Texto adaptado da Apostila da Universidade Federal Do Rio Grande Do Sul -Instituto De Pesquisas
Hidrulicas disciplina de Hidrologia I
Autores Adriana Gindri Sal!ego Pro"# Dr# $arlos %# &# Tucci &aio'())* 2. CICLO HIDROLGICO + ciclo ,idrol-gico . o "en/0eno glo!al de circula12o "ec,ada da gua entre a super"3cie terrestre e a at0os"era4 i0pulsionado "unda0ental0ente pela radia12o solar associada a gravidade e a rota12o terrestre# Portanto4 n2o existe u0a "ase inicial ne0 u0a "ase "inal# + ciclo ,idrol-gico constitui !asica0ente e0 u0 processo cont3nuo de transporte de 0assas d5gua do oceano para a at0os"era e desta4 atrav.s de precipita16es4 escoa0ento 7super"icial e su!terr8neo9 nova0ente ao oceano# + ciclo ,idrol-gico te04 nos "en/0enos de evapora12o e precipita12o4 os seus principais ele0entos responsveis pela cont3nua circula12o de gua no glo!o 7"igura :9# Figura 1 - Ciclo Hidrolgico Global + "luxo so!re a super"3cie terrestre . positivo 7precipita12o 0enos evapora12o94 resultando nas va;6es dos rios e0 dire12o aos oceanos# + "luxo vertical dos oceanos . negativo4 co0 0aior evapora12o que precipita12o# + volu0e evaporado adicional se desloca para os continentes atrav.s do siste0a de circula12o da at0os"era e precipita4 "ec,ando o ciclo# Super"3cie terrestre Figura 2 - Fluxos de gua enre a su!er"#cie erresre e a a$os"era + equil3!rio 0.dio anual4 e0 volu0e4 entre a precipita12o e a evapotranspira12o4 que s2o os dois "luxos principais entre a super"3cie terrestre e a at0os"era4 e0 n3vel glo!al apresenta o seguinte valor % & ' & (2) x 1* 12 $ ) +ano oceano Atmosfera Superfcie terrestre Unidades: x 10 12 m 3 /ano 62 37 99 37 324 361 A evapora12o direta dos oceanos para a at0os"era equivale a *<:x:) :( 0 * 4 representando =>? do total evaporado e <(x:) :( 0 * 7:>?94 devidos a evapotranspira12o dos continentes# @uanto a precipita12o4 a at0os"era devolve aos oceanos *(Ax:) :( 0 * 4 equivalente a BB? do total precipitado4 e aos continentes (*? 7CCx:) :( 0 * 9# A di"eren1a entre o que . precipitado anual0ente nos continentes
e o que . evapotranspirado pelos continentes corresponde ao escoa0ento para os oceanos 7*Bx:) :( 0 * 9# A quantidade de gua e a velocidade a que esta circula nas di"erentes etapas do ciclo ,idrol-gico4 s2o in"luenciadas por diversos "atores co0o4 por exe0plo4 a co!ertura vegetal4 altitude4 topogra"ia4 te0peratura4 tipo de solo e geologia# Dentre as quanti"ica16es dos "luxos e reservas de gua do ciclo ,idrol-gico4 te0os os seguintes valores 0ostrados na ta!ela :# ,abela 1 - Reser.as de gua na ,erra Fone /olu$e 0 +ceano :*>) CB4> Geleiras (> :4=: Dgua su!terr8nea =4A )4<: Rios e lagos )4( )4): Eios"era )4)))< ) At0os"era )4):* ) ,O,1L 1)2)341 1** 2.1.,'RR'5,R' +s processos ,idrol-gicos na !acia ,idrogr"ica possue0 duas dire16es predo0inantes de "luxo vertical e longitudinal # + processo vertical . representado pelos processos de precipita12o4 evapotranspira12o4 u0idade e "luxo no solo4 enquanto que o longitudinal4 pelo escoa0ento na dire12o dos gradientes da super"3cie 7escoa0ento super"icial e rios9 e do su!solo 7escoa0ento su!terr8neo94 con"or0e representado na "igura *# Figura ) Ciclo Hidrolgico ,erresre + !alan1o de volu0es na !acia depende inicial0ente dos processos verticais# A "igura A 0ostra os processos que ocorre0 na !acia# 2 Figura ( - %rocessos na bacia A vegeta12o te0 u0 papel "unda0ental no !alan1o de energia e no "luxo de volu0es de gua# A parcela inicial da precipita12o . retida pela vegeta12oF quanto 0aior "or a super"3cie de "ol,age04 0aior a rea de reten12o da gua durante a precipita12o# %sse volu0e retido . evaporado assi0 que ,ouver capacidade potencial de evapora12o# @uando esse volu0e retido pelas plantas4 . total0ente evaporado4 as plantas passa0 a perder u0idade para o a0!iente4 atrav.s da transpira12o4 tra;endo assi04 o que se con,ece por evapotranspira12o 7evapora12o G transpira12o9# Da parcela de precipita12o que atinge o solo4 a 0es0a pode in"iltrar ou escoar super"icial0ente dependendo da capacidade do solo de in"iltrar# %ssa capacidade depende de condi16es variveis4 co0o a quantidade de u0idade H existente4 das caracter3sticas do solo e da sua co!ertura# A gua que in"iltra4 pode percolar para o aqI3"ero ou gerar u0 escoa0ento su!- super"icial ao longo dos canais internos do solo4 at. a super"3cie ou u0 curso d5gua# A capacidade de in"iltra12o depende do tipo e do uso do solo# Jor0al0ente4 a capacidade de in"iltra12o de solos co0 "loresta s2o altos4 o que produ; pequena quantidade de escoa0ento super"icial# Para solos co0 super"3cie desprotegida que so"re a a12o da co0pacta12o4 a capacidade de in"iltra12o pode di0inuir dra0atica0ente4 resultando e0 0aior escoa0ento super"icial# Por exe0plo4 estradas4 ca0in,os percorridos pelo gado so"re0 "orte co0pacta12o que redu;e0 a capacidade de in"iltra12o4 enquanto o uso de 0aquinrio agr3cola para revolver o solo durante o plantio pode au0entar a in"iltra12o# De outro lado4 essa 0es0a capacidade de in"iltra12o varia co0 o tipo de solo e co0 suas condi16es de u0idade# U0 solo argiloso pode ter u0a alta capacidade de in"iltra12o quando estiver seco4 no entanto4 ap-s rece!er u0idade4 pode se tornar quase i0per0evel# + escoa0ento super"icial converge para os rios que "or0a0 a drenage0 principal das !acias ,idrogr"icas# + escoa0ento e0 rios depende de vrias caracter3sticas "3sicas tais co0o a declividade4 rugosidade4 se12o de escoa0ento e o!stru16es ao "luxo# +s rios tende0 a 0oldar dois leitos4 o leito 0enor4 onde escoa na 0aior parte do ano e o leito 0aior 7utili;ado quando o rio trans!orda94 que o rio ocupa durante as enc,entes# $o0o poder ser o!servado a inter"ace solo-vegeta12o-at0os"era tK0 u0a "orte in"luKncia no ciclo ,idrol-gico# Associados aos processos naturais4 existe0 ta0!.0 a inter"erKncia ,u0ana que age so!re esse siste0a natural# 2.2 'F'I,O5 As altera16es produ;idas pelo ,o0e0 so!re o ecossiste0a pode0 alterar o ciclo ,idrol-gico a n#.el global e local. 3 1 n#.el global A e0iss2o de gases para a at0os"era produ;e0 o au0ento do e"eito estu"a4 alterando as condi16es das e0iss6es de radia12o t.r0ica4 produ;indo e"eitos a n3vel glo!al# A potencial 0odi"ica12o cli0tica . resultante do aqueci0ento adicional da at0os"era devido ao au0ento da e0iss2o de gases produ;ido pelas atividades ,u0ana e ani0al da Terra4 al.0 dos processos naturais H existentes# 1 n#.el local A constru12o de o!ras ,idrulicas produ;e0 altera16es so!re rios4 lagos e oceanosF o des0ata0ento age so!re o co0porta0ento da !acia ,idrogr"icaF a ur!ani;a12o produ; altera16es locali;adas nos processos do ciclo ,idrol-gico terrestre# A altera12o da super"3cie da !acia ,idrogr"ica te0 i0pactos signi"icativos so!re o escoa0ento4 caracteri;ado quanto ao e"eito que provoca no co0porta0ento das enc,entes4 nas va;6es 03ni0as e na va;2o 0.dia4 al.0 das condi16es a0!ientais locais e a Husante# As altera16es so!re o uso e 0aneHo do solo na !acia pode0 ser classi"icadas quanto ao tipo de 0udan1a4 tipo de uso da super"3cie e a "or0a de des0ata0ento# + des0ata0ento tende a au0entar a va;2o 0.dia e0 "un12o da di0inui12o da evapotranspira12o4 co0 au0ento das va;6es 0xi0as e di0inui12o das 03ni0as# + re"loresta0ento tende a recuperar as condi16es atuais existente na super"3cie e a i0per0ea!ili;a12o que est associada a ur!ani;a12o4 al.0 de retirar a super"3cie altera a capacidade de in"iltra12o da !acia# Jo 80!ito dos recursos ,3dricos4 o i0pacto decorrente da altera12o do uso do solo re"lete-se e0 todos os co0ponentes do ciclo ,idrol-gico4 co0o no escoa0ento super"icial4 na recarga dos aqI3"eros4 na qualidade da gua e no transporte de sedi0entos# a6 Des$aa$eno + des0ata0ento . u0 ter0o geral para di"erentes 0udan1as de co!ertura# +s principais ele0entos do des0ata0ento s2o o tipo de co!ertura na qual a "loresta . su!stitu3da e o procedi0ento utili;ado para o des0ata0ento# b6 7so da su!er"#cie - 'xra89o selei.a de $adeira: envolve a constru12o de estrada e retirada por equipa0entos de rvores ao longo da "loresta natural ou re"lorestada# + 0aior i0pacto so!re esse siste0a envolve a constru12o de estradas4 devido a rea envolvida e a capacidade erosiva gerada na super"3cie desprotegida# - %lanio de subsis;ncia esse tipo de uso do solo4 representa cerca de *>? de todo o des0ata0ento de "loresta na A0.rica Latina# + des0ata0ento . reali;ado 0anual0ente seguido por quei0ada antes do per3odo c,uvoso e depois4 o plantio . "eito so!re as cin;as# Ap-s alguns anos4 a produtividade di0inui4 a rea . a!andonada e o agricultor se desloca para outra rea# Ju0 pri0eiro estgio ocorre au0ento da va;2o 0.dia4 co0 redu12o da evapotranspira12o4 devido a retirada de co!ertura# $o0 o cresci0ento da vegeta12o4 o !alan1o tende a voltar as condi16es iniciais devido a recupera12o das condi16es pr.vias# - Culuras !er$anenes s2o planta16es que n2o so"re0 altera16es "reqIentes na sua estrutura principal# %x planta16es de ca".4 "ruticultura4 pasto# Durante o processo de trans"or0a12o da co!ertura4 o i0pacto so!re o escoa0ento pode ser i0portante# Ap-s o seu desenvolvi0ento4 o !alan1o ,3drico depende do co0porta0ento da cultura e o !alan1o ,3drico tende a se esta!elecer nu0 outro pata0ar# - Culuras anuais: envolve0 a 0udan1a de co!ertura co0 di"erentes plantios# %sse processo envolve a prepara12o do solo 7arage094 e0 deter0inadas .pocas do ano4 resultando na "alta de prote12o do solo e0 .pocas que pode0 ser c,uvosas# Jor0al0ente o preparo do solo . reali;ado ates do per3odo c,uvoso# no entanto4 o solo pode estar suHeito a energia do i0pacto de c,uvas intensas que tende0 a produ;ir eros2o e 0odi"icar as condi16es de in"iltra12o do solo# + uso do solo para plantio anual4 ap-s o des0ata0ento4 depende 0uito do preparo do solo e dos cuidados co0 o escoa0ento gerado# Atual0ente4 as prticas geral0ente reco0endadas para plantio s2o 4 Conser.acionisa: utili;a o terracea0ento4 que aco0pan,a as curvas de n3vel4 para direcionar o escoa0ento e evitar a eros2o e o dano as culturas# %ste tipo de plantio tende a criar 0el,ores condi16es de in"iltra12o4 nas c,uvas de !aixa ou 0.dia intensidade# %lanio direo este tipo de plantio n2o revolve a terra e4 . reali;ado direta0ente so!re o que restou do plantio anterior# A tendKncia . de que pratica0ente toda a gua se in"iltre# %ste tipo de plantio poder gerar pro!le0as e0 reas co0 grande declividade4 pois o escoa0ento su!- super"icial4 ao !rotar na super"3cie4 pode gerar eros2o regressiva# %0 declividades 0ais suaves a eros2o . redu;ida4 H que o escoa0ento super"icial . 03ni0o# <=odo de des$aa$eno: A "or0a co0o o des0ata0ento . reali;ado in"luencia as condi16es de escoa0ento "uturo da !acia# + des0ata0ento 0anual . o procedi0ento 0ais custoso4 0as provoca o 0enor i0pacto# + au0ento do escoa0ento super"icial4 utili;ando des0ata0ento 0anual4 uso de tratores de arraste e tratores co0 l80ina para arado s2o4 respectiva0ente4 :?4 <4>? e :(? da precipita12o# + e"eito da co0pacta12o do solo li0ita-se a pro"undidade de cerca de ()c0# c6 7rbani>a89o M 0edida que a cidade se ur!ani;a ocorre04 e0 geral os seguintes i0pactos Au0ento das va;6es 0.dias de c,eia 7e0 at. B ve;es94 devido ao au0ento da capacidade de escoa0ento atrav.s de condutos e canais e i0per0ea!ili;a12o das super"3ciesF Au0ento da produ12o de sedi0entos devido a desprote12o das super"3cies e a produ12o de res3duos s-lidosF deteriora12o da qualidade da gua super"icial e su!terr8nea4 devido N lavage0 das ruas4 ao transporte de 0aterial s-lido4 Ns liga16es clandestinas de esgoto cloacal e pluvial4 e a conta0ina12o direta de aqI3"erosF Pela "or0a desorgani;ada co0o a in"ra-estrutura ur!ana . i0plantada4 co0o a9 pontes e taludes de estradas que o!strue0 o escoa0entoF !9 redu12o de se12o do escoa0ento co0 aterrosF c9 deposi12o e o!stru12o de rios4 canais e condutos4 co0 lixos e sedi0entosF d9 proHeto e execu12o inadequados de o!ras de drenage0# I$!aco do desen.ol.i$eno urbano no ciclo ?idrolgico: + desenvolvi0ento ur!ano altera a co!ertura vegetal provocando vrios e"eitos que altera0 os co0ponentes do ciclo ,idrol-gico natural# $o0 a ur!ani;a12o4 a co!ertura da !acia . e0 grande parte i0per0ea!ili;ada co0 edi"ica16es e pavi0entos e s2o introdu;idos condutos para escoa0ento pluvial4 gerando as seguintes altera16es Redu12o da in"iltra12o no soloF + volu0e que deixa de in"iltrar "ica na super"3cie4 au0entando o escoa0ento super"icial# Al.0 disso4 co0o "ora0 constru3dos condutos pluviais para o escoa0ento super"icial4 tornado-o 0ais rpido4 ocorre redu12o do te0po de desloca0ento# Desta "or0a as va;6es 0xi0as ta0!.0 au0enta0 por isso4 antecipando seus picos no te0poF $o0 a redu12o da in"iltra12o4 o aqI3"ero tende a di0inuir o n3vel do len1ol "retico por "alta de ali0enta12o 7principal0ente quando a rea ur!ana . 0uito extensa94 redu;indo o escoa0ento su!terr8neo# As redes de a!asteci0ento4 pluvial e cloacal possue0 va;a0entos que pode0 ali0entar o aqI3"ero4 tendo e"eito inverso do 0encionadoF Devido a su!stitui12o da co!ertura natural ocorre u0a redu12o da evapotranspira12o4 H que a super"3cie ur!ana n2o ret.0 gua co0o a co!ertura vegetal e n2o per0ite a evapotranspira12o das "ol,agens e do soloF I$!aco sobre o ecossise$a ?#drico: Alguns dos principais i0pactos a0!ientais produ;idos pela ur!ani;a12o s2o destacados a seguir - 1u$eno da e$!eraura: as super"3cies i0per0eveis a!sorve0 parte da energia solar au0entando a te0peratura a0!iente produ;indo il,as de calor na parte central dos centros ur!anos4 onde predo0ina concreto e o as"alto# + au0ento da a!sor12o de radia12o solar por parte da 5 super"3cie au0enta a e0iss2o da radia12o t.r0ica de volta para o a0!iente4 gerando calor# + au0ento de te0peratura ta0!.0 cria condi16es de 0ovi0ento de ar ascendente que pode redundar e0 au0ento de precipita12o# - 1u$eno de sedi$enos e $aerial slido: durante o desenvolvi0ento ur!ano o au0ento dos sedi0entos produ;idos pela !acia ,idrogr"ica . signi"icativa4 devido as constru16es4 li0pe;a de terrenos para novos lotea0entos4 constru16es de ruas4 avenidas e rodovias4 entre outras causas# As principais conseqIKncias a0!ientais da produ12o de sedi0entos s2o a9assorea0ento das se16es da drenage04 co0 redu12o da capacidade de escoa0ento de condutos4 rios e lagos ur!anosF !9transporte de poluente agregado ao sedi0ento4 que conta0ina as guas pluviais# A 0edida e0 que a !acia . ur!ani;ada e a densi"ica12o . consolidada4 a produ12o de sedi0entos pode redu;ir4 0as outro pro!le0a aparece4 que . a produ12o de lixo4 que o!strui a drenage0 e cria condi16es a0!ientais ainda piores A qualidade da gua do pluvial n2o . 0el,or do que a do e"luente de u0 trata0ento secundrio de u0 esgoto cloacal# A quantidade de 0aterial suspenso na drenage0 pluvial . superior a encontrada no esgoto cloacal in natura# %sse volu0e . 0ais signi"icativo no in3cio das enc,entes# A qualidade da gua da rede pluvial depende de vrios "atores Da li0pe;a ur!ana e sua "reqIKncia4 da intensidade da precipita12o e sua distri!ui12o te0poral e espacial4 da .poca do ano e do tipo de uso da rea ur!ana# +s principais indicadores da qualidade da gua s2o os par80etros que caracteri;a0 a polui12o org8nica e a quantidade de 0etais# - Cona$ina89o de a@A#"eros: A principais condi16es de conta0ina12o dos aqI3"eros ur!anos s2o devido ao seguinte a9aterro sanitrios conta0ina0 as guas su!terr8neas pelo processo natural de precipita12o e in"iltra12o# Deve-se evitar que seHa0 constru3dos aterros sanitrios e0 reas de recarga4 e deve-se escol,er as reas co0 !aixa per0ea!ilidade# !9grande parte das cidades !rasileiras utili;a0 "ossas s.pticas co0o destino "inal do esgoto# %sse conHunto tende a conta0inar a parte superior do aqI3"ero4 podendo co0pro0eter o a!asteci0ento de gua quando existe co0unica12o entre di"erentes ca0adas dos aqI3"eros atrav.s de percola12o e de per"ura12o inadequada dos po1os artesianosF c9 a rede de condutos pluviais pode conta0inar o solo atrav.s de va;a0entos ou por entupi0ento de trec,os da rede4 que ocasiona0 ro0pi0ento da canali;a12o# 'B71CDO DO E1L1FCO HGDRICO P O % O %v O In P %s +nde P P precipita12o % P evapora12o %v P evapotranspira12o In P in"iltra12o %s P escoa0ento super"icial 6