Alternatieve geneeswijzen,

erkennen of verbannen?







Nederlands
Academiejaar 2013 2014
Johan Kevers, Nawal Meddah en Bibi Treffers
2MasD




Alternatieve geneeswijzen,
erkennen of verbannen?







Nederlands
Academiejaar 2013 2014
Johan Kevers, Nawal Meddah en Bibi Treffers
2MasD

Inhoudsopgave
INLEIDING ......................................................................................................................... 2
1 ALTERNATIEVE GENEESWIJZEN: ERKENNEN OF VERBANNEN? ................................. 2
Wat is reguliere, alternatieve en complementaire geneeskunde? ........................... 2 1.1
Criteria voor wetenschappelijke acceptatie ............................................................ 2 1.2
Evidence-based medicine ....................................................................................... 3 1.3
1.3.1 Dubbelblind onderzoek .............................................................................................................. 3
Complementaire geneeswijzen .............................................................................. 3 1.4
1.4.1 Het imago ................................................................................................................................... 3
1.4.2 Het placebo-effect ...................................................................................................................... 3
1.4.3 De wet Colla ................................................................................................................................ 4
1.4.3.1 Acupunctuur .......................................................................................................................... 4
1.4.3.2 Homeopathie ........................................................................................................................ 4
1.4.3.3 Osteopathie ........................................................................................................................... 4
1.4.3.4 Chiropraxie ............................................................................................................................ 4
De huidige situatie ................................................................................................. 4 1.5
1.5.1 Uitvoering van de wet Colla ....................................................................................................... 4
1.5.1.1 Erkenningsvoorwaarde: opleiding ........................................................................................ 5
1.5.2 Terugbetaling door ziekenfonds ................................................................................................. 5
Conclusie ............................................................................................................... 5 1.6
2 VERKLARENDE WOORDENLIJST .............................................................................. 6
3 DISCUSSIE VRAGENLIJST ......................................................................................... 8
4 ACHTERGRONDTEKSTEN ........................................................................................ 9
Erkenning homeopathie: is Onkelinx politica met een ethische code? .................... 9 4.1
Homeopathie: alternatief is niet altijd naef of onwetenschappelijk ......................11 4.2
Opleiding alternatieve geneeswijzen in handen van hogescholen? ........................12 4.3
GERAADPLEEGDE BRONNEN ............................................................................................14
BIJLAGEN .........................................................................................................................15
LOGBOEK .........................................................................................................................16
HAND-OUTS VAN POWERPOINT .......................................................................................17
2

Inleiding
Er zijn duidelijke meningsverschillen over het toepassen van alternatieve geneeswijzen. De media
brengt dit thema dan ook regelmatig onder de aandacht. Aanhangers van de klassieke geneeskunde
bekritiseren de alternatieve behandelvormen omdat hun werking niet wetenschappelijk aantoonbaar
is. De vraag is wanneer de wetenschap een behandeling wel accepteert. De populariteit en het
gebruik van alternatieve behandelingen blijft toenemen. Is het verantwoord om deze geneeswijzen
te erkennen omwille van maatschappelijke acceptatie? Verder rest nog de vraag of er niks mankeert
aan de klassieke geneeskunde, die zich beperkt tot klachten en de behandeling van symptomen. Kan
samenwerking tussen de klassieke en alternatieve geneeskunde tot een betere gezondheidszorg
leiden of is het beter om de alternatieve geneeswijzen links te laten liggen?
1 Alternatieve geneeswijzen: erkennen of verbannen?
Wat is reguliere, alternatieve en complementaire geneeskunde? 1.1
De klassieke geneeskunde, ook wel conventionele of reguliere geneeskunde genoemd, is algemeen
geaccepteerd in de medische wereld en wordt onderwezen aan de universiteiten. De huidige
reguliere geneeskunde handelt volgens de principes van de evidence-based medicine. Dit houdt in
dat artsen hun klinische beslissingen baseren op de best beschikbare wetenschappelijke informatie.
Ze werken met diagnose en strikte protocollen waar ze niet van mogen afwijken. Enkel zij die een
erkende opleiding volgden en het wettelijk diploma bezitten, zijn bevoegd om deze geneeskunde uit
te oefenen. In de reguliere geneeskunde splitst men het lichaam op in afzonderlijke organen die los
van elkaar beschouwd en behandeld worden.
Alternatieve geneeswijzen is de verzameling van alle therapien, middelen en diagnostische
handelingen waarvan de werkzaamheid niet wetenschappelijk aantoonbaar is. De vraag is alleen of
het gebrek aan bewijs gelijk staat aan het gebrek aan effectiviteit. Ter verdediging van de
alternatieve geneeskunde wijzen de beoefenaars vooral op de tekortkomingen van de reguliere
geneeskunde. De tevredenheid over alternatieve geneeswijzen kan de klinische werking echter niet
wetenschappelijk onderbouwen. Bovendien is het pure kwakzalverij om te beweren dat een
alternatieve behandeling even goed of beter werkt dan een wetenschappelijk bewezen behandeling.
Een duidelijke grens tussen alternatieve en complementaire geneeswijzen is er niet. Het betreft
dezelfde behandelingen maar met nadruk op de aanvullende functie. Complementaire geneeswijzen
dienen niet als vervanging maar als aanvulling op de reguliere geneeskunde. We spreken dus beter
van complementair aangezien ze geen alternatief bieden voor de reguliere geneeskunde.
Criteria voor wetenschappelijke acceptatie 1.2
In de reguliere geneeskunde wordt kennis verworven via natuurwetenschappelijke
onderzoeksmethoden. Klinisch onderzoek is nodig voor de ontwikkeling van nieuwe geneesmiddelen.
Om het klinisch effect aan te tonen, passen wetenschappers gerandomiseerde klinische onderzoeken
toe. Deze onderzoeken moeten door iedereen identiek herhaald kunnen worden en dezelfde
resultaten leveren in identieke omstandigheden.
Als een gewenst klinisch effect wetenschappelijk aangetoond is en het werkingsmechanisme
duidelijk beschreven is in biomedische termen, geeft de overheid toestemming om het geneesmiddel
te verkopen of de behandeling toe te passen.
3

Evidence-based medicine 1.3
Vanaf de jaren tachtig was er een toename van welvaart en beschikbare informatie. De patinten
gingen kritischer om met de gezondheidszorg waardoor artsen steeds vaker verantwoording
moesten afleggen. Om de niet-werkzame behandelmethoden uit te sluiten, moesten artsen hun
medische beslissingen onderbouwen met het best beschikbare wetenschappelijke bewijs.
Besluitvorming gebaseerd op individuele kennis volstond niet langer.
Het werd onmogelijk voor artsen om alle beschikbare kennis zelf bij te houden. Hierdoor ontstond de
behoefte aan een systeem die de nieuwste wetenschappelijke bevindingen beschikbaar stelde voor
artsen. In de jaren negentig is het begrip evidence-based medicine ontstaan en werden de
evidence-based richtlijnen opgesteld. Evidence-based medicine houdt in dat artsen hun beslissingen
zoveel mogelijk baseren op de best beschikbare wetenschappelijke informatie, gecombineerd met
klinische ervaring. Bovendien moeten ze rekening houden met de voorkeur en verwachtingen van de
patint.
Het doel van evidence-based medicine is het genezen van de patint door de juiste beslissingen te
nemen en deze op een effectieve manier toe te passen. Elke patint heeft het recht op de meest
doeltreffende behandeling en moet op de hoogte zijn gebracht over mogelijke bijwerkingen.
1.3.1 Dubbelblind onderzoek
De dubbelblinde gerandomiseerde onderzoeksmethode wordt uitgevoerd in onderzoek naar de
effectiviteit van een behandeling. De wetenschap hanteert hierbij het principe van de vergelijking.
Een experimentele groep krijgt de specifieke behandeling en een controlegroep een behandeling
zonder specifieke werking, het placebo. De behandelaars, noch de patinten, weten wie welke
behandeling krijgt. De onderzoekers spreken van een werkzaam middel als deze beter presteert dan
de placebobehandeling. Volgens de evidence-based medicine is het dubbelblind onderzoek de enige
aannemelijke methode om de werkzaamheid van een behandeling te bepalen.
Complementaire geneeswijzen 1.4
1.4.1 Het imago
Steeds meer mensen doen beroep op alternatieve geneeswijzen. De populariteit is vooral te wijten
aan de holistische benadering van alternatieve artsen. Ze kijken naar de patint als n geheel,
waarbij lichaam en geest in evenwicht horen te zijn. Naast het bestrijden van de klachten doen deze
artsen aan preventie door op zoek te gaan naar de oorzaak van de aandoening. Volgens hen zijn
ziekteverschijnselen een uiting van de verstoorde levenskracht. Het doel is deze levenskracht te
stimuleren en het zelfhelend vermogen van het lichaam te bevorderen. De dubbelblinde
gerandomiseerde onderzoeksmethode die gebaseerd is op het principe van vergelijking, past niet bij
de holistische benadering van alternatieve artsen. Elke patint is namelijk uniek en moet een
behandeling krijgen die volledig afstemt op de persoon.
Patinten verwijten de reguliere artsen dat zij te weinig tijd en aandacht besteden aan hun
persoonlijke situatie. De alternatieve arts daarentegen, ondervraagt de patint om zoveel mogelijk
informatie te verzamelen. De luistervaardigheid veroorzaakt een positieve verwachting bij de
patint.
1.4.2 Het placebo-effect
Het klinisch effect van complementaire geneeswijzen is niet wetenschappelijk bewezen omdat ze
onmogelijk dubbelblind te onderzoeken zijn. De verbetering van klachten door een behandeling
waarvan het werkzaam effect niet bekend is noemt men het placebo-effect.
4

De werking van een alternatieve behandeling zou een gevolg zijn van het placebo-effect. Door de
subjectieve verwachting dat een behandeling werkt, kan een patint zich beter voelen of zelfs
genezen. In de reguliere geneeskunde is de werking van veel medicijnen ook aan placebo toe te
schrijven. Farmaceutische bedrijven zullen dit echter niet toegeven omdat dit ongunstig is voor de
winst op medicijnen.
1.4.3 De wet Colla
In 1999 is de wet Colla aangenomen met als doel voor alle mensen kwalitatief goede zorgen te
waarborgen. Deze wet beschrijft alle regels en voorwaarden om de erkenning van alternatieve
geneeswijzen te registreren. Dit gebeurt via een dubbel registratiesysteem waarbij zowel de praktijk
als de beoefenaar hiervan geregistreerd moeten zijn. Er zijn vier alternatieve geneeswijzen
voorgesteld door de wet Colla: acupunctuur, homeopathie, osteopathie en chiropraxie.
1.4.3.1 Acupunctuur
Acupunctuur is een energetische geneeskunde uit China die streeft naar evenwicht tussen Yin en
Yang (materie en energie). Als dit evenwicht door ziekte verstoord raakt, kan de acupuncturist dit
evenwicht opnieuw herstellen. Dit gebeurt door inbrenging van naalden in verschillende
energiebanen die door het lichaam lopen.
1.4.3.2 Homeopathie
Homeopathie is een alternatieve geneeswijze gebaseerd op het gelijksoortigheidsbeginsel. Dit
principe stelt dat een stof die bij gezonde personen bepaalde symptomen kan veroorzaken, zieke
personen met dezelfde symptomen kan genezen. Homeopathische geneesmiddelen bestaan uit sterk
verdunde en door schudden gepotentieerde doses van deze stof.
1.4.3.3 Osteopathie
Osteopathie is een manuele geneeswijze die zich richt op het behandelen van stoornissen in de
beweging van gewrichten en weefsels. Osteopathie is even effectief als een reguliere behandeling
voor rugpijn. Fysiotherapie is echter een beter alternatief omdat osteopathie risicos meebrengt voor
mensen met botkanker en bloedstollingsproblemen.
1.4.3.4 Chiropraxie
Chiropraxie verzorgt verschillende aandoeningen door behandeling van wervels. Uit onderzoek is
gebleken dat chiropraxie even effectief is voor acute nek- en rugpijn als een reguliere behandeling.
Er is geen bewijs dat chiropraxie andere aandoeningen kan behandelen.
De huidige situatie 1.5
1.5.1 Uitvoering van de wet Colla
Via de wet Colla wilt men zorgen voor een erkenningsprocedure en wetenschappelijk onderbouwde
opleidingen. Gedurende tien jaar werd de wet niet uitgevoerd. Er zijn weliswaar dertien
beroepsverenigingen opgericht die zelf controle uitoefenen op de kwaliteit van de praktijken.
Op voorstel van minister van Volksgezondheid heeft de Ministerraad op 12 juli 2013 ingestemd met
het ontwerp van het koninklijk besluit die de uitoefeningsvoorwaarden voor homeopathie
verduidelijkt. Enkel artsen, tandartsen en vroedvrouwen mogen homeopathie uitoefenen en dit als
aanvulling op hun beroep. Bovendien zijn ze aan bepaalde voorwaarden gebonden. Zo moeten ze
een erkende opleiding gevolgd hebben, erkend zijn in de conventionele geneeskunde en zich blijvend
bijscholen in de conventionele- en homeopathische geneeskunde.
5

1.5.1.1 Erkenningsvoorwaarde: opleiding
Begin 2014 verwacht Minister van Volksgezondheid een duidelijke omschrijving van osteopathie,
chiropraxie, acupunctuur en homeopathie. Deze beroepen krijgen erkenning als de beoefenaar een
diploma kan voorleggen. Om die reden is het noodzakelijk om vereiste opleidingen te bepalen.
De Belgische universiteiten willen echter geen opleidingen aanbieden in de alternatieve
geneeskunde. Ze weigeren om niet-bewezen behandelingen te doceren. Ze zijn eventueel wel bereid
om elementen van niet-conventionele praktijken in hun programma op te nemen. Er is een
mogelijkheid dat hogescholen zoals Karel de Grote-Hogeschool, deze opleidingen zullen aanbieden.
Verder zal het C.E.N. (Centre Europen de Normalisation) controle uitoefenen op de opleidingen die
door homeopaten zelf zijn georganiseerd.
1.5.2 Terugbetaling door ziekenfonds
Homeopathie zal binnenkort een erkend beroep zijn in Belgi mits beoefenaars aan de
erkenningsvoorwaarden voldoen. Door dit besluit verwachten steeds meer patinten een
terugbetaling voor alternatieve geneeswijzen. De ziekteverzekering betaalt deze behandelingen
echter niet terug omdat ze niet voldoen aan de evidence-based medicine. Via een aanvullende
verzekering is het wel mogelijk om een gedeelte terug betaald te krijgen. Elk ziekenfonds hanteert
hiervoor andere voorwaarden.
Tabel: overzicht terugbetalingen door ziekenfondsen via aanvullende verzekering
Osteopathie/
Chiropraxie
Acupunctuur Homeopathie
Socialistische Mutualiteiten 10 per behandeling met
maximum van 5 sessies
per jaar
10 per sessie met
maximum 50 per jaar
20 tot 75 procent van
de aankoopprijs, met
een maximum van
62 tot 75 per jaar,
naar gelang van het
ziekenfonds
Christelijke Mutualiteiten 10 per sessie met
maximum van 5
behandelingen per jaar
niet terugbetaald
Neutrale Ziekenfondsen 10 per sessie met
maximum 50 per jaar
10 per sessie met
maximum 50 per jaar

Conclusie 1.6
De evidence-based medicine vormt een onvolledige basis voor de geneeskunde. Het onderbouwen
van de werkzaamheid van een behandeling aan de hand van wetenschappelijk bewijs is zeer moeilijk.
Bovendien is wetenschappelijke informatie nooit volledig en foutloos. Inzichten veranderen namelijk
voortdurend door nieuwe beschikbare informatie.
Klinische effectiviteit, aantoonbaar door gerandomiseerd onderzoek en een duidelijk omschreven
werkingsmechanisme zijn niet de juiste criteria voor erkenning van een behandelmethode.
Dubbelblind onderzoek is namelijk niet altijd toepasbaar. Daarnaast is het in veel gevallen moeilijk
om de werking in duidelijke biomedische termen te beschrijven.
Om deze redenen is het aannemelijk dat alternatieve geneeswijzen een andere erkenningsprocedure
moeten volgen. Het is echter niet voor de hand liggend dat homeopathie als eerste erkend wordt
aangezien de behandeling niet beter presteert dan een placebo. In de fytotherapie, ook
kruidengeneeskunde genoemd, zijn er namelijk meerdere middelen die wel effectief werken, zoals
Sint-Janskruid bij depressies. Het is ingewikkeld om de werking te omschrijven omdat meerdere
stoffen bijdragen aan het gewenste effect. Ondanks de klinische effectiviteit, is fytotherapie niet
vermeld in de wet Colla. Hopelijk wordt een goed akkoord besloten met een eerlijke erkenning.
6

2 Verklarende woordenlijst
achterhoedegevechten (veelal nutteloze) pogingen om bijvoorbeeld
een achterhaalde kwestie op te lossen
alternatieve geneeswijzen alle therapien, geneesmiddelen en
diagnostische handelingen in de
gezondheidszorg waarvoor geen algemeen
aanvaard wetenschappelijk bewijs van
geneeskundige effectiviteit geleverd is
artsensyndicaten vakbonden die opkomen voor de artsen
chiropraxie behandelingswijze die gebaseerd is op
manipulatie van de gewrichten, ervan
uitgaande dat veel pijnlijke aandoeningen
worden veroorzaakt door druk op de zenuwen
craniaal met betrekking tot de schedel
de wet Colla de wet die de mogelijkheid biedt voor niet-
conventionele behandelwijzen om te ijveren
voor een erkenning als beroepsgroep
decaan geneeskunde hoofd van faculteit geneeskunde
domperidon geneesmiddel dat misselijkheid en braken
tegengaat door versnelde maaglediging en een
te grote hoeveelheid maagzuur voorkomt
electoraat alle kiesgerechtigden tezamen
empirisch gebaseerd op waarneming
ethisch moreel verantwoord
evidence-based medicine (EBM) geneeskunde die zoveel mogelijk is gebaseerd
op systematisch gezocht en gewogen bewijs in
de wetenschappelijke literatuur, gericht op het
nemen van beslissingen in de zorg voor
individuele patinten
fytotherapie kruidengeneeskunde, behandeling van ziekten
met planten en kruiden
gastro-
gastro-enteroloog
met betrekking op de maag
Maag-Darm-Leverarts
het getal van Avogadro geeft aan hoeveel atomen of moleculen een
hoeveelheid zuivere stof bevat die evenveel
grammen weegt als het molecuul
homeopathie alternatieve geneeswijze die er vanuit gaat dat
ziekten en geneesmiddelen op dezelfde wijze
inwerken op het lichaam, homeopathische
geneesmiddelen bestaan uit zeer verdunde
hoeveelheden van de ziekteverwekkende
stoffen
klinische psychologie tak van de psychologie dat zich in een klinische
context bezighoudt met psychodiagnostiek,
psychotherapie en studie hiervan bij de
geesteszieke persoon
kruidengeneeskunde ('behandeling met planten') het behandelen van
gezondheidsklachten en ziekten met
plantaardige middelen

7

laser-acupunctuur acupunctuur met lasergebruik die een bundel
van laserlicht plaatst op een acupunctuurpunt,
het stimuleren ervan is vergelijkbaar zoals de
manier waarop acupunctuurnaalden dat doen
lobby (politiek) organisatie die, om een bepaald doel
te bereiken, zich direct tot de
volksvertegenwoordigers richt
niet-conventionele therapien therapien die niet volgens het vaste gebruik
bepaald zijn
osteopathie een manuele en therapeutische benadering
voor het behandelen van functiestoornissen in
de mobiliteit van gewrichten en weefsels en
voor het vaststellen van het aandeel ervan in
het ontstaan van ziekteverschijnselen, richt zich
op de bloedsomloop
paradigma een samenhangend stelsel van modellen en
theorien die een denkkader vormen
waarbinnen de werkelijkheid geanalyseerd en
beschreven wordt
placebo-effect de meetbare, waarneembare of gevoelde
verbeterde gezondheid die niet kan worden
toegeschreven aan een toegediende medicatie
of behandeling
pragmatisch ervan uit gaan dat iets werkt als het in de
praktijk bevestigd wordt
sociologie studie van het sociale gedrag van de mens die
zich bezig houdt met het samenleven van
mensen
valabel geldig, aannemelijk
visceraal met betrekking tot de ingewanden

8

3 Discussie vragenlijst
Vormt evidence-based medicine een goede basis voor de reguliere geneeskunde?
Zijn alternatieve geneeswijzen betrouwbaar?
Moeten complementaire geneeswijzen dezelfde erkenningsprocedure volgen als de reguliere
geneeskunde?
Biedt de reguliere geneeskunde de meest complete gezondheidszorg?
Zijn er doelgroepen die baat hebben bij alternatieve geneeswijzen?
Zou de samenwerking tussen reguliere- en complementaire geneeskunde voordelen kunnen
opleveren?
Zijn complementaire geneeswijzen populair door de tekortkomingen van de reguliere
geneeskunde?
Moeten Belgische universiteiten opleidingen in de alternatieve geneeskunde aanbieden?
Kan de complementaire geneeskunde hulp bieden bij kankerpatinten?
Zijn er complementaire behandelingen waarvan de klinische effectiviteit wetenschappelijk
aantoonbaar is?
Kunnen sterk verdunde homeopathische middelen leiden tot vermindering van klachten?
Is het een verantwoorde beslissing om homeopathie als eerste te erkennen?
Zal de erkenning van alternatieve geneeswijzen bescherming bieden tegen kwakzalverij?
Moet de terugbetaling van complementaire behandelmethoden integreren in de standaard
ziekteverzekering?
9

4 Achtergrondteksten
Erkenning homeopathie: is Onkelinx politica 4.1
met een ethische code?
1

15 juli 2013
'Het is de verdomde plicht van een politicus correct te handelen,' vindt N-VA-senator Louis Ide. Dat
minister van Volksgezondheid Laurette Onkelinx homeopathie erkent, maakt dat Ide zich afvraagt:
'Is Onkelinx een politica met een ethische code?'
Op vrijdag 12 juli 2013 besliste de ministerraad dat homeopathie erkend wordt in Belgi, zogenaamd
om de patint te beschermen tegen misbruiken door oplichters en charlatans. Binnenkort zullen
enkel artsen, tandartsen en vroedvrouwen de homeopathie mogen uitoefenen. En zullen, la belge,
overgangsmaatregelen komen voor degenen die uit de boot vallen, waardoor de ministerraad
meteen haar eigen wetgeving ondergraaft.
Deze erkenning maakt het pijnlijk duidelijk waar de prioriteiten liggen van minister Laurette
Onkelinx (PS). Ze geeft de voorkeur aan het regelen van een praktijk die geen enkele meerwaarde
heeft voor de patint, eerder dan pakweg het uitwerken van een regeling voor de klinische
psychologie en de daarbij horende wildgroei aan allerhande therapeuten aan te pakken. We kampen
ondertussen in Vlaanderen met de hoogste zelfmoordcijfers in Westerse wereld...
Ze ziet meer heil in het toekennen van de bijkomende titel van homeopaat, dan pakweg het
erkennen van gastro-enterologen-oncologen en de bijzondere beroepstitels voor verpleegkundigen.
Beslissingen die de kwaliteit van onze gezondheidszorg sterk zouden verbeteren, maar dus niet
bovenaan de lijst van de minister staan. Noodzakelijke beslissingen want dergelijke erkenningen
maken werkelijk een verschil, iets wat niet het geval zal zijn voor de homeopathie.
Iedereen zal nog steeds zonder voorschrift homeopathische producten kunnen kopen in de
apotheek, waardoor een parallel circuit nog steeds mogelijk blijft. De erkenning van de homeopaat
zal hier niets aan veranderen, iets wat de minister zelf trouwens toegaf.
De erkenning homeopathie dreigt ook een lege doos te worden want homeopaten zullen 600 uur
opleiding dienen hebben te gevolgd. Doch geen enkele universiteit overweegt nog maar dergelijke
opleiding homeopathie te starten wegens: niet bewezen. Believers zullen hun weg blijven vinden,
ook naar niet medisch geschoolden. Opvallend en bijna historisch was nochtans de brief aan
mevrouw Onkelinx van alle decanen geneeskunde van Belgi (Franstaligen en Nederlandstaligen), de
2 grootste artsensyndicaten, de studenten geneeskunde... met de vraag niet in te gaan op de vraag
naar erkenning. Waarom gebeurde dat dan wel?
Wat gaat er dan wel gebeuren? Homeopaten zullen de erkenning gebruiken als argument dat hun
aanpak werkt. De roep om een terugbetaling zal groter worden, zeker nu de ziekenfondsen dit op
eigen houtje mogen blijven terugbetalen voor hun leden. En dat allemaal voor een praktijk die geen
enkel bewijs van werking kan aantonen.

1
Bron: http://www.knack.be/nieuws/erkenning-homeopathie-is-onkelinx-politica-met-een-ethische-
code/article-opinion-83162.html
10

Er is maar n criterium: evidence based medicine
Er is nochtans maar n criterium: evidence based medicine (EBM). Met andere woorden: is er al dan
niet volgens de laatste stand van de wetenschap (via goede studies) voldoende bewijs dat iets werkt
of niet werkt? Als we de patint willen beschermen en de kwaliteit willen garanderen, is dat de
eerste vraag die moet gesteld worden. En niet alleen hier, maar in alle domeinen van de
geneeskunde. De recente ontwikkelingen in verband met domperidone (Motilium, Touristil etc.) zijn
hier een mooi voorbeeld van. Er zijn aanduidingen dat dit geneesmiddel nauwelijks werkt en dat het
gebruik ervan tot het overlijden van de patint kan leiden. Als deze vermoedens bewezen worden,
kan de minister niet anders dan dit geneesmiddel uit de handel nemen.
Eenzelfde houding moeten we innemen in verband met homeopathie, osteopathie en bij uitbreiding
andere alternatieve technieken. Zo is er wetenschappelijk bewijs dat osteopathie helpt bij lage
rugpijn en nekpijn. Het is dan ook geen enkel probleem dat een zorgverstrekker patinten op deze
manier behandelt. Voor andere technieken zoals de viscerale of craniale osteopathie, waarbij
ingewanden en de schedel gemanipuleerd worden om bijvoorbeeld longontstekingen en sinusitis te
genezen, is er geen bewijs. Zij hebben dan ook geen plaats in onze gezondheidszorg. Net zoals voor
homeopathie er tot op heden geen bewijs is dat het werkt. Placebo-effecten zijn geen bewijs van
werkzaamheid.
Technieken die werken zijn geen alternatieve geneeswijzen, ze behoren tot de geneeskunde. Door
deze pragmatische houding hoeft de minister zich niet uit te spreken over wie zich homeopaat of
osteopaat mag noemen en hoeft er geen aparte erkenning te komen. De patint is beschermd want
hij of zij wordt behandeld door een erkend zorgverstrekker met technieken die bewezen zijn.
Wat mij betreft, is er dan ook geen enkel probleem dat een kinesitherapeut osteopathie toepast voor
de behandeling van lage rugpijn en nekpijn, zelfs met een eventuele terugbetaling door de
ziekteverzekering. Wat wetenschappelijk bewezen werkt, komt in aanmerking voor terugbetaling,
wat niet werkt uiteraard niet.
1+1 = 2,5
Zoals klassiek koos Onkelinx dus niet voor de wetenschap. Bijzonder frustrerend voor de
wetenschapper. Wie wetenschappelijk fraudeert wordt dezer dagen terecht aan de schandpaal
genageld, maar sommigen (alternatieven) blijkbaar niet... Door haar aanpak zet de minister het
Kenniscentrum trouwens volledig in de wind. Je kan niet in het ene dossier de aanbevelingen van het
Kenniscentrum volledig naast je neer leggen en ze in een ander dossier, ondanks protest van de
betrokkenen, doorduwen. Voor wetenschappers is 1 + 1 = 2. En dan zijn er altijd mensen die beweren
dat 1 + 1 = 3 is.
Op dat moment verliezen de wetenschappers sowieso, want de klassieke politieke partijen zoeken
dan een "compromis": op dat moment wordt 1 + 1 = 2,5.
De patint heeft daar vanzelfsprekend geen boodschap aan. Dat besef ik. Toen ik in Afrika werkte,
zag ik dat mensen naar het ziekenhuis kwamen n naar de tovenaar gingen. Dat is de vrijheid van de
mens. Maar het is de verdomde plicht van een politicus correct te handelen, zelfs desnoods tegen
een deel van zijn electoraat in. Zonder dus een steen te werpen naar mensen in een uitzichtloze
situatie, die begrijpelijkerwijs, hun toevlucht nemen tot van alles en nog wat, blijf ik als politicus-
wetenschapper, hameren op de ethische plicht van een politicus. Is Onkelinx een politica met een
ethische code?
11

Homeopathie: alternatief is niet altijd naef of 4.2
onwetenschappelijk
2

maandag 15 juli 2013
door Em. Prof. dr. Johan Van de Kerckhove
De Belgische regering heeft een ontwerp koninklijk besluit klaar over homeopathie. Zodra dit
besluit van kracht wordt mogen alleen artsen, tandartsen en vroedvrouwen hun patinten nog
homeopathisch behandelen. Emeritus professor sociologie Johan Van de Kerckhove vindt dit een
gemiste kans voor de komende generaties.
Het blijft me verbazen hoe de vertegenwoordigers van de klassieke geneeskunde hun grote
gelijk blijven halen met reeds lang achterhaalde argumenten tegen de alternatieve
geneeswijzen. Het is alsof er geen waardevolle studies zouden bestaan die de werking van onder
meer homeopathie overduidelijk aantonen. Hier gaat het blijkbaar niet zozeer om wetenschappelijke
argumentaties, maar om macht, beroeps- en andere belangen en vooral ook om vooringenomenheid
en vastgeroeste overtuigingen.
Het is vanzelfsprekend dat bekwame en ethisch gemotiveerde artsen een kritische houding
aannemen en de gezondheid van hun patinten ten volle willen behartigen. We zouden dan wel
graag echt valabele en genuanceerde argumenten willen horen of lezen. Deze zouden dan wel de
bevindingen moeten tegenspreken van Nobelprijswinnaars als Luc Montagnier en Brian Josephson en
de vele andere academici die aantoonden dat homeopathie wl werkt.
Uit onderzoek komt steeds duidelijker naar voor dat deze behandeling niet alleen effectief is maar
daarenboven veilig en kostenbesparend. Voor de patinten en voor de financiering van de
gezondheidszorg zouden hier alleen maar voordelen aan verbonden zijn. De grote vraag is dan
ook wie er wel nadeel zou ondervinden bij een systeem waarbij alternatieve geneeswijzen met de
nodige kwaliteitsgaranties zouden erkend worden ?
Hier ligt het antwoord op de vraag waarom deze niet worden erkend ! Blijkbaar zijn bepaalde lobbys
in ons land sterker vertegenwoordigd in ons politiek besluitvormingssysteem dan in andere landen
waar dit probleemloos blijkt te kunnen. Ook hier zijn we weer een arm klein landje zonder visie op de
toekomst van onze gezondheid, op onze gezondheidszorg en op de financiering er van. Ook de
politieke besluitvorming gebeurt op basis van kortzichtige machtsspelletjes zonder enige visie.
Wetenschappelijk gezien houdt de moderne kwantumwereld effectief niet op na het getal van
Avogadro.
Naast de materile buitenkant bestaat er ook een energetische binnenkant. Het is niet omdat dit in
een ander paradigma thuishoort, dat ook om een andere benadering vraagt dat dit in onze wereld
van 2013 onwetenschappelijk zou zijn. Traditionele wetenschappers beseffen niet dat ze (ook)
vastgeroest zitten in een geloofssysteem en daar op een weinig open en alles behalve
wetenschappelijke manier op doorredeneren, laat staan dat ze open staan voor empirische feiten die
niet kloppen met hun vooringenomen standpunten.

2
Bron: http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2013/07/15/homeopathie-alternatief-niet-altijd-naief-
onwetenschappelijk
12

De beste manier om de groeiende groep van tevreden clinten van alternatieve geneeswijzen te
helpen is niet door achterhoedegevechten of machtspelletjes. Het is door te zorgen voor een
degelijke erkenningsprocedure en wetenschappelijk onderbouwde opleidingen. De wet Colla van
1999 wou in deze zin een houvast bieden aan de velen die de positieve effecten van degelijke
alternatieve benaderingen mogen ondervinden.
Wat nu voorligt aan nieuwe wetgeving is een gemiste kans waarvan de (chaotische) nadelen nog niet
te overzien zijn. De komende generaties zullen de rekening weer maar eens gepresenteerd krijgen
zowel op het vlak van de gezondheid zelf als wat betreft de gevolgen voor de financiering.
Opleiding alternatieve geneeswijzen in handen van 4.3
hogescholen?
3

10 juni 2013
Alle pogingen van onze gezondheidsautoriteiten ten spijt, passen de Belgische universiteiten
ervoor om opleidingen in homeopathie, chiropraxie, osteopathie of acupunctuur aan te bieden.
Maar geen nood: er staan voldoende hogescholen klaar om die klus te klaren.
De enqute van Artsenkrant (AK 2320) wees uit dat een grote meerderheid van artsen afkerig staat
tegen universitaire opleidingen in alternatieve geneeswijzen. Ze scharen zich achter het verzet van
de Belgische decanen geneeskunde niet alleen de Vlaamse tegen het verzoek om niet
conventionele therapien te doceren.
Dwangsommen
Prof. Wim Betz, bekend scepticus, is blij met de enquteresultaten. Maar hij is er niet gerust op. Ik
vrees dat minister Onkelinx de bestaande opleidingen aan enkele hogescholen zal erkennen. Hoe is
het zover kunnen komen? Samen met prof. Betz maken we een reconstructie:
De wet Colla uit 1999 bepaalt dat er adviserende commissies opgericht worden, paritair
samengesteld uit academici en beoefenaars van alternatieve geneeswijzen. Tien jaar lang
gebeurt er bijna niets, de deskundigen zijn het erover eens dat de wet onuitvoerbaar is. Maar
dat is zonder de osteopaten gerekend. Die eisen voor de rechtbank een dwangsom van 5.000
euro voor elke maand dat de wet niet uitgevoerd werd, omdat hen zo de kans op erkenning
wordt ontzegd.
Dat dreigement mist zijn effect niet. Paritaire commissies voor homeopathie, acupunctuur,
chiropraxie en osteopathie worden benoemd, niet zonder problemen en met latere
correcties. Vergaderingen volgen elkaar op, zelfs in volle examentijd zodat academici vaak
afwezig bleven. Tegen november 2012 worden adviezen verwacht over de definitie en
erkenning van de vier geneeswijzen.
De wet-Colla blijft onduidelijk: wil de overheid erkennen of gewoon registreren?
Aanvankelijk zou het bij registratie blijven, maar uit de opgelegde agendas en voorstellen
blijkt dat het de bedoeling is om een parallel systeem van medische specialismen te
installeren.

3
Bron: http://skepp.be/nl/gezondheid/opleiding-alternatieve-geneeswijzen-handen-van-
hogescholen#.Ul0Y0WQRBvc
13

De academici stellen homeopathie is een placebo-behandeling voor als definitie. Zoals in
het rapport van het Kenniscentrum (KCE). Maar dat wordt verworpen omdat het getuigt van
weinig respect.
Op 23 januari 2013 leggen topambtenaren de adviezen voor aan een parlementaire
commissie. Ze pleiten voor erkenning omdat er afdoend bewijs is voor de werking. De
protesten van de academici worden weggewuifd.
Eenmaal de adviezen bekend, nemen alle Belgische universiteiten er gezamenlijk afstand
van. Ze weigeren onderwijs te organiseren in niet-bewezen behandelingen. De Bvas vraagt
de wet naar de prullenmand te verwijzen. De Orde herinnert aan de negatieve adviezen van
de Academie en het KCE.
De voorzitter van de FOD Volksgezondheid contacteert alle decanen in een poging ze weer
over de streep te trekken. Dat mag niet baten. Er volgt een gemeenschappelijk standpunt
van alle universiteiten, studenten, wetenschappelijke verenigingen (SSMG en Domus
Medica) en beroepsorganisaties (Bvas, ASGB en VBS) tegen de plannen van Onkelinx.
Maar minister Onkelinx blijkt niet erg onder de indruk, zucht Wim Betz. Op 15 mei laat ze weten dat
ze eerst homeopathie wil regelen. Homeopaat wordt een nieuwe, beschermde medische titel, met
een erkenningscommissie die buiten de normale medische procedures valt. Naast artsen en
tandartsen, zouden we dus een categorie homeo-artsen krijgen, met een speciale erkenning voor
het voorschrijven van pompwater of suikerbolletjes. Dat overtreft de beste Kafka.
Faculteit van homeopathie
En wat met de opleiding als de universiteiten het been stijf houden? Wim Betz: De commissies
moeten een advies uitbrengen over het aantal uren les dat vereist is om erkend homeopaat te
worden. In het ontwerp van advies staat de faculteit van homeopathie vermeld. Die bestaat uit een
viertal scholen, n daarvan blijkt zich op het adres van een veearts te bevinden. Ik vermoed dat men
zal trachten die faculteit te erkennen.
Volksgezondheid zou ook met het idee spelen om de opleidingen toe te vertrouwen aan
hogescholen, signaleert hij. De Karel de Grote-Hogeschool en het Opleidingsinstituut voor
Traditionele Chinese Geneeswijzen (OTCG) zijn voorbeelden van zon scholen. Het aanbod in het
OTCG gaat van laser-acupunctuur over voetmassage en gelaatsdiagnose tot kruidengeneeskunde.
Conflict of interest?
Dat verontrust ook Dr. Paul Lauwers, arts en acupuncturist. Twee docenten van het OTCG zijn lid van
de kamer acupunctuur die in uitvoering van de wet-Colla is samengesteld, waarschuwt hij in een
brief die ook bij Onkelinx belandde. Er wordt ook Chinese fytotherapie onderwezen. Zullen we dan
in de toekomst opnieuw een dramatisch schandaal met Chinese kruiden meemaken, zoals een aantal
jaren geleden?
Lauwers noemt het aanbod van het OTCG tegelijk interpellerend en verontrustend. Het illustreert
duidelijk dat de wet-Colla heeft geleid tot onaanvaardbare en echt gevaarlijke uitwassen, besluit hij.

14

Geraadpleegde bronnen
Schriftelijke bronnen
Boeken
REMEN, R. N., Hoop doet leven. Lessen die pijn en lijden genezen. Utrecht, A.W. Bruna Uitgevers
B.V., 1997, p. 31.
Brochure
Acupunctuur, wat en waarom. Brochure, Eigenbilzen, EUFOM.
Acupunctuur bij vruchtbaarheidsproblemen. Brochure, Eigenbilzen, EUFOM, 2004.

Audiovisuele en elektronische bronnen
Internet: boek
VANDERCAMMEN, M., Alternatieve geneeskunde. internet, OIVO, 2012.
http://www.oivo-crioc.org/files/nl/6540nl.pdf
ROOSE, J., Complementaire en alternatieve geneeswijzen in Belgi. internet, EUFOM lezing (januari
2003), 24 mei 2000.
http://www.eufom.com/Articles/Complementaireenalternatievegeneeswijzen.pdf
Internet: artikel uit tijdschrift of dagblad
Wet betreffende de niet-conventionele praktijken inzake de geneeskunde, de artsenijbereidkunde,
de kinesitherapie, de verpleegkunde en de paramedische beroepen (29 april 1999). internet, Belgisch
Staatsblad, 24 juni 1991. http://www.ejustice.just.fgov.be/cgi/article.pl
Internet: websites
www.cm.be
www.devoorzorg.be
www.dewereldmorgen.be
www.eufom.com
www.fsmb.be
www.homeopathie-unio.be
www.homeopathisch.be
www.kanker.be
www.knack.be
www.natuur-en-gezondheid.skynetblogs.be
www.skepp.be/nl/gezondheid
www.vlaamsegezondheidzorg.com
15

Bijlagen

16

Logboek
Datum Uur Naam Actie
di 24 september 13 18.00 20.30 uur Nawal, Bibi
Actuele informatie
opzoeken op het
internet
wo 25 september 13 13.30 14.00 uur Nawal, Bibi, Johan
Gevonden informatie
bespreken en beslissen
over onderwerp
za 28 september 13 20.00 23.00 uur Nawal, Bibi
Achtergrondteksten
zoeken over
alternatieve
geneeswijzen en
verdere informatie
rond onderwerp
zoeken
di 01 oktober 13 19.00 20.00 uur Bibi Mindmap maken
wo 02 oktober 13 16.00 17.00 uur Nawal, Bibi
Mindmap, ervaring
met alternatieve
geneeswijzen
bespreken
do 03 oktober 13 18.00 22.00 uur Nawal, Bibi
Opbouw bundel
bespreken
di 15 oktober 13 12.00 13.30 uur Nawal, Bibi
Opbouw verder
uitwerken
za 19 oktober 13 09.30 13.00 uur Bibi
Informatie filteren en
in een tekst verwerken
di 22 oktober 13 21.00 21.45 uur Bibi Literatuurlijst opstellen
do 24 oktober 13 20.00 21.45 uur Nawal Woordenlijst opstellen
vr 25 oktober 13 21.00 21.30 uur Bibi Woordenlijst nakijken
do 31 oktober 13 16.00 17.00 uur Nawal
Tekst aan bundel
toevoegen
vr 01 november 13 17.00 20.00 uur Bibi
Tekst in bundel
nalezen en verder
aanpassen
zat 2 november 13 22.00 23.00 uur Johan
Ruwe schets van
presentatie maken
zo 3 november 13 14.00 15.00 uur Bibi
Schets van presentatie
aanpassen en tekst
invoegen
zo 3 november 13 17.00 17.45 uur Nawal
Tekst en SmartArt aan
presentatie toevoegen
di 5 november 13 18.00 18.45 uur Bibi, Nawal
Bundel nakijken aan de
hand van checklist

17

Hand-outs van PowerPoint
Dia 1
Alternatieve
geneeswijzen
ERKENNEN OF VERBANNEN?
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT
WWW.PXL.BE WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 2
Inhoud
De discussie
Wat is regulier, alternatief en complementair?
Criteria voor wetenschappelijke acceptatie
Geneeskunde van vroeger en nu
Evidence-based medicine
Dubbelblind onderzoek
Complementaire geneeswijzen
Het imago
Het placebo-effect
De wet Colla
De 4 erkende geneeswijzen
Cijfers
De huidige situatie
Uitvoering van de wet Colla
Terugbetaling ziekenfonds
Conclusie
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 3
Discussie alternatieve geneeswijzen
Meningsverschillen toepassing alternatieve geneeswijzen
Klassieke geneeskunde vs. alternatieve geneeskunde
Samenwerking
Betere gezondheidszorg?
Alternatieve geneeswijzen: erkennen of verbannen?
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
18

Dia 4
Wat is regulier, alternatief en
complementair?
Reguliere, klassieke of conventionele geneeskunde
o Evidence-based medicine
Erkende opleiding
Alternatieve geneeswijzen
o Gebrek bewijs = gebrek effectiviteit?
Complementair is alternatief
o Aanvullende functie
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 5
Criteria voor wetenschappelijke
acceptatie
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK
Registratie
Mechanisme
Klinische
effect

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 6
Geneeskunde van vroeger en nu
VOOR JAREN 80 VANAF JAREN 80
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
19

Dia 7
Evidence-based
medicine
Jaren 90
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK
Wetenschappelijke
informatie
Individuele
keuzes patint
Klinische
ervaring

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 8
Dubbelblind onderzoek
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK
Controlegroep?? Experimentele groep??
RESULTAAT

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 9
Complementaire
geneeswijzen
Imago
o Holisme
o Zelfhelend vermogen
o Positieve verwachting
Placebo-effect
o Verklaring werkzaamheid
De wet Colla
o Doel
o 4 erkende alternatieve geneeswijzen
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
20

Dia 10
De 4 erkende geneeswijzen
Acupunctuur
o Energetische geneeskunde uit China
o Technieken: naalden, cupping, moxeren,
Homeopathie
o Gelijksoortigheidsbeginsel
Osteopathie
o Oorsprong in beweeglijkheid van gewrichten,
ingewanden en weefsels
Chiropraxie
o Werking van de ruggengraat
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 11
Cijfers
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK
75%
4%
21%
340 Homeopaten
Arts
Verpleegkundigen
Paramedische opleiding
40%
48%
12%
Gebruikt homeopathie Gebruikt geen homeopathie
Belgische gezinnen
Wil het niet gebruiken Staat open om het te gebruiken

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 12
De huidige situatie
Uitvoering van de wet Colla
o Artsen, tandartsen en vroedvrouwen
Erkenningsvoorwaarde: opleiding
o Probleem universiteiten
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
21

Dia 13
Terugbetaling door ziekenfonds
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK
Osteopathie /
Chiropraxie
Acupunctuur Homeopathie
Socialistische
mutualiteiten
10 per
behandeling
met max. van 5
sessies per jaar
10 per sessie
met max. 50
per jaar
De
terugbetaling
varieert van 20
tot 75 procent
van de
aankoopprijs,
met een
maximum van
62 tot 75 euro
per jaar, naar
gelang van het
ziekenfonds
Christelijke
mutualiteiten
10 per sessie
met max. 5
behandelingen
per jaar
Niet terugbetaald
Neutrale ziekenfondsen
10 per sessie
met max. 50
per jaar
10 per sessie
met max. 50
per jaar

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 14
Conclusie
Evidence-based medicine = onvolledige basis
Wetenschappelijke acceptatie
o Onjuiste criteria
Andere erkenningsprocedure
Waarom homeopathie?
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
Dia 15
Discussievragen
1. Zijn alternatieve geneeswijzen betrouwbaar?
2. Moeten Belgische universiteiten opleidingen in de alternatieve geneeskunde aanbieden?
3. Biedt de reguliere geneeskunde de meest complete gezondheidszorg?
4. Zou de samenwerking tussen reguliere- en complementaire geneeskunde voordelen kunnen
opleveren?
5. Zijn er doelgroepen die baat hebben bij alternatieve geneeswijzen?
6. Kan de complementaire geneeskunde hulp bieden bij
kankerpatinten?
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
22

Dia 16
HOGESCHOOL PXL ELFDE-LINIESTRAAT24 B-3500HASSELT WWW.PXL.BE
WWW.PXL.BE/FACEBOOK

___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________
___________________________________