Vous êtes sur la page 1sur 42

!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.

% / ,% -0(1&12($&%
!
J0n|os y j0n|as, |0 y yo, cons|r0|mos c|0dadan|a
Harco conccp|0a| y pcdagog|co dc| proycc|o cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a.
Sccrc|ar|a dc Ed0cac|on 0|s|r||a|
Eogo|a, 0.C. Harzo dc 204
ALCALDA MAYOR DE BOGOT
SECRETARA DE EDUCACIN DISTRITAL
Educacin para la Ciudadana
y la Convivencia ECC
Alcalde Mayor
Gustavo Petro Urrego
Secretario de Educacin del Distrito
scar Snchez Jaramillo
Subsecretaria de Integracin Interinstitucional
Gloria Mercedes Carrasco Ramrez
Subsecretaria de Calidad y Pertinencia
Patricia Buritic
Jefe Ocina Asesora de Comunicacin y Prensa
Roco Jazmn Olarte
Directora de Participacin
y Relaciones Interinstitucionales
Adriana Meja Ramrez
Directora de Inclusin e Integracin de Poblaciones
Directora de Educacin Preescolar y Bsica
Mara Elvira Carvajal Salcedo
Adriana Gonzlez
Director de Ciencias, Tecnologa y Medios Educativos
Oswaldo Ospina Meja
Directora de Bienestar Estudiantil
Andrea Ver Torres
Gerente actual de Proyecto
Deidamia Garca Quintero
Gerente anterior de Proyecto
Andrs Navas Quintero
Documento marco Proyecto Educacin
para la Ciudadana y la Convivencia
Autor
Ivn Fernndez Lefort
Asesor Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo PNUD
Coordinaciones reas estratgicas y equipo territorial
Sandra Len
Coordinadora Planes Integrales de Educacin para la Ciudadana y
la Convivencia
Lizbeth Alpargatero y Rigoberto Solano
Coordinadores Gestin del Conocimiento
Edwin Ussa
Coordinador Iniciativas Ciudadanas de Transformacin de Realidades
Ariel vila
Coordinador Respuesta Integral de Orientacin Escolar
Andrea Cely
Coordinadora Equipo Territorial
Coordinaciones reas temticas
Gloria Diva Guevara - Ambiente
Claudia Tllez - Cuidado y Autocuidado
Marieta Bermdez - Derechos Humanos y Paz
Karina Camacho - Diversidad y Gnero
Mnica Ayala - Participacin
Equipo de revisin y edicin de contenido
Adriana H. Carrillo Monsalve
Lizbeth Guerrero Cuan
Katherine Porras Torrente
Yudy Velsquez Hoyos
Diseo y Diagramacin
Ocina Asesora de Comunicacin y Prensa, Secretara de Educacin
4
Impresin
Imprenta Nacional de Colombia
ISBN 978-958-8878-36-2
La Secretara de Educacin del Distrito agradece a todos los y las dems
profesionales de las estrategias, as como de las reas temticas y equipo territorial del
Proyecto de Educacin para la Ciudadana y la Convivencia que con sus aportes y
orientaciones colaboraron en la construccin de este documento.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
"
$%&'% () *+,-),.(+
ln|rod0cc|on ..................................................................................... G
. /n|cccdcn|cs dc| Proycc|o dc Ed0cac|on
para |a C|0dadan|a y |a Conv|vcnc|a .................................... 8
.. la s||0ac|on cn c| n|vc| ccn|ra| dc |a SE0 ................ 8
.2. la s||0ac|on cn |os co|cg|os ............................................. O
2. En|oq0cs sobrc |a c|0dadan|a. ................................................
8. la v|s|on dc |a c|0dadan|a cn |a SE0 ..................................8
4. En|oq0cs sobrc |a conv|vcnc|a ..............................................5
5. la v|s|on dc |a conv|vcnc|a cn |a SE0 ................................7
G. C|0dadan|a y conv|vcnc|a. dos proccsos
cd0ca||vos comp|cmcn|ar|os ............................................... O
7. la cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a,
s0s c|cmcn|os po||||cos y pcdagog|cos -
|a Hor como mc|a|ora ................................................................2
7.. Capac|dadcs c|0dadanas cscnc|a|cs,
n0c|co dc |a cd0cac|on para |a c|0dadan|a. ......... 22
ldcn||dad ......................................................................................... 22
0|gn|dad y dcrcchos .................................................................. 28
0cbcrcs y rcspc|o por |os dcrcchos
dc |os y |as dcmas .......................................................................24
Scn||do dc |a v|da, c| c0crpo y |a na|0ra|cza ................24
Scns|b|||dad y mancjo cmoc|ona| ...................................... 25
Par||c|pac|on.................................................................................. 2G
7.2./rcas |cma||cas, |os pc|a|os ......................................... 28
/mb|cn|c ........................................................................................ 28
0crcchos l0manos y Paz ...................................................... 2O
0|vcrs|dad y Ccncro .................................................................. 2O
C0|dado y a0|oc0|dado ..............................................................8
Par||c|pac|on....................................................................................8
7.8. Pcdagog|a para |a cd0cac|on cn c|0dadan|a
y conv|vcnc|a, c| |a||o. ...................................................... 82
8. Es|ra|cg|as dc |mp|cmcn|ac|on .......................................... 84
8.. PlECC - P|ancs ln|cgra|cs dc Ed0cac|on
para |a C|0dadan|a y |a Conv|vcnc|a. ....................... 84
8.2. lhClT/R - ln|c|a||vas C|0dadanas
dc Trans|ormac|on ............................................................ 85
8.8. Ccs||on dc| Conoc|m|cn|o ............................................ 8G
8.4. Rl0 - Rcsp0cs|a ln|cgra| dc 0r|cn|ac|on Esco|ar 8G
O. Eva|0ac|on ....................................................................................... 87
E|b||ogra||a ..................................................................................... 40
C|osar|o dc s|g|as .........................................................................42
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
/
0,-1+(233.4,
E| P|an dc 0csarro||o 202 - 20G Eogo|a l0mana cs|a-
b|ccc como 0no dc s0s |rcs cjcs pr|or||ar|os |a |0cha con-
|ra |a scgrcgac|on. Con cs|a hna||dad c| P|an |ncorpora
d||crcn|cs cs|ra|cg|as or|cn|adas a |a rcd0cc|on dc |a
dcs|g0a|dad cn|rc |os bogo|anos |/|ca|d|a dc Eogo|a. 202!,
para |o c0a| 0no dc |os ||ncam|cn|os |0ndamcn|a|cs para
|a c|0dad cs rcd0c|r |a brccha dc ca||dad cn |a cd0cac|on
q0c sc br|nda a n|nos, n|nas y jovcncs dc |os scc|orcs mas
scgrcgados dc n0cs|ra c|0dad, con rc|ac|on a |a dc aq0c||os
q0c por s0 cond|c|on soc|occonom|ca acccdcn a cd0cac|on
pr|vada dc a||os cs|andarcs, pcro dc cos|os cconom|cos dc
d|||c|| acccso para |a mayor|a.
En cs|c scn||do, |a Eogo|a l0mana cn||cndc |a ca||dad cn
|a cd0cac|on como 0n proccso q0c s0ponc c| aprcnd|zajc
|n|cgra| para c| b0cn v|v|r cn dos aspcc|os cscnc|a|cs. |a
|ormac|on acadcm|ca y c| dcsarro||o dc capac|dadcs para |a
c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a. E| b0cn v|v|r s0ponc cn|onccs
0na |ormac|on |n|cgra| q0c |nc|0yc d|vcrsas |acc|as y 0n
conj0n|o ar||c0|ado dc mo||vac|oncs, conoc|m|cn|os, hab|-
||dadcs y ac|||0dcs q0c dcbc posccr 0na pcrsona |an|o cn
c| amb||o c|0dadano como cn c| acadcm|co.
En c| marco dc| P|an Scc|or|a| dc Ed0cac|on -cn adc|an|c
PSE- |a Sccrc|ar|a dc Ed0cac|on 0|s|r||a| dc Eogo|a
-cn adc|an|c SE0- ha cs|ab|cc|do cn|rc s0s pr|nc|pa|cs
ap0cs|as |a conso||dac|on dc |a Ed0cac|on para |a
C|0dadan|a y |a Conv|vcnc|a como c|cmcn|o |0ndamcn|a|
cn |a garan||a dc| dcrccho a 0na cd0cac|on dc ca||dad cn
c| 0|s|r||o Cap||a|. Con c| propos||o dc do|ar d|cho objc||vo
dc 0na cs|r0c|0ra pcdagog|ca, |ccn|ca y hnanc|cra, |a SE0
ha crcado c| proycc|o dc |nvcrs|on Ed0cac|on para |a
C|0dadan|a y |a Conv|vcnc|a -cn adc|an|c PECC-.
la rcsponsab|||dad q0c |a csc0c|a ||cnc con |a cd0cac|on dc
|os n|nos, n|nas y jovcncs va mas a||a dc |a |ormac|on dc s0jc-
|os compc|cn|cs cn s0 dcsarro||o pro|cs|ona|. un proccso dc
cd0cac|on |n|cgra| dcbc |nc|0|r c| aprcnd|zajc dc |os sabcrcs
acadcm|cos y c| aprcnd|zajc dc |os sabcrcs q0c pos|b|||-
|an c| cjcrc|c|o c|0dadano y |a cons|r0cc|on dc conv|vcnc|a.
Trad|c|ona|mcn|c |os c0rr|c0|os dc |a csc0c|a han pr|or|zado
|os pr|mcros sobrc |os scg0ndos, o|orgando a |os sabcrcs
c|0dadanos 0n papc| marg|na| y ccd|cndo |a compc|cnc|a
cd0ca||va sobrc |os m|smos a c0rr|c0|os oc0||os o, cn a|g0-
nos casos, as0m|cndo q0c d|cha |ormac|on no cs rcsponsa-
b|||dad dc |a csc0c|a. En cs|a m|sma ||nca |a conv|vcnc|a sc
ha ||m||ado a |a ap||cac|on dc |as normas d|r|g|das a con|ro|ar
|os compor|am|cn|os, y a |a |ormac|on dc s0jc|os obcd|cn|cs.
En c| ccn|ro dc |a c|0dadan|a y dc |a conv|vcnc|a cs|an
|a cx|s|cnc|a y c| cnc0cn|ro dc| o|ro

y dc |as m0|||p|cs
|ormas dc scr y dc v|v|r. E| scr h0mano sc conv|cr|c cn 0n
scr soc|a| c0ando dcbc conv|v|r con c| o|ro y cons|r0ycn
dc |orma conj0n|a s0 dcs||no. la na|0ra|cza dc| cnc0cn|ro
cs cm|ncn|cmcn|c po||||ca ya q0c |a dchn|c|on dc| dcvcn|r
co|cc||vo sc rca||za co||d|anamcn|c sobrc |as rc|ac|oncs dc
podcr q0c sc cs|ab|cccn cn|rc |os m|cmbros dc |a soc|cdad.
Es c| carac|cr po||||co dc n0cs|ro cnc0cn|ro |o q0c conv|cr|c
a| scr h0mano cn c|0dadano.
0c |a| mancra, |a csc0c|a cs corrcsponsab|c, j0n|o con |a |a-
m|||a y |a soc|cdad, dc |ns|r0|r y cd0car a |os n|nos, n|nas y
jovcncs para |a v|da cn soc|cdad, para c| cnc0cn|ro dc| o|ro.
0c ah| q0c, para aq0c||os n|nos y n|nas q0c ||cncn |a opor|0-
n|dad dc scr csco|ar|zados, |a csc0c|a cs s|n d0da a|g0na c|
cspac|o dc soc|a||zac|on mas rc|cvan|c cn s0 proccso cvo-
|0||vo y no p0cdc, por |an|o, scr ajcna a| dcsarro||o dc |as
capac|dadcs para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a dc aq0c||os
sobrc |os q0c cjcrcc |an |mpor|an|c |nH0cnc|a.

!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
5
S| b|cn |a crcac|on dc d|cho proycc|o pcrs|g0c |a conso||-
dac|on cn cond|c|oncs dc |g0a|dad dc sabcrcs acadcm|cos y
c|0dadanos, no |os conc|bc dc |orma d||crcnc|ada o cs|anca.
la v|s|on dc |a SE0 compar|c c| pr|nc|p|o dc |n|cgra||dad dc
|a cd0cac|on c|0dadana prop0cs|o por c| programa dc Com-
pc|cnc|as c|0dadanas dc| HEh |Cha0x, l|cras, S vc|asq0cz,
2004! a| cons|dcrar q0c |an|o |as prop0cs|as pcdagog|cas
como |os objc||vos pcdagog|cos dc |a cd0cac|on para |a c|0-
dadan|a han dc dcsarro||arsc dcsdc |odas |as arcas dc |a
|ns|||0c|on cd0ca||va, |nc|0|das |as arcas |rad|c|ona|mcn|c
cons|dcradas acadcm|cas. ho obs|an|c, c| pr|nc|p|o dc |n|c-
gra||dad para |a SE0 par|c dc 0na v|s|on s|s|cm|ca dc| pro-
ccso cd0ca||vo y abarca, j0n|o a |as arcas acadcm|cas q0c
mcnc|ona c| HEh, |os d|vcrsos amb|cn|cs dc aprcnd|zajc cn
|os q0c |n|crac|0a |a com0n|dad cd0ca||va - dcn|ro y |0cra
dc |a csc0c|a -, as| como |odos |os ac|orcs q0c |a |orman.
la prop0cs|a dc |a SE0 cn|rcn|a 0na s||0ac|on cons|a|ada cn
|os d|agnos||cos rca||zados d0ran|c |a |asc dc prcparac|on dc|
PECC. |as prop0cs|as conccp|0a|cs y pcdagog|cas sobrc |a
cd0cac|on para |a c|0dadan|a cn c| 0|s|r||o Cap||a|, as| como
|as |n|c|a||vas concrc|as dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a dc-
sarro||adas dcsdc |a SE0, carcccn dc 0n m|n|mo n|vc| dc
cohcs|on, no cs|an ar||c0|adas y s0 cs|r0c|0rac|on acadcm|ca c
|ns|||0c|ona| cn |os co|cg|os |P|ancs Ed0ca||vos lns|||0c|ona|cs,
c0rr|c0|os, Han0a|cs dc Conv|vcnc|a, c|c.! cs d||0sa c |ns0h-
c|cn|c. Por cs|c mo||vo, dcsdc |a SE0 sc ha dcc|d|do rca||zar 0n
cs|0crzo q0c ar||c0|c, cn|a||cc y conso||dc |a Ed0cac|on para |a
C|0dadan|a y |a Conv|vcnc|a, nom|nando|a y conc|b|cndo|a cn
cq0|||br|o con |os sabcrcs acadcm|cos. Por |an|o, |a Ed0cac|on
para |a C|0dadan|a y |a Conv|vcnc|a dcbc |cncr |a m|sma a|cn-
c|on y mcrccc asp|rar a |os m|smos objc||vos dc ca||dad q0c |os
sabcrcs |rad|c|ona|mcn|c cons|dcrados acadcm|cos.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
6
78 9,-)3)(),-): ()' ;1+<)3-+ () =(23%3.4, ;%1% '% *.2(%(%,>% < '% *+,?.?),3.%
/| rccop||ar |a |n|ormac|on sobrc c| dcsarro||o dc cs|os
proycc|os, sc |dcn||hco q0c |os proccsos dc |ormac|on c|0-
dadana |mp0|sados dcsdc |a SE0 sc han dcsarro||ado cn dos
csccnar|os. c| n|vc| ccn|ra| dc |a SE0 y |as lE0.
I.I La s||uac|on en el n|vel cen|ral de la SL0
En c| d|agnos||co dc |a cd0cac|on para |a c|0dadan|a y
|a conv|vcnc|a, sc cons|a|o |a cx|s|cnc|a dc cxpcr|cnc|as
|n|crcsan|cs cn |a promoc|on dc proccsos dc |ormac|on
cn |orno a |cmas como. dcrcchos h0manos, amb|cn|c,
par||c|pac|on, scx0a||dad, gcncro, sa|0d, mcd|os dc
com0n|cac|on csco|ar, cn|rc o|ros. En rc|ac|on con |a gcs||on
dc cs|os proccsos dcsdc c| n|vc| ccn|ra|, sc cncon|raron |as
s|g0|cn|cs prob|cma||cas.
la SE0 no con|aba con ||ncam|cn|os c|aros para c| abor-
dajc conccp|0a| y pcdagog|co dc |as d||crcn|cs |cma||cas
sobrc |as q0c sc dcsarro||aban proccsos dc |ormac|on rc-
|ac|onados con |a cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a con-
v|vcnc|a. la a0scnc|a dc cs|a basc com0n para |a |orm0-
|ac|on dc acc|oncs, |mp||caba q0c |as |cma||cas no cran
|ra|adas dc mancra |n|cgra| como par|c dc| proccso dc
|ormac|on dc c|0dadanos y c|0dadanas, s|no q0c sc vc|an
dc mancra |ragmcn|ar|a y parc|a|, ||cvando |nc|0so cn a|-
g0nos casos a adop|ar v|s|oncs con|rad|c|or|as o d|s|m||cs
cn c| abordajc dc 0n m|smo |cma.
las acc|oncs dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|-
vcnc|a cs|aban d|s|r|b0|das cn sc|s proycc|os dc |nvcrs|on
cn cabcza dc c|nco d||crcn|cs 0|rccc|oncs dc |a SE0. Es|a
d|spcrs|on, s0mada a |a a0scnc|a dc 0n cn|oq0c conccp|0a|
c|aro dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, y dc
mccan|smos dc com0n|cac|on c|cc||vos, ocas|onaba cn
m0chos casos 0na |a||a dc coord|nac|on para c| dcsarro||o
la dchn|c|on dc |as cs|ra|cg|as q0c cons|||0ycn c| PECC sc
d|o a par||r dc 0n d|agnos||co c|cc|0ado por c| cq0|po dc
|a SE0 sobrc c| cs|ado dc |a cd0cac|on para |a c|0dadan|a
y |a conv|vcnc|a, cn c| q0c sc |ndago, a |ravcs dc |a||crcs y
rc0n|oncs con pro|cs|ona|cs dc |a cn||dad, sobrc |as bascs
conccp|0a|cs, hcrram|cn|as pcdagog|cas, cs|r0c|0ra opcra-
||va, mccan|smos dc opcrac|on cn |as lns|||0c|oncs Ed0ca||-
vas 0|s|r||a|cs -cn adc|an|c lE0-, cn|rc o|ras var|ab|cs. / par||r
dc cs|c, sc |dcn||hcaron sc|s proycc|os dc |nvcrs|on cx|s|cn|cs
para c| pcr|odo 2008 - 202 con objc||vos asoc|ados a |a cd0-
cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a.
Proycc|o 28O. Promovcr |os dcrcchos h0manos, |a par-
||c|pac|on y |a conv|vcnc|a cn c| s|s|cma cd0ca||vo ohc|a|
dc Eogo|a.
Proycc|o 2G0. lnc|0s|on soc|a| dc |a d|vcrs|dad y a|cnc|on
a pob|ac|on v0|ncrab|c cn |a csc0c|a - 0|vcrs|dad.
Proycc|o 552. Trans|ormac|on pcdagog|ca para |a ca||dad
dc |a cd0cac|on dc| s|s|cma cd0ca||vo ohc|a| - Ed0cac|on
/mb|cn|a|.
Proycc|o 557. /poyo a cs|0d|an|cs dc |os co|cg|os ohc|a|cs
dc Eogo|a - Sa|0d a| Co|cg|o.
Proycc|o G5. 0rgan|zac|on dc |a gcs||on |n|cr|ns|||0-
c|ona| para |a modcrn|zac|on y |0nc|onam|cn|o |n|cgra|
y par||c|pa||vo dc| s|s|cma cd0ca||vo d|s|r||a|.
Proycc|o G50. lomcn|o dc| conoc|m|cn|o cn c|cnc|a y
|ccno|og|a dc |a com0n|dad cd0ca||va dc| 0|s|r||o Cap||a|
para |ncrcmcn|ar s0 compc||||v|dad - Hcd|os dc com0-
n|cac|on csco|ar.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
@
dc acc|oncs cn |as lE0 q0c sc rcHcjaba cn |a pro|||crac|on
dc |n|c|a||vas dcsar||c0|adas, con bajo |mpac|o y cor|a d0-
rac|on -dcnom|nada por a|g0nos m|cmbros dc |a com0-
n|dad cd0ca||va proycc||||s- q0c pocas vcccs |ograban
dcsa|ar proccsos dc |rans|ormac|on c|cc||va y sos|cn|b|c
cn |as |ns|||0c|oncs cd0ca||vas.
/d|c|ona|mcn|c, sc cncon|ro q0c |as arcas dc |a SE0 cn-
cargadas dc |a |mp|cmcn|ac|on dc d|chas acc|oncs no
con|aban con mccan|smos c|aros y c|cc||vos dc gcs||on
dc| conoc|m|cn|o y cva|0ac|on dc |mpac|o, |o q0c rcd0n-
daba cn 0na baja s|s|cma||zac|on dc |as cxpcr|cnc|as c
|ns|r0mcn|os prod0c|dos, as| como cn |a a0scnc|a com-
p|c|a dc ||ncas dc basc o cs|0d|os q0c pcrm|||cran va|orar
|os rcs0||ados dc |os proccsos dc cd0cac|on para |a c|0da-
dan|a y |a conv|vcnc|a, |an|o cn c| p|ano |nd|v|d0a| como
cn c| |ns|||0c|ona|.
la cjcc0c|on dc |as ac||v|dadcs sc daba pr|nc|pa|mcn|c
a |ravcs dc opcradorcs cx|crnos -organ|zac|oncs dc |a
soc|cdad c|v||- q0c dcsarro||aban proccsos dc cd0cac|on
no |orma| dc cor|a d0rac|on, con 0na prcscnc|a |cmpora|
||m||ada cn |as lE0 y bajo con|ro| sobrc |as mc|odo|og|as
y con|cn|dos, q0c por |o gcncra| no pcrm|||an |or|a|cccr
|as capac|dadcs |ns|||0c|ona|cs dc |os co|cg|os para dar|c
con||n0|dad a d|chos proccsos. Es|c csq0cma dc opcra-
c|on cra ||m||ado adcmas por |a comp|cj|dad dc |os procc-
d|m|cn|os |ns|||0c|ona|cs dc con|ra|ac|on, q0c dc|crm|-
naban cn gran mcd|da 0na baja cjcc0c|on prcs0p0cs|a| y
dc c0mp||m|cn|o dc cronogramas y mc|as.
- l|na|mcn|c, sc |dcn||hcaron |a|cnc|as cn |crm|nos dc |os
mccan|smos dc coord|nac|on y d|a|ogo cn|rc c| n|vc| ccn-
|ra| dc |a SE0 y |os ac|orcs |crr||or|a|cs, q0c dc|crm|naban
|a |n|crm||cnc|a c |n|crr0pc|on dc proccsos, dcr|vando cn
0na scnsac|on dc abandono por par|c dc |as lE0 cn rc|a-
c|on con |a |abor dc |a SE0 cn cs|as |cma||cas.
I.2. La s||uac|on en los coleg|os
/| |g0a| q0c cn |as |n|c|a||vas promov|das dcsdc c| n|vc| ccn-
|ra| dc |a SE0, |as lE0 con|aban con |mpor|an|cs proccsos
dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a |mp0|sados
por d||crcn|cs m|cmbros dc |a com0n|dad cd0ca||va, rcHc-
jados cn acc|oncs como |a crcac|on dc |as h0cr|as csco|arcs,
proccsos dc gcs||on no v|o|cn|a dc conH|c|os, gob|crnos cs-
co|arcs, cn|rc m0chas o|ras. S|n cmbargo, a par||r dc| d|ag-
nos||co c|cc|0ado sc cncon|raron |as s|g0|cn|cs ||m||ac|oncs
gcncra|cs.
En gcncra|, |a cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcn-
c|a no cra cons|dcrada por |as d|rcc||vas dc |as lE0 como
0na par|c |0ndamcn|a| dc |a ca||dad cd0ca||va, s|no como
0n |cma acccsor|o q0c corrcspond|a pr|nc|pa|mcn|c a
o|ros agcn|cs dc |ormac|on como |a |am|||a, |as organ|-
zac|oncs soc|a|cs, c|c. Es|a pcrccpc|on, rc|orzada por |a
pr|mac|a dc |os rcs0||ados dc |as pr0cbas acadcm|cas
como mccan|smo dc va|orac|on dc |a |abor dc |as lE0, dc-
|crm|naba |a a0scnc|a cas| comp|c|a dc |a |ormac|on |n|c-
gra| cn c|0dadan|a y conv|vcnc|a cn c| c0rr|c0|o csco|ar, |a
|a||a dc dcd|cac|on dc ||cmpo cn c| a0|a para c| abordajc
dc cs|as |cma||cas y |os bajos n|vc|cs dc cspcc|a||zac|on o
capac||ac|on dc |os doccn|cs cn |a cd0cac|on para |a c|0-
dadan|a y |a conv|vcnc|a.
la mayor|a dc |os proccsos dc |ormac|on cn c|0dadan|a y
conv|vcnc|a adc|an|ados cn |as lE0 no cran s|s|cma||za-
dos y s0 sos|cn|b|||dad dcpcnd|a cas| cxc|0s|vamcn|c dc
|a |n|c|a||va dc 0nos pocos doccn|cs o d|rcc||vas. 0c |g0a|
|orma, |as lE0 carcc|an dc mc|odos y hcrram|cn|as q0c
|cs pcrm|||cran abordar dc |orma adcc0ada |os procc-
sos dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, dc
mancra q0c cn m0chos casos |os proccsos dc |ormac|on
|cn|an 0n bajo n|vc| dc chcac|a dcb|do a q0c dcsconoc|an
|os con|cx|os y carac|cr|s||cas dc |os y |as cs|0d|an|cs.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
7A
Por o|ra par|c, |os co|cg|os d|s|r||a|cs rcc|b|an 0na gran
o|cr|a dc |n|crvcnc|oncs rc|ac|onadas con |a cd0cac|on
para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a por par|c dc| n|vc|
ccn|ra| dc |a SE0, o|ras cn||dadcs d|s|r||a|cs y |oca|cs, or-
gan|zac|oncs soc|a|cs, 0n|vcrs|dadcs y cmprcsas pr|vadas.
0ado q0c |as |ns|||0c|oncs no con|aban con mccan|smos
q0c |cs pcrm|||cran cs|ab|cccr |os objc||vos y mc|odos
para adc|an|ar |a cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a con-
v|vcnc|a, |as |n|c|a||vas ||cgaban a |os co|cg|os dc |orma
dcsar||c0|ada y no sc cons|||0|an como par|c dc proccsos
mas amp||os y con mayor |mpac|o, |o q0c ca0saba |nsa||s-
|acc|on por par|c dc |a com0n|dad cd0ca||va.
Con basc cn cs|c d|agnos||co |n|c|a|, sc |dcn||hcaron cn-
|onccs 0na scr|c dc ||m||ac|oncs cn |a |mp|cmcn|ac|on dc
|a cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a |an|o cn
c| n|vc| ccn|ra| dc |a SE0, como cn |as lE0, q0c ||cvaron
a p|an|car 0nas ap0cs|as cs|r0c|0ra|cs y 0na prop0cs|a
conccp|0a| dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|-
vcnc|a, q0c ar||c0|a d|vcrsos proccsos pcdagog|cos, arcas
|cma||cas y ac|orcs |ac||||adorcs. las c0a|ro ap0cs|as rc-
s0||an|cs dc |odo cs|c proccso son.
Ll en|oque |n|egral y con|ex|ual|zado
de la c|udadan|a y la conv|venc|a
la SE0 ap0cs|a por |a |ormac|on |n|cgra|, cn|cnd|cndo|a como
|a pos|b|||dad dc n|vc|ar |a |mpor|anc|a dc |os sabcrcs c|0dada-
nos y para |a conv|vcnc|a con |os sabcrcs acadcm|cos rccono-
c|dos por |a |cg|s|ac|on v|gcn|c cn cd0cac|on. Para c||o, sc hacc
ncccsar|o |rabajar cn c| |or|a|cc|m|cn|o dc |as capac|dadcs
q0c cons|||0ycn s0jc|os rcHcx|vos y capaccs dc cmprcndcr
acc|oncs |ras|ormadoras dc |a rca||dad soc|a|. E| cn|oq0c |n-
|cgra| ||cnc como objc||vo |a conso||dac|on dc 0na cd0cac|on
para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, para |o c0a| rcconocc |am-
b|cn s0 |n|crdcpcndcnc|a con |as o|ras ap0cs|as.
La |n|egrac|on curr|cular de la c|udadan|a
y la conv|venc|a
Para promovcr aprcnd|zajcs d|nam|cos, corrcspond|cn|cs a|
dcsarro||o c||co y po||||co dc |os y |as c|0dadanas cn |a cs-
c0c|a sc proponc |a |n|cgrac|on c0rr|c0|ar |a c0a|, a d||crcnc|a
dc |a promoc|on dc conoc|m|cn|os d|sc|p||narcs s|n rc|ac|on
con |a co||d|an|dad, b0sca q0c |os conoc|m|cn|os |cor|cos dc
|as arcas como soc|a|cs, b|o|og|a y ma|cma||ca, cn|rc o|ras,
sc asoc|cn a |as prac||cas c|0dadanas y dc conv|vcnc|a co-
m0ncs, a |os sabcrcs |rad|c|ona|cs y a |os scn||rcs dc |a v|da,
|rasccnd|cndo c| ordcn cogn|||vo c |nvo|0crando c| p|ano dc
|o cxpcr|cnc|a|, dc cs|a mancra sc dcsarro||an aprcnd|zajcs
s|gn|hca||vos y |ac0||adcs dc cmprcndcr para cmprcndcr
acc|oncs |rans|ormadoras, q0c sc cxpandcn a |as prac||cas
soc|a|cs mas amp||as.
Ll empoderam|en|o y la mov|l|zac|on
E| PECC b0sca gcncrar camb|os pcdagog|cos cn |a cd0-
cac|on po||||ca, q0c par|cn dc |os cn|oq0cs dc c|0dadan|a
a||crna||va y q0c prc|cndcn cs||m0|ar y dcsarro||ar cn |as
pcrsonas dc |a com0n|dad cd0ca||va capac|dadcs y opor-
|0n|dadcs para rc-s|gn|hcar c| conccp|o dc podcr, cs|o cs,
gcncrar prop0cs|as q0c a|cc|an |as d|nam|cas |rad|c|ona|cs
dc podcr cs|ab|cc|das, pcrm|||cndo|c a |as pcrsonas scn||rsc
par|c dc |a com0n|dad y scr 0n pro|agon|s|a dc |a m|sma y
dc s0s |rans|ormac|oncs. 0c |a| mancra, |a SE0 b0sca q0c
|odos y |odas |os m|cmbros dc |a com0n|dad cd0ca||va sc
rcconozcan como m0|||p||cadorcs y m0|||p||cadoras, a| com-
par||r s0s conoc|m|cn|os y cxpcr|cnc|as, y como aprcnd|ccs,
mcd|an|c c| d|a|ogo, cmpodcram|cn|o y |rans|ormac|on a|
|n|cr|or dc |os co|cg|os y |as com0n|dadcs, cs|c proccso y c|
rcconoc|m|cn|o dc| dob|c ro|, sc ha dcnom|nado cn c| PECC
como par||c|pac|on para c| aprcnd|zajc.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
77
0onv|venc|a y cons|rucc|on
de relac|ones armon|cas
E| cjcrc|c|o dc |a c|0dadan|a y |a cons|r0cc|on dc conv|vcn-
c|a, par|c dc| rcconoc|m|cn|o dc| o|ro cn s0s m0|||p|cs |or-
mas dc scr y dc v|v|r. la |n|cracc|on |mp||ca |a pos|b|||dad
dc s0rg|m|cn|o dc| conH|c|o, pcro cn |a mcd|da cn q0c |as
rc|ac|oncs sc bascn cn c| rcconoc|m|cn|o dc| o|ro y cn |a
va|orac|on dc |a d||crcnc|a, csos conH|c|os p0cdcn cons||-
|0|rsc cn opor|0n|dadcs para cons|r0|r ac0crdos y gcncrar
|rans|ormac|oncs. 0c |a| mancra, |a csc0c|a cn vcz dc scr
0n rcHcjo dc |a soc|cdad ac|0a|, scra 0n cjcmp|o para |as
B8 =,C+D2): :+&1) '% 3.2(%(%,>%
gcncrac|oncs prcscn|cs y |0|0ras dc rc|ac|oncs armon|cas
y conv|vcnc|a|cs.
Para rcspondcr a cs|as ap0cs|as, c| Sccrc|ar|o dc Ed0cac|on
y c| cq0|po dc| PECC ||cvaron a cabo 0n proccso dc
cons|r0cc|on co|cc||va dc 0n cn|oq0c conccp|0a| 0n|co
para |as m|radas sobrc |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, y dc
|as cs|ra|cg|as dc |mp|cmcn|ac|on dc |a |n|c|a||va, q0c sc
dcscr|bcn cn |os prox|mos apar|cs.
la c|0dadan|a, |a conv|vcnc|a y s0s dchn|c|oncs han s|do
c0cs||oncs dc dcba|c pcrmancn|c, s|n cmbargo, dcsdc |o-
das |as pos|0ras sc ha rcconoc|do q0c |as rc|ac|oncs dc podcr
son 0n c|cmcn|o cons|||0||vo y carac|cr|zador dc cs|as. /s|,
|as |ormas dc cn|cndcr c| cnc0cn|ro con c| o|ro, con |as
m0|||p|cs |ormas dc scr y v|v|r, son d|nam|cas, s0 s|gn|hcado
y rc|cvanc|a ha cs|ado dc|crm|nado por c| dcvcn|r h|s|or|co.
|a c|0dadan|a ac|0a| cs d|s||n|a a |a q0c s0rgc cn |as rcvo|0-
c|oncs ||0s|radas, no obs|an|c sc n0|rc dc |odas c||as.
Scg0n Emma Joncs y John Cavcn|a |2002!, |os dcba|cs
acadcm|cos cn |orno a |a c|0dadan|a cs|ab|cccn |rcs cn-
|oq0cs |rad|c|ona|cs sobrc cs|c conccp|o, c| cn|oq0c ||bcra|,
c| cn|oq0c com0n||ar|s|a y c| cn|oq0c c|v|co rcp0b||cano.
/d|c|ona|mcn|c, |os m|smos a0|orcs scna|an |a apar|c|on,
d0ran|c |as 0|||mas dccadas, dc 0na n0cva pcrspcc||va q0c
sc pos|c|ona por 0na |orma a||crna||va dc comprcndcr |a
c|0dadan|a, c0ya ||nca dc pcnsam|cn|o ha vcn|do a agr0-
parsc cn |os dcnom|nados cn|oq0cs a||crna||vos |Joncs S
Cavcn|a, 2002!.
la c|0dadan|a cn c| pcnsam|cn|o ||bcra| cs conccp|0a||zada
como 0n s|a|0s q0c o|orga a |os |nd|v|d0os 0n conj0n|o cs-
pcc|hco dc dcrcchos garan||zados por c| cs|ado |Joncs S
Cavcn|a, 2002!. E| cn|oq0c ||bcra| cn|a||za |a |dca dc q0c
|os |nd|v|d0os |oman dcc|s|oncs rac|ona|cs dc ac0crdo a s0s
|n|crcscs cn c| marco dc csc conj0n|o cspcc|hco dc dcrc-
chos |nd|v|d0a|cs. la m|s|on dc| Es|ado, scg0n |os ||bcra|cs,
cs pro|cgcr c| cjcrc|c|o dc |os dcrcchos y, cn conscc0cnc|a, |a
||bcr|ad dc| |n|crcs |nd|v|d0a| b0scado a |ravcs dc dcc|s|oncs
rac|ona|cs |Joncs S Cavcn|a, 2002!. los dcrcchos prov|cncn
dc| con|ra|o soc|a| cn|rc c| Es|ado y |os |nd|v|d0os q0c |or-
man par|c dc| m|smo, cs|os so|o p0cdcn scr mod|hcados
por |os rcprcscn|an|cs dc |os c|0dadanos y c0a|q0|cr mod|-
hcac|on dcbc |cncr como |c|on dc |ondo |a pro|ccc|on dc |a
||bcr|ad |nd|v|d0a|.
0csdc 0na pcrspcc||va op0cs|a, c| pcnsam|cn|o com0n||a-
r|s|a cons|dcra q0c |a |dca dc |nd|v|d0o so|o ||cnc scn||do
cn rc|ac|on con 0na com0n|dad amp||a |Sm||h OO8, c||ado
por. Joncs S Cavcn|a 2002!. Par||cndo dc cs|c s0p0cs|o
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
7B
|os com0n||ar|s|as arg0mcn|an q0c |os |nd|v|d0os so|o p0cdcn
rcconoccr s0 |dcn||dad y s0s |n|crcscs |nd|v|d0a|cs y s0s
dcrcchos a |ravcs dc |a dc||bcrac|on sobrc c| b|cn com0n
|Joncs S Cavcn|a, 2002!. Para cs|os |cor|cos |a c|0dadan|a
sc dchnc por c| dcsarro||o dc dc|crm|nadas v|r|0dcs c|v|cas
- como c| rcspc|o por |os o|ros o c| rcconoc|m|cn|o dc |a |m-
por|anc|a dc |o p0b||co - y c| pos|c|onam|cn|o dc |os dcrc-
chos com0ncs sobrc |os dcrcchos |nd|v|d0a|cs dc |a gcn|c.
Por s0 par|c, |os |cor|cos c|v|co-rcp0b||canos |amb|cn cn-
|a||zan |a |mpor|anc|a dc| b|cn com0n. S|n cmbargo, cs|os
|cor|cos ||cncn cn c0cn|a q0c dcn|ro dc 0na com0n|dad
po||||ca cx|s|c 0na ama|gama comp|cja dc |n|crcscs c |dcn||-
dadcs. En |a com0n|dad |a c|0dadan|a |0nc|ona, scg0n |os
c|v|co-rcp0b||canos, como 0na |dcn||dad c|v|ca com0n q0c
sc s||0a sobrc |as |dcn||dadcs c |n|crcscs q0c v|cncn dcsdc
|os |nd|v|d0os y |os d||crcn|cs gr0pos prcscn|cs cn |a soc|c-
dad |labcrmas, OO8 H|||cr, OO5 y Ec|ncr, OO5, c||ado por.
Joncs S Cavcn|a, 2002!, |cn|cndo ambos-|nd|v|d0os y gr0-
pos- |a capac|dad dc scr |||0|arcs dc dcrcchos, |nd|v|d0a|cs
o co|cc||vos.
E| cn|as|s q0c |os c|v|co-rcp0b||canos conccdcn a |a |dca dc
b|cn com0n cs|a concc|ado con c| s0p0cs|o dc q0c so|o a
|ravcs dc |a par||c|pac|on cn |a cs|cra p0b||ca, amb||o cn c|
q0c sc dchnc c| m|smo, |os |nd|v|d0os sc |rans|orman cn c|0-
dadanos |0|dhc|d OO0, c||ado cn Joncs y Cavcn|a, 2002.4!.
Es|a dchn|c|on dc| c|0dadano como s0jc|o q0c par||c|pa cn
|a dchn|c|on dc| b|cn com0n |mp||ca c| rcconoc|m|cn|o dc
q0c |os dcrcchos no so|o p0cdcn scr rcc|amados por |os
c|0dadanos s|no crcados mcd|an|c d|cha par||c|pac|on. S|n
cmbargo, cs|a corr|cn|c dc pcnsam|cn|o cons|dcra q0c
cs|a par||c|pac|on dcbc scr cjcrc|da a |ravcs dc mccan|smos
po||||cos |orma|cs dc rcprcscn|ac|on y mcd|ac|on |Joncs S
Cavcn|a, 2002! q0c sc s||0an cn c| marco dc| Es|ado-nac|on,
c| cspac|o dc rc|crcnc|a para cjcrccr |a c|0dadan|a scg0n cs|os
|cor|cos.
0csdc o|ro p0n|o dc v|s|a, |os a0|orcs c0yas prop0cs|as sc
0b|can bajo |a c||q0c|a dc cn|oq0cs a||crna||vos c0cs||onan
|a |dca dc b|cn com0n porq0c sc basa cn c| s0p0cs|o dc
q0c |odo |nd|v|d0o cs capaz dc par||c|par cn s0 dchn|c|on a
|ravcs dc |a mcd|ac|on y |a rcprcscn|ac|on. Scg0n |os a0|orcs
a||crna||vos, cs|c s0p0cs|o podr|a scr prob|cma||co ya q0c
|as pcrsonas d|sponcn dc d||crcn|cs capac|dadcs y opor|0n|-
dadcs para par||c|par a |ravcs dc |os mccan|smos scna|ados
por |os c|v|co-rcp0b||canos |Ho0||c OO2, l|s|cr, OO7, Sm||h
OO8, Cornwa|| y Cavcn|a 2000, c||ado por. Joncs S Cavcn|a,
2002!.
En|rc |os c|cmcn|os q0c compar|cn cs|os a0|orcs sc cnc0cn-
|ra |a |mpor|anc|a q0c conccdcn a |as rc|ac|oncs dc podcr cn
|a dchn|c|on y prac||ca dc |a c|0dadan|a y c| cn|as|s cn |a d|-
mcns|on d|nam|ca dc |a c|0dadan|a cn |a q0c s0jc|os soc|a|cs
ac||vos dchncn |o q0c c||os cons|dcran son s0s dcrcchos y
|0chan por s0 rcconoc|m|cn|o |0agn|no, 2005!. /s|m|smo,
|os a0|orcs a||crna||vos scna|an q0c |as arcnas y |as csca|as
dondc |as |0chas c|0dadanas ||cncn |0gar no cs|an ||m||adas
por c| Es|ado, cn|cnd|cndo q0c |as cxprcs|oncs c|0dadanas y
|a prac||ca dc |a c|0dadan|a s0ccdcn co||d|anamcn|c cn 0na
amp||a rcd dc rc|ac|oncs co|cc||vas. En |crm|nos gcncra|cs
p0cdc dcc|rsc q0c cn |a cons|r0cc|on y cjcrc|c|o dc |a c|0-
dadan|a c| proccso cs mas rc|cvan|c q0c c| s|a|0s.
Para ccrrar, |os cn|oq0cs a||crna||vos pcrm||cn s0pcrar |as
dchn|c|oncs dc c|0dadan|a ||m||adas a| cjcrc|c|o |cga| dc dcrcchos
y dcbcrcs, y v|s0a||zar q0c c| rcconoc|m|cn|o o ncgac|on dc
dcrcchos -|nd|v|d0a|cs y co|cc||vos- a c|cr|os s0jc|os -|nd|v|d0a|cs
y co|cc||vos-, as| como |a rc|ac|on Es|ado-c|0dadano v|nc0|ada a
|as ob||gac|oncs, s0rgcn dc 0n proccso h|s|or|co-po||||co q0c cs|a
cn con||n0a rccs|r0c|0rac|on. 0|cho dc o|ro modo, |os cn|oq0c
a||crna||vos ahrman q0c c| ordcn soc|a| cn |a dcmocrac|a cs|a
cn pcrmancn|c b0sq0cda dc |0ndamcn|os dc s0 |cg|||m|dad, y
q0c cs cn |a con|cs|ac|on o cn |a rc|v|nd|cac|on dc aq0c||os q0c
cs|an cxc|0|dos dc |os bcnchc|os dc |a dcmocrac|a, q0c cs|a
cnc0cn|ra s0 |0crza mas chcaz |van C0ns|rcn, O78!.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
7!
!8 E% ?.:.4, () '% 3.2(%(%,>% ), '% F=G
cx||cndc |a arcna dc |as rc|ac|oncs dc podcr, y por |an|o dc
|a po||||ca, a| cspac|o |n||mo y pcrsona|. Como sos||cnc E||za-
bc|h Jc||n, |a d|s||nc|on cn|rc |o p0b||co y |o pr|vado c |n||mo
ha |0nc|onado cn c| p|ano s|mbo||co y j0r|d|co, pcro no cn |a
prac||ca |Jc||n, OO7!, ya q0c |as rc|ac|oncs dcn|ro dc |os cs-
pac|os pr|vado c |n||mo |nH0ycn dc mancra dc|crm|nan|c cn
|a dchn|c|on dc |a cs|cra p0b||ca a| proycc|ar sobrc cs|a 0|||-
ma |as rc|ac|oncs dc podcr q0c sc prod0ccn cn |os pr|mcros.
Por cs|a razon, |a c|0dadan|a no cs n| ha s|do ajcna a cxprc-
s|oncs dc podcr oprcsor a|r|b0|do a |os cspac|os pr|vados c
|n||mos como c| pa|r|arcado o |a cxc|0s|on dc |os no-ad0||os.
Tcn|cndo cn c0cn|a c| scn||do d|nam|co y camb|an|c dc |a
c|0dadan|a, c| dcscq0|||br|o cn |as rc|ac|oncs dc podcr como
ma|r|z dc |a |ncq0|dad y |a dcs|g0a|dad, as| como s0 na|0-
ra|cza amp||a q0c |mp||ca |as rc|ac|oncs con c| Es|ado y |as
rc|ac|oncs cn|rc |os |nd|v|d0os y |os gr0pos, c| objc||vo cd0-
ca||vo dc |a SE0 cs con|r|b0|r a |a cons|r0cc|on dc 0na c|0-
dadan|a capaz dc rca||zar |as |rans|ormac|oncs ncccsar|as
para cons|r0|r 0na soc|cdad j0s|a y cq0||a||va, para c||o dcbc
propcndcr por |a |ormac|on dc c|0dadanos y c|0dadanas q0c
d|spongan, por 0n |ado, dc capac|dadcs para |nc|d|r cn |a
cons|r0cc|on dc |a c|0dadan|a y, por o|ro, q0c adq0|cran |os
aprcnd|zajcs c|0dadanos con |os q0c n0cs|ra soc|cdad ac|0a|
cs|a compromc||da. E| dcsarro||o dc capac|dadcs y aprcnd|-
zajcs c|0dadanos dcn|ro dc |a prop0cs|a dc |a SE0 ||cnc c|
propos||o 0|||mo dc |ormar s0jc|os cr|||cos, |mag|na||vos y
cmpodcrados, q0c scan capaccs dc par||c|par ac||vamcn|c
cn |a dchn|c|on rcsponsab|c y a0|onoma dc s0s v|das y con-
|r|b0|r dcsdc s0s rcHcx|oncs, |dcas y ac|os a| camb|o soc|a|.
la prop0cs|a par|c dc| convcnc|m|cn|o dc q0c |a cd0cac|on
cs c| pr|nc|pa| mo|or dc |a cons|r0cc|on dc 0na soc|cdad mas
cq0||a||va y j0s|a, por cs|a razon cn|cndcmos q0c |a cd0-
cac|on cn |a csc0c|a dcbc cn|ocarsc a |a |ormac|on dc s0jc|os
ldcn||hcandosc con |os cn|oq0cs a||crna||vos, |a prop0cs|a
dc |a SE0 rcconocc |a c|0dadan|a como d|nam|ca y con|cx-
|0a||zada soc|a|, cspac|a| y crono|og|camcn|c, y cn||cndc q0c
c| c|0dadano o |a c|0dadana sc dchncn por s0 papc| ac||vo
cn |a soc|cdad, por s0 capac|dad dc par||c|par dc s0s |rans-
|ormac|oncs y dc |nc|d|r cn c| dcs||no co|cc||vo. Es|a cs cn-
|onccs, 0na c|0dadan|a cn rc|ac|on con c| Es|ado y |os dcrc-
chos q0c dcbc garan||zar, pcro |amb|cn 0na c|0dadan|a q0c
|ransc|cndc a| Es|ado, q0c cs asoc|ada con c| scn||do amp||o
dc |a soc|cdad po||||ca, dondc |as com0n|dadcs h0manas cs-
|an 0n|das mcd|an|c va|orcs c |dca|cs q0c |cs conccdcn 0n
carac|cr |n|r|nsccamcn|c po||||co |lann, OOG!.
Es dcc|r, 0na c|0dadan|a cn rc|ac|on con |os o|ros, con q0|cncs
conv|v|mos d|ar|amcn|c, con q0|cncs cs|ab|cccmos pa0|as dc
rc|ac|onam|cn|o c |mag|namos 0n noso|ros y noso|ras q0c
mo||va n0cs|ro ac|0ar co|cc||vo, |rans|ormando y dchn|cndo
n0cs|ra rca||dad. uno y o|ro amb||o dc |a c|0dadan|a -con
c| Es|ado, con |os o|ros-, son po||||cos cn |an|o s0 |rans|or-
mac|on sc dc|crm|na por |as rc|ac|oncs dc podcr cn|rc |os
m|cmbros dc |a soc|cdad. En cs|c scn||do |a v|s|on dc |a SE0
sobrc |a c|0dadan|a sc cnc0cn|ra rcHcjada cn |a dchn|c|on
prop0cs|a por lcrman van C0s|crcn, q0|cn cons|dcra |a c|0-
dadan|a como 0na prac||ca conH|c||va v|nc0|ada a| podcr, q0c
rcHcja |as |0chas accrca dc q0|cncs podran dcc|r q0c, cn c|
proccso dc dchn|r c0a|cs son |os prob|cmas soc|a|cs com0ncs
y como scran abordados |van C0ns|rcn, O78!.
/| v|nc0|ar |a c|0dadan|a con |a cons|r0cc|on co|cc||va dc
n0cs|ra rca||dad, |a SE0 cons|dcra |a cs|cra p0b||ca como
c| csccnar|o dondc sc ma|cr|a||za dc |orma v|s|b|c y com-
par||da |a c|0dadan|a. ho obs|an|c, c| rcconoc|m|cn|o dc |a
cx|s|cnc|a dc m0|||p|cs d|mcns|oncs |rans|ormadoras dc |a
c|0dadan|a ponc cn cv|dcnc|a |a v|s|on |rad|c|ona| dc cs|cra
p0b||ca como 0n|co cspac|o dc cons|r0cc|on dc c|0dadan|a y
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
7H
q0c |cngan como pr|nc|pa| cs||m0|o para ac|0ar y dcc|d|r c|
comprom|so con d|cha soc|cdad. En |crm|nos pcdagog|cos
cn|cndcmos q0c c| rcspc|o y |a rcsponsab|||dad con |os o|ros,
con c| mcd|o, con |a norma, como p0n|os ccn|ra|cs dc |as rc|a-
c|oncs soc|a|cs, son a|canzados pr|nc|pa|mcn|c c0ando |os y
|as cs|0d|an|cs |orman par|c y |oman par|c dc |a cons|r0cc|on
dc s0s cn|ornos, s0s |ns|||0c|oncs y s0s con|cx|os. En cs|c
scn||do, cs |mpor|an|c scna|ar q0c s| b|cn c| PECC ||cnc como
pr|nc|pa| objc||vo |a cd0cac|on dc cs|0d|an|cs, s0 propos||o
cd0ca||vo |ransc|cndc d|cho objc||vo y prc|cndc compro-
mc|cr |a |rans|ormac|on dc |as |ns|||0c|oncs cd0ca||vas as|
como |a |ormac|on c|0dadana dc |a com0n|dad cd0ca||va cn
gcncra|.
En rcs0mcn, |a SE0, cn cohcrcnc|a con |as corr|cn|cs con-
|cmporancas dc pcnsam|cn|o sobrc |a c|0dadan|a, cons|dcra
q0c cn |a dchn|c|on y cjcrc|c|o dc cs|a cs mas rc|cvan|c c|
proccso q0c c| s|a|0s. Por |an|o, sc cn||cndc q0c d|cha c|0-
dadan|a cs d|nam|ca y con|cx|0a||zada, sc cons|r0yc cn |as
cs|cras p0b||ca y pr|vada, y cn s0 cons|r0cc|on mcd|an |as
rc|ac|oncs dc podcr cn|rc |os m|cmbros y |as |ns|||0c|oncs
dc d|cha soc|cdad. 0csdc cs|c p0n|o dc v|s|a, |a prop0cs|a
dc |a SE0 cs|a cn|ocada a |a cons|r0cc|on dc 0na c|0dadan|a
q0c propcndc por 0na soc|cdad j0s|a y cq0||a||va, mcd|an|c
c| dcsarro||o dc capac|dadcs c|0dadanas q0c do|cn dc podcr
a |os y |as cs|0d|an|cs y |a com0n|dad cd0ca||va cn gcncra|, y
q0c cs||m0|cn |a acc|on y dcc|s|on dc |os m|smos sobrc com-
prom|sos c||cos, po||||cos y soc|a|cs adq0|r|dos mcd|an|c |a
prac||ca crca||va.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
7"
H8 =,C+D2): :+&1) '% 3+,?.?),3.%
la v|da s0ponc 0n cnc0cn|ro con c| o|ro cn c| q0c s0rgc |a
ncccs|dad dc conv|v|r, dondc sc dcsarro||an proccsos cd0ca-
||vos y po||||cos. Ed0ca||vos cn |a mcd|da cn q0c sc dcsarro||an
capac|dadcs q0c pcrm||cn |a v|da cn soc|cdad, y po||||co, cn
|an|o q0c |as rc|ac|oncs dc podcr q0c sc conhg0ran, dc|cr-
m|nan |a co||d|an|dad. En c| amb||o cd0ca||vo, c| conccp|o
conv|vcnc|a ha cobrado rc|cvanc|a cn |a mcd|da cn q0c dcsdc
d|vcrsos scc|orcs sc ha cons|dcrado 0n |dca| q0c dcbc scr
a|canzado por |as |ns|||0c|oncs cd0ca||vas.
S| b|cn cn |os 0|||mos anos, dchn|r conv|vcnc|a ha s|do 0na
prcoc0pac|on dc q0|cncs |rabajan cn |cmas como. scg0r|dad,
dcmocrac|a y cd0cac|on, cn cs|c 0|||mo amb||o, sc |n|cn|a
rcspondcr a dos |n|crrogan|cs. como conv|v|r a| |n|cr|or dc
|a csc0c|a y como cd0car para conv|v|r cn soc|cdad. ho cs
pos|b|c cs|ab|cccr 0na ||nca d|v|sor|a cn|rc cs|os aspcc|os,
p0cs |a |orma cn q0c sc cons|r0yc conv|vcnc|a cn |a csc0c|a
a|cc|a |an|o |o q0c oc0rrc cn s0 |n|cr|or, como |o q0c s0ccdc
cn c| cn|orno y |a soc|cdad cn gcncra|. /s| m|smo, |nvo|0cra
a |odos |os m|cmbros dc |a com0n|dad cd0ca||va. |os q0c
sc cnc0cn|ran pcrmancn|cmcn|c cn c| cspac|o csco|ar -
cs|0d|an|cs, doccn|cs, rcc|orcs, or|cn|adorcs-, y q0|cncs
no cs|an a||| |odo c| ||cmpo -padrcs y madrcs dc |am|||a y
hab||an|cs dc| cn|orno-.
una pr|mcra aprox|mac|on a |a conccpc|on dc |a conv|vcnc|a
sc p|an|ca dcsdc |a noc|on dc soc|a||zac|on. Es|a ||nca
ahrma q0c c| |nd|v|d0o no |rac dc mancra |nna|a |a na|0-
ra|cza soc|a|, por |o |an|o, cs c| proccso dc soc|a||zac|on c|
q0c |c pcrm||c adop|ar|os va|orcs y |as normas ncccsar|as
para s0 |ncorporac|on a 0na cs|r0c|0ra soc|a| prcv|amcn|c
cs|ab|cc|da, cs por cs|o q0c |a soc|a||zac|on sc cn||cndc
como |a |abr|cac|on dc c|0dadanos |un|vcrs|dad hac|ona|
dc Co|omb|a - Programa RE0, 208!.
la soc|a||zac|on sc rc|ac|ona con |a pcrspcc||va |cor|ca dc
|a soc|o|og|a conoc|da como c| |0nc|ona| cs|r0c|0ra||smo,
dcsdc aq0|, |a conv|vcnc|a sc dchnc como cohcs|onadora
soc|a|, |mp||cando c||o |a ncccs|dad dc apcgo a |as normas
dc conv|vcnc|a soc|a| y |a accp|ac|on dc| ordcn cx|s|cn|c
como rcq0|s||os para man|cncr c| ordcn soc|a| cs|ab|cc|do.
En cs|c marco |a norma cs v|s|a como 0n cons|r0c|o a| c0a|
hay q0c apcgarsc no so|o por conscnso, s|no, |amb|cn como
con||n0|dad dc |as cx|gcnc|as dc| s|s|cma |Parsons, OGG!. 0c
|a| mancra, c| cs|r0c|0ra| |0nc|ona||smo nor|camcr|cano
as0mc q0c a|g0nas pcrsonas o gr0pos no p0cdcn ac|0ar
|rcn|c a| ordcn cs|ab|cc|do, por |an|o no p0cdcn cjcrccr
podcr para |rans|ormar s0 cn|orno soc|a|.
una scg0nda aprox|mac|on, con|rap0cs|a a |a an|cr|or, sc
ha c|aborado par||cndo dc| |n|cracc|on|smo s|mbo||co. Es|a,
cons|dcra q0c c| |nd|v|d0o no cs|a rodcado dc 0n mcd|o
prccx|s|cn|c dc cs|r0c|0ras q0c dc|crm|nan s0 cond0c|a
|un|vcrs|dad hac|ona| dc Co|omb|a - Programa RE0, 208!,
s|no q0c csas cs|r0c|0ras sc cons|r0ycn y mo|dcan cn |a cx-
pcr|cnc|a co||d|ana, hac|cndo dc |a conv|vcnc|a a|go q0c cs|a,
ya no cn c| cx|cr|or, s|no cn|rc |os |nd|v|d0os. Por s0 par|c,
cs|a pos|0ra sc rc|ac|ona con |a pcrspcc||va |cor|ca dc |a
soc|o|og|a dcnom|nada cons|r0cc|on|smo, q0c dchnc |a con-
v|vcnc|a como c| rcs0||ado dc |as |n|cracc|oncs, |a com0n|-
cac|on y |os conscnsos q0c dan |0gar a |os va|orcs y normas
q0c haccn pos|b|c c| v|v|r j0n|os, |a conv|vcnc|a sc cons|r0yc,
cn|onccs, cn |a co||d|an|dad dc |os m|cmbros dc 0na com0-
n|dad cn par||c0|ar o dc |a soc|cdad cn gcncra|, dcsdc cs|a
pcrspcc||va |as cs|r0c|0ras no dc|crm|nan |a acc|on, s|no
q0c cs|a 0|||ma cs |a q0c dchnc |as carac|cr|s||cas dc |as
cs|r0c|0ras, |as c0a|cs cs|an cn cons|an|c |rans|ormac|on
con arrcg|o a| dcvcn|r m|smo dc |a acc|on y dc |os ac|orcs
|un|vcrs|dad hac|ona| dc Co|omb|a - Programa RE0, 208!.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
7/
/n|c cs|as dos aprox|mac|oncs, P|crrc Eo0rd|c0 p|an|ca 0na
pcrspcc||va q0c rc|oma c|cmcn|os |an|o dc cons|r0c||v|smo,
como dc| cs|r0c|0ra||smo. Para comprcndcr |a mancra cn
q0c c| cn||cndc |a conv|vcnc|a, cs ncccsar|o |cncr cn c0cn-
|a s0 pos|0ra accrca dc |as jcrarq0|as soc|a|cs, scg0n cs|c
a0|or |as soc|cdadcs ac|0a|cs cs|an d|v|das cn c|ascs so-
c|a|cs, |a c0a|cs sc dchncn no so|o cn rc|ac|on con c| s|s-
|cma dc prod0cc|on s|no por c| cap||a| c0||0ra| y s|mbo||co.
la ac0m0|ac|on dc cs|os cap||a|cs pcrm||c |a conhg0rac|on
dc 0nas c|ascs q0c dom|nan y o|ras q0c son dom|nadas
y |a conv|vcnc|a s0rgc como 0n conscnso |abr|cado hc-
gcmon|camcn|c para c| sos|cn|m|cn|o dc 0n ordcn basado
cn |a dcs|g0a|dad. Es dcc|r q0c, |a c|asc dom|nan|c ||cga a
0nos conscnsos q0c s|rvcn para man|cncr s0 pos|c|on dc
dom|nac|on y por cndc man|cncr a |as y |os o|ros cn pos|c|on
dc dom|nados. S|n cmbargo, no sc |ra|a dc 0na cs|r0c|0ra
r|g|da. E| conH|c|o cn |a soc|cdad, cn|cnd|do como 0na con-
|rad|cc|on cn|rc dom|nan|cs y dom|nados, pcrm||c casos cx-
ccpc|ona|cs dc cnc|asam|cn|o o progrcso q0c pos|b||||an |os
camb|os cn |a cs|r0c|0ra soc|a|.
En c| p|an|cam|cn|o dc Eo0rd|c0, |a cd0cac|on j0cga
0n papc| |0ndamcn|a| cn c0an|o s0ponc 0n proccso dc
cmpodcram|cn|o a |ravcs dc| c0a| |os y |as cs|0d|an|cs
|ncrcmcn|an s0 cap||a| c0||0ra| y abrcn n0cvas opor|0n|dadcs
dc acccso a |os cap||a|cs s|mbo||co, cconom|co y soc|a|
|Eo0rd|c0, O88!. la adq0|s|c|on dc cs|os cap||a|cs cs
dc|crm|nan|c para con|rovcr||r |as cs|r0c|0ras y jcrarq0|as
dc podcr q0c sc cnc0cn|ran dc|ras dc |a |ncq0|dad y |a
dcs|g0a|dad soc|a|.
En rcs0mcn, cs|as dchn|c|oncs dc conv|vcnc|a p|an|can
mancras d||crcn|cs dc ana||zar |a soc|cdad y |as rc|ac|oncs
dc podcr cn|rc |os |nd|v|d0os. Como sc mcnc|ono an|cs, cn
|a conv|vcnc|a dchn|da dcsdc c| cs|r0c|0ra| |0nc|ona||smo sc
as0mc q0c |as pcrsonas no ||cncn podcr para |rans|ormar
c| ordcn soc|a| dc|crm|nado, dc ac0crdo con |a pcrspcc||va
cons|r0cc|on|s|a |as y |os s0jc|os c0cn|an con |os rcc0rsos
q0c |cs pcrm||cn |rans|ormar |as cs|r0c|0ras soc|a|cs y cn
c| p|an|cam|cn|o dc Eo0rd|c0 cx|s|c 0n gr0po dom|nan|c
q0c sc |mponc sobrc o|ro, p0cs c0cn|a con mayor cap||a|
s|mbo||co, cconom|co y soc|a|, s|n cmbargo, cn |a mcd|da cn
q0c c| gr0po dom|nado |ncrcmcn|c cs|os cap||a|cs rcs0||a
pos|b|c q0c s0s |n|crcscs |amb|cn scan |cn|dos cn c0cn|a.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
75
"8 E% ?.:.4, () '% 3+,?.?),3.% ), '% F=G
Es c|aro q0c cx|s|cn d||crcn|cs cn|oq0cs q0c apor|an va||osos
c|cmcn|os a |a conccp|0a||zac|on dc |a conv|vcnc|a, |os q0c
prcscn|amos cn c| apar|ado an|cr|or han s|do sc|ccc|onados
porq0c, dcsdc |a soc|o|og|a, son rcprcscn|a||vos dc| aban|co dc
pos|0ras |rcn|c a cs|c |cma. S|n cmbargo, cn c| cs|0crzo por
cons|r0|r 0na v|s|on |n|cgra| dc |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a,
sc dcc|d|o p|an|car 0na conccpc|on dc conv|vcnc|a q0c sc ar||-
c0|c adcc0adamcn|c con |as ap0cs|as dc cd0cac|on para |a
c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a.
En cs|c scn||do, |a SE0 cn||cndc |a conv|vcnc|a como 0n
proccso dc |n|cracc|on cn c| marco dc rc|ac|oncs dc podcr
cjcrc|das s|n oprcs|on, n| dom|nac|on, dondc sc cs|ab|cccn
conscnsos sobrc va|orcs, normas y ac0crdos q0c g0|aran c|
v|v|r j0n|os. En cs|c marco |a conv|vcnc|a sc carac|cr|za por
scr d|nam|ca, cons|an|c y co||d|ana, dc dondc sc dcsprcndc
q0c c| proccso dc cons|r0cc|on dc conv|vcnc|a cs mas |m-
por|an|c q0c c| |ogro dc 0n cs|ado |dca| dc|crm|nado.
/dop|ar cs|a dchn|c|on dc conv|vcnc|a s0ponc prcg0n|ar-
sc por |as |mp||cac|oncs q0c ||cnc cn |a v|da csco|ar y soc|a|,
por c||o cn|rarcmos a m|rar |as noc|oncs dc csc0c|a, s0-
jc|o, conH|c|o, ac0crdos y normas, q0c dcbcn acompanar
|a cons|r0cc|on dc |a conv|vcnc|a cn |as |ns|||0c|oncs cd0-
ca||vas y s0s cn|ornos.
En pr|mcr |0gar abordarcmos |a noc|on dc csc0c|a. Es|a ha s|do
cn|cnd|da m0chas vcccs como 0n cspac|o dondc |os |nd|v|d0os
aprop|an |os va|orcs y rcg|as dc |a cs|r0c|0ra soc|a|, |o c0a| |m-
p||ca q0c |as pcrsonas ad0||as cnscnan cn |0nc|onam|cn|o dc
csa cs|r0c|0ra dcsdc c| |0gar dc conoccdoras, a n|nas, n|nos
y jovcncs q0c son cons|dcrados como ad0||os |nacabados
q0c grac|as a| proccso dc |ormac|on, ||cgaran a c0mp||r con
carac|cr|s||cas dc| ||po |dca| ad0||o. prod0c||vo y aj0s|ado a
|as normas soc|a|cs cx|s|cn|cs |Chang S lcnr|q0cz, 208!,
dcsdc cs|a pcrspcc||va |a csc0c|a ||cnc |a |abor dc aj0s|ar
a |os |nd|v|d0os a |a cs|r0c|0ra soc|a| y para c||o corr|gc,
c0ra, dcb||||a 0 oc0||a |o q0c cons|dcra |n|cr|or, ||cg|||mo,
scc0ndar|o, o anorma||Sccrc|ar|a dc Ed0cac|on dc| 0|s-
|r||o, S|n p0b||car!. S| cn |a cs|r0c|0ra soc|a| hay scx|smo,
rac|smo, c0roccn|r|smo, y o|ras cs||gma||zac|oncs, aj0s|ar
|os |nd|v|d0os a d|cha cs|r0c|0ra prod0c|ra rc|ac|oncs dc
d|scr|m|nac|on y cxc|0s|on.
Por c| con|rar|o, cn c| marco dc| PECC sc proponc q0c
|a csc0c|a sca cn|cnd|da no so|o como 0n |0gar dondc sc
adq0|crcn aprcnd|zajcs, s|no como 0n cspac|o dc |n|cracc|on
dondc sc propcndc porq0c |as s||0ac|oncs dc d|scr|m|nac|on
y cxc|0s|on scan s0pcradas y |a d||crcnc|a sca rcspc|ada
y va|orada dc |orma pos|||va . S|g0|cndo cs|a dchn|c|on, |a
csc0c|a sc conv|cr|c cn 0n cspac|o dcmocra||co cons|r0|do
dcsdc c| rcconoc|m|cn|o dc |a o|rcdad, dcsdc |as d||crcn|cs
|ormas dc scr, scn||r, pcnsar o ac|0ar. En cs|c scn||do, |a
conv|vcnc|a csco|ar dcbc scr |a basc q0c mod|hca |as rc|a-
c|oncs dc podcr cocrc|||vas, |a d|scr|m|nac|on y v|o|cnc|a dc
|a soc|cdad co|omb|ana ya q0c dcsdc |a csc0c|a |os n|nos,
n|nas y jovcncs cmprcndcn c| cam|no hac|a c| rcspcc|o por
|a v|da, por c| c0crpo y por |a na|0ra|cza.
0c ac0crdo a |o an|cr|or, cs ncccsar|o cn|cndcr q0c |os s0jc|os
sc dchncn por s0s rc|ac|oncs con |os o|ros y o|ras, con |o o|ro.
En conscc0cnc|a sc ahrmar q0c para c| PECC |a csc0c|a dcbc
br|ndar n0cvas opor|0n|dadcs pcdagog|cas q0c con|r|b0yan
a q0c |os s0jc|os cons|r0yan conj0n|amcn|c modc|os con-
v|vcnc|a|cs |nc|0s|vos, dondc cada pcrsona sc carac|cr|cc por
s0 papc| ac||vo, pro|agon|s|a dc |a cons|r0cc|on dc con|cx|o
h|s|or|co y soc|a|.
/hora b|cn, a| vcr |a csc0c|a como 0n cspac|o dc |n|cracc|on
cn|rc s0jc|os d||crcn|cs, sc ponc dc man|hcs|o q0c c| cspac|o
csco|ar no cs|ara cxcn|o dc conH|c|os, cs mas no cs dcsca-
b|c q0c haya 0na s0prcs|on dc| conH|c|o cn |a csc0c|a ya q0c
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
76
c0ando cx|s|cn hcrram|cn|as q0c pcrm||an rcso|vcr c|
conH|c|o, cs pos|b|c q0c cs|c sc conv|cr|a cn 0na cxpcr|cnc|a
dc dondc sc dcr|vcn aprcnd|zajcs.
Para hab|ar dc| con|||c|o cn |a csc0c|a cs ncccsar|o |cncr
cn c0cn|a dos aspcc|os |0ndamcn|a|cs, cn pr|mcr |0gar,
q0c |odas |as |n|cracc|oncs cn|rc s0jc|os s0poncn q0c
sc con||g0rcn rc|ac|oncs dc podcr y cn c| marco dc cs|c
rc|ac|onam|cn|o sc prcscn|an conH|c|os. En scg0ndo |0gar,
q0c cn csccnar|os dondc hay a0scnc|a dc conH|c|o cs pos|-
b|c q0c sc cs|c cjcrc|cndo c| podcr dc |orma oprcs|va dc |a|
modo q0c a|g0nas pcrsonas o gr0pos cs|cn obcdcc|cndo
pas|vamcn|c a| ordcn cs|ab|cc|do |nc|0so c0ando cs|a |os
a|cc|c dc |orma ncga||va. Es dcc|r q0c, dc|ras dc| conH|c|o
p0cdc cs|arsc prod0c|cndo 0na |rans|ormac|on dc rc|ac|oncs
|nj0s|as o d|scr|m|na|or|as.
la conv|vcnc|a rcq0|crc |a cons|r0cc|on dc ac0crdos sobrc
|os marcos va|ora||vos y a|g0nos mccan|smos dc rcg0|ac|on,
como |as normas. Es|as 0|||mas p0cdcn, b0scar c| con|ro| dc
|odos |os compor|am|cn|os q0c sc cons|dcrcn ncga||vos o
p0cdcn cs|ab|cccr |os m|n|mos ncccsar|os para conv|v|r. En
c| amb||o cd0ca||vo, |os |n|cn|os por rcg0|ar |odos |os com-
por|am|cn|os han dado como rcs0||ado |a c|aborac|on dc
rcg|amcn|os q0c con||cncn normas para dc|crm|nar m|n0-
c|osamcn|c como dcbc v|v|rsc |a co||d|an|dad. Es|c cxccso dc
rcg|as p0cdc cond0c|r a |a |ormac|on dc s0jc|os obcd|cn|cs y
d|sc|p||nados, pcro rcs0||a cocrc|||vo y con|raprod0ccn|c para
|a a0|onom|a y c| rcspc|o dc |as d||crcnc|as.
la csc0c|a como cspac|o pcdagog|co y como |0gar dc
|n|cracc|on cn|rc d||crcn|cs, dcbc con|ar con normas q0c
scan c| rcs0||ado dc 0n d|a|ogo cn|rc q0|cncs con|orman
|a com0n|dad cd0ca||va. E| PECC dcs|aca q0c |os ac0crdos
crcados y conc|||ados pcdagog|camcn|c prod0ccn mayor
c|cc||v|dad, ya q0c no sc cjcrcc 0n podcr cocrc|||vo, s|no
q0c por c| con|rar|o, sc dchncn |os ac0crdos dcsdc |a par-
||c|pac|on y c| comprom|so. 0c cs|a mancra, c| c0mp||m|cn|o
dc |a norma sc basa cn |a rcsponsab|||dad |nd|v|d0a| y co|cc||va
y no cn |a obcd|cnc|a y m|cdo a| cas||go.
En rc|ac|on con |o an|cr|or, cs |mpor|an|c rcca|car q0c cn
c| proccso dc cons|r0cc|on dc |a norma sc dcbc par||r dc|
rcconoc|m|cn|o dc |as dcs|g0a|dadcs h|s|or|cas y |as s||0ac|oncs
dc d|scr|m|nac|on y cxc|0s|on q0c |rad|c|ona|mcn|c han
cxpcr|mcn|ado a|g0nos gr0pos y pcrsonas, y cn s|n|on|a con
c||o sc dcbcn gcncrar mccan|smos para garan||zar q0c no sc
rcprod0zcan csas s||0ac|oncs dc d|scr|m|nac|on y cxc|0s|on.
E0scar |a cons|r0cc|on conj0n|a dc |os marcos va|ora||vos y
|as normas, rcq0|crc |a cons|r0cc|on dc rc|ac|oncs dc podcr
hor|zon|a|cs, cn c| amb||o cd0ca||vo, cs|c ||amado sc asoc|a,
cn m0chas ocas|oncs, con c| caos, |a anarq0|a o c| |rrcspc|o
a|as y |os macs|ros. S|n cmbargo, a| hab|ar dc rc|ac|oncs dc
podcr hor|zon|a|cs no cs cs|o a |o q0c sc hacc rc|crcnc|a,
s|no a q0c |odas y |odos |cngan ||bcr|ad para c| cjcrc|c|o dc
s0s dcrcchos, c0mp|an |as rcsponsab|||dadcs q0c |mp||ca
cs|ar cn c| cspac|o cd0ca||vo y rcspc|cn |as normas q0c
rcg0|an |a v|da csco|ar.
Para hna||zar, prcscn|ar 0na conccp|0a||zac|on dc |a
conv|vcnc|a csco|ar, no |mp||ca q0c 0na b0sq0cda por
cs|andar|zar |as |ns|||0c|oncs cd0ca||vas, n| p|an|car r|g|dos
paramc|ros sobrc como |a conv|vcnc|a csco|ar dcbcr scr
cons|r0|da. Por c| con|rar|o, sc |ra|a dc br|ndar hcrram|cn|as
s0hc|cn|cmcn|c Hcx|b|cs, para q0c |os co|cg|os |as adap|cn
a s0s con|cx|os, s|n pcrdcr dc v|s|a |a cons|r0cc|on dc |a
conv|vcnc|a y c| cjcrc|c|o dc |a c|0dadan|a.
D
i
m
e
n
s
in Sis
t

m
i
c
a
D
i
m
e
n
s
in S
o
c
i
e
t
a
l
El ser humano en relacin
al conjunto de la sociedad.
El ser humano en relacin
con otras y otros en el territorio.
La institucin educativa en contexto.
El ser humano en el centro,
la persona y sus capacidades.
Dimensin
Individual
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
7@
/8 *.2(%(%,>% < 3+,?.?),3.%I (+: J1+3):+: )(23%-.?+: 3+KJ')K),-%1.+:
5&%7+%8% 90: ; < 5&82(6&0(26 "2 ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&% En c| marco dc| PECC, |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, sc
p|an|can dcsdc |a |cc|0ra dc| podcr como 0n c|cmcn|o |0n-
damcn|a| cn. |a dchn|c|on m|sma dc cs|os conccp|os, cn |a
prac||ca dc |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, y cn |a rc|ac|on
q0c sc cs|ab|ccc cn|rc c||as como proccsos cd0ca||vos
comp|cmcn|ar|os. 0c cs|a mancra, |a SE0 cn||cndc q0c c|
cjcrc|c|o dc| podcr cs|a prcscn|c y dc|crm|na |an|o cn |os
csccnar|os macro -|os gob|crnos, |a adm|n|s|rac|on dc j0s||-
c|a, cn|rc o|ros- como cn |as rc|ac|oncs cn |os n|vc|cs m|cro
-am|s|ad, |am|||arcs, cn|rc doccn|cs y cs|0d|an|cs, cn|rc
o|ras-. E| podcr cs 0na par|c |nscparab|c dc |a |n|cracc|on
soc|a| y 0n rasgo |n|cgra| dc |a v|da soc|a|. Es|c cs s|cm-
prc par|c dc |as rc|ac|oncs y s0s s|gnos p0cdcn d|s||ng0|rsc
|nc|0so cn |os pcq0cnos cspac|os dc |n|cracc|on |Sadan,
2004!.
0c ac0crdo con cs|a |cc|0ra, |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a
son comprcnd|das, dcsdc 0na v|s|on ho||s||ca, comp|cja
c |n|crrc|ac|ona|, q0c sc dcsarro||a cn d||crcn|cs
d|mcns|oncs q0c sc han rcprcscn|ado csq0cma||camcn|c
|vcr 0|agrama ho. !, |a d|mcns|on |nd|v|d0a| -c| scr
||s|co, |n|c|cc|0a|, csp|r||0a|, n0cs|ros ac|os, n0cs|ros
comprom|sos-, |a d|mcns|on soc|c|a| -con |os o|ros
q0c |n|crac|0amos co||d|anamcn|c. |a |am|||a, c| a0|a,
|a csc0c|a, |os compancros dc| barr|o o |a vcrcda-, y
|a d|mcns|on s|s|cm|ca -|os proccsos, cs|r0c|0ras y
s|s|cmas mas o mcnos |ang|b|cs cn |os q0c sc cnmarca
n0cs|ra co||d|an|dad. c| Es|ado, c| amb|cn|c, |os s|s|cmas
cconom|cos y c0||0ra|cs-. las |n|cracc|oncs dcn|ro y cn|rc
|os n|vc|cs dc |a c|0dadan|a cs|an dc|crm|nadas por |a
d|spos|c|on dc podcr y c| cjcrc|c|o dc cs|c por par|c dc |os
y |as c|0dadanas.
/| cn|cndcr c| podcr como |nhcrcn|c a |a c|0dadan|a y a |a
conv|vcnc|a, |a cd0cac|on dcbc promovcr c| cmpodcram|cn|o
dc |os y |as cs|0d|an|cs y dc |oda |a com0n|dad cd0ca||va.
Es|c cmpodcram|cn|o comprcndc c| dcsarro||o dc hab|-
||dadcs cogn|||vas y rcHcx|vas, como c| pcnsam|cn|o cr|||co
y |a a0|onom|a, |o q0c |mp||ca |ransccndcr |a v|s|on |rad|-
c|ona| dc podcr -v|nc0|ada con |a dom|nac|on y |a oprcs|on-
y promovcr |ormas a||crna||vas dc rcconoccr y cjcrccr c|
podcr y s0 |nH0cnc|a cn |as rc|ac|oncs h0manas. Es|as |or-
mas a||crna||vas, prcscn|adas por vcnck|ascn y H|||cr |2002!,
p|an|can c| podcr como. cx|s|cn|c dcn|ro dc cada |nd|v|d0o
- podcr dcn|ro -, gcncrado cn |a par||c|pac|on y coopcrac|on
con |os o|ros - podcr con -, y podcr |nd|v|d0a| y co|cc||vo para
|rans|ormar n0cs|ras rca||dadcs - podcr para -|vcnck|ascn S
H|||cr, 2002!. En cs|a ||nca, sc ahrma q0c c| cmpodcram|cn|o
c|0dadano s0ccdc c0ando |os |nd|v|d0os y |as com0n|dadcs
son capaccs dc |mag|nar 0n m0ndo d||crcn|c y dc haccr cs|a
v|s|on rca| mcd|an|c |a |rans|ormac|on dc |as rc|ac|oncs dc
podcr |Eybcn, K|ddcr, Row|ands, S Erons|c|n, 2008!.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
BA
las|a aq0| hcmos prcscn|ado |as d|mcns|oncs dc |a c|0-
dadan|a y |a conv|vcnc|a -|nd|v|d0a|, soc|c|a| y s|s|cm|ca- y
|as |ormas a||crna||vas dc podcr -dcn|ro, con y para-, cn-
|rc c||as cx|s|c 0na rc|ac|on d|a|og|ca dondc, s| b|cn no hay
0na cs|r|c|a rc|ac|on 0no a 0no, s| sc p0cdc ahrmar q0c cn
|a d|mcns|on |nd|v|d0a| sc cxprcsa pr|or||ar|amcn|c c| podcr
dcn|ro, c| podcr dc cada s0jc|o para rcconoccrsc |||0|ar dc
dcrcchos y capaz dc |rans|ormar |a rca||dad, cn |a d|mcns|on
soc|c|a| sc cxprcsa pr|or||ar|amcn|c c| podcr con, basado cn
|a capac|dad h0mana dc rcconoccr a| o|ro y |o o|ro como c|
q0c hacc pos|b|c m| a0|o-rcconoc|m|cn|o y m| cons|r0cc|on
cn soc|cdad, y hna|mcn|c cn |a d|mcns|on s|s|cm|ca dondc sc
cxprcsa c| podcr para, c| podcr dc| rcconoc|m|cn|os dc |a ca-
pac|dad dc |os gr0pos h0manos para dcc|d|r |as cs|r0c|0ras
dc |a soc|cdad, cva|0ar|as y |rans|ormar|as co|cc||vamcn|c.
En|cnd|cndo dc cs|a mancra, q0c |a c|0dadan|a y |a con-
v|vcnc|a, compar|cn c| podcr como c|cmcn|o |0ndamcn|a|,
|a SE0 pos|b||||a csccnar|os y prac||cas para |a conso||dac|on
dc rc|ac|oncs dc podcr hor|zon|a|cs, q0c a s0 vcz ||cvcn a |a
cons|||0c|on dc cspac|os dc d|a|ogo dondc sc gcncrcn ac0cr-
dos sobrc |a v|da cn soc|cdad, dando paso a| cjcrc|c|o dc |a c|0-
dadan|a y |a cons|r0cc|on dc conv|vcnc|a cn |as com0n|dadcs
y cn par||c0|ar, cn |as com0n|dadcs cd0ca||vas y s0 cn|orno.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
B7
58 E% )(23%3.4, J%1% '% 3.2(%(%,>% < '% 3+,?.?),3.%L
sus e|emen|os po||||cos y pedagog|cos - |a or como me|a|ora
Ed0car pcrsonas para c| cjcrc|c|o dc 0na c|0dadan|a y 0na
conv|vcnc|a d|nam|cas, cn |as q0c c||os y c||as scan par|c
ac||va dc s0 dchn|c|on, |mp||ca c| dcsarro||o dc 0nas capac|-
dadcs c|0dadanas cscnc|a|cs q0c |cs pos|c|oncn como s0jc-
|os cmpodcrados, crca||vos, cr|||cos y rcsponsab|cs. / pcsar
dc s0 d|nam|smo, |a c|0dadan|a, como |a soc|cdad, sc |rans-
|orma grad0a|mcn|c, dchn|cndo cn cs|c proccso dc|crm|-
nados sabcrcs y va|orcs q0c son cspcc|a|mcn|c rc|cvan|cs
para cs|a cn c| con|cx|o con|cmporanco. Es|os sabcrcs y
va|orcs sc cons|||0ycn cn aprcnd|zajcs c|0dadanos q0c dc-
bcn |ormar par|c dc| accrvo dc conoc|m|cn|os q0c 0n c|0-
dadano o c|0dadana compromc||da con s0 soc|cdad, ha dc
posccr. 0csdc c| scc|or cd0ca||vo c| mayor rc|o, cs dchn|r
y acompanar |a |mp|cmcn|ac|on dc 0n modc|o y mc|odo
pcdagog|co q0c, a par||r dc |a |dcn||hcac|on dc |as capac|-
dadcs cons|dcradas cscnc|a|cs para |a cons|r0cc|on dc |a
conv|vcnc|a y cjcrc|c|o dc |a c|0dadan|a cn |os d||crcn|cs am-
b||os dc |a v|da, cq0|parcn |os dcsarro||os dc| scr y dc| sabcr
dc |os s0jc|os cn |a soc|cdad.
la cs|r0c|0ra dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcn-
c|a dc |a SE0, ponc cn rc|ac|on |as capac|dadcs cscnc|a|cs, |os
aprcnd|zajcs c|0dadanos ordcnados por arcas |cma||cas, 0n
modc|o pcdagog|co |0ndamcn|ado cn |a pcdagog|a cr|||ca y
0n mc|odo pcdagog|co -RcHcx|on /cc|on Par||c|pac|on- q0c
pos|b||||a s0 p0cs|a cn marcha cn |as com0n|dadcs cd0ca||-
vas. En cs|c scn||do sc ha aprop|ado |a Hor como mc|a|ora
dc| proccso dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a,
|a Hor rcprcscn|a v|da, crcc|m|cn|o y adap|ac|on, as| como
bc||cza, carac|cr|s||cas q0c sc rc|ac|onan con |a c|0dadan|a
y |a conv|vcnc|a d|nam|cas, compromc||das y cons|r0|-
das co|cc||vamcn|c. 0csdc cs|a mc|a|ora |as capac|dadcs
cscnc|a|cs sc rcprcscn|an cn c| n0c|co dc |a Hor dcsdc c| q0c
cmcrgcn |as arcas |cma||cas como pc|a|os. l|or q0c cs sos-
|cn|da y a||mcn|ada a |ravcs dc s0 |a||o, por dondc H0yc |a
mcd|ac|on pcdagog|ca q0c hacc pos|b|c c| crcc|m|cn|o dc |a
Hor, c| Horcc|m|cn|o dc |os y |as c|0dadanas.
E| n0c|co cs|a |ormado por 0n conj0n|o dc capac|dadcs ba-
sadas cn |as |dcas dc agcnc|a-podcr y dcrcchos-||bcr|adcs,
como cscnc|a dc |a |dca dc c|0dadan|a, y dcsdc a||| sc dc-
scnv0c|vc, hac|a d||crcn|cs arcas |cma||cas dc |n|crcs dc |as
csc0c|as y |as com0n|dadcs dondc cs|an 0b|cadas. Esa |dca
dc n0c|co hrmc, con|cn|dos Hcx|b|cs y pcdagog|a cspcc|hca
dchnc |a cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a cn
|crm|nos ax|o|og|cos.
Secretara de Educacin Distrital
22
7.1. Capacidades ciudadanas esenciales;
ncleo de la educacin para la ciudadana.
En consecuencia con la centralidad de la visin sobre ciu-
dadana y convivencia que la SED otorga a la
relacin con el otro y con lo otro para la trans-
formacin de la realidad y la construccin
de nuestro destino, el PECC establece
como criterios educativos un conjunto
de capacidades esenciales que, al de-
sarrollar en el sujeto, estn enfocadas
al crecimiento del ser, a la construc-
cin de un saber en contexto, y al hacer
como herramienta por excelencia de la
transformacin social. En este sentido
una capacidad ciudadana esencial es en-
tendida como un conjunto de conocimientos,
actitudes, habilidades, motivaciones y prcticas que desarrollan el
potencial para conocerme, conocer mi contexto, imaginarme
su transformacin y actuar con otras personas para trans-
formarlo. El concepto de capacidades ciudadanas esenciales
est basado en la propuesta de capacidades para el ejercicio
de la ciudadana elaborada por UNICEF (UNICEF, 2006).
La SED establece seis capacidades esenciales que deben de-
sarrollarse en los y las estudiantes y la comunidad educativa,
para contribuir a su proceso de educacin para la ciudadana
y la convivencia. Las capacidades reconocen al ser humano
como ser integral: fsico, cognitivo, afectivo y espiritual, y
engloban la relacin del individuo con los otros y con su
contexto vital. El proceso de formacin en cada una de
las capacidades implica el desarrollo de cuatro tipos de
referentes de progreso educativo: conocimientos-relacio-
nado con la informacin y los saberes adquiridos-, acti-
tudes-relacionado con los valores, con la tica y la esttica-,
motivaciones-relacionado con la emocionalidad- y habili-
dades-relacionado con la destreza y la experiencia previa-).
Los alcances de esas capacidades sern posteriormente
acotados de acuerdo con el proceso evolutivo de los y las es-
tudiantes teniendo en cuenta los planos biolgico, psicolgi-
co y sociolgico de dicho proceso.
De acuerdo con los argumentos de UNICEF, es im-
portante tener en cuenta que las capacidades
ciudadanas esenciales son transversales
a procesos educativos formales e infor-
males sobre diversos temas. Su desarrollo
puede estar obstaculizado o favorecido
por las condiciones econmicas, sociales
y culturales de vida, las cuales deben
considerarse como condicionantes cada
vez que se implementan procesos educa-
tivos. As mismo la SED comparte con UNICEF
que las personas que viven en condiciones
econmicas, sociales y culturales ms adversas son las
que merecen especial inters, por hallarse en una situacin
de inequidad y exclusin (UNICEF, 2006).
Las seis capacidades ciudadanas esenciales son: Identidad;
Dignidad y derechos; Deberes y respeto por los derechos
de los dems; Sentido de la vida, el cuerpo y la naturaleza;
Sensibilidad y manejo emocional; Participacin. Estas ca-
pacidades no son compartimentos estancos, su desarrollo
est interconectado, difcilmente se puede desarrollar una
de ellas sin el desarrollo de las dems.
Identidad
Aunque la identidad se entiende de mltiples maneras y
se compone de varias categoras, se reere a un proceso
dinmico de construccin del ser que se da en las mlti-
ples relaciones del sujeto con el otro y lo otro. Desde esta
perspectiva, puede hablarse de identidad social, identidad
poltica, identidad sexual, identidad cultural, entre otras.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
B!
la |dcn||dad como d|mcns|on c|0dadana |mp||ca c| dcsarro||o
dc |as capac|dadcs y d|spos|c|oncs para accp|ar y rcconoccr
|as |dcn||dadcs dc |os o|ros cn s0 scmcjanza o d||crcnc|a con |a
prop|a. Es|a capac|dad |mp||ca c| rcconoc|m|cn|o y va|orac|on
dc |as cond|c|oncs |nmancn|cs a| s0jc|o y s0 corpora||dad,
como |a c|n|a, c| scxo, |a or|cn|ac|on scx0a| y c| rcs|o dc
carac|cr|s||cas ||s|co-corpora|cs, |a va|orac|on y accp|ac|on
dc |as m0|||p|cs |dcn||dadcs con|cx|0a|cs |r0|o dc n0cs|ra
0b|cac|on cspac|a| -m| barr|o, m| c|0dad, m| pa|s, c| m0ndo,
Ca|a, as| como |a ||bcr|ad dc opc|on cn|rc |as m0|||p|cs |dcn||-
dadcs gr0pa|cs |r0|o dc |a rc|ac|on co||d|ana con |os o|ros.
E| dcsarro||o dc |a |dcn||dad como capac|dad c|0dadana
cscnc|a| cng|oba dos proccsos q0c dcbcn promovcrsc dc
|orma rcc|proca. Por 0n |ado, cs|a capac|dad comprcndc c|
proccso dc cons|r0cc|on dc |a |dcn||dad |nd|v|d0a| cn rc|ac|on
con |rcs aspcc|os. |as cond|c|oncs pcrsona|cs, |a soc|a||zac|on
con |os q0c sc conv|vc d|ar|amcn|c y |a |n|cracc|on con |os
con|cx|os q0c hab||a. Por o|ro, |a |dcn||dad como d|mcns|on
c|0dadana |mp||ca c| dcsarro||o dc |as capac|dadcs y d|spos|-
c|oncs para accp|ar y rcconoccr |as |dcn||dadcs dc |os o|ros
cn s0 scmcjanza o d||crcnc|a con |a prop|a. /mbos proccsos,
cons|r0cc|on dc |a prop|a |dcn||dad y accp|ac|on dc |a dc |os
dcmas, han dc cvo|0c|onar para|c|amcn|c.
los |rcs aspcc|os dc| proccso dc cons|r0cc|on dc |a |dcn||-
dad. |nd|v|d0a|, rc|ac|ona| y con|cx|0a|, cs|an |n|crconcc|a-
dos. la rc|ac|on cn|rc |os |rcs conhg0ra |o q0c lcnr| Taj|c| y
John T0rncr |O7O! dchncn como |dcn||dad soc|a|, cs dcc|r c|
conj0n|o dc |odos aq0c||os aspcc|os q0c cons|||0ycn |a |dca
q0c |cncmos dc noso|ros m|smos y noso|ras m|smas y q0c
sc dcr|van dc |as ca|cgor|as soc|a|cs a |as c0a|cs |a pcrsona
pcrc|bc q0c pcr|cnccc|Taj|c| S T0rncr, O7O!. En cs|c scn||do,
|a |dcn||dad sc rchcrc a |a capac|dad dc sabcr q0|cncs somos
y q0c rc|ac|oncs dc pcr|cncnc|a |cncmos con |os o|ros y con
n0cs|ros con|cx|os.
0|gn|dad y derechos
la |dca dc d|gn|dad h0mana cs c| |0ndamcn|o c||co dc |odo
dcrccho. los dcrcchos |0ndamcn|a|cs consagrados cn |a
Cons|||0c|on hac|ona| y c| conj0n|o dc |as |cycs cn 0na so-
c|cdad dcmocra||ca, son normas q0c dcbcn cs|ar or|cn|adas
a |a rca||zac|on dc |a d|gn|dad h0mana como va|or s0pcr|or
compar||do.
la d|gn|dad hacc rc|crcnc|a a| va|or |nhcrcn|c a| scr
h0mano cn c0an|o scr rac|ona|, do|ado dc ||bcr|ad y podcr
crcador, capaz dc modc|ar y mcjorar s0 v|da mcd|an|c
|a |oma dc dcc|s|oncs y c| cjcrc|c|o rcsponsab|c dc s0
a0|onom|a. /s| m|smo, dcsdc cs|a conccpc|on |os dcrcchos
y |os dcbcrcs son a|r|b0c|oncs dc| scr h0mano q0c rcg0|an
n0cs|ra v|da cn soc|cdad y q0c han s|do dchn|dos y rcconoc|dos
a |ravcs dc proccsos h|s|or|cos dc rc|v|nd|cac|on y conscnso.
la d|gn|dad cs cscnc|a| a| scr h0mano, as| como |os dcrc-
chos, s| b|cn |a na|0ra|cza y carac|cr|s||cas dc cs|os 0|||mos
dcpcndc dc| con|cx|o q0c hab||an |os |nd|v|d0os.
los dcrcchos sc sos||cncn sobrc cs|c pr|nc|p|o dc d|gn|dad
h0mana y, as| como por|ador dc d|gn|dad, |odo s0jc|o cs
por|ador dc dcrcchos y como |a| dcbc rcspc|arsc. E| rcspc|o
por |os dcrcchos dc |os y |as dcmas cs|a pro|0ndamcn|c
rc|ac|onado con c| dcsarro||o dc ac|||0dcs y d|spos|c|oncs
para accp|ar y va|orar a |os y |as dcmas dcsdc s0 |orma dc
scr y v|v|r y s0 cspcc|hc|dad, cs dcc|r |a capac|dad dc accp|ar
y rcconoccr |as |dcn||dadcs dc |os o|ros cn s0 scmcjanza
o d||crcnc|a con |a prop|a. E| dcrccho no cs pr|mcro m|o y
|0cgo dc| o|ro, c| dcrccho por dchn|c|on dcbc scr pos|b|c
para cada pcrsona y para |odas a| m|smo ||cmpo. los dcrc-
chos dc cada 0no y cada 0na no ||m||an con |os dcrcchos dc
|os y |as dcmas, garan||zar|os para |odos y |odas hacc pos|b|c
|a rca||zac|on c|cc||va dc |os dcrcchos dc |odos y |odas.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
BH
la d|gn|dad y |os dcrcchos, v|s|os como 0na capac|dad
cscnc|a| para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, |nvo|0cran |a
d|spos|c|on dc |os y |as cs|0d|an|cs, y |a com0n|dad cd0ca-
||va cn gcncra|, a rcconoccr, comprcndcr, va|orar y dc|cndcr
q0c |odos |os scrcs h0manos son nac|dos |g0a|cs, q0c nad|c
cs mas d|gno n| mcnos d|gno q0c o|ro. /d|c|ona|mcn|c, |m-
p||ca rcconoccrsc como s0jc|o con po|cnc|a para con|r|b0|r
a |a cons|r0cc|on co|cc||va dc |os dcrcchos, dc |as normas
q0c rcg0|an n0cs|ra co||d|an|dad y |as |ns|||0c|oncs q0c
hab||amos. /s| m|smo, |mp||ca c| dcsarro||o dc |as hab|||-
dadcs para ac|0ar cn cs|c scn||do, v|nc0|adas a| dcsarro||o
dc |a a0|onom|a, c| pcnsam|cn|o cr|||co y |a so||dar|dad.
0eberes y respe|o por los derechos
de los y las demas
los dcbcrcs no cond|c|onan, n| son prcrrcq0|s||o para |a
garan||a dc |os dcrcchos, por |an|o no son con|rar|os a |a
rca||zac|on dc cs|os. los dcbcrcs no dcbcn cn|cndcrsc como
0na ||m||ac|on a |os dcrcchos, s|no como |a pos|b|||dad dc
compromc|cr cs|0crzos para s0 garan||a 0n|vcrsa| cn con-
d|c|oncs dc j0s||c|a c |g0a|dad para |odas |as pcrsonas.
Para |a SE0 |a rcsponsab|||dad an|c c| dcbcr cs|a |nsp|rada
por |a prop0cs|a dc E||zabc|h Jc||n |OO7! sobrc |a rcsponsa-
b|||dad por |o q0c sc hacc o rcsponsab|||dad rc|rospcc||va,
como |o d|cc |a a0|ora, cs|a rcsponsab|||dad s0ponc.
lr mas a||a dc |as ob||gac|oncs cspcc|hcas, cn 0na acc|on
g0|ada por |a conc|cnc|a. E| s0jc|o cs rcsponsab|c por
|o q0c hacc cn s||0ac|oncs cn |as q0c sc comc|cn |0
om||cn! acc|oncs p0b||cas, s|n q0c mcd|c |a ob||gac|on y
con |a pos|b|||dad dc rcp|cgarsc cn |a |nacc|on. /c|0ar o
no ac|0ar sc conv|cr|c cn|onccs cn 0na opc|on sobrc |a
c0a| hay q0c rcspondcr pr|nc|pa|mcn|c |rcn|c a |a pro-
p|a conc|cnc|a. ho as0m|r cs|a rcsponsab|||dad no ||cnc
cos|os, p0cdc j0s||hcarsc por |gnoranc|a o por |n|crcs
pcrsona|. Es|c ||po dc rcsponsab|||dad hac|a o|ros cs|a cn
|a basc dc| compor|am|cn|o so||dar|o cn |a co||d|an|dad.
Sc v0c|vc po||||camcn|c s|gn|hca||va c0ando, |rcn|c a
s|s|cmas po||||cos rcprcs|vos o cxc|0ycn|cs, hay pcr-
sonas y gr0pos d|sp0cs|os a corrcr r|csgos, a dcsahar
ob||gac|oncs cs|ab|cc|das y a q0cbrar normas cn
|0nc|on dc va|orcs o comprom|sos c||cos a||crna||vos a|
podcr dc |0rno. |Jc||n, OO7!
los dcbcrcs como capac|dad sc rc|ac|onan con c| dcsarro||o
dc ac|||0dcs cn |os y |as cs|0d|an|cs y |a com0n|dad cd0ca-
||va, para ac|0ar rcsponsab|cmcn|c an|c |os dcmas y an|c
|a norma. Comprcndc, cn pr|mcr |0gar c| dcsarro||o dc ha-
b|||dadcs para con|r|b0|r a |a cons|r0cc|on co|cc||va dc |a
norma, |a promoc|on cn|rc |os y |as cs|0d|an|cs dc mo||va-
c|oncs y cs||m0|os para c| rcspc|o dc |a norma basados cn
|a rcsponsab|||dad rc|rospcc||va, cn |a c||ca y |a j0s||c|a. Por
0|||mo |nvo|0cra |amb|cn c| |omcn|o dc |a conhanza cn|rc
m|cmbros dc |a csc0c|a, y por cx|cns|on dc |a com0n|dad,
como c|cmcn|o cscnc|a| dc |a rcsponsab|||dad rc|rospcc||va
y por |an|o dc| c0mp||m|cn|o dc |a norma c0ando cs|a cs
pcrc|b|da como prop|a y j0s|a.
Sen||do de la v|da, el cuerpo y la na|uraleza
E| scn||do dc |a v|da hacc rc|crcnc|a a |a consc|cnc|a dc scr
scrcs v|vos, ||s|cos, cmoc|ona|cs, rac|ona|cs y csp|r||0a|cs.
Scrcs h0manos q0c hab||amos 0n 0n|vcrso v|vo dondc
n0cs|ros parcs compar|cn n0cs|ra cscnc|a h0mana. 0csdc
n0cs|ras pcrccpc|oncs y cmoc|oncs c| scn||do dc |a v|da, |a
conc|cnc|a dc |o v||a|, s0rgc dc |a prop|a corpora||dad.
los scrcs h0manos cx|s||mos -somos- cn 0n |crr||or|o dc-
|crm|nado, y dc 0na 0 o|ra mancra cada pcrsona rcprcscn|a
0na pcq0cna m0cs|ra dc csc |crr||or|o dc| c0a| |orma par|c
|v||chcs-Cha0x, 200G!. h0cs|ro c0crpo como con|cncdor
dc n0cs|ra v|da, como hcrram|cn|a dc |rans|ormac|on y cx-
prcs|on pcro |amb|cn como s0jc|o dc |rans|ormac|oncs por
|a acc|on dc n0cs|ra rc|ac|on con |os dcmas, cs por cscnc|a
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
B"
n0cs|ro pr|mcr |crr||or|o. C0crpo q0c cs scx0ado, cons|r0|do
soc|a|mcn|c y por |an|o |crr||or|o dc dcrcchos.
0chn|r c| scn||do dc |a v|da, c| c0crpo y |a na|0ra|cza como
capac|dad cscnc|a| comprcndc 0na aprox|mac|on g|oba| a|
conccp|o dc amb|cn|c, |o c0a| so|o cs pos|b|c s| |o haccmos a
|ravcs dc |os scn||dos dc |dcn||dad, par||c|pac|on y pcr|cncn-
c|a sobrc c| |crr||or|o. S| cs|a prcm|sa sc c0mp|c c| amb|cn|c
|rasccndcra s0 barrcra na|0ra| y podra scr v|s|o como 0n
s|s|cma comp|cjo dc |n|cracc|oncs ||s|cas, b|o|og|cas, so-
c|a|cs y c0||0ra|cs, pcrc|b|das o no, cn|rc |os scrcs h0manos,
|os dcmas scrcs v|v|cn|cs y |odos |os c|cmcn|os dc| mcd|o
dondc sc dcscnv0c|vcn. Tcn|cndo como p0n|o dc rc|crcnc|a
scnsor|a| n0cs|ro c0crpo, c| scn||do dc |a v|da sc proycc|a
sobrc csc 0n|vcrso v|vo, comp|cjo c |n|cgra| dondc cncon-
|ramos a n0cs|ros parcs. Somos par|c dc 0n |odo, y c| |odo
|orma par|c dc n0cs|ra cscnc|a.
E| scn||do dc |a v|da como capac|dad c|0dadana cscnc|a| |m-
p||ca |a gcncrac|on dc 0na conc|cnc|a dc rcspc|o hac|a |a v|da
prop|a, hac|a |a v|da dc n0cs|ros parcs y hac|a |a v|da dc |odos
|os scrcs q0c hab||an n0cs|ro 0n|vcrso. Es|a conc|cnc|a v||a| sc
sos||cnc mcd|an|c c| dcsarro||o y adq0|s|c|on dc hab|||dadcs y
ac|||0dcs para |a v|da q0c par|cn dc |a rc|ac|on con c| prop|o
c0crpo y sc proycc|an cn rc|ac|on con |os dcmas. 0|cha con-
c|cnc|a sc cnc0cn|ra cn |a basc dc |as ac|||0dcs, scn||m|cn|os
y cxprcs|oncs q0c nos dchncn como scrcs h0manos, q0c, cn
o|ras pa|abras, dchnc c| |crr||or|o q0c somos. un |crr||or|o
q0c cs cons|r0|do d|a a d|a cn rc|ac|on con |os dcmas y con |a
na|0ra|cza. Por cso |a conc|cnc|a v||a| dc cada 0no dc noso|ros
|orma par|c |amb|cn dc 0na conc|cnc|a co|cc||va.
En|rc |as hab|||dadcs y ac|||0dcs q0c sc rc|ac|onan con |a
aprop|ac|on dc| c0crpo como con|cncdor dc n0cs|ra v|da sc
cnc0cn|ra c| c0|dado dc| c0crpo dcsdc |a rcsponsab|||dad y
|a a0|onom|a. c| a0|o c0|dado. Es|c c0|dado ||cnc q0c vcr con
c| dcsarro||o dc hab||os sa|0dab|cs y rcsponsab|cs q0c pro-
|cjan c| c0crpo dc aq0c||os |ac|orcs cx|crnos q0c podcmos
con|ro|ar cn basc a |a dcc|s|on |n|ormada y rac|ona| dc |os y
|as cs|0d|an|cs. En|rc |os hab||os sa|0dab|cs y rcsponsab|cs
dc a0|o c0|dado sc |nc|0ycn |amb|cn aq0c||os v|nc0|ados
con |a rc|ac|on dc |os cs|0d|an|cs con s0 scx0a||dad y c0yo
dcsarro||o cs|a ccn|rado cn |a promoc|on dc |a rcsponsab|||-
dad dcsdc |a |n|ormac|on, |a a0|onom|a y |a ||bcr|ad.
la va|orac|on dc |a v|da prop|a dcbc cond0c|r a |a va|orac|on
dc |a v|da ajcna, dc n0cs|ros parcs y dc n0cs|ro amb|cn|c. En
c| marco dc |a cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a
cs|o |mp||ca cd0car cn 0n scn||do dc |o h0mano q0c va mas
a||a dc |os |n|crcscs prop|os, |omcn|ando |a rcsponsab|||dad
con |os o|ros y con c| amb|cn|c mcd|an|c c| dcsarro||o dc|
scn||do dc pcr|cncnc|a a |o d|vcrso y a |o comp|cjo.
Sens|b|l|dad y manejo emoc|onal
las cmoc|oncs |orman par|c dc| scr h0mano. En n0cs|ras
acc|oncs y dcc|s|oncs d|ar|as c| aspcc|o soc|o-a|cc||vo cs 0n
|ac|or dc|crm|nan|c dc n0cs|ro crcc|m|cn|o pcrsona| y dc
n0cs|ras rc|ac|oncs cn soc|cdad. E| aspcc|o soc|o-a|cc||vo |n-
vo|0cra |a capac|dad dc |dcn||hcar y con|ro|ar dcsdc n0cs|ra
conc|cnc|a scnsor|a| |as prop|as cmoc|oncs, as| como |a ca-
pac|dad dc cons|r0|r |a |n|crs0bjc||v|dad cn rc|ac|on con |os
o|ros.
Para l0mbcr|o Ha|0rana |200!, c| amor como |cnomcno
b|o|og|co cs |a cmoc|on prcv|a a| |cng0ajc q0c cons|||0yc y
conscrva |a v|da soc|a|, p0cs a |ravcs dc| amor sc rcconocc a|
o|ro como 0n |cg|||mo o|ro, s|n |mpor|ar q0|cn o como sca
|Ha|0rana, 200!. lo op0cs|o a| amor cs |a cmoc|on dc| rc-
chazo, c| od|o. las conscc0cnc|as dc ambas cmoc|oncs son
op0cs|as cn c| amb||o dc |a conv|vcnc|a, c| rcchazo n|cga |a
conv|vcnc|a, c| amor |a cons|||0yc. /mbas cmoc|oncs, amor
y od|o, ||cncn como a||cr|dad |a |nd||crcnc|a, |a no cmo-
c|on. 0c ac0crdo con |a prop0cs|a dc Ha|0rana, |a pr|mac|a
b|o|og|ca dc| amor sobrc c| rcchazo dcpcndc dc| dcsarro||o
dc |a conc|cnc|a q0c ca|a||cc |a cmoc|on dc| amor y nc0|ra||cc
c| c0|||vo dc| od|o cn c| scr h0mano. En cs|c scn||do, |a cd0-
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
B/
cac|on |mp0|sada y mcd|ada por c| a|cc|o, dcbc ac|0ar cn
corrcspondcnc|a con c| amor q0c rcs|dc cn |a na|0ra|cza dc|
scr h0mano.
Par||cndo dc| rcconoc|m|cn|o dc| amor como 0n |cnomcno
b|o|og|co co||d|ano, |a scns|b|||dad y c| mancjo cmoc|ona|
como capac|dad c|0dadana cscnc|a| comprcndc c| dcsarro||o
dc |n|c||gcnc|as comp|cmcn|ar|as a |a cogn|||va o |n|c||gcnc|as
m0|||p|cs. 0c ac0crdo con |os arg0mcn|os dc Cardncr cs|as
|n|c||gcnc|as m0|||p|cs o comp|cmcn|ar|as son. |a |n|c||gcnc|a
|n|crpcrsona|, q0c sc dchnc como |a capac|dad para com-
prcndcr |as |n|cnc|oncs, mo||vac|oncs y dcscos dc o|ras pcr-
sonas y |a |n|c||gcnc|a |n|rapcrsona|, q0c sc rc|ac|ona con |a
capac|dad para comprcndcrsc 0no m|smo, aprcc|ar |os scn-
||m|cn|os, |cmorcs y mo||vac|oncs prop|os |Cardncr, O88!.
0csdc cs|c p0n|o dc v|s|a cs|a capac|dad sc proycc|a cn
|as d|mcns|oncs. por 0n |ado, hacc rc|crcnc|a a n0cs|ra
d|mcns|on |nd|v|d0a| cn |an|o |n||ma, pcrsona| y corpora|. la
scns|b|||dad y c| mancjo cmoc|ona| sc rc|ac|ona con |a ca-
pac|dad dc scr cmoc|ona|cs p|cnos, dc scn||r s|n r0bor, dc
cxprcsar y com0n|car aq0c||o q0c nos cmoc|ona, q0c nos
mov|||za o q0c nos coh|bc.
Por o|ro |ado, |a scns|b|||dad y c| mancjo cmoc|ona| sc
proycc|a a |ravcs dc |as d|mcns|oncs soc|c|a| y s|s|cm|ca, cn
|an|o rc|ac|ona|, 0b|cando como cjc ccn|ra| dc |a c|0dadan|a
y |a conv|vcnc|a |a promoc|on dc |a cmpa||a como ac|||0d y
hab|||dad dc |as pcrsonas q0c pcrm||c |cndcr p0cn|cs hac|a
rca||dadcs d|s||n|as a |a prop|a, para |mag|nar y scn||r como
cs |a v|da dc |a o|ra pcrsona, |nc|0so con s||0ac|oncs con |as
q0c no cs|amos |am|||ar|zados por cxpcr|cnc|a prop|a. la
cmpa||a rcs0||an|c dc c||o y q0c s0rgc dc| conoc|m|cn|o
dc noso|ros m|smos, pcrm||c poncrsc cn c| |0gar dc| o|ro,
ac|0ar con scn||do c||co c |nH0|r rcsponsab|cmcn|c sobrc
|as cmoc|oncs dc |os q0c nos rodcan.
la carcnc|a a|cc||va o |os scn||m|cn|os ma| cana||zados, cs
dcc|r |a ||m||ac|on o con|rad|cc|on dc| amor, p0cdcn gcncrar
cond0c|as agrcs|vas, ad|c||vas, an||soc|a|cs, dc |nd||crcnc|a y
rc|ac|oncs pcrsona|cs poco sanas, q0c sc cxprcsan |amb|cn
a |a hora dc |a |oma dc dcc|s|oncs. 0csdc cs|c p0n|o dc v|s|a,
c| dcsarro||o dc| scn||do dc |a v|da y c| mancjo cmoc|ona|
como capac|dad c|0dadana cscnc|a| ncccs||a dc |a ap||cac|on
dc pcdagog|as a|cc||vas q0c prom0cvan cn c| proccso
|orma||vo prac||cas dc rcconoc|m|cn|o dc s| m|smo y dc|
o|ro, as| como c| mancjo ascr||vo dc |os scn||m|cn|os y |as
cmoc|oncs cn proc0ra dc apor|ar a| dcsarro||o dc pcrsonas
cq0|||bradas, propos|||vas y amorosas, q0c cons|r0yan rc|a-
c|oncs |n|crpcrsona|cs basadas cn c| rcspc|o y |a |ra|crn|dad.
Par||c|pac|on
la par||c|pac|on como capac|dad cn |a cd0cac|on para |a
c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a sc rc|ac|ona con |a dchn|c|on
c||mo|og|ca par|cs cn acc|on q0c dcno|a |a acc|on dc |omar
par|c. 0|cha acc|on sc v|nc0|a a |a cx|s|cnc|a dc 0nas hab|||-
dadcs, ac|||0dcs y mo||vac|oncs para |a par||c|pac|on como
son. s0 cjcrc|c|o vo|0n|ar|o, |a rcsponsab|||dad |nd|v|d0a|
y compar||da, mccan|smos dc cxprcs|on, y cd0cac|on c
|n|ormac|on prcv|a a |a acc|on, a|r|b0|os s|n |os c0a|cs cs
m0y d|||c|| par||c|par cons|r0c||va y propos|||vamcn|c.
Con c||o sc proponc |a par||c|pac|on dcsdc |o v|vcnc|a| q0c
par|c dc| |nd|v|d0o y sc d|r|gc hac|a |o co|cc||vo, par||cndo dc|
scr par|c, |omar par|c y scn||rsc par|c dc a|go, como scna|a
ha|ha||a Sa|azar |20!, a0nq0c no |o no|cmos dcsdc s|cm-
prc hcmos hccho par|c cn 0n |odo, |a |am|||a, 0na |ns|||0c|on,
c| barr|o, 0n ccos|s|cma, |a |oca||dad, |a c|0dad, 0n pa|s, 0n
con||ncn|c y has|a 0n p|anc|a |Sa|azar, 20!.
h0cs|ros ac|os consc|cn|cs o no, son dcsdc ya ca0sa y
conscc0cnc|a dc m0|||p|cs |mpac|os, s|n cmbargo scr
par|c no cs s0hc|cn|c, mcnos a0n c0ando cn c| d|ar|o v|v|r
dcsconoccmos |a |orma cn q0c n0cs|ro pcnsar y n0cs|ro ac-
|0ar a|cc|an d|chos csccnar|os. Tomar par|c, |nc|0yc c| haccrsc
pro|agon|s|a cn cs|os csccnar|os, obscrvar|os, conoccr|os,
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
B5
c0cs||onar|os, gcncrar pos|0ras, op|n|oncs y ac|0ar sobrc
c||os para |rans|ormar|os o pro|cgcr|os dc ac0crdo a n0cs-
|ras |n|crcscs o conv|cc|oncs. E| scn||rsc par|c nos do|a dc 0n
podcr cspcc|a| para dcc|d|r y para ac|0ar mas a||a dc |a mcra
man||cs|ac|on dc n0cs|ros pcnsam|cn|os y dc |a acc|on so-
brc 0n |n|crcs pasajcro o c|rc0ns|anc|a|. Scn||rnos par|c |m-
p||ca aprop|arnos dc csos csccnar|os, dcsarro||ar rc|ac|oncs
dc pcr|cncnc|a hac|a c||os q0c |ransc|cndcn |o pragma||co y
a|cc|an n0cs|ra |dcn||dad y n0cs|ras cmoc|oncs.
/ par||r dc c||o, |a par||c|pac|on como capac|dad cscnc|a| c|0-
dadana sc proponc como 0na prac||ca, como 0na v|vcnc|a
co||d|ana, a par||r dc |a c0a| |os y |as cs|0d|an|cs as0mcn
0n ro| pro|agon|co cn s0s v|das, dan scn||do y rcs|gn|hcan
s0s con|cx|os y rca||dadcs. 0c cs|a mancra, sc cr|gc como
rc|o dc |a par||c|pac|on |a |rans|ormac|on dc |as rc|ac|oncs
y prac||cas dc dom|nac|on y oprcs|on q0c ||m||an c| dcsa-
rro||o dc |os |nd|v|d0os y |as com0n|dadcs, por rc|ac|oncs dc
coopcrac|on y prac||cas dc m0|0a||dad, rcc|proc|dad,
rcconoc|m|cn|o y va|orac|on dc| o|ro.
En cs|c p0n|o, sc ponc dc man|hcs|o |a |mpor|anc|a dc |a
par||c|pac|on hor|zon|a| como mccan|smo dc aprcnd|zajc y
cmpodcram|cn|o, cs dcc|r, c| cmpodcram|cn|o dc |os |nd|-
v|d0os y s0s com0n|dadcs, q0|cncs |cjcn n0cvas |ormas dc
rc|ac|on soc|a|, basadas cn |os proccsos dc coopcrac|on, co-
|aborac|on, so||dar|dad, m0|0a||dad y rcc|proc|dad. Es|c ||po dc
cmpodcram|cn|o no cxc|0yc |a rc|ac|on vcr||ca| con c| Es|ado,
q0c dcno|a o|ro ||po dc par||c|pac|on, como c| cjcrc|c|o dc|
vo|o, |a dc||bcrac|on c|0dadana cn |os cspac|os cs|ab|cc|dos, y
cn s| |oda |a mccan|ca dc |a dcmocrac|a rcprcscn|a||va.
las dos |ormas dc par||c|pac|on sc comp|cmcn|an. S|n
cmbargo, no cs osado pcnsar q0c cn|rc mas |or|a|cc|da |a
capac|dad |nd|v|d0a| dc par||c|par y |os proccsos soc|a|cs
com0n||ar|os dondc sc ma|cr|a||za d|cha capac|dad -|a par-
||c|pac|on hor|zon|a| - mcjorcs rcs0||ados sc ||cncn cn |a |n-
c|dcnc|a y dchn|c|on dc |as po||||cas cs|a|a|cs - par||c|pac|on
vcr||ca|- ya q0c grac|as a |os pr|mcros sc |omcn|an y
a0mcn|an cn can||dad y ca||dad |os proccsos dc propos|c|on,
aprop|ac|on y rcsponsab|||dad sobrc |as dcc|s|oncs dc| Es-
|ado, as| como |as |n|c|a||vas dc con|ro| soc|a| y scg0|m|cn|o
dc |as ac|0ac|oncs dc n0cs|ros rcprcscn|an|cs.
En |a |rans|ormac|on dc |as rc|ac|oncs soc|a|cs q0c pcrs|g0c
|a par||c|pac|on para c| aprcnd|zajc, sc cnc0cn|ra |amb|cn
|a cscnc|a para abordar dc |orma pos|||va |os conH|c|os q0c
a|cc|an n0cs|ra soc|cdad. Par||c|pac|on como capac|dad
|mp||ca |amb|cn c| mancjo adcc0ado dc| conH|c|o, dondc
|as par|cs |nvo|0cradas son capaccs dc rcconoccrsc como
parcs, dc rcspc|arsc y dc cnca0zar |a so|0c|on dc| conH|c|o
dcsdc c| ac0crdo, gcncrando cn s0 rcso|0c|on 0n sa|do
pcdagog|co. Como scna|a Es|an|s|ao Z0|c|a |O85! una so-
c|cdad mcjor cs 0na soc|cdad capaz dc |cncr mcjorcs con-
H|c|os, dc conoccr|os y dc con|cncr|os. 0c v|v|r no a pcsar
dc c||os, s|no prod0c||va c |n|c||gcn|cmcn|c cn c||os |Z0|c|a,
Sobrc |a |dca||zac|on dc |a v|da pcrsona| y co|cc||va., O85!.
En cs|c scn||do, c| PECC rcconocc |a csc0c|a como cspac|o
cd0cador cn c| conH|c|o y pro|cc|or |rcn|c a |os |ac|orcs
con|cx|0a|cs q0c p0cdcn a|cc|ar c| sano dcsarro||o ||s|co,
soc|a| c |n|c|cc|0a| dc |os n|nos, n|nas y jovcncs.
7.2. Areas |ema||cas, los pe|alos
las arcas |cma||cas son |a cx|cns|on dc| n0c|co, |a
proyccc|on dc |as capac|dadcs cscnc|a|cs para |a c|0dadan|a
y |a conv|vcnc|a cn arcas prcc|sas dc con|cn|do y prac||ca.
las arcas |cma||cas abordan |os d|s||n|os aprcnd|zajcs
q0c |a SE0 pr|or|za cn cohcrcnc|a con |os dcsa||os soc|a|cs
y comprom|sos c|0dadanos con|cmporancos y c0yo
dcsarro||o cogn|||vo y cxpcr|mcn|a|, cs con|cx|0a||zado cn |as
rca||dadcs dc |os y |as cs|0d|an|cs y |a com0n|dad cd0ca||va.
ho cx|s|c 0na rc|ac|on jcrarq0|ca cn|rc |as arcas, n|ng0na cs
mas |mpor|an|c q0c |a o|ra, n|ng0na cs con|cncdora dc o|ra.
Todas |as arcas |orman par|c dc 0n |cj|do dc aprcnd|zajcs
para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a cons|dcrados rc|cvan|cs.
/dcmas dc rccogcr con|cn|dos bas|cos dc conoc|m|cn|o
c|0dadano, |as arcas ac|0an cn |a prop0cs|a como campos
dc prac||ca, dondc |os con|cn|dos, c| con|cx|o y |a mcd|ac|on
pcdagog|ca |oman c0crpo, conv|r||cndosc cn acc|oncs
cd0ca||vas q0c con|r|b0ycn a| dcsarro||o dc |as capac|dadcs
cscnc|a|cs rccog|das cn c| n0c|co.
Tcn|cndo cn c0cn|a |os an|cccdcn|cs dc cd0cac|on para |a
c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a y c| P|an dc 0csarro||o 0|s|r||a|
Eogo|a l0mana, dcsdc |a SE0 sc han dchn|do c|nco arcas
|cma||cas. / con||n0ac|on sc cn0mcran d|chas arcas y sc
dcscr|bc brcvcmcn|c c| s|gn|hcado y cn|oq0c prop0cs|o por
|a SE0 para cada 0na dc c||as.
Amb|en|e
E| amb|cn|c cs cons|dcrado como 0n s|s|cma d|nam|co
dchn|do por |as |n|cracc|oncs ||s|cas, b|o|og|cas, soc|a|cs y
c0||0ra|cs, pcrc|b|das o no, cn|rc |os scrcs h0manos, |os
dcmas scrcs v|v|cn|cs y |odos |os c|cmcn|os dc| mcd|o dondc
sc dcsarro||an. E| conccp|o dc amb|cn|c abarca cn|onccs,
aspcc|os |an|o dc |as c|cnc|as ||s|cas y na|0ra|cs, como dc
|as c|cnc|as h0manas, dcsdc 0na m|rada dc pcnsam|cn|o
cr|||co. Es|o cs j0s|amcn|c |o q0c |o cnr|q0ccc, ya q0c sc
aborda dcsdc c| cn|oq0c s|s|cm|co y ho||s||co a| cn|rc|cjcr |o
na|0ra| con |o c0||0ra|. Corrcspondc as| a 0nas d|nam|cas dc
v|da, con s0s componcn|cs h|s|or|cos, c0||0ra|cs, po||||cos,
cconom|cos, cs|c||cos, cn|rc o|ros.
0csdc cs|c cn|oq0c, |a SE0 as0mc c| conccp|o dc
cd0cac|on amb|cn|a| rc|crcnc|ado cn |a Po||||ca hac|ona|
dc Ed0cac|on /mb|cn|a|, dondc sc cons|dcrada como.
c| proccso q0c |c pcrm||c a| |nd|v|d0o comprcndcr |as
rc|ac|oncs dc |n|crdcpcndcnc|a con s0 cn|orno, con basc cn
c| rcconoc|m|cn|o rcHcx|vo y cr|||co dc s0 rca||dad b|o||s|ca,
soc|a|, po||||ca, cconom|ca y c0||0ra|, para q0c, a par||r dc |a
aprop|ac|on dc |a rca||dad concrc|a, sc p0cdan gcncrar cn c|
y cn s0 com0n|dad ac|||0dcs dc va|orac|on y rcspc|o por c|
amb|cn|c|H|n|s|cr|o dc Hcd|o /mb|cn|c, 2002!.
E| arca |cma||ca dc amb|cn|c comprcndc a|g0nos cjcs
|cma||cos cscnc|a|cs dc| P|an dc 0csarro||o 0|s|r||a| -camb|o
c||ma||co, rcs|d0os, b|od|vcrs|dad, ag0a, gcs||on dc| r|csgo-
|os c0a|cs sc abordan dc |orma |n|cgra| dcsdc |os |crr||or|os
y cn c| marco dc |as d|nam|cas amb|cn|a|cs par||c0|arcs dc
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
B6
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
B@
|as com0n|dadcs. En cs|as d|nam|cas co||d|anas sc cspcra
q0c |a cd0cac|on y |a gcs||on amb|cn|a| gcncrcn s|ncrg|as
q0c po|cnc|an c| cmpodcram|cn|o dc |a com0n|dad cn
bcnchc|o dc| b|cncs|ar com0n.
0erechos humanos y Paz
E| arca |cma||ca dc dcrcchos h0manos y paz, p|an|ca |a
ncccs|dad dc cons|r0|r dc mancra comp|cmcn|ar|a |a cd0-
cac|on cn dcrcchos, |a rccons|r0cc|on y conscrvac|on dc
|a mcmor|a h|s|or|ca y |a promoc|on dc |n|c|a||vas dc paz.
0cn|ro dc| PECC, c| arca |cma||ca dc 0crcchos l0manos ||cnc
|rcs hna||dadcs. |or|a|cccr 0na c0||0ra dc rcspc|o a |a d|gn|-
dad h0mana y |os 0crcchos l0manos, c| rcconoc|m|cn|o dc
|os s0jc|os dc dcrccho, dondc sc prom0cva |a |g0a|dad cn|rc
|os scxos, |as com0n|dadcs c|n|cas, rc||g|osas, ||ng0|s||cas, y |a
conso||dac|on dc 0n Es|ado Soc|a| y 0cmocra||co dc 0crccho.
Comprcndcr |os dcrcchos h0manos dcsdc s0 pcrspcc||va
soc|a| c h|s|or|ca, y cn s0 rc|ac|on con |a rccons|r0cc|on y
prcscrvac|on dc |a mcmor|a h|s|or|ca, cs pr|mord|a| cn |a
cons|r0cc|on dc paz, cn 0n con|cx|o dc p|0ra||dad c0||0ra| y
po||||ca como |0ndamcn|os dc |a c|0dadan|a |a conv|vcnc|a y
|a cons|r0cc|on dc dcmocrac|a par||c|pa||va.
En d||crcn|cs momcn|os h|s|or|cos |a pos|||v|zac|on dc |os
dcrcchos h0manos ha s|do conscc0cnc|a dc rc|ac|oncs so-
c|a|cs y po||||cas q0c |ograron cons|r0|r ac0crdos c||cos |0n-
damcn|a|cs para |a garan||a dc |a d|gn|dad h0mana y para
con|r|b0|r a |a amp||ac|on dc| conj0n|o dc ||bcr|adcs h0-
manas, cn |0nc|on dc| |n|crcs gcncra| dc |as prcscn|cs y |0-
|0ras gcncrac|oncs. Por cs|a razon, cs |mpor|an|c obscrvar
|os con|cx|os h|s|or|cos cn |os q0c s0rgcn y sc conso||dan
|os d||crcn|cs dcrcchos. c|v||cs y po||||cos, cconom|cos, so-
c|a|cs y c0||0ra|cs, dcrcchos amb|cn|a|cs y dc |os p0cb|os.
/s|m|smo, cs ncccsar|o cons|dcrar, |a rc|ac|on d|nam|ca cn-
|rc |os dcrcchos h0manos y |os proccsos soc|a|cs, cva|0ando
|as rc|ac|oncs soc|a|cs y acc|oncs po||||cas q0c pcrm||cn ga-
ran||zar c| cjcrc|c|o c|cc||vo dc |os dcrcchos.
En c| caso cspcc|hco dc Co|omb|a |a cd0cac|on cn dcrcchos
h0manos rcq0|crc b0scar |as pos|b|||dadcs dc rccons|r0|r
y rc-s|gn|hcar c| pasado dc |0chas soc|a|cs, po||||cas y dc |a
v|da com0n||ar|a, dando|c 0n |0gar a |as voccs dc |as pcrso-
nas y co|cc||vos q0c han s|do v|c||mas dc| conH|c|o armado.
la promoc|on dc |a cd0cac|on cn dcrcchos h0manos |mp||ca |a
|nc|dcnc|a s|m0||anca sobrc con|cn|dos acadcm|cos y prac||-
cas co||d|anas a| |n|cr|or dc |a csc0c|a, |ransccnd|cndo, dc cs|a
|orma, |os marcos |orma|cs y j0r|d|cos y apos|ando por |a cs-
|r0c|0rac|on dc 0na prop0cs|a c||co-c0||0ra| q0c |n|crpc|c |as
rc|ac|oncs, |os con|cx|os y |as rcg0|ac|oncs cn |a v|da co||d|ana
dc |a csc0c|a. /s| m|smo, s|gn|hca haccr cohcrcn|c c| cjcrc|c|o
doccn|c con c| dcsarro||o dc prac||cas pcdagog|cas mcnos vcr-
||ca|cs y mas par||c|pa||vas, q0c pcrm||an s0pcrar prac||cas a0-
|or||ar|as a| |n|cr|or dc |a csc0c|a y q0c con|r|b0yan a cons|r0|r
amb|cn|cs dcmocra||cos dc aprcnd|zajc.
0|vers|dad y 0enero
E| arca |cma||ca cn d|vcrs|dad y cq0|dad dc gcncro ||cnc
como propos||o |nc|d|r y con|r|b0|r a |a |rans|ormac|on dc
|os |mag|nar|os, d|sc0rsos, y prac||cas co||d|anas q0c rcpro-
d0ccn s||0ac|oncs h|s|or|cas dc d|scr|m|nac|on y rc|ac|oncs
cn|rc d||crcn|cs ac|orcs q0c |mp|dcn c| rcconoc|m|cn|o y
rcspc|o dc |as d||crcnc|as. E0sca q0c |a csc0c|a sca 0n cs-
ccnar|o q0c prom0cva c| a0|o-rcconoc|m|cn|o dc |os y |as
cs|0d|an|cs y |a com0n|dad cd0ca||va, |a cons|r0cc|on dc
s0 |dcn||dad cn rc|ac|on con |os o|ros, y c| rcconoc|m|cn|o y
rcspc|o dc |as d|s||n|as |ormas dc scr y dc v|v|r.
la d|vcrs|dad sc prod0cc cn d|s||n|os campos. soc|a|,
c0||0ra|, h|osohco, rc||g|oso, mora| y po||||co. las m0|||p|cs
|ormas dc scr y dc v|v|rsc prcscn|an cn |oda soc|cdad cn |a
q0c cx|s|c 0na var|cdad no co|nc|dcn|c dc crccnc|as, con-
v|cc|oncs, scn||m|cn|os y p0n|os dc v|s|a, accrca dc as0n|os
q0c sc rcp0n|an |mpor|an|cs, como c| or|gcn y hna||dad dc
|a v|da h0mana, |a rc|ac|on dc| hombrc con 0na pos|b|c d|-
v|n|dad, |a |dca dc v|da b0cna y |os mcd|os ncccsar|os para
a|canzar|a, |a organ|zac|on y d|s|r|b0c|on dc| podcr.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
!A
Rcconoccr |a d|vcrs|dad y |a cx|s|cnc|a dc m0|||p|cs |or-
mas dc scr y dc v|v|r, |mp||ca rcconoccr |as cond|c|oncs dc
dcs|g0a|dad soc|a|, cconom|ca y c0||0ra| dc a|g0nos gr0-
pos pob|ac|ona|cs y scc|orcs soc|a|cs q0c h|s|or|camcn|c
han s|do marg|nados, cxc|0|dos y dcspro|cg|dos cn c| cjcr-
c|c|o, rcconoc|m|cn|o y garan||a dc s0s dcrcchos, o q0c sc
cnc0cn|ran cn cond|c|oncs dc dcs|g0a|dad y/o |ncq0|dad y
q0c rcq0|crcn dc acc|oncs q0c |cs pos|b||||cn c| dcsarro||o
dc s0 a0|onom|a, |a |nc|0s|on soc|a| y c| acccso cn |g0a|dad
dc opor|0n|dadcs a |os b|cncs y scrv|c|os q0c garan||zan |os
dcrcchos dc |os q0c goza |a soc|cdad cn gcncra|.
0c mancra |ransvcrsa|, |a promoc|on dc |a cq0|dad dc gcnc-
ro |mp||ca rcconoccr |a ncccs|dad dc mod|hcar cond|c|oncs
c0||0ra|cs c |ns|||0c|ona|cs q0c h|s|or|camcn|c han d|scr|m|-
nado dc mancra ncga||va a |as m0jcrcs, as|gnando|cs ro|cs
soc|a|cs y |am|||arcs s0bord|nados. la d|gn|hcac|on dc |a
m0jcr, |mp||ca rcconoccr y ahanzar s0s capac|dadcs cn con-
d|c|oncs dc cq0|dad |rcn|c a |o o|ro y |a o|rcdad, as| como
rc|v|nd|car como |mprcsc|nd|b|c s0 par||c|pac|on ac||va cn |a
cons|r0cc|on dc soc|cdadcs mas dcmocra||cas c |nc|0ycn|cs.
E| gcncro como var|ab|c dc ana||s|s dc |as rc|ac|oncs
dcs|g0a|cs cn|rc hombrcs y m0jcrcs, n|nos y n|nas, sc ap||ca
cn c| arca como cn|oq0c y como pcrspcc||va, adcmas con
0na m|rada hac|a |a |n|crsccc|ona||dad, par||cndo dc |a basc
q0c cs|as rc|ac|oncs dcs|g0a|cs sc accn|0an cn m0jcrcs
pcr|cncc|cn|cs a gr0pos c|n|cos, m0jcrcs con a|g0na d|s-
capac|dad, m0jcrcs v|c||m|zadas cn c| marco dc| conH|c|o
armado, cn|rc o|ras.
las |ns|||0c|oncs cd0ca||vas ||cncn c| rc|o dc gcncrar cscc-
nar|os y rc|ac|oncs dc cq0|dad q0c prom0cvan c| acccso y
d|s|r0|c para hombrcs y m0jcrcs a |os cspac|os p0b||cos y
pr|vados, y q0c |rans|ormcn |os cs|crco||pos y ro|cs as|gna-
dos a |os scxos q0c pcrpc|0an |a dom|nac|on dc |o masc0||no
sobrc |o |cmcn|no.
la csc0c|a como cspac|o dc soc|a||zac|on gcncra proccsos
dc |n|crcamb|o q0c cs|an pcrmcados por |a c0||0ra, cn|cn-
d|da cs|a 0|||ma cn |a dchn|c|on rca||zada por /ngc| Pcrcz
|OO8! como c| conj0n|o dc s|gn|hcados, cxpcc|a||vas y com-
por|am|cn|os compar||dos por 0n dc|crm|nado gr0po soc|a|,
q0c |ac||||an y ordcnan, ||m||an y po|cnc|an, |os |n|crcam-
b|os soc|a|cs, |as prod0cc|oncs s|mbo||cas y ma|cr|a|cs y |as
rca||zac|oncs |nd|v|d0a|cs y co|cc||vas dcn|ro dc 0n marco
cspac|a| y |cmpora| |Pcrcz, OO8!.E| papc| dc |a c0||0ra cn
|as |ns|||0c|oncs cd0ca||vas cs rc|cvan|c para |dcn||hcar
proccsos dc d|scr|m|nac|on, pcro |amb|cn para rc|n|crprc|ar,
rcprod0c|r y |rans|ormar |os s|gnos o con|cn|dos q0c ponc
dc rc||cvc |a c0||0ra y q0c sc man|hcs|an cn pcnsam|cn|os,
scn||m|cn|os y cond0c|as |nH0ycn|cs cn |os proccsos dc c|0-
dadan|a y conv|vcnc|a y cn |a rc|ac|on con c| cn|orno.
Tcn|cndo cn c0cn|a q0c b0cna par|c dc |as v0|ncrac|oncs
q0c sc prcscn|an cn |os co|cg|os sc prod0ccn a ca0sa dc |as
rc|ac|oncs dcs|g0a|cs dc podcr y dc |os s|s|cmas dc dom|-
nac|on h|s|or|camcn|c prod0c|dos y rcprod0c|dos cn |a so-
c|cdad sc p|an|ca como rcsp0cs|a y como prop0cs|a para
s0pcrar s0s c|cc|os dc cxc|0s|on, scgrcgac|on, y v|o|cnc|a,
|a promoc|on dc |a |n|crc0||0ra||dad como 0n modc|o q0c
p|an|ca |a cons|r0cc|on dc c|0dadan|a y conv|vcnc|a cn|rc
|as m0|||p|cs |ormas dc scr y dc v|v|r.
Es|o ap0n|a a |ograr q0c |as |ns|||0c|oncs cd0ca||vas sc
compromc|an a |mp0|sar c| |rabajo hac|a |a ap||cac|on dc |os
cn|oq0cs d||crcnc|a|cs y |a promoc|on dc |a cd0cac|on para
|a |n|crc0||0ra||dad. S|cndo cs|a 0n proccso progrcs|vo q0c,
con c| hn dc |ogar s0 ap||cac|on, rcq0|crc.
Rcconoccr, rcspc|ar y va|orar |as m0|||p|cs |ormas dc scr
y dc v|v|r.
ldcn||hcar y gcncrar rcHcx|oncs y cjcrc|c|os dc |rans|or-
mac|on dc |as rc|ac|oncs dcs|g0a|cs dc podcr cn|rc |os
scc|orcs soc|a|cs.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
!7
Es|ab|cccr y rca||zar acc|oncs para cv||ar o crrad|car dc
mancra progrcs|va |a d|scr|m|nac|on, cxc|0s|on, hos||ga-
m|cn|o y dom|nac|on dc |os scc|orcs soc|a|cs h|s|or|ca-
mcn|c opr|m|dos.
Es|ab|cccr y rca||zar acc|oncs para q0c |as m0|||p|cs |or-
mas dc scr y dc v|v|r sc |n|crrc|ac|oncn y cnr|q0czcan
m0|0amcn|c.
E| rcconoc|m|cn|o y rcspc|o dc |as d||crcnc|as rcprcscn|a-
das cn |as crccnc|as, |a pcr|cncnc|a a com0n|dadcs c|n|cas,
as| como |as |dcn||dadcs y cxprcs|oncs dc or|cn|ac|oncs
scx0a|cs y dc |dcn||dadcs dc gcncro, c| scxo, |a d|scapac|-
dad, |a v|c||m|zac|on cn c| marco dc| conH|c|o armado, cn|rc
o|ras, rcs0||an |0ndamcn|a|cs para cons|r0|r 0na c|0dadan|a
|n|crc0||0ra|, cn concordanc|a con |os |0ndamcn|os consa-
grados cn |a Cons|||0c|on Po||||ca dc Co|omb|a q0c rcconocc
|a conH0cnc|a dc m0|||p|cs |ormas dc scr y v|v|r, y rcsa||a cn
s0 /r||c0|o 8 c| dcrccho a 0na |g0a|dad rca| y c|cc||va como
c|cmcn|o cons|||0||vo dc |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a.
0u|dado y Au|ocu|dado
E| proycc|o dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a
|mp||ca adcmas dc| dcsarro||o par||c|pa||vo dc n0cvos con-
|cn|dos |cma||cos y acc|oncs pcdagog|cos q0c prom0cvan
proccsos dc cons|r0cc|on dc capac|dadcs dc |os cs|0d|an|cs,
adc|an|ar |n|c|a||vas or|cn|adas a| |or|a|cc|m|cn|o dc| a0|o-
rcconoc|m|cn|o, |a a0|ocs||ma, y |a a0|onom|a rcsponsab|c
dc |os n|nos, n|nas y jovcncs. En cs|c scn||do rcs0||a rc|cvan|c
|or|a|cccr |as capac|dadcs cscnc|a|cs para a0|o-rcconoccrsc
como scrcs scns|b|cs q0c va|oran s0 c0crpo y |o pro|cgcn
para c| c0|dado dc s0 sa|0d ||s|ca y ps|co|og|ca.
Como p0n|o dc convcrgcnc|a dc |as |n|c|a||vas dc cs|a arca
|cma||ca, sc b0sca |nccn||var q0c |os cs|0d|an|cs |orm0-
|cn s0 proycc|o dc v|da, cn c| cor|o, mcd|ano y |argo p|azo,
s|cndo consc|cn|cs dc s0 a0|onom|a para dcc|d|r y ac-
|0ar, y dc |a |mpor|anc|a dc a|canzar |os objc||vos dchn|dos
cons|go m|smos, q0c |cs pcrm|||ran amp||ar s0 cs|cra dc
opor|0n|dadcs y |or|a|cccr s0 a0|onom|a y capac|dad dc
dcc|s|on. /s| m|smo c| |or|a|cc|m|cn|o dc |a a0|ocs||ma, dc |a
conhanza cn s| m|smos y cn |os o|ros, pcrm||c q0c |as pcrsonas
p0cdan cxprcsar dc mancra mas ||brc |a a|cc||v|dad y cmpa||a
hac|a |os dcmas, scn||m|cn|os q0c |amb|cn haccn pos|b|c
ahanzar rc|ac|oncs dc so||dar|dad y apoyo m0|0o a| |n|cr|or
dc |a csc0c|a y dc |as |am|||as, y cons|r0|r rc|ac|oncs mas
|ra|crnas cn|rc |os c|0dadanos y c|0dadanas.
Par||c|pac|on
Par||c|par cs cscnc|a| y |0ndamcn|a| para c| scr h0mano.
En cs|a arca |cma||ca |a par||c|pac|on cs cn|cnd|da como c|
conj0n|o dc |n|c|a||vas soc|a|cs cn |as q0c |as pcrsonas |oman
par|c, haccn par|c y sc s|cn|cn par|c consc|cn|c cn 0n con-
|cx|o. lo an|cr|or, cs|a rc|ac|onado con |ac||||ar y promovcr
0na par||c|pac|on ab|cr|a, no rcs|r|ng|da, dondc sc |n|orma,
cons0||a, dcba|c, rcHcx|ona, proponc y dcc|dc conj0n|a-
mcn|c y corrcsponsab|cmcn|c con |as y |os c|0dadanos.
la par||c|pac|on cs conccb|da como 0n proccso q0c ||cva a |a
cons|r0cc|on dc com0n|dad y a |a rcs|gn|hcac|on dc| cspac|o
csco|ar, cn |an|o son cs|os csccnar|os dc dc||bcrac|on |os q0c
han pcrm|||do ahondar |a d|sc0s|on cn |orno a| q0c haccr dc|
scc|or cd0ca||vo cn |odos s0s |rcn|cs y s|n pcrdcr dc v|s|a c|
|crr||or|o, cn s0s d||crcn|cs con|cx|os |oca|cs y d|s|r||a|. Por
c||o, cs ncccsar|o garan||zar |a promoc|on dc |a par||c|pac|on y
dc s0s cspac|os, c |mp|cmcn|ar cs|ra|cg|as q0c dcsdc |o |oca|
y d|s|r||a| q0c con|r|b0yan a| |or|a|cc|m|cn|o dc| |cj|do soc|a|.
la Par||c|pac|on cn c| csccnar|o csco|ar dcbc scr c| rcs0||ado
dc 0na acc|on conj0n|a cn|rc |a |am|||a, |a com0n|dad cd0ca-
||va y c| Es|ado. En cs|c scn||do, |a par||c|pac|on y dcmocra||-
zac|on dc| csccnar|o csco|ar cn |odas |as cs|cras dcbc ||cvar
a q0c |as com0n|dadcs sc s|cn|an |nc|dcn|cs y v|s|b|||zadas
cn |as dcc|s|oncs q0c sc |oman y q0c |os a|cc|an dc mancra
d|rcc|a, p0cs cs dcsdc a||| q0c sc cjcrcc |a c|0dadan|a y sc
garan||za dc mancra rca| |a h0man|zac|on dc |a csc0c|a.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
!B
7.3. Pedagog|a para la educac|on
en c|udadan|a y conv|venc|a, el |allo.
la c|0dadan|a cs v|vcnc|a, con-v|vcnc|a. S0 aprcnd|zajc dcbc
cs|ar basado cn |a cxpcr|cnc|a, |a prob|cma-
||zac|on y |a rcHcx|on. RcHcx|on |nd|v|d0a|
y co|cc||va sobrc cxpcr|cnc|as v|v|das con
|os o|ros |rcn|c a prob|cmas y s||0ac|oncs
v||a|cs cn |as q0c |o co||d|ano cs cs|0-
d|ado, c0cs||onado y rcpcnsado. la cd0-
cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a
cs 0na ap0cs|a por c| camb|o dcsdc
|a q0c sc proponc cond0c|r a |as co-
m0n|dadcs cd0ca||vas a |mag|nar y
crcar 0n|vcrsos dc pos|b|||dadcs cn |os
q0c c| m0ndo no sc cnc0cn|ra |crm|nado,
por c| con|rar|o, cs |nacabado, |ac||b|c dc scr |n|crvcn|do y
hab||ado por |a cxpcr|cnc|a q0c j0n|os provocamos.
la v|s|on pcdagog|ca dc |a cd0cac|on para c| cjcrc|c|o dc
|a c|0dadan|a y |a cons|r0cc|on dc |a conv|vcnc|a rcconocc
q0c, como sos||cnc Jacq0cs 0c|ors |OOG!, |a cd0cac|on
provcc |a pos|b|||dad dc |rans|ormar a |os |nd|v|d0os y a |a
soc|cdad a |ravcs dc proccsos dc||bcrados dc aprcnd|zajc
con c| propos||o dc q0c |os y |as cs|0d|an|cs scan capaccs
dc sabcr, haccr y scr |0c|ors, OOG!. la cd0cac|on cs 0n
proccso po||||co y pcdagog|co, q0c sc corrcspondc con |os
parad|gmas cconom|cos y |os gr0pos soc|a|cs dcc|sorcs,
cn conscc0cnc|a, y para g0ardar cohcrcnc|a con c| modc|o
dc dcsarro||o h0mano -as0m|do cn c| P|an dc 0csarro||o
Eogo|a l0mana-, |a SE0 ha dcc|d|do cons|r0|r 0na
prop0cs|a dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a,
basandosc cn c| modc|o dc |a pcdagog|a cr|||ca.
Es|c modc|o, p|an|cado cn /mcr|ca la||na por Pa0|o lrc|rc,
scna|a q0c |a acc|on cn |a soc|cdad cs c| c|cmcn|o ccn|ra|
dc |a rcHcx|on para c| aprcnd|zajc. lrc|rc |2002! |0ndamcn|a
s0 conccpc|on cd0ca||va-c|0dadana cn c| po|cnc|a| h0mano
para |a crca||v|dad y |a ||bcr|ad dcn|ro dc |as cs|r0c|0ras
po||||co-cconom|co-c0||0ra|cs prcscn|cs cn |a soc|cdad. E|
po|cnc|a| h0mano |oma |orma a |ravcs dc| dcsc0br|m|cn|o y
|a |mp|cmcn|ac|on dc a||crna||vas ||bcradoras para |a |rans-
|ormac|on soc|a| a |ravcs dc| proccso dc con-
c|cn||zac|on |lrc|rc, 2002!. la |n|cgrac|on cn-
|rc rca||dad, aprcnd|zajc y po|cnc|a||dad para
|rans|ormar, conv|cr|c c| aprcnd|zajc rcHcx|vo
cxpcr|mcn|a| cn c| cn|oq0c mas adcc0ado para c|
dcsarro||o dc |as capac|dadcs c|0dadanas
cscnc|a|cs q0c pcrs|g0c |a prop0cs|a dc
Ed0cac|on para |a C|0dadan|a y |a Con-
v|vcnc|a.
En cs|c con|cx|o |a SE0 ha |dcn||hcado
0n gr0po dc pr|nc|p|os q0c pcrm||cn
|a ap||cac|on dc| modc|o dc pcdagog|a
cr|||ca cn |os con|cx|os csco|arcs y dc |as com0n|dadcs cd0-
ca||vas, scna|ando con c||os 0na scr|c dc aspcc|os q0c dc-
bcn carac|cr|zar cs|c proccso pcdagog|co. Esos pr|nc|p|os
son. .M |a cons|r0cc|on dc rc|ac|oncs dc podcr hor|zon|a|cs,
..M par||r dc |as ncccs|dadcs, |n|crcscs y po|cnc|a||dadcs dc
|a com0n|dad cd0ca||va, ...M 0n|r |a rcHcx|on y |a acc|on, .?M
rcconoccr q0c |a rca||dad, y cn par||c0|ar |a rca||dad csco|ar,
cs comp|cja y concrc|a a |a vcz, y ?M |rasccndcr |a csc0c|a
como cspac|o dc aprcnd|zajc.
Para |a rca||zac|on dc cs|os pr|nc|p|os cn |as d|nam|cas
csco|arcs, sc ha v|s|o |a ncccs|dad dc crcar 0n mc|odo
pcdagog|co q0c pos|b||||c, |nsp|rc y |or|a|czca prac||cas c |n|-
c|a||vas rcHcx|vas, a0|onomas y |rans|ormadoras, cs por cso
q0c |a Sccrc|ar|a dc Ed0cac|on dc| 0|s|r||o crca c| mc|odo dc
|a RcHcx|on /cc|on Par||c|pac|on -R/P |nsp|rado cn |as pro-
p0cs|as dc Pc|cr Jarv|s |2008!, dc Pa0|o lrc|rc |2002! y cn
|a lnvcs||gac|on /cc|on Par||c|pa||va, dc 0r|ando la|s Eorda
|OOO!.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
!!
la R/P como mc|odo, or|cn|a y pos|b||||a q0c |os proccsos
dc cnscnanza y aprcnd|zajc dcsarro||ados cn |os marcos
pcdagog|cos y conv|vcnc|a|cs y cn |as prac||cas prop|as dc
|as as|gna|0ras, arcas y cspac|os csco|arcs par|an dc |as
cxpcr|cnc|as, y dc| rcconoc|m|cn|o dc |as capac|dadcs |n-
d|v|d0a|cs y co|cc||vas para |a |ras|ormac|on dc |a soc|cdad
cx|s|cn|c, |odo c||o con m|ras a |a |ormac|on |n|cgra| y rc-
Hcx|va dc c|0dadanos y c|0dadanas con capac|dadcs para |a
acc|on |rans|ormadora. Por |o |an|o, c| PECC rcconocc |a |m-
por|anc|a dc |os avanccs q0c sc han gcncrado cn c| campo
|nvcs||ga||vo y pcdagog|co, cspcc|hcamcn|c |os q0c abordan
c| rcconoc|m|cn|o dc aspcc|os dc |a rca||dad co||d|ana como
as0n|o a prob|cma||zar y |rans|ormar.
Rc|omando |a mc|a|ora dc |a Hor, |a RcHcx|on-/cc|on-
Par||c|pac|on cs c| |a||o q0c sopor|a c| n0c|co -dondc sc
0b|can |as capac|dadcs cscnc|a|cs para |a c|0dadan|a y |a
conv|vcnc|a- y |os pc|a|os - dondc sc cnc0cn|ran |as arcas
|cma||cas an|cs mcnc|onadas. 0c |a| mancra, q0cda cxp0cs-
|o c| carac|cr s|s|cm|co dc |a cd0cac|on
para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, s|n
cmbargo cs|a so|o ||cga a conso||darsc
c0ando cn|ra a haccr par|c |n|cgra|
dc| c0rr|c0|o cn s0s d||crcn|cs d|-
mcns|oncs -marcos pcdagog|-
cos y conv|vcnc|a|cs, con|cn|-
dos, prac||cas y cn gcncra|,
cn |a v|da csco|ar-.
Para apoyar |a p0cs|a cn marcha dc cs|a prop0cs|a dc
cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, |a SE0 ha
d|scnado 0na r0|a v|vcnc|a| -q0c |nvo|0cra |as cxpcr|cnc|as,
|as mo||vac|oncs, |os anhc|os, |as ncccs|dadcs dc |odos y
cada 0no dc q0|cncs |n|cgran |a com0n|dad cd0ca||va-
comp0cs|a por 0nos momcn|os y 0nos aprcnd|zajcs |dcn||-
hcados. los momcn|os cs|an p|an|cados para scr ap||cados
cn |odas |as acc|oncs dc |a SE0 y dc |as lE0, y son. pcnsarsc y
pcnsarnos, d|a|ogo dc sabcrcs, |rans|ormac|on dc rca||dadcs
y rccons|r0ycndo sabcrcs. Por s0 |ado, |os aprcnd|zajcs han
s|do comp||ados cn 0na g0|a mc|odo|og|ca q0c b0sca or|cn-
|ar |a prac||ca doccn|c, mos|rando aq0c||os aprcnd|zajcs y
dcsarro||os dc capac|dadcs cn c|0dadan|a y conv|vcnc|a q0c,
dcsdc cs|c proycc|o, sc cspcra scan a|canzados cn cada
0no dc |os c|c|os cd0ca||vos. Es|a r0|a con||cnc sc|s ma||as
c0rr|c0|arcs q0c rcspondcn a |os c|c|os dc aprcnd|zajc csco-
|ar y a |as d|mcns|oncs dc |a c|0dadan|a -|nd|v|d0a|, soc|c|a|
y s|s|cm|ca-.
E| aspcc|o pcdagog|co dc |a cd0cac|on
para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a,
rcv|s|c |a| |mpor|anc|a q0c sc
c|aboro 0n doc0mcn|o com-
p|cmcn|ar|o a cs|c, dc-
nom|nado l|ncam|cn|os
pcdagog|cos para |a c|0-
dadan|a y |a conv|vcn-
c|a, dondc sc rccogc
y amp||a |a prop0cs|a
prcscn|ada cn cs|c
apar|ado.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
!H
68 =:-1%-)N.%: () .KJ')K),-%3.4,
Para |a p0cs|a cn prac||ca dc| PECC |a Sccrc|ar|a dc Ed0-
cac|on ha dchn|do c0a|ro cs|ra|cg|as dc |rabajo. P|ancs
ln|cgra|cs dc Ed0cac|on para |a C|0dadan|a y |a Conv|vcnc|a
-cn adc|an|c PlECC-, ln|c|a||vas C|0dadanas dc Trans|or-
mac|on -cn adc|an|c lhClT/R-, Ccs||on dc| Conoc|m|cn|o, y
Rcsp0cs|a ln|cgra| dc 0r|cn|ac|on Esco|ar -cn adc|an|c Rl0-.
Par||cndo dc |a conccp|0a||zac|on rccog|da cn cs|c doc0mcn-
|o, |as cs|ra|cg|as p|an|cadas prc|cndcn or|cn|ar, |nccn||var,
|ac||||ar y acompanar |as |n|c|a||vas y proccsos dc cd0cac|on
para |a c|0dadan|a q0c scran p0cs|as cn prac||ca por |os ac|orcs
dc |a com0n|dad cd0ca||va cn d|vcrsos amb||os dc aprcnd|zajc,
dcn|ro y |0cra dc |a csc0c|a. la dchn|c|on dc |as cs|ra|cg|as dc
|mp|cmcn|ac|on rcspondc a |a na|0ra|cza comp|cja dc| proccso
cd0ca||vo cn c| c0a| |as |n|c|a||vas pcdagog|cas s0rgcn dcsdc
m0|||p|cs ac|orcs y pcrmcan d|s||n|os amb|cn|cs dc aprcnd|-
zajc. a0|a, csc0c|a, |am|||a, com0n|dad.
0csdc cs|a pcrspcc||va comp|cja, y cn cohcrcnc|a con |as
|rcs d|mcns|oncs dc cons|r0cc|on dc c|0dadan|a |dcn||-
hcados - |nd|v|d0a|, soc|c|a| y s|s|cm|ca -, c| PECC dchnc
|rcs amb||os dc acc|on sobrc |os q0c |nc|dc para promovcr,
|or|a|cccr y dar con||n0|dad a |as |n|c|a||vas y proccsos dc
cd0cac|on para |a c|0dadan|a. Es|os amb||os rcprod0ccn |as
m|sma c|as|hcac|on dc |as d|mcns|oncs - amb||o |nd|v|d0a|,
soc|c|a| y s|s|cm|co - pcro sc adcc0an a |as carac|cr|s||cas
dc| proccso cd0ca||vo. En cs|c scn||do c| amb||o |nd|v|d0a|
hacc rc|crcnc|a a| cs|0d|an|c o |a cs|0d|an|c, q0|cn oc0pa
c| ccn|ro dc| proccso cd0ca||vo, a|cc|ando |amb|cn s0s
rc|ac|oncs pr|vadas cn c| scno dc |a |am|||a. Por s0 par|c, c|
amb||o soc|c|a| |dcn||hca |os cspac|os |ang|b|cs dondc |os y
|as cs|0d|an|cs cn|ran cn rc|ac|on con s0s parcs y con o|ras
pcrsonas. |a |ns|||0c|on cd0ca||va, c| barr|o o |a vcrcda, c|
|crr||or|o. Por 0|||mo c| amb||o s|s|cm|co sc rchcrc cn c|
PECC a |os marcos ||s|cos y soc|a|cs mcnos |ang|b|cs pcro
q0c |orman par|c |nc|0d|b|c dc |a rca||dad dc |os y |as cs|0-
d|an|cs. |a c|0dad, c| con||ncn|c, c| conj0n|o dc |a h0man|dad
y |os s|s|cmas cconom|cos y soc|a|cs.
E| cx||o cn |os proccsos dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a y |a
conv|vcnc|a, |cn|cndo cn c0cn|a |a csca|a dc| s|s|cma cd0ca-
||vo d|s|r||a| y s0 comp|cj|dad, dcpcndc dc| |nvo|0cram|cn|o
ac||vo y propos|||vo dc d|s||n|os ac|orcs pcdagog|cos, as|
como dc |a r0p|0ra dc| a|s|am|cn|o y conccn|rac|on -cn 0n
ac|or, cn 0n amb|cn|c- q0c ha carac|cr|zado hab||0a|mcn|c
|as |n|c|a||vas dc cd0cac|on para |a c|0dadan|a. En cs|c scn-
||do |as cs|ra|cg|as sc proponcn dcsdc c| pr|nc|p|o dc |n|c-
gra||dad cxp0cs|o cn |a |n|rod0cc|on dc cs|c doc0mcn|o y
ap0n|an a rc|orzar|o cn |a prac||ca cd0ca||va.
8.I. P|L00 - Planes |n|egrales de Lducac|on
para la 0|udadan|a y la 0onv|venc|a.
los PlECC sc conhg0ran como hcrram|cn|as pcdagog|cas
dc d|agnos||co, p|ancac|on, acc|on y rcHcx|on q0c pcr-
m||cn a |a com0n|dad cd0ca||va ar||c0|ar dcsdc |a csc0c|a
d|s||n|os proycc|os, |n|c|a||vas y acc|oncs q0c pos|b||||cn c|
dcsarro||o dc |as capac|dadcs cscnc|a|cs para |a c|0dadan|a y
|a conv|vcnc|a. la cs|ra|cg|a PlECC sc cn|oca cn |a |ns|||0c|on
cd0ca||va, dcsdc aq0| |a c|0dadan|a cs pcnsada y proycc|ada
hac|a c| |n|cr|or dc |a csc0c|a y mas a||a dc s0s m0ros. En
cohcrcnc|a con |a v|s|on dc cd0car para 0na c|0dadan|a
j0s|a y con cq0|dad, |os PlECC ||cncn 0n dob|c propos||o. Por
0n |ado, |rans|ormar |as rc|ac|oncs dc podcr jcrarq0|cas y
oprcsoras prcscn|cs cn m0chos co|cg|os por rc|ac|oncs dc
podcr cq0|||bradas, co|abora||vas y cons|r0c||vas, y por o|ro,
pos|c|onar a |a |ns|||0c|on cd0ca||va como 0n mo|or dc
|rans|ormac|on soc|a| cn |a com0n|dad dc |a q0c cs par|c.
0c cs|a |orma, sc proponc q0c |os PlECC |ac||||cn cn cada
|ns|||0c|on cd0ca||va |a |dcn||hcac|on y ana||s|s dc |os
Educacin para la Ciudadana y la Convivencia
35
8.2. INCITAR -Iniciativas Ciudadanas de
Transformacin de Realidades
procesos, vivencias y actividades pedaggicas desde las que
se aporta a la educacin en ciudadana y convivencia de los
y las estudiantes y al fortalecimiento del resto de actores de
la comunidad educativa como ciudadanos y ciudadanas. Di-
cha caracterizacin posibilitar la proyeccin de objetivos y
bre las prcticas institucionales y los procesos desarrollados
en la escuela y su entorno. Una caracterstica esencial de la
construccin e implementacin de los PIECC es el recono-
cimiento de todas y todos los actores involucrados en el
proceso educativo como relevantes y desde el entendido de
que se encuentran en un ejercicio constante de enseanza y
aprendizaje.
Los PIECC contemplan una proyeccin territorial de la
construccin de ciudadana pues, como se expresa en este
documento, sta no solamente se liga a lo acadmico y al
escenario escolar, sino que tambin se genera en la cotidiani-
dad dentro y fuera de la escuela. De este modo, la articulacin
con otras instituciones escolares, con actores extraescolares,
con organizaciones gubernamentales, con organizaciones co-
munitarias y sociales del mismo territorio, es fundamental.
Los PIECC son integrales en cuanto entienden los procesos
educativos y formativos desde una visin sistmica que in-
terrelaciona diversos subsistemas desde los cuales es posible
desarrollar los propsitos de la educacin para la ciudadana
y la convivencia. En este sentido, se espera que los PIECC no
sean un proyecto ms, sino el Plan Integral que, reconociendo
que existen diversos actores, dinmicas, pedagogas, entornos
de aprendizaje y reas temticas, proponga y articule, desde la
diversidad y las mltiples formas de ser y de vivir, las acciones
implementadas en cada uno de los colegios por las diferentes
estrategias que componen el PECC, sealando con ello el
camino a recorrer para el desarrollo de las capacidades esen-
ciales para la ciudadana y la convivencia y articulando todas
las iniciativas que contribuyan a dicho desarrollo.
Las INCITAR son apoyos para la creacin de oportunidades
de aprendizaje dirigidos a aquellos grupos formados por
miembros de la comunidad educativa y barrial que toman la
iniciativa de llevar a cabo una accin pedaggica desde la
que se eduque y construya ciudadana. Las INCITAR tienen
un doble propsito; por un lado buscan empoderar a los y las
estudiantes como educandos y educadores de ciudadana, y
por otro, complementan y materializan los PIECC al dotar de
que puedan surgir en el marco de los PIECC.
Las INCITAR invierten las frecuentes lgicas jerrquicas de la
accin educativa al ubicar la iniciativa pedaggica en la base
de la estructura del sector educativo, promoviendo de esta
forma, el protagonismo de los sujetos en la transformacin
de la realidad como elemento esencial de la accin educa-
tiva ciudadana. Son los y las estudiantes, los y las docentes,
las madres y padres de familia y el resto de miembros de la
comunidad, quienes tienen a travs de esta herramienta la
capacidad de proponer y llevar a la prctica acciones edu-
cativas que, en lnea con la propuesta de educacin para la
ciudadana de la SED, transformen sus contextos vitales. En
este sentido, las INCITAR, como el resto de la estrategias de
implementacin, estn guiadas por los principios RAP Re
de dichos principios ser un criterio bsico para la eleccin y
apoyo de las INCITAR.
rectas realizadas desde la SED que, de forma directa o en
escolar, sufragarn los costes de las iniciativas seleccionadas.
El componente tcnico, por su parte, podr ser de naturaleza
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
!/
|orma||va, ascsora o dc acompanam|cn|o |ccn|co, y scra
dcsarro||ado por |a SE0 dcsdc |as arcas |cma||cas dc| PECC y
s0s gcs|orcs cn c| n|vc| zona|.
8.3. 0es||on del 0onoc|m|en|o
Ccs||on dc| Conoc|m|cn|o cs 0na cs|ra|cg|a |ransvcrsa| dc|
PECC q0c pcrs|g0c c| dcsarro||o cn |a com0n|dad cd0ca||va
dc n0cvas prac||cas y aprcnd|zajcs rc|ac|onados con |a pro-
p0cs|a pcdagog|ca q0c s0s|cn|a c| proycc|o. Es|a prop0cs|a,
rcprcscn|ada mc|a|or|camcn|c como c| |a||o dc |a Hor dc |a
c|0dadan|a, cs dcnom|nada RcHcx|on /cc|on Par||c|pac|on y
s|n|c||za |os pr|nc|p|os R/P rccog|dos mas arr|ba.
0csdc |a cs|ra|cg|a Ccs||on dc| Conoc|m|cn|o sc
dcsarro||aran acc|oncs cspcc|hcas para, mcd|an|c c| d|a|ogo
y |a cons|r0cc|on con |as y |os |ac||||adorcs, |ns|a|ar |a pro-
p0cs|a pcdagog|ca dc| PECC cn c| scc|or cd0ca||vo d|s|r||a|,
promov|cndo dc cs|a |orma |a |rans|ormac|on dc |as mc-
d|ac|oncs pcdagog|cas q0c s0ccdcn cn |a com0n|dad cd0ca-
||va. /s| m|smo, dcsdc |a cs|ra|cg|a sc or|cn|ara pcdagog|ca-
mcn|c c| rcs|o dc |n|c|a||vas dc| PECC, b0scando gcncrar
|n|cgra||dad cn|rc |as d|vcrsas |n|crvcnc|oncs cd0ca||vas.
Para a|canzar s0 propos||o Ccs||on dc| Conoc|m|cn|o sc oc0-
para dc c|aborar, d||0nd|r y |ormar cn mc|odos y hcrram|cn|as
pcdagog|cos rc|ac|onados con |a cd0cac|on para |a c|0dadan|a
y |a conv|vcnc|a dcn|ro y |0cra dc |as a0|as. /d|c|ona|mcn|c,
Ccs||on dc| Conoc|m|cn|o s0ma a cs|as |aborcs |a dchn|c|on
dc cs|ra|cg|as |ransvcrsa|cs para |a p0cs|a cn prac||ca dc |os
pr|nc|p|os R/P cn |as csc0c|as y com0n|dadcs. 0pcra||vamcn|c
cs|a cs|ra|cg|a sc ar||c0|a a |ravcs dc |rcs componcn|cs, |a
crcac|on y promoc|on dc 0na Rcd dc Rcc0rsos dc Ed0cac|on
para |a C|0dadan|a y |a Conv|vcnc|a, |a d|nam|zac|on dc |a Rcd dc
lac||||adorcs y lac||||adoras, y |a 0r|cn|ac|on pcdagog|ca gcncra|
a| rcs|o dc| proycc|o.
S|n b|cn |odas |as cs|ra|cg|as dc |mp|cmcn|ac|on cn c| PECC
sc cons|r0ycn dcsdc 0na pcrspcc||va dc sos|cn|b|||dad,
Ccs||on dc| Conoc|m|cn|o rccogc cspcc|a|mcn|c |a rcspon-
sab|||dad dc dcjar capac|dad |ns|a|ada dc cd0cac|on para |a
c|0dadan|a cn c| s|s|cma cd0ca||vo d|s|r||a|.
8.4. R|0 - Respues|a |n|egral de 0r|en|ac|on Lscolar
la cs|ra|cg|a Rl0 b0sca mcjorar |as cond|c|oncs dc con-
v|vcnc|a y scg0r|dad cn c| |n|cr|or y cn |os cn|ornos dc |as
|ns|||0c|oncs cd0ca||vas. Rl0 ||cnc c| propos||o dc |or|a-
|cccr |as csc0c|as como cspac|os pro|cc|orcs y scg0ros y dc
con|r|b0|r a| dcsarro||o dc rc|ac|oncs armon|cas cn|rc |os
m|cmbros dc |a com0n|dad cd0ca||va.
Rl0 |n|cgra c| dcsarro||o dc c0a|ro ac0crdos d|s|r||a|cs. c|
ac0crdo 44O dc 200 sobrc Cam|nos Scg0ros a| Co|cg|o, c|
ac0crdo 484 dc 200 sobrc c| 0bscrva|or|o dc Conv|vcnc|a,
c| ac0crdo 52 dc 202 sobrc |os P|ancs ln|cgra|cs dc
Conv|vcnc|a y Scg0r|dad Esco|ar, y c| ac0crdo 58 dc 208
sobrc Eq0|pos |n|crd|sc|p||nar|os dc or|cn|ac|on csco|ar.
0c |os objc||vos y apor|cs dc cs|os ac0crdos y con c| cn|oq0c
y propos||os dc| PECC s0rgc Rl0. la cs|ra|cg|a Rl0 sc cnmarca
cn |rcs n|vc|cs dc |n|crvcnc|on. |ormac|on, prcvcnc|on y
pro|ccc|on, y ||cga a| |crr||or|o mcd|an|c c|nco componcn|cs.
En|ornos Esco|arcs Scg0ros, S|s|cma dc ln|ormac|on y
/|cr|as, /|cnc|on a S||0ac|oncs Cr|||cas, lor|a|cc|m|cn|o dc|
Ro| dc |a 0r|cn|ac|on Esco|ar, y 0||0s|on y Com0n|cac|on.
la ar||c0|ac|on dc cs|os componcn|cs b0sca gcncrar 0na
rcsp0cs|a |n|cgrada c |n|crscc|or|a| a |os rc|os q0c cn ma|cr|a
dc conv|vcnc|a y scg0r|dad a|ron|an |os co|cg|os.
Por s0 pos|c|on mcd|adora y dc |n|cr|oc0c|on cn|rc ac|orcs y
cspac|os dc |a com0n|dad cd0ca||va mas a||a dc |os proccsos
dc aprcnd|zajc, Rl0 o|orga a |a 0r|cn|ac|on Esco|ar 0n papc|
ccn|ra| cn |a ar||c0|ac|on dc |as acc|oncs q0c |o componcn. En
cs|c scn||do, |a cs|ra|cg|a va|ora |a cxpcr|cnc|a, conoc|m|cn|os
y sabcrcs dc cada or|cn|ador 0 or|cn|adora y rcconocc cn
c||os y c||as 0n ac|or cs|ra|cg|co para a|canzar |os objc||vos
dc |a m|sma. Por cs|a razon Rl0 sc proponc |or|a|cccr y
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
!5
po|cnc|ar c| |rabajo q0c dcsdc |a or|cn|ac|on csco|ar sc ha
vcn|do adc|an|ando cn rc|ac|on con |os |cmas dc conv|vcnc|a
y c|0dadan|a.
9. Lvaluac|on
E| PECC v|ab|||za c| propos||o pcrscg0|do por |a SE0 dc cs-
|r0c|0rar y conso||dar |os sabcrcs c|0dadanos a |a par dc |os
sabcrcs acadcm|cos. Es|c proccso dcbc proc0rar a|canzar
|os mas a||os n|vc|cs dc ca||dad y cxcc|cnc|a cn |a prac||ca
cd0ca||va, para |o c0a| 0no dc |os aspcc|os |0ndamcn|a|cs
cs |a |n|cgrac|on dc |a cva|0ac|on s|s|cma||ca cn |os proccsos
cd0ca||vos.
la cva|0ac|on cs 0na prac||ca co||d|ana no cxcn|a dc rc|os
cn c| dcsarro||o dc |os sabcrcs acadcm|cos, s|n cmbargo, no
ha oc0rr|do as| con |as |n|c|a||vas pcdagog|cas dc cd0cac|on
para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a. Con |a 0n|ca cxccpc|on
dc| apar|ado sobrc c|0dadan|a dc |as pr0cbas S/EER dc|
lClES, no cx|s|cn rc|crcn|cs cva|0a||vos dc |as m0|||p|cs
|n|c|a||vas dc |ormac|on c|0dadana dcsarro||adas por |a SE0
has|a |a |ccha. Con c| objc||vo dc va|orar |a chcac|a dc |as
acc|oncs cmprcnd|das por |a cn||dad cn ma|cr|a dc cd0-
cac|on para |a c|0dadan|a y |a conv|vcnc|a, c| PECC prc|cndc
|n|cgrar |a cva|0ac|on como c|cmcn|o cscnc|a| dc |a cd0-
cac|on c|0dadana cn |a SE0.
0c ac0crdo con Caro| l. vc|ss |OO8! la cva|0ac|on cs c|
proccso r|g0roso y s|s|cma||co dc |orm0|ar prcg0n|as y
rccop||ar da|os aprop|ados para va|orar |a |mp|cmcn|ac|on y
|os rcs0||ados dc 0n programa o 0na po||||ca, a| comparar|os
con 0n conj0n|o dc cr||cr|os, c0yo propos||o cs |omar dc-
c|s|oncs |n|ormadas sobrc d|cha po||||ca y/o con|r|b0|r a s0
mcjoram|cn|o |vc|ss, OO8!. En c| caso dc |a cd0cac|on para
|a c|0dadan|a, cs|os cr||cr|os ||cncn q0c scr conscc0cn|cs
con |a v|s|on sobrc |a c|0dadan|a q0c s0byacc cn |os pro-
gramas o po||||cas dc cd0cac|on c|0dadana, por |o |an|o, cn
c| caso dc| PECC, |a cva|0ac|on |cndra cn c0cn|a |a rca||dad
m0|||d|mcns|ona| q0c cs|c |c a|r|b0yc a |a c|0dadan|a, as|
como |a v|s|on dc |a c|0dadan|a como conccp|o |rans|orma-
dor y d|nam|co.
Como sc scna|a cn |a dchn|c|on dc vc|ss, |a cva|0ac|on
va|ora |an|o |a |mp|cmcn|ac|on |proccso! dc |os programas y
po||||cas, como |os rcs0||ados |camb|os!, cspcrados o no, q0c
d|chos programas o po||||cas han gcncrado o cs|an gcncran-
do. Es|c doc0mcn|o sc ||m||a a rca||zar 0na prop0cs|a bas|ca
dc cs|r0c|0rac|on dc |os camb|os cspcrados dc ac0crdo con
|a v|s|on m0|||d|mcns|ona| dc |a c|0dadan|a.
la cs|r0c|0rac|on dc |os camb|os cspcrados por c| PECC
rcspondc a |rcs amb||os q0c dcbcn scr cons|dcrados cn c|
proccso cva|0a||vo. camb|os cn |os |nd|v|d0os, camb|os cn
|as lns|||0c|oncs Ed0ca||vas, y camb|os cn |os cn|ornos dc |as
lns|||0c|oncs Ed0ca||vas.
Es|os amb||os sc rc|ac|onan con dos cr||cr|os dc |a
prop0cs|a dc |a SE0. cn pr|mcr |0gar, dcsdc |a prop0cs|a
dc |a SE0 sc cn||cndc q0c c| dcsarro||o dc |as capac|dadcs
cscnc|a|cs dcbc scr |nhcrcn|c a |a dcmocra||zac|on dc |os
amb|cn|cs dc aprcnd|zajc, cn conscc0cnc|a, a |a dcmocra-
||zac|on dc |as lns|||0c|oncs Ed0ca||vas. En scg0ndo |0gar,
|a arr|ba mcnc|onada na|0ra|cza m0|||d|mcns|ona| dc |a
c|0dadan|a s|gn|hca q0c |as |rans|ormac|oncs c|0dadanas
s0ccdcn cn |a |n|cracc|on cn|rc |rcs d|mcns|oncs. |nd|v|d0a|,
soc|c|a| y s|s|cm|ca, como sc ha |nd|cado an|cr|ormcn|c. los
amb||os cn |a cva|0ac|on prop0cs|os |ac||||an |a rc|ac|on dc
|os camb|os cspcrados con |as po|cnc|a|cs |rans|ormac|oncs
dc |a c|0dadan|a cn s0s |rcs d|mcns|oncs.
0c cs|a mancra y dc ac0crdo con |a v|s|on ho||s||ca dc |a c|0-
dadan|a y |a conv|vcnc|a, |os camb|os cn c0a|q0|cr amb||o
||nd|v|d0a|, |ns|||0c|ona| o cn|orno! a|cc|an a |odas |as d|mcn-
s|oncs dondc s0ccdc |a c|0dadan|a, cn cs|c scn||do, a| proponcr
acc|oncs |rans|ormadoras cn c0a|q0|cra dc |as d|mcns|oncs,
sc cspcra q0c |cngan c|cc|os sobrc |os d||crcn|cs amb||os.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
!6
En s|n|cs|s, no cx|s|c 0n 0n|co modo dc gcncrar |rans|orma-
c|oncs n| 0n 0n|co cam|no para |ograr|as, cn |a pcrspcc||va dc
cva|0ac|on dc| PECC sc |ndaga y rcHcx|ona sobrc |as prac||cas
c|0dadanas y s0s conscc0cnc|as cn |a |rans|ormac|on dc |a
prop|a v|da, dc| co|cg|o y dc| cn|orno csco|ar.
Cada amb||o d|sponc dc carac|cr|s||cas d|s||n|as y por |an|o
|os camb|os prcv|s|os c |mprcv|s|os cn cada 0no son cspcc|-
hcos. / con||n0ac|on sc dc|a||an a|g0nas dc cs|as ca|cgor|as.
I. 0amb|os en los |nd|v|duos.
Tcndran como rc|crcnc|a |as sc|s capac|dadcs c|0dadanas
cscnc|a|cs dchn|das por c| PECC. Como sc dcscr|bc mas
arr|ba 0na capac|dad c|0dadana cscnc|a| cs cn|cnd|da como
0n conj0n|o dc conoc|m|cn|os, ac|||0dcs, hab|||dadcs y mo-
||vac|oncs q0c dcsarro||an c| po|cnc|a| para conoccrmc,
conoccr m| con|cx|o, |mag|narmc s0 |rans|ormac|on y ac-
|0ar con o|ros para |rans|ormar|o. la conccpc|on dc |as ca-
pac|dadcs rcconocc a| scr h0mano como scr |n|cgra|, ||s|co,
cogn|||vo a|cc||vo y csp|r||0a|, y cng|oba |a rc|ac|on dc| |nd|-
v|d0o con |os o|ros y con s0 con|cx|o v||a|. E| proccso dc |or-
mac|on cn cada 0na dc |as capac|dadcs |mp||ca c| dcsarro||o dc
c0a|ro ||pos dc rc|crcn|cs dc progrcso cd0ca||vo |ca|cgor|as!.
a! Conoc|m|cn|os. rc|ac|onado con |a |n|ormac|on, |as noc|o-
ncs y |os sabcrcs adq0|r|dos. P0cdcn scr |ac||cos |da|os y
hcchos! o conccp|0a|cs |comprcns|on!. /|g0nos cjcmp|os
p0cdcn scr c| conoc|m|cn|o sobrc |os dcrcchos h0manos
o |os conoc|m|cn|os sobrc c| con|cx|o cn c| q0c sc v|vc.
b! lab|||dadcs. rc|ac|onado con |a dcs|rcza, con |a pos|b|||dad
rca| dc haccr y dc ac|0ar. /|g0nos cjcmp|os p0cdcn scr |a
dcs|rcza para com0n|carnos con |os o|ros, para gcs||onar
0n conH|c|o o para |rabajar cn cq0|po.
c! /c|||0dcs. rc|ac|onado con n0cs|ra d|spos|c|on, con |os
va|orcs, con |a c||ca y |a cs|c||ca. /|g0nos cjcmp|os p0c-
dcn scr |a d|spos|c|on an|c |a d||crcnc|a, c| rcspc|o y |a
dc|cnsa dc| d|s||n|o, |a cmpa||a hac|a c| o|ro.
d! Ho||vac|oncs. rc|ac|onada con n0cs|ras cmoc|oncs, n0cs-
|ros |n|crcscs y n0cs|ro comprom|so. /|g0nos cjcmp|os
p0cdcn scr |a cohcrcnc|a cn|rc d|sc0rso y acc|on, |a |ac0|-
|ad dc cxprcsar cmoc|oncs o c| rcspc|o por c| c0crpo |no
cons0mo!.
los camb|os cspcrados scran dchn|dos a |ravcs dc |as
ca|cgor|as y cn cohcrcnc|a con |a prop0cs|a dc| PECC
|v|s|on dc c|0dadan|a, capac|dadcs cscnc|a|cs c|0dadanas y
arcas |cma||cas!. /s| m|smo, dcbcran adap|arsc a| proccso
cvo|0||vo dc |os y |as cs|0d|an|cs |cn|cndo cn c0cn|a |os
p|anos b|o|og|co, ps|co|og|co y soc|o|og|co dc d|cho proccso.
Podran mcd|rsc dc |orma |nd|v|d0a| o co|cc||va, mcd|an|c
proccsos dc a0|ocva|0ac|on, a |ravcs dc cva|0adorcs q0c
|ormcn par|c dc| proccso cd0ca||vo o q0c scan cx|crnos.
2. 0amb|os en las |ns|||uc|ones Lduca||vas.
Es|aran cn|ocados cn |os camb|os dc carac|cr |ns|||0c|ona|.
Es|os p0cdcn scr.
Camb|os sobrc |as cs|r0c|0ras dc podcr dc |a csc0c|a
Camb|os cn |as normas |PEl, man0a| dc conv|vcnc|a,
p|ancs, cn|rc o|ros!
Camb|os cn |as prac||cas |mccan|smos dc par||c|pac|on,
|ormas dc cd0car cn c| a0|a, rc|ac|oncs dc conv|vcnc|a,
cn|rc o|ros!
Camb|os cn c| c0rr|c0|o |proycc|os |ns|||0c|ona|cs,
mc|odo|og|as, con|cn|dos, ccn|ros dc |n|crcs, cn|rc o|ros!
Camb|os cn |as pcrccpc|oncs |c||ma csco|ar. rc|ac|oncs
cn|rc pro|csorcs, cs|0d|an|cs, d|rcc||vas, padrcs y madrcs
dc |am|||a, cn|rc o|ros!
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
!@
3. 0amb|os en los en|ornos
de las |ns|||uc|ones Lduca||vas.
E| cn|orno comprcndc c| cspac|o ||s|co |crr||or|a| y |a com0-
n|dad q0c sobrc c| sc as|cn|a y con |os q0c ||cnc |azos dc
pcr|cncnc|a. los camb|os q0c prc|cndcn cva|0arsc cs|an
rc|ac|onados con |os camb|os q0c sc dcn cn cs|os con|cx|os
y cn |os q0c |a acc|on dc |a |ns|||0c|on cd0ca||va cs|c |nvo|0-
crada. Es|os camb|os p0cdcn |ra|arsc dc |rans|ormac|oncs
concrc|as o pcrccpc|oncs sobrc c| cn|orno q0c sc ||cncn
dcsdc |a csc0c|a o, v|ccvcrsa, dc| papc| dc |a csc0c|a v|s|o
dcsdc |os hab||an|cs dc| cn|orno.
Tcn|cndo cn c0cn|a q0c c| proccso cd0ca||vo c|0dadano,
|an|o cn s0 proyccc|on cvo|0||va como cn s0 proyccc|on
co|cc||va, cs|a a|cc|ado por m0|||p|cs |ac|orcs con|cx|0a|cs
y pcrsona|cs, |os cr||cr|os dc cva|0ac|on q0c sc cs|ab|cccran
para c| PECC scran d0a|cs, por 0n |ado cr||cr|os dchn|dos
por |as |ns|||0c|oncs cd0ca||vas adap|ados a s0s con|cx|os y
a s0s a|0mnos y a0|ocva|0ados por c||os, y por o|ro, cr||cr|os
gcncra|cs ap||cab|cs a |odas |as |ns|||0c|oncs q0c pcrm||an
|a mcd|c|on dc |os aprcnd|zajcs y |os |mpac|os dc| proycc|o
a n|vc| c|0dad.
32$+24%+.% "2 !"#$%$&'( 5&64+&4%,
HA
O.&'.+N1%C>%
/sccnc|o, J. |O87!. E|o|og|a y cd0cac|on. Rcv|s|a Ed0car,
7-2G.
Eo0rd|c0, P. |O88!. 0konom|schcs Kap||a|, k0||0rc||cs Kap||a|,
soc|a|cs Kap||a| . Soz|a|c ung|c|chhc||cn, 88-O8.
Chang, S., S lcnr|q0cz, K. |208!. /d0||occn|r|smo y
c|0dadan|a |n|an|||. dos d|sc0rsos cn conH|c|o para
|a conv|vcnc|a. Rcc0pcrado c| 5 dc lcbrcro dc 204,
dc Cl/CS0. h||p.//b|b||o|cca.c|acso.cd0.ar/c|acso/
posgrados/20402008480/ChangSp|no.pd|
Cha0x, E., l|cras, J., S vc|asq0cz, /. |2004!. Compc|cnc|as
C|0dadanas. dc |os cs|andarcs a| a0|a, 0na prop0cs|a
dc |n|cgrac|on a |as arcas acadcm|cas. Eogo|a, 0. C..
Ed|c|oncs un|andcs.
Co|omb|a, S. d. |200 - Tcrccra Ed|c|on!. Cons|||0c|on Po||||ca
dc Co|omb|a. Co|omb|a. lmprcn|a hac|ona| dc Co|omb|a.
0agn|no, E. |2005!. Hcan|ngs o| c|||zcnsh|p |n la||n /mcr|ca.
Er|gh|on. lns|||0|c o| 0cvc|op|mcn| S|0d|cs.
0c v|||, T., S C|ano||cn, v. |O88!. lnvcs||gac|on par||c|pa||va
cn 0n con|cx|o dc cconom|a campcs|na. la |nvcs||gac|on
par||c|pa||va cn /mcr|ca la||na. Hcx|co. Ccnapro.
0c|ors, J. |OOG!. la cd0cac|on cnc|crra 0n |csoro .Hadr|d.
San||||ana.
Eybcn, R., K|ddcr, T., Row|ands, J., S Erons|c|n, /. |2008!.
Th|nk|ng abo0| changc |or dcvc|opmcn| prac||cc. a casc
s|0dy |rom 0x|am CE.0x|ord.
la|s Eorda, 0. |OOO!. 0r|gcncs 0n|vcrsa|cs y rc|os ac|0a|cs
dc |a l/P -lnvcs||gac|on /cc|on Par||c|pa||va-. |vcrs|on
c|cc|ron|ca! Rcv|s|a /na||s|s Po||||co ho. 88, scp||cmbrc/
d|c|cmbrc dc OOO, pp. 7-88. Rcc0pcrado c| 4 dc |cbrcro
dc 204. h||p.//www.|cpr|.org/por|a|cs/anpo|/88.pd|.
lrc|rc, P. |2002!. Pcdagog|a dc |a cspcranza. Hcx|co . S|g|o
XXl Ed||orcs.
Cardncr, l. |O88!. lramcs o| m|nd, |hc |hcory o| m0|||p|c
|n|c|||gcnccs. hcw ork. Eas|c Eooks.
lann, C. |OOG!. ln|rod0c||on. po||||ca| soc|c|y and c|v||
an|ropo|ogy. En C. lann, S E. 00nn, C|v|| soc|c|y.
cha||cng|ng wcs|crn modc|s |pags. -28!. londrcs.
Ro0||cdgc.
Jarv|s, P. |2008!. 0cmocracy, |||c|ong and |carn|ng soc|c|y.
ac||vc c|||zcnsh|p |n a |a|c modcrn agc.londrcs.
Ro0||cdgc.
Jc||n, E. |OO7!. lg0a|dad y d||crcnc|a. d||cma dc |a c|0dadan|a
dc |as m0jcrcs cn /mcr|ca la||na. /gora - C0adcrnos
dc cs|0d|os po||||cos. C|0dadan|a cn c| dcba|c
con|cmporanco, 8|7!, 8O-24.
Joncs, E., S Cavcn|a, J. |2002!. Conccp|s o| c|||zcnsh|p.
a rcv|cw.Er|gh|on. Er|g|hon |ns|||0|c o| dcvc|opmcn|
s|0d|cs.
Ha|0rana, l. |200!. Emoc|oncs y |cng0ajc cn cd0cac|on y
po||||ca. Ed||or|a| 0o|mcn Ensayo.
H|n|s|cr|o dc Hcd|o /mb|cn|c. |2002!. Po||||ca hac|ona| dc
Ed0cac|on /mb|cn|a| - Slh/. Eogo|a, 0. C.
h0ssba0m, H. |202!. S|n hncs dc |0cro. por q0c |a dcmocrac|a
ncccs||a dc |as h0man|dadcs. E0cnos /|rcs. Ed||or|a|
Ka|z.
Parsons, T. |OGG!. E| s|s|cma soc|a|. Hadr|d. Ed|c|oncs Po||||ca
dc 0cc|dcn|c.
Pcrcz, /. |OO8!. la c0||0ra csco|ar cn |a soc|cdad nco||bcra|.
Hadr|d. Ed|c|oncs Hora|a.
!"#$%$&'( *%+% ,% -&#"%"%(.% / ,% -0(1&12($&%
H7
P|agc|, J. |2000!. E| nac|m|cn|o dc |a |n|c||gcnc|a cn c| n|no.
Earcc|ona. Ed||or|a| Cr|||ca.
Sadan, E. |2004!. Thcor|cs o| powcr. En E. Sadan,
Empowcrmcn| and vomm0n|y0 p|ann|ng.Tc| /v|d.
Sa|azar, h. |20!. Rcpcnsando c| conccp|o dc par||c|pac|on.
hcrram|cn|a d|dac||ca. Eogo|a, 0. C.. Sccrc|ar|a dc
Ed0cac|on dc| 0|s|r||o - un|vcrs|dad 0|s|r||a|.
Sccrc|ar|a dc Ed0cac|on dc| 0|s|r||o. |20!. 0rgan|zac|on
c0rr|c0|ar por c|c|os, rc|crcn|cs conccp|0a|cs y
mc|odo|og|cos. Eogo|a, 0. C. . /|ca|d|a Hayor dc Eogo|a.
Sccrc|ar|a dc Ed0cac|on dc| 0|s|r||o. |s.|.!. P|an Scc|or|a| dc
Ed0cac|on.
Sccrc|ar|a dc Ed0cac|on dc| 0|s|r||o. |S|n p0b||car!. C0|a dc
ln|crc0||0ra||dad. Eogo|a, 0. C. .
Taj|c|, l., S T0rncr, J. |O7O!. /n |n|cgra||vc |hcory o|
|n|crgro0p conH|c|. En l. Taj|c|, S J. T0rncr, 0|||crcnc|a||on
bc|wccn soc|a| gro0ps. s|0d|cs |n |hc soc|a| psycho|ogy
o| on|crgro0p rc|a||ons |pags. 88-48!. /cadcm|c Prcss.
Ton0cc|, l. |8 dc 02 dc 2007!. /0|onom|a csco|ar. |os
a|0mnos dcbcn par||c|par cn |a gcs||on csco|ar d|cc
Ton0cc|. 0|ar|o la hac|on.
uhlCEl. |200G!. 0csarro||o dc capac|dadcs para c| cjcrc|c|o
dc |a c|0dadan|a. Co|ccc|on. Com0n|cac|on, 0csarro||o y
0crcchos.
un|vcrs|dad hac|ona| dc Co|omb|a - Programa RE0.
|208!. Ed0cac|on, conv|vcnc|a, conH|c|o y dcmocrac|a.
0na cxp|orac|on sobrc d|sc0rsos y cxpcr|cnc|as cn
Co|omb|a q0c |ncorporan prac||cas ar||s||cas, |0d|cas o
mcd|a||cas.Eogo|a. un|vcrs|dad hac|ona|.
van C0ns|rcn, l. |O78!. ho|cs on a |hcory o| a c|||zcnsh|p. En
P. E|rnba0m, J. l|vc|y, S C. Parry, 0cmocracy, conscns0s
and soc|a| con|rac|. londrcs. Sagc.
vcnck|ascn, l., S H|||cr, v. |2002!. Cons|r0c||ng cmpowcr|ng
s|ra|cg|cs. En l. vcnck|ascn, S v. H|||cr, / hcw vavc o|
Powcr, Pcop|c and Po||||cs. |hc ac||on g0|dc |or advocacy
and c|||zcn par||c|pa||on |pags. 5O-78!. 0k|ahoma. vor|d
hc|ghbors.
v|go|sky, l. |2004!. Pcnsam|cn|o y |cng0ajc. Tcor|a dc|
dcsarro||o c0||0ra| dc |as |0nc|oncs ps|q0|cas. Hcx|co.
00|n|o so|.
vc|ss, C. |OO8!. Eva|0a||on |Scg0nda cd|c|on cd.!. uppcr
Sad|c R|vcr, hJ. Prcn||cc la||.
v||chcs-Cha0x, C. |200G!. Er0j0|a, bas|on y |ampara para
|rascgar |os cam|nos dc |a cd0cac|on amb|cn|a|. Eogo|a,
0. C.. H|n|s|cr|o dc /mb|cn|c, v|v|cnda y 0csarro||o
Sos|cn|b|c.
Z0|c|a, E. |O85!. la cd0cac|on. 0n campo dc comba|c.
Rcv|s|a Ed0cac|on y C0||0ra, 4.
Z0|c|a, E. |O85!. Sobrc |a |dca||zac|on dc |a v|da pcrsona| y
co|cc||va. Eogo|a, 0. C. . Proc0||0ra.
Secretara de Educacin Distrital
42
Glosario de siglas
IAP Investigacin Accin Participativa
IED Instituciones Educativas Distritales
ICFES Instituto Colombiano para la Evaluacin
de la Educacin
INCITAR Iniciativas Ciudadanas de Transformacin de Realidades
PECC Proyecto de Educacin para la Ciudadania
y la Convivencia
PEI Proyecto Educativo Institucional
PIECC Planes Integrales de Educacin
para la Ciudadana y la Convivencia
PSE Plan Sectorial de Educacin Distrital
RAP
RIO Respuesta Integral de Orientacin Escolar
SED Secretara de Educacin Distrital
SECRETARA DE EDUCACIN DEL DISTRITO
Subsecretara de Integracin Interinstitucional
Avenida El Dorado No. 66-63, PBX: 324 1000, ext. 4009
www.educacionbogota.edu.co

Vous aimerez peut-être aussi