente y paciente del e., 4.5.06s.
funcin y necesidad de especies impresas y expresas, 4.5.20ss.
cmo las especies determinan al e., 4.5.27.
en qu orden se producen las especies, 4.5.28.
de qu depende la conservacin y corrupcin de las especies, 4.5.29.
si el e. humano puede conocer algo sin especies impresas, 4.5.25s.
El e. Humano no puede asentir y disentir a la vez sobre lo mismo, 4.6.14.
Elementos aristotlicos:
qu son los e. 21.11.
cuntos son los e.: tierra, agua, aire y fuego, 2.1.12.
Los mdicos han abandonado la teora aristotlica de los mixtos, 2.1.17.
naturaleza corpuscular de la luz, 2.2.19.
Epicreos: 2.2.09.
Escotistas: 3.3.05.
Esfera armillar:
el centro de la e., 1.3.25.
los polos: rtico y antrtico. 1.3.26
el cenit y el nadir. 1.3.27
los crculos de la e.: horizonte, ecuador, paralelos, meridianos. 1.3.26ss.
cmo se mide la longitud y latitud de un lugar. 1.3.29
las cinco zonas climticas. 1.3.30.
la elptica. 1.3.28.
el zodiaco y sus signos. 1.3.27.
Estrellas:
nmero de las e., 1.4.01.
clases de e., 1.4.02ss.
distancia de las e., 1.4.05
magnitud de las e., 1.4.07.
estrellas cadentes, 2.2.23.
copla: El mentir de las e., 1.3.14.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Experiencia:
la e., la naturaleza y la razn son las guas en fsica, Prl.
la ciencia progresa mediante la razn aunada a la e., 1.1.20.
filsofos experimentalitas, 1.3.17, 1.3.22, 2.3.16, 3.3.46.
Fantasa:
uno de los dos sentidos, o potencias materiales, internos, 4.4. introduccin,
sentido cognoscitivo, 4.4.12.
o se la llama de distintos modos, 4.4.14ss.
cmo conoce, 4.4.14ss.
Fechas:
1.598, nacimiento del sistema de Tycho Bahe, 1.2.06.
1.678, experimento del reloj pendular, 2.1.02.
1724, muerte del nio Christian Heinken, 4.1.39.
1.726, aurora boreal observada por el autor, 2.2.25.
1.755 este ao segn Paquio corresponde al 1.757 de la era cristiana, 1.1.09.
1.755 de la era cristiana, sera el ao 5.804 de la creacin del mundo.
Feijoo, Benito: 1.3.24.
Theatrocrtico universa.
Felipe V, de Espaa: 2.1.07.
Filolao: 1.2.01.
Filsofos:
antiguos, 2.1.10
modernos, 2.1.10
nuevos, 1.3.16, 1.3.18, 3.3.47.
actuales, 2.1.47, 3.3.35.
futuros, 2.1.51.
cartesianos, 2.2.09.
materialistas, 4.1.25
neotricos, 2.1.34.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
asistemticos (atomistas), 2.1.28.
experimentales, 1.3.18, 2.2.09, 2.2.25, 3.3.46
franceses, 2.1.04, 2.1.07, 2.1.08, 3.347.
ingleses, 2.1.02, 2.1.04, 2.1.06, 2.1.46, 3.3.47.
espaoles, 2.1.07.
Fsica:
f. general y f. especial, Prlogo.
la abstraccin, mtodo de la f. tradicional, Prlogo.
la experiencia, naturaleza y razn, mtodo de la f. reciente: Prlogo.
Divisin de la f. especial, Prlogo.
Flamsteed, John: 1.4.05.
ver Cassini.
Fuego:
naturaleza del f., 2.2.09.
el f. se distingue de la luz, 2.2.11.
Galileo, Galilei:
astrnomo florentino, que sufri los rayos de la propia Iglesia Romana,
1.2.14.
Galeno, Claudio: 1.3.22.
Generacin:
diferencia entre g. y creacin, 3.1.01.
clases de g.: simple g., mutacin y conversin, 3.1.02s.
diferencia entre g. humana y g. compuestos naturales, 3.1.05.
si los accidentes disponen la materia para recibir nueva forma, 2.1.06ss.
naturaleza de la g. de un viviente, 2.1.10ss.
Geografa:
Amrica, 2.1.05.
Alemania, 1.2.15.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Blgica, 2.1.45.
Egipto, 2.1.55.
Espaa, 1.2.15, 12.2.5, 2.1.07.
Francia, 1.2.15, 2.1.07.
Inglaterra, 4.3.01.
Italia, 1.2.15.
Panam, Istmo, 4.1.20.
Per, 2.1.55.
Canarias, Islas, 1.3.29.
Catalua, 1.3.24.
Cayena, Isla de, 2.1.02.
Laponia, 2.1.07.
Reino de Colibre, 2.1.05
Copenhague, 4.1.39.
Denia, 2.1.25.
Dunquerque, 2.1.05.
Gerona, 4.3.10.
Pars, 2.1.02s.
Perpin, 4.3.10.
Quito, 2.1.07.
Warmia, 1.2.14.
Godin, Louis: 2.1.07.
Gramatici, Nicasio: 1.4.12.
Exercitatio de cometa anni 1723.
Grimaldi, Francisco Mara: 2.2.13, 2.2.20. Nadie ha investigado mejor
sobre la luz,
Physio-mathesis de lumine, coloribus et iride.
Habitantes: 1.3.31, 1.3.32.
antpodas.
anfiscios.
antiscios.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
ascios.
heteroscios.
periecos.
periscios.
Hircano, mar Caspio: 2.1.42.
Hinquen, E. Christian: 4.1.39.
nio genio que muri a los 7 aos en Copenhague.
Helmont, Jan Baptista van: 2.1.23.
Hobbes, Thomas:
Hobbes y Spinoza, filsofos materialistas, 4.1.25.
Hooke, Robert: 1.4.05
ver Cassini.
Hurtado de Mendoza, Pedro: Prlogo.
Disputationes a Summulis ad Metaphysicam,
Huygens, Christian: 2.1.02. haba perfeccionado admirablemente el reloj
pendular,
Orologium oscilatorium,
Ignacio de Loyola, San: 4.6.47.
nuestro Padre.
Index librorum prohibitorum, prescrito en 1559 por Paulo IV, 1.3.03.
Instrumentos:
barmetro, 2.2.04, 2.2.08.
escopeta neumtica, 2.2.07.
esfera armillar, 1.3.25ss.
espejo cncavo, 2.2.12.
mquina neumtica, 2.2.07, 2.2.08, 2.2.10.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
mquina de tormentos, 3.2.06.
pndulo, 2.1.03.
reloj pendular, 2.1.02.
telescopio, 1.4.02, 1.4.14, 1.4.15,
telescopio gregoriano, 1.4.03.
Inquisicin Romana: 1.2.14.
Inocencio III: 4.2.05.
Jesuitas: ver, Los Maestros.
Juan, Jorge: 2.1.07, 2.1.08.
Camus, Esteban Luis: 2.1.07.
Kepler, Johannes: 1.4.02.
Kircher, Atanasio: 2.1.25. escribi dos tomos sobre el mundo
subterrneo,
Mundus subterraneus in XII Libros digestus,
Lemonier, Pierre Charles: 2.1.07.
Len X: 4.2.03.
Libertad:
cundo un acto es l. y cundo necesario, 4.6.24.
todo acto l. es voluntario, pero no a la inversa, 4.6.26ss.
si un acto de amor imperado puede ser l., 4.6.33.
El acto inoperante no destruye la libertad, 4.6.35ss.
La Condamine, Chales Marie de: 2.1.07.
Los Nuestros, o jesuitas: Prlogo, 2.1.25, 2.2.13, 3.3.05, 4.5.02, 4.5.22.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Lucrecio: 4.2.11, 4.2.12.
Luis XV, de Francia: 2.1.07.
Luis Gonzaga, San: 4.6.47.
Luna:
Naturaleza de la L.
su tamao,
movimientos,
fases
y distancia de la Tierra, 1.4.17ss.
eclipses lunares, 1.4.19.
su influjo en las mareas y en otros fenmenos, 1.3.19ss.
Luz:
Es una sustancia, no una cualidad, 2.2.18.
razones por las que la l. se diferencia del fuego, 2.2.14s.
naturaleza corpuscular de l., 2.2.19.
velocidad de propagacin de la l., 2.2.15.
agitacin y carcter ondular, 2.2.16.
reflexin y refraccin de la l., 2.2.17s.
Malebranche, Nicols: 2.1.37.
De la recherche de la vrit.
Maniqueos: 4.2.01.
Maupertuis, Pierre: 2.1.07.
De la figure de la Terre.
Mar:
Pacfico, Mejicano, Rojo, Mediterrneo, 2.1.44.
si la mole del m. excede a la de la tierra, 2.1.43.
qu profundo es el mar, 2.1.44.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
si la superficie del m. es ms alta que la de la tierra, 2.1.44.
de dnde proviene la salinidad del m., 2.1.46.
movimientos de las aguas marinas:
flujo y reflujo, 2.1.48.
tempestades, 2.1.49.
corrientes marinas, 2.1.50.
Mariotte, Edm: 2.2.07.
De la nature de l air.
Materia-Forma:
La m. prima fue creada por Dios en el tiempo, 1.1.03.
la m. prima es naturalmente indestructible y exige tener siempre una f. ,
1.1.16, 3.2.12.
en la generacin de un nuevo ser la f. es recibida en la m., previamente
dispuesta por los accidentes, 3.2.13.
filsofos materialistas, 4.1.25.
Medicina:
mdicos y m. 1.3.22, 2.1.16, 2.1.17, 3.1.20, 4.1.31.
anatoma, 2.1.16, 4.1.01.
Memoria:
m. sensitiva, 4.4.16.
m. intelectiva, 4.5.09.
Metales:
naturaleza de los m., 2.1.27s.
mezclas de los m. 2.1.29.
propiedades de los m., 2.1.30.
minerales, fsiles, pigmentos, sales, betunes y piedras, 2.1.31.
Meteoros:
naturaleza y clases de m., 2.2.21.
m. gneos o luminosos (rayos, relmpagos, truenos, arco iris, etc.), 2.2.22ss.
m. acuosos (nubes, neblina, lluvia, nieve, roco, etc.), 2.2.26ss.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Modernos:
experimentales m., 2.2.23.
gegrafos m., 1.3.33, 1.4.05.
astrnomos m., 1.4.02,
astrnomos recientes o actuales,1.2.01, 1.2.03, 1.2.04, 1.3.25, 1.4.10,
1.4.12.
fsicos recientes, Prlogo.
matemticos, 2.2.18.
Molieres, Privat de: 2.1.37.
Lecciones de fsica.
Mundo:
distintos significados del termino m., 1.1 introduccin..
creacin del m., 1.1.01ss.
cundo y cmo fue creado el m., 1.1.05ss.
edad del m., 1.1.09.
si hay ms de un m., 1.1.10.
si el m. est animado, 1.1.12.
si el m. es perfecto, 1.1.14s.
si el m. se acabar, 1.1.16.
Constitucin del m. segn los diversos sistemas, 1.2.01ss.
Newton, Isaac: 2.1.02, 2.2.13, 2.2.20. Esclareci la cuestin oscursima de
la luz,
Opticks.
Nieremberg, Eusebio:
Posible alusin a la obra de este autor, 4.1.22.
Curiosa filosofa y tesoro de maravillas de la naturaleza, Madrid. 1.6.34.
Nutricin:
proceso y formas del acrecentimiento de las sustancias. 3.1.15ss
naturaleza de la n., 3.1.17ss.
fisiologa de la n. 2.1.18s.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
qu estimula al viviente a alimentarse, 2.1.20.
lmites del crecimiento del viviente, 2.1.21s.
Origines: 4.2.09.
Outhier, Renaud: 2.1.07.
Ovidio, Nasn: 1.1.20, 3.3.30.
Paquio, Antonio: 1.1.09.
Paralaje:
sobre la medicin de la distancia entre la tierra y los astros, 1.4.05, 1.4.09,
1.4.23.
definicin del p., 1.4.25.
clases de p. 1.4.26.
explicacin somera del tema, 1.4.26ss.
Peripatticos: 4.5.23.
Pico, de la Mirndola: 1.3.17.
Pitgoras: 1.1.14, 1.2.02, 4.2.09.
Pitagricos: 1.2.01.
Planetas:
no tienen luz propia, 1.4.08.
cuntos son y a qu distancia estn de la Tierra, 1.4.24ss.
Plantas: ver, Vida.
Platn: 1.2.03.
Plica polaca: 4.1.32.
Enfermedad que demostr que los caballos forman parte del organismo humano.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Pluche, Noel Antonio:
Posible alusin a la obra de este autor, 4.1.22
Le spectacle de la nature ou entretiens sur le particularites de lhistoire naturelle.
Paris.1745.
Potencias:
clases y naturaleza de las p. del alma, 4.4.introduccin, 4.4.01ss, 4.4.12ss,
4.5.01.
p. materiales, 4.4.01ss.
p. espirituales, 4.5.01ss.
relacin entre el alma y sus p., 4.5.01ss.
las p. y sus coprincipios, 4.5.20.
Priscilianos: 4.2.09.
Rarefaccin: ver, Aumento, por rarefaccin.
Regla de moralidad:
la honestidad moral del acto humano, conocimiento y la libre realizacin de
la voluntad divina, 4.6.39.
la primera regla de la honestidad moral, 4.6.39.
la regla objetiva radical es la voluntad divina, 4.6.39.
la regla formal es nuestro conocimiento de la voluntad divina, 4.6.39.
el acto moral formal consiste en querer libremente la voluntad divina
objetivamente conocida, 4.6.40.
el acto moral [errneo] es el acto que se hace libremente por conviccin
[errneo] invencible de que es voluntad de Dios, 4.6.41.
los actos necesarios de amor al bien o de la repulsa del mal no son ni buenos
ni malos, o buenos o malos, 4.6.42ss.
Riccioli, Juan Bautista:
Almagestum novum astronomicum, 1.2.07, 1.4.25.
Richer: 2.1.02.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Ros:
triple opinin sobre el origen del agua de los r.:
de los vapores del aire, 2.1.52.
del mar alimenta las fuentes por conductos subterrneos, 2.1.53.
de las lluvias, 2.1.54.
experimento en el r. Sena, de Pars, 2.1.54s.
por qu hay r. en Per y Egipto, donde nunca llueve, 2.1.55.
origen de los r. intermites, 2.1.57.
Roemer, Olav: 2.2.15.
Observ que la luz del Sol nos llegaba en siete u ocho minutos.
Sagradas Escrituras:
Gnesis, 1.1.01, 1.1.05, 2.2.13, 4.1.16.
Deuteronomio, 1.3.13.
Job, 1.3.08.
Salmos, 1.3.13.
Eclesiasts, 2.1.52, 4.2.11.
Lucas, 4.6.44.
Juan, 1.1.04. 4.6.23.
Pablo, 1.3.01, 1.4.24, 4.1.40, 4.6.45.
Apocalipsis, 1.1.16.
Salian, Jacques: 1.1.09.
Annales ecclesiastici veteris Testamenti.
Santos Padres: 1.1.05, 1.1.12, 1.3.07, 1.3.09, 1.3.13,4.2.05, 4.6.22.
Agustn, San: 1.1.04, 1.1.12, 1.1.14, 1.1.21, 4.1.16, 4.1.18.
Ambrosio, San: 1.1.04
Basilio, San: 1.1.04.
Gregorio, San: 4.6.23.
Scheiner, Cristbal: 1.4.14. el primero que observ las manchas solares.
Tres epistolae de maculis solaribus.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Sena, el ro: 2.1.54.
Sentidos:
naturaleza de los s. y su divisin en externos e internos, 4.4. introduccin.
En el fondo, todos los s. se reducen al tacto, 4.4. introduccin.
Sentidos externos:
naturaleza de la vista, 4.4.01.
en qu parte del ojo se realiza la visin, 4.4.02.
naturaleza del odo, 4.4.03.
dnde se percibe el sonido, 4.4.04.
dnde y cmo se produce la voz, 4.4.06.
naturaleza del olfato y en qu consiste el olor, 4.4.07.
naturaleza del gusto y qu es el sabor, 4.4.08.
naturaleza del tacto, 4.4.09.
cual de los s. es el ms noble y necesario, 4.4.10.
si los s. pueden errar, 4.4.10.
si los s. son capaces de reflexin, 4.4.11.
Sentidos internos:
son solo dos: el cognitivo o fantasa
y el apetitivo o concupiscencia, 4.4.12ss.
la memorativa y la estimativa se reducen a los anteriores, 4.4.14.
cules son los actos propios de la fantasa, 4.4.17.
donde reside la fantasa, 4.4.17.
la potencia apetitiva es concupiscible e irascible, 4.4.18.
cul es el rgano del apetito, 4.4.20.
s. comn, 4.4.14.
Sistemas cosmolgicos:
s. celeste, 1.2.introduccin.
s. antiguos: pitagrico, platnico, egipcio, ptolemaico, 1.2.01ss.
s. nuevos: ticnico, 1.2.06ss.
s. de la tierra mvil: copernicano, 1.2.14ss.
Valoracin de los distintos s. , 1.2.25.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Sofronio: 4.2.11.
Sol:
Tamao y distancia de la Tierra, 1.4.13.
Su figura y su movimiento sobre su eje, 1.4.14.
naturaleza gnea del s., 1.4.15.
de qu pbulo se alimenta, 1.4.16.
manchas y fculas del s., 1.4.14.
Eclipses solares, 1.4.20ss.
Spinoza, Baruch: ver, Hobbes, 4.1.25.
Surez, Francisco: el Doctor Eximio, 4.6.36.
Sublimes: ver, Meteoros.
Sustancia-Accidentes:
generacin sustancial y accidental, 3.1.01.
generacin del compuesto sustancial inanimado, 3.1.01.
generacin de las s. vivientes, 3.1.10ss.
aumento y nutricin de las s. vivientes, 3.1.15ss.
aumento de las s. por rarefaccin y disminucin por densificacin, 3.1.23ss.
corrupcin de las s. naturales, 3.2.01ss.
los a. disponen la materia para recibir la nueva forma, 3.1.07ss.
al corromperse la s. no se destruyen del todo los a., 2.3.05ss, 3.2.06.
en la Eucarista, la destruccin de la s. del pan es aniquilacin, 3.2.01.
alteracin de las cualidades de las s., 3.3.01.
grados de intensidad de las cualidades de las s., 3.3.15ss.
contrariedad y resistencia de las cualidades de las s., 3.3.27ss.
Temperamento:
naturaleza, funcin y clases, 2.1.14.
t. uniforme, 2.1.14.
t. disforme o simple: gneo, acuoso, trreo y areo, 2.1.15.
t. compuesto: flemtico, colrico y melanclico, 2.1.15.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Tierra:
etimologa y significados de la palabra tierra, 2.1.18.
globo terrqueo o Terrqua, 2.1.01, 2.1.18.
figura y magnitud de la T., 2.1.02ss.
achatamiento de los polos terrestres, 2.1.02ss.
movilidad de la T., 1.2.14ss.
zonas fras, templadas y trridas, 1.3.30.
la t. como primer elemento aristotlico, 2.1.18ss.
funcin de la t. en relacin con los vivientes, 2.1.20.
constitucin de las partes internas de la t., 2.1.25ss.
Toms de Aquino, Santo: 3.1.10, 3.3.11, 4.3.05, 4.6.05.
Anglico Preceptor, 4.6.47.
Tomistas: 3.1.07, 3.1.22, 3.2.05, 3.2.06, 3.2.07ss, 3.3.06, 3.3.14, 4.1.01,
4.1.02, 4.1.03, 4.1.06, 4.5.01, 4.5.06, 4.6.15.
Tosca, Toms Vicente: 1.4.22.
Compendium Philosophicum.
Trismegypsas, (Trimegisto): 1.1.14.
Aarquetipo.
Ulloa, Antonio de: 2.1.07.
Observaciones astronmicas y fsicas hechas en los reinos del Per.
Ussher, James: 1.1.09.
The Annals of the World,
Vaco:
horror vacui, 2.2.04, 3.1.23, 3.1.24, 3.1.25, 3.1.29, 3.3.20.
Verbo mental:
dolo de los tomistas, no puede ser algo distinto del acto mismo de conocer,
4.6.08s.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Vida:
discusin sobre algunas definiciones de v., 4.1.01ss.
vivir es moverse desde s mismo e intencionalmente hacia un objeto, 4.1.08.
esta definicin conviene tanto a Dios, como a los ngeles, hombres y animales,
4.1.10ss.
las plantas propiamente no tienen v. intencional, 4.1.14ss.
aparentemente algunas plantas sienten, 4.1.20.
Vghens, N.: 1.3.14.
Va Lctea o Camino de Santiago: 1.4.02.
Virgilio: 1.2.16, 2.2.20.
Voluntad:
naturaleza de la v., 4.5.01ss.
en qu partes del cuerpo se realizan los actos de la v., 4.5.10.
cul es el objeto de la voluntad, 4.5.12.
si la v. puede amar el mal como tal, 4.5.12ss.
honestidad o malicia de los actos de la v., 4.6.39ss.
Wolf, Christian:
Tablas para calcular y predecir los eclipses, 1.4.22.
Serie latina de la obra del W., 23 vols. (publicados entre 1718-1750).
Zenn, de Elea: 1.1.10.
slo existe un mundo, 1.1.10.
REPRODUCCIN
DIGITAL
DEL MANUSCRITO
ORIGINAL
.
.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Ficha Tcnica de la obra
Physica Specialis et Curiosa
ngela Barajas.
Funcionaria del Laboratorio de Restauracin
del Archivo General de la Nacin (AGN).
Convenio de Cooperacin Interinstitucional.
AGN-PUJ. No. 043-2003.
Obra No. 21
I. Identificacin
Entidad Depositaria: Biblioteca Nacional De Colombia.
Registro: Rm -97
Pieza: 2 De 2
Ttulo: Physica Specialis Et Curiosa
Autor: Francisco Javier Tras S.J.
Lugar:
Fecha:
Foliacin: 63-131 (El Folio 84 Corresponde Al 85 Y Luego Contina).
No. Folios: 69
Tcnica Grfica: Manuscrito.
Dimensiones: Alto 21,1 X ancho 15,8 X espesor 2,4 cm.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
II. Tcnica de Elaboracin
Estilo De Encuadernacin: Semiflexible con botones (al parecer de tagua) y
dos argollas de pita.
Cubierta: De pergamino (tapas de cartn de maculatura).
Costura: Sobre nervios en relieve con hilo de color negro.
Nervios: Dos de badana que salen a cubierta.
Cabezadas: Dos de color caf oscuro que pasan a cubierta.
Guardas: Slo contraguardas.
Soporte: Papel manual.
Cortes: Refilados.
Lomo: Redondeado.
III. Diseo Grfico
Ilustraciones: Dibujo en el folio 69 anverso y reverso, en el folio 81 anverso
con motivos de crculos concntricos y un crculo en el folio 82 reverso.
Ttulos: Iniciales maysculas resaltadas y al doble del tamao de las letras del
texto.
IV. Estado de Conservacin: (Libro en zapato de conservacin). Buen
estado.
Cubierta: Prdida de uno de los botones.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Cuerpo: Rastro de tres folios cortados despus de la contraguarda anterior y
seis antes de la posterior.
Glosario de Trminos
Sobre Tcnica de Elaboracin y Estado de Conservacin
para las Fichas de los Libros del Proyecto
Hacia Una Historia Del Pensamiento Filosfico En Colombia 1620 2000
Badana: Piel animal curtida al alumbre.
Cabezadas: Soportes tejidos colocados a la cabeza y al pie del libro. En algunos
estilos de encuadernacin cumplen funcin estructural ligando la cubierta al
cuerpo, en otros, es slo decorativa.
Ceja: La parte de la tapa que sobresale del cuerpo del libro.
Cobertura: expresa el rea de afectacin del deterioro en la unidad y se
expresa como fraccin. (ej. 2/16)
Contracanto: Se dice del corte frontal del libro.
Contratapas: Parte interna de las tapas.
Cortes: Borde de cabeza, de pie y de frente de cada uno de los folios y de
los folios del libro en su conjunto. Pueden ser refilados o sin refilar, en este
ltimo caso se puede llamar intonso.
Costura: Tcnica por medio de la cual se unen los cuadernillos que conforman
un libro.
Cubierta: Parte exterior del libro que tiene como funcin proteger el cuerpo
del mismo.
Cuerpo: Parte interior del libro conformada por hojas de papel dobladas en
forma de cuadernillos.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Deformacin de plano: Alteracin del plano del soporte o del material
de recubrimiento. Generalmente se trata de ondulaciones causadas por la
humedad o por tensiones fsico- mecnicas.
Desgarro: Cuando el cuerpo se separa total o parcialmente de la cubierta.
estilo flexible de encuadernacin: en el que la cubierta del libro ya sea de
pergamino, de cuero, o de papel en una sola pieza no lleva tapas rgidas y los
nervios de la costura y/o las cabezadas constituyen un puente de unin entre
la cubierta y el cuerpo.
Faltante: Prdida de soporte o de material de recubrimiento.
Guardas: Folios ubicados al principio y al final del cuerpo del libro que
adems de proteger los primeros y el ltimos folios, sirven de empalme con
la cubierta.
Intensidad: Se refiere a la magnitud del deterioro y se mide de acuerdo con
la gravedad en alto, medio y bajo.
Maculatura (Cartn de): Cartn formado por la superposicin de pliegos
desechados por el impresor por tener errores o manchas.
Nervios: Soportes sobre los que se hace la costura.
Pergamino: Piel de vaca, oveja, cabra o cordero que ha sido curtida en un
proceso a base de cal. Adems de servir como soporte escriptreo, se utiliza
como material de recubrimiento en encuadernacin.
Porcentaje de afectacin: Proporcin de la afectacin del deterioro de la unidad
expresada en el porcentaje respecto del total de la unidad que es el 100%.
Tapas: Partes anterior y posterior de la cubierta.
Tarlatana: Tela de algodn ligera y rala usada para reforzar el lomo de los
libros.
Physi ca Speci al i s et Cur i osa
Bi bl i ot e c a Vi r t ua l de l Pe n s a mi e n t o F i l os f i c o e n Col ombi a
Zapato de conservacin: Contenedor elaborado a propsito con materiales
estables y a la medida del libro para optimizar su conservacin, diseado de
tal forma que permite ver el lomo.