Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
$ak Do)u,
yani Vladivostok tarikiyle Cransa=ya g:nderilmesi m!mk!n ola6akt#. 'u
maksatla say#lar# /4 %ini tutan 7ekoslovak k#talar# Pen$a 8Volgan#n
%at#s#nda9 dan 7elya%insk 8'at# Si%iryada9 aras#ndaki demir yolu %oyunda
katarlarda %ulunuyorlard#. 7ok ge(meden onlarla 'ol"evik makamlar#
aras#nda anla"ma$l#klar %a" g:stermi" ve 'ol"evik d!"man# unsurlar#n da
tesiriyle Aav#s sonlar#nda
1
Y%
n
&*
03-
7ekoslovak=lar 'ol"eviklere kar"# ayaklanm#"lard#. )sa bir zaman i(inde
*amara 8%ug!nk! &uy%#"ev9 'at# Si%irya'ya kadar uzanan saha onlar#n eline
ge(ti. 'u suretle Rusya=n#n do)u k#sm#nda ( Gar/ %a"lam#" oldu. 7ekler
&a$an "ehrini de ele ge(irin6e, Aoskova h!k!meti i(in tehlike %!s%!t!n
artt#. 7ekoslovaklara kide halinde <'eya$ Ruslar< da kat#ld#lar. Antanta
Devletleri ve %ilhassa Cransa 'ol"eviklere kar"# m!6adelenin %a" "ampiyonu
8pehlivan#9 rol!n! !$erine ald#. ;dessa=ya Crans#$ kuvvetleri (#kar#ld# ve
harp gemileri g:nder!di. &#r#ma da ?ngili$ k#talar# gelerek, %uradaki
Sovyet-Rus idaresini da)#tt#lar.
-3-2 Fyl!l=!nde, rotskiy=nin toplad#)# &#$#l kuvvetler, &a$an
6ephesinde taarru$a ge(erek, 'eya$lar# geri (ekilme)e $orlad#lar. 'u s#rada
7ekoslovaklar, 6epheyi %#rakm#"lar ve Vladivostoka gitmekte idiler. ;nlar#n
yerini alan <'eya$ Rus< kuvvetleri Amiral &ol(ak=#n kumandas#nda
'ol"eviklere kar"# geni" %ir 6ephede 8'ol"eviklere g:reJ Do)u 6ephesi9 sava"a
giri"tiler. Amiral &ol(ak, <Rusya=n#n y!ksek idare6isi< il>n edilmi" ve ;msk
"ehri merke$ olmak !$ere %ir <h!k!met< kurmu"tu. Adet> eski 7arl#k
reSiminin iadesini istiyen %u reSim, hakikaten (ok muha,a$ak>rd#, ve
%ilhassa gayr-i Rus milledere hi( %ir hak tan#mad#)# gi%i, k:yl!lerin toprak
meselesinde de, hi( %ir tavi$de %ulunmak istemiyordu. ?"te %undan :t!r!
'ol"evikler tara,#ndan yap#lan propagandalar, (ok ge(meden semere
verme)e %a"laya6ak ve neti6ede &ol(ak ordusunun ma)lu%iyetine
g:t!re6ektir. Cakat -3-3 ilk %ahar#nda &ol(ak=#n kuvvetleri taarru$a
ge(mi"ler ve &a$an=# dahi tehlikede %#rakm#"lard#.
Ayni $amanlarda, &#$#llar i(in Rusya=n#n %ir(ok k#sm#nda %!y!k
tehlikeler %a"g:stermi"ti. A"a)# Don %oyunda Peneral &rasnov- un
kumandas#nda, 'ol"evik idaresinden asla memnun olmayan, Don
&a$aklar#ndan m!him %ir kuvvet toplanm#"t#. ;nlar, Almanlar (ekilirken,
Almanlardan (ok(a sil>h ve te(hi$at ald#klar#ndan, hakikaten m!him %ir
asker kuvvet te"kil etmi" %ulunuyorlard#. 'ir de, &u$ey &a,kaslarda,
Peneral Denikin=in kumandas#nda, (o)u eski $a%itlerden olmak !$ere
<P:n!ll! ;rdu< te"ekk!l etmi" ve &u%an nehri ile Volga=ya do)ru &#$#llar#
s#k#"t#rma)a %a"lam#"t#.
Almanya=n#n -- &as#m g!n! <A!tareke< im$alayarak ma)lu%iyeti
ka%ul! !$erine, Aoskova=daki Aerke$ Sovyet h!k!meti, -5 &as#m -3-2
tarihinde 'rest-Kitovsk 'ar#"#n#n h!k!ms!$ oldu)unu il>n etti ve Alman
kuvvetlerinin %o"altt#)# yerlerde Sovyet idaresinin kurulmas# i(in harekete
ge(ti. Nitekim, ;dessa ve &#r#m dahil olmak !$ere
03.
&aradeni$=e kadar %ir(ok yerde Sovyet idaresi kuruldu. Cakat, &iye, te,
Petl!ra=n#n kumandas# alt#nda toplanan Hkrayna=l# kuvvetler, Hkrayna=n#n
%at# k#sm#nda <Aill ldare<lerini tesise muva,,ak oldular. Petl!ra, yard#m
istiyerek Cransa=ya m!ra6aat etmi" ve Crans#$lar da %u m!ra6aat#
desteklemek !$ere, yukarda da %elirtildi)i gi%i, ;dessa=ya asker
(#karm#"lard#. 'unun !$erine ;dessa ve (evresinde Sovyet idaresi kald#r#lm#"
ve &#$#l kuvvetler "imale (ekilmi"lerdi. Aama,ih %u durum (ok s!rmiye6ek,
Crans#$ askerleri ve %ilhassa %ahriyeliler aras#nda yap#lan 'ol"evik
propagandas# ile Crans#$ %ahriyelileri aras#nda 'ol"eviklerin de ayaklanmas#
!$erine Crans#$ kuvvetlerinin geri (ekilmesi me6%uriyeti has#l ola6akt#r.
;raya g:nderilen iki Qunan t!meni ise, &#$#l ;rdu tara,#ndan adam ak#ll#
h#rpaland#ktan sonra, geri al#narak, 'o)a$lara nakledile6eklerdir.
Sovyetler i(in hem ekonomik hem de strateSik %ak#mdan en m!him
noktalardan %irisi de saritsin 8sonraki Stalingrad, %ug!nk! Volgograd9
"ehri idi. 'uras# hem $ahire nakliyat#, hem de a"a)# Vol- gadan, daha
do)rusu 'aku=dan gelen, ne,t 8petrol9 nakliyat# i(in (ok m!himdi. Gal%uki
-3-2 A)ustosunda iti%aren %uras# 'eya$ kuvvetler tara,#ndan tehdid
edilme)e %a"lanm#"t#. Aerke$ Sovyet h!k!meti, i"te %uran#n m!da,aas#na
Stalin=i memur etti. Stalin=in <asker< sahadaki %a"ar#s# %urada %a"lam#"t#r.
Nitekim o, gayet enerSik davranarak, %uran#n 'eya$lar#n eline d!"mesini
:nlemi"tir.
-3-3 ilk %ahar#nda 'ol"evik Rusya her tara,tan (en%er i(ine al#nm#"
gi%iydi. Do)uda -&ol(ak, Petrograd=a - Qudeni(, Don %oylar# ve P!ney
Rusya=da, gittik(e kuvvetlenen Denikin=in <P:n!ll! ;rdusu<, ve %ir de tam
"imalde, Ar6hangelsk ve Aurmansk=ta ?ngili$ kuvvetleri tara,#ndan tehdid
edilmekte idi. 'u <'eya$< kuvvetlerin tam %ir i"%irli)i halinde hareket
ettikleri takdirde, &#$#llar# e$meleri pek m!mk!nd!. Cakat, 'ol"eviklerin
"ans#na, 'eya$ Peneraller aras#nda anla"ma olmad#)# gi%i, ya%an6#
<m!dahelesi< 8in- tervention9 da gayet mahdut gayelerle ve (ok a$
kuvvetlerle yap#ld#)#ndan, pek 6iddiye al#na6ak %ir hareket say#lama$d#.
Di)e#Wyandan 'ol"evik liderleri 8Kenin, rotskiy, Stalin v.%.9 (ok %!y!k %ir
gayret ve ka%iliyet g:sterdiler ve kurduklar# ni$am# m!da,aa yolunda,
idareleri alt#ndaki ahaliyi $orla m!6adeleye sevkederek, amans#$ ve "iddetli
ted%irlerle sava"a devam ettiler. 'ol"eviklere <'eya$lar#n< "uursu$6a
hareketleri ve Rus ?htil>linden hi( %ir <ders almam#"< olduklar# da, yard#m
etti. 'ol"evik propagandas# 'eya$ ;rdular sa,#nda (:$!lmelere yol a(t#.
Cakat 'ol"eviklerin dayanmas#na
035
en mhim "mil, Beyaz Eenerallerinin ayr hareket etmeleri, ve -usya'y
kurtarc rolnn her kesin ancak kendisi tara#ndan oynanmak istedii
olmutur2 >eticede, bir merkezden idare edilen, Bolevik-)zl kuvvetler,
dmanlarn birer birer te/elemek imk"nm bulacaklardr2
'ol"eviklerin niha $a,eri ka$anmalar#nda yaln#$ Rusya=n#n i(inde de)il,
Rusya=n#n d#"#nda da yapt#klar# propagandamn tesiri olmu"tu. 'at#
Avrupa=da, Cransa ve %ilhassa ?ngiltere=deki amele te"kil>tlar#, Rusya=ya
kar"# asker "evkini :nlemek i(in grevlere %a"lam#"lar ve h!k!metlerine %ask#
i6ra etmi"lerdi. Crans#$ kuvvetlerinin ;dessa=dan (ekilip gidi"lerinde %u
'ol"evik propagandas#n#n nas#l %ir rol oynad#)#n# a$ :n6e g:rm!"t!k.
'rest-Kitovsk muahedesinin Sovyet h!k!metin6e, yukarda g:r!ld!)!
ve(hile, .4 Fyl!l -3-2 tarihinde g:nderdi)i %ir nota ile h!k!ms!$ oldu)unu
il>n# !$erine, Sovyet Rusya ile !rkiye aras#nda siyas m!nase%etler
kesilmi"ti. <Aondros A!tarekesi< im$alanmas#ndan sonra, <l$vestia< da
&ari Radek tara,#ndan, !rkiyenin yenilmesi m!nase%etiyle, ?ttihat ve
erakki erk>n#, al>t Pa"a ve Fnver Pa"a %a"ta olmak !$ere, itham dolu %ir
ya$# (#kt#)#n# yukarda s:ylemi"tik. Sovyetleri en (ok endi"eye d!"!ren 6ihet
&aradeni$e A!tte,iklerin donanmas#n#n giri"i ve %ir de 'akN=nun ?ngili$ler
tara,#ndan i"gali idi. 'ununla g!ney Rusya ve &a,kaslar tehlikeye d!"m!" ve
'eya$ kuvvetler i(in %!y!k destekler ha$#rlanm#" oluyordu.
Sovyet h!k!meti %!t!n %u geli"meleri dikkatle takip etmekte ve elinde
kalan en tesirli (areyi-propaganday# %!y!k %ir maharetle kullanmakta idi.
'u ka%ilden olmak !$ere, D#"i"leri &omiseri 7i(erin tara,#ndan -0 *u%at
-3-3 tarihinde, ;smanl# h!k!metine hita%en radyo-telgra,la g:nderilen u$un
%ir notada 8Auht#rada9, ;smanl# h!k!metinin 'rest-Kitovsk 'ar#"#nda
say#ld#ktan sonra, <Rus halk#n#n, !rk halk# tara,#ndan u$at#la6ak dostluk
elini< s#kmaya ha$#r oldu)u, ve Sosyet-Rusya=n#n !rkiye ile <%ar#" i(inde
ya"amaktan %a"ka niyeti olmad#)#< %elirtildi)ini yukarda $ikretmi"tik.
'ol"evik h!k!metini ve Sovyet reSiminin en tehlikeli %ir an ge(irdi)i s#ralar-
da kaleme al#nan %u Sovyet <Auht#ras#< 6idden dikkat (eki6i idi. Aama,ih
ev,ik Pa"a ka%inesinin ve hele ondan sonra gelen Damat Cerit Pa"a
ka%inesinin %u Sovyet <Auht#ras#< !$erinde durmaya ne niyeti ne de imk>n#
vard#. 'il>kis %u s#ralarda ;smanl# ka%inesinden y!kselen ses=er Sovyet-Rus
'ol"eviklere kadar amans#$ %ir m!6adeleye giri"mek merke$inde idi. 'u
s#ralarda, ?stan%ul h!k!metini 8ve
(*C
%!t!n !rkiye=yi9
en
7gk ilgilendiren husus, Sovyet Rusya=daki olaylar ve
'ol"eviklerle m!nase%etler de)il, Palip 'atd# Devletlerin !rkiye=ye
y!kleye6ekleri sulh "artlan idi.
Cakat Palip Devleder i(in !rkiye ile de)il, Almanya ile 'ar#"#
tamamlamak meselelerin en m!himi tel>kki edilmi" ve Paris=te toplanan
<'ar#" &on,erans#< ge6e g!nd!$ %unun m!$akereleriyle me"guld!. Garp
sonras# d!nyan#n mukadderat# Crans#$ 'a"%akan# Rle- men6eau, ?ngili$
'a"%akan# Kloyd Peorge, Amerikan 'a"kan# Uil- son=un elinde say#l#yordu.
'u $evat#n !rkiye=nin lehinde olmak ":yle dursun, !rk Devleti ve milletini
ortadan kald#ra6ak ted%irler d!"!nd!kleri, -0 Aay#s -3-3 da ?$mir=in
Qunanl#lar tara,#ndan i"galine m!saade etmeleriyle, a(#k(a anla"#lm#"t#.
.0 Ga$iran -3-3 tarihinde, 'a"kan Uilson=un Paris=teki evinde, Kloyd
Peorge, Rleman6eau, Sonnino 8?talya9 , Aakino 8\aponya9- lar#n i"tirakiyle
yap#lan husus mahiyetteki %ir toplant#da, 'a"kan VVilson=un Anadolu=da
%!y!k %ir Frmenistan yaratmak istedi)ini, Irak ve Suriye ile Cilistin=in de
;smanl# Devletinden ayr#la6a)#n# i,ade etmekle kalmay#p, <!rkiye
meselesini u$un y#llardan%eri tetkik etti)ini ve !rklerin ?stan%ul=dan
ko)ulmalar# gerekti)i kanaatinin y#l ge(tik(e kendisinde kuvvet %uldu)u<nu
%eyan etmesiyle, kendisinin !rkiye hakk#nda neler d!"!nd!)!n! a(#k(a
ortaya koymu"tu.
-
'u toplant# esnas#nda, sulh m!$akerelerine kat#lmak
!$ere, Damat Cerit Pa"a=n#n maiyetinde Paris=e gelen ;smanl# delegasyonu
tara,#ndan, akdedile6ek %ar#"#n esas#n# te"kil etmesi gereken, .5 Ga$iran
-3-3 tarihli %ir <Auht#ra< da 'a"kan QVilson=a okunmu"tu. Damat Cerit
Pa"a %u <Auht#ra< da, ;smanl# imparatorlu)unun -3-/ y#l# s#n#rlar# i(inde
kalmas#n# tekli, ederken, ne kadar ahmak(a ve (o6uk(a %ir hareket
yapt#)#n#n ,ark#na varmaya6ak kadar ga,let i(inde idi. !rkiye=yi par(alay#p
vurmaya ha$#rlanan Paris=teki %u Palip Devletler delegasyonu "e,leri, Damat
Cerid Pa"an#n %u tekli,i !$erinde %ir l>h$a %ile durmad#lar, ve ;smanl#
delegasyonunu gerisin geriye ?stan%ul=a yollad#lar. Cakat !rkiye=nin
mukadderat#, art#k ne %u ahmak Cerit Pa"a ne de VVilson, Kloyd Peorge ve
Rlemen6au=nun elinde idi. !rkiye=nin mukadderat#n# Anadolu=da Austa,a
&emal Pa"a=n#n idaresinde %a"lam#" olan m!6adelesi ile !rk milleti kendi
eline alm#" %ulunuyordu.
<Aondros A!tarekesi< akdedilirken, !rk s!ng!leri ile <(i$ilen<
s#n#rlar, a$ %ir istisna ile, mill !rk Devletinin s#n#rlar# ola6akt#.
' DocumentP on British Morei0n =olicy, '*'*-'*@*2 Mirst series :;, DCC2
030
'unlar#n m!da,aas# i(in $aten -3-2 y#l#n#n sonlar#ndan iti%aren Do)u@
Anadolu=daki A!sl!man !rk ahali sil>ha sar#lm#" ve m!stevli Frmenilere
kar"# m!6adeleye %a"lam#"t#. Aerke$i Fr$urum=da olan, I+. ;rdu %akayas#
iki t!menden ,a$la munta$am !rk kuvvetleri de, !$erine d!"en va$i,eyi
g:rmeye ha$#r %ir durumda idi. Rus ihtil>linin meydana getirdi)i yeni siyasi
d!$en i6atu, <A!tareke< akdi s#ras#nda, !rkiye, <ha"medi %ir Rusya<
tara,#ndan art#k tehdid edilmiyor, onun yerine &a,kaslarda te"ekk!l etmi"
olan %ir tak#m k!(!k <Rumhuriyet< ler vard#. 'unlardan %iri de karde"
A$er%ay6an idi. Vak#a 'atum=a ingili$ kuvvetleri (#kar#lm#" ve ingili$lerin
himayesine Frmeniler &ars=# dahi ele ge(irmi"ler, !rkiye=nin do)u
eyaletleri !$erine (:ken tehlike artm#"t#. Cakat, 'ol"evik-Rusyas# ile itil>,
Devlederi aras#ndaki m!nase%etlerin tam %ir d!"manl#k havas# i(inde
geli"mesi, ve Rusya=da, ?ngiltere ve Cransa aleyhinde kuvvetli sesler
y!kselme)e %a"lamas#, <emperyali$me kar"# m!6adele %ayra)#n# kald#rm#"<
olan !rk milletinin, as#rlar %oyun6a d!"man olan, ,akat hali ha$#rda, ke$a
<Fmperyalist< lerle amans#$ %r har%e tutu"an <&#$#l< Ruslar ile, ayni sa,ta
yer almalar# m!mk!n ola6akt#. 7i(erin tara,#ndan, -0 *u%at -3-3 tarihinde
;smanl# h!k!metine g:nderilen nota=n#n son k#sm#nda %u hususta dile
getirilen g:r!"ler, %:yle %ir ihtimalin pek u$ak olmad#)#n#n %elirtisi idi.
EA6
F & K F R
F
&
N
o
i
.
AQASFCAN;S 'ARI*INA PYRF <FKV?QF-? SFKXSF< N?N GARP
AMA?NAI ;KARA& RHSQA=QA 'IRA&IKAASI
8'. S u mn e r , !ssia and the #alkans$ p. 1559
Art. -3.- Kes indemnitWs de guerre et les pertes imposWes > la Russie, Tue
Sa AaSestd K=Fmpereur de Russie rd6lame etTuela Su%- lime Porte s=est
engagWe > lui rem%our6er, se 6omposent deJ
.... otalJ mille Tuatre 6ent di^ millions de rou%les.
Prenant en 6onsideration les em%arras ,inan6iers de la urTuie, et
d=a66ord ave6 le diir de S. A. le Sultan, I=Fmpereur de Russie 6onsent >
rempla6er le paiement de la plus grande partie des sommes Wnum:rdes dans le
paragraphe prd6Wdent par les 6essions territor- iales suivantesJ a9....
%9 Ardahan, &ars, 'atoum, 'aya$id et le territoire SusTu=au Soganlough.
Fn traits gcncrau^, la ligne ,rontiere....
8!rk(esiJ Rusya ?mparatoru 6enaplar#n6a 'a%#>liden talep- edilen ve
'a%i>li=6e ka%uledilen harp ta$minat# ve kay#plar#n kar"#l#)#n#n tutar#
":yledirJ ....
Hmum yekNnJ 'in d:rty!$ on milyon ru%ledir.
!rkiye=nin i(inde %ulundu)u mal s#k#nt#lar# g:$ :n!nde tutularak,
AaSeste Sultan=#n da ar$ular#na uygun olamak !$ere Rusya ?mparatoru %u
harp ta$minat#n#n kar"#l#)#n#n %!y!k %ir k#sm# i(in a"a)#da g:sterile6ek
ara$inin Rusya=ya %#rak#lmas#na muva,akat ederJ a9 .... , %9 Ardahan, &ars,
'atum ve So)anl#)a kadar 'aye$id ve (evresi. 'uradaki hudutlar 8sonralar#
ayr# %ir &omisyon tara,#ndan tan$im edile6ektir9.
033
'o)a$lara ait Aadde
Art. ./.- Ke 'osphore et les Dardanelles resteront ouverts, en temps de
guerre 6omme en temps de pai^, au^ navires mar6l#ands des ctats neutres,
arrivant des ports russes ou en destination de 6es ports. Ka Su%lime Porte
s=engage en 6onsdTuen6e > ne plus eta%lir dori#avant, devant les ports de la
mer Noire et de 6elle d=A$ovv, un %lo6us ,i6ti, Tui s=d6atrerait de l=esprit de
la Dd6laration signde > Paris le /--1 Avril -201.
8?stan%ul ve 7anakkale 'o)a$lar#, gerek harp ve gerekse %ar#"
$aman#nda, Rus limanlar#ndan gelen veya oraya giden tara,s#$ devletlerin
ti6aret gemilerine a(#k kala6akt#r. 'a%#>li %undan %:yle &aradeni$ ve
A$akdeni$ limanlar# !$erinde, /--1 Nisan -201 Paris anla"mas# ile uygun
g:r!len s:$de a%luka sisteminden dolay#siyle tamamiyle va$ge(mi"
%ulunmaktad#r.9
F& No .
'AHA F*RACININ ?NP?KFRF=QF ALRARAAI,
8Pu%li6 Re6ord ;,,i6e. Kondon. C. ;. D2I.D349
- Ga$iran -2D2.
?ngiltere Devlet-i ,ahimesi Dersaadet Se,aret-i Relilerine
Rusya Devletinin 6ihangirlik li%as#n# giyip, Avrupa=n#n l#>kimi- yet-i
mutlakas#n# ka$anmak tasavvurat-# isti%dadk>renesiyle :teden%e- r!
!rkistan=a 8yaniJ !rkiye=ye9 g:$ dikmi" ve ,#rsat %ulduk(a %ir vesile-i
gayr-i me"rua tedar!kiyle memalik-i ;smaniyeye taarru$at ve teha6umat-#
gaddar>nede %ulundu)u ne$d-i se,iranelerinde m!s- tagniy-i %eyan ve
te$k>#d#r.
i"te o tasavvurat#n il6aatiyle %u se,er 'ulgar kavminin g!ya g:rmekte
olduklar# me$alimden istihl>slar# %ahanesiyle a(m#" oldu)u muhare%ede
asakir ve e,rad-# ;smaniyenin "e6aatsi$ ve metanetsi$liklerinden de)il,
m!6erred %a$# sui ted%ir eseriyle her nas#lsa has%ilkader ni"ane-i $a,er
Rusyaluda kalmas#ndan dolay#, D6v- let-i aliyyeyi istedi)i gi%i sulha i6%ar
eylemesiyle, ol%a%ta akdolunan muahede mukaddemat#nda vatan#m#$ olan
'atum san6a)# dahi ta$mi- nat-# har%iye namiyle eyadiy-i tasallut ve
istil>s#na ge(irmek istedi)i kemal-i ese, ve hayretle i"idilmi", ve :yle gaddar
%ir devletin pen(e-i
DHH
tahakkmne 0irmek bizim, i1in muhal olduundan, alem-i siyasette hakkaniyeti
msellem olan Devlet-i #ahime-i matbualarna arz olunmak zere baz ahval ve
e#k"r- "cizanemizin Lat- se#iranelerine beyanna mecburiyet 0elmitir2
Rusya Devletinin, il>nat-# m!kerreresine na$aran, %u se,erki harpten
gare$ ve murad# tevsi-i m!lk olmay#p, g!ya 'ulgaristan h>mili)ini i6ra etmek
maksad#ndan i%aret oldu)u, ve 'atum mevkiin6e %ir g!ne gale%eye ma$har
olamayup, %il>kis he$imet-i m!kerrereye u)rad#lm#" id!)i, ve ?slah ahvalini
ar$u eyledi)i 'ulgar ve Slavlardan 'atum san6a)#nda sakin kimseler
olmay#p, hatt> "imdiye kadar oralarda %ir 'ulgar temekk!n %ile etmemi", ve
ger(i Kivane ka$as#nda Frmeni milletinden d:rty!$ hane kadar h#ristiyan
var ise de, %unlar ise Slav olmad#klar# gi%i, ?sl>m vatanda"lar# ile h!sn-!
mua"eterleri 6!mlenin malNmu %ulundu)u halde, "imdi %ir tak#m ta$minat-#
,ahi"e perdesi alt#nda memleketimi$in istil>s#na te"e%%!s etmesi %i$im i(in
tahamm!l olunma$ %ir a,et-i a$imedir.
Rusya Devleti, d!vel-i ,ahime-i saire misilli h!rriyet-i me$he%iyeye
kat=en riayet etmey!p, taht-# ta%iyetine ald#)# ?sl>m ve G#ristiyan ve akvam-#
saireyi her kangi suret 6e%ir ve imk>nla olur ise olsun, m!6er- red Rus etmek
kasd-# na%e6as#nda oldu)undan, "imdiye de)in istil> eyledi)i mahaller
ahalisini ve hatt> 6ivariyet m!l>%esesiyle 6!mlemi$in me"hud ve malNmu
oldu)u !$ere, Ah#sha ve *uhum halk#n#n ekserisini kahren ve 6e%ren te%dil-i
din ve me$he%e i6%ar ve %u yolda enva=# hile Ve gadir irtik>% ve ihtiyar ile
Rus etmek oldu)u ve %unu ka%ul etmiyen nu,usun her %irini t!rl! t!rl!
i"ken6elerie ne,yi v6 idam edegeldi)i ve gerek din-i isl>m ve gerek edyan-#
sairenin mu- ha,a$e-i #r$# ve6i%eden iken, $ir-i tahakk!m!ne giren ehl-i ?sl>m
ile akvam-# sairenin #r$lar#n# paymal eylemekte ve hatt> "u meselede dahi
Rumeli ahalisinin Rusyaludan g:rm!" olduklar# %un6a ,el>ketlerle %era%er,
ni6e muhadderat#n #r$ ve namuslar#n#n hetkedildi)i ve ni6e masuminin
%igayr-i hakk#n katil ve idam, ve ni6elerini dahi esiren ve 6e%ren memalikine
i$am ettirmi" olduklar# g:$!m!$!n :n!nde %ulundu)u halde, %:yle %ir
h!kNmet-i $alimenin ta%iyetini ka%ul etmek tavk-# %e"erin hari6indedir.
Gususiyle %un6a as#rlardan%eri, Rusya=n#n Devlet-i aliyye ile a(t#)#
muhare%elerin ihtidalar#na hudud %a"#nda %ulunmak hase%iyle vatan#m#$
tesad!, ederek, asakir-i ;smaniye ile %era%er evl>d-# vatan#n ki%ar ve sigari
%irlikte m!da,aa-- hukuk-u vatana gayret etmi"
6H8
oldu)una ve "u gayretle "imdiye kadar vatan#m#$a ayak %ast#r#lma- d#)#na
me%ni, Rusya=n#n esas h!k!meti ile %era%er, "u y!$den husumeti her
%irimi$e %irer suretle (evir ve e$a ve enva= hakaret ve i"ken6elerle t!rl!
6e,alar ederek, 6!mlemi$i mahvede6e)i "!pheden >ri, ve e)er hi6rete k#yam
edilse, Rumelinin ahval-i muha6irini derpi"-i m!tal>a edin6e, %u suretle de
ekserimi$ tele, ola6a)#m#$ kaydi $unun- dan %eri idig!ne ve e)er(i %ir
meded-i resen olmaya6ak olur ise, nihayete kadar mukavemet %i$6e me,kud
id!)i a"ik>r ise de, :yle iki suretle de %eyhude mahv ve tele, olmaktan ise,
%ari asr#m#$#n mu,- tehir oldu)u medeniyete d!nyalar durduk(a %erda)-#
durunu olsun %#rakmak !$ere "u u)urda ,idai 6an ederek, hi( olma$ ise
vatan#m#$# e6sad-# hNn alNd#m#$a ka%ristan etmek kendimi$e el%ette daha
$iyade mu6i%-i teselliyet ve ma,heret %ilmek addeyledik.
7!nk! g:$ g:re g:re :yle %ir h!kNmet-i $alimeye teslimiyet %i$im i(in
muhal oldu)undan, Devlet-i aliyyenin %u %a%ta me"ine #$t#- rar# olarak
muhale,etle, vatan#m#$#n %ir ka%$a topra)#n d!"man aya)#n# %ast#rmamak
i(in, (oluk-(o6u)umu$u m!da,aaya "evkiyle, i%tida anlar#n al kanlar#yle
vatan-# mukaddesemi$in h>kini al renklere %oyad#ktan ve 6!mlesinin kemal-i
h!$!n ve hasretle helak ve me- matlarini g:rd!kten sonra, %ir ne,erimi$ sa)
kalmamak !$ere 6!m- leten terk-i hayata ha$#rlanm#" oldu)umu$ %edihdir.
Ve %u %a%ta %!t!n Anadolu ahalisinin dahi %i$imle hemhal ola6aklar#
muhakkakt#r.
*u s#ralarda >6i$leri 'atum liman#n#n dere6e-i ehemmiyeti ile Rusya=n#n
"u vas#ta ile husul-u maksad#n#n ne dere6elerde teshil ede6e)ini :)retmek
e,k>r#nda olmayup, %i$6e "u tasdiata m!6aseret es- %a%-# me%sutaya me%na
6an#m#$ tende iken Rusya=n#n ta%iiyetine girmek m!mk!n olmad#)#n# ve
'atum=un m!6erred ta$minat=# ,ahi"e-i har%iye namiyle terkine Devlet-i
aliyye6e muva,akat me6%ur ve $arur ise "u halde %ari 'atum=un "iraen
veyahut suver-i uhra ile muha- ,a$a-i ar$ ve me$he% ve himaye-i h!rriyetimi$
i(in, emniyetimi$ %erkemal %ulunan ?ngiltere Devletinin 6enah-# himayeti
alt#na al#nmas# 6!mle-i amalimi$den id!)ini ar$eylemekten i%arettir.
G!l>sai kel>m envar-# hakkaniyetin inti"ar eylemi" oldu)u ":yle %ir
as#rda %:yle %ir h!kNmet-i m!ste%idenin husul-u tamamyi-!- tagall!% ve
tahakk!m! i(in esnai harpte %u kadar nu,usun tele,inden %a"ka, "imdi de
ikiy!$%in nu,usu "amil olan Ka$istan san6a)#n#n %a"tan %a"a kanlar i(inde
%#rak#lmas#na ve %elki %!t!n ra%$on
DH%
vil"yeti ahalisiyle bisseraye he/ Anadolu ahalisinin al kanlara boyanmasna hi1
bir Devlet ve millet-i mtemaddinenin rzas olmayaca misill, hami-yi asayi-
i alem-i medeniyet olan Devlet-i #ahime-i metbualar bu hal-i ese#-i itimale rza
vermiyecei kat'Fyen meczu- mumuz olduundan, ve Devlet-i ?smaniyenin zir-i
cenah saltana- tmda asude niin olmak hube-i amalimiz olu/, bunun imk"n
mn'- adim olduu halde, Batum'un Devlet-i marnileyha tara#ndan
alnmasna sel"met-i atiyemizin teminini mveddF olaca misilli, minelkadim
hakkmzda muhabbet ve hsn- tevecchn diri buyurmam olduu umum
?smanllarca msellem olan 9n0iliz Devlet ve millet-i muazzamasnn ibu
istidamz nazar- mrvvet ve merha- metiyle tel"kki ederek, insaniyet ve
medeniyet namma mededreslik hasletini hakkmzda ibraza sezavari-yi inayet
buyuracaklar itikad' kavisinde bulunduumuzdan, lt#en ite buralarnn
insaniyet ve asa- let-i msellime-i se#ireleri icabnca, Devlet-i #ahimeyi
metbualarna arz ve beyanla, ve ehemmiyet-i acile-i maslahattan dolay, ibu
mah- zar- umumF-yi acizanemizin serian takdimiyle u dahiye-i uzmadan
istihl"smz hususunda msadei #ahimaneleri ayan buyurulmasn um4m ahali
tara#ndan istida ederiz2
-3 Bays, sene 3/ -umF ve ' Gaziran -2D2 Miren0F
3rksu era#ndan
Erczade Behmed
Burad
Batum'da )nye e-
ra#ndan Gaczade
Bahmud
Batum'da )nyeden
Gaczade
Ahmed
Batum'da Qivane e-
ra#ndan Berdzade
llhami
Batum'da Qivane
era#ndan Bul0u-
vaze zade Gicri
Baum era#ndan
Gaczade Beradidli
$Bhr okunamyor,
7) >o 5
B7-Q9> )?>E-7!9>7 EY-7 7Q;9J7-' !7Qg!7 ;7 B?-
rALQA-, -5. Temmuz -2D2
$B2 ! u m m e r, !ssia and the #alkans$ /2 DD8,
Art2 02- Qa !ublime =orte chde " l'7m/ire -usse en Asie les
territoires d'Ardahan, )ars et Batoum avec ce dernier /ort, ainsi
145
#6rinnan #"r variden kanske u//le#va ett n"rmande mellan Tyskland och 7n0land2
An 6 k a r s v > r d
F& No D a
$Tercmesi,
Rusya=n#n !rkiye=ye kar"# taki%etti)i siyasetine daha a$ sald#rganl#k
havas# verilmek istendi)ine ait %ir(ok %elirti g:r!lmektedir. 'u %elirtiler
%a$en artmakta, %a$en a$almaktad#r. 'u hususta %ilhassa 'ay 7ar#kov=un
%!y!k Fl(ili)i s#ras#nda, 'alkan Itti,ak#=n#n akdi ve %u Itti,ak=#n !rkiye=ye
kar"# de)il, !rkiye=yi de i(ine almas# i(in gayret sar,etmesi olmu"tur. ;
$amandan%eri 'alkanlarda durum k:k!nden de)i"mi" ve %!y!k Devletler
Anadolu 8&!(!k Asya9 meselesinde taki% ettikleri siyasetleri i6a%#,
!rkiye=ye ve daha $iyade %ir%irlerine kar"# tutumlar# :nem ka$anm#"t#r. A$
:n6e St. Peters%urg=a Pro,es:rl!k makam#na getirilen 8eski %a"ter6!man9
Aandelstam=#n yerine tayin edilen yeni Rus %a" ter6!man#n#n te"e%%!s! ile
kuruldu)u s:ylenen <Rus-!rk &omitesi< nin tesisi - Rusya=n#n !rkiye=ye
kar"# %esledi)i dostlu)unun i,adesi olarak tel>kki edilmektedir. Pratik ne-
ti6eleri %ak#m#ndan %u <&omite< nin ehemmiyeti ,a$la olmamakla %era%er,
%unun tesis edilmesi ayr#6a m!himdirB Nail 'ey gi%i Aaliye Na$#r# olan %ir
kimsenin &omitenin !rk s:$6!s! olmas# da ayr#6a dikkat (eki6idir.
7ok iyi istih%arat sahi%i olan mah,illerin %elirttiklerine g:re
8?stan%ul=daki9 Rus %!y!k el(isi de Piers, %ir%u(uk aya kadar Gari6iye
Na$#r# Sa$onov=a hale, ola6akt#r ve 8Piers9 "imdiden taki%ede6e- )i *ark
siyasetinin temellerini ha$#rlamakla me"guld!r. 8Piers9 kendisinin yak#nda
St. Peters%urg=a (a)#r#la6a)#na ait Alman meslekta"#na 8von QVangenheim=e9
imalarda %ulunmu"turB %u ise, haddi $at#nda (ok ihtiyatl# ve i(ine (ekilmi"
%ir diplomattan gelmesi, ayr#6a "ayan-# dikkattir. 'unlar, ger(ekle"ti)i
taktirde, i( a(#6# "eylerdirB $ira de Piers=in dost(a %ir siyaset ve umum
%ar#"#n muha,a$as#na yaraya6ak ,aaliyet sar,etmek istedi)i anla"#l#yor.
Asl#nda, Rusya=n#n !rkiye=ye kar"# ilerisi i(in %esledi)i emellerinde %ir
de)i"iklik yapa6a)#na kimse inanm#yorB ,akat Rusya=n#n "u anlarda
!rkiye=ye kar"# te6av!$e ge(mek istemedi)i de anla"#l#yor. Mira
8Anadolu=da9 $ay#, %ir !rkiye yerine, 8Rusya9 gittik(e kuvvetlenen ve
sald#r#6# olan Alman Devletiyle kar"#la"a6akt#rB Rusya, Almanya ile ihtil>,a
d!"erse-
687
!rkiye=nin payla"#lmas# l>$#mgele6ektir. 8Rusya9 ise %u meselenin hen!$
olgunla"mad#)# kanaat#ndad#r. 'undan %a"ka Rusya, di)er Devletler gi%i,
%a"ka men,aatleri, %ilhassa d#" ti6aret sahas#nda, g:$etmektedir. Siyas
%ak#mdan Do)u Anadolu=nun Ruslar tara,#ndan $a%t#, Almanya=n#n 'a)dad
demir yolu %oyun6a Anadolu=nun i"galine yol a(a6akt#r. 'u olun6a, Rusya,
8$ay#, %ir9 !rkiye yerine, 8Anadolu=da9 Almanya ile yeni %ir u$un s#n#r hatt#
(i$mek ve ayn# $amanda Akdeni$=deki Suriye sahilindeki ?skenderun=a da
ula"maktan mahrum edilmi" ola6akt#r. 'u ad# ge(en yer, Akdeni$=deki Rus
donanmas#n#n !ss! olarak tasarland#)# iddia edilmektedir. Rusya=n#n %u
emellerine kavu"a%ilmesi ise, Rusya=n#n %!t!n *ark siyasetine h>kim olan
ama6#n#n, yani ?stan%ul ve 7anakkale 'o)a$lar#n#n Rus donanmas#na a(#k
%ulundurulmas#yle m!mk!n ola%ilir. Cakat ?skenderun meselesinde
Rusya=mn ?ngiltere=nin mukavemetiyle kar"#la"a6a)# da muhakkakt#r.
'ilinen "u hususun g:$ :n!nde tutulmas# gerektirJ ?ngiltere i(in Gindistan
deni$ yolunun ehemmiyeti ve ?skenderun=da !slenmi" olan %ir Rus
donanmas#n#n S!vey" kanal# i(in tehlikesi. An6ak %ir Avrupa Gar%inden
sonra %:yle %ir mesele halledile%ile6ektir, ve %!t!n %u siyas emellerin
ger(ekle"tirilmesinden :n6e, %elki de Almanya ile ?ngiltere aras#nda %ir
yak#nl#k husule gele6e)ini d!nya m!"ahade ede6ektir.
8?m$aJ An6karsv>rd9
F& No 2
?SAN'HK=DA&? CRANSIM FK7?S? ';APARD=- DAN GAR?R?QF
VF&?K? D;HAFRPHF=F
8Paris, Ar6hives du Ainistere des A,,aires Ktrangeres, urTuie,
PolitiTue etrangere. Dossier gi#cral. Rela- tions ave6 les puissan6es. ++II,
pp ...-..1.9 No .05. Pdra, le .- Avril -3-/.
\e remer6ie Votre F^6ellen6e d=avoir %ien voulu me 6ommuni- Tuer dans
le dernier envoi 6olle6ti, le rapport dans leTuel n:tre Rhargd d=A,,aires en
Russie retra6e ave6 une 6lartd et une prd6i- sion remarTua%le, les di,,drentes
phases de la rapide dvolution par- 6ourue en 6e deu^ dernieres anndes par la
politiTue russe > l=dgard de l=Allemagne et re6her6he les 6auses Tui
e^pliTuent l=antagonisme
D'8
D Ke present a6te sera rati,ie par Sa AaSeste l=Fmpereur de
l=Allemagne, Roi de Prusse et Sa AaSestd l=Fmpereur des ;tto- mans, et les
rati,i6ations seront e6hangees dans le delai d=un rnois > partir de la date de
la signature.
2
R
Ke present a66ord restera se6ret et ne pourra etre rendu pu%- lie
Tu=> la s!ite d=un a66ord 6on6lu entr6 les deu^ hautes parties 6ont-
ra6tantes.
Fn ,oi d6 Tuoi les deu^ pld##ipotentiaires ont signe present a66ord et y
ont appose Ieurs s6eau^
Mangenheim
Said 3aliv,
jAetnin oriSinali 'onn=da Almen D#"i"leri 'akanl#)#
Ar"ivinde muha,a$a edilmektedirJ Ausvv>rtiges An#t,
Politis6h6s, Ar6hiv, Deuts6hland -.2 No. 0. 'd. /.k
F& No -. a LR&-AKAAN ??CA&I, . A)ustos -3-/
-.Gal-i ha$#rki Avusturya-Aa6aristan ile S#r%istan aras#ndaki ihtil>,
kar"#s#nda her iki akid Devlet tam %ir tara,s#$l#)# muha,a$ay#
ta$ammun eyler.
..Rusya, "ayet, asker ted%irlerle m!dahele eder ve %ununla
Almanya=y#, Avusturya-Aa6aristan=a kar"# itti,ak taahh!tlerinin yerine
getirilmesi durumu has#l olursa, %u itti,ak ve6i%eleri ayn# $amanda
!rkiye i(in de y!r!rl!)e gir66ektir.
5.Garp vukuunda Almanya, Asker Geyetini !rkiye=nin emrine
%#raka6akt#r.
!rkiye ise %u Asker Geyeti, Fkselans Gar%iye Na$#r# ile ve Fksel>ns
Asker Geyetin %a"# aras#ndaki do)rudan do)ruya vuku%ulan anla"ma
gere)in6e, ;rdunun umum idaresinde m!essir tesir i6ra hakk#n#
tan#ya6akt#r.
/.Almanya, ;smanl# Devleti tehdid edildi)i takdirde, !rkiyenin
m!da,aas#na sil>hla yard#m ede6ektir.
0.Ciil %ir (at#"ma halini almas# m!mk!n g:r!len milletleraras#
anla"ma$l#klar muva6ehesinde, iki ?mparatorlu)u ihtil>tlardan
15-
korumak maksad#yle akdedilen i"%u anla"ma, a"a)#da adlar# g:sterilen
sal>hiyetli murahhaslar#n im$alar#m koyduktan sonra, m!"a%ih kar"#l#kl#
taahh!tler (er(evesinde olmak !$ere, y!r!rl!)e gir66ek ve 5- Arahk -3-2
tarihine kadar devam ede6ektir.
1.Q!ksek >kid tara,lar#ndan %irisi taral#ndan inki$as#, yukarda tes%it
edilen $aman#n %itiminden alt# ay evvel ha%er verilme$se, %u muahede
kendili)inden 0 y#ll#k yeni %ir devre i(in mute%er ola6akt#r.
D."%u muahede Sa AaSeste Almanya ?mparatoru, Prusya &ral# ve Sa
AaSeste ;imanl# Sultan# tara,a#ndan tasdik olun6a ve im$alanmay#
taki%eden %ir ay i(inde tasdikli n!shalar# teati edile6ektir.
2.?"%u muahede gi$li tutula6ak ve %u hususta y!ksek >kid tara,lar6a
%ir anla"maya var#lmadan, a(#klanmaya6akt#r.
asdikan lilmekal v.s. v.s.
F& No -5
?SAN'HK=DA&? ?NP?K?M FK7?S? AAKKF=DFN INP?KbM GAR?R?QF
NAMIRI PRFQ=F
8Kondon, Pu%li6 Re6ord ;,,i6e, C. ;. 5D- I.-529
Ronstantinople, Septem%er r, -3-/
Ainister o, Aarine 8Remal Pa"a9 6alled on Russian Am%assador last
night and assured him that he aas aorking hard ,or neutrality, that he
vvould send aaay Perman sailors in ,ortnight, and that .44 vvere leaving to-
day, truth o, ahi6h ae shall 6erti,y. Ge may only %e gaining time. Russian
Am%assador and I are stili o, opinion that ae should play a vvaiting game
and not engage in an adv6ntur6 herr until our prospe6ts are elearer
elsevvhere.
8Ron,idential9 Ge 8yari Rus el(isi9 %et#ay6d a sligl#t un6asinet@ to-day
lest our ,leet a#d Preek ,leet should attempt #o ,or6e l9.u danelles vvithout
6onsulting Russia and vvithout 6om%ini##g a itli # l u n J
Preek am%itions here have alSays eNcited sus/icion ot y -ua- sian
6olleague, and it vvould be necessarv to lake tlis into account, ,or division o,
spoils might 6ause serious divcr0cnce u# oipinion. Italian interests and
designs should also not be overlooked.
A a -- e t
15.
EK No 15
8RHS D?PK;AAKARININ LR&?QF ?KF AQRI 'lR 'ARI*
A&D? DFNFAFKFR?9
&HDA*FV=DAN SAM;N;V=A
8Fski Gari6iye Ne$areti Ar"ivlerinden Pi$li Vesikalar Kev
rotskiy=nin :ns:$! ile. Petrograd -3-D9.
8*ahsa mahsustur9 7ar ;rdusu &arag>h#, 0 I - 2 *u%at -3-1.
Sayg# de)er Sergey Dmitriyevi(,
Peneral Alekseev 8'a"kumandanl#k &urmay 'a"kan#9in daveti !$erine,
Fr$urum=un $a%t#n#n en iyi %ir tar$da nas#l ,aydalana%ile6e)i hususunu d!n
kendisiyle g:r!"t!m.
':yle %ir %a"ar# ile %i$im lehimi$e muayyen %ir psikoloSik durumun
has#l oldu)u %ellidir ve %unun ka(#r#lmas# do)ru olmaya6akt#r. *ayet,
!rklerle %ir %ar#" akdi ,aydal# ola6a)# g:r!"! ka%ul edilirse, %:yle %ir
m!sait va$iyet yeniden pek kolay6a $uhur etmiye6e)ini de g:$ :n!nde
%ulundurmak l>$#mgelir, ve m!$akerelerin, 8hali ha$#rda9 elde edilen
%a"ar#lar#n tesiri alt#nda y!r!t!lmesi daima ,aydal#d#rB (!nk! %u gi%i halde
8%a"ar#s#$l#)a u)rayan d!"man 8yani !rkler9, o an i(in vukuu m!mk!n
olmad#)# halde, daha %a"ka ,el>ketler gele6e)ini tasarlamaktad#r.
&a,kas ordumu$un %u parlak %a"ar#s#n#n, sade6e kendisinin asker
,aaliyeti %ak#m#ndan geli"tirmesi, ta%ii, d!"!n!le%ilir. Cakat %unun pek te
kolay %ir i" olmad#)# da meydandad#r, (!nk!, asl#nda esas 6epheye, 8yani
'at# 6ephesine9 na$aran ikin6i pl>nda kalan &a,kas 6ephesinde geni" :l(!de
8yeni9 hareketlerde %ulunulmas# i(in, Peneral Alekseev=in dedi)ine %ak#l#rsa,
%a" harp sahas#ndan tek %ir ne,erin al#nmas# 8ve &a,kas=a g:nderilmesi9
imk>ns#$d#r.
!rkiye ile %ar#"#n muhakkak yap#lmas# gerekti)inin avukat# rol!n!
!$erine almak istememekle %era%er, Peneral Alekseev, %u m!nase%etle %a$#
g:r!"lerini Si$e %ildirmeye %eni memur ettiB ":yle ki, %a"ar#m#$la meydana
gelen durum in6eden in6eye tetkik ve %i$im i(in en iyi %ir "ekilde isti,ade
edilsin. Rus noktai na$ar#ndan 8%u9 Gar%in ama6#n#n ne oldu)u daha da kat=
ve tam olarak tayini %i$im i(in en :nemli %ir mesele mahiyetindedir. 'u
hususun i$ah#nda
D@D
&urmay 'a"kan#n#n "u veya %u g:r!"! 8%ir dere6eye kadar9 ,aydal# ola%ilir,
,akat kat= v6 son olarak 8ta%i9 %u 6ihet yaln#$ h!k!metin kendisinin
hallede6e)i %ir meseledir
'u husustaki m!tel>alardan "u neti6elere var#lm#"t#rJ !rkiyenin %u
har%e girmesinden isti,ade ile, %ar#"#n akdinde !rkiye hesa%#na kendimi$i
m!k>,atland#rmak hususundaki !mitlerimi$ ve hesaplar#m#$ ne olursa
olsun, %u hesaplar#n tahakkuk etmedi)ini, ve %u harp $aman#nda pek
tahakkuk ede6e)ine de %en$emedi)ini ka%ul etmek me6%uriyetindeyi$. 'u
harp ne kadar u$un s!rerse, %unun sonunda %i$im i(in yeni ve %elli
te"e%%!slere giri"memi$ o nis%ette daha da g!( ola6akt#r. 'u hususta
Peneral Danilov ile Peneral Alekseev- lerin g:r!"leri aynidir 8Danilov=un
g:r!"! hakk#nda -/ Arahk - 3 - 0 tarihli mektu%u hat#rlaya%ilirsini$9.
'i$im i(in en :nemli "ey, esas gayenin elde edilmesidirB esas gayeyi ise %a"
d!"mana kar"# $a,er ka$an#lmas# te"kil etmelidir. Devlet s#n#rlar#m#$#n eski
haline konmas#, kay%edilen ara$inin geri al#nmas# i"te %:yle %ir $a,ere
%a)l#d#r. 'i$im %a" d!"mamm#$ Almanya=d#rB %i$im i(in mesel> 'o)a$lan ele
ge(irmekten $iyade, &url>ndiya=n#n geri al#nmas# daha m!him olmas#
hase%iyle, %i$im esas :devimi$ Almanya=n#n yere serilmesidir.
'u :dev okadar $or %ir i"tir ki, %unun %a"ar#lmas# i(in %!t!n
gayretlerin sar,# ve %!t!n ,edak>rl#klar#n yap#lmas# gerekmektedir.
Cedak>rl#klardan %iri de %a$# !mitlerimi$den va$ge(memi$ olmal#d#r.
!rkiye ila ayr# %ar#" %i$e ne vere%ilirO Gakik men,aatlerimi$e halel
getirmeden 8ve 'o)a$lar# ele ge(irmek i"ini sade6e %ir a$ ge6iktirmek
suretiyle9 %i$ %u hususta stat!s J!o ante *ell!m 8y>ni harpten :n6eki durum9,
kapit!l>syonlar#n ve %!t!n di)er muahedelerle sa)lanan hak ve
imtiya$lar#m#$#n ihyas# esaslar#nda %ir tekli,te %uluna %iliri$. 'u
m!nase%etle, !rkiye=den Almanlar#n u$akla"t#r#lmas# talep edile6ek, ve
Almanlar#n "ayet !rkiyeye %ask# ve h!6umlarda %uluna6ak olurlarsa,
!rkiye=nin korunmas# v>dedilmelidir. F)er %u esaslar !$erinde !rkiye ile
%ar#" yap#la6ak olursa, "anla dolu ve $a,erler y!$!nden y!ksek maneviyat#
ve yeni mu6i$eler g:stermeye ha$#r olan &a,kas ordumu$ ser%est kala6akt#r.
'u ordu 'asara%ya- ya g:nderilirse, %ununla 8kim %ilir9 Rumany# da
8har%e9 s!r!klemek m!mk!n olurB e)er !rkiye tara,#ndan m!ra6aat vaki
olursa, %u ;rdu istan%ul=un m!da,aas# i(in g:nderile%ilir. A#s#r se,eri ve
isl>m memleketlerinde ayaklanmalar tehlikesi ortadan kalk#n6a, ?ngiltere
daha rahat ne,es ala%ile6ektir, ingiltere, %u de,a, A#s#r ordusunu 8doku$
,#rka9 Sel>nik=e ve &avala=ya g:ndere%ile6ektirB ve 'ulgarlar#
D@+
kat= %r "ekilde durdurarak, ihya edilen S#rp ordusu, Crans#$lar ve
?talyan=larla %irlikte S#r%istan=# kurtara%ile6ektir. !rkiye=nin %i$im
d!"manlar#m#$ sa,#ndan (#kmas# 'alkanlarda her "eyi %i$im lehimi$e
d:nd!re6ektirB %i$e A!tte,iklerimi$le temas tesis etmemi$i sa)laya6akt#r,
%i$e Avrupa=n#n g!ney yolunu a(a6akt#r. Qani 8s:$!n k#sas#9 !rkiye ile ayr#
%ar#" yapman#n ,aydalar# say#p %itirile- me$. 'unun sonunda da, %!t!n
A!tte,ikler i(in har%in tek %ir gaye olan Almanya=n#n yere serilmesi i"i
ger(ekle"mi" ola6akt#r. 8'u yap#l#rken9 ta%iatiyle hem %i$im hem onlar#n
8A!tte,iklerin9 %a$# g!$el h!lyalar#m#$# ,eda etmemi$ l>$#m gele6ektir....
Aama,ih, %u gi%i h!lyalar# gele6ek i(in saklamam#$a %i$e kimse mani
olma$. !rkiye ile harp devam ederken, %i$i sil#irleyen h!lyalar#m#$#n yak#n
gele6ekte ger(ekle"e6e)ini $annederek, kendimi$i sade6e aldatmak sureti ile
8%elki k>r etmi"9 gi%i g:r!n!r!$. !rkiye ile har%e son verildi)i takdirde, %i$
%u ka%l h!lyalar#m#$#n tahakkukunu sade6e yeni %ir ,#rsat $uhuruna kadar
geriye atm#", ge6iktirmi" ola6a)#$, ve %unun yerine de Almanya=ya kar"#
$a,er ka$anm#" ola6a)#$B yani %i$lerin ve m!tte,iklerimi$in (ok ar$ulad#klar#
gaye elde edilmi" ola6akt#r. An6ak Almanya=ya kar"# ka$an#la6ak %ir $a,erle
hepimi$ sa)lam %ir %ar#"a kavu"a%iliri$ ve %ununla Rusya=n#n Avru- pa=daki
siyas, asker v6 manev 8!st!nl!)!9 sa)lana6akt#r. F)er Almanya=ya kar"#
$a,er sonunda, Napoleon harplerinden sonraki duruma %en$er %ir geli"me
olursa, Fdirne, G!nk>r ?skelesi gi%i "anl# muahedelerin akdi olaylar# neden
tekrar vuku%ulmas#nO 'u yap#l#rken, ta%ii, %i$im yeniden 'at#l# 8Devletlerle9
(at#"mamak, ,akat Rusya=n#n hakik men,aatlerine 6evap vermek suretiyle,
makul hareket etmemi$ gereke6ektir.
P:r!l!yor ki, %en general Alekseev=in g:r!"lerini kendimin- kileriyle
kar#"t#rd#m ve kendi ,ikirlerimi a(#k(a dile getirdim. Per(i Peneral Alekseev
!rkiye ile %ar#" akdinin "iddetli m!da,ii v6 m!te"e%%isi rol!n! !$erine
almak istemedi)ini s:v!yorsa daW eminim ki, i(inden %:yle %ir %ar#"#n en iyi
%ir "ey oldu)u kanaat#ndad#r.
':yle %ir %ar#"#n akdinde g!(l!klerin a$ olmad#)# muhakkakt#r. Cakat
hangi %!y!k i" m!"k!l>t olmadan yap#lm#"t#rO Hmum e,k>ra, her "eyin
%irden yap#lam#ya6a)# 8elde edilemiye6e)i9nin i$ah# i6a%- ede6ektir. Rusya=y#
Alman egemenli)i alt#na d!"mekten kurtarmak, 'alt#k eyaletlerini ve Rus
ara$isini geri almak ve ayn# $amanda da ?stan%ul=u elde etmek i"i ise - %unun
$a%tiyle %a)l# siyas ve manev %ir(ok meselelerin halline giri"mek demektir
8her halde A!tte,iklerle
D@8
(at#"mak imk>nlar# kasdediliyor9. 'ar#" tekli,i yap#l#rken !rkleri de yola
getirmek i6a% ede6ektir. Cakat onlara mant#k delilleri ve para g!6! ile tesir
etmek m!mk!n ola6akt#r. *ayet, !rkler, %ir de,a, paytahtlar#n#n
kay%edilmesi tehlikesinin giderildi)ine kanaat getirirlerse, Almanlar#n
kendilerini sade6e istismar ettiklerine-inand#rmak g!( olmaya6akt#r. F)er
mant#k delilden anlayamayanlar %ulunursa, o $aman 8!rkiyede9 ananevi
%ir kuvvet olagelen, madd men,,at delillerinden 8yani r!"vetten9
anlaya6aklar %uluna6akt#r.
Aama,ih %u hususlardaki ta,sil>t hakk#nda s:$ y!r!tmek hen!$
erkendir. *imdi ise en m!him olan "eylerJ i9 Gar%in hakik maksad#m ne
te"kil etti)inin tayin ve tes%itiB .9 'u ama( tes%it edilirken, $uhur eden
elveri"li ,#rsat# ka(#rmamak !$ere, !rkiye ile %ir ayr# %ar#" akdi meselesinin
halli ve 59 Hmum e,k>r# 8Devlet <Du- mas#< 8Ae6lisi9 yar#n toplana6akt#r9 ve
A!tte,iklerimi$i i"lerin %u yola sapa6a)# hakk#nda ayd#nlatmak i(in
ha$#rl#klar yap#lmas# gerekmektedir.
'u u$un mektu%un sonunda "unu da il>ve etmeliyim ki, gerek Peneral
Alekseev ve gerek %en, %!t!n Ruslar#n ?stan%ul hakk#nda %esledikleri ilham
dolu his ve g:r!"lerini tamamiyle payla"maktay#$, ve Rusya=n#n <>rihi
gayesi< say#lan <*ark meselesi< nin halline kar"# kay#ts#$ davran#"#m#$dan
:t!r! %:yle %ir g:r!"!n! :ne s!rmedi)imi$i de %elirtmeliyi$B %i$ hali
ha$#rda, 8ve !mit ederi$ ki, an6ak "imdilik9 pratik olarak neyin yap#l#p
yap#lamaya6a)#n# ortaya koymak ve siyas kararlar#n da hislerden $iyade
mant#k ve ak#l m!eyyidelerine ta%i olmas# gerekti)i g:r!"! ile hareket
etmi"i$dir.
7ok say#n, Sergey Dmitriyevi( en derin h!rmetlerimin
ka%ul!n! ri6a ederim.
) u d a e v
F& N; -1
';[AMKAR VF ?SAN'HK AFSFKFSt- RHSKARIN AKFPKFR?
/ Aart - 3 - 0
[:ezd!narodn,ye otno(eniya v epoch! imperializma. Pod. red.
A. N. Pokrovskogo. Seri III. om. VII. Aoskva -350-
Fmperyali$m devrinde milletleraras# m!nase%etler9-
D@*
8er6!mesi9
8'!y!k 'ritanya h!k!meti '. Fl(ili)inin ?mparatorluk h!k!metine -.
AartI.D *u%at -3-0 tarihiyle takdim ile "ere, duydu)u muht#raya a"a)#daki
hususlar# i"aret eylemek !$ere &raliyet h!k!metinin '. Fl(ili)i talimat
alm#"t#r.
?mparatorluk h!k!meti tara,#ndan -3 *u%atI / Aart -3-0 tarihiyle
verilen muht#rada talep edilen hususlar %undan %ir ka( ha,ta :n6e A:sy:
Sa$onov tara,#ndan i$har edilen talepleri pek $iyade a"maktad#r. Niha
sulhun akdi halinde di)er mahallerde kendi hususi isteklerinin neden i%aret
ola6a)#m &raliyet h!k!meti hen!$ i$aha muva,,ak olamadan, Rusya
h!k!meti %!t!n har%in en k#ymetli ka$an6#n# te"kil ede6ek olan %ir
m#ntakada kendisine %elli v>dde %ulunulmak suretiyle ar$usunun tatmin
edilmesini dilemektedir. Dolay#siyle yukarda ad# ge(en muht#rada temas
edilen "artlar ka%ul edilmek suretiyle &raliyet h!k!metinin ?mparatorluk
h!k!meti hakk#nda en %!y!k ve en m!him dostluk eserini g:stermi"
oldu)unu ve %undan daha %!y!k dostlu)una "ehadet ede6ek %ir"ey yapmak
imk>n#n#n elinde olmad#)#n# A:sy: Sa$onov=un dikkat na$ar#na ala6a)#n# Sir
F. Prey !mit etmektedir. 'u vesika 8Auht#ra9 &raliyet h!k!metinin ananevi
siyasetinin k:k!nden de)i"mesine "ehadet etmekte ve %ir $amanlar
?ngiltere=de h>kim %ulunan ve elan %ile mev6ut olan g:r!"lere ve hislere
do)rudan do)ruya te$ad te"kil etmektedir. 'undan dolay# Sir F. Prey !mit
ediyor ki, a$ $aman :n6e A:sy: Sa$onov=a verilmi" olan m!"terek teminat#n,
kemal-i sadakatle ve tamamiyle yerine getirilmi" oldu)unu ?mparatorluk
h!k!meti ka%ul etmektedir. ?"%u muht#ras#n# takdim ederken, %ug!nk!
$amanda &raliyet h!k!meti inan#yor ve !m!t ediyor ki, tekli, ve tasarlanan
anla"ma ger(ekle"in6e Rusya ile '!y!k 'ritanya sa)lam %ir dostluk temin
edilmi" ola6akt#r.
'!y!k 'ritanya h!k!metinin muht#ras#ndan "unu da istihra( etmek
l>$#md#r ki, &raliyet h!k!metinin ar$ulan, d!nyan#n di)er k#s#mlar#nda
?ngiltere h!k!meti i(in her ne gi%i %ir ehemmiyeti hai$ olsalar dahi, / Aart
-3-0 tarihli Rus Auht#ras#nda tasvir ve i$ah edilen ara$i !$erindeki Rus
h>kimiyetini m!"k!l>ta u)rata6ak hi( %ir "art# ihtiva etmiye6ektir.
?stan%ul "ehri g!ney-do)u Avrupa ve &!(!k Asya 8Anadolu9 i(in her
vakit %ir ti6aret iskelesi olarak kala6a)# 6ihetle, Rusya h!k!meti %u "ehire
dahil oldu)u vakit, orada, Rus olmayan memleketler
1.0
aras#nda teati edile6ek emtian#n transit suretiyle nakli i(in ser%est %ir liman
tesis eylemesini &raliyet h!k!meti ri6a ede6ektir. Qine, A:sy: Sa$onov
tara,#ndan v>dedildi)i ve(hile 'o)a$lardan ge(e6ek olan ti6aret gemileri i(in
ser%esti temin edilmesini dahi &raliyet h!k!meti ri6a ede6ektir.
Gali ha$#rda tamamiyle a(#k olarak anla"#lm#"t#r ki, 7anakka- leye
tev6ih edilen ?ngili$ asker hareketleri yaln#$ m!tte,ikler %u harek>t#n
neti6esi ne kadar %a"ar#l# olursa olsun sulhun akdi $aman#nda &raliyet
h!k!meti i(in %ir ,ayda temin etmiye6ektir. F)er harp muva,,akiyetli %ir
"ekilde sona ere6ek olursa, %u harek>t#n do)rudan do)ruya meyvelerini
toplaya6ak yeg>ne Devlet Rusya ola6akt#r. 'inaenaleyh &raliyet
h!k!metinin ,ikrine g:re %u hareketin %a"ar# ile %itirilmesine medar ola6ak
surette m!tte,iklerin harek>t#na kat#lmay# tekli, ede6ek her hangi %ir
h!k!metin makul "artlar dahilinde takdim ede6e)i yard#ma Rusya h!k!meti
g!(l!k (#karmamal#d#r. 'o)a$larda harek>ta kat#la%ile6ek yeg>ne h!k!met
Qunanistand#r. Amiral &arden, Donanma 'a"kumandanl#)#ndan kendisine
daha muhare%e gemileri g:nderilmesini dilemi"se de, istenilen %u gemiler
art#k yoktur. 'inaenaleyh, m!mk!n olsayd#, Qunan ,ilosunun yard#m#
&raliyet h!k!meti i(in pek $iyade k#ymetli ola6akt#.
&raliyet h!k!metin6e 7anakkale harek>t#na te"e%%!s edildi)i $aman,
&raliyet h!k!metinin dikkat na$ar#na ald#)# %a"l#6a maksad- lardan %irisi
de, tara,s#$ 'alkan h!k!metlerinin m!tte,iklere kat#lmalar#n# tahrik ve
te"vik etmekti. Rusya=n#n ?stan%ul ve 'o)a$lar# elde etmesi kendileri i(in
mah$urlu ola6a)#n# d!"!nmekte olan 'ulgaristan ve Romanya=n#n i"%u
"!phelerini gidermek i(in Rusyan#n elinden gelen her "eyi yapa6a)ma
&raliyet h!k!meti !mitvard#r. Qine, %u h!k!metlerin i"%irli)ini temin
yolunda, onlar#n ta%iatlar#na m!l>yim gele6ek surette 6el% i(in Rusya
h!k!meti her t!rl! (arelere %a"vura6a)#n# da &raliyet h!k!meti !mit
etmektedir.
Gali ha$#rda !rkiye Asya=s#nda mev6ut olan %!t!n ?ngili$ ve Crans#$
m!stak%el men,aatlerinin dikkat na$ar#na al#nmas# l!$umu %itta%i= takdir
edile6e)ini Sir F. Prey i"aret etmektedir. &raliyet h!k!meti ;smanl#
?mparatorlu)una ait istek ve emellerini tes%it i(in Rusya h!k!meti ile oldu)u
gi%i, Cransa h!k!metinin ile de g:r!"e6ektir. Qaln#$ "uras# %ilinsin ki,
har%in sonunda Rusya ?stan%ul=u ald#)# gi%i, %!t!n muahedeler ve
m!$akereler esnas#nda, A!sl!man mukaddes %eldelerinin ve Ara%istan=#n ne
t!rl! haller $uhur ederse etsin, mutlaka m!stakil %ir A!sl!man h!k!meti
idaresi al
1.1
t#nda kalmas# key,iyetinde &raliyet h!k!metinin ?srar ede6e)ini Sir F.-
Prey "imdiden %eyan eylemek ister.
?ngili$ ar$ular#n#n her hangi %ir noktas# hakk#nda Sir F. Prey hen!$
"imdilik muayyen %ir tekli, yapa6ak %ir durumda de)ildir. Cakat %u
ar$ular#n %ir noktas#, -34D ?ngili$-Rus anla"mas#n#n ?ran hakk#ndaki
8maddeleri9 k#smen yeniden in6elene6e)i ve de)i"tirile6e)i ve %urada "imdiki
halde tara,s#$ say#lan %:lgenin ingili$ n!,u$una kat#lmas# ola6akt#r.
Aama,ih m!tte,ikler o $amana kadar 'alkan h!k!metlerine ve
%ilhassa 'ulgaristan ve Rumanya h!k!metlerine kendi s#n#rlar# yak#n-
lar#nda %ulunan ve kendileri tara,#ndan elde edilmesi pek $iyade istenilen
ara$inin m!"terek durumu hakk#nda memnun edi6i %ir teminat verme)e
muktedir olm#ya6aklarB ve o $amana kadar niha sA?h i(in ingili$ ve
Crans#$ ar$u ve emellerini daha muayyen %ir surette tes%it etme)e
muva,,akiyet elde edi!n6eye kadar, "imdi Cransa, Rusya ve ?ngiltere
aras#nda elde edilen anla"man#n gi$li tutulmas#n#n ,a$lasiyle ar$u edildi)ini
Sir F. Prey i,ade eylemi"tir....<9
F& No -D
SQ&FS-PIR; VFQA PAKF;K;PHF-SAM;N;V ANKA*AASI
[+oc!ments an #ritish. <oreign Policy ,g,g 6 >X@X Cirst Series voK IV. 8-3-39
Kondon -30.. pp ./--./59
I. Rus D#"i"leri Nas#r# A. Sa$onov=tan Petrograd=daki Crans#$ Fl(isi A.
Pakologue=e, Petrograd, -5I.1 avril, -3-1.
A. K= Am%assadeur,
Fn m6 rd,t#ant au^ aide-memoir6 adresses par le Ainistere Imp,rial
des A,,aires ,6tranger6s > l=Am%assade de Cran6e en date d6 / I - D 6 t 2 I . -
mars, annee 6ourant6, S=ai l=honneur de ,aire 6onna- tre > Votre F^66ll6n6e
Tu=> la s!ite des entretiens Tue S=ai eus ave6 A. Peorges Pi6ot, ddlegud
spW6ial du Pouvernement ,ra##(ais relati- v6ment > la r66onnaissan6e d6
l=a66ord T u i "erait eta%li entre la Cran6e et l=Angleterr6 pour la
6onstitution d=un Ftat ou d=une ,e- 8&ration d=Ktats ara%eE et > l=attri%ution
des territoires de la Syr.e, d6 la Rili6ie et de la Aiopotami6, le
Pouvernement Impdrial est pret > sanetionner rarrangement dta%li sur les
Tui lui ont ete in- dkSu:es au^ 6onditionE suivantesJ
(A<
Fn 66 Tui 6on66rn6 les institutions, administrations, dta%lisse- ments
religieu^, s6olair6s, ete., revelant des deu^ nations, ils 6onti- nueront k Souir
des privileges SusTu=i6i par les traitds, a66ords et 6on- trats 6on6lus ave6 le
Pouvernement ottoman. II demeure, toute,ois, entendu Tu=en stipulant une
telle reserve les deu^ Pouvernements n=ont pas voulu 6^iger pour l=avenir le
maintien des droits de Suri- di6tion, du proteetorat religieu^ et des
Rapitulations dans les r1- gions Tui seraient ainsi ann6^des > la Russie et > la
Cran6e, mais seu- l6ment assurer la s##rvivan6e des institutions et
:ta%lissements a6tu- 6llem6nt 6^istant 6t ouvrir la voie, apres la 6on6lusion
de la pai^, > un6 n6go6iation dont l=amitid des deu^ pays ne permet pas d6
mettr6 en dout6 l=hereus6 solution.
Fn,in, les d6##^ Pouvernements admettent en prin6ipe Tu6 6ha- 6un des
,itats Tui ann6^erait des territoires tur6 devrait parti6ipier ait se#`i66 de la
D6tl6 ottomane.
Qeuill6$, ete.
P a l e o l o g u e
8er6!mesi9
8'k$. 1nadol,,n!n taksimi$ s. .43-.-.9
-D Aart ve .- Aart -3-1 tarihli ?mparatorluk h!k!meti Gari6iye
Na$#r#n#n muht#ralar#na $6yl olarak Mat#d6vl6tlerinin na$ar-# i itil>lar#na
sunmakla kesh-i "ere, eylerim ki, %ir Arap devletinin veya %irle"ik 8,ederal9
Arap devletlerinin te"kili, v6 Suriye, ve &ilikya ve Irak ara$isinin hangi
tara,a ait olmas#n#n tayinine dair Cransa ile ?ngiltere h!k!metleri aras#nda
akdedile6ek anla"man#n tan#nmas# hakk#nda Crans#$ h!k!metinin husus
murahhas# A:sy: \ o # S Pi6oB 8Piko9 ile g:r!"melerim sonunda,
?mparatorluk h!k!meti kendisim- te%li) edilen esaslar dairesinde, i"%u
anla"may# a"a)#daki "artlar#n temini halinde tasvi%e ha$#r oldu)unu %eyan
ederJ
-9Rusya h!k!meti Fr$urum, ra%$on, Van v6 'itlis vil>yetlerini,
ra%$on gar%inde &aradeni$ sahilinde tayin edile6ek %ir noktaya
kadar ilhak ede6ektir.
.9Van ve 'itlis=in 6enu%una do)ru, Au", Siirt, Di6le vadisi, ve Re$iyr6i
?%n Ymer ile Hmadiv6=y6 h>kim %ulunan da)lar#n aras#nda kalan
&!#distan m#ntakas# ile Aergev6r m#ntakas# Rusya=ya %#rak#la6ak, ve
Rusya dahi %unun muka%ilinde, Alada) ile &ayseri. Akda), Q#ld#$da)
v6 Mara, Fkin ve Garput aras#ndaki ara$inin Cran
1/5
sa=ya aidiyetini tasdik eyleye6ek. 'undan maada, Aergever m#nta- kas#ndan
%a"layan Arap devletinin hududu, hali ha$#rda ;smanl# ara$isini ?ran
ara$isinden ay#ran da)lar hatt#n# taki% ede6ektir.
'u hudutlar %urada umum hatlar#yle i"aret edilmi" olup, ta,sil>t ve
te,erruat# ileride mahallinde tetkikat yap#lmas# i(in te"kil edile6ek &omisyon
tara,#ndan tes%it edile6ektir.
'undan maada, Rusya h!k!meti, Rusya=ya %#rak#lan ;smanl#
ara$isinde, evvel6e ;smanl# h!k!meti tara,#ndan Crans#$ te%as#na verilen
demiryolu ve saire imtiya$lar#n muha,a$as#na m!saade eyleme)i ka%ul eder.
F)er ?mparatorluk h!k!meti sonralar# ?mparatorlu)un kanunlar# i6a%#
olarak i"%u imtiya$lar# kald#rmak ar$usunu i$har ede6ek olursa, %u
de)i"iklik an6ak Rumhuriyet h!k!metinin m!saadesi ve muva,akati ile
ola6akt#r.
'u iki millete ait, m!esseseler, idareler, din, ir,an ve "i,a 8s#hh9
m!esseseler v6 saireye gelin6e, %unlar evvel6e oldu)u gi%i, mev6ut ve %u
$amana kadar kendilerine ;smanl# h!k!meti ile akdedilen muahedelerle,
anla"malar ve mukavelelerle temin edilen muahedelerle, itil>,namelerle ve
kontratolarla temin edilen imtiya$lardan isti,ade ede6eklerdir. Aama,ih her
iki h!k!met Cransa ve Rusya tara,#ndan ilhak edilen ara$ide adl ve din
himayelerle &apit!l>syonlar# devam ettirmiye6ekler, an6ak m!esseseler ve
idarelerin ilerisi i(in devam ede%ilmeleri 6ihetlerini temin ile m!stak%elde iki
h!k!met aras#nda %u hususta i6ra edile6ek m!$akerelere yol a(a6aklard#r.
Nihayet !rk ara$isini i"gal eden her iki h!k!met ;smanl# Duyun-u
umumiyesinin hi$met te"kil>t#na i"tirak eyleme)i ka%ul ede6eklerdir. .1
Nisan - 3 - 1
P a l e o l o g u e
F& No -2
GAK& &;A?SFRKFR? S;VQF? 8S;VNAR&;A9 RF?S?
KFN?N VF A?KK?QFKFR &;A?SFR? RF?S? SAK?N=?N
RHSQA VF *AR&A&? FAF&7? ALSKLAANKARA
G?A'I.
.4 &as#mI5 Arahk -3-D.
V+ok!ment, Vneney. PolitikT SSS . I. vesika No. -2.
ss @C-@(s
1/3
Arkada"lar, &arde"ler.
Rusya=da %!y!k vakalar 6ereyan etmektedir. 'a"kalar#n#n !lkelerini
taksim etmek i(in %a"lanan kanl# har%in sonu yakla"maktad#r. '!t!n d!nya
milletlerini %oyunduruk alt#na alm#" olan y#rt#6#lar#n h!k!m ve saltanatlar#
y#k#l#yor. Fski mahkNmiyet ve $ul!m m!esseseleri Rus ?nk#l>%#n#n dar%eleri
alt#nda (atlak vermi"tir. Re%ir ve tahakk!m d!nyas# son g!nlerini ya"#yor.
Qeni %ir d!nya, emek(ilerin ve a$adl#k isteyenlerin d!nyas# do)uyor. 'u
?htil>lin %a"#nda Rusya=n#n k:yl! ve i"(ileri h!k!metiJ Galk &omiserleri
Sovyeti duruyor. ,
'!t!n Rusya=da i"(i, asker ve k:yl! m!messilleri ihtil>l6i Sovyetleri
yay#lm#"t#r. Aemelekette h>kimiyet halk#n elindedir. Rusyan#n emek(i halk#
tek %ir ar$u ile yan#p-tutu"maktad#rJ *ere,li %ir sulhun akdini sa)lamak ve
%!t!n d!nyadaki mahkNm milletlere h!rriyelerini elde etmelerine yard#m6#
olmak.
Rusya %u mukaddes i"te yaln#$ de)ildir. Rus ?htil>linden (#kan %!y!k
kurtulu" (a)#r#"# 'at# ve Do)udaki %!t!n emek(iler tara,#ndan
desteklenmektedir. Avrupa=n#n harpten yorgun d!"en halk#, %ar#" yapmak
suretiyle art#k %i$e el u$at#yor. 'at#n#n i"(ileri ve askerleri, sosyali$m %ayra)#
alt#nda emperyali$min kalelerine h!6um ediyorlar. H$ak Gindistan,
y!$y#llardan %eri Avrupa=n#n <ayd#n< y#rt#6#lar# tara,mdan e$ilmekte olan
Gindistan kendi m!messillerinden Sovyetler te"kil etmek ve men,ur k:lelik
$in6irini k#rmak suretiyle k#vam %ayra)#m kald#rm#" ve *ark#n e$ilmi"
milletlerini kurtulu" sava"#na (a)#rmaktad#r.
&apitali$min 6e%ir ve ya)ma6# saltanat# y#k#l#yor. Fmperyali$m
al(aklar#n#n ayaklar#n#n alt#ndaki dayanaklar (:k!yor.
i"te %u %!y!k olaylar kar"#s#nda %i$, Rusya=n#n ve *ark=#n na- si%si$
emek(ilerine m!ra6aat ediyoru$.
Rusya A!sl!manlar#, Volga %oylar#n#n, &#r#m=#n atarlar#, Si%irya ve
!rkistan=#n &#rg#$lar# ve *artlar#, &a,kas :tesi 8Aaverai &a,kas9 !rkler
ve atarlar# 8yani A$eriler9, &a,kaslar#n 7e(enleri ve Da)l#lar# 8yani
Da)#stanl#lar9. Rus 7arlar# $alimleri tara,#ndan 6amileri, min%erleri
y#k#lm#", dinleri, >detleri (i)nenmi" olanlar, %i$ si$lere hitap ediyoru$.
'undan %:yle si$in akide ve >detlerini$, mill ve meden %!t!n
m!esseselerini$ h!r ve her t!rl! taarru$dan masun oldu)u il>n olunuyor.
Qani mill hayatlar#n#$# h!r ve m!manaats#$ olarak tesis
104
edini$. Si$in %una hakk#n#$ vard#r. 'ilini$ ki, gerek si$lerin ve gerekse %!t!n
Rusya=da ya"ayan milletlerin haklar# ihtil>lin %!t!n kudreti ve onun organ#
olan i"(i, asker ve k:yl! m!messillerinin Sovyetleri tara,#ndan
korunmaktad#r.
'u inkil>%a ve onun h!k!metine yard#m edini$. 8Fy9 *ark
A!sl!manlar#, A6emler, !rkler, Araplar, Gindular, as#rlardan%eri
hayatlar#, m!lkleri, h!rriyet ve vatanlar# Avrupal# al(ak simsarlar#n ti6aret
emtias# olan ve harplere %a"layan ya)ma6#lar tara,#ndan memleketleri
payla"#lmak istenen herkes.
istan%ul=u ele ge(irmek i(in taht#ndan indirilen 7ar tara,#ndan
akdedilmi" ve &erenskiy tara,#ndan tasdik edilmi" gi$li muahedelerin
%undan %:yle h!k!ms!$ oldu)unu il>n ediyoru$ 8muahedeler y#rt#lm#" ve
yok edilmi"tir9. Rusya Rumhuriyeti ve onun h!k!meti olan Galk &omiserleri
Sovyeti 8*uras#9, ya%an6# memleketlerin i"galine kar"#d#r, istan%ul
A!sl!manlar#n elinde kalmal#d#r.
iran=#n taksimine ait muahede de y#rt#lm#" ve yok edilmi"tir. Garp
hareketleri %iter %itme$ askerler ?ran=dan geri (ekile6ek ve A6emlere kendi
mukadderatlar#m tayin hakk# temin edile6ektir.
8&e$alik9 !rkiye=nin taksimine ve ondan Frmenistan=#n kopar#lmas#na
ait muahede 8Sykes-Pi6ot anla"mas# kasdediliyor9 nin de y#rt#ld#)#n# ve
yokedildi)ini il>n ederi$. .Asker hareketler %iter %itme$ Frmenilere
kendilerinin siyas mukadderatlar#n# kendilerinin ser%est(e tayin hakk#
temin edilmi" ola6akt#r.
Rusya=dan ve onun ?htil>l6i h!k!metinden kulluk ve esaret si$i
%ekleme$B kulluk ve esaret, si$in vatanlar#n#$# ya)ma ile s:m!rme haline
sokan al(ak Avrupa emperyali$minden gelir.
Aemleketlerini$e k:lelik getiren %u ya)mak>rlar# de,edini$ 8%a"#n#$dan
at#n#$9. Sava" ve y#k#mlar# eski d!nyan#n temellerini sarst#)#n#, emperyalist-
istil>6#lara kar"# %!t!n d!nyan#n ne,ret ate"leri tutu"tu)u karga"al#)#n her
k#v#l6#m#n#n ?htil>lin g!(l! %ir alevi haline geldi)i, hatt>, ya%an6#lar#n esaret
%oyunduru)u alt#nda e$ilip inlemekte olan Gind A!sl!manlar-n#n kendi
$alim m!ste%idlerine kar"# ayakland#klar# %ir $amanda susmak olma$. Vakti
kay%etmeyin v6 memleketlerini$i y!$y#llar %oyun6a gas%etmi" olanlar#
omu$lar#n#$dan silkip at#n#$. &endi :$ o6aklar#n#$#n ya)ma ve talan
edilmesine imk>n vermeyini$. &endi memleketini$e kendini$ sahip
olmal#s#n#$. &endi hayat ve mai"etini$i kendi ar$u ve %!nyeni$e g:re tan$im
edini$. Si$in %una hakk#n#$ vard#rB (!nk! si$in mukadderat#n#$, kendi
elini$dedir.
D('
Arkada"lar, &arde"lerZ
D!r!st ve demokratik %ar#"a do)ru sert ve a$imli ad#mlarla y!r!yelim.
'i$, %ayraklar#m#$la %!t!n d!nyan#n ma$lum milletlerine h!rriyet
g:t!r!yoru$.
Rusya A!sl!manlar#Z
Do)u illeri A!sl!manlar#Z
D!nyan#n yenilenmesine g:t!re6ek olan %u yolda %i$ si$den duyguda"l#k
8sempati9 ve yard#m %ekliyoru$.
Ailliyetler &omiseri Ru g a " v i l i 8 S t a l i n 9 Galk &omiserleri *uras# Reisi
V. Hl = y a n o v 8 K e n i n 9
F& No -3
'RFS-K?;VS& AHAGFDFS? 8A!"terek Aetin9 I. 8'a"%akanl#k Ar"ivi,
istan%ulB +ok!ment, vner,ey politiki SSS. . I . s . - . - 9
AaddeJ IV
<8?kin6i %end9 Do)u-Anadolu eyaletlerinin %o"alt#lmas# ve %unlar#n
asayi"inin sa)lanmas# yolunda Rusya, yapma)a muktedir oldu)u her "eyi en
k#sa %ir $amanda i,a ede6ektir.
Ardahan, &ars ve 'atum m#ntakalar# da hemen Rus askeri tara,#ndan
%o"alt#la6akt#r. 'u mmtakalar#n yeni te"kil edile6ek idar- hukuk ve
milletleraras# hukuk i"lerine Rusya kar#"maya6ak ve %u m#ntakalar
ahalisine, kom"u devletler ve %ilhassa !rkiye ile muta%#k kal#nmak
suretiyle, yeni idare "eklini 8tar$#n#9 kurmas#na muva,akat edile6ektir.<
II. 'RFS-K?;VS& AHAGFDFS? !rk Rus Anla"mas# V+ok!m Vne. polit
SSS. %.I. s. -33-.4/9
5ddeI I
A!"terek muahede metninin IV. maddesi ve ikin6i %endinde %ahis mev$uu
olan sahan#n tahliyesi 8evakuasyon9 ve geri verilmesi
10.
hususunun te,erruat#n# tes%it ve tan$im maksadiyle a"a)#da nakledilen
kararlar ittiha$ edilmi"tirJ
-.'u maksatla Rusya Rumhuriyeti, me$kNr eyaletlerde mev6ut %!t!n
kuvvetlerini harpten :n6eki s#n#rlar#n %u tara,#na (ekmeyi taahh!t
ederB aym "ekilde %!t!n sivil ve asker g:revliler de geri al#na6akt#r ve
%u taahh!t muahedenin im$as#ndan sonraki 1 il> ' ha,ta i(inde
ger(ekle"tirile6ektir.
...Asya 6ephesindeki Rus ve !rk se,er kuvvetlerinin %a"ku-
mandanlar#, i. %endde $ikredildi)i ve(hile, %:yle %ir tahliye ve Rus
askerlerinin s#n#r#n :te tara,#na ge(irilmesi i"inin- tar$ ve usulleri ve %u
ordunun emniyetini sa)l#ya6ak ted%irleri tes%it ederler.
5.t"gal edilmi" olan yerlerin tahliyesi $aman#nda, Rusya Rumhuriyeti,
%uralar#n !rk kuvvetleri tara,#ndan tekrar i"galine kadar emniyeti
sa)lamay# taahh!t eder. 8Rusya Rumhuriyeti9 intikam vak- kalar#,
ya)ma, 6inayet ve di)er hukuk ve ni$ama ayk#r# olaylara yer vermemek
i(in gerekli ted%irleri al#r. Yyleki yukar#da $ikredilen sahada mev6ut
%ina ve tesisat, %u arada asker 6ihetlere ait olanlar dahil, ayni suretle
m:%le ve eml>k, sapasa)lam kals#n, tahrip edilmekten korunsun.
Auahede akdeden tara,lar#n ordu kumandanlar# %u m!him meseleleri
mahallinde hallede6eklerdir.
'u yerlerde in"a edilmi" olan m!nakale yollan ve di)er demir- yollar ve
vagon, lokomoti,leri, k:pr!ler dahi, ahalinin ia"esini kolayla"t#rmak
maksadiyle olduklar# gi%i muha,a$a edile6ektir. Ayn# "ey asker m!esseselere
de ">mildir.
/.Rusya Rumhuriyeti s#n#r %oyunun muha,a$as# maksadiyle her %ir -04
km. i(in takri%en -. t!men asker kullana6akt#r. ;rdunun kalan k#sm#n#
terhis ve memleketin i(ine sevkedile6ektir.
0.Rusya Rumhuriyeti gerek Rusya=da ve gerek i"gal edilen !rk
eyaletlerinde, !rk ve Rus te%as# Frmeni (ete6ilerinin terhisini taahh!t
eder ve %u gi%i (eteleri tamamiyle ,esheder.
1.'ar#" akdeden her iki tara,, me$kNr eyaletlerde normal durum iade
edilin6eye kadar, halk#n ia"e meselelerini tan$im maksadiyle %ir
anla"ma yaparlar.
D.Hmum %ar#"#n akdine kadar, Rusya Rumhuriyeti, kendi hudutlar#nda
veya &a,kaslarda, talim maksadiyle dahi olsa, %ir t!menden ,a$la
kuvvet tah"it etmiye6ektir.
105
*ayet, i( emniyet m!lal#a$asivl6, %:yle %ir tah"it gerekiyorsa, %u %apta
d:rtl! itti,ak devletlerine :n6eden ha%er vermek $arurdir.
'una kar"#l#k, !rkiye di)er has#mlar#na kar"# har%i devam ettirmek
me6%uriyetinde oldu)undan, ordusunu harp durumunda %#rakmak
$orundad#r.
AaddeJ II
?"%u muahedenin tasdikinden sonra !( ay $ar,#nda iki muhtelit karma9
!rk-Rus komisyonu te"kil edile6ektir. 'irin6i komisyonun g:revi !rkiye
i l e Rusya=y# %ir%irinden ay#ran s#n#r hatt#n# tes%it etmektirB %unun
%a"lang#( noktas# her !( hududun, !rk, Rus ve BVrm s#n#rlar#n#n %ir araya
geldi)i yerden %a"l#yarak, !( san6a)#n, yani &ars. Ardahan ve 'atum
san6aklar# hududuna kadard#r. &omisyon.%u mesele !$erinde, harpten :n6#
ki s#n#r hatt#n# na$ar# iti%ar6 alarak hareket eder. Garp $aman#nda tahrip
edilen hudut i"aretleri, t=02o y#l# s#n#r komisyonun6a tan$im edilen harita v6
$a%#tlara uygun olarak, tekrar yerine konur ve tamir edilir.
? k i n 6 i komisyon ise, m!"terek %ar#" metninin C2 maddesinin %2 %i
ndine uygun olarak Rusya Rumhuriyetin6e tahliyesi l>$#m gelen ii1 sancak
i l e Rusya aras#ndaki hududu tes%it 6d666ktir. ;radaki snr hatt# '8++-+8
Rus-!rk har%inden :n6eki s#n#r#n ayn# ola6akt#r.
Aadde III
Akid tara,lardan %ir "ah#sa veya 6emaata ait mal veya gayr-i menkul
e"ya hududun :%!r tara,#nda kal#rsa, %u gi%ilere %u mal v6 m!lkten isti,ade
veya istismar etmek veya i6ara vermek ve umumiyetle %unlar# "ahsen veya
mutemedler vas#tasiyle i"letmek veya i6a%#na %akmak l#akk# tan#n#r.
'u gi%i e"has#n veya 6emaat m!messillerinin pasaportlar#n# i%ra$ etmek
suretiyle hududu ge(melerinde her hangi %ir m!"kil>t (#kar#lma$B
pasaportlar ise mahall makamlar6a verilir v6 kar"# makamlar6a v i $ e
edilir.
Gududu ge(erken, me$kNr e"hasa v6 6emaat temsil6ilerine, %e-
ra%erlerinde g:t!rd!kleri mahsulleri, $iraat aletleri, ge(imleri i(in $arur
yiye6ek maddeleri, g!%re, tohum, in"aat mal$emesi ve i"te kullan#lan
davar=u# g!mr!k resminden mua, tutulmalar# yolundaki hak tan#n#r.
10/
Qukar#daki iki %6ndd6ki kararlarda mev6ut te,erruat# tan$im i(in,
akid tara,lar %ilahare ayr# %ir anla"ma akdi hakk#n# muha,a$a
etmektedirler.
BaddeK :;
Akid tara,lar i"%u muahedenin tasdikinden sonra hemen %!t!##
limanlar, "ehirler veya di)er meskNn yerlerde, ilgili %a"konsoloslara veya
vis-konsoloslara e^eTuatur 8tan#ma hakk#9 verile6ektirB an6ak me$kNr
kimselerin %#rak#lmas# m!mk!n olmayan yerler %undan istisna edile6ek ve
%u gi%i istisnalar %!t!n ya%an6# devletlere de tat%ik edile6ektir.
Ae$kNr e"has#n, 1. maddede tes%it edilen, ge(it devrindeki imtiya$ ve
sal>hiyetlerine gelin6e, %u gi%ilere, ayn# durumdaki kimselere en $iyade
ma$har-# m!saade hakk# tan#nan milletlerin stat!s! tat%ik edile6ektir.
AaddeJ V
Akid tara,lardan her %iri. l#arp esnas#nda, kendi sahalar#nda, va$i,eli
%ulunan kimseler veya ahali tara,#ndan, konsoloshane %inalar#na veya
e"yas#na ve ayn# "ekilde kar"# tara,#n resm "ah#slara v6 konsoloslukta
hi$met edenlere ika edilen $arar v6 $iyan# ta$min etmeyi taahh!t ederler.
AaddeJ VI
Akid tara,lar aras#nda :n6e mer iyette olan %!t!n mukaveleler,
anla"malar v6 di)er u$la"malar har%in $uhuru ile kendiliklerinden 8ipso
,a6to9 h!k!ms!$ %ir hale gelmeleri ile, hukuk m!nase%etleri tan$im
maksadiyle, Rusya Rumhuriyeti h!k!meti ile ;smanl# Devleti h!k!meti
aras#nda konsolosluk mukavelesi 86onvention 9 ve l!$umlu g:rd!kleri di)er
anla"malar akdetmek me6%uriyetindedirler. 'u mukaveleler m!"terek
muahedenin ti6arete ve seyr-! se,aine ait 0 numaral# $eylinde tes%it edilen
$aman $ar,#nda y
r
ap#hr. /. Aaddenin sonun6u %endindeki kararlar#n
tat%iki ile %a)l# ge(i6i devir ve ayni ve(hile her iki tara,ta tan#nan ih%ar
8denoun6iation9 hakk#, ad# ge(en $6ylde nas#l ise, :yle ola6akt#r.
AaddeJ VII
?"%u muahede tasdikinden hemen sonra Rusya Rumhuriyeti v6
;smanl# Devleti aras#ndaki Posta ve telgra, muha%ereleri yeniden
tesis edile6ektir ve %u hususta heyn6lminel 8posta v6 telgra,9 %irli)inin posta
ve telgra, mukaveleleri v6 anla"malar#ndaki ni$amname ne ise, aynen tat%ik
edile6ektir.
5dde VIII
A!"terek %ar#" metninin VII. maddesinde a(#klanan prensi%e g:re, her
iki akid tara,, ?ran=da n!,u$ sahas# ve m!stesna men,aatlar temini
maksadiyle, daha :n6e akdedilen milletleraras# her t!rl! anla"malar#n
h!km! kalmad#)#n# ka%ul ederler. Ger iki devlet ?ran ara$isinden kendi
askerlerini tahliye ede6eklerdir. ;nlar %u maksatla ?ran h!k!metiyle temasa
ge(erek, tahliyenin te,erruat# v6 ted%irleri !$erinde anla"maya var#rlarB :yle
ki, %unlar i6ra edilirken tran=#n siyas ve ekonomik %a)#ms#$l#)# ve ara$i
%!t!nl!)!ne %a"ka devletler tara,#ndan da riayet edilmesi i(in gereken
"artlar temin edilmi" olsun.
5ddeI I=
Akid tara,lardan %irine ait ara$ide harp $aman#nda, kar"# tara,#n
te%as#na tat%ikle %unlar#n "ahs hukukunu haleldar eder harp $aman#
kanunlar, m!"terek muahedenin tasdiki !$erine y!r!rl!kten kalka6akt#r.
'ir tara,#n (#kard#)# mahall kanunlarla, di)er tara, milliyetine mensup
oldu)u ka%ul edilen h!km "ah#slar ve 6emaatler o di)er tara,#n vatanda"lar#
olarak tel>kki edilirler.
5dde =
Akid tara,lardan %irine ait vatanda"lardan, husus "ah#slar ve
6emaatlerden kar"# tara,#n ara$isinde %ulunanlar, harpten :n6eki stat!lerine
iade edile6eklerdir.
Ger iki tara, vatanda"lar#n#n %or(luluk m!kelle,iyetlerini, 'rest-
Kitovsk=ta 5 Aart -3-2 de im$alanan Rus-Alman anla"mas#n#n .. v6 5. %end.
D. madde 8%a% !(9 ve -4. maddedeki ahk>m#n ayn# ola6akt#r.
Ger iki tara,#n vatanda"lar#ndan harp olaylar# se%e%iyle veya kendi
haklar#n# m!da,aa i(in $aman#nda is%at-# v!6ut edemiyenlerin,
men,aatlerinin korunmas# yolunda akid tara,tan her %irinin, korunmas#n#
,aydal# g:rd!)!, %ir(ok mua,iyetten isti,ade ede6ektir.
101
5ddeI =I
Rus t6%as# olan ?sl>m ahali, "ahs mal ve m!lklerini tas,iye ve
servetlerini %era%erlerinde g:t!rmek suretiyle !rkiye=ye muha6eret
ede%ilirler.
5ddeI =II
I +. Aaddede $ikredilen asker kanunlara g:re $arara u)rayan
kimselerin imk>n# merte%esinde, eski hukuklar# iade edilir.
?"%u muahedenin tasdikinden sonra, her iki tara,, me$kNr kanunlara
g:re m!sadere ve $a%t edilen mal ve m!lk!n geri verilmesine ayni $amanda
giri"irler.
at%ik edilen tas,iye, ha6i$, m!sadere, $a%tolunan veya $or kullan#larak
ellerinden menkul v6 gayri menkullerin al#nmas# tar$#nda vuku%ulan haller
n6ti6esind6 hayatlar# ve s#hhatlerine halel gelen kar"# tara,#n vatanda"lar#n#n
$arar ve $iyanlar# ayn# $amanda ta$min etmeyi akid tara,lardan her %iri
taahh!t eder. Qukar#da $ikredilen durumda vukua gelen $arar ve $iyan v6
%una taalluk eden di)er meselelerde ve %u maksatla taki%edilmesi ve %u gi%i
hallerde uyulmas# gereken usul v6 muamele, her iki akid tara,(a, 5 Aart
- 3 - 2 tarihli Rus-AIman tamamlay#6# anla"mas#n#n -/, -0 ve -1 8/. %a%9n6#
maddelerine g:re tan$im edilir.
5ddeI =III
'!t!n harp esirleri, malNller veya asker hi$mete yaramayanlar, hemen
vatanlar#na geri g:nderile6eklerdir. '!t!n di)er esirler veya asker ve
i(tima m!l>ha$at dolay#siyle al#konmu" olanlar, en k#sa %ir $aman i(inde
m!%adeleye ta%idirler. ':yle %ir m!%adele i"%u anla"man#n tasdikinden
hemen sonra, her iki tara,(a, s#r, %u i" i(in tayin edilen komiserler vas#tasiyle
i6ra edile6ektir.
Fsirlerin, gemiye %indirile6ekleri limana veya hududa kadarki nakil
masra,lar#, %unlar# esir alan memlekete aittir.
Sivil esirler hemen "er%et %#rak#la6aklard#r. 'u sivil esirleri tevki, veya
enterne eden tara,, %unlar# %ulunduklar# veya enterne edildikleri mevkiden
al#nd#klar# yere kadar nakil masra,lar#m !$erine al#r.
D(+
5ddeI =IV
Akid tara,lardan her %iri kendi ara$isinde %ulunan harp ve en-
terne edilen sivil esirlere ve ke$a kar"# tara,#n vatanda"lar#na, 'rest-
Kitovsk=ta 5 Aart - 3 - 2 tarihli Rus-Alman tamamlay#6# anla"mas#n#n
umum a,,a ait .5. maddesindeki esaslar tat%ik edilir.
BaddeK <;
?"%u tamamlay#6# anla"ma, yeniden %a"ka %ir "ey karar alt#na
al#nmad#)# takdirde, 5 Aart - 3 - 2 tarihinde 'rest-Kitovsk=ta im$a-
lanm#" olan m!"terek %ar#" muahedesi ile ayn# $amanda y!r!rl!)e
girer, 8i"%u anla"ma9 tasdik edile6ek ve %unun teatisi yukar#da ad#
ge(en m!"terek muahedenin m!%adelesi ile ayn# $amanda 'erlin=de
i6ra edile6ektir.
'unlar#n tasdiki %a%#nda her iki tara,#n murahhaslar# i"%u ta-
mamlay#6# akdi im$a etmi"lerdir.
'rest-Kitovsk, 5 Aart - 3 - 2
P. S o k o l = n i k o v
K. &a r a h a n - . Ga k k #
P. P e t r o v s k i v M e k i
P. 7i ( e r i n
?%rahim Gakk# Pa"a-Sa%#k Sadra$am, Senat:r ve 'erlin '!y!kel(isi
Meki Pa"a-S!vari Pa"as# ve Sultan=#n yaveri
P. \ak. Sokol=nikov-Amele, Asker ve &:yl! Sovyetleri Aerke$ &o-
mitesi !yesi
K. Aikh. &arahan - Amele, Asker ve &:yl! Sovyetleri Aerke$ &o-
mitesi !yesi
P. I. Petrovskiy - ?(i"leri Galk &omiseri
P. V. 7i(erin - D#"i"leri Galk &omiseri Auavini.
3rest(Lit'vsk m*$edesi#i# tetisi
'onn. Au"vv. Amt, Politis6hes Ar6hiv. Akt6n 'd ./.
Pro6es - Ver %al.
Kes soussignes Pldnipotentiaires d6 la urTui6 et de la Russie
se sont rdunis auSourd=hui au Departem6nt des A,,aires Ftranger6s
#22
r
a8
Fn remer6iant > l=avan6e le Pouvernement Imp>rial ;ttoman de
l=a66ueil %ienveillant Tu=il voudra %ien ,aite > n:tre 6nvoye nous le prions de
%ien vouloir lui a66order son prd6ieu^ appui dans l=a66omplissement de sa
haute mission.
Nous pro,itons de la 6ir6onstan6e pour prier le Pouvernement Imperial
;ttoman d=agreer les voeu^ Tue nous ,ormons pour Sa prosperitd et 6elle de
CFmpire de Sa AaSeste le Sultan.
8?m$alar9 ve A!h!r.
8Hkravna6adan ter6!me9
F& No .- &AC&AS SINIRI AFSFKFS?
&ararg>h-# umum
elgra,
2 Aay#s -55/ 8-3-29
;smanl# Geyet-i Aurahhasas# Reisi
Devletl! Galil 'ey F,endi Ga$retlerine
8D#" ?"leri 'akanl#)#, Dosya No -./9
Perek Sadra$am Pa"a ha$retleriyle ve gerek kararg>h-# umum ile iyi6e
g:r!"!lerek, %i$im &a,kas G!k!metleri ile tayin edile6ek hududumu$
hakk#ndaki nokat-i na$ar# Mat-# s>milerine ve ta,sil>t# Vehi% Pa"a
Ga$retlerine ya$m#"t#m. Gududun %u suretle temdit edilmesi, %i$i ... *ark
A!sl!manlar# ile %irle"tirme)e ve gerek askerin ve gerek istik%al i(in siyas
metali%imi$i temine hadim olmak iti%ariyle ,evkalade m!himdir. ?"%u
hududu g:sterir %ir haritay# da yar#n %uradan hareket ede6ek olan gan%otla
g:nderiyorum. Gari6iye ne$aretine ke"ide %uyurulan telgra,# g:rd!m.
Reva%# Ne$aret-i m!"ar!nileyh tara,#ndan verile6ektir. Aaaha$a "uras#n#
ar$etmek isterim ki, P!mr! 6ivar#nda "imend!,er hatt#n#n i"gali hakk#nda
I I I . ;rduya ya$d#)#m telgra,a %irin6i se%epJ Fsasen Ar pa(ay#=na - km.
kadar ve gayet a$ mesa,ede %ulunan "imend!,er hatt#n#n %ir mahallinin
i"gali ile Rul,a- P!mr! demiryolu !$erindeki mal$emey-i m!teharrikenin
ka(#r#lmamas#n# temin etmek idi. 'unun m!salahay# i"k>l ede6e)i %ir ma-
hiyette olmad#)# ve m!$akerata mani ola6ak %ir va$iyet de tevlit etmiye6e)i
%edihidir. 'u olmad#)# takdirde, ister m!sal>ha dolay#siyle %u hat %i$de
kalarak, isterse muhare%eye devama me6%ur olarak elimi$e %ehemehal
ge(e6ek olan %ir hat !$erindeki %!t!n mal$eme-i m!teharrike ve vesait-i
nakliye i,lis=e (ekilmi" ola6ak ve %u y!$den
DDH
%i$im %u hattan isti,ademi$ tamamiyle ne$=edilmi" ola6akt#r k i ,
6enupta ?ngili$lere kar"# %u hat sayesinde suhuletle yapa%ile6e)imi$
hareket tamamen du(ar-# akamet ola6akt#r. 'inaenaleyh %urada konu-
"uldu)u ve(hile &a,kasl#larla kat= tek>li,le sulhun istedi)imi$ tar$da
ve s!r=atle akdine muva,,ak olarak avdet %uvurula6a)#na iman etmek-
te oldu)umu tekrar ar$eder ve g:$lerini$den :perim.
'a"kumandan vekili
7 n v e r
F& No .. &AC &AS K AR AFSFKFS?
elgra, al>t Pa"a=dan 'atum=daki
./ Aay#s -55/8-3-29 Aurahhas Geyeti Reisi Galil 'ey=e
D#"i"leri 'akanl#)#, Dos. No. -./.9
F##vor Pa"a ile Nesim 'ey=in S6,ir=6 8?stan%ul=daki Alman Se,iri
'ernsto,,=a9 gittiklerini g666 ar$etmi"tim. Se,ir m!"ar!nileyh !ltimatoma
muva,akat etmi"tir v6 Kssoa=a da o yolda talimat ita ede6e)ini i,ade
eylemi"tir. 'inaenaleyh yirmi d:rt saatlik %ir !ltimatom itas#na m!tte,ikimi$
tara,#ndan mani kalmam#" oldu)undan, derhal i6ra-i i6a%#na riayet
%uyurursan#$, Almanlar#n muva,akati olmak "a#- tiyl6 tasl#il#-i lu#dut
meselesinde di)er r!,eka da m!ttehittirler. A!l>- l#a$at-# devletlerini tekrar
okudum. F)er Rusya eski d6h"etiyl6 mev6ut olsa idi, %uyurdu)unu$
&a,kasya=y# te"kil etmek i(in her t!rl! ,edak>rl#)#n i6ras# mus% olurduB
takat %!t!n %i$im d!"!ne6e)imi$ 6ihet o 6ivarda kuvvetli olmak, vesait-i
umraniyeden isti,ade etmek, ve &a,kasya talil#-i siyasetinin g:stere6e)i
inki">, dairesinde hareket etmektir. Frmenilerin %ir h!k!met halinde
te"ekk!l etm6
B
in6 kat=iyen tara,tar de)ilimB k!(!k %ir Frmeni muhtariyeti
%e" sene sonra 0 milyon n!,uslu %ir Frmeni Devleti haline gele6ek, ve %!tan
&a,kasya'ya h>kim ola6ak, ve *ark=#n 'ulgaristan=# haline gele6ektirB ?randa,
Amerika=da %ulunan %!t!n Frmeniler orada i(tima= ede6ek, ve
%uyurdu)unu$ gi%i ?ngili$ v6 Crans#$lar tara,#ndan her suretle ma$har-#
muavenet olarak, ve ileride G#ristiyan P!r6!lerle ve pek suhuletle A6em=lerle
aleyhimi$e hareket 6yliy66eklerdir. *u halde m!mk!n olsa (#%an# k:k!nden
temi$lemek en hay#rl# 6ihettirB m!#n-
DD'
k!n olmad#)#na g:re, gayet $ay#, ve ya"am#ya6ak "ekilde te"ekk!l etmesi
$aruridir. 'endeni$, %u kadar ayr# i(tihat=da %ulunam#ya6a- )#n#$ ve ,akat
ayr#l#)#n %una mani oldu)u kanaat#nday#mB yoksa %ir%irimi$i muhakkak
ikna eder idik. Lltimatom !$erine vere6eklerin 6eva%a makina %a"#nda
inti$ar oluna6a)#n# ar$ ile g:$lerinden :perim. A)ao)lu Ahmet 'ey %en6e
"ay>n-# itimad olmad#)#ndan, m!$akereye m!dahele ettirilmemesi muva,#k
olur.
Sadra$am
T a l " t
F& No .5
I. AMFR'AQRAN bKF DFVKF-b AK?QQF ARASINDA&? AHAGFDF
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi, &arton No 0149
'ismillah-ir-rahman-ir-rahim,
Saltanat-# Seniyye-i ;smaniyye ile A$er%ay6an G!k!met-i Rum-
huriyesi %eyninde m!nakid muhadenet muah6denamesiJ
'ir tara,tan G!k!met-i ;smaniyye, di)er tara,tan ahiren il>n-# istikl>l
eden A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi, siyas, hukuk, iktisad ve ,ikr
sahalarda memleketleri aras#nda m!nase%at-# dostane ve hem6ivar tesisi
hususunda itti,ak ettiklerinden, murahhaslar# olmak !$ereJ
Saltanat-# Senivyei ;smaniyye
Adliye na$#r# ve *ura-i Devlet Reisi Devletl! Galil 'eye,endi
Ga$retleriyle &a,kas 6ephesi ;smanl# ordular# kumandan# Cerik
devletl! Vehi% Pa"a Ga$retleri
Ve A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi
Gari6iye n>$#r# Aehmed Gasan 'ey Ga6inski Ga$retleriyle
Ae6lis-i Aill Reisi Resul$ade Aehmed Fmin 'eye,endi Ga$retlerini
tayin etmi"ler ve m!"ar!nileyhim alelusul tan$im olunan ruhsatnamelerini
tedkik v6 teati ettikten sonra mevad-# atiyeyi kararla"t#rm#"lard#r J
3iri#+i 5dde
G!k!met-i Seniyye ile A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi aras#nda
daimi m!salemet ve m!stakar muhadenet h!k!m,erma ola6akt#r.
DD%
3iri#+i 5dde
Atideki hatt-# hudut Aemalik-i ;smaniye ile A$er%ay6an, P!r6!stan,
Frmenistan Rumhuriyetlerinin memalikini te,rik eylerJ
Gudut &aradeni$=de 7olok nehri mansa%#nda %a"l#yarak *av- na%ud
da)#na kadar 3 5 I D 2 har%inden evvelki hududu takip eder. *avna%ud
da)#ndan sonra hat %al>lar# taki%en Galhama da)#na, oradan Ae(iskaru
da)#na gelir, %uradan 6enu%a d:nerek Qirsadag da)#ndan ve A%astuman=#n
iki kilometre 6enu%undan ge(er, %uradan *imal-*arkiye ge(erek &arhul
da)#na ve oradan %e" kilometre *i- mal-*a.rkive, %adehu Renu%i-*arkiye
d:nerek Purkal !$erinden Atshur#n iki kilometre 6enu%undan &ur nehrini
ge(er ve hat %al>lar !$erinden &aya%a"#, Artavav# da)lar#n#n $irvelerine
gelir, %uradan sonra yine hat %al>lar !$erinden &ara &aya da)# !$erinden
Ailita &ilisesi 6enu%unda apishurska g:l!ne m!laki olur. Aolita manas-
t#r#n#n hemen 6enu%undan muka%il sahilde g:l!n *imal u6unun %ir %u(uk
kilometre Renu%i-*arksinde k>in vas#l olan hatt#n 6enu%unda kalan g:l!n
k#sm# ara$iyi ;smanivede kalmak !$ere me$kNr g:l! %ilmurur avkutal#
da)#na gelir. 'uradan 6enu%a inerek *avna%ud da)#-&araku$u da)#-Samsal
da)#n#n $irvesine gelir. Gudut %undan sonra hat %al>lar# taki%en 'a"krran,
Nurrahman da)#ndan sonra 6enu% istikametini taki%e devam ederek ve
daima hat %al>lar#ndan ge(erek, Ak%ulak mevkiinin %e" kilometre gar%#nda
Aleksandropol- i,lis "imend!,enini kateder. 'urada yine hat %al>lar# takip
ederek Ganvali mevkiine gelir. Ganvali mevkiinden sonra %ir hatt# m!stakim
istikametinde olarak Alag:$ da)#n#n en m!rte,i noktas#na ve yine %ir hatt-#
m!stakim takip ederek F(miyad$in=in yedi kilometre gar%#nda, F(miyad$in-
Servera%ad 6addesine m!l>ki olur. Ve F(miyad$in=in yedi kilometre
etra,#nda dola"arak ve Aleksandropol-Rul,a "imend!,er hatt#n#n takri%en alt#
kilometre "imalinden, %u "imend!,er hatt#na muva$i olarak gider. Ve
'a"k>ran mevkiinden "imend!,er hatt#na gelen 6addeyi keser. Gudut %undan
sonra Renu%u - *arkye d:nerek, A"a)# &ara%a)lar k:y!n!n %ir kilometre
gar%u#dan *a- ga%lu, &araha(, A"a)# 7anak(# mevkilerinden ge(erek
Flpin(ay=a m!l>ki olur ve %u (ay# takip ile Arpa mevkiine gelir. Arpa=dan
sonra hudut "ark istikametinden Arpa(ay#=n# takip ederek &ayal# mevkiine,
ve &ayd (ay#n# taki%en Reliyan (ay# vadisine gelir ve %u (ay me6ras#n# takip
ederek A$a mevkiinin 6enu%unda Ali6in mevkiinde eski Rus-lran hududuna
m!l>ki olur.
DD@
]1nc
Badde
Azerbaycan Gkmct-i Eumhuriyesiylc 7rmeni Gkmet-i Iumhuriyesi
beyninde hudutlarn tayini i1in akdolunan /rotokol Gk- met-i !eniyye'yc
tebli olunacaktr vc bu /rotokol ibu maddenin bir
6!$!l>v!n,6kunu te"kil 6d666ktir.
D6rdnc Badde
A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi tara,#ndan talep v ukuunda
G!k!m6t-i ;smaniyye inti$am ve asayi"i dahilnin temin v6 iadesi i(in
l6deli6a% sil>h kuvveti ile muavenette %uluna6akt#r.
Beinci Badde
A$er%ay6an G!k!meti Rumhuriyesi kendi hududu dahilinde hi(%ir
(etenin te"kil ve teslihin6 meydan vermemek ve oraya ilti6a ede6ek %!t!n
(etelerin d6 sil>hlar#n# almay# ve onlar# da)#tmay# taahh!t eyler.
Altnc Badde
ara,6vn-i akideyn ten$il>tl# tari,eler va$ ve tat%iki suretiyle
demiryollar# nakliyat# hususunda yekdi)erine t6shil>t-# miimkine i%ra$
etmeyi taahh!t eyler.
Gususiyle demiryollar#n#n in"as#na, i"letilmesine ve tami#at-#
m!temadiye=in6 ve vahul di)er umuru na,ian#n k>,,esine mukte$a leva$#m#n
nakli hususunda ten$il>tl# mahsus tari,eler tat%ik oluna6akt#r. ara,eyn-i
akideynr a i t demiryollarda 6devat-# m!teharrike- nin m!%adelesi %u %a%ta
%eynedd!vel mer=i kavai6le tevki,an i6#a oluna6akt#r. ara,eyn-i akideyn
ahk>m-# ani,enin te,erruat#n# karah- - a"t#rmak !$ere hemen m!$akerata
giri"ile6ektir.
Yedi#+i 5dde
Dcvlet-i Aliyyei ?smaniyye ile Azerbaycan Gkmet-i Iumlc- iycsi
arasnda bir 04na muahede, mukavele, suret-i tesviye, itil"#hamc2 ve saire
mevcut bulunmamasna binaen tara#cvn-i akideyn bir ehbenderlik
mukavelenamesiyle, bir ticaret muahedenamesi ve raii- nascbat- hukukiye ve
iktisadiyyelerinin tanzimi i1in l"zm addedecekleri senedat saireyi akdetmek
hususunda itti#ak etmilerdir2
1/5
*eh%enderlik, mukavelenamesi i"%u muahede tasdiknamelerinin teatisi
tarihinden iki sene $ar,#nda akdoluna6akt#r. "%u devrei muvakkate $ar,#nda
tara,eyn-i akideynin %a""eh%enderleri, "eh%enderleri ve "eh%ender vekilleri,
imtiya$ ve va$i,elerin6e hukuk-u umu- mive-i d!vel ve muamele-i m!teka%ile
esaslar#na tev,ikan <en $iyade nail-i m!saade millet< muamelesinden m!ste,it
ola6aklard#r. &e$alik hukuk-u umumiye esas#na m!steniden %u ti6aret
muahedesinin akdi i(in vaki ola6ak m!$akeret %ir tara,tan Devleti Aliyye ve
di)er tara,tan kendisiyle hali harpte %ulunan di)er devletler %eyninde m!sa-
lahan#n akdini m!teakip %a"laya6akt#r. ; $amana ve her halde -550 senesinin
&>nun-u evvelinin 5-. g!n!ne kadar i"%u muahedeye mer%ut <%ir< i"aretli
m6l,u, her iki tara, 6ani%inden tat%ik oluna6akt#r. Ae$kNr mel,u,un 54
Ga$iran 550 tarihinden iti%aren me,suhiyeti il>n oluna%ile6ek ve %unun
netavi6i alt# ay sonra 6ereyan ede6ektir.
'erren m!varedet i"%u muahedenam6 tasdiknameleri teati olunur
olunma$ %a"l#ya6akt#r.
!ekizinci Badde
ara,eyn-i akideyn=den %irine mensup ahali ve nevahiden hududun
di)er tara,#nda k>in emval-i gayri menkule !$erinde hakk# temell!k ve inti,a#
%ulunanlar# %unlardan inti,a etmeye, onlar# i"letme)e veyahut ilti$ama
verme)e, onlar# idare veyahut %i$$at veya vekilleri mari,etiyle %ey=i etme)e
haklar# ola6akt#r.
Gi( kimse men,aat-i amme olmad#k(a ve evvel6e ta$minat verilmedik(e
me$kNr emval-i gayr-i menkul! !$erindeki hakk-# temell!k!nden mahrum
edilmiye6ektir. Ahali ve merri$ikir nevahi vekilleri mukim %ulunduklar#
mahaller devairi tara,#ndan mu=ta ve tara,-# di)er devair-i 6ani%inden
musaddak yol te$kereleri i%ra$ etmeleri "art# ile hududun :%!r tara,#na
ge(melerine asla m!maanet edilmiye6ektir.
Guduttan murur ve hudutta 6ivar yerlerdeki ah$-# ve ita husu- sat#nda
teshil>t ve m!saadat-# mahsusa i%ra$ oluna6akt#r.
Ahk>m# ani,enin te,erruat# i"%u muahedenameye mer%ut <iki< i"aretli
m6l,u, ile tan$im olunmu"tur.
Dokuzuncu Badde
A$er%ay6an G!k!met-i Ailliyesinin <'eynelmin6l< posta telgra,
ittihatlar# mukavel>t#na dahil olmas#na inti$aren Devlet-i
110
Aliyye-i ;smaniyye ile A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi aras#nda posta
ve telgra, m!nas6%at# i"%u muahede tasdiknamelerinin teatisinden iti%aren
<%eynelminel ittihat< posta v6 telgra,a m!teallik mukavel>t, itil>,at ve
ni$amat-# mukarr6rat#na tev,ikan tesis edile6ektir.
?nuncu Badde
'rest-Kitovsk=ta. Devlet-i ;smaniyye ve m!tte,ikleriyle Rusya aras#nda
akdolunan muahedat-# m!"tereke ve m!nkas#m6 ahk>m#ndan i"%u
muahedenameve muhali, olmayanlar akideyn %eyninde mute%er ola6akt#r.
?nbirinci Badde
?"%u muahedename tasdik oluna6ak v6 tasdiknameleri %ir ay veyahut
m!ddet-i kesire-i m!mk!ne $ar,#nda De#saadette teati oluna6akt#r. asdikan
lilmakal murahhas i"%u muahedenameyi im$a v6 m!l#iirleriyle tai#tim
eylemi"lerdir.
/ Ga$iran -55/ Aehmed Gasan Ga 6 i n s k i Ga l i l
Re s u l $ a d e Aehmed Fmin Q e h i %
I I . AMFR'AQRAN ? K F AHAGFDF 8?KXVF9
'ismillahi-rrahman-ir-rahim,
G!k!met-i Senivye ile A$er%ay6an G!k!m6t-i Rumhuriyesi harpten
m!tevellit ve do)rudan do)ruya kendilerine m!teallik %a$# mesail-i
askeriyeyi halletmek ar$usunda %ulunduklar#ndan, muvakkat %ir muahede-i
mun$ama akdine karar vermi"lerdir. Ve %u %a%ta murahhaslar# olmak !$ere
Saltanat# Senivye-i ;smaniyyeJ
Adliye n>$#n v6 Sura-# Devlet Reisi Devletl! Galil 'eye,endi Ga$retleri
Ve &a,kas 6ephesi ;smanl# ;rdular# kumandan# Cerik devletl! Vehi%
Pa"a Ga$retleri A$er%ay6an G!k!met-i RumhuriyesiJ
Gari6iye n>$#r# Aehmed Gasan 'ey Ga6inski Ga$retleriyle Ae6lis-i Aill
Reisi Resul$ade Aehmed Fmin 'ey Ga$retlerini tayin etmi"ler v6
murahhasan-# m!"ar!nileyhim alelusul tan$im olunan me$uniyet-i k>mile
vesikalar#n# t6dkik ettikten ve usul!ne muva,#k %ulduktan sonra m6vadd#
atiyyeyi kararla"t#rm#"lard#rJ
DDD
3iri#+i 5dde
A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi Devlet-i Aliyye veya m!t-
te,ikleriyle muharip %ulunan h!k!metlerin veyahut onlarla akd-i itti,ak
etmi" olan devletlerin $a%itan ve memurin-i m!lkiyesini memleketten te%=id
etmeyi ve har%-i umumiyenin devam# m!ddetin6e yeniden %u gi%ileri ordu ve
h!k!met hi$metlerine almamay# taahh!t eder.
ki#+i 5dde
.A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi %il6!mle hutut-u l#adi- diyesi
!$erinde ;smanl# ordusunun her t!rl! nakliyat# askeriye 8k#taat, ikmali
6,radi, e"ya ve mal$eme-i har%iye er$ak ve 6ephane vs.9 yapmas#na
muva,akat eder.
]1nc Badde
..;smanl# ;rdusu tara,#ndan tayin oluna6ak %ir komisyon A$er%ay6an
G!k!met-i Rumhuriyesinin %ir komisyonu ile m!"tereken A$er%ay6an
hututunun a$am ka%iliyetine na$aran %irin6i ,#krada $ikredilen
nakliyat-i askeriyenin esasat ve te,erruat#n# ih$ar ve takdir ede6ektir.
'u nakliyat-# askeriye ;smanl# &omisyonu reisinin, ;smanl# ;rdu
kumandanl#)#ndan ala6a)# emir !$erine vere6e)i talimat mu6i%in6e
A$er%ay6an "imend!,er idaresinin memuru ve mal$emesi vas#tasiyle
i6ra oluna6akt#r.
5.?ki tara, "imend!,er komisyonlar#n#n m!"tereken tayin ede6ekleri
m!him istasyonlarda naklolunan ;smanl# k#taat#n#n ia"e ve
istirahatlerinin temini ve nakliyat hakk#nda verilmi" olan seyr! se,er
6edveli ve talimat#n#n ;smanl# ordusu mensu%nine temin ve tat%iki
va$i,esiyle muva$$a, %ir ;smanl# $a%iti maiyetine l!$umu kadar memur
ve e,rat tayin oluna6akt#r. 'u $a%it, istasyon memurininin va$i,e
i"lerine m!dahale etmiye6ektir. Naklolunan ;smanl# k#taat#n#n ia"esi
i(in mumaileyh $a%itin m!mk!n olan yerlerde i6ra ede6e)i
m!%ayaat# .A$er%ay6an G!k!meti teshil ve mumaileyh $a%ite muavenet
ede6ektir.
/.?ki, !( numaral# ,#kralarda $ikrolunan komisyonlar i"%u muahedenin
tarih-i im$as#ndan nihayet %ir ha,ta sonra, "imdilik Pen6e=- d6 i,ay-#
va$i,eye %a"l#ya6aklard#r.
11D
.A$er%ay6an G!k!meti "imend!,erler idaresi %u $amana kadar
"imend!,er komisyonlar#na l>$#m olan malNmat# %ilhassa hututtan mal$emei
m!teharrike mikdariyle, hututun ahvali ve mal$eme-i sa%itesi hakk#nda
l>$#m gelen malNmat# 6em=i ve i$har etmi" %uluna6akt#r.
0..A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi gerek %i$$at hatt# ve gerek
mal$eme-i sa%ite ve m!teharrikesine daima h!sn! halde %ulundurmay#
ve %unlar# gerek m!teadd ve ari$ her t!rl! tahri%ata kar"# muha,a$a
ve avari$i s!rati m!mk!ne ile i$ale ve tel>,i etmeyi taahh!t eder.
1.A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi kendisinin dahi mer$isi
hil>,#nda olarak her hangi %ir suikasdm $ayiat v6 tahri%ata se%e%iyet
vermemesi i(in ;smanl# nakliyat# i6ra edile6ek hututun i6a% eden
noktalar#m askeri ile taht-# emniyete ala6akt#r. 'u muha,a$a hututun
her hangi %ir k#sm#nda her hangi %ir se%eple A$er%ay6an G!k!meti i(in
m!mk!n olmad#)# takdirde, i"%u muha,#$-# askeriye G!k!met-i
m!"ar!nileyl#a ile %ilitil>, ;smanl# ordusu tara,#ndan deruhte olu-
na6akt#r.
D.;smanl# ordusu nakliyat-# askeriyesinin m!saadesi nis%etinde
A$er%ay6an G!k!meti hututu !$erinde G!k!meti m!"ar!nilevhan#n
her t!rl! nakliyat#na halel getirmeme)e (al#"a6akt#r.
D6rdnc Badde
A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi Devlet-i Aliyye-i ;smaniv- ye6e
talep vukuunda 'akN liman#ndaki m!essesat ile 'ahr-i Ga$erd6 %ulunup,
kendisine ait olan se,ain ve di)er vesaiti nakliyeyi makasid-i askeriye
u)runda istimal eylemek !$ere ;smanl# h!k!metinin emri alt#na va$= etmeyi
taahh!t eyler.
Beinci Badde
G!k!m6t-i ;smaniyye ikin6i ve !(!n6! maddeler mu6i%in6e hai$
oldu)u haktan m!tte,iki %ulunan h!k!metlerin ordular#n# da isti,ade
ettire%ilir.
Altnc Badde
G!k!meti ;smaniye A$er%ay6an G!k!meti Rumhuriyesi dahilinde
%ulunan yollardan nakliyat-# askeriye i(in isti,ade ede%ile6ektir.
DD8
3iri#+i 5dde
i"%u muahedename tasdik ve tasdiknameleri %ir ay veya miiddet-i
kasirei m!mk!ne $ar,#nda Dersaadet=te teati oluna6akt#r. asdikan Iilmakal
murahhaslar i"%u muahedenameyi im$a ve m!h!rleri ile tahtim etmi"lerdir,
i"%u muahedename iki n!sha olarak 'atum=da tan$im olunmu"tur.
/ Ga$iran -55/ Ga l i l Aehmed Gasan Ga 6 i n s k i
Ve h i % Aehmed Fmin Re s u l $ a d e
III. AMFR'AQRAN=IN LR&?QF=DFN AS&FRb ALDAGAKF ?SFAFS?
D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi, &arton -./
A. 'atum &on,erans#na memur ;smanl# Geyeti Aurahhas# A$er%ay6an
G!k!meti Geyet-i Reisi Devletl! Galil 'ey Aurahhaslar# F,endi
....... -55/ Ga$retlerine
No -.
G!k!met-i met%uamdan ald#)#m evamir-i sarihe !$erine a"a)#daki
istidam#n s!rat-i m!mk!ne ile G!k!met-i Seniyyeye %ildirilmesini ri6a
ediyorum.
Son g!nlerde istikl>lini il>n ile Devleti Aliyyei ;smaniyye ile
muhadenet al#idnamesi %a)hyan A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi, Rusya
?htil>linin neti6esi olarak dahilde %!y!k m!"kil>ta maru$ %ulunuyor.
A$er%ay6an ara$isinden %!y!k %ir k#sm# isyan %ayra)# kald#rm#" ve
kendilerine <'ol"evik< ad#n# takm#" olan e"k#ya (eteleri memleketin merke$-i
idaresi, men%a-# servet saman#, %ir s:$ ile 6an noktas# %ulunan 'akN=yu,
"ehir ile %era%er 'akN vil>yetini dahi ellerine ge(irerek ahaliyi ya)ma
ediyor, A$er%ay6an Rumhuriyetinin h!k!metini tan#mamakla, %inalar#n#
sars#yor, kendilerine ta%i olmayanlar# ise ate" ve k#l#(la istisal ediyor, "ehri
yak#yor, mamureleri y#k#yor, ahaliyi katliam ederek, servet ve saman#m
tara( ediyorlar. Vil>yet merke$i olan 'akN=dan maada *emal!, &a%a,
Kengiran gi%i san6aklarla, san6ak merke$leri %ulunan "ehirler dahi merkum
e"k#yan#n 6e%ir v6 istil>s#na maru$ kalarak Pen6e vil>yeti ke$a taht# teh-
didde %ulunuyor. P!nden g!ne kuvvetlenmekte, *imalde %ulunan
113
m!tte,ikleri ile ?ran=da entrikalar i6ra eden ?ngili$lerden her $aman
yard#mlar almakta olan %u $!mre-i m!,sidenin istisali, yeni tess!s etmi" olan
Rumhuriyetin imk>m hari6inde m!"k!l %ir emirdir. Gal%uki memleketin
narahat ve m!lk! gayriden isti,adeye d!"k!n %ulunan anas#r-# ,aside
!$erinde tahripk>rane tesirler i6ra eden ve avamil-i ,aside %aki kald#k(a
m!"kil>t-# a$imeyi %adi olup, ortal#k ihtil>le verilmi" oluyor.
A!l>ha$at-# me$kNreden dolay# 'akN vil>yetinin %ir an evvel 'ol"evik
nam#ndaki e"k#ya (etelerinden kurtulu"u, A$er%ay6an G!k!metinin ilk
va$i,esini te"kil ediyor. 'u mesele yak#n %ir $amanda "ekl-i matlupta hail
olunma$sa Rumhuriyetin mev6udiyeti %!y!k "!pheler alt#nda kalmakla
%era%er, ahalinin hayat# dahi neti6esi havsalaya s#)ma$ ,el>ketlere maru$
%uluna6akt#r ki, %u 6ihet muhteli, $amanlarda A$er%ay6an ahalisi nam#na
G!k!met-i Seniyyeye vaki olan m!teaddid m!ra6aatlardan dahi malNm-u
s>mileri olsa gerek.
Qukar#da me$kNr tehlikenin v!6udu ve Saltanat# Seniyye-i ;smaniyye
ile A$er%ay6an Rumhuriyeti meyan#nda %a)lanan muhadenet muahedesinin
d:rd!n6! maddesine %inaen, Mat-# Devlederine m!ra6aatla, G!k!met-i
Seniyye=nin kuva-i askeriye-i ;smaniyye vas#tasiyle 'ol"evik e"k#ya
(etelerinin tenkil ve tedi%i %a%#nda h!k!met-i met%uama yard#mda
%ulunmalar# istidaya 6esaret ederim. A$er%ay6an ahalisinin muktedir ve
hay#rhah hemsayeleri %ulunan !rkiye Devlet-i Aua$$amas#na kar"# vaki
olan %u istimdadlar#n ka%ul edile6e)ine kanaatimin %erkemal oldu)u ile
ihtiramat-# ,aikam#n ka%ul!n! ri6a ederim.
A$ar%ey6an G!k!meti Rumhuriyesi Gari6iye
N>$#r# Aehmet Gasan Ga 6 i n s k i
'. ;smanl# Geyet-i Aurahhasas# Reisi Devletl! Galil 'ey
F,endiye, No -5
A$er%ay6an *ura-i Aillsi, memleketinde $uhur eden e"k#ya (etelerinin
tenkil ve istisali %a%#nda A$er%ay6an G!k!meti Rumhuri- yesine muavenet
i(in kuva-i askeriye-i ;smaniye 6el%ini istidaya karar vermi"tir.
D+H
&arar-# me$kNrun es%a%-# mu6i%esi A$er%ay6an G!k!meti Gari6iye
Na$#r# Aehmed Gasan Ga6inski Ga$retlerinin %u %a%ta $at# devletleri
vas#tasiyle G!k!met-i seniyyeye vaki m!ra6aatlar#nda %er- ta,sil i$ah
edilmi"tir.
A$er%ay6an ahalisini temsil eden *ura-i Aillnin ar$u-i umu- miyeye
ter6!man olarak ald#)# karar !$erine vaki olan %u istidan#n G!k!met-i
seniyye6e ma$har-# ka%ul ola6a)# !mid-i kavisi ile i"%u m!ra6aat#m#$#n
'>%#>li=ye isali i(in vas#ta olmalar#n# ri6a ile ar$-# istir - amat eylerim
F,endim.
A$er%ay6an *ura-i Aill Reisi
Aehmed Fmin Re s u l $ a d e
F& No ./
F *?AAKb &AC&AS GL&LAF?N?N LR&?QF=QF ALRARAAI
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi, &arton No -./9
Aakam-# Relil-i Sadaret-i H$maya,
Aaru$-u (akiranemi$dir ki,
Rusya=da $uhur eden ?htil>l !$erine <*imal &a,kasya< A!sl!man
ahalisi reyi>m usuliyle tem"iyet-i umur $#mn#nda %ir h!k!met te"kil etmi" ve
milletin ekseriyet aras#na istinad eyliyen h!k!met-i me$kNre dahi
memleketin tarih hududu dahilinde istikl>liyetini il>n ve %u husustaki
vesika-i resmiyeyi ahiren G!k!m6t-i S6niyy6-i ;smaniyeye ve di)er
h!k!metlere te%li) eylemi"ti.
?mdi %u suretle mukadderat-# l#a$#ra ve atiyesinin sevk ve idaresini
kendi yeddi kudretine ge(irmi" olan *imal &a,kasya A!sl!man ahalisi
memleketin saadet ve re,ah#n# temin ve istikl>l hissinin il6asiyle v6 6ihet-i
6ami-i isl>miye al>ka-i kudsiyesiyl6 mer%ut oldu)u Gila,et-i k!%ra-i ?sl>miye
ve Saltanat-# seniyye-i ;smaniye ile %u kerre %ir itti,ak-# muhadenetk>rane
akdini talep ile kes%-i i,tihar eylemektedir. An6ak Rusya=da kudreti h!k!met
'ol"eviklerin eline ge(ti)i g!nden iti%aren, merkumunun il>n ve iddialar#
ve(hile, memlekete saadet ve re,ah getirmek ":yle dursun eski ?mparatorluk
%aka-i ara$iyesini hun ve ate" i(ine att#klar# ve %u $ul!m ve i)ti"a" alevleri-
nin Renu% &a,kasya=n#n 'akN ve havalisine oldu)u gi%i, *imal
&a,kasya=n#n %!t!n manat#k#na sirayet ve alt# aydan %6rial6lumum
D+'
?sl>m unsurlar# ile meskNn 6ihat# v6 %ill#usus < erek< vil>yetini mal#v-i e,na
v6 neh%-i garet emelleri ile, %ir(ok (etelerin mul#a66mat# n#iit6- valiyede
%ulunduklar# %!t!n 6ihana malNm %ir hakikat oldu)undan,
hem"ehrilerimi$in tahlid-i 6an v6 mal-# $#mn#nda ar$etti)imi$ itti,ak-#
muhadenetk>ranenin "6k-li resm v6 kat= almas#n# %ekleme)e $aman ve
imk>n %#rakmamakta ve G!k!m6t-i S6niyy6-i ;smaniy6yi derhal muavenet-i
askeriye v6 siyasiyesini talep v6 istirhama sevk eylemektedir. Cilhakika
*imal &a,kasya h!k!metinin hen!$ pek gen( te"- kil>t-# ha$ire-i askeriyesi
gayr-i m!kemmel ve elde mev6ut esli ha ve 6ephanesinin d6,=S saile gayr-i k>,i
%ir dere6ede %ulunmas#, #nit#6l- kadim mer%ut oldu)umu$ Gil>,et-i
Aua$$ama v6 D6vl6t-i Aliyy6-i ;smaniye h!k!metinin %:yle l#akl# %ir tale%i
%:yle tarih %ir g!nde diri) eyley6miy666)ini $an ve iman eylemeye k>,i %ir
delil %ulunmakla, her ne suret v6 tarik ile olursa olsun, d6r666-i k>,iyede
#niir6t- te% v6 m!6ehhe$ %ir kuvve-i askeriyenin derhal *imal &a,kasya=ya
ge(irilmesini ve key,iyetten $irde $avi-!l-im$a v6 h!k!metimi$in sal>l#iyet-i
k>mile ve itimad-# tam#n# hai$ ve *imal &a,kas A!sl!man ahalisinin
maksad-# samimisini talip murahhaslar#n l!t,en ha%erdar %uyurulmas#n# ar$
ve istirham eyleri$. ;l %a%ta kati%e-i ahvalde emr-! ,erman ha$reti min
leh!lemrindir.
Dersaadet -. Aay#s -55/
*imal &a,kas G!k!meti Aurahhas# *imal &a,kas
Gaydar ' a mma t o v yerine G!k!meti A u r a h l# a s -
Aehmed &ar# A%d!lme6id 7ermoye,
I I . *?AAK? &AC&AS ?KF LR&?QF ARASINDA AHAGFDF
82 Ga$iran -3-29
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi, &utu No 0149
'ismillah-ir-rahman-ir-rahim,
Saltanat-# S6niyye-i ;smaniyye ile &a,kasya Ri%alivun-u ?ttihad#
G!k!meti %eyninde m!nakid muhadenet muahedenamesi.
'ir tara,tan G!k!m6t-i ;smaniyye, di)er tara,tan ahiren il>n#
istikl>l eyliyen &a,kasya Ri%aliyun-u ?ttihad# G!k!meti, siyas, hukuk,
iktisad ve ,ikr sahalarda m!nase%at-# dostane tesisi hususunda itti-
1D.
,ak ettiklerinden, murahhaslar# olmak !$ere Saltanat-# Seniyye-i ;s-
maniyye J
Adliye Na$#r# ve *urai Devlet Reisi, Devletl! Galil 'eyeiendi
Ga$retleriyle, &a,kas Re%hesi ;smanl# ;rdular# kumandan#,
Cerik Devletl! Vehi% Pa"a Ga$retlerini
&a,kasya Ri%aliyun ?ttihad# G!k!metiJ
Gaydar 'ammatov Ga$retleri
A%d!lme6id 'ey 7ermoye, Ga$retleri
M!%eyr 'ey imurhano, Ga$retleri
Ali Gan &antemiro, Ga$retlerini
tayin etmi"ler ve m!"ar!nileyhim usul!ne muva,#k g:rd!)! me$u-
niyet-i k>mile vesikalar#n# tedkik ettikten sonra mevad-# atiyeyi karar-
la"t#rm#"lard#rJ
Birinci Badde
G!k!met-i Seniyye ile &a,kasya Ri%aliyun-u ?ttihad# G!k!meti
aras#nda daimi m!salemet ve m!stekar muhadenet h!k!m,erma ola-
6akt#r.
9kinci Badde
&a,kasya Ri%aliyun ?ttihad# G!k!meti tara,#ndan talep vuku-
unda G!k!met-i ;smaniye inti$am ve asayi"-i dahilnin temin ve ia-
desi i(in ledeli6a% sil>h kuvveti ile muavenette %uluna6akt#r.
]1nc Badde
8A$6r%ay6an muhedesinin yedin6i maddesinin ayni9
D6rdnc Badde
8A$er%ay6an muahedesinin doku$un6u maddesi gi%i9
Beinci Badde
8A$er%ay6an muahedesinin onun6u maddesi gi%i9
Altnc Badde
?"%u muahedename tasdik oluna6ak ve tasdiknameleri %ir ay
veyahut m!ddet-i kasire-i m!mk!ne $ar,#nda Dersaadet=te teati olu-
na6akt#r. asdiken lilmakal murahhaslar i"%u muahedenameyi im$a
v6 m!h!rleri ile tahtim etmi"lerdir.
D+@
?"%u muahedename 2 Ga$iran -55/ tarihinde iki n!sha olarak 'atum=da
tan$im olunmu"tur.
Ga l i l Gaydar ' a m m a to v
Ve h i % apa 7e r mo y e ,
Alihan &a n t e mi r
M!%eyr e m i r h a n
Aehmed &ar
F& No .0
LR&?SAN S?QASF?NF A? VFS?&AKAR 8D#"i"leri 'akanl#)#,
G. H. &arton No 0419 '2 Trkistan nmayendesi Abidcan Bey'e G2 -uenF
Bey'den
NoJ 55 !rkistan n!mayendesi A%id6an 'ey F,endiye,
!rkistan=#n umur-u dahiliyesini isl>h ve kuvve-i milliyesini te"kil i(in
!rkiye memurlar#ndan ve $a%itlerinden %irka( e,endinin !rkistan=a i$am#
ve Gil>,et-i k!%ra=mn siyasetine muva,#k d!stur memnuniyetle okundu. Mat-#
>lileriyle muhterem !rkistan=l# karde"lerimi$in %u parlak te"e%%!s!
kal%imde %!y!k !mitler ve derin meserretler do)urdu. Devlet ve milletim
nam#na si$i te%rik eder v6 muva,,akiyetini$i Rena%-# Gakdan temenni
eylerim.
Ar$unu$u yerine getirmek i(in Devlet-i Aliyye=nin 'akN=da %ulunan en
k#ymetli memurlar#ndan sa%#k 'ay%urt &aymakam# Qusu, Miya 'ey, %!t!n
!rkistan=#n siyas v6 idar i"lerini tan$im etmek !$ere M>t-# >lini$e re,akat
ede6ektir. Gil>,et-i k!%ra=mn ve Devlet-i Aliyye-i ;smanivye=nin ar$usuna ve
siyasetine muva,#k olan program ve talimatname ile %ir siyas protokol ve %ir
itimadnam6 n!munesi Miya 'ey=e verilmi"tir.
'u program mu6i%in6e &a,kas=ta yap#ld#)# gi%i, Miya 'ey=in yard#m# ile
!rkistan=da da %ir <?ttihat ve erakki C#rkas#< te"kil oluna6ak, v6
!rkistan=#n Gil>,et-i k!%ra=ya ilhak#na (al#"#la6akt#r. Ayn# $amanda
<C#rka<n#n te"ekk!l!n! m!teakip, !rkistan=#n ilhak ar$usunu mukaddes
Gali,emi$e resmen s:ylemek ve !rkistan=#n ihtiya(lar#m tesviye etmek
!$ere, %!t!n !rkistan=#n nam#na n!ma- y6ndeler se(ilip me$kNr protokol ve
itimatname ile ?stan%ul=a g:n
D+C
derile6ektir. N!mayendelerini$in 'aku=dan iti%aren rahat(a ?stan%ul=a
gitmelerini %endeni$ temin ede6e)im.
'undan %a"ka, !rkistan=da $a%it yeti"tirmek i(in %ir = Gar%iye
Aekte%i< a(mak, te"kil>t-# askeriye yapmak ve mill alaylar te"kil etmek i(in
a"a)#da isimleri say#l# $a%itler de g:nderildi. Ma%it e,endiler %il> kavd ve "art
<?ttihat ve erakki C#rkas#<na itaat ede6ek ve yaln#$ asker i"lerle me"gul
ola6akt#r. 'u suretle (al#"#ld#)# takdirde %!y!k muva,,akiyetlere ma$har
ola6a)#n#$# !mit eder ve !rkiye=nin her ve(hile !rkistan=l# karde"lerimi$e
yard#m ede6e)ini v>d ve teyid eylerim. F,endim.
.0 Re%. II. -551 82 Aart -3-29
!rkiye n!mayendesi G. Ru " e n
NoJ .5. ?"%u im$a !rkiye=nin resm n!mayendesi Gasan Ru"en 'ey=in
im$as# oldu)u <&a,kas ?ttihat ve erakki C#rkas#< tara,#ndan
tasdik k#l#nd#.
ReisJ A. A"ir Re%i 8O9
A!h!rJ &a,kas ?ttihat ve erakki C#rkas#
I I . Tiirkistana nmayende olarak 06nderilen 7ski Bayburt )aymakam Jusu#
Liya Bey den Boskova'daki Trkiye bykel1isi Eali/ )emali Bey e
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi. &arton NoJ 0419
a"kent, -1 Ga$iran - 3 - 2
Aoskova=daki !rk Se,aret-i 6ani%-i >lisine,
Ar$-# ihtiramk>ranemdir.
Alt# ay mukaddem Nargen 6e$iresi !ser> kararg>h#ndan ,irar etmi"
idim. 'ir m!ddet 'akN=da kald#ktan sonra, memuriyet-i mahsusa ile 'akN=da
%ulunan Ru"en 'ey=in tekli, ve tavsiyesi !$erine, yirmi kadar $a%it ile
!rkistan 6ihetin6 geldim. Semerkand=a muvasalat eder etme$ Gokand
l#adise-i ,e6iasi vuku%uldu. An#, 'uhara, A"ka%at vekayii taki% eyledi.
Qekdi)erini velyeden %u vekayi program#m#$# alt-!st eyledi)inden, %in
m!"kil>t ile $a%itan# 'akN=ya iade eyledim. 'ir %u(uk ay kadar
Semerkand=da, %ir ay 'ul#ara=da, %ir %u(uk ay kadar A"ka%at ve 6ivar#nda
pek serseriyane, se,il>ne hayat ge(irdikten sonra ;r6n%urg=a m!teve66ihen
hareket eyledim. ;ren%urg=a
muvasalat etme$den, &a$aklarla 'ol"evikler aras#nda yeniden vuku%ulan
m!sademe, "imend!,er nakliyat#na i6ra-i tesir eyledi)inden, a"kent=e avdet
eyledim. 'urada, k!nyeleri $rde muharrer $evat tara,#ndan te"kil edilmi"
olan 6emiyete dahil oldum. Ael,u, evrak m!tal>as#ndan da m!ste%an
%uyurula6a)# !$ere, %u <C#rka< tara,#ndan 'a%#>li=ye %ir heyet intihap ve
i$am edildi. 'endeni$ de %u heyet re,akatinde Aoskova=ya gelmek, ve
!rkistan hakk#nda ar$-# malumat eylemek ,ikrinde idim. Aaateess!,
yollarda yeniden $uhur eden kar#"#kl#klar hareketime mani oldu.
Geyet Aoskova tarikiyle !rkiye=ye ge(e6eklerdir. Qedlerine <'ay%urt
&aymakam# Qusu, Miya 'ey< im$as#n# havi %irer pusula verilmi"tir. Mat-#
devletlerine m!ra6aatlar#nda mel,u, evrak#n kendilerine teslimini ve
hareketlerinin teshilini ar$ ve istirham eylerim.
F,k>r-# umumiye !rkiye lehinedir, ve ,akat ?ngi!$ alt#nlar# %u
6er6yan#n :n!ne ge(e%ilir. G!k!metin !rkistan hakk#ndaki siyaseti her
nekadar %i$6e m>lum de)ilse de, on milyonu m!te6avi$ !rk evl>d#n# 6ami
%u k#tay# her halde hat#rdan (#karma$ !midindeyim. 'inaenaleyh l#6r ne
olursa olsun, %urada terakki etmekte olan ?ngili$ 66reyan#na kar"# hareket
etmek !$ere, l!$umu kadar memur ile mikdar-# k>,i para g:nderilmesi
ehemm ve el$emdir. 'uhara G!k!meti ?ngili$lerle m!nase%et peyda etmi"tir.
Ayni $amanda Vehi% Pa"a ile de tesis-i m!nase%et eyledi)i ha%er al#n#yor.
!rkistan=da mev6ut h!k!met siyaset-i hari6iyeye kar"# pek l>-
kaydane hareket etmekte oldu)undan, ?ngili$ vekilleri pek ser%est %ir surette
va$i,elerini i,a ediyorlar. 'akN ?ran konsolosu Ahmed veya Auhammed Gan,
A"ka%at konsolosu Revad Gan %erik!lere pek alen %ir surette muavenet
etmektedirler. 'inaenaleyh !rkistan ahalisinin ruhu pek d!"k!nd!r.
'unlar#n Ruslara kar"# hareketleri ihtimali yoktur. 'u k#tay# her hangi %ir
h!k!met i"gal ederse, ona itaat ve ink#yad ede6ek ruhtad#rlar. Hlema 'uhara
ile m!ttehittir. 'unlar her halde ?ngili$ tara,#n# ilti$am etmektedirler.
G!k!metimi$ %uray# i"gal ,ikrinde ise, %ir an evvel hareket etmesi pek
muva,#k olur $annederim.
'endeni$ %ir m!ddet daha %urada kalmak me6%uriyetindeyim. 'urada
%ulunduk(a %itta%i uhdeme terett!p eden va$i,eyi i,a ede6e)im. *u kadar ki,
%a$# m!lte6i kimseler kendilerine !rkiye memuru mahsus s!s! vererek,
l#alk# i),al ve muta$arr#r eyledi)inden, !rklere kar"# halk tara,#ndan i$har
olunan h!rmet ve itimat a$ (ok du(ar-#
D+D
inkisar olmutur2 Binaenaleyh heyet meyannda bulunan bir zat Boskova'dan
buraya avdet edeceinden, bu husustaki talimat ve mtala"t- devletlerinin
mumaileyh vastasiyle irsalini rica ile tak- dimi-i ihtiram eylerim e#endim2
Bayburt )aymakam
$tmza, J u s u # L i y a
8Arkada9J G!viyetim Mat-# >lilerine %itta%i me(huld!r. 'iraderi >lileri
S!leyman *e,ik Pa"a ha$retleriyle !( %u(uk sene kadar Asirde 8 O 9
%ulundum. Flv6vm Suriye valisi ahsin 'ey ile Vehi% Pa"a ha$retleri
maiyetinde epey6e m!ddet i,ayi hi$met eyledi)im, %eriki mesaildeki dere66i
D++
m!ddet daha %uralara memurlar g:nderilme$, te"kil>t i6ra edilme$se her
halde neti6e pek de mu6i%-i memnuniyet olma$, ingili$ vekilleri pamuk
m!%ayaa ediyorlar. Ae"h6d, A"ka%ad tarikiyle %u tara,lara ingili$ kuvveti
gele6e)i s:yleniyor. Gamil-i ar#$a Mat-# devletlerine ait evrak# takdimden
sonra avdet ede6ektir. Aumailyeh ile talimat# devletlerine inti$ar eylerim.
Fvvel ve ahar ar$eyledi)im ve(hile %uraya muktedir memurlar ile %ir miktar
para irsali mena,ii atiyei h!k!met noktai na$ar#ndan ehemm ve el$em
%ulundu)u maru$dur. Ihtiramat-# a6i$anemin ka%ul! m!sterhemdir.
'ay%urt &aymakam# Qu s u , M i y a
F& No .1
QFN? DLNQA PAMFFS? AFSFKFS?
)arahan $!ovyet Dileri )omiseri Buavini, dan Boskova Byk 7l1isi Eali/
)emalF Bey'e
= Aos6ou, le .5 mai -3-2. NoJ D/
Aonsieur le Ainistre,
Fn reponse > votre lettere du .. mai, dans laTuelle vous vous plaigne$
de l=agitation menee par l=organ musulman so6ialist6 <\enidunya<, nous
e^primons n:tre regret en vue de la 6ir6onstan6e Tue l=a6tivitd du Romitd
Rentral des So6ialistes Ausulmans et de son organe vous a ddplu de meme
Tue la 6ritiTue a6er%e de set organe 6ontre la politiTue e^t1rieure et
interieure de l=Fmpire ;ttoman, mais il nous est impossi%le de 6hanger les
vues des so6ialistes musulmans ou de les empe6her de les e^primer. Sur n:tre
territoire il e^ist6 une presse Tui 6ritiTue d=une ,a(one plus a6er%e en6ore la
politiTue du gouvernement des Soviets.
K=arti6le . du traitd d6 'rest n=est pas appli6a%le en 6ette o66a- sion,
6ar il stipule Tue les parties 6ontra6tantes dviteront toute agi- tation 6ontre
les institutions politiTues respe6tives, mais ne limite au6unement la li%ertd de
la presse dans 6es pays.
) a r a h a n Ke
Rempla(ant du Rommissaire du Peuple pour
les A,,aires Ftrangeres
D+8
en avant l=alldgaton Tue soidisant des %andes irreguliere=s lo6ales opdrten
seuls devant 'akou, tandis Tu=en rdalitd l=armee reguliere turTue attaTuait
'akou et le 54 \uillet le Pdn:ral Rhdvket Pa6ha adressa au^ ha%itants de la
ville la proposition de se rendre sans 6onditions. A6tuellement Tuand la 6itd
de 'akou est prise et Tuand l=armde turTue se trouve au 6oeur de la ville,
Tuand la population sans de,ense et toute la (ite sont l=o%Set Sour apres Sour
de toutes les horreurs du pillage, des massa6res et des a6tes de violen6e de la
part des troupes turTues 6onSointement ave6 les %andes tartares Tui se sont
Sointes > elles. K=allegation des representarts ottomans Tue soidisant l=attaTue
diri)e 6ontre 'akou ne ,ut l=oeuvre Tue de %rigands loa6au^ ne peut etre
6onsiddrd Tue 6omme une manoeuvre 6on- traire > la vdrit: destinee a
6ouvrir les a6tes de violen6e de la urTuie sous la voile de la Tuelle la
violation systdmatiTue du traitd de 'rest- Kitovsk a lieu ainsi Tue le rapt
dire6t et le pilllage des territoires de la RWpu%liTue Russe.
Ke Pouvernement ;ttoman durant les si^ mois Tui viennent de s=d6ouler
a 6onstammanet violl le traite de 'rest-Kitovsk malgrd toutes les
protestations du Pouvernement des Soviets. Ft maintenant en,in, pour
6ouronner 6es a6tions il a saisi et il a soumis > une ruine a,,reuse une des
6itds les plus importantes de la Rlpu%liTue Russe. Par 6ela le Pouvernement
;ttoman a ddmontrd Tue le traitl de 'rest- Kitovsk entre la Russie et la
urTuie n=est plus en vigueur. Ke Pouvernement de la Rdpu%liTue So6ialiste
Cdddrative Russe des Soviets est o%ligd > re6onnatre Tue les a6tes du
Pouvernement ;ttoman ont de ,ait annuld l=a6tion du traitd de 'rest-Kitovsk
entre la Russie et la urTuie Tui instituait les realtions de pai^ entre 6es deu^
Ftats.
8signd9 s 6 h i t s 6 h e r i n e .
F& N; 54 a 'A&m AFSFKFS?
D#"i"leri &omiseri 7i(erin=den Gari6iye Na$#r# Ahmet Nesim 'ey=e, .4 Fyl!l -3-2
8<I$vestiya< .- Fyl!l -3.-B No .40 80139 DVP . I. vesika No. 5/1 s
/34-/3..9
Brest-Qitovsk'ta @ Bart '*'8 tarihinde akdedilen Bar anlamas ile -usya
ile Trkiye arasnda yeni arazi ve siyasF durumu $mnasebetleri, tesbit edilmiti2
D*H
'rest-Kitovsk 'ar#"#n#n /. maddesi ile, daha evvel Rusya Rumhuriyeti
s#n#rlar# i(inde olan &ars, Ardahan ve 'atum 8san6aklar#9 ahalisine <6ivar
devletler ve %ilhassa !rkiye ile anla"mak suretiyle yeni %ir ni$am kurmalar#
hakk#< tan#nm#"t#.
Ad# ge(en %u san6aklar#n mukadderat# ve milletleraras# hukuk
%ak#mdan durumlar#, %ura ahalisinin oylar#na m!ra6aatla takdir edile6ekti.
Gal%uki muahedenin akdini hemen m!teakip %u %:lge !rk kuvvetleri
tara,#ndan i"gal edilivermi" ve oralara asker i"gal reSimi tat%ik edilmi", yerli
ahali kanunsu$ ya)malara ve $ulme maru$ kalm#"t#r. !rk idaresinin
tat%ikine %a"lanmas#vle %irlikte, -3 ya"#ndan vukarki erkek n!,us asker
hi$mete me6%ur k#l#nm#"t#r.
Qeni ni$am#n ser%est oy vermesi "eklinde i,adesi gereken 8yerli9 ahali, ta
%a"tan tethi"lere maru$ kalm#" ve %u "artlar i(inde, %ura ahalisine tan#nan
hak, onlarla a(#k(a alay edilmesi "eklinde te$ah!r etmi"tir. Re,erandum
are,esinde, reyleri !rkiye lehinde olmad#)# %ilinen sayg# de)er vatanda"lar
8e"ra,9, ya oradan s!r!lm!"ler, veya tevki, edilmi"ler, hatt> (o)u $aman
kur"una di$ilmi"lerdir. ;y verme i"i a(#k(a !rk makamlar#n#n kontrol!
alt#nda i6ra edilmi"tirB %u yap#l#rken 8ilerde9 intikamlar# al#na6ak, ta$yik ve
"iddete ta%i tutula6ak kur%anlar tes%it edilmekte idi. 'u "artlar alt#nda
re,erandumun sonu6unun daha %a"tan kestirile6e)inin %elli olmamas#
imk>ns#$d#.
Rusyadan ayr#l#p al#nan %u %:lge ahalisi !$erindeki %u ka%l
$orlaman#n, 8'ar#"9 muahedesinin /. maddesinin ihl>li oldu)una h!kmeden
Sovyet G!k!meti 8i"%u9 notas# ileJ &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#
ahalisinin s:$de yapt#)# re,erandum=un sonu6unu tan#mad#)#n# %eyan ile,
%ura %:lgeleri ahalisinin yeni ni$am# kurmak hakk#n# kullanmam#"
oldu)unu, ve %uradaki yeni ni$am meselesinin hal> a(#k oldu)u 8yani
halledilmemi" oldu)u9 g:r!"!ndedir.
'ar#" muahedesiyle Rusya ile !rkiye aras#nda harp hareketleri
durdurulmu"tu. Gal%uki %ar#" akdedildikten hemen sonra, !rkiye
tara,#ndan asker ,aaliyetlere giri"ildi ve %u asker hareket "u ana kadar
devam etmektedir. Aunta$am !rk kuvvetleri, e"k#ya (ete6ileriyle itti,ak
halinde, Sovyet Rumhuriyeti ara$isini i"gal alt#nda %ulunduruyorlar,
"ehirleri ve k:yleri tahrip ve ya)ma ediyorlar, kad#nlar ve (o6uklar istisna
edilmeksi$in, h#ristiyan ahali ya kur"una di$iliyor veya her (e"it $ul!me
maru$ %#rak#l#yor.
D*'
!rkiye tara,#ndan yap#lan %u asker hareketlerden :t!r! Sovyet
h!k!meti %ir ka( de,a protestoda %ulundu ise de, %u protestolar hi( %ir
neti6e vermedi. Nihayet, %u senenin emmu$ ay#nda !rk ;rdusu 'akN
!$erine se,er a(t#, ve Sovyet askerlerinin, say#6a kendilerine (ok !st!n olan
!rk kuvvetlerine kar"# kahraman6a kar"# koymas#na ra)men, d!"man,
Rusya Rumhuriyetinin en m!him "ehirlerinden %iri olan %u "ehire 8'akN9
yolu $orlad# 8yani girdi9. Sovyet G!k!metinin %!t!n protestolar#na, ;smanl#
G!k!meti m!messilleri, ya !rk h!6umunun ,iilen mev6ut olan vakay#,
sade6e ink>ra, veya 'akN etra,#nda an6ak yerli ahaliden te"ekk!l eden gayri
munta$am (etelerin ,aaliyetleri yolundaki s:$lerle savu"turmaya (al#"t#larB
hal%uki hakikat halde 'akN=ye h!6um munta$am !rk kuvvetlerin6e i6ra
edilmi", ve 54 emmu$ g!n! *evket Pa"a, "ehrin teslim edilmesini taleple
ahaliye m!ra6aatta %ulunmu"tur.
Gali ha$#rda 'akN "ehri art#k 8!rk askerleri tara,#ndan9 al#nm#" !rk
kuvvetleri "ehrin i(inde %ulunmaktad#rB kendisini m!da,adan a6i$ ahali ve
%!t!n "ehir %irka( g!n %oyun6a !rk askerleri ve onlara kat#lan atar 8yani
A$er9 (ete6ileri tara,#ndan, tahri%at#n ve ya)ma6#l#)#n %!t!n deh"etine
maru$ kalm#"ken, 'akN=ye kar"# taarru$da an6ak yerli e"k#yan#n dahil
oldu)u !rk m!messillerin6e :ne s!r!lmesi, hakik vakalara ayk#r#
d!"mekte, !rkiye tara,#ndan i"lenen %u $orlamalar#n :rt-%as edilmesi
mahiyetindedirB ve %u $orlama perdesi alt#nda m!temadiyen 'rest-Kitovsk
'ar#"# sistematik %ir tar$da ihl>l edilmekte ve Rus Rumhuriyet ara$isi
8sahas#9 ya)malara maru$ kalmaktad#r.
;smanl# h!k!meti, Sovyet G!k!metinin %!t!n protestolar#na
%akmaks#$#n, ge(en alt# ay i(inde 'rest-Kitovsk 'ar#"#m m!temadiyen ihl>le
devam etmi"tir. *imdi ise, nihayet, %!t!n %unlar yeti"miyormu" gi%i, 8!rk
G!k!meti9 Rusya Rumhuriyetinin en m!him "ehirlerinden %irini i"gal etmek
suretiyle en korkun( tahri%at ve ya)malara maru$ k#ld#. ;smanl# G!k!meti
%ununla Rusya ile !rkiye aras#nda 'rest- Kitovsk muahedesinin art#k
mev6ut olmad#)#n# g:stermi" oldu. 8a(#)a vurmu" oldu9. ;smanl#
G!k!metinin %u ka%l hareketi kar"#s#nda, Rus Cedaral Sovyet Rumhuriyeti
G!k!meti, Rusya ile !rkiye aras#nda sulh tesis eden ve %u iki devlet
aras#nda akdedilmi" olan 'rest-Kitovsk anla"mas#n#n ,iilen y!r!rl!kten
kalkm#" oldu)unu key,iyetini tan#mak $orunda %#rak#lm#"t#r. 8'u
m!nase%etle....9
D#"i"leri Galk &omiseri 7i ( e r i n
13.
F
&
N
o
5
-
'A&L AFSFKFS? Ahmet >esimF Bey'den 3i1erin'e
el. No. -D0. ?stan%ul, 1 Fkim -3-2
<?$vestiya<, -- Fkim -3-2, No. ..- 8/209
Devlet-i aliyye Gari6iye Ne$areti, Rus D#"i"leri Galk &omiseri
tara,#ndan .4 Fyl!l -3-2 tarihinde yay#nlanan radiyo-telegra- ,#n#n al#nm#"
oldu)unu %ildirmekle kes%-i "ere, eyler. 'u tetegra,ta, Devlet-i aliyyenin,
'rest-Kitovsk muahedesi ahk>m#na kar"# davran#"# hakk#nda Sovyet
h!k!metin6e %aI.# m!tal>a :ne s!r!lm!"t!r. Vakalar#n do)ru ola6ak
ayd#nlat#lmas# maksad#yle Devlet-i aliyye Gari6iye Ne$areti a"a)#daki
m!l>ha$alar# serdetmek hususunda a6ele ederJ
5 Aart - 3 - 2 tarihli 8'rest-Kitovsk=taki9 m!"terek sulh muahedesi
h!k!mlerinin /. paragra,, .. %endindeJ <Anadolunun do)u eyaletlerinin
%o"alt#lmas# v6 %u yerlerin d!$g!n %ir "ekilde !rkiye=ye iadelini m!mk!n
k#lmak i(in Rusya=n#n elinden gelen her "evi va- pa6a)#< tes%it edilmi"tir.
Di)er yandan, ayni tarihte akdedilen !rk- Rus il>ve %ar#" anla"mas#n#n -.
maddesindeJ 8RusB i"gali alt#ndaki sahan#n tahliye i"inin te,erruat# v6 !rk
idaresine devrini yukardaki m!"terek muahedenin /. maddesine istinaden
tes%it eden di)er mevad aras#nda %ir deJ <Asya 6ephesindeki hareket halinde
%ulunan !rk ve Rus ;rdular#n#n 'a"kumandanlar# %u tahliyenin tar$#n#
tes%it ede6ekler, v6 Rusya Rumhuriyeti i"gal ah#rdaki sahan#n tahliyesi
s#ras#nda, %uralar#n ;smanl# kuvvetlerin6e i"galine kadar, emniyeti temin
ede6ek, ve 8Rus9 Rumhuriyeti, :6 almak 8intikam9 v6 ya)ma etmek
olaylar#n#n v##ku%ulmamas# i(in gerekli ted%irlere %a"vura6akt#r, v6 nihayet,
gerek Rusya s#n#rlar# i(inde v6 gerekse i"gal alt#ndaki yerlerde %ulunan
(eteleri da)#tmay# 8taahh!t9 ede6ektir< denilmektedir.
Cakat, Rus h!k!meti %u h!k!mlere g:re hareket 6de66)i yerde, i"gal
alt#ndaki sahadan asker kuvvetlerini (ekiverdi v6 oralarda gayr-i munta$am
(eteler %#rakt#B %u (eteler oradaki ?sl>m ahalisinin hayat#, namusu ve mal-
miilklerine kar"# yapt#klar# her t!rl! 6aniane hareketlerine son vermediler.
8'u durum kar"#s#nda9 Devlet-i Aliyye, kendine ait olan eyaletleri sil>h
kuvvetiyle geri almak me6%uriyetindi
de kalm#", ve %u (eteleri oralardan tardederken, "imal-"ark s#n#r#nda,
P!r6!stan, Frmenistan ve A$er%ay6an milletlerin6e te"kil edilen %ir
<&on,ederasyon< ile kar"#la"m#"t#r. 'u &on,ederasyon, Rusya ile 8!rkiye
aras#nda9 'rest-Kitovsk=ta akdedilen %ar#" anla"mas#n# tan#mak istememi",
ve Rusya=dan harp halini tevar!s etmi" oldu)unu iddia ederek, yukarda
$ikredilen u( %:lgenin 8yani <Flviye-i sel>se<- nin9 tahliyesine kat= surette
kar"# gelmi" ve %u 8Cederasyon9 ;smanl# Devleti ile har%e %a"lam#"t#r.
&a,kaslarda olup %iten %u olaylar muva6ehesinde, y!klenmi" oldu)u
taahh!tlere ra)men Rus h!k!metin6e g:sterilen umursama$l#k !$erine,
iadesi gereken ve 'ar#" anla"mas#n#n %a"l#6a "artlar#ndan %irini te"kil eden
&ars, 'atum ve Ardahan san6aklar# sahas#n#n, ;smanl# ordusun6a i"gali
tamamiyle kanun mahiyette oldu)u gi%i, %u yeni Cederasyona kar"# kendini
m!da,aa etmesi, ve me$kNr !( san6ak ara$isinde asayi"in temini i(in de
8%:yle %ir harekete $aruret has#l olmu"tur9. 'u yerlerde %ulunan ;smanl#
askerlerine kar"# y:neltilen haks#$ ithamlar hi( %ir esasa dayanm#yorB %ilakis
%u asker lerin oralarda %ulunmas#n#n %a"l#6a gayesi, i"te %u (eteler tara,#n-
dan i"lenen yolsu$luklara %ir so## vermekti.
Qerli ahalinin $orla orduya 6el%i, re,erandum yap#l#rken 8yerli ahaliden
%a$#lar#n#n9 tevki,i veya kur"una di$ilmesi gi%i tethi" siyasetine
%a"vurulmas#, halk#n kendi iradesini i,ade etti)i $aman 8!rk9 makamlar#
tara,#ndan kontrol ve %ask# yap#lmas# gi%i vak=larm 66- reyan etti)i Sovyet
h!k!metin6e iddia edilmi"tir. Gal%uki %u yoldaki ithamlardan hi( %iri
hakikata uygun de)ildir. &ars, 'atum ve Ardahan ahalisi ;smanl#
makamlar#n#n hi( %ir %ask#s# olmaks#$#n tamamiyle h!r %ir "ekilde reylerini
i$har etmi"lerdir. ?lhaka kar"# rey verenler ise, %u siyas kanaatleri
y!$!nden hi( %ir %ask#ya maru$ kalmaks#$#n orala-da ya"amaktad#rlar.
'undan %a"ka, %u !( san6ak ahalisinin %!y!k (o)unlu)unun !rk v6
A!sl!man olu"u 85-3,331 n!,ustan .D5,13- ki"i A!sl!mand#r9 m!dahele
,ikrini mantik olarak gereksi$ k#lmaktad#r, (!nk! %:yle %ir m!dahele her
iti%arle ,u$ul ola6akt#.
Rus h!k!metinin, m!"terek anla"ma metninin /. maddesi uyar#n6a,
<'u %:lgelerde has#l olan yeni duruma hi( kar#"maya6a)#n# ka%ul etmi"
olmas#< iti%ariyle, amme 8pu%li69 ve milletleraras# hukuk %ak#m#ndan, ve
%ura ahalisinin 6ivar devletler ve %ilhassa !rkiye ile anla"mak suretiyle, %u
yeni ni$am# kurmak hakk#n# 8Rus h!k!meti9 tan#m#"ken, <%uralar# ile ilgisi
olmaya6a)#na ait< %eyanat#ndan
D*C
sonra, %u 8!( san6akta yap#lan9 re,erandumu tasvip edip etmeyi"i hakk#na
sahip oldu)u hususunda hangi hukuk mesnedlere dayand#)#n# tayinde,
;smanl# Gari6iye Ne$areti g!(l!k (ekmektedir.
;smanl# asker harek>t#, sa%#k Cederasyon ve &a,kas Devletlerinin
d!"man6a ,aaliyetlerinin %ir neti6esi, ve d!"man kuvvetlerinin
h!6umlar#ndan, s!kNnet i(inde ya"ayan yerli halk# m!da,aa kaygu- sundan
ileri gelmi"tiB %u tar$ hareket kanun %ir m!da,aa mahiyetinde olup, %ar#"
"artlar#m ihl>l edi6i olarak vas#,land#r#lama$. Fski 7arl#k Rusyas#
milletlerine ser%esti sa)lamak prensiplerine sad#k oldu)u halde, 8Sovyet-Rus
h!k!meti9, 'rest-Kitovsk 'ar#" muahedesinin tes%it etti)i resm "ekillerin
hil>,#na &a,kas Devletlerine, kendilerinin ar$u ettikleri hareket hatt#n#
!rkiye=ye kar"# da tat%ikini muva,#k g:r!yorsa, o halde !rkiye de, gerek
%u &a,kas Devletlerine ve gerekse, &a,kaslarda yeni 6ephe a(mak yolunda
%!t!n gayretlerini sar,eden 'at#l# d!"man Devletlere kar"# 8?ngiltere
kastediliyor, A. N. &.9 kendini m!da,aada tamamiyle hakl# oldu)u
kanaatmdad#r.
'u m!l>ha$alar#n #"#)# alt#nda, ?ngili$lerin 'akN=den tard-
6dilmelerinin asker %ir me6%uriyet oldu)unun i$ah# ,u$uldir. ;smanl#
askerleri tara,#ndan %u "ehirde 8yani 'akNde9 $ul!m ve tahri%at yap#ld#)#
iddias# ise, yukardaki ithamlar gi%i, tamamiyle esass#$d#r. '!t!n %u
i$ahattan sonra, ;smanl# Gari6iye Ne$areti, Cederal Rumhuriyet
h!k!metinin 8Rusya=n#n9, kendine ula"an ha%erlerin do)ru olmad#)#na
kanaat getire6e)ine inand#)# gi%i, Devlet-i aliyy6- nin, 'rest-Kitovsk 'ar#"
anla"mas#na daima riayet etmeye (al#"t#)# ve 8Rusya9 ile dost(a
m!nase%etlerin devam#n# ar$u etti)ine inanmas# gerekti)ini 8%ildirir9 ve
&a,kaslardaki asker hareketlerin de an6ak ;smanl# sahas#n#n asayi"ini
tehdid eden (etelere ve ?ngili$ kuvvetlerine kar"# yap#lm#" oldu)unu
%elirtmek ister. 'u gayeler elde edilir edilme$, ;smanl# h!k!meti kendi
askerlerine ve o meyanda iddia edildi)ine g:re "ayet %:yleler varsa- ;smanl#
;rdusuna kat#lan g:n!ll!lere de, %!t!n asker mal$emeyi %era%erlerinde
alarak 'rest- Kitovsk 'ar#"# hatt#na, yani ;smanl# hududuna kadar
(ekilmeleri emri verilmi"tir.
*imdiden k#smen yerine getirilen ve en yak#n %ir gele6ekte sonuna
erdirile6ek olan %u ted%ir- ;smanl# Devleti h!k!metinin 8Rus Cederal
Rumhuriyetine kar"#9 halisane ve sad=kane i6raat#n#n en %ari$ %ir i,adesidir.
8'u m!nase%etle en derin ve samim h!rmetlerimin ka%ul!n! ri6a ederim....9
Gari6iye Na$#r#J Ah me d Ne s i m
D*(
F
&
N
o
5
.
&AC&ASKAR VF 'A&L AFSFKFS?
Dileri )omiseri 3i1erin'den Gariciye >azn Ahmed >esimF Bey'e
8< I$vestiya<, -. Fkim -3-29 Aoskova, -4 Fkim - 3 - 2
D#"i"leri Galk# &omiserli)i, ;smanl# Gari6iye Na$#r#n#n, 1 Fkin. -3-2
tarihli radyo-tel6gra,#n# alm#" oldu)unu %ildirmekle kes%-i "eret eyler. 'u
telegra, Galk &omiserli)inin, .4 Fyl!l 8-3-29 tarihindeki radyo-tel6gra,#n
6eva%# mahiyetindedir. Aaalese,, Galk &omiserli)i, ;smanl# Gari6iye na$#r#
'eye,endi tara,#ndan :ne s!r!len m!l>ha$alar#n yeter dere6ede inand#r#6#
olmad#)#n# ve dolay#siyle, !rkiyenin hareket tar$# v6 %undan do)an
neti66ler hakk#ndaki Galk &o- mis6rli)in66 i,ade edilen g:r!"leri
d6)i"tiremiye6e)ini de %elirtmek oldu)una i"aret etmeden ge(eme$. &ars,
Ardahan ve 'atum 8san6aklar#n#n9 !rk makamlar#na devr-i tesliminde
'rest-Kitovsk 'ar#"# karalar#n#n, Sovyet h!k!metin6e %!t!n te,erruatiyle
yerine getirip getirmemesi meselesinin hi( %ir de)eri yoktur, (!nk! !rk
asker kuvvetleri, 'ar#" "artlariyle hi( h6sapla"maks#$#n, hi( %ir m!hlet te
tes%it etmeden ve Rus makamlar#yl6 de anla"madan, &ars, 'atum ve
Ardahan %:lgelerine $orla girme)e %a"lam#"lard#r. Ve %uralarda yerli
ahalinin en "iddetli %ir "ekilde 8Rus(as#J vah"i hayvan6as#na9 hesa%#n#
g:rme)e kalk#"t#lar. '#6st-Kitovsk anla"mas#n# takip eden devirde Aav6ra-i
&a,kas#n P!r6!lerle meskNn yerlerinde, geni" halk kitlelerinin ar$ular#n#n
hil>,#na olarak, Sovyet h>kimiyetine kar"# duran >siler olduk(a kuvvet
ka$anm#"lar v6 >si %ir h!k!met te"kil etmi"lerdiB %u 8s:$de9 h!k!met,
mama,ih, :n6eleri 'rest-Kitovsk 'ar#"#n# hesa%a katmak istememi"ti. Gal
%:yle iken Sovyet h!k!metinin, i,lis=te tutunmakta olan >rilere, hareket
hatlar#ndan do)a6ak %!t!n n6ti66lerden hi( %ir sorumlulu)u !$erine
alamaya6a)# hususunda ihtarda %ulunmu"tu. Cakat ;smanl# h!k!metinin,
kendi hareket hatlar#n# hakl# (#karmak i(in i,lis=teki >silerin kanuna
uymayan davran#"lar#n# se%ep g:sterme)e hele hi( %ir hakk# yokturB $ira
!rk h!k!meti onlarla m!$akerelere giri"mek suretiyle %i$$at kendili %u
>silere ilk olarak siyas destekte %ulunmu" ve Rusya Rumhuriyeti ile mev6ut
dost(a m!nase%etler hil>,#na, %u >silere, muahede akdetmek hakk#n# hai$
<sal>hiyetli< %ir Devlet olarak tan#m#"t#r. !rk h!k!metinin hele %u >si
hareketleri desteklemesi ve %unlar# k#"k#rt
D*D
mas# g:$ :n!nde tutulursa, Sovyet h>kimiyetine kar"# ayaklanan Aavera-i
&a,kas ahalisinin %ir gru%un ,aaliyetlerinin mesuliyetini Sovyet h!k!meti
!$erine y!kletme)e hi( %ir hakk# yoktur.
Qapma6#k olarak !$erlerine yerli h!k!met rol!n! alm#" olan ve %u
s#,atla istan%ul=a m!ra6aat eden ve orada kendilerine her (e"it yard#m
g:sterilmi" olan %u sahte-d!$me6elerin hareketlerinden :t!r! in,iallerini
i,ade ve protestolar#n# %eyan ile &a,kaslar#n gerek g!neyinden ve gerekse
ku$eyindeki t!rl! yerlerden (ok say#da delegeler Sovyet h!k!meti kat#na
gelmi"lerdi. &ars, 'atum ve Ardahan san6aklar#ndaki yerli ahalinin
re,erandum ile ilgili hususlarda, Sovyet h!k!metinin %ir de)erlenmede
%ulunam#ya6a)#na ait ;smanl# Gari6iye Ne$aretinin g:r!"lerinin %ir esasa
dayand#)# da ka%ul edileme$. 'rest-Kitovsk 'ar#" muahedesinde, hi( %ir
"!phe g:t!rme$ sarahatle ka%ul edildi)i ve(hile, %u !lkelerin ahalisi, kom"u
devletlerin ve %ilhassa !rkiye ile anla"mak suretiyle, ,akat hi( %ir suretle
yaln#$ !rkiye ile de)il, kendi gele6eklerine ait kararlar# kendileri
vere6eklerdi. 'rest-Kitovsk muahedesinde, Rus devletinden %u re,eranduma
m!dahele edilmemesinin tale%i ise, %u re,erandum Rus h!k!meti veya
aSanlar#n6a hi( %ir %ask# yap#lmamas# veya umumiyetle %una kar#"mamas#n#
temin i(indiB %u hususa ise tamamiyle riayet edilmi"tir. Dahas# var, yerli
A!sl!man ahali m!messilleri a6# "ikayetlerle Rus h!k!metine m!ra6atta
%ulundularB 8onlar#n %u m!ra6aatleri9 hakikaten 6ereyan eden vakalara ait
(ok say#da delil ile 8metindeJ mal$eme9 desteklenmekte ve tasdik
olunmaktad#rB %uradaki 8yani &ars, 'atum ve Ardahan9 ahalisinin
mukadderat#n# tayin maksadiyle yap#lm#" olan %u halk#n iradesini 8%elirtti)i9
esnada, yani s:$!m ona, re,erandum s#ras#nda, ka%ul edilme$ tahri,ler i"-
lendi)i 8%ildirilmi"tir9. Hmumiyetle, %u yerlerdeki gerek !rk makamlar#n#n
hareket hatlar#, gerekse !rklerin %!t!n Aavera-i &a,kas- taki siyas
tutumlar# ile asker ,aaliyetleri@ 'rest Kitovsk 'ar#"#n#n ve Rusya
Rumhuriyeti ile dost(a m!nase%etleri m!temadi %ir ihl>l mahiyetindedir.
'akN !$erine se,er ise, !rkiye=ye hem6ivar yerlerin, ahalisinden %a$#
gruplar#n davran#"lar#ndan ileri geldi)i hususundaki iddialarla hi( %ir
surette hakl# (#kar#lama$, $ira 'akN=deki durum 8iddia edilen9 %u
hareketlerle hi( %ir ilgisi yoktur. ;smanl# Gari6iye Na$#r#n#n, 'akN=da
?ngili$ k#tas#n#n %ulunmas#yle !rk ;rdusunun harekete ge(ti)i hakk#ndaki
iddias# ise, "u %asit hakikatle do)ru de)ildir ki, !rk ;rdusunun 'akN=ya
kar"# harekete ge(mesi, oralara tek %ir
D*+
?ngili$in ayak %asmas#ndan (ok :n6e %a"lam#"t#, ve daha emmu$un sonunda
*evket 8*evk Qakup9 Pa"a tara,#ndan 'akN=l!lere teslim olmalar# talep
edilmi"tiB 'akN=ya ?ngili$ k#taat# an6ak A)ustos=ta girmi"tir. Maten 'akN
"ehrine !rk ;rdusunun yakla"mas# ile "ehir !$erine :l!m tehlikesi (:kmesi
sonundad#r ki, o $amana kadar Sovyet h!k!metine sadakatini sars#lma$ %ir
"ekilde muha,a$a ettirmi" olan %ura ahalisi aras#nda, ?til>, Devletleri
tara,#ndan 8r!"vetle9 elde edilmi" olan >silerin yalan6# s:$lerine kulak
verenler (o)alm#", ve 8%u >siler de9 'akN=ya %ir mikdar ?ngili$ askerini
(a)#rm#"t#r. 'akN=ya giren ?ngili$ k#taat# an6ak !rk h!k!meti ve aSanlar#na,
'akN=ya h!6uma ge(mek hususunda g!ya m!nasip %ir %ahane te"kil etmi"B
,akat %u k#ta "ehri m!da,aa ede6ek durumda de)ildi ve 'akN=ya !rk
h!6umu %a"lay#n6a hemen "ehirden (ekilip gitmi"tir.
;smanl# Gari6iye Na$#r# 'eye,endi, !rk asker kuvvetlerinin i"gal
etmi" olduklar# !lkenin %o"alt#lmas#na %a"lad#klar#n# %eyan ediyorlar.
Aaalese,, %u emrin ,iil neti6eleri %i$6e hen!$ malNm de)ildir ve %u yerlerden
hi( %irisi, gerek munta$am !rk kuvvetleri ve gerekse onlarla %irlikte
hareket eden gayr-i munta$am (eteler tara,#ndan %o"alt#lm#" de)ildir. Rusya
ile akdedilen muahedelerin riayet edildi)ine ve dost(a m!nase%etlerin, !rk
h!k!metin6e hakikaten ar$uland#)#na ait hi( %ir vak=a Rus h!k!metin6e
malNm de)ildir. ;smanl# h!k!meti Rus Rumhuriyetine %u !lkede 8yani 'akN
%:lgesinde9 i"lemi" oldu)u ,enal#)# k#smen olsun d!$eltmek suretiyle an6ak
%:yle 8%ir dostluk9 ar$usunda oldu)unu is%at ede%ilirB %u ise an6ak !rk
makamlar#n#n, $or kullanarak i"gal etmi" olduklar# 'akN "ehrinin ve 'rest-
Kitovsk anla"mas# ile tes%it edilen s#n#ra kadar olan sahan#n resmen 8Sovyet
makamlar#na9 devir ve teslimiyle m!mk!n ola6akt#r. 8'u devir ve teslim
muamelesi9 Rus Sovyet makamlar#na ve hususiyetle %u maksadla
tara,#m#$dan tayin 6dile6ek murahhaslar vas#tasiyle i6ra edile6ektirB
ta%iatiyle, !rk l#u6umu neti6esinde has#l olan $iyan ve $arar tamamiyle
tediye edile6ektir. ?"te an6ak %unlar yerine getirildi)i taktirde ;smanl#
Gari6iye Na$#r#n#n telgra,#n#n sonunda s:ylediklerinin is%at edilmi" oldu)una
Rus h!k!metin6e kanaat edilmi" ola6akt#r. 'akN "ehrinin ve Almanya
tara,#ndan tan#nan P!r6!stan=#n ;smanl# s#n#r#na kadar ki saha ile 'rest-
Kitovsk 'ar#"#nda tes%it edilen Aavera-i &a,kastaki ;smanl# s#n#r#na varan
yerleri %i$im 8yani Sovyet9 makamlar#na devir ve teslim ederken, ;smanl#
h!k!meti ta%idir ki, %u sahalardaki %!t!n munta$am ve !rk kuvvetleriyle
%irlikte oralarda ,aaliyette %ulunan gayri munta$am (eteleri, instr!kt:r
8talim personeli9 ve kumandanlar#n# al#p g:t!re-
D*8
(ektir. An6ak %unlar yerine getirildi)i takdirde, 'rest-Kitovsk 'ar#"#
ile %u %:lgelerde ihdas edilmi" olan durum, eski haline iade edilmi"
say#la%ilir. 8'u m!nase%etle en iyi temennilerimin ka%ul!n! ri6a
ederim9
D#"i"leri &omiseri
7i ( e r i n
F& No 55
;SAANKI DFVKF? ARACINDAN AMFR'AQRAN
GL&LAF?NF ALARF&F AG&XAINA A?
?stan%ul, &as#m -3-2.
8D#"i"leri 'akanl#)# Ar"ivi. G. H. &utu No. 0559
8Mat, mahrem9
;smanl# ;rdu-yu G!mayunu
'a"kumandanl#k Vek>leti
A$er%ay6an G!k!met-i Rumhuriyesi Reisi
Cethi 8Ali9 Gan Ga$retlerine
'ilme6%uriye m!tarekeyi talep etmekli)imi$ !$erine A$er%ay-
6andaki k#taat#m#$# geri (ekmek ve A$er%ay6an=da kalmak isteyen $a-
%itan#m#$#n ;rduy-u ;sman ile art#k kat=# irti%at eylemeleri l!-
$umunu il>na me6%ur olduk.
D!vel-i ?til>,iye nam#na ?ngili$lerle yapt#)#m#$ m!tarekenin
%ir maddesinde ?ngili$lerin 'akN=yu i"gal eylemelerine mutari$ ol-
maya6a)#m#$# taahh!d ettik ve %u %a%ta &a,kasta=daki ;rdu &u-
mandanlar#m#$a da emir verdik.
G!k!met-i ?sl>miye ve !rkiye olmak !$ere te"ekk!l etme)e
(al#"t#)#n#$ "u %uhranl# avanda, e)er mev6ut ise ha,i te"e%%!sat
ve i6raattan tevakki ederek, kom"ular#n#$la h!sn-! mua"erete %!t!n
kuvvetini$le (al#"man#$# ve %!t!n 6ihan#n hak ve adalet esas# !$e-
rine i(tihad etti)i esnada, %u prensiplere tamamen riayetk>r ol-
man#$# ?ngiltere Devleti ile h!sn-! m!nase%et tesisine 6ehd ve ikdam
%uyurulmas#n# tavsiye ve ri6a eder, ve muka%eleten ihda-isl>m
ve meveddet eylerim. ; 6ihetlere ait m!tareke mevadi %erve(hi
>tidir.
-- e"rinisani 55/ 8-- &as#m -3-29
Sadra$am
Ah me d ? $ $ e t
D**
Tue par l=appui etranger 6ontre la volonte des masses populare>. Ka Russie
Sovietiste n=aspire Tu=> vivre en pai^ ave6 tous ses voisins 6t ave6 le peuple
tur6 6omme ave6 les autres peuples de -= Furope et de l=Asie. Ka urTuie n=a
> 6raindre au6une agression de la part de la Russie Sovietiste. Rien ne divise
le peuple russe et le peuple tur6, et 6e dernier n=agira Tue 6on,ormWment >
ses verita%les intdrets en tendant une main d=amitie et de ,raternite au
peuple russe, 6omme 6elui-6i le desir depuis longtemps. Ke Pouvernement
Sovietiste russe s=inspire et s=inspirera touSours dans les Tuestions relatives >
6es r\6 gions 6omme dans toutes les autres par les int:rets, les aspirations et
la volonte des grandes masses ouvrieres et paysannes, pour la %ien de 6es
dernieres, pour sa propre re6onstru6tion intdrieure et l=immense travail de
regWneration so6iale Tu=il a devant lui. Ke Pouvernement Sovietiste russe
souhaite avant tout la pai^ ave6 tous les peuples et espere Tue la urTuie y
repondra par les memes sentiments et Tue dan l=avenir la pai^ 8entre9 6es
deu^ pays restera solide et inal- tera%le.
Ke Rommissaire Du Peuple Pour Kes
A,,aires Ktrangeres
P. 6 h i t 6 h e r i n e
F& No 5/ a
-0 *u%at -3-3. No V.
Aoskova, eleg. /-.5-10.
5*$t"r
8;smanl# Devleti G!k!metine, ?stan%ul9
Sovyeder Rumhuriyeti te"ekk!l etti)i s#ralarda, !rkiye, ,u- tuhat(# ve
m!te6avi$ Alman emperyali$mi ile i"%irli)i halinde idi.
'rest-Kitovsk %ar#"# ile &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#, Sovyet
h!k!metin6e !rkiye=ye terk edilmi"ti. 8Sovyet h!k!meti9, ;smanl#
h!k!metinin 'rest-Kitovsk=ta tes%it edilen taahh!tlere sad#k kala%ile6e)ini
ummakta idi.
Aaalese, %u !mitler tamamiyle %o"a (#kt#. &a,kas meselelerine ait iki
!lke murahhaslar# aras#nda ya$#n yap#lan m!$akereler esnas#nda, ;smanl#
m!messili, m!temadiyen devam eden 8!rk9
7H7
taaru$lar#n#, terkedil(n sahan#n %o"alt#lmas#na ait 'rest-Kitovsk=ta tes%it
edilen esaslar#n, g!ya, Rusya tara,#ndan=yerine getirilmemi" olmas#ndan ileri
geldi)i tar$#nda i$aha kalk#"m#"t#. &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#nda
!rk idaresinin kurulmas# meselesi Sovyet idar makamlar#n6a har,iyen
yerine getirip getirilmedi)i 6ihetinin hi( %ir :nemi yoktur, (!nk! %ar#"#n
akdinden hemen sonra, her hangi %ir tar$da kar"#l#kl# taahh!de
giri"ilmeksi$in vaktinden (ok evvel ve Sovyet makamlar# ile %u hususta e##
u,ak %ir anla"ma yap#lmaks#$#n, &ars, Ardahan ve 'atum san6aklar#n# !rk
k#talar# istil> etmi"ler ve yerli ahaliye kar"# a"#r# %ar%ar6a "iddet ve %ask#
yap#lm#"t#r.
Aavera-i &a,kas#n P!r6!lerle meskNn sahada, 'rest-Kitovsk 'ar#"#n#n
akdini taki%eden devirde, Sovyet h>kimiytine kar"# isyan edenlerin m!him
%ir kuvvet haline gelmi" olduklar# do)rudurB %u 8>siler9 geni" halk
kitlelerinin muva,akatlar# olmaks#$#n, s:$!m ona Aavera-i &a,kas
h!k!metini te"kil etmi"ler ve %u h!k!met sonralar#, "imdiye kadar
devametmekte olan P!r6! h!k!metine m!nkalip olmu"tur. Sovyet
h!k!metine d!"man olan 8ve asl#nda9 geni" l#alk kitlelerine de)il, sade6e
nis%eten k!(!k %ir $!mreye dayanan %u h!k!met, :n6eleri 'rest-Kitovsk
'ar#"#n# tan#may# red etmi"ti. P!r6! Aen"eviklerden te"ekk!l etmi" olan %u
topluma, 'rest-Kitovsk 'ar#"#na kar"# tutumlar# dolay#siyle Sovyet h!k!meti
tara,#ndan ihtarda %ulunulmu", ve %u y!$den do)a6ak neti6elerin hi( %ir
sorumlulu)unu !$erine alamaya6a)#n# %ildirmi"ti. ;smanl# h!k!metinin
kendi hareket tar$#n#n, i,lis=teki anti-'ol"eviklerin ,aaliyetlerinin %ir
neti6esi oldu)unu :ne s!rme)e hi( %ir ve(hile hakk# yokturB $ira, haddi
$at#nda, "!phesi$ sosyal ni$am m!l>ha$alar#yle hareketle, aksi-ink#l>p(#
$!mreler6e ho" g:r!ld!)!nden :t!r! ;smanl# h!k!meti %u >silerle resm
m!nase%etlere giri"mek ve onlara muahede akdetmek sal>hiyetini tan#mak
suretiyle hakikaten ilk deste)i yapm#" ve Rusya ile dost(a m!nase%etlerin 8%u
tar$ hareketlerle9 %a)da"amaya6a)#n# 8d!"!nmemi"ti9.
Qaln#$ P!r6!standa de)il &a,kaslarm g!neyinde ve k#smen ku$ey
&a,kaslarda dahi %u tar$ ,aaliyeti ve ayaklanmalar# destekledikten ve te"vik
ettikten sonra ;smanl# h!k!metinin Aavera-i &a,kas=ta Sovyet h>kimiyetine
kar"# siyas m!6adelede %ulunan gruplar#n ,aaliyederinin sorumluluklar#m
Sovyet h!k!meti !$erine y!kletme)e hi( %ir suretle hakk# yoktur. Sovyetlere
kar"# d!"man ve aksi-inki- l>p(# Alman $!mreleri ve ;smanl# h!k!meti de
%:yledir. Ayni ve(hile, kendi !lkesinde hakik temelden mahrum ve halk
kitlesi tara,#n
+H8
dan ne#retle baklan s6zm-ona )a#kas Dallar Beclisi denen bir kurul da
kendi sinesinde ancak halka zulm ya/anlarn mmessillerini barndrm
bulunuyorduA bu kurul hemen ?smanl hkmetince tannm ve bu s6zm-ona
hkmete siyasF ve dier destekler ya/lmtr2
&a,kaslar#n t!rl! yerlerinden %ir(ok delege Sovyet h!k!meti ne$dine
gelerek, %u doland#r#6# aksi-inkil>%6#lar#n hareketlerinden :t!r! enerSik %ir
surette in,iallerini i,ade etmi"lerdiJ 8%u ak- si-inkil>p(#lar#n9 sahtek>rl#kla
s:$!m-ona %ir h!k!met te"kiline 8muva,,ak olarak9 ?stan%ul=a m!ra6aat
ettiklerini ve oradan her t!rl! yard#m g:rd!klerini anlatm#"lard#r. 'u
devirde ;smanl# h!k!metinin ve onun tara,#ndan g:nderilen aSanlar#n,
asker k#talar#n#n, &a,kaslardaki resm temsil6ilerinin %!t!n ,aaliyetleri
sistemli %ir "ekilde aksi-inkil>p(# olup, Sovyet h!k!metine ve Sovyet reSimine
kar"# y:neltilmi"ti. Yn6eleri, anti-'ol"evik ve anti-Sovyet P!r6!, Frmeni ve
%a"kalar#n#n elleriyle i"lenen ve Rus Sovyet h!k!metinin r#$as#na ayk#r#
d!"en ,aaliyetleri ;smanl# h!k!metinin, Rus Sovyet Rumhuriyetine ve onun
idaresinde kalan &a,kas eyaletlerine kar"# !rkiye tara,#ndan giri"ilen yeni
taarru$lar# hakl# (#karmak %ahanesiyle :ne s!rmesi tamamiyle yersi$ ve
haks#$d#r. ;smanl# h!k!meti m!messilleri, ayni mahaldeki h#ristiyanlar
tara,#ndan A!sl!manlar#n :ld!r!lmesi gi%i %elli m!essi, vakalar !$erinde
duruyorlar, 8hal%uki9 Aavera-i &a,kas#n u$ak %:lgelerinde A!sl!manlar
tara,#ndan %u devirlerde m!6adeleler yap#l#rken daha (ok say#da h#ristiyan
:ld!r!lm!"t!r, ve 8dolay#siyle9 ;smanl# h!k!metinin 8%u :ld!r!len
A!sl!manlar#n9 mesuliyetini Sovyet h!k!meti !$erine y!klemesi hi( %ir
surette m!mk!n de)ildir.
'una %en$er iddia ve delillerin, an6ak !rkiye=nin -3-2 ya$#nda
giri"ti)i ,utuhat(# devirde !rk m!messillerinin a)#$lar#ndan (#kt#)#n# da
hat#rlamak yerinde olur. 8-3-2 y#l#9 ilk %ahar#nda ;smanl# h!k!meti Palip
&emal 'eyi Aoskova=ya el(i olarak g:ndermi"ti. 8Palip &emal 'ey9 kendini
takdim i(in D#"i"leri &omiserli)ine geldi)inde, kendisini !rkiye ile Rusya
aras#nda de)i"me$ dostluk %a)lar#n#n kurulmas#na hi$met etmek !$ere ayr#6a
g:revlendirilmi" oldu)unu %elirtmi" ve <'eni i" %a"#nda g:re6eksini$< diye
heye6anla hayk#rmaktan 8kendini tutamam#"t#9. ;,8%u m!nase%etle9 Sovyet
h!k!metinin veya aSanlar#n#n !rkiye tara,#ndan yeni %ir d!"man6a hare-
ketlerine se%e%iyet vere%ile6ek her hangi %ir ,aaliyetleri hakk#nda
!rkiye=nin "ikayetlerini i,ade eden tek %ir kelime s:ylememi"ti.
+H*
Do)rusu s:ylenmek l>$#m gelirse 'rest-Kitovsk 'ar#"# !rkiye
na$ar#nda mev6ut tel>kki edilmemi" ve 8!rkiyenin9 ,aaliyeti devaml# olarak
%u anla"may# ihl>l etmek olmu"tur. 8!rkiye9, Sovyet Rus Rumhuriyetine ait
eyaletlerin, yaln#$ hemhudut olan yerlerde de)il, anti-Sovyet s:$de %ir
h!k!met kurdurmak ve onu desteklemek suretiyle, &a,kas Da)lar#n#n
ku$eyindeki olaylara kar#"mak suretiyle 8%u anla"may#9 ihl>l etmi"tir.
!rkiye %u anla"may# m!temadi te6av!$ ve istil>lariyle %o$du)u gi%i,
kendine terkedilmi" olan vilayetlerde dahi %u muahedeyi ihl>l etmi"tir. 8*:yle
ki9, 'rest-Kitovsk anla"mas#n#n %u %a%taki kararma g:re, &ars, Ardahan ve
'atum 8%:lgeleri9 ahalisi kendi gele6e)ini, kom"u devletler ve %ilhassa
!rkiye ile anla"mak suretiyle, ,akat sade6e !rkiye ile de)il, kendisinin
tayin etmesi gerekmekte idi. 'rest-Kitovsk 'ar#"#nda Rusyan#n ahalinin
oyunu kullanmas#nda m!dahele etmemesi "art#n#n konmas# ise, %u oy verme
i"inde Sovyet h!k!meti veya aSanlar#n#n her hangi %ir %ask# veya tesirden
u$ak olmas#n# temin i(in idi. 'u karara Sovyet Rus h!k!meti titi$ %ir "ekilde
riayet etmi"ti. Asl#nda, %u %:lgelerin A!sl!man ahalisi Rus h!k!metine
m!ra6aat ederek (ok a6# "ik>yetlerde %ulunmu"lar ve 8"ik>yetlerini9 %ir(ok
vesikalarla desteklemi"ler, ve ahalinin kendi gele6e)ini tayin hususunda
s:$de yap#lan oylama esnas#nda yap#lan sahtek>rl#klar# %elirtmi"lerdi.
'ar#" muahedesinin im$as#ndan hemen sonra, &ars, Ardahan ve 'atum
;smanl# k#talar# tara,#ndan i"gal edilmi" ve oralarda asker idare tat%ikine
%a"lanm#" ve ayn# $amanda, ya)ma, $iyank>rl#k ve kendi halinde ya"ayan
ahaliye kar"# her t!rl! $ul!m yap#lm#"t#r. ;smanl# idaresinin kurulmas# ile
%irlikte, halk#n r#$as#na ayk#r# olarak, yerli ahaliden erkek n!,usun -3 ya"tan
yukar#s# $orla asker hi$mete al#nm#"t#. Ahali devaml# %ir "ekilde %ask#ya
maru$ kalm#", korkutulmu", ve %ununla kendi gele6e)ini tayin hakk# sade6e
%ir komedi haline getirilmi"ti. ;y verme are,esinde, reyleri !rkiye lehine
olmad#)# %ilinen e"ra, ya oralardan s!r!lm!", veya tevki, edilmi", hatt>
onlardan %ir(o)u kur"una di$ilmi"tir. ;y verme i"i a(#k(a !rk
makamlar#n#n dikkatli kontrolleri alt#nda i6ra edilmi"tirB %u yap#l#rken
8ilerde9 intikamlar# al#na6ak ta$yik ve "iddetlere maru$ k#l#na6ak kur%anlar
da tes%it edilmekte idi. 'u "artlar alt#nda oylaman#n sonu(lar# ta %a"tan %elli
idi.
Rusya tara,#ndan terkedilen %u %:lgeler ahalisinin maru$ kald#)# %u
(e"it $orlamalar#n, 'rest-Kitovsk 'ar#"#n#n /. maddesin esasl# %ir "ekilde ihl>l
mahiyetinde oldu)u key,iyetini Sovyet Rus h!k!
+'H
meti el%ette dikkat nazarna almadan ge(eme$di. D#"i"leri &omiserli)i %H
7yll $'*'8, tarihli notas#nda, &ars, Ardahan ve 'atum %:lgeleri ahalisinin
kendi gele6e)ini tayin hususunda kendisine tannm olan hakk# kullanmam#"
oldu)unu ve oralarda kurula6ak meselesinin halledilmemi" oldu)unu %eyan
etmi"ti.
!rkiye el(isi Palip &emal 'ey Aoskova=da %ulundu)u $amanda,
Rusya=mn do)usundaki A!sl!manlar aras#ndaki t!rl! sosyal ta%akalar
aras#nda 6ereyan etmi" olan m!6adele muva6ehesinde, mutad diplomatik
,aaliyet s#n#rlar#n# ,a$lasiyle a"an %ir ilgi g:stermi"tir. Rusya=da geni" halk
kitlelerinin kendilerini tam %ir kurtulu" 8eman6ipation9 gayretleri,
A!sl!man halk kitlelerini de ayni yola sevketmi"tiB yani Rusya=n#n
do)usundaki atarlar da, h#ristiyan kom"ular# gi%i 8%u harekete
kat#lm#"lard#9. Peni" halk kitlelerinin kurtulu"lar# ve daha iyi %ir gele6ek i(in
giri"tikleri m!6adelenin, kat= mahiyetteki tarih kri$ler devrindeki sert %ir
karakter almas# ka(#n#lma$ %ir hal idi. A!sl!manlarla meskNn sahalardaki
halk Sovyetleri, %!y!k halk kitlelerinin i"tiyaklar#n#n 8umutlar#n#n9 ve
onlar#n 8halk kitlesinin9 A!sl!man ahalinin e$i6i ve emi6i 8istismar6#9 lerine
kar"# yap#lan m!6adelede 8halk#n9 m!messili idiler. 'u e$i6i ve emi6i
$!mreler !rk el(isi Palip &emal 'eyin "ahs#nda, kendilerini %a)layan
ra%#talar %uldular. ;nlar m!temadiyen 8Palip &emal 'eye9 m!ra6aatla
"ik>yetlerini %ildirdiler ve a6#lar#n# anlatt#lar. Qa%an6# diplomatlar#n
usullerine ayk#r# olmak !$ere, A!sl!man atar $!mrelerinden emi6i
8istismar6#9 unsurlar %!y!k halk kitlelerine kar"# m!6adelelerinde Palip
&emal 'ey 8emi6ilerin9 h>misi kesildi. Aay#s 8-3-29 ay#nda A!sl!manlar#n
Sovyetleri &ongresi toplan#p, atar ve 'a"kurtlar#n ya"ad#klar# eyaletlerde
geni" %ir yerli muhtariyet tesis edilmek istendikte, istismar6# $!mreler,
kitleler !$erinde n!,u$lar#n# tesisle, Do)u Rusya=daki A!sl!man halk#n#n
%:yle yeni %ir ni$am kurmas#n# %altalamak yolunda ellerinden geleni
%#rakmad#lar. Palip &emal 'ey 8%u istirmar6#lar#n9 "ik>yetlerinin ter6!man#
olmak :devini !$erine ald# ve D#"i"leri &omiserli)ine gelerek, A!sl!manlarla
meskNn sahalardaki geni" halk kitlelerinin 8istismardan9 kurtulmak i(in i"(i
ve k:yl!lerin y!r!tt!kleri siyaseti engellemek istedi. *u husus ta %ilhassa
%elirtmelidir ki, %ir atar- 'a"kurt eyaleti 8Auhtar !lkesi9 kurulmas# v6 %u
yeni idare ni$am#n#n istismar6# $!mrelerin h>kim oldu)u eski ni$am yerine
ge(mesi ,ikri, geni" A!sl!man sosyal ta%akalar#ndan gelmi", ve A!sl!man
&omiserli)i de %u ,ikri ger(ekle"tirmek g:revini !$erine ald#)# $aman,
D--
Bslman halk kitlelerinin dileklerini yerine 0etirmekten baka bi ey
ya/mamt2
Bu sralarda, -usya'da kabul edilen )ilisenin Devletten ay rlmas key#iyeti
umumF mahiyette olmak hasebiyle, bakalara olduu 0ibi, Bslmanlara da
tatbik edilince, Dou -usya'daki 9sl"m ahali nin muha#azak"r unsurlarnn
bir1ok ik"yetlerine yol a1m, ve bu ik"yet1iler ve dierleri Eali/ )emalF
Beyin ahsnda sadk h"milerinF bulmulard2
Doru ve halisane s6ylemek l"zm 0elirse, !ovyet -us hkmetinin
$taki/ettii, cidden halkn yararna olan siyasetin sonu1lar, Bslman ahaliye
tatbik edilmi olan siyasette tamamiyle hakl olduunu 06stermitir2 3eko-
!lovak isyann mteaki/ -usya'nn dou ksmn delik deik eden kanl
mcadeleler srasnda, )zl ?rdu'da yalnz Bslmanlardan ayr alaylar tekil
edilmi ve bu $Bslman, alaylar, reaksiyona ve aksi-inkl"/1lar kar savata
ve !ovyet rePimini mda#aada en cesur en sadk askerler arasnda idiler2
Eali/ )emalF Beyin Boskovada iken #aaliyetlerinin en byk ksmnn,
Dou -usya'daki Bslman ahalinin st tabakasnn men#aatlerini korumadan
ibaret olduunu s6ylemek yerinde olurA $-usya- daki, mcadcle zamannda bu
yksek tabakann tekil"tlandrlmas iine $Eali/ )emalF Bey, mtemadiyen
karmtr2
!onralar, bu iki Devlet $Trkiye ve -usya, arasnda daha byk ve daha
traPik mahiyetteki meseleler rol oynamtr2 '*'8 ylnn ilk aylarnda -usya'nn
)a#kas eyaletleri 01 bir devreyi yaamakta iken, !e yet hkmeti, tamamiyle
kendi idaresinde kalan eyaletlerde, yerli ahalinin birbirlerine dman olan
zmrelerini bartrmak ve buralarda asayii, dzen ve 0veni tesis etmek zere,
!ovyetler esasnda muntazam ve enerPik bir idare kurmak istemiti2 Bak4
hkmeti kendisinin h"kim olduu 1evrede 0eni Bslman sosyal tabakalar
tara#ndan olduu 0ibi, hiristiyan tabakalarn- ca da desteklenmiti2 Trkiye'nin
Bak4'ya kar tecavz ve taarruzu hi1 bir eyle hakl 1karlamaz ve yeni #utuhat
ya/mak arzusundan ileri 0eldiinden baka bir ey deildir2 5evket =aa ve >uri
Beyin ordular, !ovyet rePimine sadk kalan vil"yetlere 0irdiler ve ilerledilerA
buralara hasaret ve /erianlk 0etirdiler2 !ovyetlerin Bak4- daki k1k bir
ordusu iki ay zar#nda, mstevlilerin 1ok stn kuvvetlerine kar emsali
06rlmiyen bir kahramanlkla kar koyduA
D-.
#akat, $mstevlilerin, Trklerin, byk kuvvetleri karsnda mukavemetin uzun
zaman devam etmesi imk"nszd2 !ovyet hkmeti, Trkiye tara#ndan 0iriilen
bu haksz tecavz bir ka1 de#a /rotesto ettiyse de, daima neticesiz kald2 !ovyet
hkmetinin btn bu /rotestolarna ?smanl hkmetinin 0erek Boskova'daki
0erek Berlin- deki, ve Almanya vastalyla -usya'nn mracaatta bulunduu 9s-
tanbul'daki mmessilleri, daima, ya bu taarruz key#iyetini tamamiyle ve basit bir
ekilde ink"r etmek yoluna sa/mak, veya Bak4 6nnde ancak yerlilerden
teekkl eden 1etelerin #aaliyeti bulunduklar tarznda tevil ve yalan ihtiyar
ettiler2 5evket =aa, @H Temmuz $'*'8, tarihinde, ehrin kaytsz ve artsz
teslim olmas i1in tekli#te bulundu2 Austos ay banda, ehri Trklere kar
D-5
D-/