Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
HISTORYCZNE
STUDENCKIE ZESZYTY NAUKOWE
UNIWERSYTETU JAGIELLOSKIEGO
_________________________________________
KOO NAUKOWE HISTORYKW STUDENTW UJ
STUDENCKIE ZESZYTY
HISTORYCZNE
zeszyt 8
KRAKW 2007
Redaktor naukowy serii:
Prof. dr hab. Krzysztof Baczkowski
Zesp redakcyjny:
Marcin Konik-Korn, Jakub Rudnicki, Marcin Stasiak
Korekta:
Agnieszka Konik-Korn, Marcin Starzyski
Redaktor techniczny tomu, skad i amanie:
Adam witek
COPYRIGHT BY UNIWERSYTET JAGIELLOSKI
KRAKW 2007
ISSN 029-0465
Adres redakcji:
Koo Naukowe Historykw Studentw UJ
Ul. Gobia 13, p. 21, 31-007 Krakw
tel. 012 422 10 33, wew. 1166
knhs@jazon.hist.uj.edu.pl
http://knhs.hist.uj.edu.pl
Druk:
AT Group Sp. z o.o.
ul. Wadysawa okietka 48
31-334 Krakw
tel./fax: 012 423 49 31
http://www.atgroup.pl
SPIS TRECI
Wstp ........................................................................................... s. 6
MACIEJ MIKUA,
Wykorzystanie zastawu w rozporzdzaniu dobrami krlewskimi
przez pierwszych Jagiellonw cechy instytucji ......................... s. 7
RAFA SZMYTKA,
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII
wieku .......................................................................................... s. 21
WACAW SZCZEPANIK,
Ruch naturalny ludnoci parafii Cikowice w latach 1797-1806
na podstawie metryk parafialnych ............................................. s. 37
KATARZYNA MADEJ,
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych doby
Ksistwa Warszawskiego ........................................................... s. 59
DARIUSZ ZDZIECH,
Nowa Zelandia jako pierwszy kraj na wiecie, ktry przyzna prawa
wyborcze kobietom .................................................................... s. 77
KATARZYNA OSSOWSKA,
Harcerstwo niepokorne w latach 80-tych XX wieku w rodowisku
krakowskim ................................................................................ s. 85
WSTP
Po dugim oczekiwaniu, z wielk radoci pragniemy odda do rk czy-
telnikw smy tom Studenckich Zeszytw Historycznych, nad ktrym prace
trway od 2005 roku, a z powodu problemw wydawniczych nie byo moliwe
jego ukoczenie.
W niniejszej publikacji znalazy si prace, ktre przed dwoma laty zoono
do komitetu redakcyjnego SZH. W jego skad weszli czonkowie wczesnego
Zarzdu KNHS UJ: Marcin Konik-Korn, Jakub Rudnicki i Marcin Stasiak,
natomiast korekty jzykowej artykuw dokonali: Agnieszka Konik-Korn oraz
Marcin Starzyski. Prace zasadniczo nie ulegy zmianom od tamtego czasu, ze
swojej strony dokonaem jedynie ujednolicenia aspektw technicznych tekstu
oraz przypisw, tak aby dostosowa zeszyt do kolejnych tomw, ktre ujrzay
wiato dzienne w 2007 roku.
Artykuy zebrane w smym tomie SZH, stanowi rozprawy studentw
czonkw Koa Naukowego Historykw Studentw UJ, napisane na zajciach dy-
daktycznych w Instytucie Historii, proseminariach i konwersatoriach lub s frag-
mentami prac magisterskich. Za opiek merytoryczn nad powstawaniem tych
tekstw naley zoy szczeglne podzikowania pracownikom naszego Insty-
tutu, Panom prof. dr. hab. Krzysztofowi Oogowi, dr. hab. Arturowi Patkowi,
dr. hab. Zdzisawowi Zblewskiemu, dr. Jarosawowi Stolickiemu oraz dr. Konra-
dowi Wnkowi.
Wszystkim czytelnikom smego tomu Studenckich Zeszytw Historycz-
nych, pragn yczy przyjemnej lektury, a autorom prac ycz powodzenia
w dalszej karierze naukowej
Adam witek
Wykorzystanie zastawu w rozporzdzaniu dobrami krlewskimi 7
Studenckie Zeszyty Historyczne
Koa Naukowego Historykw Studentw UJ z. 8.
MACIEJ MIKUA
WYKORZYSTANIE ZASTAWU W ROZPORZDZANIU
DOBRAMI KRLEWSKIMI PRZEZ PIERWSZYCH
JAGIELLONW CECHY INSTYTUCJI
Problematyka zastawu dbr monarszych w redniowieczu obecna jest w pol-
skiej historiografii od przeszo wieku. Jednake waciwie do lat siedemdziesi-
tych ubiegego stulecia zainteresowanie badaczy skupione byo przede wszystkim
na aspekcie fiskalnym zastaww. Zagadnienie to doczekao si obfitej literatury,
chocia nie wyczerpujcej w peni tematu
1
. Drugim aspektem bada nad zasta-
wami dbr krlewskich jest problematyka struktury spoecznej zastawnikw. Za-
gadnienie to byo wielokrotnie poruszane porednio w pracach o charakterze ge-
nealogicznym, natomiast w ostatnich latach bezporednie badania w tym zakresie
podj dla Wielkopolski Antoni Gsiorowski
2
, a dla wojewdztwa sandomier-
skiego Jan Wroniszewski
3
.
Badania nad struktur spoeczn zastawnikw cile wi si z zagad-
nieniem polityki personalnej prowadzonej przez monarch przy uyciu zasta-
ww
4
. W kocu lat siedemdziesitych na wspomniany wyej aspekt zastawu dbr
zwrci uwag Jacek S. Matuszewski, natomiast zdaniem Jana Wroniszewskiego
1
Zob. M. Sepia, Zastaw na dobrach ziemskich i dochodach krlewskich w okresie panowania
Wadysawa III War-neczyka na Wgrzech (1440-1444), Zeszyty naukowe Uniwersytetu
Jagielloskiego. Prace Historyczne, 125, 1998, s. 35-49, tam te wykaz literatury przedmiotu. Por.
M. Ludwig, Besteuerung Und Verpfndung kniglicher Stdte im Sptmittelalterlichen Polen, Berlin
1984 wraz z recenzj J.S. Matuszewskiego i T. Szulca Opodatkowanie i polityka zastawu miast
krlewskich w Polsce za Jagiellonw. Uwagi w zwizku z ksik Michaela Ludwiga Besteuerung
Und Verpfndung kniglicher Stdte im Sptmittelalterlichen Polen, Czasopismo Prawno-
Historyczne, XLI, 1989 [wyd. 1990], z. 2, s. 175-192.
2
A. Gsiorowski, Starostowie wielkopolskich miast krlewskich w dobie jagielloskiej, Warszawa
1981.
3
J. Wroniszewski, Szlachta ziemi sandomierskiej w redniowieczu. Zagadnienia spoeczne i gospo-
darcze, Pozna Wrocaw 2001, s. 85-124.
4
J. S. Matuszewski, Urzdnicy komisaryczni i ich uposaenie w Polsce pnoredniowiecznej,
Sprawozdania z Czynnoci i Posiedze Naukowych dzkiego Towarzystwa Naukowego XXXV,
1981, s. 1-10; idem, Le rle du gage dans la politique de disposition du domaine royal des Jagellons,
Acta Poloniae Historica, 45, 1983, s. 29-47; M. Sepia, Zastaw..., s. 47 nn, idem, Statut Wadysawa
Warneczyka z 1440 r. w procesie ograniczania krlewskiego prawa dyspozycji domen ziemsk
w Polsce, Czasopismo Prawno-Historyczne, XXXVII, 1985, z. 2, s. 101-120.
8 MACIEJ MIKUA
mia on decydujce znaczenie nie tylko w okresie rzdw Wadysawa Jagiey,
ale take jego starszego syna
5
.
Problematyka zastosowania instytucji zastawu w stosunkach publiczno-
prawnych zostaa poruszona w literaturze w wskim zakresie. Nale do niej
m.in. zagadnienia dostosowania zastawu do stosunkw publicznoprawnych,
zasady ksztatowania wysokoci sumy zastawnej, obszerna tematyka praw i obo-
wizkw zastawnika ustalanych przez monarch w odniesieniu do konkretnego
zastawu. W szeregu prac dotyczcych redniowiecznego zastawu polskiego
6
autorzy z zaoenia ograniczali pole badawcze jedynie do stosunkw prywatno-
prawnych. Tak uczynili Przemysaw Dbkowski w swej syntezie polskiego prawa
prywatnego, oraz J.S. Matuszewski w monografii polskiego redniowiecznego
zastawu nieruchomoci
7
(co oczywicie nie przeszkodzio im zamieci szeregu
istotnych informacji o zastawie dbr krlewskich w kontekcie porwnawczym).
Natomiast analizowan tematyk podj w dwch artykuach J.S. Matuszewski
(zagadnienia doywocia zastaww i obowizku suby wojskowej zastawnikw)
8
.
Bardzo cenne s ustalenia Jerzego Luciskiego, ktry zwrci uwag na specy-
ficzne regulacje w poszczeglnych dokumentach zastawnych dotyczce m.in.
terminw wykupu zastawu oraz obowizkw gospodarczych i obronnych
9
.
Klasyczny sposb omwienia problematyki zastawu zawiera nastpujce
punkty: analiz definicji instytucji, jej rodzaje, wskazanie podmiotw i przedmio-
5
J. Wroniszewski, Tenuty i tenutariusze w redniowiecznym wojewdztwie sandomierskim, [w:] Dwr
a kraj: midzy centrum a peryferiami wadzy. Materiay konferencji naukowej zorganizowanej przez
Zamek Krlewski na Wawelu, Instytut Historii Uniwersytetu Jagielloskiego, Instytut Historii Aka-
demii Pedagogicznej w Krakowie w dniach 2-5 kwietnia 2001, red. R. Skowron, Krakw 2003, s. 47-
66.
6
P. Dbkowski, Prawo prywatne polskie, t. II, Lww 1911, s. 283-331; idem, Prawo zastawu
w zwierciadach saskiem, szwabskiem i niemieckiem, Studium z historii prawa niemieckiego, Lww
1913; J. Adamus, Z bada nad dziereniem w polskim prawie redniowiecznym, Pamitnik
Historyczno-Prawny, red. P. Dbkowski, t. XII, 1933, z. 5; idem, Zastaw w prawie litewskim XV
i XVI wieku, Pamitnik Historyczno-Prawny, red. P. Dbkowski, t. 1, 1925, z. 7; M. Ungeheuer,
Stosunki kredytowe w ziemi przemyskiej w poowie XV wieku, Lww 1929; S. Russocki, Formy
wadania ziemi w prawie ziemskim Mazowsza (koniec XIV poowa XVI wieku), Warszawa 1961,
s. 261-269; Z. Rymaszewski, Zastaw w wietle praktyki sdw maopolskich w XV wieku, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu dzkiego. Nauki Humanistyczno-Spoeczne, seria I, z. 46, d 1962,
s. 113-134; J. Bardach, Historia pastwa i prawa polskiego, t. I, Warszawa 1964, s. 303n, 503-506;
B. Lesiski, Kupno renty w redniowiecznej Polsce, Pozna 1966, idem, Wyderek czyli sprzeda
nieruchomoci prawem odkupu w prawie polskim od XV do XVII wieku, Czasopismo Prawno-
Historyczne, 28, 1976, z. 1, s. 19-66; idem, O prawnych formach kredytu w redniowiecznej Polsce,
Czasopismo Prawno-Historyczne, XXXII, 1980, z. 2, s. 187-196; J.S. Matuszewski, Typy zastawu
nieruchomoci w polskim prawie ziemskim do koca 15 wieku, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
dzkiego. Nauki Humanistyczno-Spoeczne. Prawo, 30, 1976, z. 5, s. 1-7; idem, Zastaw nie-
ruchomoci w polskim prawie ziemskim do koca XV stulecia, d 1979; S. Paza, Historia prawa
polskiego na tle porwnawczym, cz. I, Krakw 2002, s. 287-291. Przedstawiony tutaj przegld li-
teratury dotyczy prac powstaych od pocztkw XX stulecia. Bibliografi starszych prac zamieci
w swym dziele P. Dbkowski; idem, Prawo..., t. II, s. 283.
7
J.S. Matuszewski, Zastaw..., s. 6; P. Dbkowski, Prawo prywatne polskie, t. I, Lww 1911, s. 316,
t. II, s. 288, 298-299.
8
J.S. Matuszewski, Doywocie w dyspozycjach krlewskich na Jagiellonw, Czasopismo Prawno-
Historyczne, XXXIX, 1987, z. 1, s. 19-39; idem, Obowizek suby wojskowej zastawnikw
krlewszczyzn w XV-wiecznej Polsce, Czasopismo Prawno-Historyczne XXXIV, 1982, z. 1, s. 101-
113.
9
J. Luciski, Rozwj krlewszczyzn w Koronie od schyku XIV wieku do XVII wieku, Pozna 1970,
s. 31, 33.
Wykorzystanie zastawu w rozporzdzaniu dobrami krlewskimi 9
tw, obowizki stron, powstanie, zamian i ustanie stosunku zastawnego,
wreszcie jego funkcj i genez. W zwizku z tym, e zastaw dbr monarszych nie
jest odrbnym typem zastawu nieruchomoci z dziereniem, a tylko przysto-
sowanym do odgrywania roli w stosunkach publiczno-prawnych zastawem anty-
chretycznym (od XVI w. take ekstenuacj), nie wydaje si zasadne powtarzanie
tego schematu i referowanie po raz kolejny kwestii ustalonych ju w historio-
grafii. Dlatego poruszone w tym tekcie zagadnienia dotycz jedynie cech cha-
rakterystycznych dla zastawu dbr monarszych, w miar potrzeby przedsta-
wianych w ujciu porwnawczym w odniesieniu do analogicznych stosunkw
prywatno-prawnych. Analizie poddano nastpujce zagadnienia: rodzaj wykorzy-
stywanego zastawu, problem powstania, wyganicia i zmiany stosunku zastaw-
nego, a take problematyka terminw. Z kolei zagadnienia zwizane z odrbno-
ciami zastawu dbr krlewskich, do ktrych nale refleksja nad sum zastawn
oraz istotny problem charakterystyki praw i obowizkw zastawnikw dbr
krlewskich, z racji swej obszernoci, zostan omwione w osobnym opracowa-
niu. Pominito ponadto aspekt fiskalny zastaww, jak rwnie problem wy-
korzystania zastawu w prowadzeniu przez monarch polityki personalnej.
Cezur a quo stanowi rok 1385, z ktrego to roku pochodz dwa pierwsze
listy zastawne wystawione przez krlow Jadwig, natomiast ad quem 1444.
Podstaw rdow stanowi drukowane dokumenty
10
, w postaci regestrw zosta-
y wykorzystane oblaty z grodu lwowskiego zawarte w dziesitym tomie Akt
Grodzkich i Ziemskich. W kwestii terminologii przyjto ustalenia Anny Sucheni-
Grabowskiej
11
.
TYPY WYKORZYSTYWANEGO ZASTAWU
Zastaw dbr krlewskich, przez wzgld na podmioty stosunku prawnego,
mia charakter publicznoprawny
12
. W analizowanym okresie zastaw z dziere-
niem krlewszczyzn wystpowa tylko w jednej odmianie antychrezie
13
. Chara-
kteryzuje si ona tym, e poytki pynce z dzierenia nieruchomoci nie s za-
10
Skrty pojawiajce si w tekcie: AGZ - Akta grodzkie i ziemskie z czasw Rzeczypospolitej
Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyskiego we Lwowie wskutek fundacji p. Aleksandra hr.
Stadnickiego wydane staraniem Galicyjskiego Wydziau Krajowego, t. 2-5, 7-9, wyd. O. Pietruski,
X. Liske, Lww 1868-1883, t. 10, Lww 1884; Arch.Sang. Archiwum ksit Lubartowiczw
Sanguszkw w Sawucie, wydane nakadem waciciela przez Z. Radzimiskiego i B. Gorczak a, t. II,
Lww 1888; CDPol - Codex diplomaticus Poloniae, t. I, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski,
A.Z. Helcel, Warszawa 1847, t. II cz. 1-2, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Warszawa 1848,
1852; KDM Kodeks dyplomatyczny Maopolski, t. IV, wyd. F. Piekosiski, [w:] Monumeta medii
aevi Historica, t. 17, Krakw 1905; KDW Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. III, Pozna 1879,
t. V, wyd. F. Piekosiski, Pozna 1908, t. VII, wyd. A. Gsiorowski, R. Walczak, Warszawa-Pozna
1985, t. VIII-X, wyd. A. Gsiorowski, T. Jasiski, Warszawa-Pozna 1993; KT Kodeks
dyplomatyczny klasztoru tynieckiego, wyd. S. Ktrzyski, S. Smolka, Lww 1875; Kur.
Repertorium podolskie. Dokumenty do 1430 r., opr. J. Kurtyka, Rocznik Przemyski, XL, 2004, z. 4,
s. 127-269; ZDM Zbir dokumentw maopolskich, t. 1-3, wyd. S. Kura, Wrocaw 1962-1969, t. 4-
8, wyd. I. Sukowska-Kura, S. Kura, Wrocaw 1969-1975.
11
A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa domeny krlewskiej w Polsce 1504-1548, Wrocaw 1967, s. 13-
14, przypis 27.
12
J.S. Matuszewski, Zastaw..., s. 6.
13
Termin ten zosta zaczerpnity z grecko-rzymskiej kultury prawnej i nie wystpuje w odrnieniu
od esktenuacji w analizowanym materiale rdowym. Zob. P. Dbkowski, Prawo..., t. II, s. 291.
Katalog terminw odpowiadajcy pojciu zastawu zestawi Z. Rymaszewski, Zastaw..., s. 114n.
10 MACIEJ MIKUA
pisywane na poczet dugu
14
. Natomiast drugi rodzaj zastawu z dziereniem
(ekstenuacja) nie by wykorzystywany w omawianym okresie
15
. Jerzy Luciski
podaje tylko dwa przykady zastawu dbr monarszych z okresu redniowiecza
bdce ekstenuacj. W roku 1284 Leszek Czarny zastawi biskupowi krakow-
skiemu Pawowi do wydzierenia 3000 grzywien na miecie Korczyn, co miao
by zadouczynieniem za uwizienie wspomnianego biskupa
16
. Druga wzmian-
ka pochodzi dopiero z roku 1441
17
. Nie jest to ewenement dotyczcy tylko dbr
monarszych. W literaturze powszechna jest konstatacja rzadkiego wystpowania
zastawu do wydzierenia w redniowiecznej praktyce prawnej
18
. Natomiast eks-
tenuacja staa si jedynym dopuszczalnym rodzajem zastawiania dbr monar-
szych po roku 1504
19
. W literaturze czsto podkrelany jest negatywny dla za-
stawcy charakter antychrezy: poytki pynce z zastawionej nieruchomoci nie
byy zaliczane na poczet dugu, ponadto zastawca pozbawiony by rde do-
chodu potrzebnego do spacenia sumy zastawnej. To wanie dlatego szesnasto-
wieczny ruch egzekucyjny doprowadzi do likwidacji antychrezy w odniesieniu
do dbr monarszych. Na przeomie XIV i XV w. antychreza moga jednak przy-
nosi monarsze wymierne korzyci, na co wskazuj badania prowadzone w as-
pekcie polityki personalnej z wykorzystaniem zastawu dbr krlewskich
20
.
Zastawy krlewszczyzn w przewaajcym stopniu byy zastawami bezter-
minowymi
21
. Zdaniem J.S. Matuszewskiego by to typ dominujcy take
w obrocie prywatno-prawnym XIV i XV wieku, a to z racji wypywajcych ze
obustronnych korzyci. Zastawca sam decydowa o terminie zwrotu sumy za-
stawnej, natomiast zastawnik mia moliwo pobierania poytkw dzieronej
nieruchomoci. Wspomniany badacz podkreli rwnie zmian celu, w jakim
wykorzystywany jest zastaw. W Rzymie antycznym mia by on prawem
akcesoryjnym zabezpieczajcym dug, natomiast w redniowieczu wykorzysta-
wano go do uzyskania tytuu prawnego dzierenia dbr ziemskich
22
. Z kolei
14
P. Dbkowski, Prawo..., t. II, s. 284. Wspomniany badacz przekonuje, e to wanie zastaw
antychretyczny, majcy za zadanie zabezpieczenie wierzytelnoci, by pierwotn form zastawu, por
ibidem, s. 290n. Odmienne stanowisko prezentuje J.S. Matuszewski, jego argumentacja nie wydaje si
wystarczajco przekonujca, zob. idem, Zastaw..., s. 161-163.
15
Katalog rodzajw zastaww znanych w pnoredniowiecznym obrocie prawnym w Polsce pre-
zentuje J.S. Matuszewski, idem, Typy..., s. 1-7.
16
J. Luciski, Majtki ziemskie panujcego w Maopolsce do 1385 r., Pozna 1967, s. 96.
17
KDM IV, MCCCXCVII z 1441 r. J. Luciski uwaa, e nika ilo zachowanych dokumentw
zastawnych wcale nie musi by odzwierciedleniem niewielkiego wykorzystania tej instytucji. Jako
uzasadnienie podaje, e listy zastawne dotyczce ekstenuacji szybciej si dezaktualizoway i dlatego
nie musiay by tak pieczoowicie przechowywane, jak dokumenty antychrezy. Por. ibidem, s. 32.
18
J.S. Matuszewski, Zastaw..., s. 32 podaje, e udzia ekstenuacji w stosunkach zastawnych wynosi
zaledwie 1%.
19
[...] quod nemini aliqua bona mensae regalis maiestatis regia inscribere absque conditione exte-
nuationis. Volumina Legum, t. I, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859, s. 299.
20
J.S. Matuszewski, Urzdnicy..., s. 5.
21
Definicj zastawu bezterminowego zaproponowa J.S. Matuszewski, Typy, s. 1-10; termin ten za-
stpi poprzedni, zastaw wieczny. Z t ostatni definicj mona spotka si w zagranicznych
opracowaniach prawa zastawu, przykadowo zastaw wieczysty w prawie niemieckim (Ewigsatzung).
Por. R. Hbner, Grundzge des deutschen Privatsrechts, Leipzig 1912, s. 405.
22
J.S. Matuszewski, Zastaw..., s. 5. Odmienne stanowisko prezentowane jest natomiast we wcze-
niejszych pracach dotyczcych zastawu, por. P. Dbkowski, Prawo..., t. II, s.291. Rozwj stosunkw
zastawnych w Polsce mia zdaniem K. Tymienieckiego, uniemoliwi wykorzystanie kontraktu
Wykorzystanie zastawu w rozporzdzaniu dobrami krlewskimi 11
w Cesarstwie Niemieckim istnia podzia ze wzgldu na gospodarczy cel zastawu
Nutzungpfand jako zastaw w celu pobierania poytkw i Substanzpfand w celu
przejcia
23
. J.S. Matuszewski wykluczy zasadno tego podziau na gruncie
polskim
24
. Podkreli przy tym zdecydowan dominacj zastaww beztermino-
wych w pnoredniowiecznym obrocie prawnym. Natomiast zgodnie z badania-
mi Jerzego Luciskiego szereg zastaww krlewszczyzn byo przez zastawnikw
uwaane w miar upywu czasu dzierenia za wasno alodialn
25
, co potwierdza
tym samym tez, e gwnym zadaniem zastawu bezterminowego byo uzyskanie
posiadania nieruchomoci. Zdaniem Jacka S. Matuszewskiego w zakresie zasta-
wu bezterminowego nie mona mwi o kredycie (sumie zastawnej) i procencie
(poytki z uytkowania nieruchomoci)
26
. Suma zastawna moe by tylko zapat
za moliwo uytkowania nieruchomoci i pobierania z niej poytkw. Na grun-
cie stosunkw prywatno-prawnych twierdzenie to jest jednak problematyczne,
gdy zaprzeczaj mu liczne wzmianki w ksigach ziemskich i grodzkich, wedle
ktrych dominoway krtkie terminy zastawu, podkrelany jest take ich akce-
soryjny charakter. M. Ungeheuer poda szereg operacji rynkowych, ktre byy
dokonywane z wykorzystaniem kredytu. W 1437 r. w ksigach sdowych prze-
myskich odnotowano 14 umw sprzeday nieruchomoci, z czego rodki na za-
pat dwch nalenoci pochodziy czciowo z kredytu, natomiast trzy ceny
sprzeday zostay uiszczone rodkami w pochodzcymi caoci z uzyskanej sumy
kredytowej
27
. Poniewa zakup nieruchomoci wiza si ze sporymi kosztami,
mona przypuszcza, e zastawy dokonywane w celu sfinansowania zakupu zie-
mi miay za swj przedmiot take nieruchomo. Wspomniane przypadki nie
pozwalaj wykluczy, by zastaw w pnym redniowieczu nie mia doniosej roli
jako instytucja akcesoryjna. Natomiast twierdzenie wspomnianego badacza znaj-
duje potwierdzenie w stosunkach publiczno-prawnych przy zaoeniu, e Wady-
saw Jagieo decydowa si na zastawianie krlewszczyzn przede wszystkim
w celu prowadzenia polityki kadrowej. Z kolei jego starszy syn masowo zastawia
dobra krlewskie w celu zdobycia gotwki na prowadzenie wojny z Turcj
28
.
W celach fiskalnych bezterminowych zastaww dokonywali jego nastpcy na
polskim tronie
29
. W takim wypadku tez J.S. Matuszewskiego naley uzna za
mocno dyskusyjn.
lennego. Por. K. Tymieniecki, Wpyw ustroju feodalnego w Polsce redniowiecznej, Roczniki z Dzie-
jw Spoecznych i Gospodarczych, t. III, Lww 1934, s. 92, 104-109, 111.
23
H. Planitz, Das Deutsche Grundpfandrecht, Weimar 1936, s. 52-56.
24
J.S. Matuszewski, Zastaw..., s. 18.
25
J. Luciski, Rozwj..., s. 136.
26
J.S. Matuszewski, Zastaw..., s. 168 przypis 29.
27
M. Ungeheuer, Stosunki..., s. 167.
28
A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa..., s. 30; J. Luciski, Rozwj..., s. 34; M. Sepia, Zastaw..., s. 35-
49.
29
K. Grski, Rzdy wewntrzne Kazimierza Jagielloczyka w Koronie, Kwartalnik Historyczny,
LXVI, s. 3, 1959, s. 726-756; A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa..., s. 32-47; J. Luciski, Rozwj.., s.
35-39; J.S. Matuszewski, Czy pierwsi Jagiellonowie roztrwonili dobra krlewskie, Sprawozdanie
z czynnoci i posiedze naukowych dzkiego Towarzystwa Naukowego, XXXIII, 1979, nr 6, s. 1-7.
12 MACIEJ MIKUA
POWSTANIE, ZMIANA I WYGANICIE STOSUNKW ZASTAWNYCH
Powstanie stosunku zastawnego
Powstanie zastawu mogo mie miejsce tylko za zgod monarchy
30
,
jednake w pierwszych latach panowania Wadysawa Warneczyka w narracji
dyplomw pojawia si niekiedy informacja o postanowieniu zastawu de consilio
baronum nostrorum
31
. Znany jest dokument, w ktrym krl godzi si na doko-
nan bezprawnie alienacj zastawu cum decreto dominorum nostrorum consi-
liariorum
32
. Zgod tak otrzymywa przyszy zastawnik bd w sytuacji pierwot-
nej, kiedy zastawiane dobro nie byo w danym momencie obcione zastawem,
albo poprzez uzyskanie konsensu na wykup zastawu z rk dotychczasowego
dzieryciela. Badania J.S. Matuszewskiego wykazay, e 50% wszystkich
zastaww Wadysawa II byy to obcienia tych samych dbr, odsetek ten za
panowania jego nastpcy wynis a 74%
33
. W dokumentach zezwalajcych na
wykup wystpuj stwierdzenia typu de consensu et voluntate
34
czy de consensu
nostro
35
. Wyraaj one zarezerwowanie przez monarch uprawnie do rozpo-
rzdzania dobrami krlewskimi. To postpowanie byo konieczne, aby zapewni
minimum bezpieczestwa dla powrotu zastawu w rce krla, poniewa spord
tytuw alienacyjnych dbr krlewskich zastaw by (z perspektywy skarbu kr-
lewskiego) najmniej bezpiecznym spord czasowych alienacji (po zarzdzie ad
fidelem manus i dzierawie).
Wymg zgody na alienacj
Wszystkie decyzje zastawnika, ktre dotyczyy trwaej alienacji lub dal-
szego obciania zastawionego dobra, musiay spotka si z akceptacj krla
36
.
30
Nie przeszkadzao to jednak, by w praktyce to doradcy krla mieli wpyw na obsadzenie tenut. Zob.
J. Kurtyka, Problem klienteli monowadczej w Polsce pnoredniowiecznej, [w:] Genealogia. Wa-
dza i spoeczestwo w Polsce redniowiecznej, red. A. Radzimiski, J. Wroniszewski, Toru 1999,
s. 59. Znany jest przypadek proby dotychczasowego tenutariusza, aby wykupu dokona jego wsp-
rodowiec, por. CDPol. I, CXLVIII z 1397 r.
31
ZDM 5, 1459 z 1439 r.; ZDM 8, 2234 z 1439 r. To samo zjawisko oddaj take inne formuo-
wania, por. ZDM 5, 1442 z 1439 r.; ZDM 8, 2191 z 1436 r., 2194 z 1438 r., 2202 z 1439 r., 2205
z 1439 r., 2206 z 1439 r., 2229 z 1439 r., 2230 z 1439 r.
32
ZDM 8, 2494 z 1444 r.
33
J.S. Matuszewski, Le rle... s. 35. W przebadanym dla potrzeb niniejszego tekstu materiale rdo-
wym wzmianki o wykupie zastawu krlewskiego wystpuj w nastpujcych dokumentach: Wady-
sawa Jagiey CDPol. I, CLX z 1410 r.; KDM IV, MXCVII z 1406 r. (informacja by moe o kilku
wykupach), MCCXLV z 1427 r., MCCXCII z 1432 r., MCCCIII z 1433 r.; KDW III, 1957 z 1395 r.
(informacja o istnieniu poprzednika, mona domyla si wykupu); KDW V, 16 z 1401 r., 72 z 1405
r., 162 z 1410 r., 506 z 1429 r.; KDW VII, 613 z 1408 r.; KDW VIII, 845 z 1419 r.; KT CXXVI
z 1398 r.; ZDM 6, 1647 z 1401 r., 1667 z 1404 r., 1720 z 1408 r., 1742 z 1410 r., 1747 z 1410 r.;
ZDM 7, 1869 z 1418 r., 1943 z 1423 r., 1983 z 1425 r., 2002 z 1426 r., 2123 z 1433 r. Wadysawa
Warneczyka: KDW X, 1521 z 1440 r.; ZDM 3, 631 z 1442 r., 652 z 1443 r., 654 z 1443 r. (infor-
macja o istnieniu poprzednika, mona domyla si wykupu), 691 z 1444 r.,; ZDM 5, 1430 z 1438 r.,
1446 z 1439 r. (informacja o dwch wykupach), 1454 z 1439 r.; ZDM 8, 2320 z 1441 r., 2358 z 1442
r., 2381 z 1442 r., 2405 z 1442 r.
34
ZDM 7, 1943 z 1423 r.
35
KDM IV, MXCVII z 1406 r.
36
P. Dbkowski, Prawo..., t. II, s. 305.
Wykorzystanie zastawu w rozporzdzaniu dobrami krlewskimi 13
Jest to odmienna sytuacja ni w stosunkach prywatnoprawnych, w ramach kt-
rych zastawnik ma prawo dokonywania przezastawu nawet bez zgody zastawcy
37
.
Jest to zreszt jedyne uprawnienie zastawnika nalece do trzeciej grupy upraw-
nie (rozporzdzanie) wchodzcych w skad pojmowanego na sposb rzymski
prawa wasnoci (obok uywania i pobierania poytkw przysugujcych zastaw-
nikowi w peni). Wadysaw Jagieo zastrzeg sobie prawo udzielania zgody na
sprzeda lub przezastaw zastawionych dbr w dokumencie z 1429 r.: [] iamfa-
tus Petrus iamdictas villas nostras in parte vel in toto dictarum trecentarum
marcarum obligare poterit alicui, nostro tamen ad id consensu specialiter acce-
dente []
38
. Problem zosta ujty tutaj w sposb pozytywny, mianowicie odbior-
ca dokumentu Piotr z Bolesawia mg dokona alienacji zastawu jedynie za zgo-
d monarchy. Znany jest take wypadek, w ktrym krl niejako porednio zabez-
piecza integralno dbr, poprzez udzielenie zastawnikowi gwarancji posiadania.
W dyplomie z roku 1393 monarcha zobowizywa si do interwencji na skutek
utraty posiadania w wyniku zawaszczenia przez jakkolwiek osob wieck, du-
chown, take w wyniku orzeczenia sdowego
39
.
W trakcie przeprowadzonej kwerendy autor dotar do dyplomu Wadysawa
III wystawionego w 1439 r., ktrego dyspozycja stanowi odpowied na pytanie,
w jaki sposb regulowano powyej przestawiony problem. Brzmi on nastpujco:
Et quod praefatam villam nulli vendet, nec obligabit sine consensu regio; quod si
fecerit, tam ipse, quam emens, seu obligationem suscipiens pecunias perderent
[...]
40
. Podobne sformuowania widniej od tego momentu w wielu dokumentach
zastawnych
41
. Warto zwrci uwag na zastosowan sankcj w postaci utraty
sumy zastawnej. W przeciwiestwie do cytowanego powyej dyplomu Jagiey,
obowizek zastawnika zosta ujty w sposb negatywny, nie moe on dokona
alienacji bez zgody monarchy. Miao to podkrela wyrany sprzeciw monarchy
wobec samowolnego dysponowania dobrami krlewskimi, ktre to zjawiska od
czasu maoletnioci monarchy zaczy wystpowa w wikszej liczbie
42
. Odpo-
wied na pytanie, dlaczego dopiero u schyku lat trzydziestych XV wieku zakazy
te pojawiaj si od razu w duej liczbie wypywa ze wspomnianych ju wyej
37
P. Dkowski, Prawo, s. 313-314.
38
ZDM 6, 1629 z 1399 r. Por. take KDW V, 16 z 1401 r.
39
ZDM 4, 1103 z 1393 r.: per aliquam personam ecclesiasticam, vel saecularem ratione prefati ca-
stri, oppidi et villarum, aut cuiuslibet earum iudicialiter, vel quomodolibet aliter contigerit inposte-
rum praepediri, ab huiusmodi impedimento saepedictum Andream pallatinum, suos haeredes et
successores legitimos volumus et promittimus liberare.
40
ZDM 5, 1451 z 1439 r.
41
ZDM 8, 2187 z 1436 r.: Sed neque eadem bona vendere, aut permutare poterit sine consensu nostro
speciali et alias, si non resideret personaliter ibidem, aut ipsa bona venderet, vel commutaret, tunc
eadem bona absque cuiusvis pecuniae solutione ad nos redirent ipso facto []; 2204 z 1439 r.: Et
nu-lli de eisdem villis debet condescendere, seu ipsas a se cuipiam alienare sine regio consensu quo-
vismodo, oppositum autem facien(do) tam ipse Iohannes, [quam] et ille, qui praedictas villas absque
regio consensu, ut praemittitur, a se alienaret, dictam summam pecuniarum in ipsis villis inscriptam
sentiat se amissurum; ZDM 8, 2206 z 1439 r. [] condicionibus observatis, quod idem preclarus
Kazmirus (sic!) de eodem oppido ac [villis] spectantibus nulli debet condescendere, seu a se cuipiam
alienare sine nostro consensu quovismodo [...]. Por. take: ZDM 8, 2188 z 1436 r., 2190 z 1436 r.,
2207 z 1439 r., 2209 z 1439 r., 2211 z 1439 r., 2212 z 1439 r., 2378 z 1442 r.
42
Drugim zjawiskiem uchwytnym w ksigach sdowych jest proceder dokonywania przezastawu,
w ktrym dotychczasowy zastawnik obiecywa uzyska od monarchu nastpcz zgod; por. AGZ 18,
437 z 1473 r.
14 MACIEJ MIKUA
okolicznoci osabiona wadza centralna spotkaa si z niesubordynacj, ktrej
trzeba byo si expressis verbis przeciwstawi
43
. W jednym z dokumentw zo-
stao objanione, e zakaz alienacji zastawu przez tenutariusza podyktowany jest
chci zachowania jej w caoci
44
.
Wzmianki o przezastawie dbr krlewskich dostrzec mona w zapiskach
sdowych
45
. Spord dokumentw tylko jeden informuje o nastpczej zgodzie
monarchy na dokonan alienacj zastawu. 21 wrzenia 1444 r. zosta wydany do-
kument potwierdzajcy zgod krla na przejty bez jego zgody zastaw wsi Ga-
je
46
. Niepoledni rol mieli w tym doradcy krlewscy, ktrzy powoywali si na
zasugi bezprawnego zastawnika w wojnie z Turcj.
Oprcz wzmianek o wykupie, w rdach znajduj si rwnie informacje
o gwarancji panujcego, e zastawu nie wykupi osoby trzecie: [...] item eo
addito specialiter et expresso, quod nulli hominum hanc villam [] donationis
nostrae de manibus et possessione [] liceat eximere, redimere et liberare
litteris nostris quibuscumque, si quas eis ex obligione nostra dari nos contingat,
praeterquam necessitate nostra speciali, aut tenutae nostrae Drohobicensis
imminenti non obstante
47
. Nie jest to jednak gwarancja bezwzgldna, skoro mo-
narcha zastrzeg sobie prawo pozwolenia na wykup w okolicznociach szcze-
glnych, ktre on sam przecie bdzie ustala. Inny z kolei dokument zastrzega,
e zastaw moe wykupi tylko starosta przemyski
48
. Zgody monarszej wymagao
rwnie take ustanowienie oprawy posagu i wiana na zastawie
49
.
Wyganicie stosunkw zastawnych
Wraz z uiszczeniem caoci sumy zastawnej przez monarch lub upo-
wanion do tego osob zastaw wygasa i zastawnik mia obowizek ustpienia
z dzieronego dobra. W znakomitej wikszoci dokumentw
50
znajduje si
43
Jest to pogld tylko roboczy, jego weryfikacja nastpi po przeanalizowaniu ksig sdowych.
44
ZDM 8, 2362 z 1442 r. Takiej intencji monarchy mona dopatrywa si take w dyplomie z 1393 r.
Por. ZDM 7, 1953 z 1423 r.
45
Tutaj tylko przykadowo: SPPP II 958, SPPP II 2608.
46
ZDM 8, 2494 z 1444 r.
47
ZDM 7, 1953 z 1423 r.
48
ZDM 8, 2304 z 1441 r.
49
KDM IV, MCCLXXXII z 1431 r.; KDW IX, 1270 z 1431 r.
50
AGZ 2, L z 1428 r., LXIII z 1442r., LXIX z 1442 r.; AGZ 3, CX z 1444 r.; AGZ 4, LXXXI z 1433
r.; AGZ 5, XXVIII z 1410 r., LI z 1431 r., LXXXII z 1436 r., LXXXVII z 1441 r., CXIII z 1444 r.;
AGZ 7, XLIII z 1422 r.; AGZ 8, LXVII z 1442 r.; AGZ 9, XLIII z 1439 r.; CDPol. II.1, CCCLXI
z 1418 r., CCCLXXIII z 1425 r.; CDPol. II.2, CCCXCIII z 1443 r.; KDM IV, MXCII z 1405 r.,
MCXXI z 1410 r., MCXXII z 1410 r., MCXXVIII z 1411 r., MCXXX z 1412 r., MCXXXV z 1412 r.,
MCXLVI z 1415 r., MCCXI z 1423 r., MCCXLV z 1427 r., MCCLXV z 1427 r., MCCLXXXIII
z 1431 r., MCCXCII z 1432 r., MCCCII z 1432 r., MCCXCIX z 1433 r., MCCCIII z 1433 r.,
MCCCXV z 1435 r., MCCCLIV z 1439 r., MCCCLXVII z 1440 r., MCCCLXXIII z 1440 r.,
MCCCLXXXIV z 1440 r., MCDLXI z 1444 r.; CLIX z 1409 r., CLX z 1410 r., CLXIII z 1414 r.,
CLXXI z 1425 r., CLXXII z 1426 r., CLXXIV z 1430 r., CLXXIX z 1439 r., CLXXXI z 1441 r.,
CLXXXIII z 1443 r.; KDW III, 666 z 1409 r.; KDW V, 16 z 1401 r., 155 z 1409 r., 159 z 1409 r., 190
z 1411 r., 418 z 1425 r., 449 z 1426 r., 468 z 1427 r., 505 z 1429 r., 506 z 1429 r., 514 z 1430 r., 515
z 1430 r., 520 z 1431 r., 522 z 1431 r., 526 z 1431 r., 529 z 1432 r., 530 z 1432 r., 536 z 1433 r., 539
z 1434 r., 543 z 1434 r., 694 z 1442 r.; KDW X, 1461 z 1438 r., 1464 z 1438 r., 1478 z 1439 r., 1489
z 1440 r., 1490 z 1440 r., 1494 z 1440 r., 1510 z 1440 r., 1520 z 1440 r., 1522 z 1440 r., 1523 z 1440
r., 1533 z 1440 r., 1554 z 1441 r., 1558 z 1441 r., 1560 z 1441 r., 1581 z 1442 r., 1586 z 1442 r., 1594
Wykorzystanie zastawu w rozporzdzaniu dobrami krlewskimi 15
stwierdzenie o powrocie wszystkich praw przysugujcych monarsze, ktrych
zrzek si na czas trwania zastawu. Po raz pierwszy znalaz si w dokumencie
wydanym 11 wrzenia 1405 r. dla Wincentego z Gawnowic
51
. Uprawnienia te
okrelaj formularzowe sformuowania typu: quibus solutis villa nostra predicta
ad nos seu ad nostros successores reuerteur pleno iure
52
lub quibus solutis villa
praedicta ad nos et nostros successores redire debebit
53
. Ten stay element for-
mularzowy listu zastawnego podkrela zarwno czasowo zastawu, jak i to, e
zastawnik jest tylko posiadaczem zalenym.
CZAS I TERMIN W STOSUNKACH ZASTAWNYCH
Ustalenie dugoci trwania zastawu
Na podstawie rde mona sformuowa kilka prawidowoci dotyczcych
aspektu czasu w zastawach dbr krlewskich. Pierwszym problemem jest kwestia
okresu, na jaki zastaw by ustanawiany. Wspomniano ju, e w wikszoci wy-
padkw instytucja ta przyjmowaa form zastawu bezterminowego
54
. Natomiast
w zwizku z tym, e w omawianym okresie dominowaa antychreza, zastawnicy
dyli do uzyskania gwarancji jak najduszego wadania nieruchomoci
55
.
W analizowanych rdach wystpuje tylko jedna wzmianka, w ktrej czas za-
stawu zosta podany w latach. Mianowicie 18 wrzenia 1431 r. Wadysaw II
wystawi dokument, w ktrym gwarantowa Klarze, wdowie po Chwale ze
z 1442 r., 1596 z 1442 r., 1597 z 1442 r., 1611 z 1443 r., 1626 z 1443 r., 1676 z 1444 r.; ZDM 2, 540
z 1439 r., 578 z 1441 r.; ZDM 3, 607 z 1442 r., 613 z 1442 r., 614 z 1442 r., 621 z 1442 r., 632 z 1442
r., 636 z 1442 r., 643 z 1443 r., 677 z 1444 r.; ZDM 5, 1410 z 1435 r., 1430 z 1438 r., 1443 z 1439 r.,
1445 z 1439 r., 1446 z 1439 r., 1484 z 1440 r.; ZDM 6, 1747 z 1410 r.; ZDM 7, 1869 z 1418 r., 1886
z 1419 r., 1887 z 1419 r., 1905 z 1421 r., 1910 z 1421 r., 1924 z 1422 r., 1944 z 1423 r., 1953 z 1423
r., 1983 z 1425 r., 1989 z 1425 r., 1994 z 1426 r., 2002 z 1426 r., 2018 z 1428 r., 2021 z 1428 r., 2061
z 1431 r., 2063 z 1431 r., 2064 z 1431 r., 2075 z 1431 r., 2078 z 1431 r., 2090 z 1431 r., 2093 z 1431
r., 2104 z 1432 r., 2105 z 1432 r., 2107 z 1432 r., 2126 z 1433 r., 2129 z 1433 r., 2130 z 1433 r., 2136
z 1433 r., 2141 z 1433 r., 2150 z 1433 r., 2153 z 1433 r., 2156 z 1433 r., 2162 z 1434 r., 2164 z 1434
r., 2167 z 1434 r., 2168 z 1434 r.; ZDM 8, 2178 z 1435 r., 2183 z 1436 r., 2184 z 1436 r., 2187 z 1436
r., 2188 z 1436 r., 2190 z 1436 r., 2194 z 1438 r., 2200 z 1438 r., 2194 z 1438 r., 2202 z 1439 r., 2206
z 1439 r., 2211 z 1439 r., 2213 z 1439 r., 2216 z 1439 r., 2217 z 1439 r., 2224 z 1439 r., 2230 z 1439
r., 2236 z 1440 r., 2241 z 1440 r., 2243 z 1440 r., 2267 z 1440 r., 2268 z 1440 r., 2275 z 1440 r., 2285
z 1441 r., 2286 z 1441 r., 2288 z 1441 r., 2289 z 1441 r., 2303 z 1441 r., 2304 z 1441 r., 2306 z 1441
r., 2307 z 1441 r., 2310 z 1441 r., 2311 z 1441 r., 2313 z 1441 r., 2318 z 1441 r., 2335 z 1441 r., 2336
z 1441 r., 2337 z 1441 r., 2338 z 1441 r., 2340 z 1441 r., 2348 z 1441 r., 2351 z 1441 r., 2357 z 1442
r., 2361 z 1442 r., 2362 z 1442 r., 2371 z 1442 r., 2384 z 1442 r., 2392 z 1442 r., 2407 z 1442 r., 2413
z 1442 r., 2429 z 1442 r., 2446 z 1443 r., 2448 z 1443 r., 2449 z 1443 r., 2451 z 1443 r., 2459 z 1443
r., 2461 z 1443 r., ZDM 8, 2485 z 1444 r.
51
KDM IV, MXCII z 1405 r.
52
KDW V, 190 z 1411 r.
53
KDW V, 159 z 1409 r.
54
W stosunkach prywatnoprawnych konieczne byo stwierdzenie bezterminowoci zastawu w do-
kumencie potwierdzajcym zawarcie stosunku zastawnego (w licie dunym lub wpisie do ksigi
ziemskiej lub grodzkiej). Oto najczciej spotykane w stosunkach prywatnoprawnych formuy po-
twierdzajce bezterminowo: debet tenere ad plenariam solucionem, tenere ab anno ad annum usque
ad exsolutionem; J.S. Matuszewski, Zastaw..., s. 38, przypis 66.
55
Twierdzenie, e w przypadku ekstenuacji byo odwrotnie, tj. tenutariusz prowadzi gospodark eks-
tensywn dc do szybkiego odzyskania sumy zastawnej, nie jest prawdziwe. Dzierenie dbr miao
take walor prestiowy, co skaniao tenutariuszy w okresie dominacji ekstenuacji do rozsdnego ko-
rzystania z dbr.
16 MACIEJ MIKUA
Strzelc, dzierenie tenuty kcyskiej ad sex annorum spacium a data praesentium
computando, do ktrej zastawionej uprzednio za 150 grzywien, dopisa dalsze
150 grzywien
56
. Klara miaa dziery t tenut cum pueris ipsius predictis. Byo
to wic zabezpieczenie bytu rodziny zasuonego krlowi zmarego Chwaa ze
Strzelc
57
.
Obliczenie szacunkowego redniego czasu dzierenia zastawu jest trudne
58
.
Wie si to z niekompletnoci zachowanego materiau rdowego
59
. Z drugiej
za strony decydujcy by sam motyw zastawienia dbr. Wydaje si, e szcze-
gowa analiza dugoci dzierenia dobra zastawnego powinna znale swe miej-
sce przy okazji analizy struktury spoecznej tenutariuszy.
Zastaw doywotni
Pen gwarancj dzierenia byo zapewnienie doywotnoci. J.S. Matu-
szewski okreli prawny charakter doywocia, oznaczajc go jako termin ad
quem, ktry musi wystpi w treci stosunku prawnego. W przeciwnym razie
mier tenutariusza w czasie trwania dzierenia dobra nie implikuje wniosku, e
mia on doywotnie prawa do tego dobra
60
. Dla rzdw Wadysawa II odsetek
takich gwarancji wynosi 9,9%
61
, przy czym poowa doywotnich zastaww
pochodzi z lat 1425-1434, kiedy Jagieo szuka poparcia dla planw wprowa-
dzenia dziedzicznoci tronu
62
. Odsetek ten dla rzdw Warneczyka jest niszy
i wynosi 2,2%
63
. Rnica ta moe rzuca porednio wiato na cele, jakie przy-
wiecay obu monarchom w rozporzdzaniu dobrami krlewskimi. Udzielenie
gwarancji doywocia sankcjonowao duszy czas dzierenia zastawu przez te-
nutariusza, co mogo by typem staego uposaenia. Powcigliwe szafowanie
56
KDW IX, 1270 z 1431 r. Por. KDM IV, MCCLXXXII 1431 r.
57
Warto w tym miejscu zaznaczy, e Wadysaw II po mierci tenutariusza czsto dokonywa wy-
kupu tenuty, co moe stanowi argument potwierdzajcym aspekt polityki personalnej w zastawnic-
twie dbr monarszych pierwszego Jagiellona. Zob. W. Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy. Studium
z dziejw monowadztwa maopolskiego, Warszawa 1971, s. 140.
58
Zdaniem J.S. Matuszewskiego, stosunkach prywatnoprawnych przewaa termin trzyletni, zwiza-
ny z trjpolwk (idem, Zastaw..., s. 40), co stanowi konsekwencj przyjtego przez niego zaoenia,
e zastaw nieruchomoci mia na celu dostarczy tytuu do uytkowania nieruchomoci.
59
O szeregu zastaww dowiadujemy si porednio, np. z dokumentw przyzwalajcych na wykup za-
stawu, por. KDM IV, MXCVII z 1406 r., MCCXLV z 1427 r.; KDW VII, 613 z 1408 r.; KDW VIII,
845 z 1419 r.
60
J. S. Matuszewski, Doywocie..., s. 23.
61
AGZ 2, L z 1428 r.; CDPol. I, CLXVI z 1418 r.; KDM IV, MXCVII z 1406 r.; KDW V, 505 z 1427
r.; ZDM 4, 1129 z 1397 r.; ZDM 6, 1531 z 1387 r., 1695 z 1406 r., 1750 z 1410 r., 1789 z 1414 r.;
ZDM 7, 1867 z 1418 r., 1869 z 1418 r., 1903 z 1421 r., 1910 z 1421 r., 1922 z 1422 r., 1971 z 1424 r.,
2010 z 1427 r., 2018 z 1428 r., 2030 z 1428 r., 2044 z 1429 r., 2087 z 1431 r., 2096 z 1432 r., 2104
z 1432 r., 2108 z 1432 r., 2124 z 1433 r., 2130 z 1433 r., 2135 z 1433 r., 2144 z 1433 r., 2148 z 1433
r. Wyszy odsetek podaje J. S. Matuszewski, Doywocie..., s. 24. Wedle jego oblicze sumarycznie
w okresie rzdw dwch pierwszych Jagiellonw doywocia stanowiy 7,9%, na podstawie wyko-
rzystanych w tym tekcie rde odsetek ten wynosi 5%.
62
Twierdzenie to, przyjmowane przez wielu badaczy (zob. m.in. A. Sucheni-Grabowska Odbudowa...,
s. 30, tam te literatura), wymaga zbadania. Nie jest bowiem jasne, czy niewielkie zastawy dbr na
Podolu czy na Rusi, czsto z obowizkiem osobistego w nich przebywania, mog by odczytywane
jako element polityki kreowania stronnictwa prokrlewskiego.
63
AGZ 2, LXIX z 1442 r., KDM IV, MCCCLXXXIV z 1440 r., ZDM 8, 2178 z 1435 r., 2183 z 1435
r., 2199 z 1438 r., 2200 z 1438 r., 2322 z 1441 r., 2379 z 1442 r., 2429 z 1442 r.
Wykorzystanie zastawu w rozporzdzaniu dobrami krlewskimi 17
doywociem przez Wadysawa III moe natomiast wskazywa na bardziej
fiskalny typ jego polityki rozporzdzania domen
64
.
J.S. Matuszewski zajmujc si problematyk doywotnoci urzdw
zauway zjawisko wielokrotnego doywocia
65
. Ustalano mianowicie, jak wiele
pokole ma prawo dziery zastaw. W dyspozycji dokumentu wystawionego
w roku 1431 a przywoywanego przez Jacka S. Matuszewskiego czytamy, e [...]
Lubyna [...] trecentas marcas cuilibet fratrum per centum marcas, super villa
Dynkowycz sexaginta marcas monetae et numeri Polonicalium [...] per ipsos
tempore vitae ipsorum tenendis [] successoresque ipsorum usque ad exso-
lutionem tenen(dis). Zdaniem tego autora trzech braci dzieryo z gwarancj do-
ywotnoci tylko przypadajce im odpowiednio czci wsi, a po mierci jednego
z nich jego cz nie bya ju objta t gwarancj
66
. Interpretacja wspomnianego
badacza jest suszna. Do odparcia pozostaje ewentualnie zarzut, dlaczego nie
sporzdzono odrbnych listw zastawnych dla kadego z braci. W omawianym
dokumencie jest take wzmianka o zastawie drugiej wsi, za 60 grzywien, ale bez
wyszczeglnienia udziaw braci. By moe ze wzgldw pragmatycznych wy-
stawiono tylko jeden dokument. Nota bene drug z wspomnianych wsi monarcha
bdzie mg j wykupi dopiero po mierci wszystkich trzech zastawnikw.
Stanowisko J.S. Matuszewskiego warto podda jeszcze analizie przez pryzmat
wystpowania ewentualnego niedziau rodzinnego. Zdaniem Barbary Waldo
niedzia moe istnie na dobrach zastawnych
67
. Przykady redniowiecznego
obrotu wskazuj, e bracia mimo istnienia niedziau samodzielnie gospodarowali
czciami majtku
68
, std te osobne zapisy wydaj si by uprawnione. Jeeli
niedzia braterski istnia, wwczas los dbr zastawnych po mierci jednego z
bracitenutariuszy moe by dwojaki. Gdy niedzia mia take charakter nie-
dziau rodzinnego, z ktrego nie wydziela si dzieciom zmarego brata osobnej
czci, wwczas dobra zastawne byy nadal przyronite do caoci dbr niedziel-
nych, natomiast wraz ze mierci wadajcego nimi brata ustawao doywocie.
Gdy niedzia bratanka ze stryjem nie wystpowa, wwczas cz po zmarym
bracie przechodzia na dzieci zmarego jako samodzielny kompleks majtkowy,
w ramach ktrego dobra zastawne take nie byy objte doywociem. Jeli nie-
dziau midzy brami nie byo, wwczas spadkobiercy zmarego dzieryli osobny
kompleks majtkowy, a dobra zastawne mogy by wykupione przez monarch.
Jeli zmary brat nie posiadaby dzieci, sytuacja spadkobiercw odnonie przysu-
gujcych im zastawionych dbr wygldaaby analogicznie.
64
Rwnie prawdopodobne jest twierdzenie, wedle ktrego zastawnicy wiedzc o niewydolnoci skar-
bu krlewskiego nie troszczyli si o klauzul doywocia zakadajc, e nie zostan rycho wykupieni.
Moliwa jest take trzecia interpretacja. Brak klauzuli doywocia dawa monarsze wiksz swobod
udzielania pozwolenia na wykup, co mogo by istotne w kontekcie polityki personalnej.
65
Zjawisko to wskaza ju P. Dbkowski podkrelajc, e dotyczy ono ekstenuacji i wystpuje
w wikszym nateniu dopiero w okresie nowoytnym. Por. idem, Prawo..., t. II, s. 293.
66
J.S. Matuszewski, Doywocie..., s. 29.
67
B. Waldo, Starostowie niedzielni, Czasopismo Prawno-Historyczne, t. XXX, 1978, z. 1, s. 6585.
68
Tak np. bracia Jan i Spytek z Tarnowa nie dokonali formalnego podziau majtku, faktycznie
pierwszy z nich wada dobrami tarnowskimi, drugi jarosawskimi. Zob. W. Dworzaczek, Leliwici...,
s. 202.
18 MACIEJ MIKUA
Brak przedawnienia prawa wykupu zastawu
Okresy przedawnienia i dawnoci nierozrnialne jeszcze w Statutach
Kazimierza Wielkiego utrwalay si powoli
69
. W stosunkach prywatno-prawnych
zarwno w redakcji wielkopolskiej jak i wilickiej Statutw przyjto termin
trzydziestoletni zasiedzenia zastawionych dbr, oto brzmienie fragmentu artykuu
LXXV w rekonstrukcji Statutu wilickiego O. Balzera: [...] infra triginta annos
redimendi vel liberandi predictam hereditatem plenam ac liberam habeat fa-
cultatem
70
. Termin ten potwierdzaj take rda praktyki sdowej
71
. Jednake
wedug niektrych badaczy
72
by on okrelony jedynie dyspozytywnie, strony
w postaci umowy mogy same ustali przedawnienie, przy czym praktyka zna
terminy zarwno krtsze, jak i liczce nawet sto lat
73
. Przedawnienie nie do-
tyczyo natomiast zastawcy-monarchy. Wynikao to m.in. z przewiadczenia, e
dobrami monarszymi nie mona zawadn
74
. Stanowisko to ksztatowao si
w Europie pnoredniowiecznej pod wpywem nasilajcego si zjawiska zasta-
wiania dbr monarszych, ktra to instytucja w zakresie stosunkw spoecznych
miaa zastpi kontrakt lenny
75
. Nie oznacza to oczywicie, e zawaszczenia
dbr nie byo. Problem ten dla XV w. analizowa J. Luciski, wyrniajc
zawaszczenie przez czasowych posiadaczy, a wic take zastawnikw, oraz
osoby postronne, np. ssiadw dbr krlewskich
76
. Powszechnie znany jest szcze-
glnie jaskrawy przypadek traktowania dbr zastawnych jako alodialnych. Rzecz
dotyczy starostwa samborskiego dzieronego przez Piotra Odrowa, ktry mimo
nakazu zwrotu tenuty tego nie uczyni
77
.
Terminy wykupu sumy zastawnej
W stosunkach prywatno-prawnych zwrot sumy zastawnej i postpujce za
nim wydanie dzieronego dobra ziemskiego mogy mie miejsce w zasadzie tylko
w okrelonych terminach. Zwizane byy one z cyklem wegetacyjnym rolin,
zastawnik musia mie moliwo zebrania podw rolnych. Najczstszymi
terminami byy wita Narodzenia Paskiego i Nowy Rok, take w. Piotra
78
.
Badania M. Ungeheura wykazay, e w ziemi przemyskiej wspomnianej czyn-
noci dokonywano przede wszystkim w dzie w. Marcina i w Boe Narodze-
nie
79
. Przestrzeganie zwyczajowych terminw wykupu miao znaczenie, ponie-
wa nie wykupienie zastawu w umwionym terminie skutkowao przedueniem
69
S. Roman, Z bada nad dawnoci w prawie polskim XIV wieku, Czasopismo Prawno-
Historyczne, t. XVII: 1965, z. 2, s. 89.
70
Statuty Kazimierza Wielkiego, opr. O. Balzer, Pozna 1947, s. 446.
71
S. Roman, Z bada..., s. 77.
72
J.S. Matuszewski, Zastaw..., s. 153.
73
S. Roman, Z bada..., s. 84.
74
A. Sucheni-Grabowska, Odbudowa..., s. 21-22.
75
K. Tymieniecki, Wpyw..., s. 92.
76
J. Luciski, Rozwj..., s. 25-28.
77
Dokadny opis tych wydarze: A. Prohaska, Konfederacja Spytka z Melsztyna, Lww 1887, s. 36;
K. Grski, Rd Odroww, Lww 1939, s. 6268; W. Dworzaczek, Leliwici..., s. 141, 152, 174.
A. Prohaska, Konfederacja Spytka z Melsztyna, Lww 1887, s. 36.
78
J.S. Matuszewski, Zastaw..., s. 38-39.
79
M. Ungeheuer, Stosunki..., s. 149.
Wykorzystanie zastawu w rozporzdzaniu dobrami krlewskimi 19
stosunku zastawnego na kolejny rok
80
. W przebadanym materiale rdowym
znajduje si siedem wzmianek regulujcych termin wykupu. W licie zastawnym
wydanym przez Jadwig Spytkowi z Melsztyna zawarta zostaa gwarancja, e
krlowa nie wykupi od niego ziemi bieckiej w innym terminie, jak wanie
w dzie Boego Narodzenia, jak to jest w zwyczaju polskim
81
. Podobny termin
ustanawia dokument wydany przez Wadysawa II w Jedlni 26 stycznia 1393 r.:
Promittimus insuper et omnimode pollicemur, quod nunquam in alio tempore,
praeterquam in festo Nativitatis Christi cuiusvis anni saepedictum castrum, oppi-
dum et villas redimere debebimus quovis modo, solutis in festo Nativitatis Christi,
sicut praeferetur, supradictis quingentis marcis per nos [...]
82
. Ten sam termin zo-
sta take ustalony w dwch dokumentach z 1391 r.
83
, natomiast w dyplomie
z 1388 roku omioletni okres zastawu koczy si w wito narodzenia Matki
Boskiej
84
. Wzmianki z roku 1311 i 1442 podaj jako termin wito Jana Chrzci-
ciela
85
. Wadysaw III wyda take dokument, w ktrym zobowiza si do wy-
kupu zastawu w konkretnie oznaczonym czasie na najblisze wito Narodzenia
w. Jana Chrzciciela
86
. Nie jest jasne, dlaczego tych gwarancji zostao udzielo-
nych tak niewiele. Pierwsza z odpowiedzi, najbardziej prawdopodobna, zakada
domylne stosowanie zwyczajowych terminw wykupu. Wspomina o tym doku-
ment krlowej Jadwigi z 1385 r.: [...] redimere volu(eri)mus, ipsam non alio
tempore, preterquam in festo Nativitatis Domini cuiuscumque anni iuxta ritum et
consuetudinem regni nostri Polonie hactenus observatum redimere teneamur.
Bya to jednak deklaracja jednorazowa. Nie ma wic stuprocentowej pewnoci,
czy wykup sumy zastawnej zawsze mia miejsce w zwyczajowych terminach. Za
t koncepcj moe przemawia take wspomniane zobowizanie Warneczyka
z 1441 r. Mniej prawdopodobne jest dowolne kreowanie terminu zapaty przez
monarch. Moe o tym wiadczy wanie incydentalno tych gwarancji. Nie-
pewnoci nie rozwiewaj take daty pozwolenia na wykup zastawu przyszym
tenutariuszom. Za rzdw Wadysawa II byy to: 10 stycze, 15 marzec, 20
marzec, 11 kwiecie i 18 lipiec
87
. Wadysaw Warneczyk udzieli wspomnia-
nego pozwolenia w dniach: 10 marca, 9 czerwca, 7 lipca i 26 sierpnia
88
. Wydanie
zgody na wykup zastawu wcale nie musiao by jednoznaczne z obowizkiem na-
tychmiastowej realizacji mandatu krlewskiego. Znany jest take przypadek nie-
wykorzystania zezwolenia
89
. Potencjalny zastawnik mg by wic zwizany
zwyczajowymi terminami wykupu. Natomiast w stosunkach prywatno-prawnych
80
P. Dbkowski, Prawo..., t. II, s. 309.
81
ZDM 6, 1836 z 1385 r.
82
ZDM 4, 1103 z 1393 r.
83
KDM IV, MX z 1391; ZDM 4, 1099 z 1391 r.
84
KDW III, 1878 z 1388 r.
85
KDW V, 172 z 1411 r., KDM IV, MCDXXII z 1442 r.
86
ZDM 8, 2358 z 1441 r.
87
KDM IV, MLXXI z 1403 r., MXCVII z 1406 r., MCCXLV z 1427 r.; KDW VII, 613 z 1408 r.;
KDW VIII, 845 z 1419 r.
88
ZDM 8, 2320 z 1441 r., 2358 z 1442 r., 2381 z 1442 r., 2405 z 1442 r.
89
W 1403 r. Jagieo pozwoli Piotrowi Szafracowi wykupi od wdowy po Spytku z Melsztyna
zamek i dobra rabsztyskie (KDM IV, MLXXI z 1403 r.); jednake wykup ten nie zosta zera-
lizowany, czego przyczyny nie s znane, por. W. Dworzaczek, Leliwici..., s. 140; J. Sperka, Szafran-
cowie herbu Stary Ko. Z dziejw kariery i awansu w pnoredniowiecznej Polsce, Katowice 2001,
s. 225.
20 MACIEJ MIKUA
po uiszczeniu sumy zastawnej dotychczasowy zastawnik mia sze tygodni, by
zda dzieron nieruchomo
90
. Wydaje si, e podobnie musiao by take
w przypadku wykupu dbr krlewskich przez nastpnego tenutariusza.
ZDANIE KOCZCE
Wykorzystanie instytucji zastawu w stosunkach publiczno-prawnych
spowodowao konieczno modyfikacji pewnych jej cech. Dotyczy to rezerwacji
przez monarch zgody na alienacj i przezastaw zastawionych dbr, a take nie-
stosowania terminu przedawnienia roszczenia wykupu zastawu. Te uprawnienia
monarsze pozwalay mu na ksztatowanie stosunku zastawnego w formie najbar-
dziej dla dogodnej, co w zwizku z innymi zjawiskami, do ktrych naley wy-
korzystywanie instytucji doywocia
91
, umoliwiao prowadzenie polityki zarw-
no o charakterze fiskalnym, jak i personalnym. Natomiast szereg pozostaych
cech zastawu dbr krlewskich nie odbiega od charakterystycznych waciwoci
zastawu wystpujcego w stosunkach prywatnoprawnych, nie jest wic zasadnym
rozrnienie osobnego rodzaju zastawu dbr krlewskich.
90
J. Luciski, Rozwj..., s. 33.
91
Oczywicie, najjaskrawszym wyrazem swobodnego ksztatowania stosunku zastawnego byo wspo-
mniane ju na wstpie ustalanie praw i obowizkw zastawnika.
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII wieku 21
Studenckie Zeszyty Historyczne
Koa Naukowego Historykw Studentw UJ z. 8.
RAFA SZMYTKA
ORGANIZACJA, LICZEBNO I SKAD SPOECZNY HUSARII
W POOWIE XVII WIEKU
Od roku 1601 do 1700 histori Polski wypenio 76 lat wojny. Na polach
bitew triumfy wicia husaria, ktra pocztkowo bya jazd lekkozbrojn,
a w wyniku reform Stefana Batorego z 1576 r. i Jana Zamoyskiego z 1598 r.
zostaa przeformowana w cikozbrojn i ostatecznie wyodrbnia si spord
pozostaych formacji
1
. Pierwsza poowa XVII w. To take okres najwikszych
sukcesw tego rodzaju wojska. Z kolei lata 1648-1667 to czas upadku, przemian,
reorganizacji i powolnej odbudowy husarii, przed ostatnim wielkim triumfem,
jakim bya wiktoria wiedeska. W wyniku klski pod Batohem w 1652 r. wojsko
kwarciane zostao zastpione komputowym, ale ju we wczeniejszym okresie
liczba husarii bya systematycznie zmniejszana. Majc na uwadze powysze prze-
obraenia, wanie ten okres wart jest przeledzenia.
Organizacja i hierarchia chorgwi
Husari organizowano na podstawie staropolskich wzorw rycerskich sy-
stemem towarzyskim. Jedyn sta jednostk organizacyjn i taktyczn bya rota,
zwana rwnie chorgwi. Tworzona bya przez krla, w porozumieniu z hetma-
nami, ktry wydawa na nazwiska konkretnych rotmistrzw listy przypowied-
nie. Byy one pisane wedug do schematycznej formuy obejmujcej nazwisko
rotmistrza, wielko tworzonej chorgwi, miejsce i czas stawienia si z formo-
wanym oddziaem. Prawo wymagao od przyszych dowdcw dokonania przy
zacigach niezbdnych czynnoci urzdowych. Mieli oni oblatowa list przypo-
wiedni w aktach grodzkich, najbliszych miejscu formowania si chorgwi.
Najmniejsz jednostk w rocie by poczet. Tworzy go towarzysz, ktry prowa-
dzi ze sob pocztowych zwanych niekiedy pacholikami, czeladnikami, szerego-
wymi lub osiadaczami, ktrzy wraz z nim stawali w szyku. Ponadto kady to-
warzysz dysponowa ciurami, obsugujcymi wozy taborowe i penicymi inne
posugi (min. aprowizacja, pielgnacja koni), za ktrych nie otrzymywa odu
2
.
Towarzysze husarscy suyli przewanie trjkonno, tzn. posiadali dwch poczto-
wych. Poczty te stanowiy 60-80% skadu roty. W krlewskiej chorgwi husar-
skiej, sprzed potopu szwedzkiego, poczty czterokonne stanowiy 24%, podobnie
w chorgwiach hetmaskich ich liczba bya stosunkowo wysoka (w innych cho-
1
J. Cichowski, A. Szulczyski, Husaria, Warszawa 1977, s. 15-18.
2
Ibidem, s. 22 - 23.
22 RAFA SZMYTKA
rgwiach nie przekraczay kilku procent), co zwizane byo z tym, i suya
w nich tylko zamoniejsza szlachta. Dosy dua liczba towarzyszy suya tylko
z jednym pocztowym (ok. 13%). Poczty jednokonne stanowiy zupeny margines
(ok. 1,5%). W latach pidziesitych stosunkowo czciej wystpoway wiksze.
Po 1660 r. rosa natomiast liczba pocztw jedno- i dwukonnych, co miao zwi-
zek ze zuboeniem stanu szlacheckiego i pogorszeniem si stanu wojska
3
. Za
przykad mog suy rolla krlewskiej chorgwi husarskiej. W spisach z II i III
wierci 1653 r. poczty czterokonne stanowi okoo 38%
4
. W nastpnych latach
mona zaobserwowa spadek iloci wikszych pododdziaw. W popisie z III
wierci 1663 r. poczty powyej trzech koni naleay tylko do chorego, porucz-
nika i rotmistrza przy czym ten ostatni by nierzadko fikcyjny. Zaczy pojawia
si nawet pododdziay mniejsze, dwukonne
5
. Niekorzystny stan, spowodowany
stratami poniesionymi podczas kampanii moskiewskiej, trwa od I wierci 1664 r.
do ostatniej 1665 r., kiedy to miay miejsce uzupenienia. W I kwartale 1667 r.
poczty dwukonne nie wystpoway
6
.
Bezcennymi rdami umoliwiajcymi badania nad organizacj tej forma-
cji i jej liczebnoci, s wspomniane powyej rolla chorgwi husarskich. Byy to
spisy towarzyszw i ich pocztw, jakie ze sob prowadzili pod dan chorgiew.
Kada z nich rozpoczyna si nazw chorgwi oraz zaznaczeniem kwarty, ktrej
dotyczya
7
. Dziki nim mona okreli istniejc w tej formacji cis hierarchi.
Kolejno towarzyszy w spisach zaleaa przede wszystkim od dwch czynni-
kw, wielkoci pocztw oraz dugoci suby. Chorgiew skadaa si natomiast
w kolejnoci z pocztw: rotmistrza, porucznika, chorego i poszczeglnych to-
warzyszy. W ten rwnie sposb byy one wymieniane w rollach
8
. Komend nad
chorgwi sprawowa, przynajmniej teoretycznie, rotmistrz. Jego stanowisko zaj-
mowao wysokie miejsce w hierarchii wojskowej, przewyszao bowiem generaa
majora wojsk autoramentu cudzoziemskiego. Rotmistrzami zostawali przewanie
przedstawiciele najznaczniejszych rodzin magnackich, niejednokrotnie piastujcy
urzdy pastwowe. Regu wic byo, e chorgwie husarskie posiadali hetmani.
Jednak jeszcze do 1652 r. spotka mona dowdcw, penicych swe funkcje ze
wzgldu na zdobyte dowiadczenie, a nie z tytuu posiadanych godnoci. Po kl-
sce batohskiej rotmistrzami byli ju wycznie magnaci
9
. Jednak wikszo z nich
peni swoje funkcje tylko nominalnie, rzeczywiste dowdztwo przekazujc
3
E. Janas, L. Wasilewski, Spoeczne aspekty rozwoju husarii w latach 1648-1667 na przykadzie
chorgwi hetmana wielkiego koronnego Stanisawa Potockiego i wojewody sandomierskiego Wady-
sawa Myszkowskiego, Studia i Materiay do Historii Wojskowoci (dalej: SMHW), t. XXIII: 1981,
s. 95.
4
Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie, Akta Skarbowo Wojskowe (dalej: AGAD, ASW),
dz. 85, ks. 69 Regestr towarzystwa roty JKMci usarski, czwierci ktra si poczyna a prima julii
a.D. 1653, k. 229-230; Komput za nastpny kwarta tej chorgwi, tame, k. 231-232.
5
AGAD, ASW, dz. 85, ks. 96, Regestr kompanijej roty usarskiej JKMci starego zacigu, ktra si
poczyna a prima augusti, a koczy si ultimis diebus octobris roku 1663, s. 18-19.
6
Rejestry teje chorgwi z okresu od 1 sierpnia 1663 do 30 kwietnia 1667 r., Ibidem dz. 85, ks. 96,
s. 18-29.
7
AGAD, ASW, dz. 85, ks. 69, Regestr towarzystwa roty JKMci usarski, czwierci ktra si poczyna
a prima octobris anno 1653, k. 231; AGAD, ASW, dz. 85, ks. 70, Komput roty usarskiej jw. jmci
pana wojewody sendomirskiego [Wadysawa Myszkowskiego podkr. autora], wierci ktra si po-
cza a prima octobris 1654, k. 120.
8
J. Cichowski, A. Szulczyski, op.cit., s. 21.
9
J. Wimmer, Materiay do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660,
SMHW, t. IV: 1958, s. 493.
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII wieku 23
wyznaczonym przez siebie porucznikom. Ich wynagrodzeniem by dochd py-
ncy z nieistniejcego pocztu rotmistrzowskiego (o czym poniej). Porucznikami
zostawali zazwyczaj dowiadczeni towarzysze, ktrym powierzano dowdztwo
nad wikszymi grupami wojsk, czy nawet kierowanie samodzielnymi operacjami.
Oczywicie pozostawali oni w staej zalenoci wzgldem swego rotmistrza, in-
formujc go o rozwoju sytuacji militarnej, reprezentujc jego interesy, dbajc
o majtno przeoonego przy podziale le zimowych, czy chronic jego dobra
przed uciliwymi stacjami onierskimi
10
. W popisie chorgwi krlewskiej
z ostatniej wierci 1653 r. kolejno ta jest nieco zmieniona, poniewa po poczcie
rotmistrzowskim wymieniony zosta ten nalecy do obonego koronnego (praw-
dopodobnie penicego funkcj porucznika, co jednak nie zostao zaznaczone),
nastpnie chorego, po czym w regestrze umieszczono kapelana, muzyka, cy-
rulika i dobosza
11
. Dalej nastpowali towarzysze. Osoby posiadajce najwiksze
poczty znajdoway si na czoowych pozycjach. Najpierw wic wymieniano su-
cych cztero-konno, potem trzy-konno itd. Hierarchia wewntrz roty bya wic
odbiciem ukadu spoecznego istniejcego poza wojskiem. Zdarzao si, e towa-
rzysze z mniejszymi pocztami zajmowali pozycje wysze, o czym decydowaa
dugo suby oraz zasugi. W rollach odnotowywano nie tylko wyrnienia, ale
take nagany. Zestawiajc popisy roty wojewody krakowskiego
12
z pierwszych
trzech wierci 1656 r. przy niemal niezmieniajcych si stanach osobowych, za-
uway mona pewne zmiany w kolejnoci. Wnioskuje si, i towarzysze Sza-
niawski, Kielczowski oraz Necz awansowali w hierarchii chorgwi. Natomiast
Burakowski, Kochowski oraz cki zostali zdegradowani do ostatniej dwunastki,
przy czym dwaj pierwsi, w wierci przypadajcej na kwiecie czerwiec, znaj-
dowali si w pierwszej, a cki w drugiej dziesitce spisu (chorgiew tworzyo
oprcz pocztw rotmistrza, porucznika i chorego 48 pocztw)
13
. Due znacze-
nie w hierarchii miao pochodzenie. onierze z zamoniejszych i znaczniejszych
rodzin awansowali szybciej i po zazwyczaj krtkiej subie wchodzili w skad eli-
ty chorgiewnej
14
. W rollach znajduj si take inne cenne informacje. Czasami
umieszczano przy nazwiskach towarzyszw penione przez nich funkcje woj-
skowe, czy pastwowe. Kady popis koczy si sumarycznym zestawieniem
koni, ktre w momencie zatwierdzenia znajdoway si pod chorgwi (zarwno
sownie, jak i cyfr). Do ostatecznego stanu zazwyczaj nie wliczano pocztu rot-
mistrzowskiego. Regua ta zmienia si dopiero po potopie szwedzkim. Rolla
koczy podpis osoby odpowiedzialnej za poprawno wprowadzonych danych.
Czynili to najczciej deputaci, bd pisarze wojskowi
15
. Odnotowywano przy
10
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 71.
11
AGAD, ASW, dz. 85, ks. 69, k. 231.
12
Chorgiew ta naleaa do Wadysawa Myszkowskiego, ktry od marca 1649 r. piastowa urzd
wojewody bracawskiego, od listopada tego roku sandomierskiego, a w lutym 1656 r. zosta woje-
wod krakowskim, A. Przybo, Myszkowski Wadysaw, [w:] PSB, t. XXII: 1977, s. 401-402.
13
AGAD, ASW, dz. 85, ks. 77, Komput roty usarski jmci pana wojewody sendomierskiego po-
czynajca si a prima januari 1656, s. 6-7; ibidem, s.8, Komput roty usarski jmci pana wojewody
krakowskiego, w czwierci poczynajca si a prima aprilis 1656 r.; Komput za nastpny kwarta,
tame s. 9.
14
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 102-104.
15
Jan Borysawski porucznik chorgwi usarskiej jmci pana hetmana polnego koronnego. Pod t
kompanij popisao si prcz pocztu rotmistrzowskiego koni sto szedziesit i jeden, Jan Sapieha,
pisarz polny koronny, m[anu] p[propria] koni 161, AGAD, ASW, dz. 85, ks. 69, Regestr kompanijej
usarskiej jw. jmci pana wojewody kijowskiego, hetmana polnego koronnego [Stanisawa Potockiego
podkr. autora] w tej wierci, ktra si poczyna a prima julii ad ultimam septembris a.D. 1653, k. 235
24 RAFA SZMYTKA
tym wszelkie zmiany, jakie miay miejsce w czasie przeprowadzania popisu.
Przywoa mona sytuacj z IV wierci 1654 r., kiedy w kompucie roty hu-
sarskiej Wadysawa Myszkowskiego, pady dwa konie w poczcie porucznika i
chorego
16
.
Liczebno rot husarskich i ich udzia w wojsku Rzeczypospolitej w poowie
XVII wieku
Tab. 1. Zestawienie liczby chorgwi husarskich z przypadajc na ni liczb koni
w okresie 1648-1657
Kwarta 1648 1649 1650 1651 1652 1653 1654 1655 1656 1657
I
14 12 18 18 17 5 5 5 7 6
II
14 15 14 18 14 5 5 5 7 6
III
b.d. 18 14 17 6 5 5 6 6 6
Liczba
chorgwi
IV 5 18 14 17 5 5 5 6 6 6
I 1054 1426 1816 2478 1889 912 865 822 1108 854
II 1051 1569 1518 2240 1620 862 797 857 1025 946
III b.d. 1863 1518 2143 864 821 875 1006 973 984
Liczba
koni
IV 640 1928 1530 1905 900 851 833 950 958 985
rdo: J. Wimmer, Materiay do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii
koronnej w latach 1648-1655, SMHW, t. V: 1960, s. 487 491; Idem, Materiay
do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 1655-1660,
SMHW, t. IV: 1958, s. 499.
Tab. 2. Zestawienie liczby chorgwi husarskich z przypadajca na ni liczb koni
w okresie 1658-1667
Kwarta
1658 1659 1660 1661 1662 1663 1664 1665 1666 1667
I
6 6 8 8 - - 7 7 7 6
II
6 6 8 8 - - 7 - 7 6
III
6 6 8 - - 7 7 - 7 6
Liczba
chorgwi
IV 6 6 8 - - 7 7 7 7 b.d
I 969 985 1260 1179 - - 856 780 937 951
II 995 999 1332 1160 - - 820 - 920 959
III 1007 978 1261 - - 789 804 - 928 900
Liczba
koni
IV 1011 996 1256 - - 875 806 950 976 b.d
rdo: J. Wimmer, Materiay do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii
koronnej w latach 1655-1660, SMHW, t. IV: 1958, s. 499; Idem, Materiay do
zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 1660-1667,
SMHW, t. VI: 1960, s. 223.
lub W tej wierci znajduje si koni sto dwadziecia i pi. Andrzej Moszeski deputat wojewdztwa
beskiego. m[anu] p[ropria] koni 125, ibidem, ks. 96, s. 19.
16
AGAD, ASW, dz. 85, ks. 70, Komput roty usarskiej jw. jmci pana wojewody sendomirskiego,
wierci ktra si pocza a prima octobris 1654, k. 120.
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII wieku 25
W pierwszej poowie XVII w. husaria stanowia najliczniejsz cz jazdy. Na-
tomiast w latach 1648-1667 bya formacj nieliczn, ograniczon do kilku
chorgwi. Tu przed wybuchem powstania Chmielnickiego na Ukrainie w skad
wojska kwarcianego wchodzio 14 rot husarskich, o cznej liczbie 1000 onie-
rzy, co stanowio ok. 50% kawalerii polskiej. Niemal cae wojsko kwarciane,
w tym owych 14 jednostek husarskich zostao rozbite w bitwach pod tymi
Wodami i Korsuniem, w wyniku czego w kompucie z IV wierci 1648 r. znalazo
si 5 jednostek
17
. W 1651 r. udao si odbudowa armi na kampani przeciw
Kozakom, rozbudowujc przy tym husari. Powstay wwczas cztery nowe jed-
nostki
18
. W spisie z 27 maja 1651 r. znalazo si 18 chorgwi tej jazdy, ktre
cznie liczyy ok. 2000 ludzi
19
. Jednak ju w przededniu Batohu liczebno
spada do 1620 onierzy w 14 chorgwiach, przy oglnym stanie armii koronnej
wynoszcym 21 tys. onierzy. W czerwcu 1652 r. grupa wojsk koronnych,
dowodzona przez hetmana polnego Marcina Kalinowskiego doznaa katastrofa-
nej klski. Zniszczonych zostao 8 chorgwi husarskich. Straty te byy nie do od-
robienia, mimo e natychmiast po rzezi batohskiej przystpiono do rekonstrukcji
armii
20
. Ostatecznie w III kwartale 1652 r. istniao 6 chorgwi husarskich
21
. Kom-
put z 1 lipca 1653 r. ukazuje, e zacignitych zostao 5 jednostek cikiej konni-
cy, na 97 (5%) istniejcych ogem rot jazdy w armii koronnej, przy czym ilo
stawek przeznaczonych na husari stanowia 7,5%
22
. Dlatego te okres ten stoi
pod znakiem kolejnej redukcji stanu liczebnego
23
. Na sejmie 1654 r. hetman pol-
ny koronny Stanisaw Potocki
24
stara si przeforsowa autorski projekt reform
wojskowych, ktry zakada rozbudowanie zacigu rot cikiej jazdy narodowego
autoramentu do 3000 koni. Niestety z braku funduszy pomys ten upad
25
. Li-
czebno jazdy husarskiej zmalaa rwnie po kampanii zimowej 1654/1655 r.
Przykadem moe by tutaj chorgiew wojewody sandomierskiego Wadysawa
Myszkowskiego, ktra w III kwartale 1654 r. liczya 176 koni, natomiast w pier-
wszej wierci 1655 r. tylko 136 koni
26
.
W chwili najazdu szwedzkiego istniao sze chorgwi husarskich o cznej
liczbie 1006 stawek odu. W tym samym okresie polska konnica liczya w sumie
13 727 koni. Wynika z tego, i husaria stanowia wwczas ok. 7,5% caoci
jazdy
27
. Ten wzrost ilociowy wiza si z pewnoci z jej wysok przydatnoci
w walkach ze Szwedami, ktrzy obawiali si szary cikiej konnicy, pamitajc
wydarzenia spod Kircholmu i Trzciany. Do koca trwania wojny nie powstao
wicej jak 7 rot. Taka ilo oddziaw funkcjonowaa w I i II kwartale 1656 r.,
17
J. Wimmer, op.cit., s. 488-490.
18
M. Nagielski, Armia koronna w latach 1651 1653, cz. I, SMHW, t. XL: 2003, s. 26.
19
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 68.
20
M. Nagielski, op.cit., s. 47.
21
T. Ciesielski, Armia koronna w latach 1651-1653, cz. II, SMHW, t. XL: 2003, s. 53-54.
22
T. Ciesielski, M. Nagielski, Komputy wojska koronnego w latach 165-1653, SMHW, t. XL: 2003,
s. 265.
23
Ibidem, s. 273.
24
Od 1631 r. Stanisaw Potocki peni urzd wojewody bracawskiego. W 1636 r. zosta wojewod
podolskim. W czerwcu 1652 r. otrzyma nominacj na hetmana polnego koronnego, a podczas sejmu
brzeskiego 1653 r. otrzyma uprawnienia przysugujce hetmanowi wielkiemu, na ktrego minowany
zosta latem 1654 r., A. Przybo, Potocki Stanisaw, [w:] PSB, t. XXVIII: 1984-85, s. 141-143.
25
M. Wagner, Projekt reform wojskowych Stanisawa Potockiego z 1654 r., SMHW, t. XL: 2003,
s. 277-280.
26
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 87.
27
J. Wimmer, Materiay 1655-1660, s. 499-501.
26 RAFA SZMYTKA
osigajc liczb 1108 koni. Natomiast w okresie od III kwartau 1656 r. do ostat-
niego 1659 r. w rejestrach znajdowao si ponownie 6 chorgwi, pod ktrymi by-
o ok. 960 koni. W II kwartale 1659 r., gdy stan armii by najwikszy (39 770 ko-
ni i porcji), jazda liczya 20 648 koni z czego 999 przypadao na husari, co daje
jej blisko 5% udzia. Do poowy 1660 r. istniao ponownie 8 jednostek, w ktrych
byo 1332 koni, co stanowio jednoczenie najwikszy wzrost liczebny tej for-
macji podczas potopu szwedzkiego. Osign on wwczas 7% oglnej iloci
jazdy koronnej
28
.
W III kwartale 1660 r. na now wojn z Moskw utworzono jeszcze jedn
chorgiew husarsk. Jazda ta liczya teraz 1261 koni i do koca omawianego
okresu liczebnoci tej nie przekroczya. Powyej 1000 koni cikiej jazdy stao
pod chorgwiami do II kwartau 1661 r. Po tym okresie nastpi zdecydowany
spadek liczebnoci
29
, co miao cisy zwizek ze stratami poniesionymi podczas
kampanii 1660/1661, kiedy z szeregw ubyo przeszo 16% onierzy
30
, jak rw-
nie utworzeniem, na skutek niewypacania zalegego odu, tzw. zwizkw
wojskowych. Po rozwizaniu konfederacji wojskowej w 1663 r. i likwidacji
zwizkw, tendencj widoczn w kadej chorgwi byo zmniejszanie skadu oso-
bowego. Konfederaci nie prowadzili biecego zacigu, ktry uzupeniaby po-
wstajce luki. Ponadto, zaraz po pacyfikacji, wielu zwizkowcw w obawie przed
represjami opucio szeregi wojska
31
. Jednoczenie rozwizano jednostki, w kt-
rych szefami byli sam Lubomirski, jego krewni lub przyjaciele. W ten sposb
chciano odsun marszaka wielkiego koronnego i jego stronnikw od spraw pa-
stwa i wpywu na wojsko, gdzie nadal cieszy si spor sympati. Bya to za-
razem forma odcienia skarbu, ktrego moliwoci finansowe ulegy powane-
mu zmniejszeniu. Ostatecznie zlikwidowano 95 jednostek kawalerii, w tym jedn
husarsk, dowodzon przez Stanisawa Lubomirskiego.
W sierpniu 1663 r. Jan Kazimierz ruszy z armi liczc 24 500 onierzy na
kolejn wypraw przeciwko Moskwie. Nieudolnie kierownictwo i przecignicie
kampanii do zimy doprowadzio do znacznych strat. Husaria, ktra ruszaa na
wypraw w stanie 875 koni, koczya j liczc 780 koni. Kolejne zmiany w pol-
skiej wojskowoci przyniosa wojna domowa, ktra wybucha w 1665 r. W czasie
bratobjczych walk ginli dowiadczeni onierze, co osabiao warto bojow
si zbrojnych Rzeczypospolitej. Mimo, e po zakoczeniu rokoszu armia koronna
bya liczniejsza ni poprzednio (20 397 koni i porcji w IV wierci 1664 r.
25 852 w III kwartale 1666 r.), to jednak w znacznej mierze jej szeregi wypenia
mody, niedowiadczony onierz. W tym czasie liczebno husarii utrzymywaa
si na staym poziome ok. 950 koni zorganizowanych w 7 jednostkach
32
.
Ponowne zmniejszenie stanu liczebnego prawie wszystkich chorgwi miao
miejsce w 1667 r. Sejm podj wwczas decyzj o redukcji wojska z 24 000 koni
i porcji do ok. 16 000. Husaria zostaa wwczas ograniczona do 900 koni, przy
czym na skutek interwencji Jana Sobieskiego adna z chorgwi nie zostaa zli-
kwidowana. Zmiany liczebnoci husarii w tym okresie odzwierciedlaj popisy
28
B. Baranowski, Organizacja regularnego wojska polskiego w latach 1655-1660, SMHW, t. II:
1956, s. 219.
29
J. Wimmer, Materiay do zagadnienia liczebnoci i organizacji armii koronnej w latach 1660-1667,
SMHW: 1960, s. 223-225.
30
Ibidem, s. 214.
31
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 88.
32
J. Wimmer, Materiay 1660-1667, s. 215-217.
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII wieku 27
krlewskiej chorgwi starego zacigu. Od IV wierci 1665 r. widoczny jest wy-
ranie wzrost stanu liczebnego roty, ktra jeszcze w III kwartale tego roku liczya
130 koni. Wzrost ten nastpi poprzez uzupenienie czterech pocztw i zacigni-
cie trzech nowych pododdziaw. Ponadto zwikszeniu o dwa konie ulega wiel-
ko pocztu rotmistrzowskiego. Dalszy wzrost widoczny jest rwnie w pozosta-
ych kwartach. Maksymaln warto osiga on w I wierci 1667 r., (192 konie).
Pniejsza redukcja zmniejszy natomiast ten stan do 185 stawek. Jednoczenie
okres po zakoczeniu rokoszu i podpisaniu ugody gonickiej 31 lipca 1666 r. zo-
sta wykorzystany do uzupenienia strat i wyrwnania stanu osobowego, poprzez
redukcj pocztw dwukonnych, zacig nowych towarzyszy i zwikszenie pocztu
rotmistrzowskiego
33
. Mona wic stwierdzi, e w okresie 1652-1667 husaria
koronna skadaa si z 5-8 chorgwi, liczcych cznie 800-1300 koni.
Kryzys, ktry dotkn husari w poowie XVII w., dotyczy caego wojska
Rzeczypospolitej. Niestety, mimo chwilowego przezwycienia po pacyfikacji
rokoszu Lubomirskiego i wiktorii wiedeskiej, formacja cikiej jazdy narodo-
wego autoramentu nigdy nie powrcia ju do dawnej wielkoci. Kawaleria nie
wytrzymaa prby, z jak przyszo si jej zmierzy podczas wielkiej wojny p-
nocnej. Kryzys, w jakim znalaz si ten rodzaj jazdy, obrazuje rolla chorgwi
krlewicza Konstantyna z 8 sierpnia 1710 r. Pod chorgwi brakowao 70-80%
etatowego stanu towarzyszy. Na szedziesiciu szeciu byo obecnych wraz ze
swymi pocztami zaledwie omiu. Spora liczba zostawia same poczty, wrd kt-
rych znajdowali si rwnie ci, ktrzy wyjechali na deputacj. Towarzysze opu-
szczali szeregi bez przedstawiania przyczyn, odbywajc sub nie w obozach,
lecz w swoich dworach! O dalszym upadku tego wojska wiadczy nie tylko
spadek etatowej liczebnoci chorgwi, zatwierdzonej przez Rad Warszawsk,
a majcej wynosi 80 koni (z czego 24 konie to poczet rotmistrza!), ale take
ilo pocztw jednokonnych, bdcych teraz w wikszoci
34
.
Znamiennym jest, e roty husarskie wystpoway zawsze na pocztku
wszelkich regestrw, czy spisw. Tak jest w komputach wojska koronnego z lat
1651-1653. Kadej samodzielnej jednostce operacyjnej, za jak przyjmuje si
puk, przydzielana bya przynajmniej jedna rota husarska
35
. W puku hetmana
wielkiego koronnego Mikoaja Potockiego znajdoway si wedug popisu z 27
maja 1651 r. 4 chorgwie husarskie na wszystkich 24, tyle w zgrupowaniu het-
mana polnego Marcina Kalinowskiego, przy czym stanowiy one tu a 25%
(w sumie w puku tym byo 16 chorgwi). Pozostae roty rozmieszczone zostay
w puku wojewody brzesko-kujawskiego Jana Szczawiskiego (jedna na dzie-
si), wojewody ruskiego Jeremiego Winiowieckiego (trzy na osiem), wojewody
podolskiego Stanisawa Rewery Potockiego (dwie na jedenacie), wojewody bra-
cawskiego Stanisawa Lanckoroskiego (dwie na jedenacie), ks. Samuela Ko-
reckiego (jedna na dziesi), wojewody witebskiego Pawa Sapiehy (jedna na
pi) oraz chorego koronnego Aleksandra Koniecpolskiego (jedna na dwa-
nacie). W kadej jednostce znajdowaa si przynajmniej jedna chorgiew
husarska. Po klsce pod Batohem wikszym zgrupowaniem husarii by jedynie
puk krlewski, w ktrym znalazy si chorgiew samego krla oraz rota wo-
33
AGAD, ASW, dz. 85, ks. 96, s. 24-30.
34
M. Nagielski, Z walki o utworzenie staego komputu wojska Rzeczypospolitej w przededniu sejmu
niemego 1717 r., [w:] Midzy Zachodem a Wschodem. Studia ku czci profesora Jacka Staszewskiego,
red. J. Dumanowski Toru 2003, s. 447-449.
35
T. Ciesielski, M. Nagielski, op.cit., s. 239-243.
28 RAFA SZMYTKA
jewody sandomierskiego Wadysawa Myszkowskiego, przy cznej iloci 373
koni, co stanowio 26% liczebnoci tego puku. W pozostaych jednostkach zna-
lazy si ju tylko pojedyncze chorgwie: w puku hetmana wielkiego koronnego
Stanisawa Potockiego jego wasna w sile 151 koni (11% stanu puku), w zgrupo-
waniu wojewody ruskiego Stanisawa Lanckoroskiego, liczca 89 koni (13%)
oraz w puku podczaszego koronnego Jana Zamoyskiego, w sile 150 koni (20%).
Dziesi pozostaych jednostek operacyjnych nie miao w swym skadzie cikiej
jazdy narodowego autoramentu
36
. W zwizku z niewielk liczb formowanych
oddziaw tej elitarnej, lecz kosztownej konnicy, stan taki utrzyma si ju do
koca omawianego okresu.
Wielko chorgwi husarskiej w okresie pokoju wahaa si w granicach 60-
100 koni. W czasie wojny stan ten osiga natomiast liczb 150-200 koni. Porw-
nujc z innymi formacjami kawaleryjskimi, roty husarskie byy najliczniejsze. Po
1666 r. zaczto z kolei rozbudowywa jazd pancern, ktra wielkoci poszcze-
glnych rot zacza dorwnywa husarskim
37
. Naley take pamita o tym, e li-
czebno chorgwi podana w wykazach i rollach znacznie odbiegaa od faktycz-
nej. Rzeczywist wielko roty mona ustali odliczajc wystpujce jedynie na
papierze tzw. lepe poczty wystpujce w caej jedzie narodowego autora-
mentu (w piechocie i jedzie cudzego autoramentu nosiy one nazw lepych
porcji). Nawet jeeli uznamy je za rodzaj naduycia, by to powszechny sposb
wynagrodzenia dla rotmistrzw
38
. Wielko lepych pocztw jest szacowana na
10-12% oglnego stanu chorgwi. Daje to przecitnie od 12 do 18 koni, przy
czym liczba ta jest zwizana z liczebnoci samych chorgwi. Przy maej, 150-
konnej rocie, lepy poczet to 12-14 koni, natomiast przy 200-konnej krlew-
skiej chorgwi 22 stawki
39
. Poczet dowdcy faktycznie liczy stale 5-6 koni. Na-
ley jednak pamita, e jego pododdziau zazwyczaj nie wliczano do oglnej
wielkoci chorgwi. Zdarzao si take, e poczet porucznika husarskiego by
w caoci fikcyjny. Praktykowano rwnie zasad posiadania dwch pocztw,
umieszczanych w regestrach, jednego lepego oraz jednego istniejcego w pra-
ktyce, zazwyczaj trjkonnego
40
. Rnica w wielkoci midzy chorgwiami husar-
skimi, a innymi jednostkami, miaa swoje odbicie w liczbie sucych w niej to-
warzyszy. W duej chorgwi hetmaskiej znajdowao si zwykle 50 towarzyszy
na ok. 200 koni, w chorgwi mniejszej 150-konnej liczba ta sigaa 30-40 osb.
Z powyszego wynika, e towarzysze stanowili 27-30% stanu osobowego chor-
gwi. W jedzie pancernej liczba ta bya nisza, wynosia bowiem 25-30 towarzy-
szy, na 100-150 koni. Naley jednak zaznaczy, e w formacjach kozackich pocz-
ty byy najczciej dwu- lub jednokonne, a co za tym idzie, liczba towarzyszy
w mniejszej jednostce pancernej moga by wysza, ni w podobnej wielkoci
chorgwi husarskiej.
36
Ibidem, s. 261-264.
37
J. Wimmer, Materiay 1660-1667, s. 218.
38
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 91.
39
J. Wimmer, Materiay 1655-1660, s. 493.
40
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 92.
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII wieku 29
od i jego rozdzia w chorgwiach. Stawki wynagrodzenia za sub w jedzie
cikiej narodowego autoramentu i pozostaych formacjach wojska. lepe
poczty
od przyznawany jedzie husarskiej, wypacany, jak w caym wojsku
kwartalnie, by wyszy od tego, jaki otrzymyway pozostae formacje. W 1649 r.
wynosi 41 z. Towarzysz pancerny otrzymywa w tym samym czasie 31 z
41
.
1 padziernika 1654 r. podniesiono od husarii o 10 z. Wynosi on teraz 51 z.
Rwnoczenie zwikszono go o 9 z dla arkabuzerii i 10 z dla pancernych. W po-
zostaych rodzajach broni jego wysoko pozostaa niezmieniona. Chorgwie ta-
tarskie z wooskimi otrzymyway 31 z, a rajtaria 65 z. Tym ostatnim nie wy-
pacano hiberny, z tego tytuu te mieli podniesiony od (wysoko samego
chleba zimowego jest w tym czasie trudna do ustalenia). Piechocie polskiej, cu-
dzoziemskiej i dragonii wypacano 36 z. W okresie od 1 lipca 1655 r. do 30
czerwca 1660 r. czne koszty utrzymania samej husarii wyniosy 103 6371 z na
24 731 768 z ogem. Pienidze te zostay rozdzielone na 20 321 stawek. Co sta-
nowio 4,5% caoci sumy przyznanej wojsku, podczas gdy cika jazda w tym
okresie to 3,2% wszystkich koni i porcji, ktrym wypacono od. Koszt utrzy-
mania jazdy pancernej, ktra stanowia najliczniejsz grup (38,6%), wynis w
sumie 40%. Przy porwnywalnej do husarii liczebnoci (25 348 stawek), rajtaria
tworzca 4% stawek, otrzymaa 6,6%, przy czym naley pamita o podwyszo-
nym odzie, jako rekompensacie za hibern. Konnica tatarska wraz z woosk,
ktrych wystawiono w powyszym okresie 76 152 koni, stanowia 12%, na ktre
przeznaczono z kolei 9,5% wydatkw. Oblicza si, e piechota cudzoziemska,
polska oraz dragonia to w sumie 42% zacignitych porcji i 38,5% cznych
kosztw utrzymania
42
. Z powyszego wynika, e przy niewielkiej liczebnoci,
husaria pochaniaa najwiksz cz pienidzy. wiadczy to take o niezwykle
wysokich nakadach pieninych potrzebnych do wyekwipowania tego rodzaju
wojska. Naley bowiem wiedzie, e cena samego tylko konia husarskiego, w po-
owie XVII w. ksztatowaa si w granicach 300 z. Zamoniejsi husarze pacili za
wierzchowca od 1000 do 1500 z, przy czym roczne wynagrodzenie wynosio
204 z
43
. Rozliczanie si z pobranego odu miao miejsce, tak jak w pozostaych
formacjach narodowego autoramentu, na kole chorgiewnym. Dowdca roty
rozdziela pienidze pomidzy towarzyszy, na powszechnym zebraniu pomidzy
wszystkich, jakiekolwiek naduycia nie mogy wic mie miejsca. Niejednokrot-
nie towarzysze zmuszani byli zaspokaja dania pienine swoich pocztowych
z wasnej kiesy, niezalenie od odu wypacanego ze skarbu pastwa. Dochody
rotmistrzw i porucznikw pochodziy przede wszystkim z tytuu wspomnianych
ju lepych pocztw i kuchennego. Za poczty rotmistrzowskie uzyskiwano
od 2,5 do 5 tys. z rocznie. Niecisoci zwizane z ich istnieniem i wielkoci
oddaj regestry chorgwi krlewskiej z lat 1663-1667. Mona zauway, e po-
dana w chwili sporzdzania rolli cyfra, ilustrujca liczebno pododdziau szefa
chorgwi, zostaa skrelona i zastpiona nisz, co byo powodowane najczciej
koniecznoci ukrycia przez deputata lub pisarza nieprawidowoci obecnych
41
Ibidem, s. 36.
42
J. Wimmer, Materiay 1655-1660, s. 497.
43
J. Cichowski, A. Szulczyski, op.cit., s. 121.
30 RAFA SZMYTKA
przy stanie kocowym
44
. Z kolei kuchenne to kocwka zotwkowa, ktra
pozostawaa podczas rozdzielania odu na kole chorgiewnym i stanowia ju od
czasw Batorego wynagrodzenie dla rotmistrza. Ponadto od 1648 r. szefowie rot
husarskich otrzymywali nadzwyczajny dodatek, zwany traktamentem, wynoszcy
5 tys. z. Inn z form opacania wojska bya, przyznawana zim, hiberna. Przy-
puszcza si, i otrzymywano z niej 120 z na konia i z jej tytuu szef chorgwi
rwnie mg czerpa korzyci materialne. Dalsze profity, jakie wpyway do
kieszeni rotmistrza, stanowiy pobory za nieyjcych ju towarzyszy, te wypa-
cano jednak dopiero po wojnie, przy czym byy one pomniejszane o zaliczki
przyznane podczas kampanii. Dowdcy cikiej jazdy, ktrymi byli w owym
czasie magnaci, utrzymywali ponadto due orkiestry dla celw reprezentacyj-
nych, opacali cyrulikw, dawali podarki towarzyszom. Wystawienie chorgwi
husarskiej wizao si za z ponoszeniem znacznych kosztw i nioso ze sob
splendor i powaanie wrd spoecznoci onierskiej, ni korzyci materialne.
Wobec tego magnaci, rotmistrzujcy chorgwiom husarskim, wystawiali jedno-
czenie jednostki piechoty, lub dragonii, w ktrych atwo byo o naduycia,
a dowdztwo nad nimi przynosio znaczne dochody
45
.
Skad spoeczny. Suba w jedzie husarskiej drog do nobilitacji i zaszczytw
Jedn z form tworzenia roty jazdy cikiej, byo przeformowywanie od-
dziaw lej zbrojnych. Proces ten nazywany powszechnie pohusarzaniem,
praktykowano stosunkowo czsto, zarwno w I jak i w II poowie XVII w.
46
W ten sposb powstaa, przeksztacona z kozackiej, chorgiew husarska Wady-
sawa Myszkowskiego
47
. Chorgiew ksicia Koreckiego w 1649 r. bya nazywana
usarsk alias pancern
48
. Zasadniczo w skad chorgwi husarskich wchodzia
szlachta. Jednak w czasie wojny, w tych doborowych oddziaach, znajdowali si
przede wszystkim jako patni zastpcy, towarzysze pochodzenia plebejskiego.
Doskonaym tego przykadem jest kampania 1663/1664, kiedy w chorgwi het-
mana wielkiego koronnego Stanisawa Potockiego na 73 towarzyszy, 8 tylko bra-
o w niej udzia osobicie. Pozostali za, a wic 90% wystawili swych zastp-
cw
49
. Po klsce pod Batohem, kiedy pojawia si konieczno szybkiego uzu-
penienia oddziaw, w wikszym ni kiedykolwiek stopniu, do chorgwi husar-
skich zacigaa si drobniejsza szlachta, a take przedstawiciele warstw niszych.
Z kolei w czasach potopu szwedzkiego przyjmowano do nich onierzy wprost
z licznych oddziaw partyzanckich
50
. Porwnujc skad spoeczny oddziaw
husarii z chorgwiami innych rodzajw jazdy, skupiay one najwysze warstwy
spoeczestwa szlacheckiego, chocia wystarczajcym warunkiem przyjcia bya
umiejtno obchodzenia si z broni i wyekwipowanie pocztu. Nie zaskakuje
przytoczona przez Bohdana Baranowskiego opinia oficera chorgwi husarskiej
hetmana wielkiego litewskiego Janusza Radziwia: szlachty dobrej ledwo
44
AGAD, ASW, dz. 85, ks. 96, s. 18-30.
45
J. Wimmer, Materiay 1655-1660 , s. 493.
46
J. Cichowski, A. Szulczyski, op.cit., s. 27.
47
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit.., s. 76.
48
B. Baranowski, Skad spoeczny wojska polskiego w poowie XVII wieku, Bellona, z. 12: 1945, s.
808.
49
J. Wimmer, Materiay w latach 1660-1667, s. 225.
50
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit.., s. 95.
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII wieku 31
zliczy 4, reszta klejnot w gbie nosi. Ponadto zdarzay si przypadki podszy-
wania za szlacht inflanck, czy pochodzc zza zachodniej granicy, przez osoby
o niemiecko-brzmicym nazwisku jak Szych, czy Bulak
51
. Mimo to akceptowa-
no nieszlacheckich towarzyszy, czego wyrazem byy liczne nobilitacje po potopie
szwedzkim, jak i za rzdw Sobieskiego
52
. W wyniku analizy liczby nada szla-
chectwa z lat 1648-1667, mona stwierdzi, e najwiksza ich liczba przypada
na okres drugiej wojny pnocnej. Za zasugi wojenne otrzymali je proci onie-
rze walczcy w husarskich chorgwiach. Wielu odznaczono w ten sposb w obo-
zie wojsk krlewskich pod Toruniem 7 grudnia 1658 r.
53
Powszechnie przyjmuje
si, e husaria bya formacj najbardziej elitarn i reprezentacyjn. Suba w jej
szeregach stanowia natomiast powd do dumy dla przedstawicieli spoecznoci
szlacheckiej. Zaszczyt by tym wikszy, jeli szlachcic suy w chorgwi krlew-
skiej lub hetmaskiej. wiadczy o tym chociaby fakt, e rotmistrzami byli gw-
nie magnaci. Wedug sw Sebastiana Cefalego w husarii suy kwiat polskiej
szlachty i najlepsi oficerowie: przedniejsza szlachta zaciga si do tych cho-
rgwi i zasueni oficerowie, ktrzy dowodzili kozakami lub w innych dobo-
rowych pukach, nie maj sobie za ujm suy jako proci onierze w usa-
rzach
54
. W chorgwiach cikiej jazdy narodowego autoramentu wystawiali swe
poczty zarwno dostojnicy pastwowi, jak i urzdnicy wojskowi. W rollach cho-
rgwi krlewskiej z 1653 r. figuruj nazwiska obonego koronnego, sdziego
wojskowego, czy miecznika wieluskiego
55
.
Najwiksza liczba towarzyszy husarskich rekrutowaa si z poudniowo-
wschodnich regionw Rzeczypospolitej, przede wszystkim za z wojewdztw:
sandomierskiego, krakowskiego, lubelskiego i ruskiego, z uwagi na to, e szlach-
ta tej czci kraju bya stosunkowo zamona, co pozwalao na zakup kosztowne-
go ekwipunku. Komput, opracowany po sejmie letnim 1652 r., przewidywa
wystawienie szeciu chorgwi husarskich, z ktrych dwie miay zosta sformo-
wane w wojewdztwie krakowskim, dalsze dwie w sandomierskiem i po jednej
w wojewdztwie lubelskim i w ziemi przemyskiej, co potwierdza powysz
tez
56
. Daje si rwnie zauway zwizek midzy pochodzeniem towarzy-
szw, a osob rotmistrza. W chorgwi Stanisawa Potockiego suya przede
wszystkim szlachta z woj. ruskiego, natomiast w rocie Myszkowskiego Mao-
polanie. Prawdopodobnie towarzysze wywodzili si z krgu bliszych i dalszych
znajomych rotmistrza, bd naleeli do klienteli wystawiajcego chorgiew mag-
nata. Warto jednoczenie podkreli, e w chorgwiach husarskich suono nie-
mal caymi rodzinami. Czsto w jednej jednostce byo dwch, albo nawet trzech
braci. W wyniku analizy herbarzy stwierdzono, e w tym rodzaju konnicy prze-
waaa rednio zamona szlachta, gdzie majtek jednej rodziny ocenia si na 2-5
wsi. Grupa ta stanowi ok. 60-65% oglnej liczby towarzyszy. Drobniejsza szlach-
ta, reprezentujca zazwyczaj Mazowsze, to ok. 20-30%. Pochodzcy z bogatych
51
B. Baranowski, Skad spoeczny, s. 809.
52
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 101.
53
B. Treliska, Album armorum nobilium Regni Poloniae XV-XVIII saec. Herby i indygenaty XV-
XVIII w., Lublin 2001, s. 305-321.
54
B. Baranowski, W. Bortnowski, W. Lewandowski, Dzieje wojskowoci polskiej do roku 1831.
Wypisy rdowe, Warszawa 1949, s. 152.
55
AGAD, ASW dz. 85, ks. 69, k. 229; Komput za nastpny kwarta, tame, k. 231.
56
T. Ciesielski, M. Nagielski, op.cit., s. 253-261.
32 RAFA SZMYTKA
rodzin stanowili stosunkowo nieliczn grup
57
.
Towarzyszy sucych pod husarskimi chorgwiami mona podzieli na
dwie kategorie. Pierwsz z nich tworzya modzie szlachecka pochodzca z za-
moniejszych domw. Traktowali oni sub, jako swego rodzaju niezbdn pra-
ktyk, krtki epizod, po odbyciu ktrego mieli wrci do swych dbr i przej
ojcowski majtek, czy odda si karierze w rodowisku szlacheckim. Spdzali oni
pod chorgwi zazwyczaj od 3 do 5 lat. Finansowani przez rodzin nie liczyli si
zbytnio z odem. Wprowadzajc zwyczaj sejmikowania przenosili do obozu
wojskowego cywilno szlacheckie obyczaje parlamentarnego systemu Rzeczy-
pospolitej, przez co jeszcze bardziej osabiali dyscyplin
58
. Stanowili zdecydo-
wan wikszo towarzyszy sucych pod cikimi znakami
59
.
Z drugiej strony spoecznoci husarskiej stali onierze zawodowi. Stanowili
oni ok. 5-15%. Suba wojskowa bya dla nich jedynym rdem utrzymania.
Trwaa zazwyczaj do 10-15 lat
60
. Osigali oni wysokie miejsca w hierarchii woj-
skowej, o czym decydowaa dugo suby, dowiadczenie i zasugi wojenne.
Odznaczajc si w wojnach, oprcz awansu w regestrach (o czym mowa bya
wyej) zdobywali szacunek i uznanie. Grup tworzyli przewanie ludzie o niszej
kondycji spoecznej, liczyli oni bowiem na moliwo zrobienia kariery wojsko-
wej i popraw pozycji materialnej. Naley take pamita, e sam fakt suby
w oddziale husarskim, przy ich niewielkiej liczebnoci i rwnie maej liczbie
towarzyszy, stanowi wyrnienie. Pocztowymi w chorgwiach husarskich w
olbrzymiej wikszoci byli plebejusze, niekiedy znajdowao si tu troch drob-
nej szlachty, ale nawet dla nich awans i droga do kariery nie bya zamknita
61
.
Posiadanie wasnego pocztu w rocie jazdy cikiej otwierao drog do
awansu majtkowego i spoecznego. Duym wyrnieniem by wybr towarzysza
na deputata, obieranego na tzw. kole chorgiewnym, skadajcym si wycznie
z towarzyszy. Bra on udzia w obradach komisji decydujcych o wypacie woj-
sku odu, czy te hibernowych, zatwierdza take prawomocno dokumentw
i roll. Zasueni towarzysze obierani byli na deputatw kilkukrotnie
62
. Inn form
wynagradzania za sub byy nadania ziemskie i godnoci. Jan Kazimierz wyna-
grodzi husarzy biorcych udzia w brawurowej szary dowodzonej przez Ale-
ksandra Poubiskiego podczas bitwy pod Warszaw 29 lipca 1656 r. Jeszcze
w trakcie trwania samych dziaa, majcych na celu odbicie stolicy z rk Szwe-
dw, krl wielu obdarzy szeregiem nada za zasugi wojenne. Dla przykadu
Samuel Wojna Jasieski, stolnik witebski, otrzyma w obozie pod Warszaw
starostwo suraskie w wojewdztwie smoleskim, a Marcin Kazimierz Woodko-
wicz, horodniczy miski, ktry dwukrotnie od czasu wojen z Kozakami wysta-
wia poczet w chorgwi krlewskiej, otrzyma wszystkie dobra po zdrajcy wile-
skim Jaszkiewiczu
63
. Suba wojskowa w husarii na pewno pomagaa w osigni-
ciu godnoci. Wielu towarzyszy dostpio nawet miejsc w senacie np. Nikodem
aboklicki z chorgwi hetmana Potockiego. Inni otrzymywali nisze urzdy po-
wiatowe i wojewdzkie. I tak przytoczy mona Wojciecha Koca, ktry zosta
57
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 99-100.
58
J. Cichowski, A. Szulczyski, op.cit., s. 32.
59
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 97.
60
Ibidem, s. 96.
61
B. Baranowski, Organizacja, s. 219.
62
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 104.
63
M. Nagielski, Warszawa 1656, Warszawa 1990, s. 177-178.
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII wieku 33
czenikiem mielnickim, podsdkiem buskim oraz sdzi ziemskim buskim, czy
Aleksandra Izdebskiego pniejszego podstolego ukowskiego i podstolego yda-
czowskiego oraz sdziego wojskowego. Z racji dowiadczenia i znajomoci
spraw wojskowych dawni towarzysze husarscy odgrywali pewn rol w pospo-
litym ruszeniu, penic funkcje rotmistrzw w chorgwiach poszczeglnych ziem.
Spord pewnej czci towarzyszy rekrutowaa si take kadra oficerska jazdy.
Otrzymywali oni porucznikostwa w chorgwiach pancernych
64
. Niektrzy wresz-
cie dostpowali tych najwyszych godnoci wojskowych, jak Stefan Czarniecki,
ktry mia za sob sub jako towarzysz w chorgwi husarskiej Myszkowskiego,
a nastpnie obj funkcje porucznika w rocie cikiej kawalerii narodowego
autoramentu Stanisawa Lubomirskiego
65
.
Zakoczenie
Okres 1648-1667 przynis ze sob znaczne zmiany w polskiej wojsko-
woci, ktre objy take husari. Zmiany ominy system zacigu oraz hierarchii
chorgwi. Zmniejszya si natomiast liczba wikszych pocztw, co byo spowo-
dowane trudnociami finansowymi i zniszczeniami wojennymi. Suba w chor-
gwiach husarskich bya doskona szko dla przyszej kadry dowdczej. Porucz-
nicy tej formacji stawali na czele samodzielnych zgrupowa, pnc si w gr
wojskowej hierarchii. Po dramatycznych wydarzeniach 1652 r. liczba jednostek
tej kawalerii spada i w tym okresie ju nie zostaa zwikszona. Zmniejszenie jej
liczebnoci sprawio, e suba w niej staa si jeszcze bardziej zaszczytna, a ko-
lejne redukcje zaznaczyy to jeszcze wyraniej. Przez cay okres rozdzielano roty
jazdy cikiej rwnomiernie midzy poszczeglne jednostki operacyjne. W razie
potrzeby czono je jednak w silne grupy uderzeniowe, mogce przeama zgru-
powanie nieprzyjaciela, jak to miao miejsce w bitwie pod Warszaw 29 lipca
1656 r.
66
. Bya to formacja najbardziej szlachecka w siach zbrojnych wczesnej
Rzeczypospolitej
67
. Suba w niej otwieraa drog do awansu spoecznego. Licz-
ne s przykady wspinania si kolejno po wszystkich szczeblach hierarchii woj-
skowej, poczwszy od towarzysza, przez chorego, porucznika, regimentarza
i osigania najwyszych stanowisk i godnoci pastwowych. Odbiciem jej elitar-
nego charakteru byy najwysze w caym wojsku Rzeczypospolitej stawki odu.
Dziki swym zaletom i niepowtarzalnemu obliczu, husaria staa si symbolem
wietnoci pastwa polskiego.
64
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 108.
65
J. Cichowski, A. Szulczyski, op.cit., s. 33.
66
M. Nagielski, Warszawa, s. 169.
67
E. Janas, L. Wasilewski, op.cit., s. 98.
34 RAFA SZMYTKA
ANEKS:
Regestry chorgwi husarskiej z okresu od 1 sierpnia do 31 padziernika 1663
oraz od 1 listopada 1666 do 31 stycznia 1667 roku
68
.
[wier], ktra si poczyna a prima augusti,
a koczy si ultimis diebus octobris roku
1663.
wier poczyna si a prima novembris,
a koczy si ultimis diebus januari 1667.
poczet zwyczajny koni 15 poczet zwyczajny koni 21
jmp. porucznik koni 1 jmp. porucznik koni 1
jmp. chory koni 4 jmp. chory koni 3
p. Kaski koni 3 p. Wolski koni 3
p. Wolski koni 3 p. Godlewski koi 3
p. Godlewski koni 3 p. Unikowski - koni 3
p. Unikowski koni3 p. Gsecki starszy koni 3
p. Beydo koni 3 p. Horaim koni 3
p. Klokocki koni 3 p. Potocki koni 3
p. Gsecki koni 3 p. Winiewski koni 3
p. Horaim koni 3 p. Dziewulski koni 3
p. Gouchowski koni 2 p. Minkowski koni 3
p. Potocki 3 p. Gouchowski koni 2
p. Winiewski koni 3 p. Kobukowski koni 3
p. Minkowski koni 2 p. atkowski koni 3
p. Kobukowski koni 3 p. Urbaski koni 3
p. atkowski koni 3 p. Laskowski koni 3
p. Osowski koni 2 p. Wronowski koni 3
p. Kukilski koni 3 p. Cucharski koni 3
p. Urbaski koni 3 p. Szlichtynk koni 3
p. Laskowski koni 2 p. Niegoszewski koni 2
p. Wronowski koni 3 p. Pniewski koni 3
p. Wilczogolski koni 3 p. Niedabylski koni 3
p. Cucharski koni 3 p. ukoski koni 3
p. Szlichtynk koni 3 p. Sokoowski koni 3
p. Niegoszewski koni 2 p. Zaporski koni 3
p. Ciechanowski koni 3 p. ochnicki koni 2
p. Pniewski koni 3 p. Biakowski koni 3
p. Niedabylski koni 3 p. Sikorski koni 3
p. Zawadzki koni 3 p. Krzywiecki koni 3
p. ukoski koni 3 p. Karliski koni 3
68
Regestr kompanijej roty usarskiej JKMci starego zacigu, ktra si poczyna a prima augusti, a
koczy si ultimis diebus octobris roku 1663, AGAD, ASW dz. 85, ks. 96, s. 18-19; Rejestr teje cho-
rgwi za okres od 1 listopada 1666 do 31 stycznia 1667 r., tame, s. 28.
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII wieku 35
p. Zaporski koni 3 p. Guszyski koni 3
p. ochnicki koni 3 p. Sowiski koni 3
p. Sokoowski koni 2 p. Wirzchowski koni 3
p. Jemielski koni 3 p. Zacki koni 3
p. Konarski koni 3 p. Bobowski koni 3
p. Biakowski koni 3 p. Ciski koni 3
p. Sikorski koni 3 p. Ciechanowski koni 3
p. Godlewski modszy koni 3 p. Winnicki koni 3
p. Przecawski koni 3 p. Siemianowski koni 3
p. Baranowski koni 3
p. Baranowicz koni 3
p. Gsecki modszy koni 3
p. Strasz koni 3
p. Goliski koni 3
p. Zakrzewski koni 3
p. Urbaski modszy koni 3
p. Kunicki koni 3
p. urowski koni 3
p. Przyuski koni 3
p. Tomicki koni 3
p. Piotrowski koni 3
p. Bierniewski koni 3
p. Porczyski koni 3
W tej wierci znaduje si koni sto
dwadziecia i pi. Andrzej Moszeski,
deputat wojewdztwa beskiego. m[anu]
p[ropria]. koni 125.
W tej wierci koni sto siedmdziesit i pi.
Andrzej Moszeski, deputat. m[anu]
p[ropria]. koni 175.
Organizacja, liczebno i skad spoeczny husarii w poowie XVII wieku 37
Studenckie Zeszyty Historyczne
Koa Naukowego Historykw Studentw UJ z. 8.
WACAW SZCZEPANIK
RUCH NATURALNY LUDNOCI PARAFII CIKOWICE
W LATACH 1797-1806
NA PODSTAWIE METRYK PARAFIALNYCH
Cikowice s miejscowoci pooon w poudniowej czci obecnego wo-
jewdztwa maopolskiego, na styku Pogrza Cikowickiego i Ronowskiego,
nad rzek Bia. Miejscowo pocztkowo znajdowaa si we wadaniu krla, by
po okresie podlegoci opactwu tynieckiemu ponownie wrci w rce krlewskie.
W roku 1348 Kazimierz Wielki nada Cikowicom prawo miejskie
1
, ktre utrzy-
may a do dzi z przerw w latach 1934-1998. Byy orodkiem handlowym na
szlaku z Wgrami oraz centrum sukiennictwa i garncarstwa. Upadek miasta przy-
niosy potop szwedzki i pniejsze epidemie. W roku 1772, po pierwszym roz-
biorze, Cikowice znalazy si pod zaborem austriackim. Parafia rzymsko-ka-
tolicka pod wezwaniem w. Andrzeja (obecnie w. Andrzeja i Pana Jezusa Mio-
siernego) zostaa erygowana w roku 1336
2
.
Od czasu soboru trydenckiego (1545-1563) na klerze parafialnym spocz
obowizek rejestracji wiernych w trzech rwnolegych seriach metryk. Byy to:
libri natorum ac babtisatorum (ksigi narodzonych i ochrzczonych), libri copu-
latorum (ksigi zalubionych) oraz libri mortuorum (ksigi zmarych). W Polsce
obowizek prowadzenia metryk wprowadziy synody prowincjonalne z lat 1579-
1602. Za niedopenienie tego postanowienia grozia ksiom kara w wysokoci
10 grzywien
3
.
Wykorzystane w niniejszej pracy parafialne ksiegi metrykalne przechowy-
wane s w archiwum parafialnym w Cikowicach*. Najstarsza zachowana roz-
poczyna si wpisami z roku 1645. Wczeniejsze ksigi zagubiono, zniszczono lub
te przeniesiono do archiwum diecezjalnego. W peni zachowane serie ksig
zaczynaj si od pocztku wieku XVIII. Spisano je w jezyku aciskim. Nie
zawsze staranny dukt pisma oraz uszkodzenia tekstu spowodowane wyblakni-
ciem lub rozmazaniem atramentu powoduj trudnoci w ich odczycie. W wyniku
reform jzefiskich metryki parafialne zostay uznane za akta stanu cywilnego,
co w poczeniu z narzuceniem klerowi surowej dyscypliny nadao wiksz
wiarygodno zapisanym danym
4
. Ksigi parafialne pryjmuj wwczs form
1
Sownik historyczno-geograficzny wojewdztwa krakowskiego w redniowieczu, oprac. Z. Leszczy-
ska-Skrtowa, F. Sikora, t. V, cz.3, z. 1, Wrocaw 1986, s. 406-413.
2
Ibidem.
3
I. Gieysztorowa, Wstp do demografii staropolskiej, Warszawa 1976, s. 199-200.
4
Ibidem, s. 203.
38 WACAW SZCZEPANIK
tabelarycznych formularzy. Nie s to ju zeszyty czy bruliony o rnych forma-
tach, lecz gotowe drukowane woluminy zawierajce tabele umoliwiajce precy-
zyjn datacj i zapewniajce czytelno danych (podobne do uywanych obecnie
w archiwach parafialnych). We wstpie do tych ksig znajduje si zazwyczaj os-
trzeenie o sankcjach dyscyplinarnych i finansowych grocych za niewypenia-
nie metryki. Przejcie od dawnego sposobu rejestracji nie nastpio jednak sko-
kowo. W noworozpocztych ksigach dorysowywano nowe tabele i dopiero
w przypadku wyczerpania danego woluminu przechodzono na druki urzdowe.
W interesujcym nas okresie 1797-1806 wszystkie serie metryk maj posta
drukowanych tabel. W tym przedziale czasowym w cikowickiej parafi zawarto
114 lubw, ochrzczono 500 dzieci, z czego 16 byo nielubnych, zmaro za 354
osoby. Stosunek chrztw do liczby lubw wynosi 4,25, co wskazuje na braki
w rejestracji urodze, gdy w badanym okresie powinien on wynosi ponad 4,5.
Wynika to zapewne z duej miertelnoci noworodkw.
W niniejszej pracy zastosowana zostaa metoda statystyczna, bez nomina-
tywnej rekonstrukcji rodzin. Z uwagi na krtki odcinek czasowy niemoliwe byo
dostrzeenie jakichkolwiek tendencji wzrostowych lub malejcych a jedynie wa-
hania w liczebnoci zjawisk.
luby
Zawarcie zwizku maeskiego odnotowywano w tzw. Ksigach zalu-
bionych. W tej serii ksig, znajdujemy informacje o osobach zawierajcych
zwizek (ich imiona, wiek, niekiedy okrelenie zawodu lub statusu spoecznego)
a take dane dotyczce rodzicw oraz wiadkw ceremonii. W badanym okresie
w ciezkowickim kociele parafialnym zawarto cznie 114 lubw. Ich rozkad na
poszczeglne lata i miesice przedstawiaj ponisza tabela i wykres:
Tabela I.1. luby w parafii Cikowice w latach 1797-1806
1797 1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 Razem
Stycze 0 2 2 0 1 0 0 0 2 0 7
Luty 2 0 2 2 1 3 0 2 2 0 14
Marzec 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 3
Kwiecie 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Maj 1 0 2 0 1 0 0 0 0 0 4
Czerwiec 0 0 0 0 2 0 0 0 2 0 4
Lipiec 0 0 0 1 0 0 0 1 0 0 2
Sierpie 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 2
Wrzesie 1 2 1 0 1 1 0 3 0 0 9
Padziernik 3 2 3 2 5 5 3 3 2 4 32
Listopad 6 4 0 4 2 2 0 8 4 0 30
Grudzie 0 0 0 0 0 0 0 0 1 6 7
Razem 13 10 10 10 13 12 3 17 13 13 114
rdo: Liber copulatorum pro civitate Cikowice 1797-1806
* Autor skada serdeczne podzikowania proboszczowi parafi w Cikowicach, ks. Janowi
Zajcowi za udostpnienie do potrzeb niniejszego artykuu ksig parafialnych.
Ruch naturalny ludnoci parafii Cikowice... 39
Wykres I.1. luby w parafii Cikowice w latach 1797-1806
13
10 10 10
13
12
3
17
13 13
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
1
7
9
7
1
7
9
8
1
7
9
9
1
8
0
0
1
8
0
1
1
8
0
2
1
8
0
3
1
8
0
4
1
8
0
5
1
8
0
6
rdo: Tabela I.1.
Sezonowo lubw w badanym okresie ilustruje tabela I.2 oraz wykres I.2.
Z nich prezentuj si nastpujco: rednia arytmetyczna 11,4, dominanta 13,
mediana 12,5.
Tabela I.2. Wskanik sezonowoci
dla lubw z lat 1797-1806
stycze 77,23
luty 171,00
marzec 33,10
kwiecie 0,00
maj 44,13
czerwiec 45,60
lipiec 22,06
sierpie 22,06
wrzesie 102,60
padziernik 353,03
listopad 342,00
grudzie 77,23
rdo: Tabela I.1.
40 WACAW SZCZEPANIK
Wykres I.2.Wskanik sezonowoci dla lubw z lat 1797-1806
0
50
100
150
200
250
300
350
400
s
t
y
c
z
e
l
u
t
y
m
a
r
z
e
c
k
w
i
e
c
i
e
m
a
j
c
z
e
r
w
i
e
c
l
i
p
i
e
c
s
i
e
r
p
i
e
w
r
z
e
s
i
e
p
a
d
z
i
e
r
n
i
k
l
i
s
t
o
p
a
d
g
r
u
d
z
i
e
l
u
t
y
m
a
r
z
e
c
k
w
i
e
c
i
e
m
a
j
c
z
e
r
w
i
e
c
l
i
p
i
e
c
s
i
e
r
p
i
e
w
r
z
e
s
i
e
p
a
d
z
i
e
r
n
i
k
l
i
s
t
o
p
a
d
g
r
u
d
z
i
e
rdo: Tabela II.2a.
Powyszy wykres pozwala wskaza dwa okresy w roku, w ktrych przypa-
dao nasilenie chrztw. Jeden w styczniu drugi natomiast we wrzeniu.
Indeksy dynamiki o podstawach staej i zmiennej dla chrztw z lat 1797-
1806 ilustruj tabele i wykresy:
Tabela II.3. Indeksy dynamiki o podstawach staej i zmiennej, dla chrztw z lat
1797-1806
Rok Dane podstawa staa podstawa zmienna
1797 57 100%
1798 50 88% 88%
1799 57 100% 114%
1800 45 79% 79%
1801 46 81% 102%
1802 41 72% 89%
1803 54 95% 132%
1804 21 37% 39%
1805 67 118% 319%
1806 62 109% 93%
rdo: Tabela II.1
Ruch naturalny ludnoci parafii Cikowice... 47
Wykres II.3a. Indeks dynamiki o podstawie staej dla chrztw
z lat 1797-1806
100%
88%
100%
79%
81%
72%
95%
37%
118%
109%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
120%
140%
1797 1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806
rdo: Tabela II.3.
Wykres II.3b.Indeks dynamiki o podstawie zmiennej dla chrztw
z lat 1797-1806
0%
50%
100%
150%
200%
250%
300%
350%
1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806
rdo: Tabela II.3
Indeks o podstawie staej wysze wahania w stosunku do okresu podsta-
wowego pokazuje dla 1804 roku gdzie jest on najniszy i przyjmuje warto
37%, oraz dla roku 1805, gdzie jest najwyszy i osiga warto 118%. Wykres in-
deksu o podstawie zmiennej ilustruje z kolei dynamik procesu. Jest ona najwy-
sza w latach 1804 i 1805, gdzie przeskok wynosi 280% midzy 39% dla roku
1804 i 319% dla roku 1805.
48 WACAW SZCZEPANIK
Przyrost absolutny o podstawie staej i zmiennej oraz tempo wzrostu dla
chrztw z lat 1797-1806 obrazuj tabele oraz wykresy II.4a i II.4b.
Tabela II.4a.
przyrost absolutny o podstawie
staej
Przyrost
absolutny
Tempo
wzrostu
1797 0
1798 -7 -12%
1799 0 0%
1800 -12 -21%
1801 -11 -19%
1802 -16 -28%
1803 -3 -5%
1804 -36 -63%
1805 10 18%
1806 5 9%
rdo: Tabela II.1
Wykres II.3b. Tempo wzrostu o podstawie staej dla chrztw z lat
1797-1806
-70%
-60%
-50%
-40%
-30%
-20%
-10%
0%
10%
20%
30%
1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806
rdo: Tabela II.4a
Najwyszy przyrost absolutny w stosunku do roku 1797 obserwujemy w ro-
ku 1805, kiedy wynis on 10 i mia tempo wzrostu 18%, natomiast najniszy
w roku 1804, gdy jego warto wyniosa 36, a tempo wzrostu osigno 63%.
Ruch naturalny ludnoci parafii Cikowice... 49
Tabela II.4b.
Przyrost absolutny
o podstawie zmiennej
Rok Przyrost
absolutny
Tempo
wzrostu
1797 0
1798 -7 -12%
1799 7 14%
1800 -12 -21%
1801 1 2%
1802 -5 -11%
1803 13 32%
1804 -33 -61%
1805 46 219%
1806 -5 -7%
rdo: Tabela II.1
Wykres II.4c. Tempo wzrostu o podstawie zmiennej dla
chrztw z lat 1797-1806
-1
-0,5
0
0,5
1
1,5
2
2,5
1797 1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806
rdo: Tabela II.4b.
Powysze wykresy jednoznacznie wskazuj, e najwyszy przyrost abso-
lutny, w stosunku do roku poprzedniego, obserwujemy w roku 1805 kiedy wy-
nis on 46, a tempo wzrostu 219%. Najniszy przyrost absolutny zarejestrowano
w roku 1804, gdy wynis on 33, tempo wzrostu przyjo za warto 61%.
Zgony
Zgony odnotowywano natomiast w Ksigach Zmarych. Znajduj si w nich
dane dotyczce osoby zmarej (miejsce zamieszkania, data zgonu, wiek oraz
przyczyna mierci). Brak natomiast zapisw, czego dawniej rygorystycznie prze-
strzegano, czy zmary zosta opatrzony wiatykiem. Przyczyna mierci opisywana
jest zazwyczaj oglnie przy uyciu sw ordinaria lub senectus. Naley rw-
50 WACAW SZCZEPANIK
nie domniemywa, e wiek osb zmarych, zwaszcza zmarych w podeszym
wieku zaokrglano do liczby zakoconej cyfr pi lub te penej dziesitki.
W ksigach parafialnych z badanego okresu zarejestrowano 354 zmarych
w tym 203 mczyzn i 151 kobiet. rednia zgonw wynosi 35,4 rocznie, przy
czym zdarzay si lata, w ktrych odchylenie od niej byo do znaczne. Mediana
wynosi 28, dominanta natomiast 18.
Struktur wiekow zmarych i rozkad zgonw w poszczeglnych miesi-
cach przedstawiono w poniszej tabeli.
Tabela III.1.Struktura Zgonw z lat 1797-1806
W
i
e
k
P
S
t
y
c
z
e
L
u
t
y
M
a
r
z
e
c
K
w
i
e
c
i
e
M
a
j
C
z
e
r
w
i
e
c
L
i
p
i
e
c
S
i
e
r
p
i
e
W
r
z
e
s
i
e
P
a
d
z
i
e
r
n
i
k
L
i
s
t
o
p
a
d
G
r
u
d
z
i
e
S
u
m
a
M 5 1 4 2 5 2 2 2 1 1 1 4 30
0-1 lat
K 3 3 4 4 2 2 0 1 0 0 3 1 23
M 9 11 8 2 1 1 2 1 0 0 4 14 53
1-4 lat
K 1 4 7 4 2 0 2 1 1 1 1 0 24
M 1 0 4 1 0 0 0 0 0 1 1 3 11
5-9 lat
K 0 0 4 0 3 1 1 1 2 1 0 0 13
M 1 2 0 1 2 1 0 0 0 1 2 3 13 10-14
lat
K 3 0 0 1 0 1 1 1 0 1 0 0 8
M 0 3 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 4 15-19
lat
K 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1
M 0 0 1 1 0 0 0 1 0 1 1 0 5 20-24
lat
K 1 1 2 0 0 0 0 0 1 0 0 1 6
M 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 25-29
lat
K 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
M 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 1 0 4 30-34
lat
K 0 2 2 3 0 1 1 0 0 0 0 1 10
M 0 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 0 3 35-39
lat
K 0 0 0 2 0 0 0 1 0 0 0 1 4
M 1 0 5 2 1 0 0 0 0 1 0 1 11 40-44
lat
K 2 0 3 2 0 0 0 0 0 1 0 0 8
M 1 1 2 0 2 0 0 0 1 1 1 1 10 45-49
lat
K 1 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 1 4
M 2 0 1 2 0 0 1 0 1 0 0 2 9 50-54
lat
K 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
M 0 1 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 5 55-59
lat
K 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2
M 2 0 1 3 1 0 1 0 1 2 1 1 13 60-64
lat
K 2 3 2 2 3 1 1 0 1 0 2 4 21
M 0 0 0 2 0 0 1 0 0 0 0 1 4 65-69
lat
K 0 1 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 3
M 6 1 8 1 3 0 1 1 1 2 1 1 26
70>lat
K 7 3 4 1 1 0 0 1 1 1 1 4 24
M 28 20 35 17 17 6 11 5 6 11 13 34 203
K 21 19 28 19 13 6 6 6 6 6 7 14 151
Razem
Suma 49 39 63 36 30 12 17 11 12 17 20 48 354
rdo: Liber mortuorum pro civitate Cikowice ab anno 1784
Ruch naturalny ludnoci parafii Cikowice... 51
Zmarych podzielono na 16 grup wiekowych: do 1 roku ycia, midzy 1 a 4,
5-9, 10-14, 15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35-39, 40-44, 45-49, 50-54, 55-59, 60-64,
65-69, oraz powyej 70 lat. Rozkad liczby zgonw na poszczeglne lata i grupy
obrazuje tabela i wykres:
Tabela III.2. Struktura wiekowa zmarych z lat 1797-1806
W
i
e
k
P
1
7
9
7
1
7
9
8
1
7
9
9
1
8
0
0
1
8
0
1
1
8
0
2
1
8
0
3
1
8
0
4
1
8
0
5
1
8
0
6
S
u
m
a
M 5 2 1 10 4 0 0 0 0 8 30
0-1 lat
K 1 5 0 5 4 0 0 0 3 5 23
53
M 7 6 4 25 1 0 0 0 2 8 53
1-4 lat
K 2 8 0 12 1 0 0 0 1 0 24
77
M 0 4 1 3 1 0 0 0 0 2 11
5-9 lat
K 0 7 0 2 1 0 1 0 2 0 13
24
M 1 1 0 1 1 2 0 0 3 4 13 10-14
lat
K 0 0 0 4 0 1 0 0 2 1 8
21
M 1 0 0 0 1 0 0 0 1 1 4 15-19
lat
K 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1
5
M 0 0 0 3 1 0 0 1 0 0 5 20-24
lat
K 0 2 0 1 0 1 0 0 0 2 6
11
M 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 2 25-29
lat
K 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
2
M 0 1 0 0 0 0 1 1 1 0 4 30-34
lat
K 1 0 3 0 1 0 1 1 2 1 10
14
M 1 0 0 1 1 0 0 0 0 0 3 35-39
lat
K 0 3 0 0 0 1 0 0 0 0 4
7
M 1 1 0 0 1 0 2 1 0 5 11 40-44
lat
K 3 0 0 1 1 1 0 1 0 1 8
19
M 0 1 0 2 1 2 1 0 1 2 10 45-49
lat
K 1 0 0 0 0 2 0 0 0 1 4
4
M 1 1 1 1 1 1 0 0 1 2 9 50-54
lat
K 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
9
M 0 2 0 1 1 0 1 0 0 0 5 55-59
lat
K 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 2
7
M 3 4 0 1 1 1 1 1 0 1 13 60-64
lat
K 3 2 5 1 0 1 3 0 1 5 21
34
M 2 0 0 0 0 0 0 1 0 1 4 65-69
lat
K 0 0 1 1 1 0 0 0 0 0 3
7
M 1 2 0 2 5 4 4 4 1 3 26
70>lat
K 3 2 2 1 1 2 3 3 4 3 24
50
M 23 25 7 51 20 10 13 9 11 37 23
K 15 29 11 28 10 9 8 7 15 19 15
Razem
Suma 38 54 18 79 30 19 18 16 26 56 38
354
rdo: Liber mortuorum pro civitate Cikowice ab anno 1784
52 WACAW SZCZEPANIK
Wykres III.1.Struktura wiekowa zmarych z lat 1797-1806
53
77
24
21
5
11
2
14
7
19
14
9
7
34
7
50
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0
-
1
l
a
t
1
-
4
l
a
t
5
-
9
l
a
t
1
0
-
1
4
l
a
t
1
5
-
1
9
l
a
t
2
0
-
2
4
l
a
t
2
5
-
2
9
l
a
t
3
0
-
3
4
l
a
t
3
5
-
3
9
l
a
t
4
0
-
4
4
l
a
t
4
5
-
4
9
l
a
t
5
0
-
5
4
l
a
t
5
5
-
5
9
l
a
t
6
0
-
6
4
l
a
t
6
5
-
6
9
l
a
t
7
0
>
l
a
t
rdo: Tabela III.2.
Najwiksza miertelno wystpowaa wrd dzieci do 5 roku ycia, oraz po
70 roku ycia, przy czym ten ostatni przedzia wiekowy jest przedziaem otwar-
tym i czy informacje o wszystkich zmarych, ktrzy w chwili mierci mieli po-
wyej 70 lat.
Rozkad procentowy pci w poszczeglnych grupach obrazuje tabela III.3.
Tabela III.3. Udzia procentowy pci w
poszczeglnych grupach wiekowych
zmarych z lat 1797-1806
Wiek Mczyni Kobiety
0-1 56,60% 43,40%
1-4 68,42% 31,58%
5-9 45,83% 54,17%
10-14 61,90% 38,10%
15-19 80% 20%
20-24 45,45% 54,55%
25-29 100% 0%
30-34 28,57% 71,43%
35-39 42,86% 57,14%
40-44 57,89% 42,11%
45-49 71,43% 28,57%
50-54 100% 0%
55-59 71,43% 28,57%
60-64 38,24% 61,76%
65-69 57,14% 42,86%
70> 52% 48%
rdo: Tabela III.1.
Ruch naturalny ludnoci parafii Cikowice... 53
Wiksza miertelno panowaa zdecydowanie wrd mczyzn. Zastana-
wiajcym wydaje si jedynie brak zgonw kobiet z przedziau midzy 25. a 29.
rokiem ycia, w ktrym istniao due niebezpieczestwo nagej mierci przy
porodzie.
Sezonowo zgonw przedstawia tabela III.4 oraz wykres:
Tabela III.4.
Wskanik sezonowoci dla zgonw
z lat 1797-1806.
stycze 167,86
luty 147,92
marzec 215,83
kwiecie 127,44
maj 102,77
czerwiec 42,48
lipiec 58,24
sierpie 37,68
wrzesie 42,48
padziernik 58,24
listopad 70,80
grudzie 164,44
rdo: Tabela III.1.
Wykres III.2. Wskanik sezonowoci dla zgonw z lat 1797-1806
0,00
50,00
100,00
150,00
200,00
250,00
s
t
y
c
z
e
l
u
t
y
m
a
r
z
e
c
k
w
i
e
c
i
e
m
a
j
c
z
e
r
w
i
e
c
l
i
p
i
e
c
s
i
e
r
p
i
e
w
r
z
e
s
i
e
p
a
d
z
i
e
r
n
i
k
l
i
s
t
o
p
a
d
g
r
u
d
z
i
e
rdo: Tabela III.4.
Najwiksze nasilenie zgonw przypada na miesice zimowe, moe wynika
to z uwarunkowa klimatycznych jakl rwnie wikszego wystpowania chorb.
54 WACAW SZCZEPANIK
W roku 1800 liczba zgonw osigna niespotykane dotd nasilenie. Zmaro
79 osb, z czego 49 w pierwszych trzech miesicach roku. 35 zmarych stanowiy
natomiast dzieci do 5 roku ycia. Co moe wskazywa na obecno epidemii.
Indeksy dynamiki o podstawach staej i zmiennej dla zgonw obrazuje tabe-
la III.5 oraz wykresy.
Tabela III.5. Indeksy dynamiki o podstawach staej i zmiennej dla zgonw z lat
1797-1806
Rok Dane podstawa staa podstawa zmienna
1797 38 100%
1798 54 142% 142%
1799 18 47% 33%
1800 79 208% 439%
1801 30 79% 38%
1802 19 50% 63%
1803 18 47% 95%
1804 16 42% 89%
1805 26 68% 163%
1806 56 147% 215%
rdo: Tabela III.2.
Wykres III.3a. Indeks dynamiki o podstawie staej dla zgonw z
lat 1797-1806
100%
142%
47%
208%
79%
50%
47%
42%
68%
147%
0%
50%
100%
150%
200%
250%
1797 1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806
rdo: Tabela III.5.
Ruch naturalny ludnoci parafii Cikowice... 55
Wykres III.3b. Indeks dynamiki o podstawie zmiennej dla
zgonw z lat 1797-1806
0%
50%
100%
150%
200%
250%
300%
350%
400%
450%
500%
1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806
rdo: Tabela III.5.
Indeks dynamiki o podstawie staej ilustruje wahania liczby zgonw w sto-
sunku do okresu podstawowego. Najwiksze odchylenia wystpuj w roku 1800,
kiedy indeks dynamiki wynosi 208% i 1804 kiedy jest najniszy i osiga warto
42%. Indeksy dynamiki o podstawie zmiennej ilustruja z kolei wahania w sto-
sunku do roku poprzedzajcego. Najwysza warto wystpuje znw w roku
1800, kiedy wynosi 439%, najnisza za w roku 1799, kiedy wynosi 33%.
Przyrosty absolutny i wzgldny, o podstawach staej i zmiennej oraz tempo
wzrostu dla zgonw z lat 1797-1806 obrazuj tabele III.5a i III.5b oraz wykresy.
Tabela III.5a
Przyrost absolutny
o podstawie staej
Przyrost
Absolutny
Tempo
wzrostu
1797 0
1798 16 42%
1799 -20 -53%
1800 41 108%
1801 -8 -21%
1802 -19 -50%
1803 -20 -53%
1804 -22 -58%
1805 -12 -32%
1806 18 47%
rdo: Tabela III.2.
56 WACAW SZCZEPANIK
Wykres III.4a.Tempo wzrostu o podstawie staej dla zgonw z lat
1797-1806
-80%
-60%
-40%
-20%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
120%
1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806
rdo: Tabela III.5a.
Najwyszy przyrost absolutny w stosunku do okresu podstawowego obser-
wujemy w roku 1800, kiedy przyjmuje on warto 41, natomiast najniszy w roku
1804 kiedy wynis on -22. Dla zgonw wartoci skrajne, tj. nazwysz i naj-
nisz przyjo dla lat 1800 i 1804 odpowiednio 108 i -58%.
Tabela III.5b.
Przyrost absolutny
o podstawie zmiennej
Przyrost
Absolutny
Tempo
wzrostu
1797 0
1798 16 42%
1799 -36 -67%
1800 61 339%
1801 -49 -62%
1802 -11 -37%
1803 -1 -5%
1804 -2 -11%
1805 10 63%
1806 30 115%
rdo: Tabela III.2.
Ruch naturalny ludnoci parafii Cikowice... 57
Wykres III.4b. Tempo wzrostu o podstawie zmiennej dla zgonw
z lat 1797-1806
-100%
-50%
0%
50%
100%
150%
200%
250%
300%
350%
400%
1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806
rdo: Tabela III.5b.
Najwyszy przyrost absolutny w stosunku do okresu podstawowego obser-
wujemy w roku 1800, kiedy wynis on od 61, najniszy za w roku 1802, gdy
osign on warto -49. Najnisze tempo wzrostu przypado na rok 1799 (-67%),
najwysze z kolei w roku 1800.
Zakoczenie
Podsumowujc, w badanym okresie w parafi Cikowice zawarto 114 zwi-
zkw maeskich, zostao ochrzczonych 500 dzieci, w tym 16 urodzonych poza
legalnymi zwizkami, zmaro za 354 osoby. Przyjmujc szacunkowo, e parafia
Cikowice liczya w badanym okresie okoo 2000 mieszkacw otrzymujemy
w okresie dziesicioletnim przyrost naturalny 7,4%, a wic 0,74% rocznie. Naj-
wicej maestw zawierano w lutym, padzierniku i listopadzie. Natomiast
w 1804 a 17. Dla tych lat obserwujemy najwiksz dynamik procesu.
Proporcje liczby ochrzczonych chopcw do liczby dziewczynek (57:43%)
oraz nieprawidowy wskanik iloci chrztw przypadajcych na kady lub (4,25
przy prawidowym dla tego okresu historycznego 4,5) daj podstawy do przy-
puszczenia, e w ksigach nie odnotowywano urodzonych martwo, lub zmarych
tu po urodzeniu. Odsetek dzieci nielubnych (3,2%) nie odbiega zbyt od normy
wynoszcej 3-4%. Moe on rwnie wskazywa na do wysok kontrol spo-
eczn zapobiegajc tego typu przypadkom. Najwiksze nasilenie natomiast
przypada na pocztkowe miesice roku (do marca wcznie) oraz na wrzesie.
Dynamika procesu jest najwysza dla lat 1804 i 1805. W latach 1797-1806 zare-
jestrowano 354 zgony. Zdecydowanie wiksz miertelno mona zaobserwo-
wa wrd mczyzn. Stanowili oni 57,34% oglnej liczby zmarych. Ponadto
mona wyrni dwa przedziay wiekowe, w ktrych panowaa najwiksza
miertelno, pierwszy do pitego roku ycia, oraz drugi po siedemdziesitym ro-
58 WACAW SZCZEPANIK
ku ycia. Zauwaalna jest rwnie wiksza miertelno wrd kobiet w prze-
dziale pomidzy 20. a 40-tym rokiem ycia, co stanowi wynik wikszego ryzyka
zwizanego z rodzeniem dzieci. Najwiksze nasilenie liczby zgonw kobiet wi-
doczne jest natomiast w przedziale wiekowym midzy 30 a 34 lata, kiedy to sta-
nowiy 71,43% ogu zmarych. Zastanawia moe rwnie brak zmarych kobiet
w przedziale 25-29 lat. Mogoby wskazywa to na przesunicie wieku zawierania
lubw i rodzenia dzieci ponad trzydziesty rok ycia. Bardziej prawdopodobne
jest jednak twierdzenie, e anomalia ta wynika z obecnoci luk w badanym ma-
teriale. Sezonowo zgonw wskazuje natomiast na najwiksze nasilenie zjawi-
ska w miesicach zimowych od grudnia do marca. Spowodowane byo to naj-
prawdopodobniej warunkami klimatycznymi i rozwijajcymi si w tym okresie
roku chorobami. Najwiksze nasilenie liczby zgonw zarejestrowano w roku
1800. Zmaro wwczas 79 osb, z czego wikszo w trzech pierwszych miesi-
cach roku.
Anomalie wystpujce w latach 1803,1804, w liczbie udzielanych lubw
i chrztw mona by hipotetycznie powiza z niekorzystnymi warunkami klima-
tycznymi. Galicj w latach poprzedzajcych dotkny klski szaraczy oraz ostre
zimy. Pod uwag naley rwnie bra zarzdzenia wadz austriackich dotyczce
regulacji obrotu zboem oraz jego wywozu
5
. Wysok liczb zgonw w roku 1800
mona wyjani szczeglnie ostr zim
6
oraz epidemi grypy
7
.
5
J. Szewczuk, Kronika klsk elementarnych w Galicji w latach 1772-1848, Lww 1939, s. 35-38.
6
Ibidem, s. 34.
7
Ibidem, s. 34.
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych 59
Studenckie Zeszyty Historyczne
Koa Naukowego Historykw Studentw UJ z. 8.
KATARZYNA MADEJ
WIZERUNEK NAPOLEONA W POLSKICH KAZANIACH
PATRIOTYCZNYCH DOBY KSISTWA WARSZAWSKIEGO
Z okresu Ksistwa Warszawskiego zachowao si wiele interesujcych
kaza patriotycznych. Cz z nich bya wydawana na bieco w postaci bro-
szur
1
, cz dopiero po latach w zbiorach pism danego kaznodziei, natomiast nie-
ktre, jak na przykad homilie ksidza Wojciecha Samina, opublikowano dopiero
wspczenie. Lektura kaza patriotycznych powstaych w dobie napoleoskiej,
prowadzi do pytania: w jakim stopniu s one odbiciem stanw emocjonalnych da-
nego autora, jego osobistych pogldw i refleksji, na ile natomiast polityczn
kalkulacj, ograniczan przez aparat wadzy za porednictwem cenzury? Podczas
analizy ich treci naley zwrci szczegln uwag na okrelon konwencj w ja-
kiej tworzono tego typu materiay. Kazania charakteryzuj si bowiem specyfi-
czn stylistyk, gdy w zaoeniu nie miay by one dokumentem pisanym, a pu-
blicznie wygaszan przemow. Kaznodzieja by w duym stopniu zdetermino-
wany poprzez odbiorc swej homilii i musia dopasowa jej tre do poziomu
intelektualnego tego odbiorcy. Inaczej bdzie przemawia on do zgromadzonych
na uroczystym otwarciu sejmu senatorw, a jeszcze inaczej do zwykych, cz-
sto niepimiennych obywateli. Wiele zaleao te od wyksztacenia samego ka-
znodziei. Niestety, po trzecim rozbiorze poziom wyksztacenia polskiego ducho-
wiestwa znacznie si obniy. Zaamao si szkolnictwo wysze, z duymi tru-
dnociami borykay si rwnie seminaria. Na ziemiach, ktre w 1807 r. weszy
w skad Ksistwa Warszawskiego, nie byo adnej wyszej uczelni. Duchownym,
ktrzy chcieli zdoby wysze wyksztacenie, pozostawa wyjazd za granic, jed-
nak sta na to byo tylko nielicznych
2
. Poziom wyksztacenia duchowiestwa
musia niewtpliwie negatywnie rzutowa na merytoryczny poziom kaza.
Po trzecim rozbiorze Koci katolicki znalaz si w nowej, niezbyt korzy-
stnej dla siebie sytuacji. Mimo pewnych utrudnie ze strony wadz zaborczych,
nigdy nie straci swojego autorytetu spoecznego. Wydarzenia roku 1806, zwy-
cistwo Napoleona nad Prusami i pojawienie si moliwoci odbudowy pastwa
polskiego, zostay przyjte przez duchowiestwo z mieszanymi odczuciami. Z je-
dnej strony rodzia si nadzieja, e Koci katolicki odzyska swj uprzywilejo-
wany status, z drugiej obawy wywoywaa znana powszechnie polityka Napoleo-
1
W. Pazera, Polskie kaznodziejstwo epoki owiecenia, Czstochowa 2000, s. 29.
2
S. Cynar, Ignacy Raczyski. Ostatni prymas Polski porozbiorowej i jego dziaalno duszpasterska
w okresie Ksistwa warszawskiego, Londyn 1954, s. 53; W. Wojdecki, Wkad arcybiskupa Ignacego
Raczyskiego w rozwj teorii kaznodziejstwa na pocztku XIX w., [Warszawa] 1993, s. 2 (144).
60 KATARZYNA MADEJ
na wzgldem Kocioa we Francji oraz jego napite stosunki ze Stolic Apo-
stolsk
3
.
Napoleon doskonale zdawa sobie spraw z tego, jak potnym narzdziem
moe by w jego rkach Koci, ktry podobnie jak armia i policja mia sta si
jednym z filarw wadzy
4
. Jak podkreli Jean Tulard, zosta on sprowadzony do
roli agenta despotyzmu
5
. Pocztkowo polityka religijna Napoleona (m. in. za-
warcie konkordatu ze Stolic Apostolsk w 1801 r.) miaa na celu zakoczenie
kontrrewolucji rojalistycznej. Z czasem Koci mia przyczyni si do tworzenia
i szerzenia kultu cesarza. Armie napoleoskie porwnywano tam do wojsk
niebiaskich, nard sta si ludem wybranym, wojna za upragnion przez Boga
wit wojn przeciwko bezbonoci
6
. Od 1806 r. w caym Cesarstwie obowi-
zywa Katechizm, ktry mia ksztatowa okrelone postawy spoeczne. Wedug
niego do obowizkw dobrego chrzecijanina naleao pacenie podatkw i su-
ba wojskowa. Wobec Napoleona naleao okazywa mio, szacunek, posu-
szestwo i wierno. Katechizm stwierdza ponadto, e Bg uczyni Napoleona
swoim suwerenem oraz przedstawicielem swojej wadzy i swoim obrazem na
ziemi. Oddawanie czci i suba cesarzowi miaa by wic rwnoznaczna z od-
dawaniem czci samemu Bogu. Z dalszej lektury Katechizmu mona dowiedzie
si, e wykroczenie przeciwko obowizkom wobec cesarza jest rwnoznaczne ze
zamaniem porzdku ustanowionego przez Boga, i e grozi za to wieczne potpie-
nie
7
. Koci mia zatem sta si elementem propagandy napoleoskiej. Tak wic
uroczystoci pastwowe i wielkie zwycistwa armii francuskiej zwykle uwiet-
niane byy uroczystymi naboestwami ze piewem Te Deum i odpowiednim ka-
zaniem. Jak zaznaczy Tulard, nigdy wczeniej mowy kaznodziejskie nie byy a
tak nadzorowane
8
. Natomiast przez wyznaczenie ksiom pensji, sprowadzono
ich niejako do roli urzdnikw pastwowych i uzaleniono od administracji
9
.
Koci jako instrument polityczny okaza si we Francji mao przydatny. Wrd
przyczyn naley upatrywa przede wszystkim odejcie czci spoeczestwa od
Kocioa po rewolucji oraz utrzymywanie rojalistycznych przekona przez cz
duchowiestwa
10
. Majc na uwadze polityk religijn Napoleona, duchowiestwo
polskie, zwaszcza to wysze, mogo mie suszne podejrzenia, e postanowi on
przenie wzorce francuskie na grunt polski.
Gdy w 1806 r. teatr wojny francusko-pruskiej przenis si na obszar ziem
dawnej Rzeczypospolitej, Jan Henryk Dbrowski uzna, e z racji silnych wpy-
ww w spoeczestwie polskim, Koci bdzie mona wykorzysta do pobudze-
nia w nim nastrojw patriotycznych. Dlatego ju 2 grudnia 1806 r. wyda w Po-
znaniu Odezw do duchowiestwa, w ktrej wezwa przedstawicieli stanu du-
chownego, by z ambon zwrcili si do wiernych z apelem o zgodno i jedno
w domu oraz by podburzyli lud do walki przeciw nieprzyjacioom. Stwierdza
w niej: Mody wasze w wityniach niech si wznosz do Niebios za Niezwy-
3
H. Dylgowa, Duchowiestwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764-1864), Lublin 1983, s. 60.
4
J. Tulard, Napoleon Mit zbawcy, Warszawa 2003, s. 394.
5
Ibidem.
6
Ibidem.
7
M. Senkowska-Gluck, Socjotechnika Napoleona, Miesicznik Literacki, 1972, nr 8, s. 118-19.
8
J. Tulard, op.cit., s. 394 (autor poda przykad ksidza Fourniera, ktry za jedno nieostrone kazanie
zosta osadzony w wizieniu, a nastpnie zesany na cikie roboty do Turynu).
9
M. Senkowska-Gluck, O niektrych socjotechnicznych elementach stylu polityki wewntrznej Na-
poleona. [w:] Socjotechnika. Style dziaania, red. A. Podgrecki, Warszawa 1972, s. 92-93.
10
Ibidem, s. 93.
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych 61
cionego Napoleona, za dni jego Polakowi drogie. On jest Zesaniec ku naszej
obronie, jak pogrom i chosta na uciemiycielw naszych
11
. Hanna Dylgowa
wnioskowaa, e niszy kler mg spontanicznie poprze walk o wolno
12
. Po-
stawa biskupw natomiast bya bardziej zrnicowana. Na apel Dbrowskiego
szybko odpowiedzia Adam Pramowski administrator diecezji warszawskiej,
ktry ju 8 grudnia 1806 r. wyda entuzjastyczny list pasterski. Wzywa w nim
rodakw do walki w obronie ojczyzny, uznajc to za patriotyczny obowizek.
Pramowski wielokrotnie wspomina o Napoleonie, hojnie obdarzajc go standar-
dowymi okreleniami (Wielki, Najwikszy z Bohaterw czy Zbawca). Wyrazi te
wiar w jego dobre zamiary wzgldem Polski i Polakw i wezwa do modlitwy
o powodzenie jego dziaa zbrojnych
13
. W zupenie innym tonie utrzymany jest,
wydany dwanacie dni pniej, list pasterski negatywnie nastawionego do Napo-
leona i polskich republikanw arcybiskupa gnienieskiego Ignacego Raczy-
skiego
14
. Arcybiskup wspomina w nim o Napoleonie tylko raz i to z konieczno-
ci, zaraz na samym pocztku listu, a modlitwy poleca wznosi jedynie za ojczyz-
n, aby Bg wzmacnia siy wojujcych
15
. Czy 12 dni rnicy pomidzy tymi
odezwami to przejaw wahania arcybiskupa? Mona postawi pytanie, dlaczego
niechtny francuskiemu wadcy Raczyski zdecydowa si ostatecznie odpowie-
dzie na Odezw Dbrowskiego? W gr mog wchodzi tutaj rne czynniki,
m.in. ch przejcia wpywu nad rozentuzjazmowanym spoeczestwem polskim,
ale take obawa przed nim (moliwo posdzenia o zdrad,) czy po prostu ch
nienaraania si Francuzom
16
. W okresie, gdy losy Polakw byy cile powi-
zane z losami kampanii 1806/1807 r., a intencji Napoleona wzgldem nich nikt
nie mg do koca przewidzie, w kocioach na obszarze ziem polskich wygo-
szono ca seri kaza patriotycznych. Mona przypuszcza, e byy one spon-
taniczne i dobrowolne, a ksia kaznodzieje dali si ponie atmosferze penej
oczekiwania i nadziei. Dobr okazj do wygoszenia arliwej mowy kaznodziej-
skiej byy rnego rodzaju uroczystoci, gwnie o charakterze wojskowym, jak
np. powicenie chorgwi (kazanie kanonika krakowskiego ksidza Sotyka w ka-
tedrze poznaskiej 26 grudnia 1806, lub te kazanie kanonika warszawskiego
Jana Pawa Woronicza z okazji powicenia sztandarw w Warszawie 3 maja
1807), czy przysiga (mowa kaznodziejska kanonika owickiego Wincentego
Frydrycha w obozie pod owiczem 1 stycznia 1807, kapelana pukowego ksi-
dza Przybylskiego 4 lutego 1807 czy Wojciecha Szweykowskiego z 8 marca
1807, w katedrze pockiej). Wygaszano te kazania z okazji doniosych wyda-
rze politycznych, np. ksidz Hoszkiewicz, kanonik inflancki 25 stycznia 1807 r.
uwietni mow kaznodziejsk ogoszenie powoania w Kaliszu Komisji Rzdz-
cej
17
. Wkrtce jednak entuzjastyczne z pocztku nastroje w konfrontacji z wo-
jenn rzeczywistoci, zaczy ustpowa miejsca zniechceniu i zniecierpli-
wieniu. Najszybsz drog dotarcia do jak najwikszej liczby odbiorcw mia si
okaza Koci, ktry poprzez sie parafii obejmowa obszar ziem, majcych
wej w najbliszej przyszoci w skad odbudowywanej ojczyzny. Poza tym do
11
H. Dylgowa, op.cit., s. 181 (Aneks 3).
12
Ibidem, s. 57.
13
Ibidem, s. 175-177 (Aneks 1).
14
Ibidem, s. 56.
15
Ibidem, s. 181 (Aneks 2).
16
Ibidem, s. 56-57.
17
Ibidem, s. 58-59.
62 KATARZYNA MADEJ
niepimiennego w przewaajcej czci spoeczestwa najatwiej mona byo
dotrze tylko z ambony
18
. Std te w okresie Ksistwa Warszawskiego wanie t
drog bd przekazywane take najrniejsze rozporzdzenia i ogoszenia rz-
dowe
19
. Aby wzmocni nastroje patriotyczne Komisja Rzdzca wydaa w dniu 3
lutego 1807 r. specjalne rozporzdzenie, w ktrym zalecaa mody urzdowe.
W dokumencie polecono,
aby po miastach i wsiach w kocioach parafialnych i innych przy wielkim naboestwie,
kazaniu stosownym, Te Deum Laudamus piewane byo; skadajc dziki Najwyszej Istnoci za cu-
downe wskrzeszenie Narodu Polskiego. Nakazywano te, aby gona modlitwa (...) bagaa Boga Za-
stpw, by bogosawi yciu, szczciu, broni Wielkiego Napoleona
20
.
Do powyszego rozporzdzenia zaczona zostaa stosowna modlitwa:
Boe sprawiedliwy, ktry nasze i ojcw winy ukarae zniszczeniem imienia Polski, Boe mio-
sierny i przebagany, ktry kadziesz koniec cierpieniu i dozwalasz Ojczynie naszej na nowo
odradza si, Wielki Boe, ktry utworzy Napoleona z ducha mstwa, mdroci i dobroci, przezna-
czye go, aby jedn rk zgromi nieprzyjaci polskiego narodu, a drug podnis go do szczli-
wego bytu, walki i wadania, przyjmij od ludu Twojego pokorne dziki za cuda stworzenia i wskrze-
szenia, jakiemi nas dobro Twoja darzy. Przyjmij gorce mody za pomazacem Twoim Wielkim
Napoleonem, cesarzem i krlem. Przeduaj mu dnie ycia, kaden z nich now znacz chwa, nie od-
mieniaj mu ani szczcia, ani przedsiwziciw jego. Nagrd mu Panie hojn Twoj ask dobro-
czynno, Ojczynie naszej zdziaan. Powi jego dzieo. Spraw, aby zwrcona Polakowi ziemia
odtd cnot, prac, plonem, przemysem zakwita. Niech na niej nigdy nie powstanie duch niezgody.
Bogosaw postanowionemu od niego rzdowi. Owiecaj go Twoj mdroci, nadawaj pomylne
skutki jego zamiarom. Niech duch jednoci w narodzie polskim dawne jego winy zgadzi przed Two-
im Majestatem i stanie si przed nim zasug do nowych ask, o ktre bagamy Ci Panie
21
.
Mimo, e modlitwy te byy zlecone odgrnie, jest wielce prawdopodobne,
e jak zauwaa Hanna Dylgowa kler modli si za Napoleona szczerze
i bez oporw piewa Te Deum, gdy to wanie w cesarzu Francuzw pokadano
nadziej na odbudow Polski
22
. Znajduje to odbicie w dokumencie wydanym
w dniu 18 lutego 1807 r. przez Izb Wojenn i Administracji Publicznej Depar-
tamentu Kaliskiego na zlecenie Dyrektora Spraw Wewntrznych, gdzie stwier-
dzono, e Napoleona Opatrzno przeznaczya na Wybawiciela polskiej ziemi
i e wybraa go by gromi dumnych i wiaroomnych, dwiga nieszczliwych.
Obdarzya go take nadzwyczajn dusz, zdumiewajcymi przymiotami, czyna-
mi niepodobnymi, kazaa Mu zawstydzi wieki, e nie wyday dotd Jemu
podobnego
23
. Najciekawszy jest jednak fakt, e motyw ten bdzie si czsto po-
jawia w kazaniach patriotycznych.
Przed przystpieniem do analizy poszczeglnych mw kaznodziejskich, na-
ley jeszcze zastanowi si, w jakim stopniu byy one ograniczone wszechobecn
w imperium napoleoskim cenzur. O ingerencji w ich tre nie byo mowy ani w
Zasadach do urzdzenia Komisji Rzdzcej i innych wadz jej podlegych
24
wyda-
18
Analfabetyzm powanie ogranicza zasig prasy rzdowej i obwieszcze drukowanych.
19
T. Walachowicz, Koci w prawodawstwie Ksistwa Warszawskiego, Lublin 1984, s. 73.
20
M. Handelsman, Nastroje spoeczestwa w r. 1807 [w:] Idem, Pomidzy Prusami a Rosj. Studia
historyczne, Warszawa 1922, s. 38.
21
Ibidem, s. 39.
22
H. Dylgowa, op.cit., s. 59.
23
Ibidem, s. 183 (Aneks nr 5).
24
By to pierwszy dokument regulujcy stosunki na linii Koci rzd w odradzajcym si pastwie
polskim, ( 72).
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych 63
nych 26 stycznia 1807 r., ani w konstytucji Ksistwa, ktra uznawaa religi
rzymskokatolick za religi stanu
25
, a poprzez wprowadzenie w ycie Kodeksu
Napoleona, jako prawa cywilnego, w duym stopniu wpyna na funkcjonowanie
Kocioa
26
. Na podstawie dekretu ksicia warszawskiego z dnia 20 kwietnia 1808
r. minister policji zosta natomiast zobowizany do dozoru nad wszelkimi
schadzkami ludu, a w szczeglnoci nad teatrami, oberami i wszelkimi domami
i drogami publicznymi
27
. Zadanie to wypenia poprzez terenowych funkcjonar-
iuszy, ktrzy mieli cile wsppracowa z prefektem danego departamentu.
Podlegli ministrowi policji prefekci mogli te monitorowa zebrania duchowie-
stwa i synody. Z kolei instrukcja z dnia 2 sierpnia 1809 r. stwierdzaa, e wszy-
stkie interesy religijne nale do bezporedniej kompetencji prefektw, ktrzy
mieli w tym zakresie niemal nieograniczon wadz
28
. Skoro zatem do kompeten-
cji ministra policji i podlegych mu urzdnikw terenowych naleaa kontrola nad
zgromadzeniami publicznymi, moliwe jest, e nadzr sprawowano take nad
naboestwami. Wskazywa moe na to zawarto Szecioletniej korespondencji
wadz duchownych z rzdem Xistwa Warszawskiego. W jednym z listw skiero-
wanych do arcybiskupa Raczyskiego, Garczyski prefekt departamentu kali-
skiego, oskary kaznodziejw, e
w Kazaniach swoich, zamiast opowiadania prawd Ewangelicznych, i czystey moralnoci Ka-
tolickiey, zapuszczai si albo w niedokadne tmaczenie Taiemnic Wiary, a przez to mno zawi-
o w umysach nieustalonych; albo te powstaic niezrcznie przeciwko zwyczaiom stanu Woysko-
wego z suby pochodzcym, oburzaj ten stan naprzeciwko sobie, i gonego szemrania w Kociele
stai si przyczyn
29
.
W licie ministra policji Potockiego, z dnia 24 kwietnia 1810 r., poruszona
zostaa kwestia pewnego kazania wygoszonego przez jednego z dominikanw
dwa dni wczeniej na Nowym Miecie w Warszawie, ktry w swej homilii
skrytykowa gran wwczas w Teatrze Narodowym sztuk Krzyaki, majc,
wedug niego, zawiera treci antyreligijne. Niezadowolony z kazania Potocki
pisa do Raczyskiego:
Nie wypadao przeto z Ambony, z ktrey same tylko prawida dla Ewangelii ogaszanemi by
powinny, a ktrych szczeglnieysz iest zasad szanowa Zwierzchno, zapala lud do fanatyzmu
Religijnego
30
.
Minister policji do skargi zaczy wypis ze wzmiankowanego kazania i prosi ar-
cybiskupa o surowe naganienie Kaznodzei, i si wda w matery cale iego
powoaniu niewaciw, oraz wydanie oglnego nakazu, goszcy kazania opie-
25
Ustawa Konstytucyjna Xistwa Warszawskiego, 1807, art. 1.
26
Kodeks nakazywa sporzdzanie m. in. cywilnych aktw urodzenia, maestwa i zgonu. O urzdni-
kach stanu cywilnego wspomina jednak do oglnie. Zgodnie z jego treci akty cywilne miay by
prowadzone w kadej gminie. Problem lea jednak w tym, e na ziemiach Ksistwa nie byo orga-
nizacji gminnej. Zdecydowano wic, e tam, gdzie wikszo obywateli Ksistwa deklaruje si jako
Katolicy, funkcj urzdnikw bd prowadzi ksia, wywoao to zrozumiae niezadowolenie
duchowiestwa, zob. T. Walachowicz, op.cit.., s. 61- 63).
27
Ibidem, s. 143.
28
Ibidem, s. 138.
29
List Prefekta Kaliskiego Garczyskiego do abp. Gnienieskiego z dn. 24 VI 1810, [w:] Szecio-
letnia korespondencja wadz duchownych z rzdem Xistwa Warszawskiego, Warszawa 1816, s. 391-
392.
30
List min. policji Potockiego z 24 IV 1810 [w:] ibidem, s. 513.
64 KATARZYNA MADEJ
rali si na prawidach Ewangelii
31
. Korespondencja ta wskazuje, e minister Po-
tocki i podlegli mu prefekci byli do dobrze poinformowani o treci wygasza-
nych kaza, a ich dziaania sprowadzay si gwnie do skadania skarg arcybi-
skupowi Raczyskiemu. Homilie, wygaszane podczas wanych uroczystoci
pastwowych i wojskowych, musiay by poprawne politycznie i nie mogy za-
wiera treci krytykujcych, bd szykanujcych Napoleona, Fryderyka Augusta
czy wadze Ksistwa. Jedyn form wyraenia swej niechci, np. wobec na
przykad cesarza Francuzw mogo by unikanie pochwa na jego cze lub
uywanie ich w ograniczonym zakresie. Jeeli kazanie miao ukaza si drukiem,
jako dodatek do gazety, lub w postaci samodzielnej broszury, musiao przej
przez cenzur rzdow. Pocztkowo cenzura gazet i treci politycznych naleaa
do dyrekcji (pniej ministerstwa) policji. Na mocy dekretu o organizacji mi-
nisterstw z dnia 20 kwietnia 1808 r. kompetencje w tej dziedzinie zostay rozgra-
niczone pomidzy ministra policji, ktry mia cenzurowa gazety i pisma perio-
dyczne o tematyce politycznej, oraz ministra spraw wewntrznych
32
. W praktyce
cenzorom pozostawiono spor dowolno w ocenie materiau przedoonego im
do nadzoru. O ingerencji w publikowane kazania wiadczy moe chociaby
adnotacja cenzorska X. F. N. Golaskiego w pochodzcej z 1812 r. broszurze
z kazaniem ksidza Michaa Duskiego
33
: Kazanie patryotyczne za godne druku
od suchaczw uznane, nic przeciwnego ustawom Cenzury nie maice, zawiad-
czam, i godne byd druku sdz
34
.
Jak ju powyej zaznaczono, kaza nie naley analizowa w oderwaniu od
konwencji gatunku
35
. Te pochodzce z epoki napoleoskiej utrzymane s w du-
chu typowym dla owiecenia. Za prekursora retoryki owieceniowej na ziemiach
polskich uchodzi ksidz Stanisaw Konarski (1700-1773), ktry w swych pismach
proponowa styl naturalny i prosty, zupenie inny od retoryki manierystycznej
i barokowej, przeadowanej stylistycznymi i jzykowymi ozdobnikami
36
. Wedug
Konarskiego wany by logiczny ukad kazania, natomiast przykadw dla po-
parcia swojej wypowiedzi naleao szuka we wzorach literatury antycznej oraz
francuskiego kaznodziejstwa doby klasycyzmu
37
. Jak zaznaczy Wojciech Pazera,
konsekwencj takiego ujcia bdzie swoisty schematyzm, dydaktyzm oraz
przesada w ocenie intelektu
38
, co bdzie widoczne w kaznodziejstwie XIX w.
a nawet pierwszej poowy XX w
39
. Fundamenty pod polsk dziewitnastowieczn
teologi pastoraln pooy arcybiskup Ignacy Raczyski (1741-1823)
40
. To
wanie z jego polecenia na jzyk polski zostaa przetumaczona w 1807 r. Teolo-
gia pastoralna, czyli sposb w jaki kapani maj kierowa duszami i zarzdza
31
Ibidem, s. 516.
32
T. Walachowicz, op.cit., s. 144.
33
M. Duski, Kazanie w dzie uroczystego obchodu imienin nayianiejszego i naypotnieyszego
Napoleona Wielkiego cesarza Francuzw, krla woskiego, protektora Ligi Renskiey, oswobodziciela
Polski Miane w Kociele Katedralnym Wileskim przez X. Michaa Duskiego Praata Archidyakona
Wileskiego, Dnia 15. Augusta 1812. Roku., Wilno.
34
Ibidem.
35
W. Pazera, op.cit.., s. 180.
36
K. Panu, Zarys historii kaznodziejstwa w Kociele Katolickim. Kaznodziejstwo w Polsce od
owiecenia do XX wieku, Krakw 2001, s. 16-18.
37
Ibidem, s. 19-28.
38
W. Pazera, op.cit., s. 26.
39
Ibidem.
40
W. Wojdecki, op.cit., s. 3 (145).
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych 65
dobrze parafiami, a w roku 1809 ukaza si z jego polecenia obszerny podrcznik
do kaznodziejstwa w tumaczeniu polskim Zasady wymowy witej, autorstwa
J.B. Hedouina. Autorzy tych prac byli zwolennikami kaza prostych, utrzyma-
nych w ojcowskim i naturalnym, ale dalekim od niedbaego stylu. Proponowali
posugiwanie si sownictwem jasnym i zrozumiaym dla wszystkich. Tekstu,
ktry ma si wygosi najlepiej trzeba nauczy si na pami, gdy kazanie m-
wione z pamici jest zwize, i atwe do zapamitania przez suchaczy. Kazno-
dzieja powinien w nim zawrze treci majce na celu rozwijanie moralnoci su-
chaczy. Wany by nie tylko styl wypowiedzi, ale take gestykulacja i osobiste
zaangaowanie mwcy. Polecano korzysta z wzorw wypracowanych przez wy-
bitnych kaznodziejw francuskich takich jak: Esprit Flchier, Jean Baptiste
Massillon, Louis Bourdaloue i Jacques Bnigne Bossuet
41
. We wspomnianym
powyej licie do Ignacego Raczyskiego, Garczyski, prefekt departamentu ka-
liskiego, zwrci si do arcybiskupa z prob, aeby Kapani nie maicy talentu
Kaznodziejskiego, zamiast swych niedoskonaych opowiada, czytali ludowi
Kazania przez wiatych i Klassycznych Autorw wypracowane, ktrych wybr
mia by dokonany przez Raczyskiego
42
. Jak zauway Kazimierz Panu oprcz
zalet takich jak ad i logiczna konstrukcja oraz ywy i trafiajcy do mentalnoci
szerokich rzesz wiernych jzyk, kazania tego okresu miay rwnie liczne wady.
Wielu kaznodziejw odchodzio bowiem od prostoty z pocztkw owiecenia,
a ich wypowiedzi cechoway rozwleko, patos i sztuczna frazeologia
43
. Pano-
waa te moda na tworzenie licznych neologizmw, a nawe na wiadome lekce-
waenie zasad gramatycznych. Takie zabiegi stylistyczne i jzykowe mona zna-
le chociaby u synnego mwcy ksidza Jana Pawa Woronicza
44
.
Analiza kaza patriotycznych z epoki Ksistwa Warszawskiego i przedsta-
wionego w nich wizerunku Napoleona na podstawie wybranych mw kaznodziej-
skich: ks. Michaa Duskiego, ks. Andrzeja Gawroskiego, ks. Wojciecha Sami-
na, ks. Wojciecha Szweykowskiego i ks. Jana Pawa Woronicza.
Praat wileski Micha Duski wygosi w dniu 15 sierpnia 1812 r., w kate-
drze wileskiej Kazanie w dzie uroczystego obchodu imienin nayianiejszego
i naypotnieyszego Napoleona, Wielkiego cesarza Francuzw, krla woskiego,
protektora Ligi Renskiey, oswobodziciela Polski
45
. Andrzej Gawroski jest z ko-
lei autorem listu pasterskiego z dnia 10 lipca 1812 r. (List pasterski z powodu
ogoszenia niepodlegoci Polski przez sejm 28 VI)
46
. Na kazania patriotyczne
Wojciecha Samina skadaj si: Kazanie o cudownym zrzdzeniu Opatrznoci
Najwyszej miane w Skierniewicach w kociele w. Stanisawa
47,
Kazanie o wiel-
41
Idem, op.cit., s. 146-149 (4-7); K. Panu, op.cit., s. 19, 31.
42
List Prefekta ... s. 392 - 393.
43
K. Panu, op.cit., s. 93.
44
Ibidem, s. 95.
45
M. Duski, op.cit., passim.
46
A. Gawroski, List pasterski z powodu ogoszenia niepodlegoci Polski przez sejm 28 VI [w:] Idem,
Listy pasterskie, b.m i r.w.
47
Jak stwierdzi Zbigniew Sudolski, kazanie powstao w poowie 1807 r., przed utworzeniem Ksi-
stwa Warszawskiego. Wskazywa maj na to wzmianki o upadku pruskiego wadcy Fryderyka Wil-
helma III oraz o umocnieniu si wpyww Napoleona na ziemiach polskich zaboru pruskiego, wyd.
Z. Sudolski, Kaznodzieja i Historia [w:] W. Samin, Jedno, zgoda i mio obywateli... Kazania
patriotyczne z okresu insurekcji kociuszkowskiej i wojen napoleoskich miane w kocioach archi-
diecezji warszawskiej (1793-1810), Warszawa 1992, s. 19-20). Uwaam jednak, e kazanie to powsta-
o w pocztkach roku 1807, po lutowym zaleceniu przez Komisj Rzdzc modw urzdowych
w intencji Napoleona. Moliwe, e arliwe nawoywania Samina do modlitwy za cesarza Francuzw
66 KATARZYNA MADEJ
koci Boga
48,
Kazanie na uroczysto NMP szkaplerznej miane w owiczu u XX
Pijarw O upadku Narodw
49
i fragmenty przemwienia O obowizkach wobec
odzyskujcej swj byt ojczyzny
50
. Kazania te opublikowano dopiero w 1992 r
51
.
Fakt, e zachoway si one do XX wieku jedynie w rkopisach, pozwala nam
przypuszcza, e s pozbawione ingerencji cenzora, przez co odzwierciedlaj
w duym stopniu autentyczn postaw autora. Wojciech Szwejkowski wygosi
natomiast Kazanie do nowo zacinych obrocw ojczyzny miane wrzd uroczy-
stoci poprzedzajcej przysig wojskow korpusu J.W. Generaa Woyczyskiego
w kociele katedralnym pockim 8 III 1807 na danie tego korpusu do druku
podane
52
. Autorem trzech bardzo interesujcych mw kaznodziejskich by synny
orator Jan Pawe Woronicz. Pierwsz z nich wygosi w dniu 3 maja 1807 r. przy
uroczystym powiceniu orw i chorgwi wojskowych
53
. Tak o tym wydarzeniu
napisa Fryderyk Skarbek:
Nastpnie wszed na mwnic ksidz Woronicz i z tem rozrzewniajcem uniesieniem, ktre
mu byo waciwem, wynurzy uczucia tkliwego syna ojczyzny i duchem wiary i nadziei przejtego
kapana
54
.
Kolejne podniose kazanie zostao wygoszone 10 marca 1809 r., przy otwarciu
Sejmu Gwnego Ksistwa Warszawskiego
55
. Wydarzenie to zostao odnotowane
w Dzienniku posiedze izby poselskiej sejmu r. 1809:
J.W. Woronicz kanonik katedralny krlewski i warszawski mia kazanie. Kazanie to z naj-
waciwsz czuoci[] oddane rozrzewnio wielu przytomnych
56
.
s jednoczenie realizacj zalece wadz centralnych. wiadczy mgby o tym tekst modlitwy za Na-
poleona zamieszczony wraz z kazaniami napoleoskimi w kodeksie rkopimiennym z roku 1810.
Modlitwa nie jest, jak sugeruje tu on, autorstwa Samina, ale bya doczona do wspomnianego rozpo-
rzdzenia. Nie powstaa jesieni 1807 r., ale w lutym tego roku. Wspomniany w jej tekcie rzd to
nie, jak pisze Sudolski rzd Ksistwa Warszawskiego, ale utworzona 14 stycznia 1807 r. Komisja
Rzdzca.
48
Kazanie to datuj na lato lub jesie 1807 r., co powiadcza jego fragment: Monarcha na tronie!
(zob. W. Samin, Kazanie o wielkoci Boga, s. 100). Na tronie Ksistwa Warszawskiego na mocy kon-
stytucji z 22 lipca 1807 r. zasiad Fryderyk August. Przyby on do Warszawy we wrzeniu 1807 r.
Wojciech Samin wspomina ponadto w hominlii o zwrconej ojczynie i zwycistwie onierzy,
co pozwala sdzi, e zostaa ona napisana po traktacie tylyckim z lipca 1807 r. (W. Samin, Tame,
s. 100).
49
W tym przypadku atwo jest ustali dat dzienn, gdy wito Matki Boskiej Szkaplerznej
obchodzone jest w Polsce 16 lipca. Problematyczne jest natomiast wyznaczenie daty rocznej. W opinii
Sudolskiego opisy spustosze i ndzy oraz pesymizm autora wskazywayby na okres kampanii
moskiewskiej roku 1812. Majc jednak na uwadze, e kazanie to zostao umieszczone w kodeksie
opatrzonym dat 1810 r., za termin ad quem jego powstania wyznaczam wanie rok 1810.
50
Tekst prawdopodobnie pochodzi z jesieni 1806 r., gdy Napoleon, po rozgromieniu armii pruskiej i
zajciu Berlina wkroczy na ziemie polskie. wiadczy o tym mog do oglnikowe nawoywania
kaznodziei do opowiedzenia si po stronie Napoleona i walki u jego boku.
51
W. Samin, Jedno ....
52
W. Szweykowki, Kazanie do nowo zacinych obrocw ojczyzny miane wrzd uroczystoci po-
przedzajcej przysig wojskow korpusu J.W. Generaa Woyczyskiego w kociele katedralnym poc-
kim 8 III 1807 na danie tego korpusu do druku podane, b. m. w. 1807.
53
J.P. Woronicz, Kazanie przy uroczystym powiceniu orw i chorgwi polskich Wojsku Narodowe-
mu nadanych miane przez k. J. Woronicza kanonika katedralnego warszawskiego dnia 3 maja 1807
w Warszawie, Warszawa 1807.
54
F. Skarbek, Dzieje Ksistwa Warszawskiego, t. 1, Pozna 1860, s. 162.
55
J.P. Woronicz, Kazanie przy pierwszym otwarciu Sejmu Gwnego Ksistwa Warszawskiego miane
w kociele katedralnym warszawskim dnia 10 III 1809, Warszawa 1809.
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych 67
Wzruszajcym, w opinii wspczesnych, wydarzeniem byo wygoszenie przez
Woronicza Kazania przy pierwszym otwarciu seymu nadzwyczajnego Ksistwa
Warszawskiego dnia 26 czerwca 1812 roku miane w kociele katedralnym
warszawskim
57
. Tak o tym pisa w swoich wspomnieniach Julian Ursyn Niemce-
wicz:
zacz si sejm z zwyk uroczystoci. Mia kazanie ks. Woronicz, wielu miejscach pene
ognia i wymowy, lecz dugie i paczliwym tonem powiedziane
58
.
wietnie wyksztacony
59
i znany z arliwego patriotyzmu, jak podkrela Alojzy
Jougan, Woronicz otoczony by aureol natchnionego kaznodziei
60
. Suchaczy
jego kaza poruszaa dua sia i skala uczu, ktre wzbudza swoimi wystpie-
niami. Saw kaznodziejsk zdoby w okresie Sejmu Wielkiego, dziki serii
kaza patriotycznych
61
. Wspczeni porwnywali go nie tylko z Piotrem Skarg,
ale i z Bossuetem oraz F. Fnelonem
62
.
Osoba Napoleona bardzo czsto pojawiaa si w mowach kaznodziejskich
okresu Ksistwa Warszawskiego i to nie tylko tych wygaszanych w czasie wa-
nych uroczystoci pastwowych, ale take w kazaniach dotyczcych spraw stricte
religijnych. O cesarzu Francuzw mwio si zarwno w kocioach katedral-
nych (pockim, wileskim czy warszawskim), ale i w maych kocioach parafial-
nych (kazania Samina). Umieszczanie francuskiego wadcy w modlitwach i kaza-
niach nie byo w omawianym okresie niczym nadzwyczajnym. Za wadcw mo-
dlono si zawsze, ale interesujca pozostaje kwestia, na ile te modlitwy byy
szczere, a w jakim stopniu odgrnie nakazane. Polecajc wiernym modlitw za
Napoleona ksidz Samin wyraa nadziej, e bdzie to modlitwa szczera, pynca
z gbi serca. W odrnieniu od tej, odmawianej niegdy za krla pruskiego
Wilhelma, bomy inaczej jak przyznaje w sercu myleli i inaczej mwili
63
.
Natomiast wkrtce po upadku cesarza Francuzw Jan Pawe Woronicz zwrci
si w Licie dzikczynnym do cara Aleksandra I
64
. Przy imieniu Napoleona poja-
wiaj si zwykle w tekstach kaza grnolotne epitety (bohater, zwycizca, szla-
chetny wskrzeca, wielki, prawodawca, odnwca, niezwyciony, wskrzesiciel czy
wybawiciel). Jak podkreli Tadeusz epkowski w przemwieniach epoki napo-
leoskiej uywano wyrae przystosowanych do konkretnych okolicznoci, a so-
56
Dziennik posiedze izby poselskiej sejmu r. 1809, [w:] Diariusze sejmw Ksistwa Warszawskie-
go, z. 1, wyd. M. Handelsman, Warszawa 1913, s. 2.
57
J.P. Woronicz, Kazanie przy pierwszym otwarciu Sejmu nadzwyczajnego Ksistwa Warszawskiego
dnia 26 czerwca 1812 roku miane w kociele katedralnym warszawskim, Warszawa 1812.
58
J. U. Niemcewicz, Pamitniki 1811-1820, t. 1 (1811-1813), Pozna 1871, s. 346.
59
Jan Pawe Woronicz (1759-1829) ksztaci si w Akademii Wileskiej uzyskujc doktorat obojga
praw, nastpnie studiowa teologi w warszawskim seminarium w. Krzya. Po rozbiorach peni fun-
kcj kanonika warszawskiego i wrocawskiego. W 1800 r. obj probostwo w Kazimierzu Dolnym,
w tym te roku zosta powoany na czonka Towarzystwa Przyjaci Nauk, a w 1806 r. na czonka
powstaego przy uniwersytecie wileskim Towarzystwa Nauk i Umiejtnoci. Zaproponowano mu
take objcie katedry wymowy i poezji na uniwersytecie wileskim, ale Woronicz tej propozycji nie
przyj. (W. Pazera, op.cit., s. 166).
60
A. Jougan, X. Prymas Woronicz, cz. I, Lww 1908, s. 72-73.
61
W. Pazera, op.cit., s. 166.
62
K. Panu, op.cit., s. 103.
63
W. Samin, Kazanie o cudownym zrzdzeniu Opatrznoci Najwyszej miane w Skierniewicach w ko-
ciele w. Stanisawa [w:] idem, op.cit., s. 97.
64
J.P. Woronicz, List dzikczynny Aleksandrowi I, [w:] Idem, Pisma rozmaite biegiem lat uoone,
Warszawa 1832, s. 96-98.
68 KATARZYNA MADEJ
wnictwo oficjalnego krasomwstwa doby cesarstwa w znacznej mierze wzoro-
wao si na frazeologii samego cesarza, ktry w swych proklamacjach, rozka-
zach, czy publicystyce zwyk by uywa i naduywa takich zwrotw jak dziel-
ny, wielki, szlachetny, odwany i sprawiedliwy
65
. Podobne okrelenia
mona zreszt znale w prasie zarwno francuskiej, jak i polskiej. Znamienne
jest, e w opublikowanych kazaniach imi Napoleona, w odrnieniu od reszty
tekstu, zazwyczaj drukowane byo majusku, co tym samym nadawao mu szcze-
gln rang. Nie byoby to nawet dziwne, gdyby nie fakt, e w tych religijnych
przecie tekstach sowo Bg drukowane jest przy uyciu pierwszej wielkiej
litery, ale jednak tylko minusku (sic!).
Wielko cesarza kaznodzieje starali si podkrela take poprzez szereg
porwna z rnymi wybitnymi postaciami historycznymi. Napoleon by wic
przyrwnywany do takich osb jak: Cyrus, Aleksander Wielki czy Oktawian Au-
gust
66
. Jego znamienitymi poprzednikami mieli by zarwno Karol Wielki, jak i
Konstantyn Wielki
67
. Ksidz Micha Duski stwierdzi nawet, e Napoleon prze-
wysza nawet zarwno wielkich Aleksandra i Karola, gdy
tamci woiowali dla podbicia kraiow, ten aeby przywrci wiatu sprawiedliwo i pokoy,
tamci urodzili si na Tronie, ten cnot, mztwem i zasugami swoiemi, naypierwszy w Europie Tron
odziedziczy; Ja wedle uczucia moiego serca, w okolicznociach teraznieyszych naszey Oyczyzny
porwnywam go z W. Cyrusem
68
.
Jest on wymieniany w jednym rzdzie z bohaterami biblijnymi, jak: Jozue, Ged-
eon, Dawid, Ezdrasz, Juda Machabeusz, czy z Mojeszem
69
. Samin stwierdzi na-
wet, e Napoleon, podobnie jak Mojesz dosta wytyczne z nieba
70
. Porwna on
los Polakw do losu Izraelitw, ktrych Bg wyprowadzi z niewoli faraona (rola
ta przypada pruskiemu krlowi Fryderykowi Wilhelmowi III)
71
. W jego kaza-
niach, pisa Zbigniew Sudolski, obecne byo
odwoanie najwysze do biblijnego Mojesza, ktry stanowi prawa dla ludu izraelskiego, po-
dobnie jak Bonaparte wyzwoliciel i dawca praw narodom uciemionym. Dziki niemu historia po-
wraca na drogi wyznaczone przez Opatrzno
72
.
Od tych wzniosych porwna zupenie niedaleko jest ju do mesjanizmu.
Pojawia si on w kazaniach wszystkich wymienionych powyej ksiy. Andrzej
Gawroski nazywa Napoleona pomazacem boym, ktrego ramieniem, ku zdzi-
wieniu caej Europy, Bg dokona dwignicia rozwalonego gmachu Oyczyzny
naszy
73
. Praat wileski Micha Duski stwierdza, e Pan zesa Anioa swo-
iego Wielkiego Napoleona wybranego za narzdzie wszechmocney wadzy swo-
65
T. epkowski, Propaganda napoleoska w Ksistwie Warszawskim, Przegld Historyczny, 1962,
t. LIII, z. 1, s. 56.
66
J.P. Woronicz, Kazanie przy uroczystym..., Warszawa 1831, s. 4-5; Idem, Kazanie przy pierwszem
otwarciu Seymu Gwnego, s. 7.
67
Ibidem, s. 7, 36.
68
M. Duski, op.cit., s. 14.
69
Ibidem, s. 13.
70
W. Samin, Kazanie o wielkoci, s. 99.
71
Idem, Kazanie o cudownym, s. 88.
72
Z. Sudolski, op.cit., s. 16.
73
A. Gawroski, op.cit.
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych 69
iey
74
. Ksidz Szweykowski podbudowywa swoj tez o specjalnym posannic-
twie cesarza Francuzw przytoczeniem starotestamentowego proroctwa
75
. Z kolei
u ksidza Samina ju w przemwieniu O obowizkach wobec odzyskujcej swj
byt ojczyzny wystpowao stwierdzenie, e Napoleona Bg zesa na ratunek Na-
rodu
76
. W Kazaniu o cudownym zrzdzeniu Opatrznoci Najwyszej wydarzenia
rozgrywajce si w epoce napoleoskiej uzna za wyraz woli Boej. Napoleon to
czowiek Opatrznoci, ktremu Bg powierzy specjaln misj dziejow:
Jego Bg dla nas sprowadzi, aby jarzmo niewolnicze odrzuci i nas z tyranii wybawi;
rozwiza z nas kajdany, a na syny wolnoci wyprowadzi
77
.
W Kazaniu o wielkoci Boga podkrela natomiast, ze fakt, i Polacy znaleli si
u boku Napoleona i zostali wyrwani z niewoli stanowi dowd potwierdzajcy
miosierdzie i wielko Boga
78
. Take Jan Pawe Woronicz zadawa sobie py-
tanie:
Jaki to traf tyle dziww do osoby iednego czowieka przywiza, aby nie tylko narodom, ale i
sercom ludzkim broni niedosinym, samowadnie panowa?
Odpowied bya oczywista:
Palec jest tu Boy! Rka to wszechmocna przygotowaa wszystko i wykonaa
79
.
Bg, widzc za krzywdy narodu ludzkiego
przygotowa wiekami Bohatra, ktry ieden to dzieo Boe po boemu wykona by
przeznaczony
80
.
Dalej Woronicz przypomina, e ju w kolebce Napoleon by przeznaczony przez
Stwrc do ukarania panoszcego si na wiecie bezprawia
81
. Co wicej, do fran-
cuskiego wadcy niczym do biblijnych prorokw przemawia sam Bg, ktry
bezporednio kierowa jego dziaaniami
82
. w mesjanizm napoleoski Woro-
nicza najpeniej znajduje wyraz w inwokacji skierowanej do Boga:
Boe! nie byby Bogiem, gdyby nie by w ukaraniu sprawiedliwym, w przebaczeniu mio-
siernym! I Napoleon nie byby Napoleonem gdyby wyranego posannictwa Twego w nadaniu staego
pokoiu w Europie, wdzicznoci nasz nie uwieczy
83
.
Nawizywanie do pism urzdowych, w ktrych czsto bya mowa o boskim po-
sannictwie cesarza Francuzw, miao uprawomocni jego dziaania w oczach
wierzcych. Niektrym kaznodziejom moga udzieli si rwnie atmosfera dni,
74
M. Duski, op.cit., s. 5.
75
W. Szweykowki, op.cit.
76
W. Samin, Fragmenty przemwienia o obowizkach wobec odzyskujcej swj byt Ojczyzny, [w:]
Idem, Jedno..., s. 84.
77
W. Samin, Kazanie o cudownym, s. 90.
78
Idem, Kazanie o wielkoci, s. 101.
79
Idem, Kazanie przy uroczystym, Warszawa 1831, s. 5.
80
Ibidem, s. 6.
81
Ibidem, s. 9.
82
Idem, Kazanie przy pierwszem otwarciu Seymu Gwnego, s. 25.
83
Idem, Kazanie przy pierwszem otwarciu seymu nadzwyczajnego, s. 23.
70 KATARZYNA MADEJ
a taki sposb postrzegania francuskiego wadcy wydawa si im najbardziej oczy-
wistym przejawem dziaalnoci Boga i Jego aski okazanej nieszczliwemu na-
rodowi polskiemu.
Kolejn niezwyk cech Napoleona, prezentowan w kazaniach, bya nad-
przyrodzono jego dziaa. Samo jego sowo miao moc sprawcz:
Ledwo okrzykn niezwyciony Napoleon: Bracia do Ojczyzny! ju Ojczyzna po-
wstaje
84
.
Woronicz przypisywa cesarzowi Francuzw zmian nastrojw, jakie panoway
wrd Polakw po trzecim rozbiorze.
Kray niedawno ponury, niewolnictwa cech shabiony, rozpacz przyciniony, z nadziei i
sposobw dwignicia si odarty, wietnemi rotami rozbyska! (...) Wszystko wre! zakwita! ra-
doci i pociech zakwita!
Przywrcenie ojczyzny kaznodzieja przyrwnuje do cudu wskrzeszenia. Na zasa-
dzie kontrastu pokazywa stan umysw i nastroje wrd Polakw przed przyby-
ciem Napoleona (stagnacja, rozpacz); i po jego wkroczeniu na ziemie polskie
(entuzjazm, bojowo i nadzieja). Woronicz retorycznie pyta: Co to za
czowiek?
85
Kaznodzieje przypisywali francuskiemu wadcy szereg dobrodziejstw, m.
in. przywrcenie znaczenia Kocioowi francuskiemu, ktry w czasie rewolucji
uleg degradacji. Np. Woronicz w swym kazaniu wspomina o podwigniciu o-
tarzy Boga prawego, wstrznitych w okresie gwatownych zaburze
86
. Napo-
leon mia wedug niego do spenienia wan misj dziejow zapewnienie sta-
ego pokoju na wiecie. Cesarz Francuzw dy, by zgasi ostatni iskierk
woiennego zarzewia; sklei wszystkie narody wzajemn korzyci, szacunkiem i
sodkiego braterstwa ogniwem
87
. Wszystko to miao zosta uwieczone wskrze-
szeniem przez niego narodu polskiego
88
i ogoszeniem caemu wiatu, e Polacy
s jego sprzymierzecami
89
. Znamienne jest, e Woronicz mwi o wskrzeszeniu
Polski w maju 1807 r., a zatem na dugo przed utworzeniem Ksistwa Warszaw-
skiego. Zreszt w tym okresie istniao ju de facto pastwo polskie i brakowao
tylko oficjalnego zatwierdzenia istniejcego stanu rzeczy.
Powracajc do zasug, przypisywanych Napoleonowi w kazaniach, naley
przytoczy opini Wojciecha Samina, ktry uwaa francuskiego wadc za tego,
ktry obudzi w Polakach ducha bojowego: Bdziemy niezwycionemi! Odwa-
ylimy si zwycia! Nauczy nas tego Napoleon!
90
Moe to stanowi nawi-
zanie do synnych sw Pieni Legionw: Da nam przykad Bonaparte jak zwy-
cia mamy
91
. Natomiast ju po utworzeniu Ksistwa Warszawskiego kazno-
dzieje podkrelali, e Napoleon nie tylko oswobodzi Polakw i nada im byt
84
W. Samin, Kazanie o cudownym, s. 86.
85
J.P. Woronicz, Kazanie przy uroczystym, Warszawa 1831, s. 5.
86
Ibidem, s. 7; M. Duski, op.cit., s. 9.
87
J.P. Woronicz, Kazanie przy uroczystym, s. 6.
88
Ibidem.
89
Ibidem, s. 26.
90
W. Samin, Kazanie o cudownym, s. 92.
91
St. Grodziski, E. Kozowski, Polska zniewolona 1795-1806, Warszawa 1987, s. 48.
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych 71
narodowy, ale take obdarzy ich konstytucj, zatroszczy si o narodowy chara-
kter rzdu oraz zagwarantowa Polakom wolno
92
. Polakw za
z ponurych i oboitnych widzw martwy dla nich Oyczyzny, w dzielnych iy mionikw
i obrocw wyrokiem niniejszej Konstytucyi przerodzi
93
.
Dla Samina kluczowe znaczenie miao posiadanie w osobie Napoleona potnego
sojusznika
94
. Podobnie sdzi biskup Gawroski w swym kazaniu z 1812 r., e
proklamowanie Krlestwa Polskiego w dniu 28 czerwca 1812 r. nie byoby mo-
liwe, gdyby Napoleon nie osania Ksistwa Warszawskiego przed napaci ze
strony Rosji
95
.
Jako e Napoleon znany by przede wszystkim ze swych zwycistw, w pol-
skich kazaniach patriotycznych mona znale take pochwa jego geniuszu
wojskowego. Umieszczanie spraw militarnych w mowach kaznodziejskich wiza-
o si przede wszystkim z tym, e kierowano je czsto do onierzy
96
. Zapewne
zwizane byo to te z typow dla Imperium napoleoskiego militaryzacj niemal
wszystkich sfer ycia. O wojskowych poczynaniach Napoleona obszernie wypo-
wiedzia si Woronicz w kazaniu wygoszonym z okazji powicenia orw i cho-
rgwi wojsku narodowemu.
Tysice ludw i kraiw do bera Jego przylgny; tysice sprzymierzecw nowy byt, bes-
pieczestwo i wietne zaszczyty w przyjani Jego zyskay! Miliony zbroynych zastpw przed obli-
czem Jego postokro pierzchny! gry i urwiska stop ludzk nietknite, kark swy nieuiedony
przed Nim schyliy! Tysice nasadzonych zdrad, podstpw i mierci wymierzonych, cienia si jego
ulky! Niezdobyte twierdze, zbroiownie, stolice pastw i narodw, bramy mu swoje otworzyy! Ldy
i morza lady przechodu Jego z poszanowaniem wskazui. Ziemia przed obliczem Jego zaniemiaa;
ywioy same mstwem i cierpliwoci jego pokonane, na stron Zwycizcy przechodz
97
!
Zwracajc si do obecnych na mszy onierzy, podkrela ich mstwo i przypo-
mina o tym, e gdzie tylko dosign or i sawa Napoleona, tam i Was nie-
zbdna mio Oyczyzny za Nim wloka i potyraa. Zaznacza rwnie, e ich
wysiki nie pozostay bezowocne
98
. Dalej mwca zadawa sobie pytanie, dokd
przeznaczenie zaprowadzi polskich onierzy pod wodz Napoleona? Odpo-
wiadajc, liczy na przywrcenie dawnych granic, mwi o supach Chrobrego,
ziemiach litewskich i ukraiskich, o szlakach przemierzanych niegdy przez
synnych polskich wodzw
99
.
Z uwagi na fakt, e gwn cech kaza owieceniowych by dydaktyzm
i moralizatorstwo, w mowach kaznodziejskich epoki napoleoskiej moemy zna-
le wiele wskaza dla wiernych w kwestiach religijnych, ale take patriotycz-
nych. Ksia wielokrotnie mwili o obowizkach obywatelskich, powinnociach
wzgldem ojczyzny, ale take wzgldem jej wskrzesiciela Napoleona.
W 1807 r. Woronicz stwierdzi, e Polacy powinni by odwani i stali w swych
92
J.P. Woronicz, Kazanie przy pierwszem otwarciu Seymu Gwnego, s. 10-12.
93
Ibidem, s. 17.
94
W. Samin, Kazanie o cudownym, s. 92.
95
A. Gawroski, op.cit.
96
Np. kazanie Woronicza z 3 maja 1807 r., czy Szweykowskiego z 8 marca 1807 r.
97
J.P. Woronicz, Kazanie przy uroczystym, Warszawa 1831, s. 4-5.
98
Idem, Kazanie przy uroczystym, Warszawa 1807, s. 29.
99
Ibidem, s. 29-30.
72 KATARZYNA MADEJ
dziaaniach, aby swoj niezomnoci rozradowa wielk Dusz Napoleona
100
.
Take Samin wzywa wiernych do powice na rzecz odradzajcej si oj-
czyzny
101
, nawoujc do modlitwy w intencji Napoleona, jego dugiego panowa-
nia i zwycistw
102
. Takie apele pojawiay si na przeomie 1806 i 1807 r. i miay
na celu zachca spoeczestwo do opowiedzenia si po stronie Francji i wsparcia
sprawy narodowej. Podobnie byo w roku 1812, w okresie tzw. drugiej wojny
polskiej. Micha Duski w swym kazaniu z 15 sierpnia 1812 r. podkrela, e na-
ley zachowa wdziczno dla naszego Wybawiciela
103
. Biskup Gawroski
wzywa modzie do walk za ojczyzn, a obywateli, by nie szczdzili pracy, tru-
dw i majtkw w tym trudnym dla wszystkich okresie
104
. Takie apele, po-
czone ze szczeglnym uwypukleniem roli odgrywanej przez Napoleona, byy
wrcz koniecznoci w Ksistwie Warszawskim, zmczonym ustawicznym wy-
sikiem militarnym i stojcym w obliczu nowej kampanii. Zatem polskie kazania
patriotyczne peniy tutaj funkcj propagandow, majc na celu przekonanie Po-
lakw o szlachetnych intencjach francuskiego wadcy i przecignicie ich na jego
stron.
Skoro wic kazania byy w pewnym stopniu instrumentem propagandy, to
czy jest w nich zawarta jaka doza autentycznych emocji autorw, czy te ich
sobistych pogldw? W kazaniach z pocztku roku 1807, oprcz typowej dla
okresu frazeologii, mona odnale wiele fragmentw wiadczcych o tym, e
atmosfera wyczekiwania udzielia si take niektrym kaznodziejom. Tak jest na
przykad w przypadku mw kaznodziejskich Jana Pawa Woronicza, o ktrego
stosunku do Napoleona Kajetan Komian wypowiedzia nastpujce sowa:
Cigle marzy o wiekach ubiegych, Jagielloskich i Wazowskich, uwielbia Napoleona jako
wskrzesiciela Polski, nienawidzi jego instytucji i supremacji wieckiej nad Kocioem i wzdryga si
na samo wspomnienie bezbonoci wojsk jego
105
.
Jak wnioskowa Jzef Szczypa, odczytywa on utworzenie Ksistwa Warszaw-
skiego w kategoriach zrzdze Opatrznoci
106
. Sam Woronicz w swym kazaniu
z 1807 r. mwi o szczeglnej atmosferze tych dni: sodka i pocieszajca nadzie-
ja dalszych przeznacze odrodzenia si naszego, ktre nam szlachetne serce
i dzielna potga nieporwnanego Bohatra zarczaj czy si z rocznic Kon-
stytucji 3 Maja
107
, a wszystkie te przyjemne uczucia w dniu dzisieyszym [s]
zgromadzone
108
. W kazaniu z 1809 r. wyrazi natomiast nadziej na trwao
pokoju w Europie
109
, a wskazywane przez niego, w kazaniu z roku 1812, posta-
wy graniczyy z heroizmem, waciwym dla autentycznego patriotyzmu
110
.
W obliczu drugiej wojny polskiej, Woronicz by przekonany, e nastaa ko-
rzystna dla kraju sytuacja, mogca zapewni mu przyrost terytorialny
111
. Autor
100
Ibidem, s. 27.
101
W. Samin, Fragmenty, s. 86.
102
Idem, Kazanie o cudownym, s. 97.
103
M. Duski, op.cit., s. 16.
104
A. Gawroski, op.cit.
105
K. Komian, Pamitniki, t. 2, Wrocaw 1972, s. 123.
106
J. Szczypa, Jan Pawe Woronicz kerygmat narodowy i patriotyczny, Lublin 1999, s. 69.
107
Kazanie wygoszone zostao 3 maja 1807 r.
108
J.P. Woronicz, Kazanie przy uroczystym, Warszawa 1831, s. 1.
109
Idem, Kazanie przy pierwszem otwarciu Seymu Gwnego..., s. 46.
110
J. Szczypa, op.cit., s. 97.
111
J.P. Woronicz, Kazanie przy pierwszem otwarciu seymu nadzwyczajnego, s. 8.
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych 73
kazania da zatem wyraz swojego zaufania w intencje Napoleona wzgldem Pol-
ski. Oczywicie mona uzna te, e Woronicz dosta jakie odgrne wskazania
odnonie do treci tego kazania i nie ma w nim adnych osobistych refleksji. Jed-
nak suchacze jego kaza oraz pniejsi biografowie zgodnie stwierdzaj o arli-
woci, z jak mowy te byy wygaszane. Wojciech Pazera, piszc o kazaniach
z lat 1807, 1809 i 1812 stwierdzi, e s to pomienne kazania patriotyczne i e
odznaczaj si duymi walorami literackimi oraz posiadaj ogromny adunek
emocjonalny
112
. Autor ten dowodzi te, e Woronicz celowa w stwarzaniu
szczeglnego nastroju uczuciowego wrd suchaczy. On sam zreszt rwnie
intensywnie przeywa swoje wystpienia i nie by w nich tylko beznamitnym
estet
113
. Ze wzgldu na dynamizm wypowiedzi i szczeglne zaangaowanie,
ksidz Woronicz uznawany jest przez wielu za prekursora romantyzmu
114
. Darzy
on Napoleona na pozr silnym, ale w rzeczywistoci nietrwaym uczuciem.
Woronicz przystosowa si do biegu wypadkw historycznych, pisa Alojzy Jou-
gan, i przenis niedawne swe uwielbienie dla Napoleona na nowego krla Ale-
ksandra
115
. W kazaniu z 10 wrzenia 1814 r., ju po zajciu ziem Ksistwa War-
szawskiego przez wojska rosyjskie, z okazji pogrzebu ksicia Jzefa Poniatow-
skiego, Woronicz ani razu nie wymieni imiennie Napoleona, natomiast w treci
mowy pojawio si imi cara Aleksandra
116
. Wspomina w nim o zawiedzionych
nadziejach, oraz o zabjczego wyspu Domingi smutnych ofiarach
117
, wielo-
letnich znojach, straconych latach modoci i bliznach, czyli ca spucizn epoki
napoleoskiej. I chocia nie wymienia bezporednio sprawcy tych wszystkich
nieszcz, atwo odczyta z kontekstu o kogo chodzi
118
. Co wicej, kaznodzieja
zoy podzikowania za udzia w uroczystoci rosyjskiemu generaowi hr. Bar-
clay de Tolly, a przecie jeszcze kilkanacie miesicy wczeniej wzywa do walki
przeciwko Rosji! Kolejnym krokiem Woronicza bdzie skierowanie listu do cara,
z ktrym, po upadku Napoleona, Polacy zaczli wiza nadzieje na odbudow
pastwa polskiego
119
. Na tej podstawie mona wnioskowa, e Woronicz wpraw-
dzie ywi szczery entuzjazm do cesarza Francuzw, ale zwizane byo to wy-
cznie z jego arliwym patriotyzmem. Wydaje si, e obdarza on uwielbieniem
kadego, kto mg przyczyni si do odrodzenia Polski, w tym take Napoleona,
i nie mona wtpi, e byo to uczucie szczere.
Entuzjast Napoleona wydaje si by take autor arliwych kaza patrio-
tycznych, ksidz Wojciech Samin. Jego pierwsze kazania o tematyce patriotycz-
nej pochodz z okresu insurekcji kociuszkowskiej. Swoje zaangaowanie przy-
paci nawet utrat probostwa
120
. Pojawienie si Napoleona Samin powita z ra-
doci i wielkimi nadziejami: pod sodkim panowaniem, a wielkim zwycizc
Napoleonem spokojnie zasypia bdziemy
121
. Podobne stwierdzenie zawarte jest
112
W. Pazera, op.cit., s. 170.
113
Ibidem, s. 184.
114
Ibidem, s. 186; K. Panu, op.cit.., s. 93.
115
A. Jougan, op.cit., cz. I, s. 158.
116
J.P. Woronicz, Kazanie na pogrzebie ksicia Jzefa Poniatowskiego Naczelnego Wodza Wojsk
Polskich miane w kociele warszawskim s. Krzya dnia 10 wrzenia 1814 roku, [w:] Idem, Pisma
rozmaite biegiem lat uoone, Warszawa 1832, s. 94.
117
Ibidem, s. 89-91.
118
Ibidem, s. 90.
119
J.P. Woronicz, List dzikczynny Aleksandrowi I, [w:] Idem, Pisma, s. 96 - 98.
120
Z. Sudolski, op.cit., s. 7-8.
121
W. Samin, Kazanie o cudownym, s. 90.
74 KATARZYNA MADEJ
te w Kazaniu o wielkoci Boga
122
. Wielokrotnie zwraca si on do Boga z pro-
b, by zachowa Napoleona w zdrowiu
123
. Nie s to jednak krtkie urzdowe
wzmianki, ale sformuowania pene patosu i ekspresji. W swych kazaniach Samin
zwraca si bezporednio do samego Napoleona:
O Napoleonie, yj dugie lata, abymy pamitali, e si od innych monarchw odrodzi m-
stwem, mioci i sprawiedliwoci. Zrzu dumne ich serca i albo sam panuj nad nami, albo nam staw
krla na tron, ktrego mio ku nam serca nasze nawzajem ku niemu wyrywaa. Niechaj twe imi
wiecznie w ksigach zapisane bdzie. Niech potomno sodko ci wspomina, e nas z kajdan roz-
wiza i na wolno syny Ojczyzny wyprowadzi. I my sami, pki duch w wntrznociach naszych
bdzie, nie przestaniemy woa yj Napoleonie
124
!
We fragmencie tym Samin wyrazi nadziej na objcie przez Napoleona tronu
125
.
Wydaje si, e byo to jego prywatne yczenie
126
, gdzie Samin zadawa rwnie
wiernym pytanie: Napoleon co to sowo znaczy? Po czym sam udzieli szere-
gu interesujcych odpowiedzi:
Oto trzeba Jozuego, za ktrego odgosem najmocniejsze fortece wal si, jak
niegdy mury piekielnego Jerycha.
Jest pochodnia zapalona, ktra cay wiat owieca!
Jest or, za ktrego podniesieniem trony wal si!
Jest haso, ktre od poudnia na cztery czci wiata rozchodzi si!
Jest kamie, ktrego cikoci okrutne zostay przywalone Narody.
Jest moc Samsona Holofernesa, ktrej si nikt oprze nie zdoa.
Znak pocigajcy serca do jego mioci!
Kto mu t moc da? Tak zrzdziy Nieba
127
Porwnujc kazania Wojciecha Samina z mowami kaznodziejskimi innych
ksiy atwo zauway, e powica on Napoleonowi o wiele wicej miejsca
w swych rozwaaniach ni inni. Nie ogranicza si tylko do standardowych epite-
tw i porwna. Jego styl jest jednak prostszy, ni ten prezentowany na przykad
przez Woronicza. Zawiera wicej oryginalnych sformuowa w odniesieniu do
cesarza Francuzw. Warto zaznaczy, e nie zachoway si adne kazania Samina
z okresu po upadku Ksistwa Warszawskiego. Moe jednak ksidz ten zaprzesta
dziaalnoci patriotycznej, co mogo by spowodowane rozczarowaniem, zawie-
dzeniem nadziei wizanych z Napoleonem. Wskazuje na to porednio Kazanie na
uroczysto NMP szkaplerznej miane w owiczu u XX. Pijarw O upadku Naro-
dw, w ktrym motywem przewodnim s zgubne skutki wojny i zbawienne do-
brodziejstwa pokoju
128
. Kaznodzieja opisa okruciestwo wojny i jej konsekwen-
cje, mwi o biedzie i narzeka na podatki. Nie poczyna jednak adnych aluzji
odnonie autora tych nieszcz. Wspomina, e teraz cay wiat w zamieszaniu,
w niespokojnoci, w wojnach ustawicznych, ale, jakby pocieszajc wiernych do-
dawa, e byway klski i niepokoje przedtym daleko okropniejsze
129
. Koczc
122
Idem, Kazanie o wielkoci Boga, s. 103.
123
Idem, Kazanie o cudownym, s. 90.
124
Idem, Kazanie o wielkoci Boga, s. 95-96
125
Kazanie powstao prawdopodobnie w pocztkach 1807 r.
126
W. Samin, Kazanie o cudownym, s. 92.
127
Ibidem, s. 103-104.
128
W. Samin, Kazanie na uroczysto NMP szkaplerznej miane w owiczu u XX. Pijarw O upadku
Narodw, [w:] idem, Jedno, zgoda, s. 107.
129
Ibidem, s. 105.
Wizerunek Napoleona w polskich kazaniach patriotycznych 75
mow wezwa pastwa ssiednie do zakoczenia wani, zwrotu zagrabionych zie-
mi i mienia oraz do ycia w pokoju. W kazaniu tym nie znajdziemy, tak licznych
w poprzednich mowach apologetycznych, fragmentw powiconych francuskie-
mu wadcy. Czyby zatem Samin rozczarowa si jego polityk wobec Polski
i Polakw?
Zamykajc analiz kaza napoleoskich, naley podkreli, e ocena posta-
wy kapanw wzgldem Napoleona na podstawie kaza, nie jest zadaniem a-
twym. Czytajc je naley pamita o typowych zabiegach stylistycznych, stoso-
wanych w tym okresie w przemowach, w tym w kazaniach. Warto rwnie zwr-
ci uwag na typowe dla epoki okrelenia, jakimi obdarzano w prasie i literaturze
cesarza Francuzw. Uycie przez kaznodziej przymiotnika wielki lub nie-
zwyciony nie bdzie wcale wiadczy o jego pozytywnym stosunku do fran-
cuskiego wadcy, a jedynie zapoyczenie z prasy francuskiej bd polskiej lub
z pism urzdowych. Zachty do modlitwy o zdrowie Napoleona lub militarne po-
parcie jego sprawy mog by zarwno prywatnym yczeniem danego ksidza, jak
i realizacj polece administracji. Sowa wyraajce niech autora kaza wzgl-
dem cesarza mogy podlega cenzurze, a kaznodzieje w obawie przed konsek-
wencjami unikali krytyki francuskiego wadcy. Swoj niech mogli wyrazi je-
dynie przez sporadyczne wzmiankowanie o Napoleonie. Entuzjaci bd w swych
kazaniach wspomina o nim czsto, nawet w kazaniach niedotyczcych bezpo-
rednio sytuacji politycznej (np. Napoleon posuy Saminowi jako dowd na
wielko Boga)
130
. Warto take pamita, e w napoleoskim imperium, Koci
mia suy przede wszystkim wadzy i legitymizowa j. Kazania byy wic cz-
sto jednym z elementw propagandy.
130
W. Samin, Kazanie o wielkoci...
Nowa Zelandia jako pierwszy kraj na wiecie 77
Studenckie Zeszyty Historyczne
Koa Naukowego Historykw Studentw UJ z. 8.
DARIUSZ ZDZIECH
NOWA ZELANDIA JAKO PIERWSZY KRAJ NA WIECIE,
KTRY PRZYZNA PRAWA WYBORCZE KOBIETOM
Poniszy artyku ma na celu wyjanienie oglnego przebiegu procesu nada-
nia czynnego prawa wyborczego kobietom na terenie Nowej Zelandii. Jego ramy
chronologiczne obejmuj okres od 1869 r. i wydania przez Johna Stuarta Milla
ksiki pod tytuem On the subiection of women, a do roku 1893, kiedy to nowo-
zelandzkim kobietom przyznano czynne prawa wyborcze.
Gwne pytania, jakie naleaoby postawi, to dlaczego wanie Nowa Ze-
landia jako pierwszy kraj na wiecie daa prawo gosu kobietom, ponadto jak ta
kwestia wygldaa w Wielkiej Brytanii, wreszcie kto najbardziej zasuy si
w walce o prawa kobiet w Nowej Zelandii. Prawa wyborcze nie zawsze byy tak
powszechne, jak to ma miejsce obecnie. Zaleao to nie tylko od pci, ale i od
cenzusu majtkowego, a nawet ziemskiego. Wskazuje to jak wybirczo pastwa
postrzegay swoich poddanych. Kobiety bez wzgldu na wiek i stan posiadania
byy do schyku XIX w. traktowane przez prawo na rwni z dziemi i osobami
psychicznie chorymi, przez co nie mogy bra udziau w wyborach. Tak te dzia-
o si w Nowej Zelandii, ktra od momentu podpisania traktatu z Waitangi
1
staa
si koloni brytyjsk, i ktrej gow pastwa, mimo uzyskania niepodlegoci
w 1947 r.
2
, formalnie nadal jest monarcha brytyjski.
Lata szedziesite XIX w. to pocztki ubiegania si zamnych brytyjskich
kobiet o prawo do ich wasnego majtku, o rozszerzenie moliwoci uzyskania
awansu zawodowego, a take prawo do gosowania. Popiera te dania John Stu-
art Mill. Jeszcze jako nowicjusz w brytyjskim parlamencie, upomnia si o prawa
wyborcze dla kobiet. Wywoao to burz w parlamencie i stao si powodem
przeprowadzenia tame pierwszej debaty na ten temat.
Trzeba tu nadmieni, e rwnie w Ameryce Pnocnej walka kobiet o pra-
wa i przywileje zacza dawa pozytywne efekty. W stanie Wyoming kobiety
mogy bra czynny udzia w wyborach od 1869 r. natomiast w stanie Utah od
1870 roku.
1
Traktat z Waitangi podpisany 6 II 1840 r. pomidzy Wielk Brytani a wodzami maoryskimi. Ma-
orysi oddali w nim ziemi nowozelandzk pod jurysdykcj monarchy brytyjskiego, w zamian za och-
ron i przywileje nalene obywatelom Krlestwa. Kwestia ta pozostaje do dzi draliwa, gdy nie
wszyscy wodzowie maoryscy podpisali traktat.
2
Nowa Zelandia zatwierdzia statut westminsterski z 1931 r. dopiero w 1947 r., stajc si wtedy
w peni suwerennym pastwem.
78 DARIUSZ ZDZIECH
Rok 1869 jest dat bardzo znaczc dla rozpatrywanego problemu nie tylko
w Stanach Zjednoczonych, ale take w Wielkiej Brytanii, gdzie John Stuart Mill
opublikowa w tym czasie prac On the subiection of women, oraz w Nowej Ze-
landii, w ktrej Mary Ann Muller napisaa Apel do mczyzn Nowej Zelandii.
Apel ten wywar due zainteresowanie zarwno w Nowej Zelandii, jak i za gra-
nic, pocigajc za sob list poparcia od Johna Stuarta Milla
3
popierajcego No-
wozelandki w ich walce. By to wielce dogodny moment do rozpoczcia na
Aotearoa
4
walki o prawa wyborcze dla kobiet. Pod koniec lat szedziesitych
XIX w. spoeczno europejskich kolonistw stawaa si coraz bardziej stabilna,
dobrze radzca sobie w nowych warunkach, i patrzca z optymizmem w przy-
szo. Pocztek lat siedemdziesitych to wielki program Juliusa Vogela
5
. Plan
ten zosta przyjty przez parlament w 1870 r. i by wdraany przez cae dziesi-
ciolecie
6
. Opiera si on na poyczce z Londynu w wysokoci ok. 20 milionw
funtw szterlingw, ktre to pienidze miay by przeznaczone na budow lep-
szej infrastruktury drogowej, kolejowej i telegraficznej, oraz na rozbudow bu-
dynkw uytecznoci publicznej, a take na sfinansowanie tzw. imigracji wspo-
maganej
7
.
W roku 1871 swj pierwszy wykad na temat praw wyborczych kobiet wy-
gosia Mary Colclough
8
. By to sprzyjajcy moment, by pe pikna zwikszya
swoje wysiki nad uzyskaniem praw wyborczych, biorc pod uwag, e w tyme
1871 roku Nowa Zelandia liczya 89 tys. mczyzn i 46 tys. kobiet
9
. Czstym
problemem dla mczyzn chccych zaoy rodziny w Kraju Kiwi
10
, by brak
osb przeciwnej pci. Nieliczne kobiety, w tym kraju z Antypodw miay w tych
czasach licznych adoratorw. Wikszo mczyzn w stanie wolnym zaabsorbo-
wana bya prac na farmach, w kopalniach, lub przy robotach publicznych, gdzie
yli w obozach pracowniczych i mieli may, albo i aden kontakt z przeciwn
pci
11
. Z tego powodu najprawdopodobniej kada Nowozelandka bya trakto-
wana przez tamtejszych mczyzn z wikszym szacunkiem, ni to miao miejsce
w Europie. Rok 1871 to te pocztek poczty morskiej na trasie Auckland San
Francisco, a wic wikszych kontaktw nowozelandzko-amerykaskich. Stany
3
B.J. Foster, Mary Ann Muller, [w:] 1966 Encyclopedia of New Zealand, [dostpna na:]
http://www.teara.govt.nz, aktualna na dzie 6 IV 2006.
4
Aotearoa, maoryska nazwa oznaczajca dosownie Kraj Dugiej Biaej Chmury, czyli Now Zelandi.
5
Julius Vogel, urodzony w 1835 r. w Londynie, mia ydowskie korzenie. W 1852 r. przenis si do
Melbourne w Australii. By utalentowanym dziennikarzem i wydawc, interesowa si biznesem
i sprawami spoecznymi. W 1861 r. przeprowadzi si do Dunedin w Nowej Zelandii, gdzie zaanga-
owa si w sprawy tutejszej spoecznoci. W latach 1969-1876 sprawowa rne funkcje w rzdzie
Nowej Zelandii, w tym funkcje premiera od kwietnia 1873 do lipca 1875, oraz od lutego do sierpnia
1876 r. Szerzej zob. R. Dalziel, Vogel Julius 1835-1899, Dictionary of New Zealand Biography, [na:]
http://www.dnzb.govt.nz, aktualna na dzie 6 IV 2006.
6
M. King, The Penguin History of New Zealand, Auckland 2003, s. 229.
7
Imigracja asystujca (wspomagana) oznaczaa wsparcie rzdu dla emigrantw, poprzez cakowite
lub czciowe pokrycie kosztw podry, a take pomoc w znalezieniu pracy i pocztkowej sta-
bilizacji. Rzd nie oferowa darmowej ziemi.
8
Mary Colclough, z domu Barnes. Urodzona w Londynie w 1836 r. Wyemigrowaa do Nowej Ze-
landii w 1859 r. Tam w 1861 r. wysza za m za Thomasa Colclougha. Feministka, inicjatorka wielu
reform spoecznych. Zmara w 1885 r. Wicej zob. J. Malone, Colclough Mary Ann 1835-1885, Di-
ctionary of New Zealand Biography, [na:] http://www.dnzb.govt.nz, aktualna na dzie 6 IV 2006.
9
M. King, op.cit., s. 230.
10
Tak obywatele Nowej Zelandii, sami nazywajcy si KIWIS, okrelaj swj kraj, ktrego symbo-
lem narodowym jest ptak kiwi.
11
M. King, op.cit., s. 230.
Nowa Zelandia jako pierwszy kraj na wiecie 79
Zjednoczone miay podobne wady i zalety jak Nowa Zelandia, w obu gwn
cz spoeczestwa stanowili imigranci angielskojzyczni. Kobiet w obydwu
krajach byo zdecydowanie mniej ni mczyzn i miay podobne problemy.
Te najbardziej pochonite walk o prawa kobiet umiay wykorzysta zai-
stnia w kraju Dugiej Biaej Chmury sytuacj do osignicia zamierzonych ce-
lw. Jednym ze sposobw na zdobycie poparcia mczyzn byo zapraszanie naj-
bardziej wpywowych dentelmenw z okolicy na herbat lub podwieczorek. W
trakcie takiego spotkania kobiety, w merytorycznej dyspucie, staray si przeko-
na znamienitych politykw, czonkw rzdu i radnych o potrzebie nadania im
praw wyborczych. Jedn z pomysodawczy takiej drogi walki o prawa kobiet
bya wyej ju wspomniana Mary Ann Muller. To najprawdopodobniej ona prze-
konaa dwie kluczowe postacie ze wiata polityki, Williama Foxa
12
i Alfreda
Saundersa
13
, aby poparli starania mieszkanek Nowej Zelandii. Kolejnym zwolen-
nikiem nadania kobietom prawa do gosowania by Robert Stout
14
, ktry jako je-
den z pierwszych mczyzn publicznie mwi o prawach wyborczych dla Nowo-
zelandek.
Dziki wspomnianej wyej imigracji asystujcej w okresie pomidzy 1871,
a 1880 rokiem przybyo na obie wyspy
15
ok. 100 tys. emigrantw. Ponad poowa
pochodzia z Anglii, okoo z Irlandii, troch mniej ze Szkocji
16
. Reszt stano-
wia mieszanka Niemcw, Skandynaww i Polakw. Wybieranie jako imigran-
tw gwnie kobiet w latach siedemdziesitych pomogo zrwnoway nieco
dysproporcje, jeszcze bardziej pogorszone przez gorczk zota
17
, ktra rozpocz-
a si na Aotearoa w latach pidziesitych. Nie byo te zbyt wielkiego problemu
ze znalezieniem w Wielkiej Brytanii kobiet, ktre w poszukiwaniu lepszej pracy
i lepszego ycia wyemigrowayby do Kraju Kiwi. Jak podaje Keith Sinclair, w la-
tach siedemdziesitych tysice modych kobiet, sierot, bezrobotnych lub szukaj-
cych przygd, zdecydowao si na emigracj do Nowej Zelandii
18
. W tym kraju
na Antypodach byo wicej pracy dla pomocy domowych, zarobki take byy
konkurencyjne, przez co szybciej taka kobieta moga uzyska niezaleno finan-
sow i nie tylko. Wraz ze wzrostem poziomu ycia Nowozelandczykw, wzrasta-
o ich poparcie dla kwestii praw pci piknej. Kobiety, ktre posiaday wasno
ziemsk i paciy podatki (gwnie wdowy i kobiety niezamne), mogy goso-
wa w wyborach do lokalnego rzdu w prowincjach Otago i Nelson od 1867 r. To
12
William Fox, urodzony w Durham (Anglia) w 1812 r. Wyemigrowa z on do Nowej Zelandii
w 1842 r. Ekonomista, odkrywca, polityk, inicjator wielu reform spoecznych, szczeglnie dotycz-
cych Maorysw. Wielokrotny premier Nowej Zelandii w latach 1856 -1873. Zmar w 1893 r. Wiecej
w: R. Dalziel i K. Sinclair, Fox William 1812-1893, Dictionary of New Zealand Biography, [na:]
http://www.dnzb.govt.nz, aktualna na dzie 6 IV 2006.
13
Alfred Saunders, urodzony w Anglii w 1820 r. Wyemigrowa do Nowej Zelandii w 1842 r. Far-
mer reformator, historyk, polityk, Zmar w 1905 r. Szerzej w: I. McGibbon, Saunders Alfred, Dictio-
nary of New Zealand Biography, [na:] http://www.dnzb.govt.nz, aktualna na dzie 6 IV 2006.
14
Robert Stout, urodzony w 1844 r. w Lerwick (Szkocja). Wyemigrowa do Dunedin (Nowa
Zelandia) w 1864 r. Prawnik, wykadowca uniwersytecki, polityk, dwukrotny premier Nowej Zelandii
w latach 1884-1887. Zmar w 1930 r. Wicej zob. D. Hamer, Stout Robert 1844-1930, Dictionary of
New Zealand Biography, [na:] http://www.dnzb.govt.nz, aktualna na dzie 6 IV 2006.
15
Nowa Zelandia skada si z dwch gwnych wysp, pnocnej z najwikszym miastem Auckland,
oraz poudniowej, gdzie najwikszym miastem jest Christchurch.
16
M. King, op.cit., s. 229.
17
W.H. Oliver, B.R. Williams, The Oxford History of New Zealand, Wellington 1981, s. 125
18
K. Sinclair, The Oxford Illustrated History of New Zealand, wyd. 2, Singapore 1996, s. 114
80 DARIUSZ ZDZIECH
uprawnienie zostao rozcignite na inne prowincje w 1876 roku
19
. Ju dwa lata
wczeniej pierwsi z politykw nowozelandzkich zasiadajcy w Izie Reprezen-
tantw, czyli niszej izbie tamtejszego parlamentu, zgaszali ch nadania prawa
wyborczego kobietom, niestety bezskutecznie. Jednake Nowozelandki nie zraa-
y si przegranymi pierwszymi starciami i konsekwentnie pary na przd.
W roku 1878 posiedzenie czonkw niszej izby yczliwie przyjo projekt
ustawy przedstawionej przez Roberta Stouta, ktry zawiera klauzul o nadaniu
praw wyborczych kobietom paccym podatek od nieruchomoci. Projekt zosta
odrzucony z powodw niezwizanych z kwesti merytoryczn
20
. Tym samym ko-
biety przegray kolejn potyczk, ale nie bya to przegrana zupena. Parlamenta-
rzyci ju nie byli tak jednomylni. Okazao si, e jeli Nowozelandki bd tak
zdeterminowane w swej walce, to istnieje spore prawdopodobiestwo, e w nie-
dalekiej przyszoci uzyskaj peni praw wyborczych.
Pod koniec 1879 r. nadszed czas na kolejn prb. Moliwa on bya tylko
dziki temu, i na stanowisku premiera Nowej Zelandii Sir Georgea Greya zast-
pi zwolennik praw kobiet, John Hall
21
. Natychmiast wprowadzi on kolejny ju
projekt ustawy, w ktrym proponowa nadanie praw wyborczych kobietom posia-
dajcym wasno ziemsk. Projekt ten, podobnie jak wczeniejszy, zosta odrzu-
cony, ale tym razem z powodu braku jednomylnoci wrd zwolennikw praw
wyborczych kobiet. Do odrzucenia projektu przyczynili si radykaowie, chccy
nada prawa wszystkim kobietom bez wyjtku, albo adnej z nich. Oni wanie
przeszli na stron opozycji, przez co Nowozelandki znowu przegray kolejn po-
tyczk. Niemniej jednak staje si widocznym, e zwolennikw praw dla pci pi-
knej jest coraz wicej. Podobny projekt ustawy wniesiono w 1880 r., niestety ra-
dykalni zwolennicy praw kobiet znw udaremnili wprowadzenie uprawnie cho-
ciaby dla czci kobiet. Projekt ustawy upad ju po pierwszym czytaniu. Podob-
na sytuacja zaistniaa w 1881 r. Tym razem projekt upad jeszcze przed drugim
czytaniem, znowu z powodu niezgodnoci wrd zwolennikw praw kobiet.
Trzy lata pniej kobiety zaczy dziaa z jeszcze wiksz determinacj.
W roku 1884 zezwolono zamonym kobietom na sprawowanie pieczy nad swoj
wasnoci. Niedugo po tym wydarzeniu, w lutym 1885 r. do Auckland przypy-
na Mary Leavitt, czonkini Amerykaskiej Kobiecej Chrzecijaskiej Unii
Trzewoci. Spoeczestwa Stanw Zjednoczonych i Nowej Zelandii byy, jak
ju wyej wspomniaem bardzo do siebie podobne. Wiele obaw Amerykanek po-
krywao si z obawami Nowozelandek, a szczeglnie chodzio tu o strach przed
rozpowszechnieniem naduywania alkoholu. Dlatego te w Ameryce kobiety
powoay do ycia Kobiec Chrzecijask Uni Trzewoci, ktra, dziki swo-
jemu programowi reform spoecznych, bardzo szybko rozpowszechnia si na te-
renie caych Stanw Zjednoczonych. Jej misjonarki rozjechay si po wiecie,
19
B.A., Votes for Women, [w:] Elections New Zealand, artyku dostpny na stronie rzdu nowo-
zelandzkiego: http://www.elections.org.nz/study/history/votes-for-women.html, ostatnia modyfikacja:
13 IV 2005.
20
B.A., A Brief History, New Zealand women get the vote [w:] NZ History, artyku dostpny na stro-
nie rzdu nowozelandzkiego: http://www.nzhistory.net.nz/politics/suffrage-briefhistory, aktualnej na
dzie 7 IV 2006.
21
John Hall, urodzony w Hull (Anglia) w 1824 r. Wyemigrowa w 1852 r. na Poudniow Wysp
Nowej Zelandii. Polityk, premier Nowej Zelandii od padziernika 1879 do kwietnia 1882 r. Zmar
w Christchurch w 1907 r. Wicej zob. W. J. Gardner, Hall John 1824-1907, Dictionary of New
Zealand Biography, [na:] http://www.dnzb.govt.nz, aktualna na dzie 6 IV 2006, oraz
http://www.primeminister.govt.nz/oldpms, aktualna na dzie 6 IV 2006.
Nowa Zelandia jako pierwszy kraj na wiecie 81
goszc pogld, i rol kobiet w spoeczestwie jest wiadoma ochrona ich
domw przed alkoholizmem. Przeniesiona na nowozelandzki grunt Kobieca
Chrzecijaska Unia Trzewoci(W.C.T.U.) rozwina w peni swe skrzyda pod
rzdami niezwykle energicznej Kate Sheppard, ktra bya niekwestionowanym
liderem ruchu pierwszego etapu
22
walk o prawa kobiet. Ta urodzona w Liver-
poolu p-Szkotka, p-Irlandka, od pitnastego roku ycia imigrantka w Nowej
Zelandii, staa si idealn przywdczyni ruchu kobiecego. Nie opieraa si jedy-
nie na wskim ruchu chrzecijaskim. Jej zalet bya umiejtno dobierania so-
bie wsppracownikw. Kate Sheppard wiedziaa, e wane jest posiadanie
sprzymierzecw politycznym wiecie mskich sprzymierzecw, ktrzy mogli-
by jej suy dobr rad
23
. Najwicej pomagali jej w tym temacie dwaj politycy,
Sir John Hall, a take Alfred Saunders. Trzeba tu wspomnie, e dodatkow zale-
t pani Sheppard by wrodzony wdzik, ktrym ujmowaa politykw. Kate She-
ppard podczas swych pobytw na wyspach brytyjskich poznawaa nowe sposoby
walki o prawa kobiet.
Najczstszymi metodami walki, stosowanymi przez Kate Sheppard, byy li-
sty do gazet, pamflety oraz rozmowy z politykami i, chyba przynoszce jej naj-
wiksz saw, petycje. W 1887 r. pierwsze dwie petycje dajce praw dla k-
obiet podpisao 350 pa. Przedstawiono je Izbie Reprezentantw. Kobiecy pro-
jekt ustawy nadajcy kobietom prawo udziau w wyborach i dajcy im prawo
zasiadania w parlamencie, wprowadzony przez Juliusa Vogela, wycofano w fazie
prac komisji
24
. Mimo i wikszo czonkw izby niszej gosowaa za projek-
tem, polityczne kruczki prawe, jakich chwycili si przeciwnicy day rezultaty.
Rok pniej przedstawiono Radzie Ustawodawczej, stanowicej wysz izb par-
lamentu, kolejn petycj, tym razem okoo osiemset kobiet prosio o danie ich
pci prawa gosu. Coraz wiksza liczba kobiet aktywnie dziaaa w caym kraju,
cznie z Dunedin
25
, gdzie w 1889 r. kampani sufraystek popara wiceprezeska
Zwizku Krawcowych Nowej Zelandii, Hariet Morison
26
.
Kate Sheppard znalaza nieocenion pomoc w uprzejmym i skrupulatnym
Johnie Hallu, ktry zorganizowa prosufraystowsk grup w parlamencie
i wspiera sufraystki na zewntrz. To wanie John Hall w 1890 r. przedstawi
projekt ustawy o prawach wyborczych kobiet w parlamencie. Pomimo duego
poparcia dla projektu, zosta on odrzucony, gdy o drugiej nad ranem, kiedy
projekt by gosowany, cze popierajcych go posw bya nieobecna, a inni
zmienili stron
27
. Wniosek Halla zapocztkowa ogromn debat, ktra dopro-
wadzia do rozamu w parlamencie.
Nastpny rok zapisa si mocno w historii walk Nowozelandek o prawo
gosu. Sufraystki, z Kate Sheppard na czele, postanowiy w 1891 r. wykupywa
22
M. Lovell-Smith, The Women Question, Auckland 1992, s. 9.
23
Ibidem, s. 14.
24
B.A., Women's suffrage milestones - NZ Women and the Vote [w:] NZ History, na oficjalnej
nowozelandzkiej stronie rzdowej: http://www.nzhistory.net.nz/politics/suffrage-milestones, aktualnej
na dzie 7 IV 2006.
25
Dunedin, drugie co do wielkoci miasto poudniowej wyspy Nowej Zelandii. Synne take z naj-
starszego uniwersytetu w tym kraju.
26
Harriet Morison, urodzona w Magherafelt (Irlandia) w 1862 r. Wyjechaa ze swoj rodzin do
Nowej Zelandii w 1874 r. Sufraystka, zmara w 1925 r. Wicej zob. P. Harper i M. Holan, Morion
Hariet Russell, Dictionary of New Zealand Biography, [na:] http://www.dnzb.govt.nz, aktualna na
dzie 6 IV 2006.
27
B.A., A Brief History, New Zealand women get the vote.
82 DARIUSZ ZDZIECH
regularnie stron w wychodzcej co dwa tygodnie gazecie The Prohibitionist,
ktra bya tworzona przez Sydenham Prohibition League w poprzednich latach.
Za 50 funtw rocznie mogy wypeni t stron artykuami szeroko promujcymi
kwesti kobiec wrd spoeczestwa
28
. W tym samym roku przeprowadzono na
terenie Nowej Zelandii zbirki podpisw pod osiem petycji, w ktrych ponad 9
tysicy kobiet prosio w Izbie Reprezentantw o prawo udziau w wyborach dla
ich pci. Hall wprowadzi do rzdowego projektu ustawy o prawie wyborczym
poprawk uwzgldniajc postulaty kobiet, ale debata zostaa przerwana za spra-
w opozycji, zrzeszajcej alkoholowe lobby, wic i tym razem sprawa upada.
Nowy projekt ustawy o prawach wyborczych, ktry wsptworzyy same kobiety,
wprowadzony do parlamentu przez Jona Halla, otrzyma wikszo gosw w iz-
bie niszej, ale w izbie wyszej zosta odrzucony niewielk liczb gosw. Po-
prawka pozwalajca na zasiadanie kobiet w Izbie Reprezentantw, proponowana
przez opozycj, upewnia przeciwnikw sufraystek, e bardziej konserwatywni
radni Rady Ustawodawczej nie przyjm ustawy
29
.
W kwietniu 1892 r. powstaa w Dunedin Liga Praw Wyborczych Kobiet,
pierwsza nie prohibicyjna organizacja, walczca o prawa kobiet. Zostaa zaoona
przez Helen Nicol
30
, Harriet Morison i Marion Hatton
31
. Liga wypeniaa luki
w miejscach, w ktrych W.C.T.U. nie byo dobrze zorganizowane. W tym samym
roku sze petycji, domagajcych si prawa udziau kobiet w powszechnych
wyborach, podpisao 19 tysicy kobiet. Tak jak poprzednie, przedoono je Izbie
Reprezentantw.
Projekt ustawy o powszechnym prawie wyborczym, zabezpieczajcy prawa
wyborcze wszystkich kobiet, zosta wprowadzony przez Johna Ballancea
32
, ktry
pod wpywem swej ony, Elen, wice-prezeski Kobiecego Towarzystwa Postpo-
wego (Womens Progressive Society)
33
, popiera walk o prawa kobiet, jakkol-
wiek sam uwaa, i kobiety, zanim zaczn gosowa, powinny bardziej zapozna
si z reguami panujcymi w polityce. Projekt ustawy Ballancea przeszed przez
Izb Reprezentantw oraz Rad Ustawodawcz. Jednake kontrowersje, dotycz-
ce poprawki traktujcej o gosowaniu korespondencyjnym dla kobiet, byy
ogromne. Wedug jej zwolennikw, kobiety mieszkajce na wsi, ktre uwaano
za konserwatywne, nie musiayby przemierza wielkich odlegoci, by mc za-
gosowa w swoim okrgu wyborczym. Autorzy poprawki wiedzieli, e, z powo-
du strachu przed naruszeniem tajemnicy gosowania, cay projekt ustawy zostanie
odrzucony, co te si stao. Byo to kolejne sprytne zagranie opozycji, ktrej
czonkowie nie chcieli, aby kobiety gosoway.
28
M. Lovell-Smith, op.cit., s. 13
29
B.A., A Brief History, New Zealand women get the vote.
30
Helen Nicol, urodzona w Edinburgh (Szkocja) w 1854 r. Jej rodzice wyemigrowali z ni do Nowej
Zelandii w 1856 r. Sufraystka, zmara w 1932 r. Szerzej zob. J. Garner, Nicol Helen Lyster, Di-
ctionary of New Zealand Biography, [na:] http://www.dnzb.govt.nz, aktualna na dzie 6 IV 2006.
31
Marion Hatton urodzona w Preston (Anglia) w 1835 r. Okoo 1890 r. dotara do Nowej Zelandii.
Sufraystka, zmara w Dunedin (Nowa Zelandia) w 1905 r. Wicej w: J. Garner, Hatton Marion, Di-
ctionary of New Zealand Biography, [na:] http://www.dnzb.govt.nz, aktualna na dzie 6 IV 2006.
32
John Ballance, libera, premier rzdu nowozelandzkiego w latach 1891-1893. Szerzej w T. McIvor,
Balladce John 1839-1893, Dictionary of New Zealand Biography, [na:] http://www.dnzb.govt.nz,
aktualna na dzie 6 IV 2006.
33
M. King, op.cit., s. 266.
Nowa Zelandia jako pierwszy kraj na wiecie 83
Po mierci Ballancea, w kwietniu 1893 r., stanowisko premiera obj Richard
Seddon
34
, zdecydowany przeciwnik praw kobiet. By to niezwykle ciki moment
dla Nowozelandek walczcych o swoje prawa. Ich determinacja nie pozwolia
upa caej sprawie. Jeszcze w tym samym roku powstao trzynacie petycji
domagajcych si praw wyborczych dla kobiet, ktre podpisao cznie 32 tysice
kobiet. Po przedstawieniu poczonych w jedn cao trzynastu petycji, o cznej
dugoci ok. 300 jardw (ponad 274 metry!!!), wszyscy czonkowie Izby Repre-
zentantw, za wyjtkiem trzech, opowiedzieli si za wprowadzeniem takiej
ustawy.
W czerwcu 1893 r., przed zbliajcymi si wyborami parlamentarnymi,
Richard Seddon wprowadzi rzdowy projekt ustawy o powszechnych wyborach,
zabezpieczajcy prawa kobiet. Ponadto Sir John Hall wprowadzi poprawk doty-
czc praw wyborczych kobiet. Seddon pozwoli jej przej, oczekujc, e zosta-
nie odrzucona w Izbie Ustawodawczej
35
, do czego brakowao mu zaledwie jed-
nego gosu. Niestety zabiegajc o ten jeden gos, stworzy sobie dwch przeciw-
nikw we wasnym obozie. Tym sposobem projekt ustawy 8 wrzenia 1893 r.,
przeszed iloci gosw 20 do 18.
Jak skomentowa to New Zealand Herald, mona prawie powiedzie e
prawa wyborcze dla kobiet zostay wywalczone przez ich przeciwnikw
36
. Usta-
wa, gwarantujca czynne prawo wyborcze zarwno biaym, jak i maoryskim ko-
bietom, zostaa podpisana przez gubernatora Lorda Glasgow
37
19 wrzenia 1893 r.
Nowa Zelandia bya pierwszym krajem na wiecie, ktry da kobietom
prawo gosu
38
. W tym wypadku chodzio jedynie o czynne prawo wyborcze, jed-
nake kobiety z Aotearoa nie poprzestay na tym.
Podsumowujc drog nowozelandzkich kobiet do uzyskania praw wybor-
czych, trzeba przyzna, e to pewnego rodzaju fenomen, i tak may kraj kolo-
nialny o wiele wczeniej pozwoli gosowa pci piknej ni starsze cywilizacyj-
nie kraje europejskie. Odpowiadajc na pytanie postawione we wstpie, a mia-
nowicie jak wygldaa droga do uzyskania praw wyborczych dla kobiet w Wiel-
kiej Brytanii, stwierdzam, e Brytyjki obray cakowicie inn drog ni Nowo-
zelandki. W odrnieniu od Nowej Zelandii, mieszkanki wysp brytyjskich staray
si same, bez pomocy mczyzn, wywalczy sobie prawa wyborcze. Postawiy na
rozwizania bardziej siowe, ukazujc opinii publicznej, jak s poniane przez
rzd i lekcewaone. Podobne sytuacje nie miay miejsca na Aotearoa, gdzie
kobiety staray si doj do porozumienia z mczyznami, gwnie z parlamen-
tarzystami, z ktrymi przy herbatce rozmawiay o sytuacji mieszkanek Kraju Ki-
wi, starajc si przekona ich do swoich racji, co przynosio pozytywne efekty
zwaszcza w kontaktach z liberaami. Takie dziaania przyniosy o wiele wicej
poytku, ni wybijanie witryn sklepowych czy okupowanie i zaburzanie pracy
parlamentu, jak to si dziao w Anglii. Nie mona te zapomina o innej rnicy
dzielcej Wielk Brytani i Now Zelandi. Mianowicie w kraju kolonialnym,
jakim bya Nowa Zelandia, byo o wiele mniej kobiet przypadajcych na jednego
34
New Zealand premiers & prime minister (artyku dostpny na oficjalnej stronie nowozelandzkiego
rzdu)
http://www.atonz.com/new_zealnad/prime-ministers.html, aktualna na dzie 12 X 2005.
35
K. Sinclair, A History of New Zealand, Maryborough 2000, s. 192.
36
A Brief History [w:] NZ History [na:] http://www.nzhistory.net.nz.
37
Lord Glasgow, sprawowa funkcje gubernatora Nowej Zelandii w latach 1892-1897.
38
Women well represented, [w:] New Zealand Official Yearbook 2002, s. 37.
84 DARIUSZ ZDZIECH
mczyzn ni w kraju europejskim. Jedynym podobiestwem pomidzy dzia-
alnoci kobiet w tych dwch pastwach, byy petycje i publiczne wystpienia
namawiajce do przyznania im praw wyborczych. Wynika z tego, i Nowozelan-
dki miay zupenie inn strategi walki o prawa wyborcze ni Brytyjki, co byo
spowodowane take warunkami, w jakich przyszo im walczy o prawa poli-
tyczne dla siebie.
Zdecydowanie wicej podobiestw mona dostrzec w odniesieniu do innych
krajw angielskojzycznych. I tak na przykad w Stanach Zjednoczonych w sta-
nie Wyoming kobiety mogy ju gosowa od 1869 r. a w Australii Poudniowej
otrzymay prawo gosu zaraz po Nowozelandkach, ju w 1894 r. Ponadto wszy-
stkie trzy kraje miay podobne problemy i obawy, podczas tworzenia zrbw
swojej pastwowoci. Dla Nowej Zelandii szczeglnie wanym rdem wzor-
cw okazay si Stany Zjednoczone. W obu krajach du rol w walce o prawa
kobiet odegra ruch prohibicyjny, czego nie wida w Wielkiej Brytanii. Praktycz-
nie wikszo pomysw na walk o prawa kobiet byo w Nowej Zelandii zaczer-
pnitych z Ameryki, ktra nawet wysaa na Aotearoa misjonark, by pomagaa
w organizowaniu ruchu kobiecego na tych terenach.
Oryginalnym pomysem nowozelandzkim, byo przyjcie do sufraystow-
skiej Ligi Kobiet na Canterbury University mczyzn jako jej penoprawnych
czonkw, co najdobitniej wiadczy o wspdziaaniu Nowozelandek z osobami
przeciwnej pci w walce o prawa kobiet.
Ostatnie pytanie, na ktre staraem si odpowiedzie, dotyczy tego, kto naj-
bardziej zasuy si w walce o prawa wyborcze dla kobiet w Nowej Zelandii.
Wedug moich spostrzee, najwiksz rol odegraa Kate Sheppard, ktra dziki
swojemu uporowi i pracowitoci doprowadzia spraw praw wyborczych kobiet
do pomylnego koca. Nie chodzi tu tylko o czynne prawo wyborcze. Nowoze-
landki pod jej wodz dalej walczyy o wyrwnywanie praw obu pci. Ju w
1893 r. Elizabeth Yates zostaa, jako pierwsza kobieta w Imperium Brytyjskim,
wybrana burmistrzem miasta (w Onehunga). Trzy lata pniej Emily Siedeberg
zostaa pierwszym eskim absolwentem studiw medycznych w Nowej Zelan-
dii, a w nastpnym roku Ethel Beniamin pierwsz absolwentkom prawa na uni-
wersytecie w Otago. Std by ju tylko krok do przyznania kobietom biernego
prawa wyborczego, co nastpio w 1919 r. Pierwsza kobieta (Elizabeth
McCombs) zasiada w nowozelandzkim parlamencie w 1933 r.
Dzisiaj cztery najwaniejsze stanowiska w Nowej Zelandii zajmuj kobiety,
a Kate Sheppard staa si bohaterk narodow Kraju Kiwi. Jej wizerunek znajduje
si na nowozelandzkim banknocie dziesiciodolarowym. W ten sposb Nowa
Zelandia uczcia kobiet, ktrej determinacja w deniu do celu staa si nadziej
dla kobiet dyskryminowanych w innych pastwach ziemskiego globu.
Harcerstwo niepokorne w latach 80-tych XX wieku 85
Studenckie Zeszyty Historyczne
Koa Naukowego Historykw Studentw UJ z. 8.
KATARZYNA OSSOWSKA
HARCERSTWO NIEPOKORNE W LATACH 80-TYCH XX WIEKU W
RODOWISKU KRAKOWSKIM
W 1949 r. miejsce Zwizku Harcerstwa Polskiego (ZHP) zaja Organizacja
Harcerska Zwizku Modziey Polskiej (OH ZMP), wzorowana na radzieckiej
organizacji modzieowej Pionier. W rezultacie zmian politycznych, jakie przy-
nis polski padziernik, organizacja zacza si rozpada. 10 grudnia 1956 r.
na zjedzie w odzi podjto decyzj o przeksztaceniu OH ZMP. Nowopowstaa
organizacja powrcia do nazwy Zwizek Harcerstwa Polskiego. W roku 1960
ZHP zosta oczyszczony z wpyww antysocjalistycznych, a cztery lata pniej
wprowadzono nowy tekst Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego. Na pocztku lat
siedemdziesitych utworzono z kolei Harcersk Sub Polsce Socjalistycznej
swego rodzaju organizacj w organizacji, ktra skupiaa strasz modzie ze szk
rednich
1
.
W latach szedziesitych rodziy si enklawy harcerstwa niepokornego,
m.in.: Gromada Wczgw warszawskiej Czarnej Jedynki, druyny i szcze-
py z Krakowa, Poznania i Warszawy, lubelski szczep Zawisza, ktry w latach
siedemdziesitych powrci do tradycyjnej wersji Prawa i Przyrzeczenia, krg
Czarnego Dbu
2
. rodowiska te podtrzymyway tradycje wychowania harcer-
skiego. Mimo to, w samym harcerstwie pogbiao si rozwarstwienie, chocia na
zewntrz panowaa jedno organizacyjna
3
.
Stanisaw Czopowicz rozwaa, co spowodowao, e harcerska idea prze-
trwaa tyle lat, a mode pokolenie mogo wzi odnow w swoje rce. Wrd tych
przetrwalnikw wymieni m.in.: sposb wychowania w wielu domach (gdzie
tradycje harcerskie pielgnowane byy obok tradycji religijnej i narodowej), kon-
takt modych z seniorami harcerstwa (np. Stanisaw Broniewskim ps. Orsza,
ktry towarzyszy modym, niejednokrotnie dajc wyraz poparcia chociaby w
pisanych listach), lektur ksiek oraz kontakt ze rodowiskami ZHP poza grani-
cami kraju
4
.
Sytuacja panujca w Krakowie bya odmienna ni w innych orodkach. In-
struktorzy rnych hufcw wsppracowali ze sob, majc wiadomo duych
moliwoci programowych i organi-zacyjnych, a przede wszystkim samowystar-
czalnoci. Mogli zawsze liczy na wsparcie ze strony seniorw harcerstwa.
1
S. Czopowicz, KIHAM. Zarys wydarze, wybr dokumentw i relacji, Warszawa 1998, s. 19-20.
2
W. Hausner, Rodowody niepokornych lat 80-tych, Kwartalnik Historyczny ZHR, nr 3/4, maj 1996,
s. 3-4.
3
Ibidem, s. 3.
4
S. Czopowicz, op.cit., s. 21-22.
86 KATARZYNA OSSOWSKA
Szczepy krakowskie byy bardzo samodzielne w stosunku do wadz ZHP i odpor-
ne na nowowprowadzane pomysy (jak np. HSPS). Ponadto rodowisko krakow-
skie nieprzerwanie kultywowao ideay harcerstwa przedwojennego. Szczeglny
udzia miay w tym druyny zrzeszone w Unii Najstarszych Druyn Harcerskich
Rzeczypospolitej: 3 KDH, 5 KDH, 6 KDH, 7 KDH, 13 KDH
5
.
Trudno pisa o harcerstwie krakowskim, pomijajc inne rodowiska harcer-
skie w kraju, w tym Warszaw. Krakowscy instruktorzy bardzo czynnie wczali
si w zachodzce wwczas wydarzenia. Znaczna cz instruktorw wchodz-
cych w skad organw kierowniczych tzw. organizacji niepokornych wywodzito
nazwiska instruktorw tych wanie z dwch orodkw: Krakowa lub Warszawy.
W pracy poruszono take kwestie zwizane z wkadem krakowskich instruktorw
w budow niezalenego harcerstwa polskiego.
Nie bez wpywu pozostay te wydarzenia, ktre miay miejsce w Polsce na
przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych, wybr Karola Wojtyy na pa-
piea 16 padziernika 1978 r., czy jego pierwsza pielgrzymka do Ojczyzny
w czerwcu 1979 r., ktra, prcz euforii spoeczestwa, wzbudzia take nadziej.
Oywczy ferment wprowadziy strajki sierpnia 1980 r. We wrzeniu tego roku
utworzony zosta oglnopolski NSZZ Solidarno. Powstay ponadto inne
organizacje niezalene, jak np. Niezalene Zrzeszenie Studentw. Uaktywnia si
rwnie opozycja harcerska.
KRG INSTRUKTORW HARCERSKICH IM. ANDRZEJA
MAKOWSKIEGO. PRBA REFORMY W LATACH 1980-1982
We wrzeniu 1980 r. wrd instruktorw krakowskich hufcw Krowodrza
i rdmiecie zrodzia si inicjatywa podjcia zdecydowanych krokw w kie-
runku odnowy harcerstwa. 6 padziernika Krg Szczepowych Hufca Krakw-
rdmiecie opracowa List otwarty do instruktorw ZHP. Nakrelono w nim
siedem problemw, ktre wymagay dyskusji przed VII Zjazdem ZHP. Odpis li-
stu wysano do redakcji Motyww oraz do Gwnej Kwatery
6
. Ju nastpnego
dnia odbyo si spotkanie instruktorw hufcw Krowodrza i rdmiecie,
ktre miao na celu konfrontacj stanowiska dotyczcego obecnego stanu harcer-
stwa. 9 padziernika rada chorgwi krakowskiej popara zmiany zachodzce
w Polsce i wyrazia krytyk panujcego federacyjnego modelu polskiego ruchu
modzieowego.
W tym samym dniu spotkali si rwnie instruktorzy szczepw: Czarna
Trzynastka Krakowska, Dbie, Puszcza i Sowiki. Na spotkaniu wstpnie
omwiono cele i formy dziaania. Ponadto podjto decyzj o napisaniu listu
otwartego. Skad grupy majcej go zredagowa ustalono 11 padziernika. Znale-
li si w niej: Barbara Kawecka, Stanisaw Krawczyski, Krzysztof Krzyano-
wski, Magorzata Rohleder, Wiesawa Stojek oraz Kazimierz Wiatr. Pierwsze
spotkanie robocze odbyo si 13 padziernika. Dwa dni pniej projekt by ju
gotowy. Zostay w nim poruszone nastpujce problemy: I) samodzielno i nie-
zaleno ZHP, II) demokratyzacja i samorzdno, III) powszechno, dobro-
wolno i tolerancja religijna, IV) stan kadry zwizku instruktor powinien by
wzorcem osobowym, spoeczny charakter pracy instruktorw, V) przywrcenie
5
W. Hausner, Krakowska droga, Czuwajmy, nr 9 10: 1989, s. 8.
6
List otwarty do instruktorw ZHP z 6 padziernika 1980 (zbiory prywatne Kazimierza Wiatra).
Harcerstwo niepokorne w latach 80-tych XX wieku 87
tradycyjnej metodyki, VI) odpowiednia informacja, dostp do podrcznikw me-
todycznych i prasy, VII) uproszczenie finansw, VIII) zwoanie VII Zjazdu ZHP
jeszcze przed IX Nadzwyczajnym Zjazdem PZPR
7
. List zosta przedstawiony
instruktorom z nastpujcych krakowskich szczepw: Czerwone Maki z Nowej
Huty, Harnasie, Soneczne Drogi, bicza Gromada z Krowodrzy, Czarna
Trzynastka Krakowska, Dbie, Puszcza, Sowiki, Zielona Trjka ze
rdmiecia i przyjty w niezmienionejj formie. Postanowiono go powieli i ze-
bra pod nim podpisy instruktorw z caej Polski, a nastpnie przedstawi Na-
czelnikowi ZHP
8
.
Tzw. List Krakowski nie pozosta bez echa. Rozesany do wielu rodowisk
harcerskich sta si podstaw do dyskusji dla wielu instruktorw. 25 i 26 pa-
dziernika w Warszawie odbyo si spotkanie dwudziestu szeciu instruktorw
z rnych regionw Polski. Z Krakowa uczestniczyli w nim: Stanisaw Mitkow-
ski, Bogdan ero, Krzysztof ero z hufca Krakw-Krowodrza oraz B. Ka-
wecka, S. Krawczyski, K. Krzyanowski, K. Wiatr z hufca Krakw-
rdmiecie. Postanowiono wwczas poczy wysiki zmierzajce do odnowy
harcerstwa. W tym celu powoano oglnopolskie Porozumienie Instruktorw
Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego. Za podstaw dziaa przyjto tzw. List
Krakowski. Do wczenia si wezwano take inne rodowiska
9
.
W listopadzie w Krakowie trway prace organizacyjne nad utworzeniem
krakowskiego Krgu Instruktorw im. Andrzeja Makowskiego, ktrego regu-
lamin zatwierdzi S. Ciua, Komendant Krakowskiej Chorgwi ZHP. W skad
Rady Krgu weszli: S. Krawczyski (jako druynowy), K. Wiatr, oraz Tomasz
Zorski
10
.
22 listopada Porozumienie Instruktorw przeksztacio si w Porozumienie
Krgw Instruktorw im. Andrzeja Makowskiego. Przyjto Zasady Porozumie-
nia i wybrano rad w skadzie: M. Bobrzyski, S. Czopowicz (przewodniczcy),
J. Januszewska, P. Stawicki, A. Suchocki, W. Uziak, K. Wiatr
11
. Zasady Porozu-
mienia okrelay jego cele, prawa i obowizki czonkw, zasady przynalenoci,
wadze, formy dziaania oraz przepisy dotyczce gosowania i rozwizania po-
rozumienia
12
.
5 grudnia Rada Naczelna ZHP wsplnie z Komisj Zjazdow uchwaliy
dokument opatrzony tytuem: Stanowisko wobec niektrych problemw podej-
mowanych w toku dotychczasowej dyskusji przed VII Zjazdem ZHP. Bya to
niewtpliwie odpowied wadz ZHP na tzw. List Krakowski
13
.
Krakowski KIHAM zorganizowa obchody rocznicy mierci Olgi i Andrzeja
Makowskich. 16 stycznia 1981 r. w kolegiacie w. Anny ks. kard. Franciszek
Macharski odprawi w ich intencji Msz w. Podczas kazania odczyta fragment
listu Jana Pawa II, w ktrym papie podkreli wielk rol, jak harcerstwo ma
7
List otwarty instruktorw ZHP ze rodowiska krakowskiego z 15 padziernika 1980 r. (zbiory
prywatne K. Wiatra).
8
Kronika, s. 2.
9
Owiadczenie o powstaniu Porozumienia Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego
z 26 padziernika 1980 (zbiory prywatne K. Wiatra).
10
Kronika, s. 2.
11
Komunikat Zbirki Przedstawicieli Krgw czonkw Porozumienia Krgw Instruktorw im.
Andrzeja Makowskiego z 22 listopada 1980 (zbiory prywatne K. Wiatra).
12
Zasady Porozumienia Krgw Instruktorw im. Andrzeja Makowskiego (zbiory prywatne
K. Wiatra).
13
Kronika, Czuwaj, s. 2.
88 KATARZYNA OSSOWSKA
do spenienia wrd modziey polskiej. Po Mszy w. odbyo si spotkanie dla
modziey harcerskiej i sympatykw w salach domu wystawowego przy ul. Mi-
koajskiej. Gawd o Makowskich, wzbogacon dodatkowo pokazem slajdw
z pocztkw harcerstwa, wygosi Bolesaw Leonhard
14
.
W dniach 26-28 stycznia 1981 r. w Gdasku odbyo si spotkanie Krajowej
Komisji Koordynacyjnej Pracownikw Owiaty i Wychowania NSZZ Solidar-
no z przedstawicielami Gwnej Kwatery ZHP. Uzgodniono wwczas wspl-
ne stanowisko wobec kwestii zwizanych z odnow harcerstwa
15
. Ustalenia te zo-
stay spisane w pitnastu punktach, bdcych odzwierciedleniem myli zawartych
w tzw. Licie Krakowskim. Opracowano dokadny plan jak przeksztaci ZHP
w harcerstwo
16
. Czyniono ponadto przygotowania do VII Zjazdu ZHP. W Kra-
kowie odbya si czwarta Zbirka Porozumienia KIHAM. Uzgodniono na niej
ostateczn form dokumentw, ktre byy przygotowywane na Zjazd (Statut
ZHP, Karta Praw i Obowizkw Instruktora, Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie
i Zobowizanie Instruktorskie)
17
.
Wszystko wskazywao na to, e wadze ZHP uznaj dziaalno KIHAM-u
oraz uwzgldni jego postulaty podczas VII Zjazdu. Tak si jednak nie stao. 17
lutego 1981 r. Rada Porozumienia KIHAM wydaa owiadczenie, w ktrym wy-
raaa ubolewanie, e Rada Naczelna ZHP nie zatwierdzia Porozumienia
KIHAM. Zadeklarowaa rwnie kontynuowanie dziaa zmierzajcych do od-
nowy harcerstwa
18
. Wadze ZHP wykorzystay jednak tylko cz materiaw
i propozycji dokumentw przygotowywanych przez KIHAM. Jednoczenie osoby
zwizane z Porozumieniem nie byy dopuszczane ani do pracy nad dokumentami
przygotowywanymi na Zjazd ani do wywierania jakiegokolwiek wpywu na
zwizek. Wadze ZHP kreowaz tzm samym siebie na gwnego ordownika od-
nowy harcerstwa
19
.
W marcu w warszawskim Paacu Kultury i Nauki odby si dugo oczekiwa-
ny VII Zjazd ZHP. Rwnolegle, rwnie w Paacu, odbya si pita Zbirka Po-
rozumienia KIHAM. W licie skierowanym do Zjazdu instruktorzy wyrazili nie-
pokj spowodowany dwuznacznym zachowaniem si wadz Zwizku, brakiem
radykalnych posuni, niezgodnoci deklaracji z czynami i oficjalnymi doku-
mentami. Wezwali take Zjazd do przyjcia postulatw zawartych w tzw. Licie
Krakowskim
20
. W skad stuosobowej Rady Naczelnej Zwizku weszo zaledwie
piciu instruktorw zwizanych z KIHAM. Na Zjedzie przyjto jedynie niewiel-
kie zmiany. List Porozumienia KIHAM pozosta bez odpowiedzi, podobnie jak
wystpienie Przewodniczcego Krajowej Komisji Koordynacyjnej Pracownikw
Owiaty Solidarnoci
21
. Nie byo tajemnic, e w ZHP istniej dwa obozy, kt-
rych porozumienie jest praktycznie niemoliwe.
Podczas kolejnej Zbirki Porozumienia, ktra odbya si w Bydgoszczy,
przyznano, e Zjazd nie mia wcale tak istotnego znaczenia jak si spodziewano.
14
Ibidem, nr 2, s. 2.
15
S. Czopowicz, op.cit., s. 68.
16
Ibidem, s. 24.
17
Ibidem, s. 74.
18
Ibidem, s. 75.
19
G. Nowik, Kalendarium KIHAM, Warszawa 2000, s. 9.
20
List Zjazdu Porozumienia KIHAM do VII Zjazdu ZHP z 15 marca 1981 (odpis w zbiorach
prywatnych K. Wiatra).
21
G. Nowik, op.cit., s. 9.
Harcerstwo niepokorne w latach 80-tych XX wieku 89
Przygotowania prowadzone przed Zjazdem pozostawiy jednak trway lad
w druynach i szczepach. Na tym najniszym szczeblu organizacji zaczo si
rozwija prawdziwe harcerstwo, oparte na tradycyjnych metodach. Powrcio
rwnie pytanie: czy naprawia harcerstwo w ramach ZHP, czy tworzy odrbn
organizacj? Zdecydowano si na pozostanie w ZHP
22
. Na tak decyzj miaa
wpyw przede wszystkim obawa przed odciciem od modziey w szkoach oraz
niechci do pozostawienia w rkach ZHP tradycyjnych symboli harcerskich
23
.
Opracowano wwczas owiadczenie zaczynajce si od znamiennych sw: VII
Zjazd nie speni naszych oczekiwa
24
.
W maju w Krakowie harcerze i harcerki ze szczepw lotniczych im. wirki
i Wigury obchodzili pidziesiciolecie istnienia swoich rodowisk. 15 maja ob-
chody rozpocz uroczysty apel na Wawelu. Byo to wane i wymowne wydarze-
nie. Dotychczas wadze ZHP odcinay si od tak odlegej historii harcerstwa, pod-
krelajc, e ZHP swj pocztek wzi ze Zjazdu dzkiego w 1956 r. Zachodz-
ce zmiany przywrciy harcerstwu autentyczny rodowd i histori sigajc
I wojny wiatowej
25
. Powrcono do witowania rocznic patriotycznych. Po prze-
szo trzydziestu latach mona byo znowu zobaczy harcerzy modlcych si
w mundurach podczas Mszy w
26
.
Nastpna Zbirka Porozumienia KIHAM odbya si w kocu maja na Rusi-
nowej Polanie w Tatrach. Przedstawiciele krgw dokonali zmian w Zasadach
Porozumienia KIHAM. Utrzymano, e KIHAM wskazuje i proponuje harcersk
drog, niczego nie narzucajc, jak rwnie nie wyznacza zada administracyjnie.
Ponadto usunito zapis, e Porozumienie dziaa w oparciu o Statut ZHP. Ustalono
te form opuszczenia ZHP. Zamierzano skoncentrowa si na opracowaniu wy-
maga przy zdobywaniu stopni i sprawnoci oraz dziaalnoci wydawniczej.
Podczas czerwcowego zlotu druyn KIHAM-owskich w Poznaniu, z okazji od-
sonicia Pomnika Poznaskiego Czerwca 1956 r., Rada Porozumienia zaakce-
ptowaa decyzj krgu warszawskiego o wprowadzeniu Przyrzeczenia Harcer-
skiego w treci zblionej do tra-dycyjnej
27
. Kwesti t dyskutowano na spotkaniu
w Warszawie, ktre odbyo si w dniach 12 i 13 wrzenia. Podjte zostay ww-
czas postanowienia dotyczce Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego, wezwania in-
struktorw do przestrzegania 10 punktw Prawa Harcerskiego oraz programu
stopni harcerskich. Owocem tego spotkania bya broszura Stanowisko Rady Poro-
zumienia Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego w spra-
wie odrodzenia Zwizku Harcerstwa Polskiego. Zostay w niej przedstawione
wszystkie ustalenia zbirki
28
.
We wrzeniu na krakowskich Boniach odby si Zlot 70-lecia Harcerstwa
zorganizowany przez instruktorw z krakowskiego KIHAM-u. Komendantem
Zlotu zosta R. Wciso, jego zastpcami Z. Sabiski i W. Stojek, a obon M.
Ciechanowska. Zlot rozpocz si w pitek 18 wrzenia apelem, w ktrym udzia
22
S. Czopowicz, op.cit., s. 26.
23
Ibidem, s. 24.
24
Ibidem, s. 78.
25
Kronika nr 5, s. 2.
26
R. Kawako, Krgi Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego, Kwartalnik Historyczny
ZHR, 1996, nr 3-4, s. 9.
27
S. Czopowicz, op.cit., s. 27.
28
Stanowisko Rady Porozumienia Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego
w sprawie odrodzenia Zwizku Harcerstwa Polskiego, Warszawa 1981 (broszura w zbiorach prywat-
nych K. Wiatra).
90 KATARZYNA OSSOWSKA
wzi Naczelnik ZHP. W sobot wieczorem odbyo si jubileuszowe ognisko,
w niedziel za uroczysta Msza w. w katedrze na Wawelu celebrowana przez ks.
bp. Jana Pietraszk phm. Zlot zakoczy si defilad, zwiedzaniem wystawy Cho-
rgwi Krakowskiej i apelem
29
.
Na skutek obaw przed zbliajc si zim, (m. in. pustek na pkach i kiep-
skiego zaopatrzenia aptek), podjto si, we wsppracy z Kocioem i Solidarno-
ci organizacji specjalnej suby Pogotowia Zimowego Harcerek i Harce-
rzy, ktre zostao powoane na spotkaniu we Wrocawiu 18 padziernika 1981 r.
30
Komendantem pogotowia mianowano R. Wciso
31
. Zadanie harcerzy polegao na
m.in.: pomocy rodzicom, ssiadom, zaatwianiu w urzdach bonw towarowych
dla chorych i inwalidw, odwiedzaniu samotnych, zaatwianiu i dowoeniu przy-
dziaw wgla
32
.
13 grudnia zosta wprowadzony stan wojenny. Niektrych instruktorw are-
sztowano, m.in. S. Czopowicza. Mimo ograniczenia pewnych dziaa, Pogoto-
wie Zimowe kontynuowao sw dziaalno. Wadze ZHP staray si za spro-
wadzi instruktorw znowu do swych struktur
33
. Gwna Kwatera ZHP zapropo-
nowaa kompromis: Rada Porozumienia wycofa postulaty dotyczce odrodzenia
harcerstwa oraz tekstu Przyrzeczenia, a w zamian zaakceptowane zostan dwa
pozostae, tj.: o przestrzeganiu Prawa Harcerskiego przez instruktorw i program
stopni. Mimo tej propozycji Zbirka Rady Porozumienia, ktra odbya si 8 maja
1982 r. w Krakowie, podtrzymaa wszystkie dotychczasowe postanowienia, a na
spotkaniu na Turbaczu w czerwcu tego roku potwierdzono t decyzj
34
.
Wobec takiego stanowiska KIHAM-u Rada Naczelna ZHP 26 czerwca 1982
r. podja decyzj o rozwizaniu Rady Porozumienia KIHAM i zawieszeniu a do
odwoania Uchway nr 8 z dnia 19 czerwca 1981 r., ktra bya podstaw dziaal-
noci Porozumienia
35
. Piciu czonkw Rady Naczelnej, bdcych jednoczenie
czonkami KIHAM, napisao list do przewodniczcej obrad VII Plenarnego Po-
siedzenia Rady Naczelnej, w ktrym wyrazili sprzeciw wobec podjtej decyzji
oraz niepokj spowodowany chwiejnoci Rady Naczelnej, ktra do tej pory
wykazywaa gotowo do dyskusji
36
.
We wrzeniu odbya si pielgrzymka kombatantw, kapelanw oraz harce-
rek i harcerzy na Jasn Gr organizowana przez Rad Porozumienia KIHAM.
Podczas Mszy w. w niedziel 12 wrzenia w kaplicy Matki Boskiej Czstochow-
skiej zostaa zoona jako wotum tablica z tekstem Prawa i Przyrzeczenia Har-
cerskiego. Na zakoczenie pielgrzymki ogoszony zosta ostatni Apel Porozu-
mienia Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego do druyn,
szczepw i instruktorw harcerskich. Rada Porozumienia wezwaa wszystkie
krgi do samorozwizania, aby unikn moliwoci manipulacji dorobkiem
KIHAM-u przez wadze
37
. Wezwaa take do wiernoci harcerskim ideaom,
nakazom Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego w tradycyjnej wersji, walki o tra-
29
Informator zlotu, Krakw 1981 (zbiory prywatne K. Wiatra).
30
R. Kawako, op.cit., s. 9.
31
S. Czopowicz, op.cit., s. 104.
32
Ibidem, s. 106.
33
R. Kawako, op.cit., s. 9.
34
G. Nowik, op.cit., s. 16.
35
S. Czopowicz, op.cit., s. 143.
36
List do Przewodniczcej Obrad VII Plenarnego Posiedzenia Rady Naczelnej (zbiory prywatne
K. Wiatra).
37
G. Nowik, op.cit., s. 17.
Harcerstwo niepokorne w latach 80-tych XX wieku 91
dycyjne metody dziaania, system stopni i sprawnoci, odnow ZHP, tolerancj
wiatopogldow oraz moliwo odbywania praktyk religijnych
38
. Dwa dni p-
niej, 14 wrzenia 1982 r., instruktorzy KIHAM w Krakowie podjli decyzj
o rozwizaniu krgu, cakowicie aprobujc apel Rady Porozumienia
39
.
MILCZCY OPR. DZIAALNO NIEJAWNA W LATACH 1982-1989
Ruch Paskiego Wza
Rozwizanie Porozumienia KIHAM oraz kolejnych Krgw Instrukto-
rw im. Andrzeja Makowskiego w poszczeglnych orodkach czyo si z po-
wrotem do sytuacji sprzed 1980 r. Druyny i szczepy kontynuoway prac ideo-
wo, metodycznie i programowo, pozostajc tym samym w duchu zapocztko-
wanym przez KIHAM. Formalnie jednak musiay powrci do dziaalnoci nie-
jawnej. Form zrzeszajc te druyny by Ruch Druyn Paskiego Wza
40
.
Plaski wze jest harcerskim symbolem braterstwa, jak rwnie znakiem
wiatowego skautingu. W 1981 r. wanie ten symbol umieszczono na fladze
i plakietkach jubileuszowego Zlotu 70-lecia Harcerstwa w Krakowie. Po rozwi-
zaniu Porozumienia KIHAM sta si za symbolem tych, ktrzy naleeli do Ru-
chu, druyny nalece do Ruchu mogy nosi zielony proporzec z biaym w-
zem, wewntrz ktrego wyhaftowany by numer druyny
41
.
Ruch Druyn Paskiego Wza by ruchem metodycznym. Stawia sobie
za cel wymian dowiadcze i wzajemn pomoc, ksztacenie instruktorw, a tak-
e dopracowanie wymaga na stopnie. W Ruchu dziaay druyny, ktre dobro-
wolnie wyraziy ch realizowania jego celw, (w tym do zdobywania stopni w
tradycyjnym systemie piciostopniowym). Instruktorzy zobowizani byli nato-
miast do przestrzegania w caoci Prawa Harcerskiego. Wyodrbniono dwa pio-
ny, mski i eski. Druyny pogrupowano w gniazda np. ze wzgldu na teren
dziaania, zainteresowania, czy specjalizacj. Prowadzono kursy instruktorskie,
seminaria oraz rnego rodzaju spotkania. Cao prac koordynowaa Rada Pro-
gramowa, w skad ktrej wchodzio od piciu do dziesiciu pochodzcych z wy-
boru instruktorw oraz szefowie gniazd
42
. Druyny zrzeszone w Ruchu nawizy-
way ze sob kontakt, zapraszay nowe rodowiska do realizowania wsplnych
celw. Do Ruchu wczay si nawet druyny dziaajce z dala od duych orod-
kw, ktre nie miay bezporedniego kontaktu z regionalnymi kierownictwami.
Dua mobilno organizacji bardzo ywo zainteresowaa wadze ZHP. Przy
wszelkich moliwych okazjach wypytywano o dziaalno Ruchu, jego struktury
i kierownictwo. Powysze prby nie przynosiy rezultatw, utwierdzajc tym sa-
mym wadze w przekonaniu o mistrzowskim kamuflau zastosowanym przez t
tajn organizacj. W Warszawie prbowano nawet zalegalizowa Ruch, zgasza-
jc go wadzom ZHP jako ruch programowo-metodyczny
43
.
38
Apel Porozumienia Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego do druyn,
Szczepw i instruktorw harcerskich z 12 wrzenia 1982 (zbiory prywatne K. Wiatra).
39
Uchwaa Krgu Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makowskiego w Krakowie z 14 wrzenia
1982 (kopia w zbiorach prywatnych K.Wiatra).
40
G. Nowik, op.cit., s. 17.
41
Ruch Druyn Paskiego Wza [zasady dziaania] (zbiory prywatne K. Wiatra).
42
Ibidem.
43
J. Parzyski, Ruch Harcerski Rzeczypospolitej 1983-1989, Krakw 1991, s. 130.
92 KATARZYNA OSSOWSKA
Z czasem orodek kierowniczy przesta by potrzebny, gdy motorem nap-
dzajcym organizacj stao si wzajemne oddziaywanie druyn.
Krajowe Duszpasterstwo Harcerek i Harcerzy
Za pocztek duszpasterstwa harcerskiego mona uzna rok 1982
44
. W Kra-
kowie zwizany jest z on z udostpnieniem przez OO. Dominikanw kocioa
pw. w. Idziego duszpasterzom harcerskim, co nie oznacza, e wczeniej nie
podejmowano dziaa na tym polu. Harcerze prosili ksiy o odprawianie Mszy
w., czy te o uczestnictwo w spotkaniach opatkowych (np. o. Jzef Mizera w 19
Krakowskiej Lotniczej Druynie Harcerzy na ul. Zdrowej, o. Dominik Orczy-
kowski w 33 Krakowskiej Druynie Harcerzy na Dbiu). Kapani organizowali
rekolekcje harcerskie i gosili kazania, co oczywicie nie spotykao si z aprobat
wadz zwizku. Podczas zlotu 70-lecia harcerstwa uroczyst Msz w. odprawi
ks. bp. Jan Pietraszko. W koncelebrze znaleli si kapani, ktrzy nawizali
wspprac z druynami m.in. o. Dominik Orczykowski (OFMCap.), o. Andrzej
Peka (SJ) i o. Adam Studziski (OP)
45
.
Koci w. Idziego do II wojny wiatowej zarzdzany by przez OO. Domi-
nikanw. W czasie okupacji przeniesiono tam parafi pw. . Piotra i Pawa, a po
wojnie swoje naboestwa odprawiali w nim Ormianie wypdzeni ze Lwowa. Po
mierci ostatniego ormiaskiego ksidza koci przez pewien czas nie by wy-
korzystany, po czym powrci do dawnych opiekunw. Dziki ogromnemu
wsparciu o. Adama Studziskiego, zosta on udostpniony duszpasterstwu har-
cerskiemu. 18 kwietnia 1982 r. oo. J. Mizera, A. Peka i A. Studziski odprawili
w nim pierwsz harcersk Msz w.
46
Koci ten sta si sercem dziaalnoci
duszpasterstwa harcerek i harcerzy krakowskich. W kad niedziel bya w nim
odprawiana harcerska Msza w. o godz. 9.00. Wedug informacji Wiesawa Hry-
niewicza, Naczelnika Wydziau III-1 WUSW w Krakowie dotyczcej dziaal-
noci duszpasterskiej w rodowisku krakowskim, przecitnie w tych Mszach
uczestniczyo okoo 200 osb
47
.
W Krakowie, oprcz kocioa w. Idziego dziaay jeszcze dwa prne har-
cerskie orodki duszpasterskie, koci OO. Dominikanw oraz koci p.w.
Matki Boskiej Czstochowskiej na os. Szklane Domy w Nowej Hucie
48
. W kryp-
cie przy kociele OO. Dominikanw odbyway si m. in. instruktorskie spotkania
opatkowe, czy kominki z okazji Dnia Myli Braterskiej
49
. W 1985 r. 8 Krakow-
ska Konna Druyna Harcerska przygotowaa natomiast przedstawienie Ksi
J. i jego puk
50
.
W tym miejscu warto jeszcze wspomnie o kocioach: w. Anny i w.
Bartomieja w Nowej Hucie - Mogile. Z pierwszym z nich zwizana bya,
odprawiana zawsze w styczniu, Msza w. w intencji Olgi i Andrzeja Makow-
44
o. D. Orczykowski (OFMCap.), Pocztki duszpasterstwa harcerskiego, Kwartalnik Historyczny
ZHR, 1996, nr 3-4, s. 23.
45
Ibidem.
46
M. Nowacki, Koci w. Idziego w Krakowie, Czuwajmy, s. 7.
47
W. Hryniewicz, Informacja Naczelnika Wydziau III-1 WUSW w Krakowie dot. dziaalnoci dusz-
pasterskiej w rodowisku ZHP na terenie Krakowa i wojewdztwa miejskiego krakowskiego z grud-
nia 1986 (kserokopia w zbiorach prywatnych K. Wiatra).
48
Ibidem.
49
Wieci, Czuwajmy, 1986 (marzec), s. 2.
50
W. Hryniewicz, op.cit.
Harcerstwo niepokorne w latach 80-tych XX wieku 93
skich, twrcw polskiego harcerstwa, ktrej inicjatorem by ks. bp. J. Pietrasz-
ko
51
. Z drugim natomiast zwizane byy coniedzielne Msze harcerskie odpra-
wiane o godz. 8.00
52
.
Do wymienionych powyej form dziaalnoci duszpasterskiej doda naley
jeszcze udzia harcerzy w procesji w. Stanisawa z Wawelu na Skak
53
, budow
otarza przy kociele w. Idziego, udzia w procesji Boego Ciaa oraz coroczn
pielgrzymk do Czstochowy
54
i Msz w. w rocznic obrony Lwowa odpra-
wian w Kociele Mariackim
55
. We wrzeniu 1988 r., w dziesit rocznic wy-
boru Ojca witego Jana Pawa II odbya si ponadto piesza pielgrzymka kra-
kowskich harcerzy do Sanktuarium Matki Boskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej
56
.
Oywienie, jakie pojawio si w Krakowie miao miejsce take w innych
orodkach. 30 sierpnia 1982 r. z inicjatywy o. Dominika Orczykowskiego, o. An-
drzeja Peki, o. Adama Studziskiego odby si pierwszy Zlot Duszpasterzy Har-
cerskich. Na spotkanie w klasztorze OO. Jezuitw przy kociele pw. w. Barbary
przy Maym Rynku, oprcz reprezentacji rodowiska krakowskiego, przybyli tak-
e ks. Stefan Czermiski z Katowic, ks. Mieczysaw Adamczyk i ks. Kwiat-
kowski z Gdaska, klerycy z Lublina, klerycy Pallotyni z Otarzewa
57
, gdzie od-
by si drugi zlot, nastpne za w Gdasku, Warszawie, Poznaniu, Owicimiu-
Brzezince i Zakopanem
58
. Duszpasterstwa lokalne powstaway rwnie w innych
miastach. W Gdasku zorganizowa je ks. M. Adamczyk, w Katowicach ks.
S. Czermiski, w odzi ks. Stefan Miecznikowskiego (SJ), w Poznaniu ks. Stani-
saw Paliskiego, we Wrocawiu ks. Jerzy ytowiecki
59
. Zaczy powstawa tak-
e Krgi Kleryckie, jak np. w Otarzewie. Prelekcje o harcerstwie dla klerykw
odbyway si w seminariach w Krakowie, Nysie, Sandomierzu i Wrocawiu
60
.
Ks. kard. Franciszek Macharski opiek nad krakowskim duszpasterstwem
zleci najpierw ks. bp. Janowi Pietraszce, potem ks. bp. Stanisawowi Smole-
skiemu. Po wizycie duszpasterzy harcerskich u ks. prymasa Jzefa Glempa opie-
kunem krajowego duszpasterstwa harcerzy zosta krakowski biskup pomocniczy
ks. Kazimierz Grny
61
. Tym samym siedzib Krajowego Duszpasterstwa Harce-
rek i Harcerzy sta si Krakw. Tutaj take od wiosny 1985 r. wydawany by
miesicznik Krajowego Duszpasterstwa Harcerzy Czuwajmy. Pismo pod
redakcj Jerzego Bukowskiego
62
drukowano w krakowskiej Kurii Metropolital-
nej. Mona byo je naby nie tylko w kiosku na terenie Kurii, ale take w innych
wojewdztwach, m.in. w Lublinie, czy Bielsku Biaej
63
. Na jego amach zamiesz-
czano informacje dotyczce dziaalnoci duszpasterstwa, terminy i miejsca wa-
nych wydarze w skali kraju, gawdy, rozwaania o Prawie Harcerskim (w wer-
51
Wieci, Czuwajmy, 1988, nr 3-4, s. 2.
52
Wieci, Czuwajmy, 1985 (czerwiec), s. 2.
53
Ibidem.
54
W. Hryniewicz, op.cit.
55
Wieci, Czuwajmy, 1987, nr 12, s. 2.
56
Wieci, Czuwajmy, 1988, nr 9-10, s. 2.
57
D. Orczykowski (OFMCap.), op.cit., s. 24.
58
N. Paciora OCist, Krajowe Duszpasterstwo Harcerek i Harcerzy 1981-1989, Kwartalnik Histo-
ryczny ZHR, 1996, nr 3-4, s. 20.
59
D. Orczykowski (OFMCap.), op.cit., s. 24.
60
Ibidem, s. 25.
61
N. Paciora OCist, op.cit., s. 14.
62
J. Parzyski, op.cit., s. 78.
63
W. Hryniewicz, op.cit.
94 KATARZYNA OSSOWSKA
sji nie zaaprobowanej przez wadze ZHP), a take artykuy przybliajce sylwetki
dawnych instruktorw oraz poruszajce tematy wychowawcze. Czuwajmy byo
de facto organem konspiracyjnego Ruchu Harcerskiego.
W sierpniu 1985 r. wydana zostaa Instrukcja Kurii Metropolitalnej War-
szawskiej w sprawie wsppracy z harcerstwem
64
. Duszpasterstwo harcerzy zosta-
o okrelone jako uzupenienie katechizacji. Wskazano rwnie na konieczno
nawizywania kontaktw midzy instruktorami a parafiami
65
.
Przy charakterystyce duszpasterstwa harcerzy nie mona pomin tak wa-
nego wydarzenia, jakim bya tzw. Biaa Suba podczas pielgrzymki Ojca wi-
tego do Ojczyzny w roku 1983. W jej przygotowanie zaangaowao si wielu
instruktorw, m.in. K. Krzyanowski, o. A. Studziski, Wojciech Wrblewski.
Harcerze penili sub porzdkow, opiekucz, sanitarn, informacyjn, itp.
Formalnie dziaali w grupach powizanych z kocieln sub porzdkow, pra-
ktycznie jednak samodzielnie przejmowali dziaania organizacyjno-porzdkowe.
Szczeglnie wany by udzia harcerek i harcerzy w spotkaniu papiea z modzie-
18 i 19 czerwca w Czstochowie. Delegacja Ruchu wrczya Janowi Pawowi
II w darze tablic z tekstem Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego oraz rogatyw-
k
66
. Pierwsza Biaa Suba daa pocztek subom podejmowanym przez har-
cerzy podczas wszystkich nastpnych pielgrzymek papiea do Polski.
Ruch Harcerski Rzeczypospolitej
Po rozwizaniu Krgw Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja Makow-
skiego zwizani z nimi instruktorzy poszukiwali nowych moliwoci wsppra-
cy rodowisk kultywujcych tradycje harcerskie. Jedn z nich by wspomniany
powyej Ruch Druyn Paskiego Wza. Jednoczenie rozwija si drugi nurt
konspiracyny. Pocztkowo nie by on ujty w sztywne formy. Nazywany przez
czonkw ruchem, naszym ruchem, z czasem ruchem harcerskim, w pa-
dzierniku 1988 r. zyska nazw Ruchu Harcerskiego Rzeczypospolitej (RHR)
67
.
Kiedy dziaalno KIHAM-w bya absolutnie jawna, a grono instruktorw w ni
zaangaowanych doskonale znane wadzom ZHP, przy tworzeniu nowej, w doda-
tku konspiracyjnej organizacji, konieczna bya obecno nowego i nieznanego
szerzej grona.
Animatorem pierwszych spotka, w ktrych uczestniczyo ok. trzydziestu
osb, by S. Czopowicz. Funkcje kierownicze obj Zesp Wykonawczy. W jego
skad weszli K. Krzyanowski i W. Wrblewski. W kwietniu 1984 r. przewodni-
czcym zosta Jerzy Parzyski, dawny przewodniczcy krakowskiego KIHAM,
a jego zastpcami: Jacek Chodorski z Wrocawia, Andrzej Gorczycki z Warsza-
wy, Maciej Lisicki z Gdaska i Micha Preisler z Poznania. Naczelnikiem miano-
wano K. Krzyanowskigo z Krakowa, a jego zastpc W. Wrblewskiego z Nie-
poomic. Naczelnictwo miao kierowa sprawami programowo-organizacyjnymi.
Poszczeglnymi dziaami pracy zajmoway si za powoane do tego celu wy-
dziay
68
.
64
J. Parzyski, op.cit., s. 245.
65
N. Paciora OCist, op.cit.., s. 14.
66
J. Parzyski, op.cit., s. 52 - 53.
67
Ibidem, s. 18.
68
Ibidem, s. 22.
Harcerstwo niepokorne w latach 80-tych XX wieku 95
Orodkiem kierowniczym sta si Krakw. Spora cz tamtejszych instru-
ktorw zaangaowaa si w dziaalno oglnopolsk, co odbio si szkodliwie na
miejscowym rodowisku. Std te zaczy si z czasem pojawia propozycje, aby
zdecentralizowa kierowanie Ruchem lub przenie orodek kierowniczy do in-
nego rodowiska i zaangaowa instruktorw z innych stron. Nie byo to jednak
atwe. Pniejszy rozam w RHR by, jak pisa W. Hausner, swego rodzaju reak-
cj obronn Krakowa
69
.
Najwysz wadz organizacji by Krajowy Zjazd Delegatw, ktry odby-
wa si co dwa lata. Zjazd wybiera przewodniczcego, zatwierdza proponowa-
nych przez niego zastpcw, wybiera take naczelnika i akceptowa jego zastp-
cw. Naczelnymi wadzami byy Naczelna Rada Harcerska i Naczelnictwo, po-
woywane na dwuletni kadencj. W skad naczelnictwa wchodzi naczelnik, jego
zastpcy i szczepowi. Organizacja skadaa si z jednostek terenowych, nazwa-
nych szczepami
70
. Do tworzenia szczepw wykorzystano struktury powoane do
celw organizacyjnych przed Bia Sub w 1983 r. W sumie powstao osiem
szczepw: szczep nr 1 Krakw, nr 2 Katowice, nr 3 Wrocaw, nr 4 War-
szawa, nr 5 d, nr 6 Pozna, nr 7 Trjmiasto i nr 8 Polska poudnio-
wo-wschodnia
71
.
W latach 1985-1987 przewodniczcy Ruchu mia tylko jednego zastpc,
ktrym by A. Gorczycki. Od padziernika 1987 r. funkcj przewodniczcego
sprawowa W. Wrblewski, a jego zastpcami byli Jerzy Komorowski i J. Pa-
rzyski. Naczelnikiem by nadal K. Krzyanowski, jego zastpcami Marek Gaj-
dziski i Zbigniew Wilk. W 1988 r. K. Krzyanowski ustpi z piastowanej, funk-
cji, a zastpi go Z. Wilk
72
.
Na przeomie sierpnia i wrzenia 1984 r. z Krakowa wyruszya harcerska
pielgrzymka autokarowa do Rzymu. 6 wrzenia w Castel Gandolfo miao miejsce
szczeglne wydarzenie: ognisko harcerskie, w ktrym uczestniczy rwnie Oj-
ciec wity
73
.
We wrzeniu 1986 r. odbya si natomiast tradycyjna pielgrzymka harcerzy
na Jasn Gr, poczona z obchodami 75-lecia harcerstwa. Program zlotu obej-
mowa nocn adoracj przy cudownym obrazie Matki Boskiej, drog krzyow
na waach klasztoru, udzia we Mszy w. oraz wystaw kapliczek obozowych
74
.
Podczas trzeciej pielgrzymki papiea Jana Pawa II do Polski w roku 1987
po raz drugi uczestniczyli w Biaej Subie
75
. Podczas Mszy w. w Tarnowie
zoyli dary i zapewnili Ojca witego o swojej wiernoci ideaom harcerskim
76
.
Kompromisowym rozwizaniem czcym koncepcj publicznego ogosze-
nia dotychczasowej pracy konspiracyjnej by List otwarty do spoeczestwa pol-
skiego ogoszony 22 maja 1988 r.
77
, ktry podpisali nie tylko instruktorzy harcer-
scy, ale take osoby ze wiata kultury i nauki, m.in. ks. Jzef Tischner, Jan
69
W. Hausner, Krakowska droga, s. 8.
70
J. Parzyski, op.cit., s. 178.
71
W. Hausner, Ruch Harcerski Rzeczypospolitej 1983-1989, Kwartalnik Historyczny ZHR, 1996, nr
3-4, s. 11.
72
J. Parzyski, op.cit., s. 22-23.
73
J. Parzyski, op.cit., s. 213.
74
Czuwajmy, 1986 nr 5, s. 2.
75
J. Parzyski, op.cit., s. 219.
76
Ibidem, s. 225.
77
K. Wiatr, Rok 1989, Kwartalnik Historyczny ZHR, R: 1996, nr 3- 4, s. 33.
96 KATARZYNA OSSOWSKA
Jerschina, Jzefa Hennelowa, Wadysaw Strewski, Jerzy Wyrozumski i Stefan
Wilkanowicz
78
.
Ruch nawiza kontakty z ZHP poza granicami kraju. Reprezentacja Ruchu
Krajowa Druyna Zlotowa w sierpniu 1988 r wzia udzia w IV wiatowym
Zlocie Harcerstwa w Rising Sun, w USA
79
.
Jesieni 1988 r. zaszy jednak w Ruchu pewne zmiany. Przede wszystkim
zdecydowano si na podjcie dziaalnoci jawnej. Przyjto rwnie nazw Ruch
Harcerski Rzeczypospolitej. Rada Ruchu uznaa przygotowania do zbliajcej
si konferencji za niewystarczajce. Zdecydowano si powoa now komisj, na
ktrej czele stan K. Wiatr. Jednak do spotkania komisji nigdy nie doszo. 10
grudnia spotkaa si grupa instruktorw. Spotkanie to uznali oni za Zjazd Ruchu.
Wybrali nowe wadze z J. Chodorskim jako przewodniczcym. Od tej pory w
Ruchu istniay dwa nurty, jednym kierowa jako przewodniczcy W. Wrblewski,
drugim J. Chodorski. Nurty rniy si wizj dalszego dziaania. Pierwszy dy
do odrodzenia Zwizku Harcerstwa Polskiego, ktrego rodowd siga 1918 r.,
drugi natomiast do powoania nowej organizacji
80
. 20 grudnia 1988 r. do Komi-
tetu Obywatelskiego przy NSZZ Solidarno skierowane zostao owiadczenie
podpisane przez przewodniczcego i naczelnika RHR, w ktrym wyraone zosta-
o poparcie, oraz nadzieja na uwzgldnienie w jego pracach problematyki mo-
dzieowej, w tym harcerskiej. Zadeklarowano rwnie gotowo do wczenia si
w prace Komitetu
81
.17 czerwca 1989 r. odbyo si w Warszawie spotkanie in-
struktorw RHR. Stwierdzono na nim, e Ruch speni swoje zadanie, ktre pole-
gao przede wszystkim na utrzymaniu cigoci tradycyjnego harcerstwa w Pol-
sce. Wobec powstania ZHR i reaktywowania ZHP podjto decyzj o rozwizaniu
Ruchu. Powoana zostaa komisja likwidacyjna, dokonano ponadto wstpnego
podsumowania dziaalnoci
82
.
ALTERNATYWA. POWSTANIE NOWYCH ORGANIZACJI W 1989 R.
Zwizek Harcerstwa Rzeczypospolitej
12 lutego 1989 r. przy ul. Chodnej w Warszawie odbyo si spotkanie
przedstawicieli obu nurtw istniejcych w RHR. cznie byo na nim obecnych
pidziesit jeden osb, w tym take instruktorzy nie zwizani z Ruchem: Krzy-
sztof Stanowski i Tomasz Strzembosz z Niezalenego Ruchu Harcerskiego
oraz Micha Bobrzyski z Harcerskiej Suby Liturgicznej
83
. Pocztkowo sku-
piono si na dyskusji wok tzw. Projektu krakowskiego, ktry przewidywa
reaktywowanie ZHP dziaajcego w oparciu o statut z 1936 r., ktry nie zosta
anulowany po powstaniu nowego ZHP w 1956 r. Wikszo zgromadzonych
skrytykowaa jednak ten projekt, wrd nich byli m.in.: S. Czopowicz, Marek
Frckowiak, Marek Gajdziski, Tomasz Maracewicz, Grzegorz Nowik, Andrzej
78
List otwarty do spoeczestwa polskiego (zbiory prywatne K. Wiatra).
79
Biuletyn Informacyjny Ruchu Harcerskiego Rzeczypospolitej, nr 1: 1989, s. 1.
80
J. Parzyski, op.cit., s. 23.
81
Owiadczenie z 20 grudnia 1988, Biuletyn informacyjny Ruchu Harcerskiego Rzeczypospolitej,
1989, nr 1, s. 4.
82
Komunikat rzecznika prasowego RHR Jerzego Bukowskiego [po 17 czerwca 1989], (kserokopia
w zbiorach prywatnych K. Wiatra).
83
K. Wiatr, op.cit., s. 35.
Harcerstwo niepokorne w latach 80-tych XX wieku 97
Sadowski, K. Stanowski, T. Strzembosz i Jacek Zaucha. Za projektem opowie-
dzieli si natomiast zdecydowanie J. Parzyski, K. Wiatr i W. Wrblewski. Pod-
czas dyskusji T. Strzembosz zaproponowa utworzenie nowej, samodzielnej
oglnopolskiej organizacji. Pomys ten poparli ponadto K. Stanowski i J. Zaucha.
S. Broniewski podkreli, e Projekt krakowski jest atwiejszy do przeprowa-
dzenia, gdy nie wymaga rejestracji. Wzywa te do rezygnacji ze zbyt cisego
opierania si o okrgy st. Rwnie K. Stanowski przedstawi dwie propo-
zycje utworzenia jednolitego Zwizku Harcerstwa Rzeczypospolitej lub federa-
cji rnych organizacji. Projekt federacyjny poparty zosta tylko przez M. Bo-
brzyskiego
84.
Ostatecznie postanowiono utworzy Zwizek Harcerstwa Rze-
czypospolitej, jako organizacj ideowo-wychowawcz skupiajc dzieci, mo-
dzie i instruktorw harcerskich. Ideay wychowawcze Zwizku okrelao Prawo
i Przyrzeczenie Harcerskie w brzmieniu tradycyjnym
85
. Zgod na uycie nazwy
Zwizek Harcerstwa Rzeczypospolitej w imieniu gdaskich instruktorw wyra-
zi Micha Gu z istniejcego wwczas odrbnego gdaskiego ZHR
86
.
Zawizany zosta Komitet Zaoycielski ZHR, ktry powoa Komisj Orga-
nizacyjn w skadzie: Monika Figiel, M. Frckowiak, M. Gajdziski, Jarosaw
Janas, G. Nowik, K. Stanowski, Andrzej Suchocki, K. Wiatr, W. Wrblewski,
J. Zaucha. Zostaa ona upowaniona do przygotowania projektu statutu ZHR, po-
djcia stara o rejestracj Zwizku i zwoania Walnego Zjazdu, a take do repre-
zentowania Zwizku a do czasu Zjazdu
87
. Podczas obrad okrgego stou,
harcerstwo przy tzw. stoliku modzieowym reprezentowali A. Suchocki
i W. Wrblewski. Dyskusje dotyczyy gwnie art. 46 ustawy o stowarzysze-
niach, ktra zapewniaa ZHP wyczno na dziaalno harcersk. W efekcie
obrad okrgego stou utrzymano zapis tego artykuu. Wiadomym natomiast
stao si, e ZHR bdzie dziaa nielegalnie, cho jawnie
88
.
25 lutego w Warszawie przy kociele pw. w. Zygmunta odbya si zbirka,
na ktr przybyo dwiecie trzydzieci osb (cznie z gomi i obsug). Wik-
szo przedstawicieli deklarowaa przejcie rodowisk do ZHR. Zebrani podjli
oficjaln decyzj o powoaniu ZHR. Komisj Organizacyjn upowaniono do
prowadzenia dalszych prac nad rejestracj Zwizku i projektem statutu
89
. 23 kwie-
tnia 1990 r. ZHR zosta zarejestrowany i wpisany do rejestru stowarzysze
90
.
Zwizek Harcerswta Polskiego rok zaoenia 1918
W rodowisku krakowskiego RHR u instruktorzy stopniowo przejmowali
funkcje m.in. W. Hausner zosta komendantem hufca Krakw-Krowodrza,
K. Wiatr komendantem hufca Krakw-rdmiecie. W skadzie Komendy tego
drugiego znaleli si: R. Bochenek, Marek Gorgo, S. Krawczyski, Maciej Ku-
rzyniec, Janusz Marewicz, M. Rohleder, W. Stojek; w Komisji Rewizyjnej Bogu-
84
A.F. Baran, op.cit. s. 17-18.
85
Komunikat z 12 lutego 1989 (zbiory prywatne K. Wiatra).
86
A.F. Baran, op.cit., s. 18.
87
Komunikat z 12 lutego 1989 (zbiory prywatne K. Wiatra).
88
K. Wiatr, op.cit., s. 36.
89
A.F. Baran, op.cit., s. 29-30.
90
Zarzdzenie sdziny Sdu Wojewdzkiego w Warszawie z dnia 23 kwietnia 1990 r. (kserokopia
w zbiorach prywatnych K.Wiatra).
98 KATARZYNA OSSOWSKA
saw Komider, a w Komisji Instruktorskiej J. Parzyski
91
. Pierwsz decyzj no-
wych komend byo oficjalne uznanie Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego oraz
systemu stopni z okresu przedwojennego.
rodowisku krakowskiemu blisza bya koncepcja tej czci instruktorw
RHR, ktra miaa na celu odrodzenie harcerstwa przedwojennego. Wobec utwo-
rzenia ZHR w lutym 1989 r. konieczne byo podjcie decyzji na temat dalszego
dziaania.
Powiedzenie (...) kilku tysicom harcerek i harcerzy, e idziemy do innej, nowej organizacji
spowodowaoby oderwanie si od nich nieprzygotowanych do podejmowania takich decyzji
92
.
14 marca 1989 r. odbya si rada krakowskiego szczepu RHR. Wzio
w niej udzia dwadziecia dziewi osb. 19 marca tego roku Krakowska Konfe-
rencja Instruktorska, w ktrej wzili udzia take instruktorzy z okresu przedwo-
jennego, przyja uchwa o wznowieniu dziaalnoci ZHP w oparciu o Statut
z 8 kwietnia 1936 r
93
. Wybrano Zarzd Okrgu oraz omiu delegatw do oglno-
polskiego Komitetu Odrodzenia ZHP. Na czele Zarzdu Okrgu stan K. Krzy-
anowski, w jego skad weszli natomiast Henryk Baniowski, Bogusaw Molenda,
Stanisaw Porbski, Bogusaw Rybski, W. Stojek, Z. Wilk, Teresa elazny
94
.
Wznowiono rwnie dziaalno Maopolskiej Chorgwi Harcerek i Maopol
skiej
Chorgwi Harcerzy. Komendantami zostali wybrani M. Rohleder
95
i R. Wciso
96
.
22 marca 1989 r. utworzono Komitet Odrodzenia Zwizku Harcerstwa Pol-
skiego dcego do odbudowy ZHP na podstawie Statutu z 1936 r. Zaoyciele
podkrelili, e Zwizek ten nie zosta nigdy rozwizany. Jego dziaalno bya
jednak niemoliwa od roku 1949. Podkrelili te, e ZHP utworzony 10 grudnia
1956 r. na Zjedzie w odzi nie jest prawnym kontynuatorem harcerstwa przed-
wojennego opartego o Statut z 1936 r. Jako dowd na brak cigoci organiza-
cyjnej midzy ZHP zaoonym w 1956 r. a ZHP przedwojennym przytoczono
Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 2 lipca 1959 r. w sprawie uznania ZHP za
stowarzyszenie wyszej uytecznoci
97
, podczas gdy uznanie ZHP za stowarzy-
szenie wyszej uytecznoci w roku 1936 nie utracio mocy prawnej
98
. Zawiado-
mienie w imieniu Komitetu podpisao omioro instruktorw ze rodowiska kra-
kowskiego: Janina Awas, W. Hausner, Krzysztof Heilman, J. Parzyski, W. Sto-
jek, K. Wiatr, Teresa Wilk, Z. Wilk
99
.
Pierwsze publiczne wystpienie niezalenego harcerstwa miao miejsce na
krakowskich Boniach w dniu 3 maja 1989 r. Odby si wwczas uroczysty apel
oraz przemarsz przez Rynek Gwny na Wawel
100
.
91
K. Wiatr, op.cit., s. 37.
92
Ibidem.
93
Wieci, Czuwajmy, s. 2.
94
Zawiadomienie do Wydziau Spoeczno-Administracyjnego Urzdu Miasta w Krakowie w sprawie
powoania Zarzdu Okrgu ZHP r.z. 1918 w Krakowie z dnia 21 marca 1989 r. (kserokopia w zbio-
rach prywatnych K. Wiatra).
95
Rozkaz Komendantki Chorgwi L 1/89, Zeszyt Metodyczny Szarej Koniczyny, 2005, nr 1, s. 6-7.
96
Komunikaty, Skaut, 1989, nr 2, s. 14.
97
Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, 1959, nr 44.
98
Monitor Polski, 1936, nr 92, poz. 173.
99
K. Wiatr, op.cit., s. 51.
100
Ibidem, s. 38.
Harcerstwo niepokorne w latach 80-tych XX wieku 99
28 maja tego roku do Komitetu Odrodzenia weszli przedstawiciele innych
rodowisk (do tej pory uczestniczyli w nim tylko instruktorzy rodowiska kra-
kowskiego). Byli to instruktorzy z Lublina, Opola, Wrocawia, Zakopanego.
Utworzono Tymczasow Naczeln Rad Harcersk w skadzie: J. Awas, Piotr
Bk, Jarosaw Cicho, W. Hausner, K. Heilman, ks. Ryszard Honkisz, J. Komo-
rowski, Jerzy Mika, J. Parzyski, W. Stojek, K. Wiatr, T. Wilk, Z. Wilk. Prze-
wodniczcym wybrano K. Wiatra
101
. Rozpoczto rwnie prace nad organizacj
struktur Zwizku na terenie caego kraju. Opracowano podstawowe regulaminy:
druyny, hufca, chorgwi, reaktywowano niefunkcjonujce przez dziesiciolecia
struktury Organizacji Harcerek, Organizacji Harcerzy i Organizacji Przyja-
ci Harcerstwa
102
.
1 sierpnia 1989 r. zosta wydany pierwszy rozkaz przewodniczcego ZHP
r.z. 1918 z okazji czterdziestej pitej rocznicy wybuchu Powstania Warszaw-
skiego. W tym rozkazie zatwierdzono wzr biao-czerwonej plakietki Zwizku
munduru noszonej nad praw kieszeni z czarnym napisem ZHP 1918 oraz
lilijk
103
.
We wrzeniu obchodzono 50. rocznic napaci Niemiec na Polsk oraz
utworzenia Szarych Szeregw. W Warszawie 23 i 24 wrzenia odby si nato-
miast Zlot 50-lecia Szarych Szeregw. Komendantem Zlotu by W. Hausner,
komendantem Obozu Harcerzy R. Bochenek, komendantk Obozu Harcerek
Anna Kaczmarz
104
. Druyny ostatecznie zryway swoje wizi z ZHP, a krakow-
skie hufce Krowodrza i rdmiecie zoyy oficjalne noty o wystpieniu.
Powstaway nowe rodowiska ZHP r.z. 1918, jak np. w Lublinie, odzi, Mielcu,
Niepoomicach, Opolu, Ostrzeszowie, Splnie i Zakopanem
105
.
23 listopada 1990 r. ZHP r.z. 1918 zostao wpisane do rejestru stowarzy-
sze
106
, a do rejestru osb uprawnionych do reprezentowania stowarzyszenia wpi-
sano przewodniczcego ZHP r.z. 1918 K. Wiatra, naczelnika harcerzy W. Haus-
ner, naczelniczk harcerek M. Rohleder, Sekretarza Generalnego Z. Wilk, Skarb-
nika H. Baniowskiego, Naczelnego Kapelana o. A. Studziskiego OP, oraz czon-
kw Naczelnictwa Marcina lzaka i Piotra Szczypiskiego
107
.
ZAKOCZENIE
Z kocem lat 80-tych ubiegego stulecia dziaay w Polsce dwie due orga-
nizacje niezalenego harcerstwa ZHR i ZHP r.z. 1918 oraz kilka mniejszych, m.
in. Polska Organizacja Harcerska i Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego
Zawisza (przeksztacona dawna lubelska Harcerska Suba Liturgiczna). Na
pocztku lat 90-tych podjto natomiast dziaania zmierzajce do umocnienia
101
Komunikat Komitetu Odrodzenia ZHP rok zaoenia 1918 z dnia 1 czerwca 1989 r. (zbiory
prywatne K.Wiatra).
102
K. Wiatr, op.cit., s. 38.
103
Rozkaz Naczelnictwa ZHP r.z. 1918 L. 1/89 z dnia 1 sierpnia 1989 r. (zbiory prywatne K. Wiatra).
104
Rozkaz Naczelnictwa ZHP r.z. 1918 L. 2/89 z dnia 1 wrzenia 1989 r. (zbiory prywatne K. Wiatra).
105
K. Wiatr, op.cit., s. 38.
106
Zarzdzenie sdziny Sdu Wojewdzkiego w Warszawie z dnia 23 listopada 1990 r. (kserokopia
w zbiorach prywatnych K.Wiatra).
107
Postanowienie Sdu Wojewdzkiego w Warszawie VIII Wydzia Cywilny z dnia 23 listopada
1990 r. (kserokopia w zbiorach prywatnych K. Wiatra).
100 KATARZYNA OSSOWSKA
ruchu odrodzeniowego. 7 padziernika 1992 r. ZHR i ZHP r.z. 1918 poczyy si
w jeden zwizek pod nazw Zwizek Harcerstwa Rzeczypospolitej
108
.
14 marca 1998 r. do ZHR przystpiy rodowiska i instruktorzy Polskiej
Organizacji Harcerskiej, ktra powstaa w Koninie i a do tego czasu dziaaa
samodzielnie
109
. Obecnie dziaaj w Polsce cztery organizacje harcerskie: ZHP,
ZHR, SHK Zawisza i Lena Szkka
110
.
Przemiany w ruchu harcerskim zawsze byy odbiciem sytuacji spoeczno-
politycznej Polski. Czasem je wyprzedzay, a czasem z opnieniem nadrabiay
straty. Od zarania tego ruchu Krakw by wan enklaw pracy harcerskiej.
Take w latach 80-tych i 90-tych instruktorki i instruktorzy tego rodowiska
wnieli wiele do odbudowy autentycznego harcerstwa w Polsce. Niniejszy artyku
jest jedynie przyczynkiem do obszerniejszych opracowa w tym zakresie.
108
My harcerki ZHR, red. U. Kret, Warszawa 1998, s. 14.
109
My harcerki, s. 15.
110
R. Kawako, op.cit., s. 10.