Cwiarto.

warn

EMILE M.

CIORAN

PRZEOY MACIE] FALSKI

WYDAWNICTWO KR
WARSZAWA 2004.

Podstawa przekadu:
mile M. Cioran, caritement, w: tego, Oeuvres,
ditions Gallimard, Paris 1995, s. 1409 i nast.
Copyright by ditions Gallimard, Paris 1979. Copyright
for the Polish edition by Wydawnictwo KR, Warszawa
2004. Copyright for the Polish translation by Maciej
Falski, Warszawa 2004.

ISBN 83-89158-01-9

325322

Wydawnictwo KR

PI. J. Hallera 9/103, 03-464 Warszawa

Projekt okadki, stron tytuowych

Lech Robakiewicz, dOM tCHu

DWIE PRAWDY
Godzina zamknicia wybia w
ogrodach Zachodu.
Cyril Connolly

Wedug pewnej legendy o inspiracji gnostyckiej, w niebie

midzy anioami wywizaa si walka, w ktrej zwolennicy
Michaa zwyciyli zwolennikw Smoka. Anioowie,
ktrzy niezdecydowani ograniczyli si do
przygldania, zostali zesani na ten wiat, aby tu
zdecydowa si na wybr, ktrego nie potrafili dokona
tam w grze; wybr tym trudniejszy, e nie zachowali
adnego wspomnienia o walce ani o swej dwuznacznej
postawie. Tak oto przyczyn wprawienia historii w ruch
miaoby by niezdecydowanie, a czowiek wywodziby si
z owej pierwotnej chwiejnoci, niemonoci opowiedzenia
si, charakteryzujcej go przed wygnaniem. Rzucony na
ziemi, aby nauczy si dokonywania wyboru, bdzie
skazany

wiartowanie

na czyn, na przygod, i bdzie si tam czu le, jeli nie

zdusi w sobie widza. Jedynie niebo w jakiej mierze
pozwalao na neutralno; historia przeciwnie, pojawi
si jako kara dla tych, ktrzy przed wcieleniem nie
znajdowali adnego powodu, aby przyczy si raczej do
jednego obozu ni do drugiego. Mona zatem zrozumie,
dlaczego ludzie tak chtnie przyjmuj jak spraw za
swoj, skupiaj si, gromadz wok jakiej prawdy. Wok
jakiego rodzaju prawdy?
W pnym buddyzmie, zwaszcza w szkole
madhjamika, kadziono nacisk na radykalne przeciwiestwo midzy prawd absolutn, czyli pa- ramartha,
przywilejem wyzwolonego, a prawd wzgldn, czyli
samwriti, prawd zasonit, mwic cilej prawd
bdu, przywilejem czy te przeklestwem tego, kto si
nie wyzwoli.
Prawda absolutna, ktra zgadza si na wszelkie
ryzyko, w tym na negacj jakiejkolwiek prawdy, a nawet
idei prawdy, to przywilej niedziaajcego: tego, kto z
premedytacj sytuuje si poza sfer czynw i dla kogo
liczy si tylko (nage lub metodyczne, obojtnie jakie)
uchwycenie niesub- stancjalnoci uchwycenie, ktremu
nie towarzyszy adne poczucie niezadowolenia, przeciwnie, albowiem otwarcie na nie-rzeczywisto pociga
za sob tajemnicze wzbogacenie. Dla niego historia
bdzie zym snem, na ktry si zgodzi, skoro nikt nie
potrafi ni koszmarw, jakich by sobie yczy.

wiartowanie

Aby poj istot procesu historycznego, a raczej

waciwy mu brak istoty, trzeba dobrze sobie
uzmysowi, e wszystkie przenoszone przeze
prawdy to prawdy bdu, a to z tej przyczyny, e
przypisuj one jak wasn natur temu, co jej nie
posiada, substancj przypisuj temu, co nie mogoby
jej mie. Teoria podwjnej \J prawdy pozwala na
wyodrbnienie miejsca, zajmowanego w skali
nierzeczywistoci przez histori, raj lunatykw,
omamienie w akcie. Prawd mwic, jej brak istoty
nie jest absolutny, skoro jest ona istot oszustwa,
kluczem do wszystkiego, co zalepia, co pomaga y
w czasie.
Sarwakarmaphalatjaga... Napisawszy wielkimi
literami na kartce papieru to urzekajce sowo, przed
wielu laty przyczepiem je na cianie mojego pokoju,
tak abym mg je kontemplowa przez cay dzie.
Wisiao tam przez cae miesice, a wreszcie je
zdjem,
zobaczywszy,
e
coraz
bardziej
przywizywaem si do jego magii, a coraz mniej
do treci. A jednak to, co oznacza
zaniechanie owocu wszelkich uczynkw1 ma tak
wielk wag, e ten, kto rzeczywicie przesikby nim
na wskro, nie miaby ju nic do roboty, skoro
1 Bhagawadgita czyli Pie Pana, przekad z sanskrytu i przypisy Joanna Sachse, Wrocaw-Warsza- waKrakw-Gdask-d 1988, s. 165. [Przyp. tum.]

Dwie prawdy

11

doszedby do jedynego kresu, do ktrego doj warto,

do prawdy absolutnej, znoszcej wszystkie inne
prawdy, obnaone w swej pustce; do prawdy, ktra
poza tym sama jest pustk jednake jest pustk
wiadom samej siebie. Wyobracie sobie dodatkowy
przebysk wiadomoci, kolejny krok w stron
przebudzenia, a ten, kto go uczyni, bdzie niczym
wicej jak tylko fantomem.
Kiedy kto dotknie tej prawdy granicznej, zaczyna
gra mam rol w historii, ktra plcze si ze
wszystkimi prawdami bdu, prawdami dynamicznymi,
ktrych zasad jest co zrozumiae zudzenie.
Przebudzeni,
ci,
ktrzy
odkryli
oszustwo,
nieodwoalnie ograniczeni, nie mog by orodkiem
zdarze, poniewa dostrzegli ich daremno.
Wzajemny wpyw obu prawd jest V korzystny dla
przebudzenia, lecz zgubny dla czynu. Wyznacza on
pocztek pknicia, zarwno dla czowieka, jak i
cywilizacji, a nawet dla rasy.
Przed przebudzeniem przemierza si godziny euforii,
nieodpowiedzialnoci, upojenia. Ale po nadmiarze
zudzenia przychodzi nasycenie. Przebudzony zniechca
si do wszystkiego, to par excellence byy fanatyk, ktry
nie moe ju znie ciaru zmyle, niewane
pontnych czy groteskowych. Tak si od nich oddali, e
nie rozumie, jak mg oszale na ich punkcie. To dziki
nim zabysn i si ustanowi. Teraz jego przeszo,

wiartowanie

podobnie jak przyszo, wydaje mu si trudna do

zniesienia. Roztrwoni sw substancj, tak jak ludy, ktre
owadnite przez demona ruchliwoci zbyt szybko
ewoluuj, a wskutek unicestwienia swych idoli kocz tym,
e nie maj ju adnych innych w rezerwie. Charron
zanotowa, e we Florencji w cigu dziesiciu lat wrzenie i
zamieszanie byy duo bardziej nasilone ni w cigu
piciuset lat w Gry- zonii, z czego wysnu wniosek, i dana
wsplnota moe przetrwa tylko wtedy, gdy uda si upi
ducha.
Spoeczestwa archaiczne trway tak dugo, poniewa
nie znay pokusy innowacji i kaniania si coraz to nowym
boyszczom. Kiedy z kadym pokoleniem si je zmienia,
nie naley oczekiwa historycznej dugowiecznoci.
Antyczna Grecja i nowoytna Europa to typy cywilizacji
dotkni

Dwie prawdy

tych przedwczesn mierci, powodowan przez gd

przemiany i nadmiern konsumpcj bogw oraz
substytutw bogw. Chiny i dawny Egipt na tysiclecia
zanurzyy si we wspaniaej martwicy. Podobnie jak
spoecznoci afrykaskie przed kontaktami z Zachodem.
Rwnie i one s zagroone, poniewa przyjy odmienny
rytm. Utraciwszy monopol stagnacji, spiesz si coraz
bardziej i nieuchronnie zmierzaj do schyku, tak jak
naladowane przez nie wzory, tak jak te rozgorczkowane
cywilizacje, niezdolne do trwania duej ni jakie dziesi
stuleci. W przyszoci ludy, ktre obejm panowanie,
jeszcze krcej bd si nim cieszyy: spowolnion histori
nieodwracalnie zastpia historia zadyszana. Jake tu nie
aowa faraonw i ich chiskich kolegwl
Instytucje, spoeczestwa, cywilizacje rni si
czasem trwania i znaczeniem, podporzdkowujc si
jednoczenie prawu, ktre wymaga, aby nieokieznany
impuls, wynoszcy je czynnik, sab i uspokaja si po
pewnym czasie; schyek odpowiada zaamaniu si tego
generatora siy, jakim jest sza. Obok okresw ekspansji, a
waciwie szalestwa, okresy upadku wydaj si pene
sensu i s takie, s takie nawet za bardzo co sprawia, e
s rwnie szkodliwe jak pozostae.
Lud, ktry dozna spenienia, ktry wykorzysta swe
talenty i wyczerpa do cna zapasy swego geniuszu, paci
cen tego sukcesu, nie dajc pniej ju nic. Speni swj
obowizek, chce tylko wegetowa, jednak na swe

14

wiartowanie

nieszczcie nie bdzie mia takiej szansy. Kiedy

Rzymianie lub to, co z nich zostao chcieli odpocz,
przebudzili si barbarzycy. W podrczniku na temat
najazdw czytamy, e Germanie, sucy w armii i
administracji Imperium, a do poowy V wieku
przyjmowali imiona aciskie. Od tamtego czasu norm
stay si imiona germaskie. Nie bano si ani nie darzono
szacunkiem wadcw, ktrzy, wyczerpani, wycofywali si
na wszystkich polach. Po c nazywa si tak jak oni?
Wszdzie panowaa zgubna ospao pisa Salvianus,
najsurowszy cenzor ostatniej fazy antycznej degeneracji.
Pewnego wieczoru w metrze rozejrzaem si wokoo:
wszyscy bylimy przybyszami skd... Jednak byy wrd
nas dwie czy trzy postacie std, zmieszane sylwetki, ktre
wyglday tak, jakby chciay przeprasza za to, e si tu
znalazy. Podobny widok w Londynie.
Dzisiaj migracje nie odbywaj si w postaci zwartych
przemieszcze, lecz poprzez kolejne infiltracje: pomau
przenika si pomidzy tubyl
cw, zbyt wycieczonych i zbyt dystyngowanych, by
wci si znia do idei terytorium. Po tysicu latach
czujnoci otwiera si drzwi... Gdy pomylimy o
wieloletniej rywalizacji midzy Francuzami i Anglikami,
potem midzy Francuzami i Niemcami, mona by rzec, e
jedynym ich zadaniem we wzajemnym osabianiu si byo
przyspieszenie godziny wsplnej poraki, aby inne
odmiany ludzkoci mogy przyby i wzi gr. Nowa

Dwie prawdy

Vlkerwanderung, podobnie jak dawna, wywoa etniczne

zamieszanie, ktrego faz nie mona jasno przewidzie.
Wobec tych tak rnych gb nawet najmniejsza
jednorodno jest nie do pomylenia. Sama dopuszczalno
tak zrnicowanej wieloci pozwala wysnu wniosek, e
na zajmowanej przez ni przestrzeni nie wystpuje ju u
autochtonw pragnienie zachowania choby cienia
tosamoci. W Rzymie w III wieku naszej ery na milion
mieszkacw jedynie szedziesit tysicy byo Latynami
z pochodzenia. Kiedy jaki lud wypeni historyczn ide,
ktrej ucielenienie byo jego misj, nie ma ju adnej
racji, aby zachowywa sw odmienno, aby pielgnowa
sw wyjtkowo, ocali swe rysy pord chaosu twarzy.
Po panowaniu na obu pkulach ludzie Zachodu powoli
staj si ich pomiewiskiem: subtelne zjawy, niedobitki
rasy w cisym sensie tego sowa,
skazani na pozycj pariasw, sabych i bezwolnych
niewolnikw; tego pooenia unikn by moe Rosjanie, ci
ostatni biali. Wci bowiem maj dum, w motor, nie, t
przyczyn historii. Kiedy jaki nard j utraci i kiedy
przestaje uwaa si za przyczyn czy wytumaczenie
wszechwiata, sam zamyka sobie drog stawania si. On
zrozumia na swe szczcie czy nieszczcie, zalenie
od punktu widzenia. Jeli doprowadza do rozpaczy
ambitnego, w zamian za to fascynuje nieco
zdeprawowanego
myliciela.
Jedynie
narody
niebezpiecznie zaawansowane cywilizacyjnie zasuguj na

16

wiartowanie

uwag, zwaszcza gdy utrzymuje si burzliwe stosunki z

Czasem i kiedy kry si wok Klio z potrzeby
samoukarania, samobi- czowania. Skdind to wanie owa
potrzeba skania do przedsiwzi, zarwno tych wielkich,
jak i tych nic nieznaczcych. Kady z nas pracuje wbrew
swym interesom: nie jestemy tego wiadomi, kiedy
dziaamy, wszake gdy zbada ktrkolwiek epok, mona
zobaczy, e prawie zawsze si dziaa i dokonuje
powice dla przypuszczalnego czy zdeklarowanego
wroga: rewolucjonici dla Bonapartego, Bonaparte dla
Burbonw, Burboni dla Domu Orleaskiego... Czy historia
miaaby wywoywa jedynie miech i nie miaaby adnego
celu? Nie, ma ona wicej

Dwie prawdy

17

ni jeden cel, a nawet ma ich wiele, ale dochodzi do

nich na odwrt. Zjawisko to sprawdza si powszechnie.
Spenia si przeciwiestwo tego, do czego si dyo, idzie
si naprzd wbrew piknemu kamstwu, ktre sobie
przedstawiano; std zainteresowanie biografiami, najmniej
nudnym z wtpliwych gatunkw. Wola nigdy nikomu nie
posuya: najbardziej dyskusyjne rezultaty s tym, na
czym najbardziej zaleao, w imi czego narzucono sobie
najwicej wyrzecze. Jest to prawd tak w odniesieniu do
pisarza, jak i zdobywcy, w istocie do pierwszego lepszego
czowieka. Kres kogokolwiek skania do takich samych
refleksji jak kres imperium czy kres samego czowieka, tak
dumnego z osignicia postawy pionowej i tak
zatroskanego, by jej nie straci, by nie powrci do
pierwotnej postaci, aby nie skoczy swej kariery tak, jak
j waciwie by zacz: pochylony i owosiony. Nad kad
istot wisi groba cofnicia si do punktu wyjcia (jakby
po to, by zilustrowa bezuyteczno jej drogi, tak jak i
kadej drogi), a ten, komu udaje si tego unikn, sprawia
wraenie, jakby uchyla si od obowizku, odmawia
respektowania zasad gry, wymylajc sobie nazbyt
paradoksaln odmian upadku.
Rol okresw schykowych jest obnaanie cywilizacji,
demaskowanie jej, odzieranie z prestiu i arogancji,
zwizanych z jej osigniciami. Moe ona w ten sposb
poj, ile bya i ile jest warta, co byo zudzeniem w jej
wysikach i podrygach. W stopniu, w jakim oderwie si od

18

wiartowanie

fikcji, ktre zapewniy jej saw, uczyni znaczny krok w

stron wiedzy, wyprowadzenia z bdu, w stron oglnego
przebudzenia, fatalnego wywyszenia, ktre wyrzuci j
poza histori, o ile nie obudzia si po prostu dlatego, e
przestaa by w historii obecna i przestaa gra w niej
pierwsze skrzypce. Uniwersalizacja przebudzenia, owoc
przenikliwoci, ktra sama jest owocem erozji odruchw,
to znak emancypacji w porzdku ducha i kapitulacji w
porzdku czynw, a dokadniej w porzdku historii,
ktra sprowadza si do stwierdzenia upadku: gdy tylko
skierujemy na ni spojrzenie, wchodzimy w pooenie
skonsternowanego widza. Instynktowna korelacja, ktr
ustanawia si midzy histori a sensem, to doskonay typ
prawdy bdnej. Historia zawiera, jeli kto chce, pewien
sens, ale w sens kwestionuje, neguje j w kadej chwili,
czynic j tym samym ciekaw i przygnbiajc, godn
litoci i wspania, krtko mwic nieodparcie
demoralizujc. Kto by j wzi na powanie, gdyby nie
bya wanie drog ku degradacji? Sam fakt zajmowania
si ni wiele mwi o tym, czym ona jest, wiadomo jej,
bdca wedug Erwina Reisnera symptomem koca
czasw (Geschichtsbewufitsein ist Symptom der Endzeit).
W istocie nie mona mie obsesji historii, nie wpadajc w
obsesj jej kresu. Teolog zastanawia si nad wydarzeniami
w oczekiwaniu Sdu Ostatecznego; zalkniony (albo
prorok) w oczekiwaniu czego mniej dekoracyjnego,
lecz rwnie istotnego. Jeden i drugi licz na katastrof

Dwie prawdy

19

podobn do tej, ktr Indianie Delaware projektowali w

przeszo, kiedy, wedug ich tradycji, nie tylko ludzie
zanosili mody z przeraenia, ale i zwierzta. A co z
okresami spokoju? kto wniesie sprzeciw. One niezaprzeczalnie istniej, aczkolwiek spokj jest tylko
byskotliwym koszmarem, kalwari udan.
Nie mona przyj, tak jak chc niektrzy, e tragizm
miaby by losem czowieka, lecz w adnym wypadku nie
historii. Historia nie tylko mu nie umyka, jest mu
podporzdkowana, a jeszcze bardziej ni sam bohater
tragiczny jest nim naznaczony sposb, w jaki historia si
obraca, znajdujc si w centrum wzbudzanej przez ni
sam ciekawoci. Pasjonujemy si ni, poniewa
instynktownie wiemy, jakie niespodzianki na ni czyhaj i
jak wspaniae widoki otwiera przed rozumieniem...
Jednake dla wytrawnego umysu nie dodaje ona nic
wielkiego do tego, co nierozwizywalne, do pierwotnej
bezwyjciowoci. Podobnie jak tragedia, niczego ona nie
rozwizuje, bo nie ma nic do rozwizania. Przyszo
zawsze mona wyledzi poprzez rozregulowanie. Szkoda,
e nie mona oddycha tak, jakby wydarzenia, w ich
totalnoci, zostay zawieszone! Za kadym razem, gdy
troch za bardzo si manifestuj, ogarnia nas nadmiar
determinizmu, fatalistyczna wcieko. Za spraw wolnej
woli wyjaniamy jedynie powierzchni historii, przybierane przez ni postacie, jej zewntrzne losy, ale nie
gbie, prawdziwy przebieg, ktry mimo wszystko

20

wiartowanie

zachowuje cechy zbijajce z tropu, a nawet tajemnicze.

Wci nas zadziwia, e Hannibal po zwycistwie pod
Kannami nie ruszy na Rzym. Gdyby by to uczyni, dzisiaj
chwalilibymy si pochodzeniem od Kartagiczykw.
Utrzymywanie, e kaprys, przypadek, a wic jednostka, nie
odgrywaj adnej roli, to niedorzeczno. Wszake za
kadym razem, kiedy rozpatrujemy stawanie si jako
cao, niewzruszenie powraca na myl twierdzenie z
Mahab- haraty: Wze Przeznaczenia nie moe zosta
rozwizany; nic na tym wiecie nie jest rezultatem naszych
czynw.
Ofiary podwjnego oczarowania, rozdarci midzy
dwie prawdy, skazani na niemono wybrania jednej, aby
zaraz potem nie aowa drugiej, jestemy nazbyt
przewidujcy, aby nie stchrzy, obznajomieni i ze
zudzeniem, i z brakiem zudzenia, co zblia nas do
Rancego, ktry
bdc winiem swojej przeszoci powici sw
egzystencj eremity na polemik z tymi, ktrych opuci, z
autorami broszur, ktre kwestionoway jego konwersj i
dobre chci jego przedsiwzi, pokazujc tym samym, e
atwiej zreformowa zakon trapistw anieli wyrwa si ze
swych czasw. Podobnie nic nie jest atwiejsze od
oskarania historii; i przeciwnie, nic nie jest trudniejsze ni
wyrwanie si jej, skoro to wanie z niej si wyaniamy i to
ona nie pozwala o sobie zapomnie. Jest to przeszkoda w
ostatecznym objawieniu, zapora, ktr udaje si pokona

Dwie prawdy

21

tylko wwczas, gdy si dostrzego bezwartociowo

kadego wydarzenia, z wyjtkiem tego, ktre wyobraa to
wanie spostrzeenie i dziki ktremu chwilami osigamy
prawd absolutn, czyli zwycistwo nad wszelkimi
prawdami. To wtedy pojmujemy sowa Mommsena:
historyk musi by jak Bg, musi kocha wszystko i
wszystkich, nawet diaba. Innymi sowy, przesta
preferowa, wiczy si w nieobecnoci, w obowizku
bycia niczym wicej. Wolno wyobraa sobie wyzwolonego jako historyka dotknitego nagle bez- czasowoci.
Mamy wybr tylko midzy niemoliwymi do przyjcia
prawdami a zbawczymi oszustwami. Tylko te prawdy,
ktre nie pozwalaj y, zasuguj na miano prawd.
Wysze ponad wymagania yjcego, nie zgadzaj si na to,
by by naszymi wsplnikami. S to prawdy nieludzkie,
prawdy oszaamiajce, takie, ktre si odrzuca, poniewa
nikt nie moe si obej bez punktw oparcia,
uformowanych w slogany bd w bogw. Godne
poaowania jest to, e w kadej epoce to wanie
obrazoburcy lub uchodzcy za takowych najczciej
uciekaj si do fikcji i kamstw. wiat antyczny musia
zosta gboko dotknity chorob, aby potrzebowa tak
ordynarnego
lekarstwa,
jakie
zaaplikowao
mu
chrzecijastwo. wiat nowoytny jest rwnie chory, jak
mona sdzi na podstawie lekw, po ktrych spodziewa
si cudw. Epikur, najmniej fanatyczny z mdrcw, by
przegrany wtedy, tak jak jest przegrany dzisiaj. Ogarnia nas

22

wiartowanie

zdziwienie, a nawet strach, kiedy syszymy ludzi

mwicych o wyzwoleniu si z Czowieka. Jak niewolnicy
mieliby si uwolni od niewolnika? I jak wierzy w to, e
historia
szereg pomyek mogaby si cign jeszcze
duej? Niedugo wybije godzina zamknicia we
wszystkich ogrodach.
MIONIK PAMITNIKW

Mistycy, czynic rozrnienie midzy czowiekiem

wewntrznym
i
czowiekiem
zewntrznym,
bezdyskusyjnie opowiadali si za pierwszym z nich,
bytem realnym par excellence-, ten drugi, mieszny czy
aosny pajac, zgodnie z prawem nalea do
moralistw, jego oskarycieli, ale i wsplnikw,
odstrczanych, lecz i przyciganych przez jego
nijako,
niezdolnych
do
przezwycienia
dwuznacznoci, chyba e poprzez gorycz, w
zdegradowany smutek, ktremu stawia opr jedynie
Pascal, poniewa zawsze wznosi si ponad sw
niech. I wanie ze wzgldu na ow wyszo nie
byo mu pisane wywarcie wpywu na pamitnikarzy,
podczas gdy zaraliwa zjadliwo La Rochefoucauld
znajduje si w tle wszystkich portretw i wszystkich
opowieci ich autorstwa.

Dwie prawdy

23

Jako e nigdy nie podnosi gosu ani nie zaostrza tonu,

moralista jest z natury rzeczy dobrze
wychowany i daje tego dowody, brzydzc si
podobnych do siebie z elegancj oraz szczeg
waniejszy niewiele piszc... Czy istnieje lepszy
znak cywilizacji ni lakoniczno? Roz- j wodzi si
nad czym, tumaczy si, udowadnia
ile form wulgarnoci. Kto dy do minimum
dobrego wychowania, nie powinien si lka
sterylnoci przeciwnie, musi si do niej przyoy,
sabotowa sowa na rzecz Sowa, paktowa z cisz,
opuszcza j tylko na chwil, aby lepiej w ni zapa.
Maksyma, ktra wywodzi si z podejrzanego
gatunku, to praktykowanie umiaru, skoro pozwala na
wyrwanie si z niewygody werbalnego obrzmienia.
Portret mniej wymagajcy, bo mniej zwizy,
najczciej jest maksym, rozwlek u jednych,
skondensowan u innych; jednake w wyjtkowych
wypadkach moe ona przybra posta maksymy
gwatownej, przywoywa nieskoczono poprzez
nagromadzenie cech i wol bycia nadmiernym:
jestemy wwczas wiadkami niespotykanego
zjawiska, pewnego przypadku pisarza, ktry
czujc si za ciasno w danym jzyku, przekracza go i
ze ucieka, wraz ze wszystkimi sowami, ktre w
jzyk zawiera... Gwaci je, wykorzenia, przywaszcza
je sobie, aby zrobi z nimi to, co mu si podoba, bez

24

wiartowanie

adnego szacunku dla nich ani dla czytelnika,

ktremu narzuca niezapomniane, wspaniae mki. Jake
le wychowany jest Saint-Simon!... Nie bardziej ni
ycie, ktrego jest, jeli mona tak rzec, literackim
odwzorowaniem. adnej saboci dla abstrakcji,
adnego klasycznego stygmatu; sam na sam z
bezporednioci, jest istot z krwi i koci, i czsto jest
niesprawiedliwy, chocia nigdy nie faszywy. Przy jego
portretach wszystkie inne sprawiaj wraenie
schematw, wystylizowanych kompozycji, ktrym
brakuje energii i prawdomwnoci. Jego wielki atut: nie
wiedzia o swym geniuszu, nie zna tego granicznego
przypadku poddastwa. Nic go nie wprawia w
zmieszanie, nic go nie oniemiela; rzuca si, pozwala
si ponie frenezji, nie wymylajc skrupuw ani
przeszkd. Rwnikowa wraliwo, pustoszona przez
swe wybuchy, niezdolna do narzucenia sobie tych
wizw, ktre id za przemyleniem czy skupieniem si
w sobie. adnego planu, adnych konkretnych zarysw.
Kiedy zdaje nam si, e czytamy pochwa, szybko
zostajemy wyprowadzeni z bdu; znienacka wyania
si jaki nieprzewidziany rys, przymiotnik odpowiedni
dla pamfletu; po prawdzie nie jest to ani apologia, ani
skazanie, to indywiduum takie, jakim jest, elementarne
i zawie, wyplute przez Chaos w samym rodku
Wersalu.
Pani du Deffand, ktra czytaa Pamitniki w

Dwie prawdy

25

rkopisie, uznaa ich styl za szkaradny. Zapewne

tak sam opini mia Duclos, ktry take z nich
korzysta, aby czerpa szczegowe informacje na
temat Regencji, piszc histori tego okresu
bezprzykadnie paskim jzykiem: to przesodzony
Saint-Simon, to wdzik, ktry niszczy wigor. Ze
wzgldu na osch klarowno, na odrzucenie
niezwykoci i niepopraw- noci, bujnoci i
arbitralnoci, styl XVIII wieku przypomina staczanie
si w doskonao, w nieycie. Produkt szklarniowy,
sztuczny, bezkrwisty, ktry odrzucajc wszelkie
rozpasanie
w adnym wypadku nie mg stworzy cakowicie
oryginalnego dziea z ca nieczystoci i zgroz, jakie
si z tym wi. W zamian za to wielka liczba dzie, w
ktrych rozprzestrzenia si sowo przezroczyste, bez
odniesie i zagadek, sowo anemiczne, kontrolowane,
cenzurowane przez mod, przez inkwizycj
przejrzystoci.
Nie mam tyle wolnego czasu, aby pozwoli sobie
na styl. Sowa te przypisywane nie wiem komu
wykraczaj poza zwyky dowcip. Rzeczywicie, smak
to przywilej bezczynnych i dyletantek, tych, ktrzy
majc zbyt wiele czasu wykorzystuj go na subtelne
drobiazgi i wyrozumowane bahostki; tych zwaszcza,
ktrzy wykorzystuj go przeciwko sobie samym.

26

wiartowanie

Pewnego ranka (bya to niedziela) czekalimy na

ksicia de Conti, aby uda si na msz; byymy w
salonie, siedziaymy przy stole, na ktrym
trzymaymy
wszystkie
nasze
godzinki;
Marszakowa (marszakowa de Luxembourg)
zabawiaa si kartkowaniem ich. Nagle zatrzymaa
si na dwch czy trzech szczeglnych modlitwach,
ktre miay jej zdaniem jak najgorszy smak i
ktrych sformuowania istotnie byy dziwaczne.
Madame de Genlis, Mmoires
Nic bardziej bezmylnego ni danie, aby powici
modlitw na rzecz jzyka, aby zostaa ona spisana.
Rzecz raczej w tym, aby pozostaa niezrczna, nieco
prostacka, a wic prawdziwa. Tej waciwoci nie
ceniy sobie zbytnio umysy wywiczone w piruetach,
idce na msz z takim samym nastawieniem jak na
kolacj czy polowanie. Powagi koniecznej do
pobonoci tego im brakowao; lubili i kultywowali
tylko to, co wykwintne. Sowa Marszakowej
upodabniaj j do owego renesansowego kardynaa,
ktry uwaa si za tak wielkiego mionika aciny
Wergiliusza i Sallustiusa, e nie mg znie
nieociosanej aciny
Ewangelii. Pewne wydelikacenia nie przystaj do
wiary: smak i absolut si wykluczaj... aden bg nie
przeyje umiechu umysu, agodnego zwtpienia;
przeciwnie, widrujce zwtpienie czeka tylko na to,

Dwie prawdy

27

by zanegowa samo siebie, by przemieni si w

arliwo. Na prno szukalibymy tego rodzaju
metamorfozy w wiecie, w ktrym wyrafinowanie
miao natur akrobacji.
Poprzez sam mechanizm genezy, poprzez sam
natur, kady jzyk zawiera moliwoci metafizyczne;
francuski, zwaszcza ten z XVIII wieku, nie zawiera
ich wcale: jego prowokujca, nieludzka jasno,
odrzucenie tego, co nieokrelone, podstawowej,
mczcej niejasnoci, czyni ze narzdzie wyraania,
ktre moe porwa si na tajemnic, do ktrej jednak
nigdy nie bdzie miao dostpu. Poza tym we
francuskim tajemnica, podobnie jak zawrt gowy, jeli
nie jest zaoona, jeli nie jest zaplanowana,
najczciej wynika z uomnoci umysu albo z
chaotycznoci skadni.
Jzyk martwy, jak zauwaa pewien lingwista, to
taki jzyk, w ktrym nie wolno robi bdw. Oznacza
to, e nie dopuszcza si w nim adnych innowacji. W
epoce Owiecenia jzyk francuski doszed do owej
ostatecznej granicy sztywnoci i skoczonoci. Po
Rewolucji staje si mniej rygorystyczny i mniej czysty;
wszelako zyskuje

28

wiartowanie

na naturalnoci to, co traci na perfekcji. Aby

przetrwa, aby si odnawia, musia si zepsu,
wzbogaci o niezliczone nowe zanieczyszczenia, wyj
z salonu na ulic. Nagle jego wpyw i promieniowanie
si zmniejszyy. Mg on by jzykiem wyksztaconej
Europy jedynie wwczas, gcjy niezwykle zuboony
osign najwyszy punkt przejrzystoci. Dany
idiom zblia si do powszechnoci, kiedy wyzwala si
od rde, oddala si od nich i si ich wypiera;
doszedszy do tego miejsca, jeli chce ody, unikn
nierealnoci czy martwicy, musi zrezygnowa ze
swych wymaga, zama swoje ramy i wzory, musi
przyzwoli na zy smak.
Przez cay XVIII wiek rozciga si urzekajcy
widok spoeczestwa przegniego, prefiguracja
ludzkoci, ktra dosza do kresu, na zawsze wyleczona
ze wszystkich przyszych dni. Brak przyszoci,
przestajc wwczas by monopolem jednej klasy,
miaby si rozszerzy na wszystkie klasy za spraw
wspaniaej demokratyzacji poprzez pustk. Nie trzeba
wysila wyobrani, aby wyobrazi sobie ow faz
ostateczn: mwi o niej wicej ni jedno zdarzenie.
Samo pojcie postpu nierozerwalnie zwizao si z
pojciem rozwizania. Ludy z wszystkich kracw
wiata chc si nauczy sztuki tego, jak skoczy, i
popycha je do tego taka apczywo, e aby j
zaspokoi
odrzuc jakkolwiek formu, ktra mogaby je
przyhamowa. Na kocu wieku wnosi si szafot; na
kocu historii mona sobie wyobrazi dekoracje w
innym rozmiarze.

Mionik pamitnikw

Kade spoeczestwo, ktremu sprawia rado

wizja wasnego koca, upadnie pod pierwszym ciosem;
wyzbyte wszelkich zasad ycia, bez niczego, co
pozwolioby mu stawi opr nacierajcym na siom,
podda si urokowi bankructwa. Jeli Rewolucja
odniosa tryumf, to dlatego, e wadza bya
zmyleniem, a tyran by fantomem: dosownie
mwic, walczya ona z widmami. Zreszt jakakolwiek
rewolucja zdobywa przewag tylko wtedy, gdy zmaga
si z porzdkiem nierealnym. Podobnie z kadym
nastpieniem przyszoci, z kad wielk historyczn
zmian. Goci pokonali nie Rzym, lecz trupa. Jedyn
zasug Barbarzycw byo to, e mieli nosa.
Na pocztku wieku symbolem najwikszego
zepsucia by Regent. Tym, co zrazu uderza w jego
postaci, jest cakowity brak charakteru. Z podobn
dezynwoltur traktowa zarwno sprawy pastwa, jak i
sprawy prywatne: jedne i drugie interesoway go
jedynie o tyle, o ile daway okazj do jakich celnych
powiedzonek. By rwnie niestay w swych pasjach i
dzach, oddawa si im przez nonszalancj i jak gdyby
przez brak ciekawoci. Niezdolny do mioci,
niezdolny do nienawici, nie wykorzystywa swych
rozlicznych talentw; mia ich wiele, jednake gardzi
ich pielgnowaniem. W kadej kwestii niekonsekwentny do tego stopnia, e nie mg nawet zrozumie,
i mona by jak konsekwencj wykaza,
charakteryzowaa go jak dodaje Saint-Simon
___niewraliwo, ktra nie pozwalaa mu czu
goryczy w obliczu najbardziej miertelnych i niebezpiecznych zniewag; a poniewa energia oraz zasada

29

30

wiartowanie

nienawici i przyjani, wdzicznoci i zemsty to jedno,

i jako e mia braki w tej dziedzinie, miao to
wielorakie i zgubne nastpstwa.
Zdegenerowany i nieskuteczny, o niebywaej
saboci charakteru, doprowadzi frywolno do
szczytu, rozpoczynajc tym samym epok hipercywilizowanych wyrodkw, oczarowanych katastrof i
godnych, aby w niej zgin. Mia z tego wynikn
wielki baagan. Wspczesnych nie zadowolio
obarczenie go win za ten stan rzeczy, omielili si
nawet porwnywa go z Neronem; wszelako powinni
byli okaza mu wicej wyrozumiaoci i uwaa si za
szczliwych, dlatego e znosili absolutyzm agodzony
przez niedbalstwo i fars. Nie sposb zaprzeczy, e
pozostawa pod przemonym wpywem ajdakw, z
opatem
Dubois na czele; czy jednak pobaliwo hooty nie
jest lepsza ni czujno nieskazitelnych? Brakowao
mu energii, to prawda; ale z drugiej strony w
niedostatek to cnota, albowiem pozwala zaistnie
wolnoci czy przynajmniej jej zudzeniu.
Abb Galliani (ktrym tak bardzo zainteresuje si
Nietzsche) by jednym z niewielu, ktrzy zrozumieli,
e w chwili, gdy wystpowano przeciw uciskowi,
rzeczywistoci bya jednak agodno obyczajw.
Ograniczonemu i nieustpliwemu Ludwikowi XIV nie
zawaha si przeciwstawi Ludwika XV, chwiejnego i
sceptycznego. Kiedy porwna si okruciestwo
jezuickich przeladowa skierowanych przeciw PortRoyal z agodnoci przeladowa encyklopedystw,
mona dostrzec odmienno rzdw, obyczajw i

Mionik pamitnikw

charakteru obu krlw. Ten pierwszy poszukiwa rozgosu, a haas bra za chwa; drugi za by
przyzwoitym
czowiekiem,
ktry
wykonywa
najpodlejszy zawd, zawd krla, z najwiksz
niechci, na jak mg si zdoby. Dugo nigdzie nie
spotka si podobnych rzdw.
Wydaje si jednak, e abb nie zrozumia, i jeli
nawet tolerancja jest podana i jeli ona sama
tumaczy trud, podejmowany trud ycia, to jednak jest
postrzegana jako symptom saboci i rozkadu. Tej
tragicznej oczywistoci nie mg dostrzec kto, kto
przestawa z encyklopedystami, gonicymi za
zudzeniami; miano j zauway dopiero w wieku
bardziej
pozbawionym
zudze,
w
wieku
pniejszym... wczesne spoeczestwo, dzi to
wiemy, byo tolerancyjne, poniewa brakowao mu
wigoru koniecznego do tego, by przeladowa, a wic
trwa. O Ludwiku XV Michelet powiada, e w jego
duszy nie byo nic Z jeszcze wiksz doz susznoci
mgby to samo stwierdzi o Ludwiku XVI. Oto wyjanienie epoki wspaniaej i skazanej. Tajemnica
agodnoci obyczajw to tajemnica miertelna.
Rewolucj wywoay naduycia klasy zobojtniaej na wszystko, nawet na swe przywileje; trzymaa
si ich tak kurczowo tylko machinalnie, beznamitnie i
bez przywizania, poniewa miaa widoczn sabo do
idei tych, ktrzy mieli j unicestwi. Wspczucie dla
przeciwnika to charakterystyczny znak demencji, to
znaczy tolerancji, ktra jest w ostatecznym
rozrachunku niczym wicej jak kokieteri bdcych w
agonii.

31

32

wiartowanie

Zaznaa Pani wiele pisa markiz du Deffand

do ksinej de Choiseul ale brak Pani jednego
dowiadczenia, ktrego, mam nadziej, nigdy Pani nie
pozna: chodzi o pozbawienie uczucia, czemu
towarzyszy cierpienie, wywoane przez niemono
obycia si bez niego.
Epoka w apogeum sztucznoci odczuwaa tsknot
za naiwnoci, za stanem, ktrego brakowao jej
najbardziej. Jednoczenie uczucia naiwne, uczucia
prawdziwe, rezerwowaa dla dzikusa, dla prostaczka
lub dla gupca wzorw nieosigalnych dla umysw
le wyposaonych do tego, by stoczy si w gupot,
w prostot bez reszty. Kiedy ju raz zdobdzie wadz,
inteligencja powstaje przeciw wszelkim wartociom
niewchodzcym w jej zakres i nie daje adnych
pozorw realnoci czemukolwiek, czego mona by si
uchwyci. Ten, kto si z ni zwie poprzez kult czy
mani, niechybnie dochodzi do pozbawienia uczucia
i alu, e powici siebie idolowi, ktry nie
obdarowuje niczym wicej jak tylko pustk, o czym
wiadcz listy pani du Deffand, niezrwnany dokument
na temat plagi bystroci, rozjtrzenie wiadomoci,
rozpusta pyta i rozterek, w ktrej koczy czowiek
odcity od wszystkiego; czowiek, ktry przesta by
natur. Nieszczcie w tym, e jeli kto ju raz sta si
przenikliwy, staje si przenikliwy coraz bardziej: nie da
si oszuka czy wycofa. A w postp dokonuje si na
niekorzy witalnoci, instynktu. Ni z pierza, ni z
misa mwia
o sobie samej markiza. Mona zrozumie, dlaczego jej
zwizek z Regentem nie trwa duej ni dwa miesice.

Mionik pamitnikw

Byli do siebie podobni, stali niebezpiecznie na

zewntrz swoich uczu. Czy nuda, ich wsplny
kopot, nie rozwija si w tej przepaci ziejcej midzy
umysem a zmysami? Nie ma ju spontanicznego
ruchu, nie ma niewiadomoci. Mio pierwsza
cierpi z tego powodu. Jej definicja, podana przez
Chamforta, pasowaa do epoki fantazji i naskrka,
w ktrej taki Rivarol chwali si, e w szczytowym
momencie podrygw moe rozstrzygn problem
geometryczny. Wszystko byo wyrozumowane, nawet
spazm. Zjawisko jeszcze powaniejsze, takie oto
wykrzywienie zmysw, nie tylko e dotkno kilku
izolowanych jednostek, lecz stao si niedorozwojem,
plag klasy wycieczonej przez cige stosowanie
ironii.
Kada sabostka, podobnie jak kady przejaw
wyzwolenia si, ma aspekt negatywny: w chwili, gdy
nie bdziemy nosili ju adnego... niewidzialnego
acucha, gdy nic ju nie bdzie nas ograniczao od
wewntrz, niezdolni, ze wzgldu na brak yciodajnych
sokw i niewinnoci, do ukucia sobie jakich zakazw,
utworzymy jak mas sabeuszy, specjalistw bardziej
od wyjaniania ni od praktykowania seksualnoci. Nie
mona bez ryzyka dostpi wyszego stopnia
wiadomoci, podobnie jak nie mona bezkarnie
pozby si

BU

33

34

wiartowanie

pewnych zbawczych ogranicze. Jeli wszake nadmiar

wiadomoci zwiksza wiadomo, to nadmiar
wolnoci zjawisko rwnie fatalne, lecz w
przeciwnym sensie nieodwracalnie zabija wolno.
Dlatego wanie ruch emancypacyjny, w jakiejkolwiek
bd dziedzinie, przedstawia rwnoczenie krok
naprzd i zarazem zacztek upadku.
Tak jak nard, w ktrym nikt nie chce by
sucym, jest zgubiony, podobnie mona postrzega
ludzko, w ktrej indywiduum upojone swoj
jednostkowoci odmwi pracy podrzdnej,
jakkolwiek by bya zaszczytna. (Ju Montesquieu w
swoich Cahiers stwierdza: Nie mona ju cierpie
adnej sprawy, ktra ma okrelony przedmiot: ludzie
wojny nie mog znie wojny, ludzie biura biura; to
samo tyczy si innych spraw). Mimo wszystko czowiek trwa i bdzie trwa dopty, dopki nie rozbije w
proch ostatniego przesdu i ostatniego wierzenia; stanie
nagi wobec otchani, ktra nastpuje po zniesieniu
wszelkich dogmatw i wszelkich tabu.
Ten, kto chce si umieci w jakiej rzeczywistoci
lub opowiedzie si za jakim credo, tyle e
bezskutecznie, z zemsty zaczyna omiesza tych,
ktrym si to udaje spontanicznie. Ironia wynika z
rozczarowanego,
niezaspokojonego
pragnienia
naiwnoci, ktre wskutek poraek napenia si gorycz
i jadem. Nieuchronnie przybiera uniwersalny zakres;
jeli najchtniej atakuje religi i podwaa j, to dlatego,
e skrycie odczuwa gorycz, gdy nie potrafi wierzy.
Jeszcze niebezpieczniejsza jest cierpka, gwatowna
zoliwo, wykolawiona w system i graniczca z

Mionik pamitnikw

samozniszczeniem. Kiedy w 1726 roku markiza de Prie

zostaa zesana do Normandii, pani du Deffand udaa
si z ni, aby dotrzymywa jej towarzystwa. W swojej
Histoire de la Rgence Lemontey opowiada, e te
dwie przyjaciki kadego ranka wysyay sobie
satyryczne kuplety, ktre ukaday na siebie
nawzajem.
W rodowisku, w ktrym oszczerstwo byo na
porzdku dziennym, a czuwano ze strachu przed
samotnoci (Wszystko wolaa bardziej od smutku,
jaki budzio udanie si na spoczynek
mwi Duclos o jednej z gonych wczenie
kobiet), tylko konwersacja moga by witoci,
jadowite wypowiedzi, rysy udajce wesoo, lecz w
swej intencji niszczce. Poniewa nie oszczdzano
nikogo, susznie podnoszono jako charakterystyczn
cech epoki schyek podziwu. Wszystko si ze
sob wie: bez naiwnoci, bez szacunku, adnej
zdolnoci do podziwu, do ujmowania istot samych w
sobie, w ich pierwotnej i wyjtkowej realnoci, poza
czasow przypadkowoci; podziw, wewntrzny
pokon, ktry nie zakada ani ponienia, ani poczucia
niemocy, to przywilej, pewno i wybawienie czystych,
a cile mwic tych, ktrych nie pocigaj salony.
Jedynie
wojownicze,
zazdrosne,
ktliwe,
niedyskretne ludy maj ciekaw histori: historia
Francji jest ciekawa w najwyszym stopniu. Obfitujca
w wydarzenia, a jeszcze bardziej w pisarzy, gotowych
je opisywa, jest ona opatrznoci dla mionika
Pamitnikw.
Francuz jest chimeryczny lub fanatyczny, wydaje

35

36

wiartowanie

sd na podstawie kaprysu albo systemu; wszelako sam

system przybiera u niego cechy kaprysu. Waciwa mu
cecha to niestao, przyczyna owej defilady rzdw,
ktrej
towarzyszy
jako
rozbawiony
czy
rozgorczkowany widz, starajcy si pokaza przede
wszystkim to, i nawet w swych uniesieniach nigdy nie
pozwala si oszuka; raz za razem jest beneficjentem i
ofiar owej mentalnoci literackiej, ktra
wedug Tocquevillea polega na dostrzeganiu
bardziej tego, co kunsztowne i nowe ni tego, co
prawdziwe, na upodobaniu w tym, co uyteczne, na
przejawianiu wikszej wraliwoci na pikne gesty i
swka aktorw ni na nastpstwa
granej sztuki, na kierowaniu si raczej wraeniami ni
rozumowymi racjami. ITocqueville dodaje: wzity w
swej masie francuski lud sdzi bardzo czsto o
materiach politycznych jak literat2.
Literat mniej ni ktokolwiek inny jest w stanie
zrozumie funkcjonowanie pastwa; wykazuje pewn
kompetencj w tym wzgldzie jedynie podczas
rewolucji, poniewa oto autorytet zostaje zniesiony i
przy wakacie wadzy ma on zdolno wyobraania
sobie, e wszystko mona rozwiza przez przyjcie
postawy lub wyrobienie sobie opinii. Interesuj go nie
tyle wolne instytucje, ile podrabianie i kabotystwo
wolnoci. Nic dziwnego, e ludzi 1789 roku inspirowa
jaki lunatyk, taki jak Rousseau, a nie Montesquieu,
2Alexis de Tocqueville, Wspomnienia, przeoy i
opracowa Aleksander Wit Labuda, Ossolineum,
Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask-d 1987, s. 80.
[Przyp. tum.]

Mionik pamitnikw

umys solidny, ktry nie lubi dywagacji i nie mg by

wzorem dla idyllicznych lub krwawych retorw. W
krajach anglosaskich sekty pozwalaj obywatelowi
dawa upust swemu szalestwu, potrzebie sporu i
skandalu; std rnorodno religijna
i polityczna uniformizacja. W krajach katolickich
przeciwnie zasoby przywidze indywiduum
nie mog si zrealizowa inaczej ni przez anarchi
partii i frakcji; to tutaj zaspokaja ono swj apetyt na
herezj. A do dzisiaj aden nard nie odkry sekretu
bycia mdrym zarazem i w polityce, i w religii. Jeli
w sekret zostanie w kocu odkryty, Francuzi bd
ostatnimi, ktrzy ze skorzystaj; oni, ktrzy jeli
wierzy Talleyrandowi zrobili Rewolucj z
prnoci, to wada tak zakorzeniona w ich naturze, e
staje si zalet, a w kadym razie motorem, ktry ich
pobudza do wytwarzania i dziaania, przede wszystkim
do popisywania si, std esprit, parada inteligencji,
troska o zwycistwo nad przeciwnikiem bez wzgldu
na koszty, o ostatnie sowo za wszelk cen. Jeli
jednak prno wyostrza zdolnoci, odwodzi od
banau i zwalcza gnuno, to niestety obnaa
kadego, kto jej ulega; rwnie z powodu wyrzecze,
jakich od nich wymaga, Francuzi drogo zapacili za
wszelkie okazje, ktrymi si tak obficie cieszyli. Przez
tysic lat historia krcia si wok nich: za tak szans
trzeba odpokutowa; kar dla nich byo i wci jest
podranienie mioci wasnej, nadal niezadowolonej,
nadal niezaspokojonej. W okresie potgi skaryli si, e
to za mao; skar si teraz, e w ogle nie s potni.
Oto dramat narodu rwnie uraonego w powodzeniu

37

38

jak i w niedoli, niena

wiartowanie

39

wiartowanie

syconego i zmiennego, nazbyt rozpieszczonego przez

los, aby pozna skromno lub rezygnacj, niezdolnego
do zachowania miary zarwno przed tym, co
nieuniknione, jak i przed tym, co nieoczekiwane.

PO HISTORII

Kres historii wpisany jest w jej pocztki historia,

czowiek w sidach czasu, naznaczony stygmatami,
ktre okrelaj zarwno czas, jak i czowieka.
Czas nieprzerwany brak rwnowagi, byt,
ktry nie przestaje si przemieszcza czas w sobie
jest dramatem, a historia reprezentuje jego
najbardziej znaczcy epizod. Czyme jest ona w
istocie, jeli nie brakiem rwnowagi, szybkim i
intensywnym
przesuniciem
samego
czasu,
popiechem ku stawaniu si, gdzie ju nie staje si
nic?
Tak jak cakiem susznie teolodzy okrelaj nasz
epok jako post-chrzecijask, podobnie pewnego
dnia bdzie si mwio o szczciu lub nieszczciu
ycia w penej post-historii. Chciaoby si mimo
wszystko pozna to schykowe powodzenie, kiedy
uda si uciec przed nastpstwem pokole i
napieraniem kolejnych dni i gdzie
na rozwalinach czasu historycznego istnienie,

42

wiartowanie

w kocu tosame z samym sob, stanie si na powrt

tym, czym byo, zanim przemienio si w histori.
Czas historyczny to czas tak napity, e trudno sobie
wyobrazi, jak to si dzieje, e nie wybucha. Kada
jego chwila robi wraenie, jakby miaa si zaama.
Moe by tak, e zdarzenie nadejdzie pniej, ni si
spodziewamy. Wszake jest wykluczone, by nie miao
miejsca. I dopiero pniej, potem, jak ju si wydarzy,
beneficjenci, korzystajcy z przyjemnoci post-historii, dowiedz si, z czego historia si skadaa.
Od tej pory nie bdzie wicej wydarze! zakrzykn. Pewien rozdzia, najdziwniejszy w dziejach
kosmosu, zostanie w ten sposb zamknity.
Rozumie si samo przez si, e taki krzyk mona
sobie
wyobrazi
tylko
dziki
katastrofie
niedoskonaej. Peen sukces pocignby za sob
radykalne uproszczenie, waciwie zniesienie
przyszoci. Rzadkie s katastrofy bez niedocigni:
powinno to uspokoi niecierpliwych, rozedrganych,

Po historii

43

amatorw wielkich okazji, chocia w tych

okolicznociach rezygnacja zdarza si najczciej. Nie
kademu dane byo obserwowa Potop. Mona sobie
wyobrazi nastrj tych, ktrzy przeczuwszy go, nie
yli wystarczajco dugo, aby by przy tym.
Aby zatrzyma ekspansj zwierzcia uomnego,
coraz bardziej daje si odczu i w rnym stopniu
wszystkich urzeka naga potrzeba sztucznych plag,
ktre korzystnie zastpiyby plagi naturalne. Kres
zdobywa pole. Nie mona wychodzi na ulic,
patrze na gby, wymienia zda, sucha jakich tam
pomrukw, nie mwic sobie przy tym, e ten czas
ju si zblia, nawet jeli nadejdzie za jedno stulecie
czy za kilkaset lat. Wraenie rozstrzygnicia
dominuje
nad
najmniejszym
gestem,
najbanalniejszym
widowiskiem,
najgupszym
zdarzeniem, i trzeba stawi opr Nieuniknionemu,
aby tego nie dostrzec.
Kiedy bieg historii jest w miar normalny, kade

44

wiartowanie

wydarzenie wydaje si kaprysem, niedyskrecj

stawania si; jeli zmienia si jej kadencja,
najmniejszy pozr przybiera rozmiary znaku.
Wszystko, co si wwczas wydarza, ma warto
symptomu, ostrzeenia, nieuchronnoci wniosku. W
epokach obojtnych (czyli waciwie w oderwaniu)
wydarzenie, ekspresja powtarzajcej si, powielajcej
teraniejszoci, zawiera znaczenie w sobie i wydaje
si, i nie dokonuje si ono w czasie; i przeciwnie, w
okresach, gdy stawanie si to synonim zowrbnej
odnowy, nie ma niczego, co nie przywoywaoby
marszu ku temu, co niesychane wizji podobnej do
wizji z Sa- mjuttanikaja: Cay wiat stoi w
pomieniach, cay wiat jest spowity chmurami dymu,
cay wiat jest poerany przez ogie, cay wiat dry.
Mara, szyderczy potwr, w zbach i szponach dziery
koo narodzin i mierci, a jego spojrzenie
w wyobraeniu tybetaskim doskonale wyraa
owo podanie, to poszukiwanie za, niewiadome w

Po historii

45

swej naturze, na wp sformuowane przez czowieka,

spektakularne u bogw
poszukiwanie niemoliwe do nasycenia, ktrego
przejaw, par excellence zgubny, pozostaje dla nas t
niekoczc si nici wydarze z wpisanym w ni
rnorakim bawochwalstwem. Jedynie koszmar
historii
pozwala
nam
odgadn
koszmar
transmigracji. Wszelako z pewnym zastrzeeniem.
Dla buddysty peregrynacja z istnienia w istnienie to
groza, z ktrej chce si wyzwoli; przykada si do
tego ze wszystkich si, szczerze przeraony
nieszczciem ponownych narodzin i ponownej
mierci, i nigdy by nie pomyla, aby si nim w
skrytoci rozkoszowa. Brak u niego jakiegokolwiek
porozumienia z nieszczciem, z zagroeniami, ktre
czyhaj na z zewntrz, a przede wszystkim od
wewntrz.
My, pozostali, paktujemy za z tym, co nam
zagraa, pielgnujemy nasze przeklestwa, akniemy

46

wiartowanie

tego, co nas niszczy, za nic nie zrezyg

Po historii

47

nowalibymy z naszego koszmaru, ktremu przydalimy tyle wielkich liter, ile doznalimy zudze.
Zudzenia te si skompromitoway, podobnie jak
wielkie litery, lecz koszmar pozosta, bezgowy i nagi,
i cigle go houbimy, poniewa naley on wanie do
nas, a take dlatego, e nie widzimy, czym go
zastpi. To tak, jakby kto dcy do nirwany,
zmczony prn pogoni za ni, odwrci si od
niej, aby wnikn w samsar, aby si pogry w
samsarze jako wsplnik swojego upodlenia, troch
tak, jak my jestemy wsplnikami naszego.
Czowiek tworzy histori; historia niszczy
czowieka. Jest on jej twrc i przedmiotem, sprawc
i ofiar. A dotd wierzy, e nad ni panuje, teraz
wie, e ona mu si wymyka, e rozwija si w tym, co
nierozstrzygalne i nieznone: obkana epopeja, ktrej
kres nie zakada adnej idei finalnoci. Jake
przypisa jej jaki cel? Gdyby miaa jaki cel,
osignaby go tylko raz, doszedszy do kresu.
Korzy z tego osignliby jedynie ostatni
potomkowie, resztki, tylko oni byliby zadowoleni,
czerpic korzyci z niezliczonych wysikw i udrk,
ktre miayby by udziaem przeszoci. Wizja nazbyt
groteskowa i niesprawiedliwa. Jeli za wszelk cen
chcemy, by historia miaa jaki sens, szukajmy go
wycznie w przeklestwie, ktre ciy na niej, i
nigdzie indziej. Pojedyncze indywiduum mogoby

48

wiartowanie

mie jaki sens tylko na tyle, na ile ma udzia w

owym przeklestwie. Zoliwy geniusz dominuje nad
losami historii. Najwyraniej nie ma ona celu,
wszelako jest dotknita pewnym fatalizmem, ktry
uchodzi za cel i nadaje stawaniu si pozory
koniecznoci. Fatalizm w i tylko on pozwala
na to, by bez miesznoci mwi o pewnej logice
historii a nawet o opatrznoci, o opatrznoci
specjalnej, to prawda, szalenie podejrzanej, ktrej
zamiary s mniej nieprzeniknione ni zamiary tej
drugiej, uwaanej za dobroczynn, albowiem dziaa
ona w ten sposb, e cywilizacje, ktrych biegiem
rzdzi, zawsze oddalaj si od swego pierwotnego
kierunku, aby osign przeciwiestwo swoich de,
aby stoczy si z uporem i metod, wyranie
zdradzajcymi machinacje mrocznej i ironicznej
potgi.
Historia znajduje si dopiero u pocztkw, myl
niektrzy, zapominajc, e jest ona zjawiskiem
wyjtkowym, w nieunikniony sposb efemerycznym,
luksusem, intermedium, zbkaniem... Tworzc j,
wkadajc w ni sw substancj, czowiek si zuy,
zmala, osab. Kiedy
oderwany od swych rde mimo wszystko
pozostawa blisko nich, mg trwa niezagroony;
kiedy odwrci si od nich i zacz ucieka, wkroczy
na drog nieuchronnie krtkiej kariery: ledwo kilka

Po historii

49

tysicleci... Historia, jego dzieo, uniezaleniwszy si

ode, wykacza go i poera, i niechybnie go zniszczy.
A on przepadnie wraz z ni, ostateczna katastrofa,
suszna kara za tyle roszcze i szalestw zrodzonych z
pokusy tytaniz- mu. Przedsiwzicie Prometeusza na
zawsze zostao skompromitowane. Pogwaciwszy
wszelkie niepisane prawa jedyne, ktre si licz
i przekroczywszy wszelkie granice, ktre przed
nim ustanowiono, czowiek wznis si za wysoko, by
nie wzbudzi zazdroci bogw, ktrzy zdecydowani na ukaranie go czekaj teraz na w
przeomowym momencie. Odtd dopenienie si
procesu historycznego jest nieubagane, za to nie
mona nawet powiedzie, czy bdzie si to
przecigao, czy te nastpi byskawicznie. Wszystko
wskazuje na to, e ludzko si stacza pomimo
wszystkich swych sukcesw, a raczej z ich powodu.
Jeli do atwo mona wskaza moment apogeum
cywilizacji izolowanej, to inaczej rzecz si ma w
przypadku procesu historycznego jako caoci. Co
byo jego szczytem? I gdzie go usytuowa w
pierwszych wiekach Grecji, Indii czy Chin, czy przy
tej dacie na Zachodzie? Nie mona tego rozstrzygn
bez wysuwania zbyt osobistych
preferencji. W kadym razie wida, e czowiek da z
siebie to, co najlepsze, i e jeli nawet miao si by
wiadkiem wyaniania si kolejnych cywilizacji, z

50

wiartowanie

pewnoci nie bd one warte tych staroytnych, ani

nawet nowoytnych, nie mwic ju o tym, e nie
bd mogy si ustrzec przed zaraliwoci kresu,
ktra staa si dla wszystkich swego rodzaju
obowizkiem i programem. Od prehistorii a do
naszych czasw i od naszych czasw do post-historii
oto droga wiodca do gigantycznego fiaska,
przygotowywanego i zapowiadanego przez wszystkie
epoki, nawet przez epoki apogeum. Wszyscy, a po
utopistw, utosamiaj stawanie si z porak, skoro
wymylaj oni krlestwo, ktre byoby zdolne uciec
wanie przed stawaniem si: ich wizja to wizja
innego czasu w czasie... czego na ksztat
niewyczerpanej poraki, niedotknitej czasowoci i
wyszej od niej. Jednake historia, ktrej patronem
jest Ary- man, depcze owe rozwaania i odrzuca
moliwo raju, nawet nieudanego co odbiera
utopiom ich przedmiot i racj bytu. Znamienne, e na
owo pojcie raju natrafia si wtedy, kiedy chce si
uj histori w jej wasnej naturze. To dlatego, e nie
mona uchwyci jej oryginalnoci, nie odnoszc si
do jej przeciwiestwa; historia jawi si jako
stopniowa negacja, jako postpujce

Po historii

51

oddalanie si od stanu pierwotnego, od pocztkowego

cudu, zarazem konwencjonalnego i urzekajcego: od
kiczu na bazie tsknoty... Kiedy dokona si to
postpowanie w kierunku kresu, historia osignie
swj cel: nie zachowa w sobie ju nic, co mogoby
przypomina punkt wyjcia, ktry rwnie dobrze
moe by bajk. Raj mona sobie wyobra zi w
przeszoci, ale w adnym razie nie w przyszoci:
jednake fakt, e miaby by umieszczony przed
histori, rzuca na ni niszczycielskie wiato, ktre
rodzi pytanie, czy nie lepiej by byo, aby pozostaa
ona zagroeniem, czyst moliwoci.
Mniej pilne jest badanie przyszoci, przedmiotu przeraenia i niczego wicej, anieli kresu,
tego, co nadejdzie potem... kiedy ustanie czas
historyczny, wsprozcigy do ludzkiej dziaalnoci;
ustanie tym samym korowd narodw i imperiw.
Uwolniony od ciaru historii, czowiek u szczytu
wyczerpania

gdy
tylko
porzuci
sw
jednostkowo, bdzie mia do dyspozycji jedynie
pust wiadomo, ktrej nic nie bdzie mogo
wypeni: pozbawiony zudze troglodyta, troglodyta
wyzbyty ze wszystkiego. Czy nawie do swych
odlegych przodkw, czy post-historia przedstawi si
jako zaostrzona wersja prehistorii? I jak utrwali
fizjonomi tego ocalaego, ktrego kataklizm zbliy
do jaski? Co uczyni w obliczu tych dwch

52

wiartowanie

skrajnoci, w obliczu owego dzielcego je przedziau,

w ktrym zostao wypracowane odrzucane przeze
dziedzictwo? Wyzbyty wszelkich wartoci, wszelkich
fikcji, ktre znalazy miejsce w tym przecigu czasu,
pogrony w przenikliwym uwidzie, nie bdzie mg
ani nie bdzie chcia wymyla nowych. W ten
sposb gra, ktra a dotd regulowaa nastpstwo
cywilizacji, zostanie zakoczona.
Po tylu zdobyczach i rozmaitych dokonaniach
czowiek zaczyna wychodzi z mody. Zasuguje na
uwag tylko o tyle, o ile jest zaszczuty i przyparty do
muru, o ile si coraz bardziej pogra. Jeeli trwa, to
tylko dlatego, e nie ma siy skapitulowa, zawiesi
ucieczki naprzd (historia jest tym wanie i niczym
wicej), poniewa w schyku osign pewien
automatyzm. Nigdy nie bdzie wiadomo dokadnie,
co w nim pko, wszelako pknicie jest tutaj. Byo tu
od pocztku, mona by stwierdzi. Bez wtpienia,
lecz ledwo zarysowane, a on, wci peen wigoru,
dobrze si do niego przystosowa. Nie byo ono
jeszcze ow ziejc szczelin, bdc rezultatem
dugiej pracy samozniszczenia, specjalnoci
wywrotowego zwierzcia, ktre przez tak dugi
czas podwaajc wszystko musiao skoczy
podwaajc samo siebie. Naruszajc swe fundamenty
(do czego prowadzi kada analiza, psychologiczna
czy inna), swe ja, swj stan podmiotu, zdobywajc

Po historii

53

si na bunty kamuflujce ciosy, ktre kierowa

przeciwko sobie samemu. Pewne jest to, e zosta
trafiony w najgbszych zaktkach duszy, e jest
przegniy a do korzeni. Poza tym
o czowieku pamita si tak naprawd tylko wtedy,
kiedy uwiadamia si sobie t fundamentaln
zgnilizn, czciowo zakryt a do teraz, coraz
bardziej wszake widoczn, od kiedy czowiek
przenikn i wydoby na jaw swoje wasne sekrety.
Wskutek tego, e sta si przejrzysty dla samego
siebie, nie bdzie mg nic przedsiwzi, nic wicej
stworzy, i bdzie to wyczerpanie poprzez brak
zalepienia, poprzez zniszczenie naiwnoci. Gdzie
znajdzie energi wystarczajc do przetrwania w
pracy, ktra wymaga minimum wieoci i
oszoomienia? Jeli czasem zdarza mu si oszukiwa
co do siebie samego, nie myli si ju wcale w
stosunku do przygody czowieka. C za
niedorzeczno w utrzymywaniu, i on dopiero
zaczyna!
W
rzeczywistoci
to
niemale
nadprzyrodzony rozbitek, kroczy ku kondycji
granicznej: mdrca stoczonego przez mdro... Jest
zgniy, tak, jest zaraony martwic wszyscymy
tacy. Gromadnie posuwamy si naprzd ku
bezprzykadnemu zamieszaniu, powstaniemy jedni
przeciw drugim niby miotani konwulsjami kretyni,
niby fantastyczne kukieki, poniewa

54

wiartowanie

gdy wszystko dla wszystkich stanie si nieznone

i nie do wytrzymania nikt wicej nie zechce y,
chyba e po to, by sia zniszczenie
i niszczy siebie. Jedyny sza, do ktrego wci
jestemy zdolni, to sza kresu. Nastpi potem
najwysza forma stagnacji, kiedy role odegrane,
scena opuszczona bdziemy mogli spokojnie
przeuwa epilog.
Tym, co mierzi w historii, jest myl, e
podug znanego powiedzenia to, co si widzi
dzisiaj, pewnego dnia stanie si histori... Nie naley
robi wiele haasu wok tego, co si dzieje, co si
wydarza, a jeli to si nie udaje, wiadczy to o
pewnym rozprzeniu. Wszake jeli uzbroi si w
pogard, jake mona tchn ycie w cokolwiek?
Prawdziwy historyk obnaony, ktry przywdziewa
mask obiektywnoci
cierpi i sili si na cierpienie, i dlatego jest tak
obecny w swych opowieciach czy formuach. Tacyt,
daleki od tego, by spoglda z gry na okropiestwa,
ktre opisa, nurza si w nich
i jako zafascynowany oskaryciel wyolbrzymia je dla przyjemnoci. Nienasycony wynaturzeniami, nudzi si, kiedy tylko niesprawiedliwo i
zbrodnia malej. Podobnie jak pniej
Saint-Simon, zna rozkosz oburzenia, przyjemno
wciekoci. Hume uznawa go za najgbszy umys

Po historii

55

Staroytnoci przyjmijmy, e najywszy, najbliszy

nam take za spraw jakoci swego masochizmu,
defektu czy daru niezbdnego kademu, kto si pochyla
nad sprawami czowieka

___obojtnie, czy chodzi o drobiazgi, czy o Sd

Ostateczny.
Niech kto pieczoowicie zbada najmniejsze
zdarzenie: w najlepszym razie elementy pozytywne i
negatywne osigaj rwnowag; z reguy negatywne
przewaaj. Wystarczy, aby powiedzie, e najlepiej
by byo, gdyby si w ogle nie wydarzyo. W ten
sposb nie musielibymy bra w nim udziau i go
dowiadcza. Po co dodawa cokolwiek do tego, co
jest lub wydaje si, e jest? Historia, bezuyteczna
odyseja, nie ma wytumaczenia, a czasem chce si
oskary sam sztuk, nie zwaajc na emanujc z
niej nieodpart konieczno. Wytwarzanie jest
przygodne; tym, co si liczy, jest czerpanie ze swej
wasnej gbi, bycie sob samym w sposb totalny,
bez zniania si do jakiejkolwiek formy ekspresji.
Budowanie katedr wypywa z tego samego bdu co
wydawanie bitew. Lepiej byoby podj prb ycia
na gbinach anieli przemierza wieki w
poszukiwaniu upadku. Bez wtpienia, nie ma
zbawienia poprzez histori. W adnym razie nie jest
ona fundamentalnym wymiarem, jest co najwyej
apoteoz powierzchownoci. Czy gdyby kiedy

56

wiartowanie

historia zostaa zniesiona, moglibymy odnale

waciw nam natur? Czowiek post- historyczny,
istota cakowicie nieobecna, czy bdzie zdolny do
poczenia si w sobie samym z tym, co bezczasowe,
czyli z tym wszystkim, co zostao w nas stumione
przez histori? Licz si jedynie te nasze chwile,
ktrych ona nie skazia. Jedyne istoty, ktre s w
stanie si porozumie, rzeczywicie poczy si
duchowo, to ci, ktrzy otwieraj si na ten rodzaj
chwil. Epoki drone przez pytanie metafizyczne
pozostaj momentami kulminacyjnymi, prawdziwymi
szczytami przeszoci. Do tego, czego nie mona
uchwyci, zbliaj jedynie wysiki wewntrzne, tylko
one do tego prowadz, nawet jeli tylko na sekund,
ktra way wicej ni caa reszta, ni sam czas.
To byo w Rzymie, 15 padziernika 1764 roku,
kiedy siedziaem i marzyem pord ruin Kapitolu, a bosi mnisi piewali nieszpory w wityni
Jowisza, po raz pierwszy uderzya mnie myl o
napisaniu historii zmierzchu i upadku tego miasta.
Imperia dobiegaj kresu albo przez rozpad, albo przez
katastrof, albo przez poczenie ich obu. Podobny
wybr stoi przed ludzkoci jako tak. Przedstawmy
sobie jakiego przyszego Gibbona, medytujcego o
tym, czym ona bya przypumy, e bdzie jeszcze
jaki historyk u kresu, ale nie jakiego cyklu, lecz u

Po historii

57

kresu wszystkiego. Jak by si zabra do opisywania

naszych ekscesw, naszych demonicznych zdolnoci,
rda naszego dynamizmu, on, ktry bdzie
otoczony jedynie istotami oddanymi witemu
bezwadowi, bdcymi u kresu procesu nienazwanej
zgrzybiaoci, na zawsze wyzwolonymi z manii
afirmowania
siebie,
pozostawiania
ladw,
znakowania swego przejcia przez ten wiat? Czy
zrozumiaby nasz niezdolno do wypracowania
statycznej wizji wiata i przystosowania si do niej,
niezdolno do wyzwolenia si z idei i obsesji czynu?
Tym, co nas gubi, nie tym, co nas zgubio, jest
pragnienie losu, niewane jakiego losu; i owa
uomno, klucz do historycznego stawania si, jeli
nawet to ona nas zrujnowaa, jeli sprowadzia nas do
nicoci, jednoczenie bdzie rdem naszego
ocalenia, dajc nam zamiowanie do upadku,
pragnienie zdarzenia, ktre przewyszyoby wszelkie
zdarzenia, strachu, ktry przewyszyby wszelki
strach. Jeli katastrofa to jedyne
rozwizanie, a post-historia jedyna szansa, z
penym prawem mona si zastanawia, czy w
interesie ludzkoci takiej, jak jest nie byoby
raczej usunicie si teraz anieli osabianie si i
gnunienie w oczekiwaniu, wystawienie si na epok
agonii, kiedy by ryzykowaa utrat wszelkiej ambicji,
nawet ambicji zniknicia.

NAJGORSZE PILNIE WYCZEKIWANE

Wszystko pozwala przypuszcza, e historia minie, a
wraz z ni minie w byt, ze szkod dla ktrego
wyrosa; byt ten spoczywa w sobie, historia go
wydobya poza niego samego i utosamia ze swymi
konwulsjami; reprezentuje ona take t sfer, w ktrej
nie przestawa si on rozpada, degradowa. w
dramat, ktry mia spa na histori ju na samym
pocztku, jake mgby nie znamionowa jej teraz,
kiedy zblia si do swego koca? I jake nie miaby
znamionowa nas samych, wiadkw gorczki
ostatniego aktu, ktry wyznajmy to wcale nam
si podoba? W czym przypominamy pierwszych
chrzecijan, dnych tego, co najgorsze? Ku ich
ywemu rozczarowaniu najgorsze nie nastpio,
mimo przepowiedni, od ktrych kipiay pisma tamtej
epoki. Im bardziej si mnoyy, jakby chciay
ponagli Boga i przymusi go, tym bardziej w
ostatni chwiejny, niezdecydowany plta si w
skrupuach. Cakowicie rozstrojeni, wierni musieli
sobie zda spraw z oczywistoci: nowe przyjcie nie
bdzie miao miejsca, paruzja zostaa odroczona; na
horyzoncie ani zbawienia, ani potpienia. C im w
tych warunkach pozostao poza czekaniem, midzy
rezygnacj i nadziej, czekaniem na lepsze czasy,
czasy kresu? My mamy wicej szczcia ni oni,
trzymamy go, nasz kres, ley on w naszym zasigu i

Najgorsze pilnie wyczekiwane

59

by przyspieszy jego nadejcie niepotrzebna nam

adna pomoc z gry. Taka szansa dla partaczy,
ktrymi jestemy; a jednak wtpliwe, bymy nie
wycignli z niej adnej korzyci. Jak do tego
doszlimy? Za spraw jakiego to procesu po
wiekach uspokojenia znalelimy si na progu
pewnej rzeczywistoci, ktr jedynie sarkazm
pozwala znie? Od czasu Renesansu ludzko
jedynie skrywaa ostateczny sens swej drogi,
objawiajc si w niej niezdrow zasad. Szczeglnie
wiek Owiecenia mia wnie znaczcy wkad w owo
przedsiwzicie zaciemniania. W nastpnym wieku
bawochwalstwo Przyszoci potwierdzio zudzenia
wieku poprzedniego. W epoce tak wyprowadzonej z
bdu jak nasza z uporem rozwija ono swoje
obietnice, chocia rzadko trafiaj si ci, ktrzy
jeszcze w nie wierz. Nie dlatego, iby owo
bawochwalstwo miao straci siy; jestemy jednak
zmuszeni je minimalizowa, gardzi nim . przez
ostrono, przez strach. Tyle tylko, e teraz ju
wiemy, i da si ono pogodzi z tym, co okrutne, a
nawet, e do tego prowadzi lub co najmniej z rwn
atwoci wywouje zarwno pomylno, jak i
przeraenie. Tak jak z kad teori i kadym
odkryciem coraz bardziej si pogramy, c mamy
jeszcze
wsplnego
z
owieconym
zaangaowaniem,
z
maniakami
Moliwego?

60

wiartowanie

Wspczeni Newtona dziwili si, e umys tego

pokroju znia si do komentowania wizji Apostoa.
Cakiem na odwrt, dla nas byoby niezrozumiae,
gdyby tego nie zrobi, a uczony, ktry by si przed
tym wzdraga, budziby nasz pogard. Poza tym nie
musi on nawet zwraca tyle uwagi na potpiane
objawienia; przeywa je na swj sposb i
przygotowuje ich now wersj, bardziej przekonujc
i skuteczniejsz ni dawna, pozbawion bowiem
pompy i poezji. Dziki pracy nad nimi i doskonaleniu
ich tak jasno wyodrbni ich zarysy, e mwic o
tym, odczuwa pewne zakopotanie. Zamknicie
czasw wydawao mu si miejscem staym, w jego
oczach dziwne jest nie to, e mona je sobie
wyobrazi, ale e si odwleka. Robi, co moe, eby je
dopracowa, przyspieszy jego wybuch: w czym jego
wina, jeli to ono si waha? Rwnie niecierpliwi, my
take chcielibymy, eby nadeszo, aby uwolni nas
od
drczcej
ciekawoci.
Podug
nastroju
przybliamy lub oddalamy jego dat, podczas gdy
oddychajc w zalenoci od tego, co niemoliwe do
zniesienia, rozpuszczajc si w tym, co nas dusi za
spraw wszystkich naszych myli, jakkolwiek by
byy przejrzyste, partycypujemy ju w nocy, w ktrej
si pogr.
By moe bliski jest dzie, kiedy nie bdc ju w
stanie znosi tej masy strachu, ktr nagromadzi-

Najgorsze pilnie wyczekiwane

61

limy, upadniemy pod przytaczajcym nas ciarem.

Ogie z nieba bdzie tym razem naszym ogniem
eby przed nim uciec, pospieszymy w gbiny ziemi,
jak najdalej od wiata znieksztaconego i
obrabowanego przez nas. I bdziemy przebywali pod
zmarymi, i bdziemy im zazdrocili spoczynku i
szczliwoci, tych niefrasobliwych czaszek, wolnych
na zawsze, tych uspokojonych i skromnych
szkieletw, wyzwolonych wreszcie z niecierpliwoci
krwi i da ciaa. Kbic si w czerni, poznamy
przynajmniej satysfakcj niepatrzenia wprost na
siebie nawzajem, szczcie utraty twarzy. Wystawieni
na takie same nieprzyjemnoci i na takie same
zagroenia, bdziemy wszyscy tacy sami, a jednak
bardziej obcy sobie nawzajem ni bylimy
kiedykolwiek.
Uchyli si przed naszym losem, po c si za to
zabiera? Nie chodzi o to, by traci nadziej na jaki
zapasowy kres. A jeszcze powinien by on
prawdopodobny i mie jak szans realizacji. Skoro
czowiek jest, jaki jest, to czy mona zaoy, i
bdzie mu dane zgasn w spokoju wyniszczenia,
pord dobrodziejstw zgrzybiaoci? Bez wtpienia
ugina si ju pod ciarem tysicleci, lecz wydaje si
wtpliwe, by przyszo mu nie ich brzemi a do
koca, a do wyczerpania si. Wrcz przeciwnie,
wszystko wskazuje na to, e luksus starczego

62

wiartowanie

niedostwa nie bdzie mu dany, choby tylko z

powodu rytmu, w jakim yje, i skonnoci do
przesady. Zadowolony ze swych darw, drwi sobie z
natury, zaburza jej bezruch, tworzy w niej niead raz
za razem plugawy i tragiczny, ktry staje si dla niej
wprost nie do wytrzymania. Niech zniknie jak
najszybciej, takie jest jej yczenie, a czowiek, jeliby
chcia, mgby go z miejsca wysucha. Tym samym
natura zostaaby uwolniona od tego wichrzyciela,
ktrego sam umiech jest przewrotny, tego odmieca,
ktremu pod przymusem daje schronienie, tego
uzurpatora, ktry wydar jej wszystkie tajemnice,
eby j podporzdkowa, eby j okry hab. Lecz
on sam za spraw swych podstpw musia popa w
zniewolenie i niesaw. Przekroczywszy granice
przypisane stworzeniu, zarwno dziki wiedzy, jak i
czynom, targn si na same rda swego bytu, na
swj pierwotny fundament. Jego zdobycze to
dokonania zdrajcy ycia i samego siebie. Std jego
wygld winowajcy, podejrzana postawa, std wyrzut
sumienia, ktry prbuje zamaskowa zaaferowaniem
i bezczelnoci. Jeeli zatruwa si haasem, to po to,
by uciec od siebie, eby unikn oskare, ktre na
pewno by si day sysze przy najmniejszym
skupieniu si na sobie. Stworzenie spoczywao w
witym osupieniu, we wspaniaym i niesyszalnym
jku; wstrzsajc nim sw frenezj, rykami

Najgorsze pilnie wyczekiwane

63

osaczonego potwora, zmieni je nie do poznania i na

zawsze zniszczy jego spokj. Zniknicie ciszy trzeba
zaliczy do oznak zapowiadajcych kres. Dzisiaj
Wielki Babilon powinien upa nie za spraw swego
wszeteczestwa czy rozpusty, ale z powodu haasu i
wrzawy, szczku elaza i szalecw, ktrzy nie s w
stanie si tym nasyci. Zawzity na samotnikw, tych
ostatnich w epoce mczennikw, ciga ich, torturuje,
co chwila przerywa im rozwaania, jak dwikowy
wirus przenika ich myli, aby je zaminowa, aby doprowadzi je do rozpadu. Doprowadzeni do kresu
wytrzymaoci, jake by mieli nie yczy sobie jego
natychmiastowego upadku? Zatruwa on przestrze,
plugawi byty i pejzae, nowa jawnogrzesznica, zewszd
wygania czysto i skupienie. Dokd i, gdzie si
schroni? I czeg jeszcze szuka pord gwaru
zbabilonizowanej planety? Zanim rozpadnie si na
kawaki, w kocu wybije godzina tych, ktrzy najwicej
tu cierpieli, tych, ktrych najbardziej udrczy: tylko
oni bd bogosawili rozwizanie, tylko oni bd
smakowali zawieszenie zgieku, t krtk i decydujc
cisz, poprzedzajc wielkie katastrofy.

Im wicej mocy czowiek zdobywa, tym bardziej

staje si wraliwy. To, czego winien si najbardziej
obawia, to chwila, gdy stamsiwszy ca natur,
bdzie witowa swj tryumf, fataln apoteoz,
zwycistwo, ktrego nie przeyje. Najbardziej

64

wiartowanie

prawdopodobne jest to, e zniknie, nie zdywszy

zrealizowa wszystkich swych ambicji. Ju jest tak
potny, e pojawia si pytanie, dlaczego chce by
jeszcze potniejszy. Tyle nienasycenia zdradza
ubstwo bez ratunku, zasadniczy upadek. Roliny i
zwierzta nosz znami zbawienia, czowiek
potpienia. Odnosi si do kadego z nas, do caego
gatunku, zalepionego i powalonego przez rozbysk
tego, co Nieuleczalne. Powiela si on poprzez narody
wybrane, jak on, do suebnoci, za spraw prostego
automatyzmu stawania si. Wszystkie one stanowi
jedynie pewn liczb wybiegw, stosowanych przez
histori, aby zaprowadzi tyrani na wielk skal,
imperium, ktre obejmie kontynenty. adnych granic,
adnego gdzie indziej... a wic ani wolnoci, ani
zudze. Znaczce jest to, e Ksiga Koca zostaa
wymylona wtedy, gdy ludzie a nawet bogowie
musieli si ukorzy przed wol Rzymu. Samowola
wyrodzona w terror, ofiarom nie pozostawao nic
prcz nadziei na wyzwolenie, ktre nadejdzie
pewnego dnia za spraw zdarzenia o wymiarach
kosmicznych, a jego oglne zarysy, a nawet
szczegy, zaczli wymyla. W imperium, ktre ma
nadej, wydziedziczeni postpi podobnie; rodzaj
proroczy, z wyboru zowieszczy, wyprze na swoj
korzy wszystkie inne rodzaje; wszake, inaczej ni
pierwotni chrzecijanie, nie bd nienawidzili

Najgorsze pilnie wyczekiwane

65

nowego Nerona, czy raczej bd nienawidzili w nim

siebie, uczyni ze nienawistny idea, pierwszego z
potpionych, gdy aden z nich nie bdzie mia
miaoci, aby ogosi si wybranym.
adnego nowego nieba ani nowej ziemi, ani
anioa, ktryby otworzy studni otchani. A zreszt
czy sami nie dzierymy do niej klucza? Otcha jest
w nas i poza nami, jest ona przeczuciem z wczoraj,
zapytywaniem z dzisiaj, pewnoci jutra. Zaoenie,
podobnie jak rozpad przyszego imperium, dokona si
pord wstrzsw, ktre nie maj sobie rwnych w
przeszoci. W tym stadium, do ktrego doszlimy,
nawet gdybymy tego chcieli, nie bdziemy mogli
zmieni si na lepsze i w jakim przypywie mdroci
wrci po swych ladach. Cho nasza perwersyj- no
jest tak gwatowna, zamiast j zagodzi, nasze
przemylenia o niej i nasze prby przekroczenia jej
tylko j umacniaj i zaogniaj. Skazani na zagad, w
dramacie
stworzenia
przedstawiamy
epizod
najbardziej widowiskowy i najbardziej godny
poaowania. Tak jakby obudzio si w nas zo, ktre
tkwio upione w pozostaych istotach ywych,
naszym zadaniem byo doprowadzi do swej zguby,
aby one mogy zosta uratowane. Zawarte w nich
moliwoci rozdarcia i konfliktu zaktualizoway si i
skoncentroway w nas, i na wasn niekorzy
uwolnilimy roliny i zwierzta od szkodliwych

66

wiartowanie

pierwiastkw, ktre byy w nich upione. Akt

wspaniaomylnoci, ofiara, na ktr zgodzilimy si
tylko po to, by tego potem aowa i pogra si w
goryczy. Zazdroni o ich niewiadomo podstaw
ich zbawienia chcielibymy by tacy jak one, a z
wciekoci, e nam si to nie udaje, planujemy
doprowadzenie ich do upadku, staramy si je
zainteresowa naszymi nieszczciami, aby zrzu-

66

wiartowanie

ci na nie ciar. Szczeglnie mamy za ze

zwierztom: czego bymy nie dali, aby wyrwa je z
niemoty, aby nawrci je na sowo, aby narzuci im
upodlenie mowy! Poniewa zosta nam wzbroniony
urok istnienia bezrefleksyjnego, istnienia jako
takiego, nie potrafimy znie tego, by inni mogli si
nim cieszy. Dezerterzy niewinnoci, rzucamy si na
kadego, kto jeszcze w niej pozostaje; na wszystkie
te byty, ktre obojtne na nasze przygody
tkwi w bogosawionym odrtwieniu. A bogowie,
czy nie zwrcilimy si przeciwko nim z
wciekoci, bo widzielimy, e byli wiadomi nie
cierpic przy tym, podczas gdy dla nas wiadomo i
katastrofa si mieszaj? Jeli nawet przeniknlimy
tajemnic ich mocy, nie moglimy za to przejrze
sekretu ich bogostanu. Zemsta bya nieunikniona:
jak im wybaczy, e posiadaj wiedz, nie cigajc
na siebie nieodcznie wpisanego w to przeklestwa?
Chocia znikli, nie zrezygnowalimy mimo to z
pogoni za szczciem: szukalimy go i wci
szukamy w tym, co wanie nas ode oddala, w
poczeniu poznania i arogancji. Im bardziej te dwa
czony skrajne zbliaj si do siebie, tym bardziej
zacieraj si zachowane przez nas pozostaoci
naszych pocztkw. Gdy tylko utracilimy bierno,
w ktrej spoczywalimy, w ktrej bylimy u siebie,
popadlimy w czyn, bez moliwoci wyrwania si
ze ani odzyskania naszej prawdziwej ojczyzny. O
ile czyn nas zdeprawowa, o tyle ze swej strony my

Najgorsze pilnie wyczekiwane

67

zdeprawowalimy czyn: rezultatem tej wzajemnej

degradacji musiao by owo wyzwanie rzucone
kontemplacji, jakim jest historia, wyzwanie
wsprozcige do zdarze i rwnie aosne jak one.
To, co na Patmos widziano oczyma duszy, pewnego
dnia
my
zobaczymy
naprawd,
wyranie
dostrzeemy owo soce pociemniae jak czarny
wr [Ap VI, 12]1, t krwaw un, gwiazdy
spadajce jak figi, owo soce znikajce ,jak zwj,
ktry si zwija [Ap VI, 14]. Nasz niepokj to
oddwik niepokoju Proroka, ktremu jestemy
blisi anieli kiedykolwiek nasi poprzednicy, wrd
nich i ci, ktrzy o nim pisali, szczeglnie autor
Origines
du
christanisme,
ktry stwierdzi
lekkomylnie: Wiemy, e koniec wiata nie jest tak
bliski, jak w to wierzyli owieceni z pierwszego
wieku, i e w koniec nie bdzie natychmiastow

68

wiartowanie

katastrof. Dokona si z powodu zimna, bdzie trwa

setki tysicy lat.... Ppimienny Ewangelista
spoglda dalej ni jego uczony komentator,
ulegajcy nowoczesnym przesdom. Wcale nie
powinno to dziwi: w miar jak sigamy w najdawniejsz Staroytno, napotykamy lki podobne
do naszych. Filozofia w swych pocztkach miaa
wicej ni przeczucie, dokadne wraenie koca,
upywu terminu stawania si. Heraklit, doskonale
nam wspczesny, wiedzia ju, e ogie osdzi
wszystko; zakada nawet powszechn poog u
kresu kadej epoki kosmicznej, powtarzalny
kataklizm, nieodczny od wszelkiej cyklicznej
koncepcji czasu. Mniej zuchwali i mniej
wymagajcy, zadowalamy si, my pozostali, jednym
kresem, zabrako nam bowiem ywotnoci, ktra
pozwoliaby nam dostrzec i znie kilka kresw.
Zakadamy, to prawda, wielo cywilizacji, rwnie
wiele rodzcych si i umierajcych wiatw; kt z
nas wszake zgodziby si na nieskoczone
odnawianie si historii jako caoci? Z kadym
zdarzeniem, ktre ma w niej miejsce i ktre w
konieczny sposb jawi si jako nieodwracalne,
posuwamy si krok dalej ku ostatecznemu
rozwizaniu, podug rytmu postpu, ktrego schemat
przyjmujemy i ktrego niedorzecznoci, rzecz jasna,
odrzucamy. Dokonujemy postpu, tak, a nawet

Najgorsze pilnie wyczekiwane

69

galopujemy ku dokadnie okrelonej katastrofie, a nie

ku jakiej zadziwiajcej doskonaoci. Im bardziej
odrzucamy
bajki
naszych
bezporednich
poprzednikw, tym bliej nam do orfikw, ktrzy
umieszczali Noc na pocztku wszechrzeczy, lub do
Empedoklesa,
ktry
przyznawa
Nienawici
wasnoci kosmogoniczne. Wci jednak najlepiej si
zgadzamy z filozofem z Efezu, kiedy zapewnia nas,
e wszechwiatem rzdzi grom. Rozum ju wicej
nas nie zalepia, odkrywamy w kocu inne oblicze
wiata, mroki, ktre w nim spoczywaj, a jeli za
wszelk cen jakie wiato ma nas od niego
odcign, bdzie to, nie miejmy co do tego
wtpliwoci, jakie wiato byskawicy. Inn cech,
zbliajc nas do presokratykw, jest umiowanie
tego, co nieodwoalne, co zostao przez nich
dostrzeone u zarania naszej cywilizacji, przy
pierwszym kontakcie z ywioami i z bytami, ktrych
widok musia ich pogry w zachwyconym
przestrachu. Na kocu wiekw postrzegamy je, owo
umiowanie, jako jedyny sposb na to, abymy mogli
pogodzi si z czowiekiem, ze wstrtem, jaki w nas
wzbudza. Zrezygnowani albo oczarowani, patrzymy,
jak biegnie ku temu, co go neguje, jak dry upojony
wasnym unicestwieniem. Panika
jego mania, jego racja bytu, zasada jego
ekspansji, jego niezdrowej pomylnoci tak bardzo

70

wiartowanie

nim zawadna, okrela go tak gboko, i zginby

na miejscu, gdyby mu j odebrano. Cho pierwsi
filozofowie byli tak subtelni, nie mogli odgadn, e
wiat
moralny
bdzie
sprawia
rwnie
nierozwizywalne problemy jak wiat fizyczny:
czowiek, w epoce, w ktrej rozkwitali, nie pokaza
jeszcze, na co go sta... Przewaga, jak mamy nad
nimi, polega na tym, e wiemy, do czego jest zdolny,
czy, mwic cilej, do czego my sami jestemy
zdolni. Albowiem wszyscy nosimy w sobie ow
panik, zarazem pobudzajc i niszczycielsk,
zaznacza si w naszych twarzach, wybucha w
naszych gestach, przenika nasze koci i wzburza
nasz krew. Komunikujemy planecie nasze grymasy,
widoczne lub sekretne; ju caa dry tak jak my,
poddana zaraliwoci naszych kryzysw, a kiedy
ogarnia j najwysze zo, wypluwa nas, przeklina nas.
Bez wtpienia denerwujce jest to, e mamy
stawi czoo finalnej fazie procesu historycznego w
chwili, gdy poniewa wyzbylimy si dawnych
wierze brakuje nam metafizycznych zdolnoci,
substancjalnych rezerw absolutu. Zaskoczeni przez
agoni, wyzuci ze wszystkiego, ocieramy si o w
pochlebny koszmar, odczuwany przez tych
wszystkich, ktrzy dostpili przywileju znalezienia
si w sercu sawnej katastrofy. Jeli prcz odwagi
patrzenia na sprawy jasno mielibymy odwag

Najgorsze pilnie wyczekiwane

71

zawieszenia naszego biegu, choby i na moment, ta

zwoka, ta przerwa na skal globu wystarczyaby, aby
objawi nam ogrom przepaci, ktra na nas czyha, a
trwoga, ktra by z tego wynika, szybko
przemieniaby si w modlitw albo lament, w
zbawczy skurcz. Jednak nie moemy si zatrzyma. A
jeli idea tego, co nieubagane, urzeka nas i
podtrzymuje, dzieje si tak dlatego, e mimo
wszystko zawiera w sobie metafizyczny osad i
stanowi jedyne, jakim wci dysponujemy, otwarcie
na co w rodzaju absolutu, bez czego nikt nie
potrafiby istnie. Pewnego dnia, kto wie?
zabraknie nam nawet tej deski ratunku. W apogeum
pustki bdziemy skazani na hab cakowitego
wyczerpania, gorszego od katastrofy nagej i w
gruncie rzeczy honorowej, a nawet zaszczytnej.
Bdmy ufni, postawmy na katastrof, bardziej
odpowiadajc naszemu geniuszowi i naszemu
smakowi. Zrbmy jeszcze jeden krok, zamy, e ju
nadesza, traktujmy j jak fakt dokonany. Wedug
wszelkiego prawdopodobiestwa kto j przetrwa,
kilku wybracw, ktrzy bd mieli szczcie oglda
jej przebieg i wycign z niej wnioski. Pierwszym ich
staraniem bdzie z pewnoci zakaz wspominania
dawnej ludzkoci i wszelkich przedsiwzi, ktre j
zdyskredytoway i zgubiy. Zabierajc si za pastwa,
bd chcieli dokoczy dzieo ich upadku, zatrze ich

72

wiartowanie

lady. Rachityczne drzewko bdzie wicej znaczyo w

ich oczach anieli jakie muzeum czy witynia.
adnych wicej szk; a za to kursy zapominania i
oduczania, na ktrych bdzie si celebrowao cnoty
nieuwagi i rozkosze amnezji. Odraza wywoana
widokiem jakiejkolwiek ksiki, frywolnej czy
powanej, rozcignie si na cao Wiedzy, o ktrej
bdzie si mwio z zakopotaniem lub trwog, jakby
chodzio o co obscenicznego czy o zaraz. Mieszanie
si do filozofii, wypracowywanie systemu,
przywizywanie si do niego i wiara we bd
traktowane jak blunierstwo, prowokacja i zdrada, jak
kryminalna wsppraca z przeszoci. Nikomu nie
przyjdzie do gowy posugiwa si narzdziami
znienawidzonymi przez wszystkich, chyba e po to,
aby posprzta pozostaoci wiata, ktry zgin.
Kady bdzie si stara uksztatowa podug modelu
rolin na niekorzy zwierzt, ktrym bdzie si
zarzucao, e ich niektre aspekty przywouj posta i
wyczyny czowieka; z tego samego powodu bogowie
nie zostan wskrzeszeni, a tym bardziej idole.
Odrzucenie historii bdzie tak radykalne, e zostanie
ona skazana w caoci, bez litoci, bez rnicowania.
Podobnie stanie si z czasem, utosamionym z pomyk
lub nieporzdkiem.

Wyleczeni z szalestwa czynu, ci, ktrzy

przeyj, zwrceni ku monotonii, bd si starali

Najgorsze pilnie wyczekiwane

73

znale w tym upodobanie, zanurzy si, aby uciec

przed pokus tego, co nowe. Kadego ranka
ozdrawiali, dyskretni, bd mamrotali przeklestwa na wczeniejsze pokolenia; ale pord nich
adnego podejrzanego czy brudnego uczucia, adnej
urazy ani pragnienia ponienia czy przysonicia
kogokolwiek. Wolni i rwni, postawi wszake ponad
sob tego, kto ani w yciu, ani w myli nie zachowa
adnej z wad przepadej ludzkoci. Wszyscy bd go
czcili i nie zaprzestan, pki nie stan si do niego
podobni.
Przerwijmy te dywagacje, albowiem niczemu nie
suy wymylanie pocieszajcego intermedium,
nudne praktykowanie eschatologii. Wcale nie dlatego,
bymy nie mieli prawa wyobraa sobie owej nowej
ludzkoci, przemienionej przy wychodzeniu z
koszmaru; kt nam jednak powie, e po osigniciu
celu nie popadnie ona ponownie w dawn bied? e
nie znuy si szczciem albo e nie podda si
take ona sile przycigania wywieranej przez
degrengolad, pokusie grania jakiej roli? Nuda w
samym sercu raju w naszym przodku zrodzia aknienie
otchani; zawdziczamy temu w pochd stuleci, ktrego
zbliajcy si koniec wanie zaczynamy dostrzega.
Owo aknienie, owa prawdziwa tsknota za piekem, na
pewno wycieczyoby ras, ktra by po nas nastpia,
czynic z niej godn dziedziczk naszych skonnoci.

74

wiartowanie

Porzumy zatem proroctwa, frenetyczne hipotezy, nie

wpadajmy

ju

puapk

obrazu

odlegej

nieprawdopodobnej przyszoci, trzymajmy si tego, co

dla nas pewne, naszych oczywistych otchani.

ZARYSY ZAWROTU GOWY

I
Gdyby mona byo nauczy
gobi pocztowego geografii,
natychmiast jego niewiadomy lot,
ktry prowadzi prosto do celu,
staby si czym niemoliwym.

Carl Gustav Carus

Pisarz, ktry zmienia jzyk, znajduje si w sytuacji

tego uczonego i zbitego z tropu gobia.
Bdem jest ch uatwienia zadania czytelnikowi. Nie bdzie wam za to wdziczny. On nie lubi
rozumie, lubi drepta, zagbia si, lubi by karany.
Std presti autorw niejasnych, std dugowieczno
zagmatwania.
Bloy mwi o utajonej przecitnoci Pascala. Formua ta
wydaje mi si blunierstwem i jest
nim w istocie, chocia nie w sposb absolutny,
poniewa Pascal, ktry we wszystkim przesadza,

Najgorsze pilnie wyczekiwane

75

przesadza take w kwestii zdrowego rozsdku.

Filozofowie pisz dla profesorw; myliciele
dla pisarzy.
The Anatomy of Melancholy. Najpikniejszy tytu,
jaki kiedykolwiek zosta wymylony. C z tego, jeli
nawet ksika jest mniej lub bardziej niestrawna!
By moe powinno si publikowa jedynie
pierwszy szkic, a wic pki samemu si jeszcze nie
wie, dokd chce si doj.
Tylko dziea niedokoczone, poniewa niemoliwe do dokoczenia, skaniaj nas do rozwaa
o istocie sztuki.
W czym wiara dawaaby mi przewag, skoro
pojmuj Mistrza Eckharta rwnie dobrze jak wtedy,
gdybym j posiada?
To, czego nie mona przeoy na pojcia
mistyki, nie zasuguje, aby to przeywa.
Zwiza si z owym pierwotnym Jednym,
o ktrym Rigweda powiada, e bez tchu oddychao3.
Rozmowa z pod-czowiekiem. Trzy godziny,
ktre mogy sta si mk, gdybym nieustannie sobie
nie powtarza, e nie traciem czasu, e mimo
3Hymny Rigwedy, 129.10.129, przeoy z sanskrytu,
wstpem i komentarzem opatrzy Franciszek Michalski,
Ossolineum, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask- -d
1971, s. 126. [Przyp. tum.]

76

wiartowanie

wszystko miaem szans obserwowa okaz tego,

czym stanie si ludzko za kilka pokole...
Nie znaem nikogo, kto kochaby upadek tak jak
ona. A jednak zabia si, aby go unikn.
L. chce si dowiedzie, czy mam lini samobjstwa, ale ja chowam donie i zamiast mu je
pokazywa, raczej zawsze bd nosi rkawiczki w
jego obecnoci.
Ksika musi rozdrapywa rany, a nawet je
zadawa. Ksika musi by zagroeniem.
Na targu dwie staruszki powanie rozmawiaj.
Kiedy nadszed moment poegnania, jedna z nich,
bardziej zniszczona, powiada: eby zachowa
spokj, w yciu naley trzyma si normy.
To wanie, pomijajc jzyk, gosi Epiktet.
C. opowiada mi o pobycie w Londynie, gdzie w
jakim pokoju hotelowym cay miesic przesiedzia
nieruchomo twarz do ciany. Byo to dla niego
rzadkie szczcie i yczyby sobie, aby trwao bez
koca. Przytaczam mu podobne dowiadczenie
buddyjskiego misjonarza Bodhidhar- my, ktre trwao
dziewi lat...
Zazdroszcz mu tego wyczynu, ktry w ogle nie
wbija go w dum, mwi mu, e nawet gdyby to
pozostao jego jedynym osigniciem, i tak powinno
go to wywysza we wasnych oczach i pomc mu w
przezwycieniu stanu zaamania, z ktrego nie wie,

Najgorsze pilnie wyczekiwane

77

jak wyj.
Pary si budzi. W ten listopadowy ranek jest
jeszcze ciemno: Avenue de lObservatoire, ptak
jeden jedyny stroi si do piewu. Zatrzymuj si i
sucham. Wtem jakie pomruki w pobliu. Nie mona
si dowiedzie, skd dochodz. Dostrzegam nagle
dwch kloszardw, picych pod ma ciarwk:
jeden z nich musi mie jaki zy sen. Czar prys.
Uciekam. Plac Saint-Sulpice, w pisuarze publicznym
wpadam na pnag staruszk... Wydaj okrzyk
zgrozy i biegn do kocioa, gdzie garbaty ksidz o
zoliwym spojrzeniu tumaczy kilkunastu ndzarzom
w rnym wieku, e koniec wiata jest nieunikniony,
a kara
okrutna.
Szczliwi, ktrzy narodzeni wczeniej ni
Nauka dostpili przywileju mierci ju przy swej
pierwszej chorobie!
Wprowadzi westchnienie w ekonomi intelektu.
Moje zmczenia, moje kopoty, moje wymuszone
zainteresowanie
fizjologi
bardzo
wczenie
doprowadziy mnie do gardzenia wszelk spekulacj
jako tak. A jeli nawet przez tyle lat w niczym nie
uczyniem adnego postpu, przynajmniej nauczyem
si w caej peni, czym jest co takiego jak ciao.
Pewien stary przyjaciel, kloszard, czy, jak kto
woli, wdrowny muzyk, powrciwszy na jaki czas

78

wiartowanie

do swych rodzicw mieszkajcych w Ar- denach,

pewnego ranka, w niedziel, z powodu jakiej
drobnostki ostro si pokci ze sw matk,
emerytowan nauczycielk, gdy ta szykowaa si do
wyjcia na msz. Wytrcona z rwnowagi, nagle
poblada i milczc, zrzucia na ziemi kapelusz,
paszcz, bluzk, spdnic, majtki i bielizn, i cakiem
naga wykonaa wyuzdany taniec przed mem i
synem, ktrzy, przyparci do ciany, przeraeni i
sparaliowani, niezdolni byli powstrzyma jej ani
sowem, ani gestem. Kiedy wystp si skoczy,
zwalia si na fotel i zacza szlocha.
Na cianie rycina przedstawiajca wieszanie
partyzantw z Armagnac, w ich spojrzeniu jest
drwina, wesoo i ekstaza. Mona by rzec, e
niczego nie boj si tak bardzo, jak koca swych
tortur...
Nie udaje mi si nasyci widokiem tego
niewypowiedzianego i prowokujcego szczcia.
Skoro przyja nie da si pogodzi z prawd,
liczy si jedynie niemy dialog z naszymi wrogami.
Nasi bliscy powinni si postara, aby umrze w
takiej chwili, w ktrej nie przechodzimy okresu
niemocy. W przeciwnym wypadku jaki wysiek jest
potrzebny, eby si zainteresowa ich nieprzyjemnociami !
I ostatni stan si pierwszymi. To w College de

Najgorsze pilnie wyczekiwane

79

France, 30 stycznia 1958 roku, podczas wykadu

Puecha o Ewangelii Tomasza, w frazes, ktry pad w
trakcie erudycyjnego komentarza, wprawi mnie w
dziwny stan. Nawet gdybym usysza go u szczytu
agonii, nie poruszyby mnie tak bardzo.
Pewien hiszpaski poeta przysa mi kartk z
yczeniami, przedstawiajc szczura, symbol, jak
napisa, wszystkiego, czego moemy esperar w tym
roku. Kadego roku, powinien by doda.
Ktokolwiek jest tak nierozsdny, aby wplta si
w dzieo, obojtnie jakiej natury, w gbi serca nie
toleruje adnych uwag na temat tego, co robi.
Zwtpienie w samego siebie za bardzo wprawia go w
zdenerwowanie, aby mg jeszcze stawi czoo
wtpliwociom innych.
Pewien Staroytny powiada, e w doktrynie
Epikura bya sodycz syren.
Szukanie nowoytnego systemu, ktry zasugiwaby na tak pochwa, byoby strat czasu.
Kiedy czytam Herodota, wydaje mi si, e sysz,
jak wieniak ze Wschodu opowiada i filozofuje.
Nie na darmo podrowa on do Scytw.
Wizyta modego mczyzny, ktrego polecia mi
pewna dama, dodajc, e chodzi o geniusza.
Zapoznawszy mnie ze szczegami swej niedawnej
podry po Afryce, opowiada mi o swoich zajciach,
lekturach, projektach. We wszystkim, co mwi, byo

80

wiartowanie

co, co szwankowao, jakie puste rozgorczkowanie;

sprawiao to, e czuem si nieswojo. Nie dao si
dowiedzie, kim by i czego by wart. Po upywie
godziny wsta, ja rwnie wstaem, wbi we mnie
wzrok i, zarazem skupiony i nieobecny, zblia si
powoli w moim kierunku, bardzo powoli, jak
obkany limak. Pamitam, e pomylaem: Ten
geniusz chce mnie zabi,
i cofnem si o krok z mocnym postanowieniem, e
wymierz mu cios prosto w twarz, jeli cigle bdzie
si zblia. Zatrzyma si, wykona nerwowy gest,
jakby si do czego zmusza i niczym drugi doktor
Jekyll opiera si jakiej przykrej przemianie,
nastpnie si uspokoi, odwrci, eby usi,
zmuszajc si do umiechu. Nie zadaem mu adnego
pytania, ktre mogoby go wprawi w zakopotanie.
Podjlimy rozmow dokadnie w tym miejscu, w
ktrym j porzucilimy, i w miar jak powraca do
siebie, czuem, e ogarnia mnie jego stan i e teraz
moja kolej, eby wsta. Wtedy na szczcie przyszo
mu do gowy, eby sobie pj.
To moja wada wymowy, moje jkanie si, mj
urywany sposb mwienia, moja sztuka bekotania, to
mj gos, moje r z drugiego koca Europy na
zasadzie reakcji popchny mnie do pewnej dbaoci
o to, co pisz, ebym si sta mniej lub bardziej
godzien tego idiomu, nad ktrym si zncam za

Najgorsze pilnie wyczekiwane

81

kadym razem, gdy otwieram usta.

Wrd cierpie (staro, choroba itd.), ktre
uzasadniaj denie do wyzwolenia, Budda wymienia
trem aktorsk! W rzeczywistoci, jeli chodzi o
trem, naleaoby zacz od tremy yjcego jako
yjcego i na niej zakoczy.
w osiemdziesiciolatek wyznaje mi pod
przysig tajemnicy, e po raz pierwszy w yciu
poczu pokus samobjstwa. Po co tyle sekretw?
Wstyd, e czekao si tak dugo, aby pozna tak
uzasadnione pragnienie, czy przeciwnie, przeraenie
w obliczu tego, co musi on uwaa za potworno?
Pascal; naprawd szkoda, e nie uwaa za
stosowne pochyli si nad samobjstwem. Wszelako
jest to temat dla niego. Z pewnoci byby przeciw,
ale przy jak wiele mwicych zastrzeeniach.
Upodobanie do niezwykoci znamionuje
przecitno (Diderot).
...I jeszcze si dziwi, e wiek Owiecenia nic nie
zrozumia z Szekspira.
Pisze si nie dlatego, e ma si co do powiedzenia, lecz z ochoty, aby co powiedzie.
Jeli jest taki moment, w ktrym powinno si
wybuchn miechem, to wtedy, gdy pod wpywem
nieznonej nocnej udrki wstaje si i nie wiadomo,
czy po to, by spisa swoj ostatni wol, czy
ograniczy si do jakiego aosnego aforyzmu.

82

wiartowanie

Czym jest bl? Uczuciem, ktre nie chce si

wycofa, uczuciem ambitnym.
Istnienie to plagiat.
Podug Kabay, kiedy istota jest poczta, w onie
swej matki nosi wietlisty znak, ktry ganie w
momencie narodzin...
Nie chciabym y w wiecie pozbawionym
wszelkich uczu religijnych. Nie myl przy tym
o wierze, ale o wewntrznym dreniu, ktre
niezalene od jakiegokolwiek wyznania rzuca
was w Boga, a czasem i wyej.
Nikt nigdy nie mg si wyzwoli z Czasu.
Wiedziaem o tym. Kiedy jednak czyta si to w
Mahabhciracie, pamita si o tym na zawsze.
Jeli opowie o Upadku jest tak porywajca, to
dlatego, e autor nie opisuje w niej substancji ani
symboli: widzi Boga, ktry faktycznie przechadza si
po ogrodzie, Boga wiejskiego, jak to susznie okreli
pewien egzegeta.
Za kadym razem, gdy myl o ukrzyowaniu
Chrystusa, popeniam grzech zazdroci.
Jeli tak lubi Simone Weil, to za jej wypowiedzi,
w ktrych w pysze idzie o lepsze z najwikszymi
witymi.
Utrzymywanie, e czowiek nie moe y bez
bogw, to fasz. Najpierw tworzy ich podobizny;
potem znosi wszystko i przyzwyczaja si do

Najgorsze pilnie wyczekiwane

83

wszystkiego. Nie do szlachetny, aby umrze z

powodu rozczarowania.
W tym nie kadziem komu, kim gardz. Po
przebudzeniu obrzydzenie do siebie samego wiksze,
ni gdybym rzeczywicie popeni tak podo.
Tylko wtedy, kiedy wycigam si, aby odda si
rozmylaniom bez koca i bez przedmiotu, odnosz
wraenie, e jestem produktywny, e wiem o co
chodzi, e robi co pozytywnego.
Sterylno czyni przenikliwym i nieubaganym.
Kiedy przestaje si wytwarza, wwczas to, co robi
inni, traktuje si jak co pozbawionego natchnienia i
substancji. Osd bez wtpienia prawdziwy. Ale trzeba
go byo wyda wczeniej, kiedy si jeszcze
wytwarzao, wanie wtedy, gdy robio si to, co inni.
Prawdziwa elegancja moralna polega na ukazywaniu swych zwycistw jako poraek.
Te niewydarzone koszmary; koszmary, ktre si
cign, ktre trwaj z braku nowych katastrof.
Zerwa si ze snu z braku zainteresowania!
mier to stan doskonaoci, jedyny w zasigu
miertelnika.
W czasach, kiedy paliem, papieros po nieprzespanej nocy mia aobny smak, ktry przynosi
mi ulg we wszystkim.
W tym podmiejskim pocigu jaka dziewczynka
(picioletnia?) oglda ksik z obrazkami. Trafia na

84

wiartowanie

sowo przejcie i pyta matk, co to znaczy; matka

spenia prob: Przejcie to droga, ktr
przechodzisz, to czowiek, ktry przechodzi ulic, to
burza, ktra przechodzi.... Maa, ktra wyglda na
do bystr, nie wydaje si zadowolona z takiej
odpowiedzi. Bez wtpienia uwaa przykady za
nazbyt konkretne.
Tamtego dnia rozmawialimy przy stole
o teologii. Suca, niepimienna wieniaczka,
suchaa stojc. Wierz w Boga tylko wtedy, gdy
mnie bol zby powiedziaa. U kresu ycia jej
uwaga jest jedyn, ktr pamitam.
W pewnym angielskim tygodniku diatryba
przeciwko Markowi Aureliuszowi, ktrego autor
oskara o hipokryzj, filistynizm i pozerstwo.
Wcieky, gotowaem si do odpowiedzi, kiedy,
pomylawszy o cesarzu, szybko si uspokoiem. Nie
powinienem si denerwowa w imieniu kogo, kto
mnie nauczy, eby si nigdy nie denerwowa.
Kademu dokonanemu ustpstwu towarzyszy
wewntrzne umniejszenie, ktrego nie jest si
wiadomym od razu.
Owemu przyjacielowi, ktry powiada, e si
nudzi, poniewa nie moe pracowa, odpowiadam, e
nuda to stan wyszy i umniejszaniem go jest wizanie
go z ide pracy.
Istnienie to zjawisko kolosalne ktre nie ma

Najgorsze pilnie wyczekiwane

85

adnego sensu. W ten wanie sposb zdefiniowabym

osupienie, w ktrym yj z dnia na dzie.

Dalicie mi do zrozumienia, e nie byem nic
wart, przyznajc, i osigaem swj szczyt tylko
wtedy, kiedy wtpiem.
Ale nie jestem niedowiarkiem, jestem czcicielem
zwtpienia, wtpicym w stanie wzburzenia,
wtpicym w transie, fanatykiem bez kredo,
bohaterem chwiejnoci.
ledztwo Edypa, bezwzgldne dochodzenie do
prawdy, bez adnych skrupuw, zapamitanie w
rujnowaniu samego siebie przywodzi na myl sposb
dziaania i mechanizm Poznania, aktywno w
najwyszym stopniu nieprzystajc do instynktu
przetrwania.
By przekonanym o czymkolwiek to niesychany
wyczyn, niemale cud.
Jedynie si licz, zaraliwe s jedynie te sowa,
ktrych rdem jest objawienie albo sza, dwa stany,
w ktrych jest si zmienionym nie do poznania.
Chrystus, jak podkrelano, nie by mdrcem,
wiadcz o tym sowa, ktre wypowiedzia podczas
Ostatniej Wieczerzy: to czycie na pamitk moj
[XXII, 19]. Tymczasem mdrzec nigdy nie mwi
w swoim imieniu: mdrzec jest nieoso- bisty.
Zamy. Tylko e Chrystus nie twierdzi, e nim
jest. Uwaa si za boga i wymagao to jzyka mniej

86

wiartowanie

skromnego, jzyka wanie osobistego.

Nawet gdy nic si nie dzieje, wszystko wydaje mi
si nadmierne. C zatem powiedzie w obliczu
jakiego zdarzenia, wszelkiego zdarzenia?
Najwikszym z szalestw jest wiara w to, e
stpamy po staym gruncie. Kiedy tylko historia daje
zna o sobie, przekonujemy si o czym przeciwnym.
Zdaje si, e nasze kroki przylegaj do ziemi, a nagle
odkrywamy, e nie ma nic, co przypominaoby ziemi
i e nie ma te nic, co przypominaoby kroki.
W zoo. Wszystkie te zwierzta zachowuj si
przyzwoicie, oprcz map. Czu, e czowiek jest
blisko.
W Dzienniku de Dangeau mona przeczyta:
Ksina dHarcourt da i dostaje spadek po kim
zwanym Foucault, kto zada sobie mier z wasnej
rki. Dzisiaj krl da delfinie czowieka, ktry
popeni samobjstwo. Delfina spodziewa si, e
wycignie z tego spor sum.
Przypomnie sobie to, kiedy jest si skonnym
uniewinni elegantw w perukach i kiedy si staje w
zdumieniu przed gilotyn.
Nie mona dotrze do prawdy poprzez opinie,
poniewa kada opinia to tylko szalony punkt
widzenia rzeczywistoci.
Legenda hinduska mwi, e w pewnej chwili
A

Najgorsze pilnie wyczekiwane

87

Siwa zacz taczy, najpierw powoli, potem coraz

szybciej i nie zatrzyma si, dopki nie nada wiatu
nieokieznanego tempa, w kadym punkcie
przeciwnego tempu Stworzenia.
Legendzie tej nie towarzyszy aden komentarz,
do historii naley, aby udowodni jej suszno.
W chwili, gdy przygotowywano cykut, Sokrates
wanie uczy si jakiej melodii na flecie. Do czego
ci si to przyda? pytano go. ebym potrafi
zagra t melodi, zanim umr.
Jeli omielam si przypomnie t strywializowan przez podrczniki odpowied, to dlatego, e
dla mnie jest jedynym powanym usprawiedliwieniem wszelkiej woli poznania, e przejawia si
zarwno na progu mierci, jak i w kadym innym
momencie.
Wedug Orygenesa tylko dusze skonne do za,
majc zamane skrzyda, oblekaj si w ciaa.
Innymi sowy, bez fatalnego aknienia nie ma ani
wcielenia, ani historii. Tkwi w tym przeraajca
oczywisto, ktr mona wytrzyma, jeli tylko
otoczy si j choby najmniejszym aparatem
teologicznym.
Powiada si, e prawdziwy Mesjasz objawi si
albo w wiecie w peni sprawiedliwym, albo
cakowicie winnym. Tylko ostatnia moliwo
warta jest rozpatrzenia, skoro niemale mona j

88

wiartowanie

dostrzec i tak dobrze zgadza si ona z tym, co

wiadomo na temat przyszoci; istniej due szanse na
to, e Mesjasz w kocu si objawi i odpowie w ten
sposb nie tyle na bardzo dawne oczekiwanie, ile na
bardzo dawn obaw.
Wielokrotnie stwierdzaem, e atwiej ponownie
zasn po nie, w ktrym zostao si zamordowanym
ni po nie, w ktrym samemu jest si morderc.
Punkt dla mordercy.
W kociele Saint-Severin woski chr piewa
Lamenty Jeremiasza Cavalieriego. U szczytu
wzruszenia mwi sobie, e wyrwnam rachunki z...
W chwilach bardziej eterycznych niezmiennie
ogarnia mnie pragnienie natychmiastowej zemsty za
zniewag i to w adnym razie nie niedawn, lecz
odleg o dziesi, dwadziecia, trzydzieci lat.
Nie ma takiej osoby, ktrej w tej czy innej chwili
nie yczybym mierci.
D. , dobry psycholog mimo swego starczego
niedostwa przywizywa wag do swych odkry. Za
kadym razem, gdy go spotykaem, mwi mi, e
moje ataki wciekoci przypominaj mu krla Leara,
i natychmiast deklamowa mi jego grob: Co
takiego zrobi, e... Jeszcze nie wiem, co, lecz wiem,
e ziemia zadry ze zgrozy4.
4William Shakespeare, Krl Lear, przeoy Stanisaw
Baraczak, Wydawnictwo Znak, Krakw 1997, s. 92.

Najgorsze pilnie wyczekiwane

89

Po czym staruszek mia si jak dziecko.

Podug pewnego tekstu chasydzkiego temu, kto
nie znajduje prawdziwej drogi albo rozmylnie z niej
zbacza, udaje si y tylko ze wzgldu na diabelsk
pych.
Sposb na to, by nie bra tego do siebie!
Wieczno, zastanawiam si, nie tracc gowy z
tego powodu, jak mogem tyle razy wypowiada to
sowo.
I widziaem umarych, wielkich i maych,
stojcych przed tronem [Ap XX, 12].
Wielkich i maych\ Mimowolna nutka humoru.
Nawet w Apokalipsie bezwartociowi si licz, c
mam rzec? to oni stanowi o jej sile przycigania.
mier, c za dyshonor! Sta si wkrtce
przedmiotem...

Nienawidzi kogo to chcie, eby by niewane

czym, byle nie tym, czym jest. T. pisze mi, e jestem
czowiekiem, ktrego kocha najbardziej na wiecie...
jednak rwnoczenie zaklina mnie, abym porzuci
swe obsesje, zmieni kierunek, sta si kim innym,
zerwa z tym, kim jestem. Trzeba powiedzie, e
odrzuca mj byt.
Odpoczynek, bogo sowa niejasne i prawie
puste, z wyjtkiem tych chwil, kiedy odpowiedzielibymy umiechem, jeli kto by nam
zapowiedzia, i mamy je jeszcze tylko na kilka

90

wiartowanie

minut.
Ze wszystkiego, co pono naley do psychiki,
nic nie ma a tak silnego zwizku z fizjologi jak
chandra, obecna w tkankach, we krwi, w kociach, w
kadym narzdzie z osobna. Gdyby pozwoli jej
dziaa, ruina ogarnaby nawet paznokcie.
Aby osign skutek terapeutyczny, umieci w
swych ksikach to wszystko, co w nim nieczyste,
osad swej myli, mty swego umysu.
Ofiara muzyczna, Sztuka fugi, Wariacje Golclbergowskie: w muzyce, tak jak w filozofii i we

wszystkim, lubi to, co sprawia bl przez

uporczywo, nawracanie, przez nieskoczony
powrt, ktry dotyka najdalszych gbi bytu i
wywouje ledwo moliw do zniesienia przyjemno.
Jaka szkoda, e nico spospoliciaa w wyniku
naduy, jakich dopucili si niegodni jej
filozofowie!
Kiedy kto przywaszczy sobie monopol na
rozczarowanie, musi bardzo si przemc, aby komu
innemu przyzna prawo do bycia rozczarowanym.
Nic nie wzbudza uczucia skromnoci, nawet
widok trupa.
Kady akt odwagi to czyn niezrwnowaonego.
Zwierzta, z definicji normalne, zawsze s
tchrzliwe, chyba e wiedz, i s silniejsze, na czym
wanie polega tchrzostwo.

Najgorsze pilnie wyczekiwane

91

Gdyby wszystko zmierzao ku lepszemu,

wszyscy starcy wciekli, e nie mog z tego
korzysta umieraliby z gniewu. Na szczcie dla
nich bieg, jaki historia przybraa od samego pocztku,
uspokaja ich i tym samym pozwala im umrze bez
najmniejszej krzty zazdroci.
Kady, ktokolwiek przemawia jzykiem utopii,
jest mi bardziej obcy ni gad z jakiej odlegej epoki.
Tylko wtedy mona by z siebie zadowolonym,
kiedy przypomina si sobie te momenty, gdy
wedug japoskiego powiedzenia usyszao si
ach! rzeczy.
Zudzenie rodzi i utrzymuje wiat; nie niszczy si
pierwszego, nie niszczc przy tym i drugiego z nich.
To wanie robi kadego dnia. Czynno, jak si
wydaje, nieskuteczna, skoro musz zaczyna na nowo
nastpnego dnia.
Czas psuje si od wewntrz, dokadnie tak jak
organizm, tak jak wszystko, co dotknite jest yciem.
Kto mwi czas, ten mwi uszkodzenie, i to jakie
uszkodzenie!
Pojem, e si zestarzaem, kiedy zaczem
odczuwa, i sowo Zniszczenie stracio na mocy,
ktra nie wzbudzaa we mnie ju tego dreszczu
tryumfu i peni, bliskiego modlitwy, agresywnej
modlitwy...
Ledwie skoczyem seri raczej pospnych

92

wiartowanie

refleksji, kiedy ogarno mnie owo niezdrowe

umiowanie ycia, kara lub nagroda tylko dla tych,
ktrzy s skazani na negowanie.

II
Zdarzyo mi si utrzymywa, i mgbym podziwia
jedynie czowieka okrytego hab i szczliwego.
Spostrzegem si wanie, e Epiktet poszed dalej: w
agonii i szczliwy, jak powiada. A jednak atwiej by
moe radowa si w agonii ni w ponieniu.
Idea Wiecznego Powrotu moe by w peni
uchwycona tylko przez tego, kto jest obdarzony
wieloma wadami chronicznymi, a wic powracajcymi, i kto ma tym samym wyszo przechodzenia
od upadku do upadku, ze wszystkim, co to pociga za
sob w rozumieniu refleksji filozoficznej.
Czowiek, ktry si szanuje, nie ma ojczyzny.
Ojczyzna to lep.
Ksigarnia medyczna. Na wystawie, na pierwszym planie, szkielet. Splunem z obrzydzenia.

Zarysy zawrotu gowy

93

Pniej powiedziaem sobie, e powinienem by wykaza

wicej wyrozumiaoci, jako e tyle razy wielbiem te
szydercze koci, ktrych idea jeli nawet nie obraz
wspaniaomylnie

dodawaa

mi

si

rozmaitych

okolicznociach.

Kiedy tylko wyjdzie si na ulic i zobaczy si

ludzi, eksterminacja to pierwsze sowo, ktre
przychodzi na myl.
Wysa komu ksik to dopuci si wamania,
to naruszy prywatno. To wdarcie si w czyj
samotno, w co, co jest dla czowieka najwitsze,
to zmuszenie go, eby wyrzek si samego siebie,
aby zaj si waszymi mylami.
Podczas pogrzebu C. mylaem sobie: Oto
wreszcie kto, kto nie mia ani jednego wroga. Nie
dlatego, by by przecitny, wszake w niesychanym
stopniu nie zna upojenia, jakie daje zadawanie ran.
X. nie wie ju, co ma ze sob zrobi. Wydarzenia
bulwersuj go ponad miar. Jego panika jest dla mnie
zbawienna: zmusza mnie, bym go uspokaja, a w
wysiek przekonywania, poszukiwanie kojcych
argumentw, uspokaja z kolei mnie. eby pozosta
poniej poziomu zaniepokojenia, trzeba bywa u
kogo bardziej niespokojnego.
Te wszystkie kamienne, ze oczy. Lepiej sobie
[Przyp. tum.]

94

wiartowanie

nie wyobraa ich wyrazu w przypadku rozruchw.

Sowo blini nie ma adnego sensu w wielkim

miecie. To wyraz, ktry by prawomocny
cywilizacjach wiejskich, gdzie ludzie znali si z
bliska i w spokoju mogli kocha si i nienawidzi.
Rytua tantryczny: podczas seansu inicjacyjnego
pokazuj wam lustro, ktre odbija wasz obraz.
Kontemplujc go, pojmujecie, i jestecie tylko tym,
czyli niczym.
Po co te komedie, kiedy tak atwo si przekona
o swej niewielkiej wartoci?
Plotyn wiedzia tylko o czterech ekstazach;
Ramana Maharshi o jednej. C za znaczenie maj
liczby!
Jeli trzeba kogo aowa, to tego, kto nigdy nie
przeczuwa adnej z nich i zna je jedynie ze
syszenia.
Ten may lepy czowieczek, kilkudniowy, ktry
krci gow na wszystkie strony, szukajc nie
wiedzie czego, ta naga czaszka, pierwotna ysina, ta
bezradna mapa, ktra spdzia miesice w kloace i

Zarysy zawrotu gowy

szybko, zapominajc o swym pochodzeniu, bdzie

ly galaktyki...
U prawie wszystkich mylicieli mona zauway
potrzeb wiary w przedmioty, ktrymi si zajmuj, a
nawet do pewnego stopnia si z nimi utosamiaj.
Potrzeba ta, godna potpienia w teo-

rii, okazuje si wszake bogosawiestwem, skoro to dziki niej

nie zniechcaj si do mylenia...
Gdyby istniaa jaka powszechna, a nawet oficjalna forma
zadawania sobie mierci, samobjstwo byoby atwiejsze i o
wiele czstsze. Skoro jednak trzeba szuka wasnej drogi, aby
skoczy ze sob, traci si czas, rozmylajc Q drobiazgach, i
zapomina si o najwaniejszym.
Przez kilka minut koncentrowaem si na mijaniu czasu, caa
moja uwaga nastawiona na wyanianie si i ulatnianie kadej
chwili. Prawd mwic, mj umys nie zatrzymywa si na
jednostkowej chwili (ktra nie istnieje), ale na samym fakcie
mijania, na nieskoczonym rozpadzie teraniejszoci. Gdyby
przeprowadza to dowiadczenie bez przerwy cay dzie,
rozpadby si z kolei mzg.

95

96

wiartowanie

By to by przypartym do muru.
W pkajcych rodzinach nagle pojawia si potomek, ktry
powica si prawdzie i gubi si, szukajc jej.
Tym, co najbardziej mnie dziwio u filozofw, ktrych
miaem okazj spotka, by brak zdania. Zawsze z boku.
Niezwyka niezdolno do wydania sdu. Przyzwyczajenie do
abstrakcji niszczy umys.
Od, powiedzmy, czterdziestu lat nie byo dnia, bym nie mia
czego w rodzaju nieujawnionego

ataku epilepsji. To wanie pozwolio mi zachowa form i

uratowa pozory.
... Jakie pozory?
Natury zdolne do obiektywizmu w kadych okolicznociach
sprawiaj wraenie,
jakby wyszywiartowanie
poza normalno. Co si w
97
nich zamao czy znieksztacio? Nie mona si tego dowiedzie,
ale mona odgadn jakie powane zaburzenie, jak anomali.
Bezstronno nie da si pogodzi z wol autoafirmacji czy te po
prostu istnienia. Uznanie zasug innego to symptom
ostrzegawczy, akt przeciwny naturze.
Ani ten, ani tamten wiat, ani szczcie nie naley do tego,
kto wtpi5.
To miejsce z Gity to mj wyrok mierci.
Prbuj zwalczy zainteresowanie, jakie ywi dla niej,
wyobraam sobie jej oczy, jej policzki, jej nos, jej usta, w stanie
cakowitego rozkadu. To nic nie daje: co nieokrelonego, co z
niej emanuje, pozostaje. W podobnych chwilach wiadomo,
dlaczego yciu udao si przetrwa wbrew Poznaniu.
Kiedy raz si zrozumiao, najlepiej byoby umrze na
miejscu. Co oznacza zrozumie? To, co si naprawd pojo, nie
da si wyrazi w aden sposb i nie mona tego przekaza
nikomu, nawet samemu sobie, tak e umiera si, nie znajc
waciwej natury wasnej tajemnicy.
Dostrzega ju tylko te sprawy, ktre chciaoby si
roztrzsa w grobie.
Zawsze si pasjonowaem sprawami przegranymi i osobami
bez przyszoci, ktrych szalestwa przyjmowaem za swoje do
tego stopnia, e cierpiaem z ich powodu prawie tak jak oni.
Kiedy jest si skazanym na to, by przeywa mki, wwczas
wasne udrki, jakkolwiek by byy wielkie, nie wystarczaj;
czowiek rzuca si na udrki innych, przywaszcza je sobie, staje
si podwjnie, potrjnie, co mwi? poczwrnie
nieszczliwy.
Mie poczucie cigoci tylko w sensie negatywnym, w tym,
co sprawia bl, co sprzeciwia si bytowi. Cigo zagroenia,
niedokoczenia, podanej i nieudanej ekstazy, przeczuwanego
absolutu, z rzadka osiganego; czasem jednak przekroczonego,
5Bhagawadgita czyli Pie Pana IV, 40, dz. cyt., s. 59. [Przyp. tum.]

przeskoczonego,98przy oddalaniu si od Boga...

wiartowanie
Na brzegu lasu ranny gob. Musiaa go trafi jaka zbkana
kula. Mg i tylko podskakujc. Jego komiczne ruchy, ktre
wyglday tak, jakby si bawi, nadaway jego agonii charakter
lekkoci.
Chciaem go zabra, bo byo zimno i zbliaa si noc. Ale nie
wiedziaem, komu go powierzy: nikt by go nie chcia w tym
ponurym i zamknitym w sobie regionie Beauce. Nie mogem
te liczy na wzbudzenie litoci w zawiadowcy stacyjki, gdzie
miaem zapa pocig. I tak oto pozostawiem gobia jego
radoci umierania.
By od zawsze drczonym przez niesychanie wierne
cierpienia i nie mc nikogo przekona
o ich realnoci. A jednak, jeli si dobrze zastanowi, jest to
suszne: nie mona bezkarnie rozwija swych talentw
gawdziarza i wesoka w towarzystwie. Jak poza tym przyj
istnienie wesoego mczennika?
By znuonym nie tylko tym, czego si pragno, lecz i tym,
czego mona byo pragn! W istocie kadym moliwym
pragnieniem.
witym wysokiej prby nie zaleao na czynieniu cudw;
oddawali si temu wbrew sobie, jak gdyby kto ich zmusza. Tak
ywa odraza do cudotwrstwa wynikaa zapewne z lku przed
popadniciem w grzech pychy i ulegniciem pokusie
tytanicznoci, pragnieniem dorwnania Bogu i ukradzenia mu
jego wadzy.
Czasem w paroksyzmie woli spostrzega si, e mona
zapanowa nad prawami natury. Chwile te s tak wyczerpujce,
e jestecie po nich zdyszani, pozbawieni wewntrznej energii,
ktra mogaby zama i podepta te prawa. Jeli ju intencja
cudu wyciecza, to jak by to byo z samym cudem?
Za kadym razem, kiedy trafia si na co istniejcego,
realnego, penego, chciaoby si bi we wszystkie dzwony, jak
przy okazji wielkich zwycistw albo wielkich klsk.
Dowiadczy,
porodku
rynku,
dozna,
ktrych
pozazdrociliby Ojcowie Pustyni.
Chciabym obwieci prawd, ktra na zawsze pozbawiaby
mnie miejsca pord ywych istot. Znam tylko stany, ale nie
sowa, ktre pozwoliyby mi je sformuowa.

Omielilicie si nazwa Czas waszym bratem, wzi za

sojusznika najgorszego z oprawcw. W tej kwestii wybuchaj
rnice midzy nami: idziecie z nim rka w rk, podczas gdy ja
Zarysy zawrotu gowy
wyprzedzam go albo wlok si z tyu, nigdy nie przybiera jego
form, i mog o nim myle tylko wtedy, gdy odczuwam
wzgldem niego co w rodzaju spekulatywnego smutku.
Podug gnostyckiego autora Objawienia s'w. Jana, nazwa
Najwyszego nieskoczonym to w ogle go nie dosign,
poniewa jak powiada tekst jest on o wiele lepszy ni to.
Chciaoby si pozna imi tego autora, ktry tak doskonale
dostrzeg, na czym polega dziwaczna wyjtkowo Boga.
Szkoda, e dziki skromnoci nie mona czyni postpw!
Oddaem si jej z do du gorliwoci, ale udawao mi si to
tylko w chwilach wielkiego wyczerpania. Wyczerpanie mijao, a
moje wysiki okazyway si ponne. Skromno musi by stanem
w istocie mao naturalnym, skoro doznaje si go tylko wskutek
wyczerpania.

Ow rozbitek, trafiajc na pewn wysp i zaraz potem

dostrzegajc na niej szubienic, miast przeraenia, przeciwnie,
poczu uspokojenie. Znajdowa si pord dzikich, to jasne,
jednake w miejscu, w ktrym panowa ad.
Bardziej ni to stosowne myl o tym, co czu poganin po
zwrocie, jakiego dokona Konstantyn. Moje ycie: nieustanny
strach przed dogmatami, przed rodzcymi si dogmatami.
W zamian za to chwiejce si dogmaty mnie urzekaj,
poniewa utraciy sw agresywno. Wiedzc jednak, e s
zagroone, nie mog zapomnie, i to wanie ich upadek
przygotowuje nadejcie wiata, ktrego si obawiam. W ten
sposb sympatia, ktr do nich odczuwam, wzmaga moje
przeraenie...
Sukces, zaszczyty i cay ten kram mona wybaczy tylko
wtedy, gdy ten, kto ich dowiadcza, czuje, e le skoczy.
Przyjmie je wic po to jedynie, aby gdy nadejdzie ta chwila
w peni rozkoszowa si swoim upadkiem.
Nie widziaem podobnego braku uczu w chodnym
marmurze posgw napisa Barras o Robespierze.
Zastanawiam si, czy niewzruszono tej doskonaej kanalii, jak
by Talleyrand, nie bya tylko skrajnie wysubtelnion kopi

99

manier i stylu Nieprzekupnego.

100
wiartowanie
Zaoy rodzin. Myl, e atwiej by mi przyszo zaoy
imperium.
Prawdziwy pisarz pisze o istotach, rzeczach i wydarzeniach,
nie pisze o pisaniu, posuguje si sowami, ale nie zatrzymuje si
nad sowami, nie czyni ich przedmiotem swych rozwaa.
Bdzie wszystkim, ale nie anatomem Sowa. Rozczonkowywanie jzyka to nawyk tych, ktrzy wycofuj si, nie
mwic o tym.
Po przejciu powanej choroby w niektrych krajach Azji,
na przykad w Laosie, zdarza si zmienia imi. C za wizja u
rde takiego zwyczaju! Po prawdzie, powinno si zmienia
imi po kadym wanym dowiadczeniu.
Jedynie ten kwiat, ktry opada, to kwiat w caej peni
powiedzia pewien Japoczyk.

Chciaoby si powiedzie to samo o cywilizacji.

Podstaw spoeczestwa, kadego spoeczestwa, jest swego
rodzaju duma z posuszestwa. Kiedy dumy tej zabraknie,
spoeczestwo upada.
Moje zamiowanie
do historiiwiartowanie
wypywa z wyczucia tego, co
101
zagroone przemijaniem i z aknienia tego, co zepsute.
Czyby pan by reakcjonist? Bardzo prosz, ale w tym
sensie, w jakim jest nim Bg.
Jest si niewolnikiem i pozostaje nim tak dugo, dopki nie
nadejdzie wyleczenie z obdu nadziei.
Pokrzepiajce, kiedy mona sobie powiedzie: Moje ycie,
kada jego cecha, odpowiada temu rodzajowi pogrenia,
ktrego sobie yczyem.
W cigu trzydziestu lat mj ojciec setki i tysice razy
udziela ostatniego namaszczenia. Nie bardziej ni grabarz, jego
towarzysz, nie mia poczucia mierci poczucia, ktre nie
ma nic wsplnego z trupem, poczucia intymnego, najintymniejszego ze wszystkich, ktrego by si dowiadczao, jeeli
jest si wybranym, nawet w wiecie, gdzie nikt nie ma okazji
umrze.
Te chwile, zachowywanie si, jak gdyby nic si nigdy nie
stao, kiedy caa uwaga jest zawieszona z braku momentw i
kiedy w najwikszej gbi siebie na prno szukaoby si
najmniejszej czstki bycia wci naznaczonym Tym, co
moliwe.
Ta dziewidziesiciolatka ganie nie z powodu choroby, nic
jej nie jest, umiera wycznie dlatego, e ju duej nie moe
trwa... Wchodzc do niej, znalazem j w letargu. Miaa si,
aby wyszepta: To kres ycia, to kres ycia. Wielkie rzeczy!
Nie trzeba si tym przejmowa odpowiedziaem. Niepewnie
prbowaa si umiechn, by moe z pogard. Musiaem
wyda si jej albo zbyt naiwny, albo zbyt cyniczny, albo i taki, i
taki.
Kiedy widz, jak kto walczy za jak spraw, obojtnie o
co, staram si dowiedzie, co si dzieje w jego umyle i skd
moe si bra w tak oczywisty brak dojrzaoci. Odmowa
poddania si moe by oznak ycia, lecz w adnym razie nie
przenikliwoci czy po prostu zastanowienia. Czowiek rozsdny
nie znia si do protestu. Ledwie pozwala sobie na oburzenie.

Branie spraw ludzkich

serio wiadczy
o jakim ukrytym
102
wiartowanie
defekcie.
Pewien antropolog, ktry wyprawi si, aby obserwowa
Pigmejw, z zadziwieniem stwierdzi, e yjce w pobliu
plemiona gardziy nim i trzymay go na dystans, poniewa
zadawa si z ludem niszym, Pigmeje byli bowiem w ich oczach
ludmi bez adnej wartoci, psami, niegodnymi najmniejszego
zainteresowania.
Nie ma nic bardziej wykluczajcego ni ywotny,
niepohamowany instynkt. Dana wsplnota umacnia si stosownie
do tego, jak jest nieludzka, jak potrafi wyklucza... Celuj w tym
pierwotni. To nie oni, to cywilizowani wymylili tolerancj i
z jej przyczyny zgin. Dlaczego j wymylili? Dlatego e
znajdowali si w stanie upadku... To nie tolerancja ich osabia, to
ich sabo, brak ywotnoci sprawiy, e stali si tolerancyjni.
Dwie kobiety, z ktrymi najczciej obcowaem: Teresa z
Avila i de Brinvilliers6.
Optani tym, co najgorsze; ma si im za ze nawet wtedy, gdy
uznaje si suszno ich przewidywa i ostrzee. Duo wiksza
wyrozumiao spotyka tego, kto si pomyli, poniewa jego
zalepienie byo owocem entuzjazmu i wspaniaomylnoci, gdy
tymczasem tamten, zakadnik swej przenikliwoci, miaby by
nikim wicej jak tchrzem, niezdolnym do podjcia ryzyka,
jakim jest zudzenie.
W ostatecznym rozrachunku czas jaski nie by idealny.
Epoka bezporednio po nim tak; epoka, kiedy po tak dugim
zamkniciu mona byo myle na zewntrzNie walcz ze wiatem, walcz z si wiksz, z moim
zmczeniem wiatem.
Ta stara seksualno to jednak co. Od kiedy ycie jest
yciem, bya w tym racja, trzeba to powiedzie, e
przywizywano do niej tak wielk wag. Jak wytumaczy, e
6Marie-Madeleine dAubray, markiza de Brinvilliers (1630-1676)
synna zbrodniarka, ktra w 1666 roku otrua ojca (motywem bya
zemsta za odkrycie jej romansu i spowodowanie uwizienia kochanka),
a potem dwch braci, aby odziedziczy cao spadku. Kiedy sprawa
wysza na jaw, najpierw zbiega do Anglii, potem ukrywaa si w
Paryu. Po zatrzymaniu zostaa skazana na cicie, a jej ciao spalono.
[Przyp. tum.]

mona si znudzi wszystkim, ale nie tym? Nie moglimy zosta

pozbawieni najstarszej czynnoci ywej istoty i to jasne, e ten,
kto si jej nie powica, jest jakim postronnym bytem,
Zarysy zawrotu gowy
wyrzutkiem albo witym.
Im wicej niesprawiedliwoci si doznao, tym wiksze
ryzyko popadnicia w samozadowolenie lub wprost w pych.
Kada ofiara chepi si tym, e jest wybracem a rebours i
reaguje w odpowiedni sposb, nie przypuszczajc, i tym samym
osiga status samego Diaba.
Kiedy powraca si do Zwtpienia (jak gdyby kiedykolwiek
si od niego odeszo), przedsibranie czegokolwiek wydaje si
nie tyle bezuyteczne,
s

ile dziwaczne. miech nie pojawia si wraz z nim. Dry was

ono w samej gbi jak choroba czy, jeszcze skuteczniej, jak
wiara.
Tacyt kae powiedzie Othonowi, zdecydowanemu na
samobjstwo, lecz odwiedzionemu od tego czynu przez swych
onierzy: No dobrze, dorzumy jeszcze jedn noc do swego
ycia.
...yczmy mu, eby jego noc nie przypominaa tej, ktr ja
przebyem.
Podug Talmudu zy impuls jest wrodzony; dobry pojawia
si dopiero w wieku trzynastu lat... Precyzji tej, mimo jej
zabawnego charakteru, nie brak wiarygodnoci, i odsania ona
przed nami nieuleczaln lkliwo Dobra w obliczu Za,
usadowionego wygodnie w naszej substancji i cieszcego si
przywilejami, ktre zapewnia mu zaleta pierwszestwa.
Dla ydw Mesjasz mg by tylko krlem tryumfujcym;
w adnym wypadku ofiar. Zbyt ambitni, aby zadowoli si
ukrzyowanym, oczekiwali kogo silnego. Na szczcie dla
siebie nie spostrzegli, e Chrystus by silny na swj sposb.
Inaczej stopiliby si z chrzecijaskimi hordami
i aonie w nich rozpynli.
' Nasze wady nie pozwalaj nam uciec od siebie samych, sta
si kim innym, zmieni skr, by zdolnymi do przemiany. Po
kadym kroku naprzd
zmuszaj nas do kroku wstecz, tote nie moemy w
niczym osign postpu, chyba e w poznawaniu

103

naszej bezuytecznej
tosamoci.?wiartowanie
104
Moja misja to zabi czas, jego z kolei zabi
mnie. Cakiem dobrze mona si poczu midzy
mordercami.
Obsesja ostatniego w stosunku do wszystkiego,
ostatni jako kategoria, jako konstytutywna forma
umysu, jako pierwotne znieksztacenie, a nawet
objawienie...
Na moim stole, od miesicy, wielki mot: symbol
czego? Nie wiem, lecz jego obecno jest dla mnie
bogosawiestwem i czasami daje mi odwag, jak
musz zna wszyscy ci, ktrzy chroni si za
jakkolwiek pewnoci.
Nagle potrzeba okazania wdzicznoci nie tylko
istotom, ale i przedmiotom, kamieniowi, dlatego, e
jest kamieniem... Jake wszystko oywa! Rzec by
mona, e na wieczno. Zarazem nieistnienie wydaje
si nie do pomylenia. To, e zdarzaj si podobne
dreszcze, e mog si zdarzy, pokazuje, i by moe
ostatnie sowo nie naley do Negacji.
Wizyta pewnego malarza, ktry opowiada mi, jak
bdc na Poudniu, uda si z wizyt do pewnego lepca
i zasta go samego, pord ciemnoci; nie mg si
powstrzyma od wyraenia litoci i zapytania go, czy
mona znie istnienie, kiedy si nie widzi wiata.
Nie wie pan, co pan traci brzmiaa odpowied
lepca.
Ten atak furii, ta potrzeba wybuchu, uderzenia w
twarz kadego, spoliczkowania wiata
jak nad ni zapanowa? Zdaby si natychmiast
may spacer na cmentarz, a nawet lepiej, spacer
ostateczny.

Ani jednego dnia, ani jednej godziny, a nawet

minuty, abym nie popada w to, co Candrakirti,
buddyjski dialektyk, nazywa otchani herezji ja".
U Irokezw kiedy starzec nie mg ju duej
polowa, jego bliscy dawali mu do wyboru: albo
zostawi go na odludziu i pozwol umrze z godu,
albo rozbij mu gow tomahawkiem. Zainteresowany

pawie zawsze opowiada si za drug metod. Wany

szczeg: zanim postawia go przed wyborem, zebrana
w komplecie rodzina piewaa Pie wielkiego Leku.
Zarysy zawrotu gowy
Jakie rozwinite spoeczestwo dao kiedykolwiek dowody takiego zdrowego rozsdku czy te
takiego humoru?
Dawno ju zuyem wszystkie rezerwy religijnoci.
Wyschnicie czy oczyszczenie? Nie potrafibym
powiedzie. W mojej krwi nie kry ju aden bg...
Nigdy nie zapomina, e plebs aowa Nerona.
Powinno si o tym pamita za kadym razem, kiedy
kusi jakakolwiek chimera.
Stwierdzi, e od tak dawna wszystko, co robi, to
zajmowanie si swoim trupem, staram si go
podreperowa, zamiast rzuci go w kt, co byoby
najlepsze dla nas obu!
Ze wszystkich nieszcznikw jedynie ci zasuguj
na wspczucie, ktrzy pord nocy, nie mogc
zmruy oka chcieliby poruszy przestrze,
wrzeszcze czy choby wyda krzyk, ktrzy jednak
maj ledwie tyle siy, by wyszepta kltwy.
Coraz mniej rozrniam to, co jest dobre,
i to, co ze. Kiedy nie bd ju w ogle rozrnia
jednego i drugiego, zakadajc, e kiedy do tego dojd
c za krok naprzd! Ku czemu?
Jake suszna wydaje si ta myl Kabay, e mzg,
oczy, uszy, rce, a nawet stopy, maj odrbn dusz,
ktra tylko im przypada! Owe dusze miayby by
iskrami Adama... Co wydaje si mniej oczywiste.
Schodzc po schodach, sysz z niszego pitra
tego osiemdziesiciolatka o krzepkim wygldzie,
piewajcego gromkim gosem: Miserere nobis.
Wracam p godziny pniej, znowu sysz to samo
miserere, rwnie uporczywe jak poprzednio. Za
pierwszym razem si umiechnem; za drugim
przeszed mnie dreszcz.
Ten pozagrobowy spokj, jaki si odczuwa,
odrywajc si od wiata. Nagle zdawao mi si, e
widz umiech, ktry wanie ogarnia przestrze. Kto

105

si umiecha?
Skd emanowao wiartowanie
to wielkie szczcie,
106
ktre ogrania twarze mumii? W jednej chwili dotarem
do drugiego brzegu, w jednej chwili musiaem stamtd
powrci, tak
niegodny, aby duej dzieli tajemnice zmarych.
/

cile rzecz biorc, nie zaznaem ubstwa.

Poznaem za to jeli nie chorob, to przynajmniej brak
zdrowia, co uwalnia mnie od wyrzutw sumienia, e nie
yem w biedzie.
Jak si dowiedzie, e si ma racj? Kryterium jest
proste: jeli inni si od was odsuwaj, bez wtpienia
jestecie bliej istoty rzeczy ni oni.
Opanuj si, odzyskaj wiar, nie zapominaj, e nie
kademu byo dane czci zniechcenie
i mu si nie poddawa.
Targ ptakw. C za sia, c za determinacja w
tych malukich frenetycznych ciaach! ycie tkwi w
takim nic... zbijajce z tropu, oywiajce drobink
materii; ycie, ktre jednak pochodzi wanie z tej
materii i ganie wraz z ni. Ale niepewno pozostaje:
nie mona wytumaczy tego rozgorczkowania, tego
ustawicznego-taca, tego wyobraenia, tego widowiska,
jakie ycie ofiaruje samemu sobie. Jakime teatrem jest
oddech!
Wszyscy ci przechodnie przypominaj goryle,
zmczone i bezwolne, ktre maj ju do naladowania czowieka.
Jeliby istnia cho lad opatrznociowego adu,
kady musiaby dokadnie wiedzie, kiedy wypeni
swj czas, i znikn, pozostawiajc wszystkie sprawy.
Poniewa w podobnej kwestii zawsze s jakie za i
przeciw, zwleka si, prowadzi si z sob dialog, a
godziny i dni upywaj na zastanawianiu i w habie.
W onie spoeczestwa doskonaego kademu
kazano by si wynosi, gdyby zaczyna y zbyt dugo.
Wiek nie zawsze stanowiby kryterium, przecie tylu
modych nie mona odrni od zjaw. Cay problem w
tym, jak wybra tych, do ktrych naleaoby

wydawanie opinii o godzinie zgonu tej czy innej osoby.

Gdyby mona byo sta si wiadomym narzdw,
wszystkich narzdw, skutkiem byoby doznanie i
Zarysy zawrotu gowy
absolutna wizja wasnego ciaa, ktre staoby si tak
obecne w wiadomoci, e nie mogoby duej spenia
wszystkich obowizkw, jakie zostay mu przypisane:
ono samo staoby

107

si wiadomoci
i tym samym
przestaoby peni
108
wiartowanie
funkcj ciaa...
Nie przestawaem obwinia swego losu, lecz
gdybym tego nie czyni, jake mgbym stawi mu
czoo? Postawienie go w stan oskarenia byo dla mnie
jedyn szans, aby si do niego przyzwyczai i znosi
go. Powinienem wic dalej go oskara ze wzgldu
na instynkt przetrwania
i z wyrachowania, a wic w rezultacie przez egoizm.
Mody mczyzna i moda dziewczyna, oboje
niemi, mwili do siebie gestami. Jake wygldali na
szczliwych!
To oczywiste, mowa nie jest, nie moe by
przekanikiem szczcia.
Im czowiek bardziej posunity w latach, tym
bardziej goni za zaszczytami. By moe nawet
prno nigdy nie jest tak ywa jak w bliskoci grobu.
Czowiek chwyta si drobnostek, starajc si nie
dostrzega, co si pod nimi skrywa, oszukuje nico
czym jeszcze bardziej nijakim.
Bycie zdrowym to stan nie-odczuwania, a nawet
nie-realnoci. Kiedy przestaje si cierpie, przestaje si
istnie.
Szalestwo nie tumi dzy. wiadkiem X., ktry
wychodzi z separatki, bardziej zjadliwy ni
kiedykolwiek. Skoro kaftan bezpieczestwa nie potrafi
zmieni esencji jakiej istoty, czeg si spodziewa po
kuracji, czy nawet po wieku? Poza tym obkanie to
wstrzs radykalniejszy ni staro. Jak wida, wydaje
si, e ono samo niczego nie zaatwia.
Wiedzc to, co ja wiem, nie powinienem ju
naraa si na najmniejsz niespodziank. A jednak
niebezpieczestwo istnieje, co mwi? jest
codziennoci. Oto moja sabo. Co za wstyd, prawd
mwic, mc jeszcze odczuwa satysfakcj albo
rozczarowanie.
Umieranie to przewaga mao poszukiwana. To
wanie sobie mwiem, suchajc tego starca, ktry boi

si mierci, ktry myli o niej bezustannie. Czeg by

nie da, aby jej unikn! Ze mieszn zawzitoci
usiuje mnie przekona, e jest ona nieuchronna... Taka,
jak j sobie przedstawia, zdaje si jeszcze bardziej
oczywista, ni jest w istocie.
ZarysyMimo
zawrotu wieku
gowy uwolniony
od kopotw ze zdrowiem, bez trosk materialnych, bez
jakichkolwiek zobowiza, nieskoczenie przeuwa t
sam trwog, podczas gdy mgby bez strachu spdzi
czas, ktry mu pozosta. Ale nie, natura narzucia mu
t udrk, aby ukara go za to, e unikn innych.
Penia jako szczyt szczcia jest moliwa tylko w
tych chwilach, gdy w gbi uwiadamia si sobie
nierealno i ycia, i mierci. Takich chwil dowiadcza
si rzadko, chocia mog zdarza si czsto w porzdku
refleksji. W tej dziedzinie istnieje tylko to, co
odczuwane. Tymczasem nierzeczywisto odczuwana, a
jednak przeniesiona wewntrz tego samego czynu, to
dziaanie, ktre rywalizuje z ekstaz i czasem j
przymiewa.

III
Hezjod: Bogowie zakryli przed ludmi rda ycia.
Uczynili dobrze czy le? Jedno jest pewne: po takim
objawieniu miertelnicy nie potrafiliby trwa dalej.
Kiedy si wie, ile warte s sowa, zadziwia to, e
usiuje si cokolwiek wypowiedzie i e si to udaje.
Do tego trzeba, zaprawd, nadprzyrodzonego tupetu.
X. mnie powiadamia, e chciaby mnie spotka.
Natychmiast si zgadzam. Im bardziej godzina
spotkania si zblia, tym mocniej budz si we mnie
dawne mordercze instynkty. Wniosek: nigdy si na nic
nie zgadza, jeli si chce zachowa dobr opini na
swj temat.
Spdzam czas na doradzaniu samobjstwa, gdy
pisz, na odradzaniu go, gdy mwi. Dlatego, e w
pierwszym wypadku chodzi o zagadhienie filozoficzne;
w drugim za o jak istot, jaki gos, jak

109

skarg... 110
wiartowanie
W kazaniu w Benaresie Budda pord przyczyn
cierpienia wymienia pragnienie stawania si i
pragnienie nie-stawania si. Pierwsze pragnienie
wiadomo, lecz skd drugie? Czy pogo za niestawaniem si nie oznacza wyzwolenia? Tym, o czym
tu mowa, nie jest cel, ale sama pogo jako taka,
poszukiwanie i przywizanie do poszukiwania.
Niestety, w drodze do wybawienia interesujca jest
jedynie droga. Wybawienie? Nie osiga si go, wpada
si w nie i dusi. Sama nirwana to uduszenie!
Wszelako najsodsze ze wszystkich.
Kto nie ma szczcia by potworem w jakiejkolwiek dziedzinie, wcznie ze witoci, wzbudza
pogard i zazdro.
Tego, kto od dawna znosi jakie kalectwo, nigdy
nie mona bdzie wzi za czowieka bez charakteru. W
jaki sposb si zrealizowa. Kada choroba to jaki
walor.
Nieodwoalnie pospolite jest wszystko to, co
pozbawione szczypty aobnoci.
Strindberg pod koniec swego ycia doszed do tego,
e bra Ogrd Luksemburski za swoje Getsemani.
...Ja take dostrzegem w nim swego rodzaju
Kalwari rozcignit, to prawda, na czterdzieci lat!
Kiedy idzie si do specjalisty, odnosi si wraenie,
e jest si ostatnim z ostatnich, wyrzutkiem Stworzenia,
mieciem. Nie powinno si wiedzie, na co si cierpi, a
jeszcze mniej na co si umiera. Kade ucilenie w
tej kwestii jest niegodziwe, poniewa jednym sowem
pozbawia owego minimum tajemniczoci, ktre mier,
a nawet ycie, powinny w sobie zawiera.
By Barbarzyc i mc y tylko w cieplarni!
Cierpienie, niszczc nas, zarazem zwiksza nasz
pych. Nasz wrg bierze na siebie nasz obron.
Modlitwa niezahamowana, modlitwa destrukcyjna,
unicestwiajca, modlitwa promieniujca Kresem!
W przypywie optymizmu powiadam sobie, e

moje ycie byo piekem, moim piekem, piekem w

moim gucie.
Nie, nie brak mi powietrza, ale nie wiem, co z nim
robi, nie wiem, dlaczego miabym oddycha...
Skoro mier to rwnowaga,
tycie gowy
i brak rwnowagi
Zarysy zawrotu
s
nieodrnialne:
niepowtarzalny
przykad
doskonaych synonimw.
Wszystko, co stworzyem, sprowadzasi do
cierpie zdegradowanych do poziomu oglnikw.
Gorczka oywia dzieo na jak dugo? Czsto
pasja jest przyczyn, dla ktrej dane utwory si starzej,
podczas gdy inne, stworzone przez zmczenie, stawiaj
czoo kolejnym epokom. Bezczasowe znuenie,
wiecznotrwao zimnej odrazy!
Na granicy hiszpaskiej kilkudziesiciu turystw,
przewanie skandynawskich, czekao przez urzdem
celnym. Pewnej zaywnej damie, wyranie iberyjskiej,
przyniesiono telegram. Otwierajc go, dowiaduje si o
mierci swej matki i zaraz zaczyna krzycze. C za
szansa mwiem sobie mc od razu rozadowa
swj smutek, zamiast go ukrywa, magazynowa, tak
jak by to zrobi kady z tych blondasw, ktrzy patrzyli
w osupieniu, ktrzy ofiary swej dyskrecji i
zachowania pewnego dnia zrujnuj si na
psychoanalityka.
Najlepszy sposb na pocieszenie nieszczliwego
to zapewni go, e ciy na nim jakie przeklestwo.
Ten rodzaj pochlebstwa pozwala mu lepiej znosi
dowiadczenia, idea przeklestwa zakada bowiem
wybranie, niedol wyboru. Nawet w agonii
komplement si liczy: pycha znika dopiero wraz ze
wiadomoci, czasem nawet trwa duej, jak to si
zdarza w naszych snach, gdzie pochlebstwo moe
dziaa z tak si, e nagle nas budzi, pozostawia nas w
stanie pobudzenia i wstydu.
Dowd na to, e czowiek brzydzi si czowiekiem? Wystarczy znale si w tumie, aby zaraz
poczu solidarno ze wszystkimi martwymi

111

planetami. 112
wiartowanie
Samobjstwo, jedyny czyn naprawd normalny, za
spraw jakiego to skrzywienia sta si przywilejem
uomnych?
...Better be with the dead
...Than on the tortur of the mind to lie
In restless ecstasy.
Makbet mj brat, mj rzecznik, mj posaniec, moje
alter ego.
W najdalszej gbi siebie odnale z zasad, ktra
nie jest tak silna, aby objawi si w penym wietle, nie
jest jednak tak saba, by spoczywa w spokoju, co
niby bezsenny demon, nawiedzany przez cae zo, o
ktrym ni, przez wszystkie okropnoci, ktrych nie
popeni.
Nie ma nikogo, kto by go nie obmawia. Broni go
przed wszystkimi, nie chc osdza moralnie kogo,
komu jako nastolatkowi wezwanemu

do zidentyfikowania w kostnicy trupa ojca^udao

si zmyli czujno stranika, zosta tam i spdzi noc.
Taki wyczyn daje wam prawo do wszystkiego i to
naturalne, e poj on to w ten sposb.
Pozwalamy
sobie modli
Zarysy zawrotu
gowy si za was. 120
Prosz bardzo. Lecz kto was wysucha?.
Nigdy nie bdzie wiadomo, czy w tym, co pisze o
Cierpieniu, w filozof traktuje o skadni czy o
najpierwszym z dozna, o krlowej dozna?
Korzy przynosi jedynie rozmowa z zauroczonymi, ktrzy przestali nimi by, z eks-naiw- nymi...
W kocu uspokojeni, z wasnej woli lub zmuszeni do
tego zrobili decydujcy krok w stron Poznania owej
bezosobowej odmiany rozczarowania.
Uprze si przy wyleczeniu kogo z naogu, z
czego, co tkwi w nim najgbiej, to dokona zamachu
na jego byt i rozumie on to wanie w ten sposb,
poniewa nigdy wam nie wybaczy, e chcielicie, aby
unicestwi si na wasz sposb, a nie na swj.
To nie instynkt zachowawczy sprawia, e trwamy,
to jedynie waciwa nam niemono widzenia
przyszoci. Widzenia jej? Wyobraania sobie jedynie.
Gdybymy znali wszystko, co nas czeka, nikt by si nie
zniy do tego, by przetrwa. Poniewa kada przysza
katastrofa pozostaje

abstrakcj,
do siebie. Skdind
122 nie moemy jej bra
wiartowanie
nie bierzemy jej do siebie nawet'wtedy, gdy spada na
nas i zajmuje nasze miejsce.
Zwraca uwag na histori, c za obd! Co
jednak czyni, gdy jest si przeniknitym przez Czas?
Interesuj si kadym, z wyjtkiem innych.
Mgbym by wszystkim, byle nie ustawodawc.
Z dowiadczaniem niezrozumienia lub pogardy
wie si niezaprzeczalna przyjemno, znajjci
wszyscy, ktrzy dziaali bez echa. Ten rodzaj
satysfakcji, zabarwiony arogancj, stopniowo zanika,
albowiem w miar upywu czasu wszystko staje si
zagroone, take nieumiarkowane mniemanie na swj
temat, pobudka wszelkiej ambicji jak i wszelkiego
utworu, trwaego lub przemijajcego.
Ten, kto bywajc wrd ludzi, czyni sobie
jakiekolwiek zudzenia na ich temat, powinien zosta
skazany na powtrne wcielenie, aby nauczy si
obserwowa, widzie, aby by troch na bieco.
Pojawienie si ycia? Przelotne szalestwo,
wybryk, kaprys pierwiastkw, zachcianka materii.
Jedyni, ktrzy maj jakie powody do narzekania, to
byty jednostkowe, aosne ofiary fantazji.
W pewnej ksice zainspirowanej Wschodem autor
daje do zrozumienia, e jest wypeniony, e jest
nasycony bogoci. Nie mwi nam jasno, jegomo,
jak si do tego zabra atwo zrozumie, dlaczego.
ywi potpieni, wszyscy, lecz tego nie wiedz.
Ja, ktry to wiem, czy mam jak przewag? Tak, mam,
uwaam, e cierpi bardziej ni oni.
Wybaw mnie od tej godziny gosi Naladowanie. Wybaw mnie od wszystkich godzin
byoby suszniejsze.
X. to czowiek, ktrego wady badaem przez cae
lata z zamiarem doskonalenia si... Przywizywa wag
do wszystkiego. Zrozumiaem, e to jedyna rzecz,
ktrej nie naley robi. Jego przykad, zawsze obecny
w moim umyle, od jake wielu uniesie mnie uwolni!

C za dojmujce wraenie, kiedy trafiam na w

fragment, w ktrym Jacqueline Pascal chwali postpy,
jakie jej brat osiga w pragnieniu unicestwienia w
szacunku i pamici ludzi!
To droga, ktr chciaem
kroczy,
Zarysy zawrotu
gowyktr nawet
szedem kilkakrotnie, na ktrej jednak miaem
ugrzzn...
Podczas niespokojnych nocy nadchodzi taka
chwila, kiedy nie mona si ju porusza, kiedy skada
si bro: nastpuje spokj, niewidzialny tryumf,
najwysza nagroda po lkach, ktre go poprzedzay.
Akceptacja to sekret ogranicze. Nic nie dorwnuje
wojownikowi, ktry rezygnuje, nic nie jest warte
ekstazy kapitulacji...
Wedug Nagarduny umysu subtelnego, ktry
wykroczy nawet poza nihilizm tym, co Budda
podarowa wiatu, jest nektar pustki. Czy na granicy
najbardziej abstrakcyjnej i destrukcyjnej analizy
odwoywanie si do napoju, niechby nawet napoju
bogw, nie jest saboci, ustpstwem? Obojtnie,
jak daleko by si zaszo, wszdzie wlecze si za sob
hab bycia
lub bycia kiedy czowiekiem.
Podczas tego haaliwego obiadu gawdzilimy o
tym i owym. Wtem umiechnity portret X. przyku
moj uwag. Jake zdawa si zadowolony i jaki blask
emanowa z jego postaci! Zawsze szczliwy, nawet na
obrazie! I tak zaczem mu zazdroci i mie mu to za
ze, jak gdyby mi skrad moj szans. A potem ulga,
naga bogo, kiedy przypomniaem sobie, e nie yje.
Coraz bardziej zgadzam si z Epikurem, kiedy drwi
z tych, ktrzy z uwagi na interesy swej ojczyzny nie
wahaj si powici tego, co nazywa koron ataraksji.
Nad morzem, przeuwaem dawniejsze i niedawne
upokorzenia. Nie umkna mi mieszno zajmowania
si sob, kiedy ma si przed oczami najrozleglejszy z
widokw. I szybko zmieniem temat.
W rodku nocy, zaczytany w ksice naj- fry

123

wolniejszej124z moliwych, nagle

myl o dawno
wiartowanie
zmarym przyjacielu, ktrego zdanie byo dla mnie
wane. Co by powiedzia, gdyby zobaczy, jak spdzam
pne godziny. Powinien si liczy jedynie punkt
widzenia zmarych, gdy tylko on jest prawdziwy, o ile
w ogle mona mwi
0 prawdzie w jakichkolwiek okolicznociach.
Kiedy przychodzi si na wiat z cikim
sumieniem, jakby w poprzednim yciu dopucio si nie
wiadomo jak cikich zbrodni, darmo popenia si
kolejne w aktualnym istnieniu, wlecze si za sob
wyrzuty sumienia z ich powodu
wyrzuty, ktrych przyczyn ani koniecznoci nie
mona w tym stanie odkry.
Zrobiwszy jakie drastwo, prawie zawsze jest si
zakopotanym. Niegodne zakopotanie: ledwie si je
poczuje, a ju zaraz wbija to w dum, w zadowolenie,
e odczuwao si tak szlachetn pogard, niechby nawet
w stosunku do samego siebie.
To, co si pisze, daje jedynie niepeny obraz tego,
kim si jest, dlatego e sowa wyaniaj si
1 oywaj dopiero wtedy, gdy jest si u szczytu lub na
dnie siebie samego.
Rozmylajc przed chwil o nieskoczonoci czasu,
nie byem do przyzwoity, ndzna istota, eby
zemdle. Nie powinno si sta, kiedy dostrzego si
ca przeraliwo tego, co kryje si za podobnym
powiedzonkiem.
Kiedy oglda si zdjcia jakiej osoby z rnych
okresw jej ycia, atwo zrozumie, dlaczego Czas
bywa okrelany mianem magika. Dziaania, jakich
dokonuje, s nieprawdopodobne, zadzi- wiajce, cuda,
wszake cuda a rebours. Ow magik to raczej burzyciel,
sadystyczny anio o magnetycznej twarzy.
Podczas gdy X. dzwoni do mnie ze szpitala
psychiatrycznego, powiadam sobie, e nic nie mona
zrobi dla mzgu, e nie mona go przywrci do
uytku, e nie wiadomo, jak si zabra do miliardw

uszkodzonych i buntujcych si komrek, krtko

mwic, nie naprawia si Chaosu.
Skupiony lub konwulsyjny wyraz, mimika
ambitnego wywouj we mnie wstrt. To dlatego, e w
modoci sam byem ofiar
nieokieznanych
ambicji i
Zarysy
zawrotu gowy
budzi moj odraz odnajdywanie w kim innym
stygmatw moich pocztkw.
Cz gboka i cz powierzchowna w kadym
niejasnym sformuowaniu, jak je rozwika? Jasna myl
zatrzymuje si na samej sobie, ofiara wasnej prawoci;
ta druga, mglista, rozciga si daleko i ratuje si dziki
swej
tajemniczoci,
podejrzanej,
a
jednak
nienaruszalnej.
Podczas godzin czuwania kada chwila jest tak
pena i tak wolna, e staje si rywalk Czasu.
Gboko myl jedynie ci, ktrych nie dotyka
nieszczcie przejmowania si poczuciem miesznoci.
Pord cierpie ycia zdolno do samobjstwa
jest, podug Pliniusza, najwikszym dobrem, jakie
otrzyma czowiek. I lituje si nad Bstwem, e nie
zna takiej pokusy i takiej szansy.
Litowa si nad Istot Najwysz, poniewa nie ma
moliwoci zadania sobie mierci! Myl niezrwnana,
myl nadzwyczajna, ona sama wystarczyaby, aby
uprawomocni wyszo pogan nad szalecami, ktrzy
wkrtce mieli zaj ich miejsce.
Kto mwi: mdro, nigdy nie mwi: mdro
chrzecijaska, z tej przyczyny, i co takiego nie
istniao ani nie bdzie istniao. Dwa tysice straconych
lat. Caa religia skazana, zanim jeszcze si narodzia.
Gbokie wzruszenie z dziecistwa, kiedy
syszaem, jak mj ojciec, wrciwszy z cmentarza,
opowiada o modej matce, ktra stracia creczk i
wybucha miechem w chwili, gdy spuszczano trumn
do grobu. Atak obdu? Tak i nie. Bo kiedy bierze si
udzia w pogrzebie, w obliczu absolutnego oszustwa
nagle zdemaskowanego czy nie ma si ochoty
zareagowa tak, jak ta kobieta? To zbyt mocne, to

125

prawie prowokacja,
natura przesadza.
Dostrzega si, e
126
wiartowanie
mona pogry si w wybuchu wesooci.
Stany, ktrych przyczyna da si rozpozna, nie s
czste; wzbogacaj nas tylko te, ktre przychodz,
chocia nie wiemy, dlaczego. Szczeglnie odnosi si to
do stanw skrajnych, do upadkw i radoci, ktre
zagraaj integralnoci naszego umysu.
Uwidoczni skargi, strzpy, znaki zapytania... to si
wszystkim podoba. W ten sposb autor przyjmuje
pozycj niszoci w stosunku do czytelnika, a czytelnik
jest mu za to wdziczny.
Kady ma prawo przypisa sobie takie pochodzenie, jakie mu odpowiada i ktre tumaczy go we
wasnych oczach. Ile to razy zmieniaem przodkw!
Gnuno ratuje nas przed rozwlekoci, a tym
samym przed nieprzyzwoitoci, ktra nieodcznie
wie si z wydajnoci.
w stary filozof, chcc kogo odprawi, okrela go
jako pesymist. Tak jakby nazwa go ajdakiem.
Pesymist by dla niego kady,

kto odrzuca utopi. To dlatego odsdza od czci

kadego przeciwnika gupstw.
Przyczyni si obojtnie w jakiej formie
Zarysy zawrotu gowy *
127
do zrujnowania
systemu, niewane jakiego
systemu, do tego dy kady, kogo do mylenia
pobudzaj tylko przypadkowe spotkania i kto nigdy nie
zgodzi si na to, aby myle po to, by myle.
Czas dry nie tylko wszystko, co yje, dry on
sam siebie, jak gdyby, zmczony trwaniem i wytrcony
z rwnowagi przez Moliwe, lepsz cz siebie, dy
do usunicia jej.
Nie ma innego wiata. Nie ma nawet tego wiata.
C zatem jest? Wewntrzny umiech, wywoywany w
nas przez oczywiste nieistnienie jednego i drugiego.
Nigdy do wystrzegania si euforii. Im duej ona
trwa, tym bardziej powinno si na ni uwaa. Z rzadka
uzasadniona, pojawia si, tryumfujca, i to nie tylko bez
adnego szczeglnego powodu, ale nawet bez
najmniejszego pretekstu. Zamiast si ni cieszy, lepiej
byoby widzie w niej przepowiedni, ostrzeenie...
Zamieszanie trwa dopty, dopki stoi si przed
wyborem; kiedy tylko wykluczy si sam perspektyw
wyboru i kiedy utosami si moliwo z bdem,
zmierza si ku szczliwoci istoty do niczego
nieprzypisanej. Skoro w ten sposb kady konflikt
wydaje si nieuzasadniony, bezsensowny, dla kogo i po
co walczy, cierpie, wykosztowy- wa si? Ale
czowiek to zwierz bdzce, a kiedy pada ofiar
wtpliwoci, jeli dochodzi do tego, e wojna z innym
nie sprawia mu ju przyjemnoci, zwraca si przeciw
sobie, aby torturowa siebie bez miosierdzia.
Przeksztaca wtpliwo w otcha i, wprowadzajc
mroczn nut w pirronizm, za przykadem Pascala
przemienia zawieszenie sdu w beznadziejne
zapytywanie.
Przyja to pakt, to konwencja. Dwie istoty
milczco zobowizuj si do tego, by nigdy nie mwi
na gos, co w istocie jedna myli o drugiej. Swego

rodzaju sojusz
Kiedy jedna z
128 oparty na ostronoci.
wiartowanie
nich publicznie odsania wady drugiej, pakt zostaje
wypowiedziany, sojusz zamany. adna przyja nie
przetrwa, kiedy jeden z partnerw przestaje si trzyma
regu gry. Innymi sowy, adna przyja nie wytrzyma
przesadnej dawki szczeroci.
Miaem troch ponad dwadziecia lat, filozof, z
ktrym rozmawiaem, nieco ponad szedziesit. Nie
wiem, w jaki sposb doszlimy do tematu tak
niewdzicznego jak choroba. Ostatni raz, kiedy byem
chory wyzna mi miaem chyba jedenacie lat.
Od tamtej pory nic.
Pidziesit lat zdrowia! Nie darzyem mojego
filozofa nadmiernym podziwem, ale to wyznanie
sprawio, e natychmiast zaczem nim gardzi.
Wszyscy jestemy w bdzie, z wyjtkiem
humorystw. Tylko oni, jakby w zabawie, dostrzegli
mamo wszystkiego, co powane, a nawet tego, co
bahe.
Pojednam si z sob samym dopiero wtedy, gdy
zgodz si na mier tak, jak czowiek zgadza si na
obiad na miecie: z rozbawion niechci.
Nie mona komu przeszkadza, chyba e po to, by
mu obwieci jaki kataklizm lub obdarzy go
komplementem, ktry przyprawi go o zawrt gowy.
Trzeba by wariatem, eby rozpacza nad
znikniciem czowieka, zamiast wykrzykn: Co za
ulga!.
Bezuyteczny wyjtek, model, o ktry nikt si nie
troszczy do takiego szczebla trzeba dy, jeli kto
chce si wywyszy we wasnych oczach.
Jeli sceptyk w ostatecznoci zaoy, e prawda
istnieje, niewinnym pozostawi zudzenie wiary w fo, e
pewnego dnia j posid. Jeli chodzi
o mnie, deklaruje, trzymam si pozorw, stwierdzam je
i uznaj tylko w takiej mierze, w jakiej nie mgbym
zrobi inaczej jako ywa istota.
Dziaam jak inni, wykonuj podobne czyny jak oni, ale

nie mieszam si z moimi gestami ani sowami,

pochylam si przed zwyczajami i prawami, udaj, e
dziel przekonania to znaczy szalestwa moich
wspobywateli, cay czas wiedzc, e w ostatecznej
analizie jestem rwnie mao
realny
jak gowy
oni.
Zarysy
zawrotu
Czym jest zatem sceptyk? Fantomem...
konformistycznym.
Trzeba y, mwi pan, tak jakby nigdy nie trzeba
byo umrze. A wic nie wiedzia pan, e wszyscy
yj w ten sposb, take ci, ktrzy s optani mierci?
Towarzyszy pomniejszaniu siebie, kontemplowa
rozumn kopi wizjonera, ktrym si kiedy byo!
Oglnie czowiek bez ceregieli zgadza si, e doy
swoich dni, ale nigdy nie przyznaje si do tego, e
znajduje pewn przyjemno w przeyciu samego
siebie. I ow ukryt, odraajc satysfakcj odczuwa
dobra wier ludzkoci...
Negowanie grzechu pierworodnego byoby
dowodem na to, e nigdy nie wychowywao si dzieci.
...Ja ich nie wychowaem, to prawda, ale wystarczy,
gdy sobie przypomn moje reakcje, kiedy sam byem
dzieckiem, abym nie mia najmniejszej wtpliwoci co
do pierwszego z naszych potkni.
w czowiek tak wraliwy, ten z nerwami na
wierzchu, dziwi si niezrozumiae zalepienie e
jego potomstwo daje niepokojce oznaki. Delikatni nie
powinni si rozmnaa lub te, jeli to robi, powinni
przynajmniej wiedzie, ku jakim wyrzutom sumienia
zmierzaj.
ycie to co mniej i wicej ni przykro, chocia
to wanie w przykroci i poprzez przykro poznaje
si, ile ycie jest warte. Kiedy raz przeniknie was i
znajdziecie si pod jej niezauwaaln dominacj,
wszystko z boku wyda si bahe. To samo mona by
powiedzie o cierpieniu. Zapewne. Wszake cierpienie
jest umiejscowione, podczas gdy przykro przywouje
bl bez ogniska, bez podoa, bez niczego oprcz tego
niczego, nie- definiowalny bl, ktry was przeera.

129

Czysta erozja,
si uchwyci i ktra
130 ktrej efektu nie dawiartowanie
powoli przemienia was w ruin niedostrzegan przez
innych, i prawie niedostrzegan przez was samych.
Makabryczne obsesje nie przeszkadzaj seksualnoci. Przeciwnie. Doskonale mona patrze na
rzeczy jak mnich buddyjski i dawa dowody pewnego
wigoru. Ta dziwna zgodno sprawia, e spenienie si
na drodze ascezy staje si zudne.
To wanie nasze ble, na szczcie, chroninas
przed abstrakcyjnymi, konwencjonalnymi, literackimi
zawrotami gowy. W zamian odpacajnam zawrotami
we waciwym sensie tego sowa.
Wyrzuci z siebie wicej blunierstw ni wszystkie
demony razem wzite i widzie, jak si jest
zniewaanym przez narzdy, przez kaprysy ciaa, tego
produktu ubocznego!
Ten, kto nie cierpia, nie jest bytem: co najwyej
jest pewnym indywiduum.
W chwilach, w ktrych gardzi si mierci, ma si
bardzo wielkie mniemanie o sobie; za to kiedy patrzy
si na ni z unionoci trwogi, jest si prawdziwszym,
gbszym, tak jak to si dzieje za kadym razem, gdy
odrzuca si filozofi, poz, kamstwo.
Poniewa owa przyjacika, spotkana przypadkiem
podczas przechadzki, upieraa si, by mnie przekona,
i Bstwo jest obecne w kadej istocie bez wyjtku,
odparem: I w tej take?
pokazujc na przechodzc kobiet o nieznonie
pospolitym wygldzie. Przyjacika nie wiedziaa, co
odpowiedzie; tak bardzo jest prawd, e teologia i
metafizyka wycofuj si przed wadz maostkowego
szczegu.
Wszystkie zalki, dobre i ze, s w nas, oprcz
zalku rezygnacji. C wic dziwnego, e spontanicznie chwytamy si rzeczy i trzeba nam heroizmu,
eby wykona ruch przeciwny? Jeli zdolno
rezygnacji byaby nam dana, nie musielibymy
wykonywa adnego innego wysiku, jak tylko przysta

na istnienie.
Opowiedzie si po ktrej stronie lub odmwi,
przyj jak doktryn albo odrzuci je wszystkie
rwna pycha w obu przypadkach, z t rnic, e
ryzyko czerwienienia si Zarysy
ze wstydu
zagowy
siebie jest duo
zawrotu
wiksze w pierwszym przypadku anieli w drugim,
gdy przekonanie to rdo mniej wicej wszystkich
zbdze, podobnie jak wszystkich upokorze.
| Paska ksika jest do niczego. Niewtpliwie, ale
zapomina pan, e chciaem, aby taka bya i e
waciwie moga by udana tylko w ten sposb. I
Trudniej umrze w wieku lat szedziesiciu lub
osiemdziesiciu ni dziesiciu albo trzydziestu.
Nieuzalenienie od ycia, w tym sedno! Bo ycie to
nag. Najwikszy z moliwych. To tumaczy, dlaczego
tak trudno si go pozby.
Kiedy zdarza mi si by zadowolonym ze
wszystkiego, nawet z Boga i z siebie, wkrtce
zachowuj si jak kto, kto w soneczny dzie
martwiby si, e za kilka miliardw lat soce
niechybnie eksploduje.
Czym jest prawda? to pytanie fundamentalne.
Czyme jest ono wszake obok: Jak wytrzyma
ycie?. A nawet to blednie przy kolejnym: Jak
wytrzyma siebie?'. Oto pytanie zasadnicze, na ktre
nikt nie jest w stanie udzieli nam odpowiedzi.
Z powodu jakiego to zapomnienia zaczem przy
tym tak ciko chorym opowiada o przechadzce na
cmentarz w Passy i o rozmowie z pracujcym tam
grabarzem? Zatrzymaem si w rodku artu, co jedynie
podkrelio nieodpo- wiednio mojej paplaniny. Ten
rodzaj tematw mona porusza tylko przy stole, kiedy
si biesiaduje, a potrzeba kilku aluzji do pogrzebu
pojawia si tylko po to, by zaostrzy apetyt.
Jedyne momenty, ktre godne by byy przetrwania
ruiny naszej pamici, to te, w ktrych nie moglimy
sobie wybaczy, e nie jestemy Pierwszymi albo
Ostatnimi.

131

Ci, ktrzy
filozofowi, e popar
132 zarzucali owemu wiartowanie
swoim nazwiskiem sprzeczne ze sob deklaracje, e
jednoczenie lub kolejno opowiada si za wojujcymi
ze sob partiami, armiami lub tezami, nie baczc na
wasne zapatrywania, zapomnieli, e filozofia powinna
polega wanie na tym. Bo po co j praktykowa, jeli
nie wchodzi si w racje innych? Wtpliwe, eby z
dwch walczcych wrogw tylko jeden mia racj.
Kiedy wysuchuje si ich kolejno, ulega si, jeli si
sucha w dobrej wierze, oczywistym racjom kadego z
nich, ryzykujc tym, e bdzie si niczym chorgiewka
na wietrze, a w rezultacie
nazbyt filozofem.
Co myle o innych? Stawiam sobie to pytanie za
kadym razem, gdy kogo poznaj, niewane kogo. Tak
bardzo wydaje mi si dziwne, e si istnieje i e si
akceptuje istnienie.
W Jardin des Plantes dugo kontemplowaem oczy
aligatora, jego niezapomniane spojrzenie. Tym, co mnie
urzeka u gadw, jest ich nieprzeniknione otpienie,
ktre zblia je do kamieni: mona by rzec, e pochodz
sprzed ycia, e poprzedzay je, nie zapowiadajc go, a
nawet, e przed nim uciekay...
Czym jest zo? Tym, co jest czynione z myl o
szczciu tego wiata (Abhidharmako- awjakhja').
Potrzebny by taki tytu, eby przesza taka
odpowied.
5

Skarbiec filozofii (lub Najwyszej Doktryny), zbir

tekstw buddyjskich. [Przyp. tum.]
W Piekle najmniej zamieszkany, lecz najciszy
powinien by ten krg, gdzie nie mona zapomnie
Czasu nawet na jedn chwil.
Nie ma znaczenia wiedza o tym, kim jestem, skoro
pewnego dnia mnie nie bdzie oto, co kady z nas
powinien odpowiedzie tym, ktrzy troszcz si o nasz
tosamo i za wszelk cen chc nas przypisa do
jakiej kategorii lub zamkn w definicji.

Wszystko jest niczym, w tym i wiadomo

niczego.
w tajemniczy, gboki, zoony, nieuchwytny lud,
ktry growa i gruje we wszystkim, nawet w upadku,
bdzie mia koniec godnyZarysy
siebie
i pozna
zawrotu
gowynieszczcia,
ktrych nie bdzie musia si wstydzi.
Miano Homerowi za ze (sam Heraklit uwaa, e
zasuy on na baty), e niczego nie owija w bawen,
e jego bogowie, tak jak miertelnicy, zachowywali si
jak zwykli zoczycy. Filozofia jeszcze nie nadesza,
aby sprawi, e stan si przyzwoitsi, bardziej
anemiczni, agodniejsi. Modzi, yjcy i dobrze yjcy,
czyo ich z ludmi zamiowanie do tego, co zgubne.
Jutrzenka mitologii, o czym wiadczy historia, jest tym,
czego najbardziej trzeba si obawia. Ideaem mieliby
by bogowie zmczeni i wieczni. Niestety, doszedszy
do stanu, w ktrym po gwatownoci nastpuje
znuenie, nie przetrwaj dugo. Zastpi ich inni,
ywotniejsi, niespokojni. I tak oto wpada si z bogoci
w okropno, ze spoczynku w epicko.
*

Szkaradna Klio!
W adnym razie nie jest przygnbiajca myl, e
nikt nie bdzie pamita o przypadku, jakim si byo,
e nie pozostanie najmniejszy lad jakiego ja,
poszukujcego tortur, o jakich aden oprawca nie
miaby marzy.
Niezdolny, aby y w chwili, lecz jedynie w
przyszoci albo w przeszoci, w niepokoju i alu!
Tymczasem teologowie s formalistami i to wanie
jest warunkiem, a nawet definicj grzesznika.
Czowiek bez teraniejszoci.
Wszystko, co si przydarza, jest zarazem
naturalne i niewyobraalne.
Taki wniosek si narzuca, kiedy roztrzsa si
wielkie czy mae zdarzenia.
Kadego ranka budzi si w nastroju repub-

133

likanina z dnia po bitwie pod Farsalos7.

Obrzydzenie, obrzydzenie a do utraty sw, a
nawet rozumu.
Zarysy zawrotu gowy *
Najwikszym wyczynem
mojego ycia jest to,134
e
jeszcze jestem przy yciu.
Gdyby fale zaczy myle, uwaayby, e
dokonuj postpu, e maj jaki cel, e si rozwijaj, e
dziaaj dla dobra Morza, i niechybnie wypracowayby
filozofi rwnie pask jak ich gorliwo.
Gdyby nieomylnie dostrzegao si, kim si jest,
miaoby si jeszcze odwag, by si pooy, ale na
pewno nie do tego, by wsta.
Od zawsze zmagaem si z jedynym zamiarem,
aby przesta si zmaga. Wynik: zero.
Szczliwi, ktrzy nie wiedz, e dojrzewanie to
asystowanie
przy
zaostrzaniu
si
wasnych
niespjnoci i e wanie to jest jedynym postpem,
ktrym wolno by si chwali.
Nic, czym si zajmowaem, o czym mwiem
przez cae ycie, nie da si oddzieli od tego, co
przeyem. Niczego nie zmyliem, byem jedynie
sekretarzem wasnych dozna.

IV
Epiktet: Szczcie nie polega na tym, by zdobywa i
korzysta, ale na tym, by nie odczuwa pragnienia.
Jeli mdro jest definiowana jako przeciwiestwo
Pragnienia, to dlatego, e jej celem jest to, bymy byli
ponad codzienne rozczarowania, jak te ponad
rozczarowania dramatyczne, nieodczne tak jedne,
jak i drugie od faktu pragnienia, oczekiwania,
nadziei.
A szczeglnie
chce
uciec
przed
rozczarowaniami kapitalnymi, mdro bowiem
specjalizuje si w sztufce stawiania czoa czy te
7W 48 roku p.n.e. Cezar pokona tam wojska Pompejusza. [Przyp. tum.]

poddawania si ciosom zadawanym przez los. Ze

wszystkich staroytnych to wanie stoicy najlepiej
rozwinli t sztuk. Jeli da im wiar, mdrzec cieszy
si wyjtkowym statusem we wszechwiecie: bogowie
s chronieni przed wszelkim
zem;
on gowy
jest ponad, dano
Zarysy
zawrotu
mu si, ktra pozwala zwalczy wszystkie pragnienia.
Bogowie wci s podporzdkowani swym pragnieniom, yj w poddastwie; tylko on mu si
wymyka. Jak wznosi si on na poziom niezwykoci,
jak mu si udao przewyszy wszystkie istoty?
Wydaje si, e na samym pocztku nie pojmuje
znaczenia swego statusu: to prawda, e jest ponad
ludmi i bogami, ale musi odczeka jaki czas, zanim
si o tym przekona. Nietrudno zgodzi si z tym, e
nieatwo mu zrozumie swoje pooenie i to tym
bardziej, e trzeba si zastanowi, kiedy przejawi si
podobny wybryk, podobny okaz cnoty i dumy.
Mdrzec, twierdzi Seneka, ma t wyszo nad
Jowiszem, e moe gardzi przywilejami tego wiata i
odmawia korzystania z nich, podczas gdy Jowisz, nie
potrzebujc ich i odsuwajc je od razu, nie ma ani
okazji, by nad nimi zatryumfowa, ani te adnej w
tym zasugi.
Nigdy czowiek nie zosta umieszczony tak
wysoko. Wizja niezwykle przesadzona, gdzie naley
szuka jej rde? Urodzony na Cyprze, Zenon,
ojciec stoicyzmu, by zhellenizowanym Fenicjaninem,
ktry do koca ycia zachowa pozycj metojka.
Antystenes, zaoyciel szkoy cynikw (ktrej
ulepszon czy te, jak chc niektrzy, skaon wersj
jest stoicyzm), urodzi si w Atenach z matki
pochodzenia trackiego. W tych doktrynach jest co
wyranie niegreckiego, styl mylenia i styl ycia
wyaniajce si pod innym niebem. Chciaoby si
powiedzie, e wszystko, co w rozwinitych
cywilizacjach zadziwia i brzmi odmiennie, to wytwr
nowo przybyych, imigrantw, ludzi z marginesu,
ktrzy chc zabysn... wyrafinowanego pwiatka.

135

Wraz z nadejciem chrzecijastwa mdrzec

przesta by przykadem; w jego miejsce zaczto czci
witego spazmatyczn, a przez to szerzej dostpn
Zarysy zawrotu gowy *
136
dla mas odmian mdrca.
Pomimo rozprzestrzenienia
i
prestiu stoicyzm pozosta udziaem rodowisk
subtelnych, etykpatrycjuszy.
Gdy ich zabrako, musia pj w ich lady. Kult
mdro mia znikn na dugo, mona by niemal rzec
na zawsze. W kadym razie nie da si go odnale w
systemach nowoytnych, z ktrych kady zosta
stworzony nie tyle przez anty-mdrca, ile przez niemclrca.

Czy Apostacie, gdyby nie umar w wieku lat

trzydziestu, lecz doy wieku dojrzaego, udaoby si
stumi rodzcy si przesd? Mona w to wtpi i on
sam musia w to wtpi, bo gdyby w to wierzy, nie
poszedby na wojn z Partami i tak gupio nie
ryzykowaby yciem, jeli spodziewa si waniejszego
starcia. Z ca pewnoci czu, e jego przedsiwzicie
byo skazane na klsk. Rwnie dobrze mona zgin
gdzie na peryferiach Imperium.
Przeczytaem wanie w pewnej biografii
Czechowa, e autorem ksiki, w ktrej pozostawi
najwicej notatek, by Marek Aureliusz.
Oto szczeg, ktry napenia mnie tak sam
radoci jak jakie objawienie.
Sprawy, ktre zale od nas i takie, ktre od nas nie
zale. Jak je rozdzieli? Nie wiem.
Czasem czuj si odpowiedzialny za wszystko, co
robi, gdy tymczasem, jeli dobrze si zastanowi,
kierowaem si impulsem, nad ktrym nie panowaem;
innym razem wydaje mi si, e

Zarysy zawrotu gowy

137

jestem uwarunkowany i podporzdkowany, a po prostu

dziaaem zgodnie z rozumowaniem podjtym z dala od
jakiegokolwiek przymusu, i to nawet... racjonalnego.
Nie mona wiedzie, kiedy i jak jest si wolnym,
kiedy i jak jest si manipulowanym. Gdyby za kadym
razem chciao si dokonywa analizy, aby odkry
waciw natur danego czynu, rezultatem byby raczej
zawrt gowy anieli jaka konkluzja. Std wniosek, e
gdyby istniao jakie rozwizanie problemu wolnej woli,
filozofia nie miaaby racji bytu.
Wieczno moemy sobie wyobrazi tylko wtedy,
gdy usuniemy z niej wszystko, co podlega giniciu,
wszystko, co liczy si dla nas. Jest ona nieobecnoci,
jest bytem, ktry nie spenia funkcji bytu, jest
wyrzeczeniem podniesionym do rangi nie wiedzie
czego, a zatem jest niczym lub, co najwyej, pewn
szacown fikcj.
Nie bardziej ni prawdziwa ekstaza, euforia
ekstaza frywolna nie jest zjawiskiem naturalnym,
lecz odchyleniem, herezj, stanem aber- racyjnym, a
jednak nieoczekiwanym, za ktry trzeba zapaci; i
dlatego zawsze, gdy si go doznaje, naley si
spodziewa
zadouczynienia,
albo
natychmiastowego, albo opnionego, w kadym razie
nieuniknionego. Uciecha, niewane w jakiej postaci, w
rnym stopniu pociga za sob migreny, mdoci lub
co rwnie aosnego, rwnie degradujcego.

138

wiartowanie

Niezaprzeczalny znak niedoskonaoci duchowej :

wszelka ywioowa reakcja na potpienie i owo ukucie
w sercu w tej wanie chwili, w ktrej mierzy si do nas
w taki czy inny sposb. To krzyk starego Adama w
kadym z nas, co udowadnia, e wci nie
przezwyciylimy naszego pochodzenia. Dopki nie
dy si do tego, by by pogardzanym, dopty jest si
takim samym jak inni, jak ci wanie, ktrymi si gardzi.
X., ktry miast patrze na wszystko wprost, cae
ycie onglowa pojciami i naduywa terminw bez
konkretnego odniesienia teraz, gdy przyszo mu
czeka na wasn mier, znalaz si w potrzasku. Na
szczcie dla siebie, zgodnie ze swym zwyczajem
zapuszcza si w abstrakcje, w komunay, ktrym argon
nadaje poysku. Krtactwo otoczone szacunkiem, oto
czym jest filozofia. Koniec kocw jednake wszystko to
krtactwo, oprcz tego wanie orzeczenia, nalecego
do innego rzdu wypowiedze, ktrych nie mie si
poda w wtpliwo, poniewa ich rdem jest
niemoliwa do skontrolowania pewno, jak gdyby
poprzedzajca karier mzgu.
Byo to zim w Ogrodzie Luksemburskim, chwil po
otwarciu. Nikogo prcz jednej pary: on, chudy i dziarski
staruszek; ona, moda, wygldajca na dziewczyn ze
wsi. Mga bya tak gsta, e nawet z bliska wygldali na
cienie. Co kade dziesi krokw zatrzymywali si, by
si pocaowa, rzucajc si na siebie z takim zapa-

Zarysy zawrotu gowy

139

mitaniem, jakiego jeszcze nie widziaem. Czy to rado,

czy to rozpacz bya w tym szale o tak rannej godzinie i w
miejscu tak mao sposobnym na wylewno? A jeli na
zewntrz te si tak zachowywali, jake ich sobie
wyobrazi w sytuacji intymnej? Podajc za nimi,
mwiem sobie, e wszelka akrobacja we dwoje to
pomyka, oszustwo, ale oszustwo dla kadego z osobna,
wyjtkowa pomyka.
Szamota si w rodku nocy, robi rozmaite
wiczenia, poyka tabletki po co? Aby mie nadziej
na zamienie tego zjawiska, tego fatalnego widziada,
jakim jest wiadomo. Tylko istota wiadoma, tylko
niepenosprawny mg wymyli takie wyraenie, jak
zagbi si we nie; gbia, w istocie to wszake
gbia
rzadka,
niedostpna,
gbia
zakazana,
zapiecztowana, w ktrej tak bardzo chciaoby si
pogry!
W modoci marzyem, eby wszystko poprzestawia
do gry nogami. Dotarem do wieku, w ktrym ju si
nie obala, samemu jest si obalanym. C si wydarzyo
midzy dwiema skrajnociami? Co, co jest niczym i jest
wszystkim: ta niewypowiadalna oczywisto, e nie jest
si ju takim samym, e nigdy ju si nie bdzie takim
samym.
Kade indywiduum, ktre znika, pociga za sob
cay wszechwiat: za jednym zamachem wszystko
zostaje zatarte, wszystko. Najwysza sprawiedliwo,

140

wiartowanie

ktra legitymizuje i rehabilituje mier. Odejdmy zatem

bez alu, skoro nic nie bdzie trwao duej od nas, gdy
nasza wiadomo to jedna jedyna realno: gdy ona
zostaje usunita, wszystko zostaje usunite, nawet jeli
wiemy, e obiektywnie to nieprawda i e w istocie nic nie
zgadza si, by pody za nami, e nic nie zechce
przepa wraz z nami.
W ogrodzie publicznym taka oto tabliczka: Z
powodu stanu drzew (wiek i choroby) dokonywana jest
ich wymiana.
Konflikt pokole, nawet tutaj! Zwyky fakt ycia,
niechby nawet u rolin, jest obciony niepomylnym
wspczynnikiem. Podobnie, zadowolenie z oddychania
czerpie si tylko wtedy, gdy si zapomni, e jest si yw
istot.
Nic tak nie pobudza jak opowiadanie o nawrceniu.
Zamiast rodkw pobudzajcych po winno si
przepisywa wyznania owieconych, odrodzonych: c
za ywotno, c za pragnienie zudzenia, jaki blask w
kadym nowym kamstwie, a nawet i w starym! Za to
przy zetkniciu z prawd wszystko ganie i wszystko
staje si dla was nie do zniesienia, jakby jej rol byo pozbawienie was wszystkich rodkw.
Wydaje si, e w Chinach, dla delikatnych, uwane
suchanie tykania zegara jest (a raczej byo, bo wszystko
to trci myszk) najsubtelniejsz rozkosz. Takie na
pozr materialne skupienie na Czasie w rzeczywistoci

Zarysy zawrotu gowy

141

jest wysoce filozoficznym wiczeniem, ktre, jeli mu

si odda, przynosi wspaniae rezultaty w danej chwili,
tylko w danej chwili.
Nuda, destrukcyjny wytwr optania Czasem,
miaaby niewzruszon racj, a od takich nieudacznikw,
jak ja, da si, eby stawili jej czoo!
Dzi z trudem mog sobie wyobrazi ca epok
mojego ycia, tak staa si dla mnie obca. Jake mogem
by tym, kim byem? Moje niegdysiejsze uniesienia
wydaj mi si miechu warte. Rozgorczkowanie zuyte
na prno.
Gdybym rozcign ten sposb widzenia na cao
mojego ycia, czy nie skoczybym na uznawaniu
wszystkiego, co przeyem, za oszustwo albo bzdury lub
nawet za co niemoliwego?
A gdyby mie taki pogld na przykad w chwili mierci?
Nie trzeba wszake czeka na w moment: dziki
niektrym przebudzeniom dostrzega si, e fundamenty
istnienia s rwnie kruche jak pozory, ktre je okrywaj i
e wrcz nie ma sposobu, aby uzna je za przegnie,
skoro one cakiem zwyczajnie nie istniej.
Po prawdzie dzielni ludzie maj racj, nie chcc
kontemplowa Kresu, zwaszcza kiedy widzi si, w
jakim stanie s ci, ktrzy si temu oddaj.
Zapominamy o ciele, lecz ciao nie zapomina
o nas. Przeklta pami narzdw!
Zawsze aowaem i mojej zgody, i moich fobii.

142

wiartowanie

e te nie rzuciem si w orgi powstrzymania si!

Temu, co da si powiedzie, brakuje realnoci.
Istnieje i liczy si tylko to, co nie przechodzi w sowo.
Biada ksice, ktr mona czyta, nie zastanawiajc si cay czas nad autorem!
Nietzsche, dumny ze swego instynktu, ze swego
nosa, wyczu donioso takiego Dostojewskiego, lecz
za to ile pomyek i jakie uwielbienie dla pisarzy
drugiej i trzeciej klasy! Wprawia w zakopotanie fakt, e
on take uwaa, i za Szekspirem kry si Bacon,
najmniej poetycki z filozofw.
Gdyby sporzdzi list wszystkich gaf, ktre
popeni, wnet by si okazao, e liczb i wag
dorwnuj tym, ktrych dopuci si Voltaire, wszake
dla Nietzschego zachodzi okoliczno agodzca: czsto
myli si z powodu woli bycia lub wydawania si
frywolnym, podczas gdy tamten nie musia si tym
kopota.
Myle to goni za niepewnoci, martwi si
wspaniaymi bahostkami, zamyka si w abstrakcjach z
chciwoci mczennika, dy do komplikacji, tak jak
inni d do upadku albo zysku. Myliciel jest z definicji
chciwy cierpienia.

Gdyby mier nie bya jakim rodzajem rozwizania,

ywi z pewnoci znaleliby jaki sposb, aby jej
unikn.
Dla Alkmeona z Krotonu, wspczesnego

Zarysy zawrotu gowy

143

Pitagorasowi, choroba rodzia si z zachwiania

rwnowagi midzy ciepem a zimnem, wilgoci a
suchoci, przeciwstawnymi pierwiastkami, ktre nas
konstytuuj. Kiedy jeden z nich bierze gr i dyktuje
prawa, pojawia si choroba. A zatem byaby ona, jak
powiada, czym w rodzaju monarchii jednego z tych
pierwiastkw, gdy tymczasem zdrowie wynikaoby z
rwnoci midzy nimi.
W tej wizji jest troch prawdy: nie ma adnego
zaburzenia rwnowagi, ktre nie braoby si z
nadmiernego wywyszenia takiego czy innego narzdu
na niekorzy innych, z ambicji narzucenia siebie,
ogoszenia, wykrzyczenia swojej obecnoci: z powodu
nadmiernej aktywnoci, denia do pokazania swej
obecnoci, zakca on cay organizm i zagraa jego
przyszoci. Chory narzd to taki narzd, ktry wyzwala
si od ciaa i je tyranizuje, gubi je oraz sam si gubi, i to
tylko po to, by si popisa, eby sta si gwiazd.
To nie ma adnego sensu: powiedzie, e mier to
pocztek ycia. C jednak innego mona powiedzie?
Prbuj sobie wyobrazi chwil, w ktrej miabym
racj ostatniego pragnienia.
Szkoda, e Bg nie zachowa monopolu ja i e da
nam prawo mwienia w naszym wasnym imieniu.
Byoby tak atwo oszczdzi nam plagi ja!
I za swymi skonnociami zamiast szuka swej
drogi.

144

wiartowanie

To powiedzenie Talleyranda mnie przeladuje. Od

lat, powstrzymujc swoje skonnoci, zwracam si ku
formuom mdroci obcym mej naturze, staram si
zneutralizowa swoje popdy miast da sobie spokj,
miast powici si... sobie
samemu. Kusi mnie uwodziciel, geniusz zbawienia, i
ulegajc muniechby nawet na chwil
z caych si przyczyniem si do osabienia tego, kim
byem i kim powinienem by pozosta.
Jest si sob jedynie pobudzajc wszystkie swoje
dziwactwa, solidaryzujc si ze swymi sabociami,
podajc za swymi skonnociami. Kiedy szuka si
swojej drogi i kiedy narzuca si sobie jaki szlachetny
wzr, jest to sabotowanie samego siebie, to zbdzenie...
Oryginalno jakiego bytu myli si z waciwym
mu sposobem utraty gruntu pod nogami. Prymat
nieingerowania: niech kady yje i umiera tak, jak
uwaa, jakby mia to szczcie i nie by podobny do
nikogo, i jakby by bogosawionym potworem.
Zostawcie wic innych takimi, jakimi s, a bd wam za
to wdziczni. Chcecie ich dobra za wszelk cen?
Zemszcz si.
Jest si prawdziwym tylko w takim stopniu, w jakim nie
jest si obcionym adnym talentem.
al, e si nie podjo takiej czy innej decyzji; al
jeszcze wikszy, kiedy si jak podjo, niewane jak.
Lepszy brak czynu anieli konsekwencje czynu.

Zarysy zawrotu gowy

145

Sowa Izaaka z Syrii: Jeli chodzi o tych, ktrzy

osignli doskonao, po tym ich poznacie: gdyby
kadego dnia dziesi razy musieli i w ogie dla dobra
ludzkoci, uwaaliby, e to jeszcze nie dosy. Ci tak
gotowi na ofiar eremici, modlcy si za wszystkich i za
wszystko, nawet za gady c za wspaniaomylno i
c za perwersja! I c za prniactwo! Trzeba mie
czasu w nadmiarze i ciekawo czowieka niezrwnowaonego, eby litowa si nad wszystkim, co si
rusza. Asceza wzniosa deprawacja...
Pierwszy lepszy chory myli wicej ni myliciel.
Choroba to rozdzielenie, a wic refleksja. Zawsze od
czego nas odcina, a czasem od wszystkiego. Nawet
idiota, ktry doznaje gwatownego odczucia blu,
wykracza tym samym poza idiotyzm; jest wiadom
swojego doznania i stawia si na zewntrz niego od
chwili, gdy czuje, e to on cierpi. Podobnie wrd
zwierzt musz by stopnie wiadomoci w zalenoci
od natenia uczucia, ktre sprawia im cierpienie.
Nic bardziej tajemniczego ni los ciaa.
Czas ma znaczenie absolutne tylko dla nieuleczalnie
chorych.
Niczego nie definiowa to jeden z obowizkw
sceptyka. Ale jak oprze si pysze, nieodcznej od
najmniejszej definicji, ktr uda nam si znale?
Definiowanie to jedna z najbardziej uporczywych manii,
a musiaa narodzi si wraz z pierwszym sowem.

146

wiartowanie

Koniec kocw filozofia nie jest a tak godna

pogardy: chowa si za mniej lub bardziej obiektywne
prawdy, rozpowiada o smutkach, ktre na pozr was nie
dotycz,
pielgnowa
bezpostaciowe
niepokoje,
alarmujce wezwania kamuflowa przepychem sowa.
Filozofia? Anonimowy krzyk...
Owocna jest tylko ta rozmowa, ktra odbywa si
midzy umysami dcymi do utwierdzenia swoich
wtpliwoci.
Powinnicie wrci do domu, bo moglibymy
umrze, nie zobaczywszy si. Skoro i tak musimy
umrze, zobaczy si... i po co?.
Zawsze zasypia si z zadowoleniem, ktrego nie da
si opisa, zapada si w sen, to szczcie, e mona si w
nim schroni. Jeli przebudzenie przychodzi z takim
trudem, to dlatego, e z blem serca opuszcza si
prawdziwy i jedyny raj, niewiadomo. Trzeba
przyzna, e czowiek jest zadowolony tylko wtedy, gdy
przestaje by czo- wiekiemT
Oszczerstwo gosi Talmud to grzech
rwnie ciki jak bawochwalstwo, kazirodztwo
/

i zabjstwo. wietnie. Wszelako mona y nie

zabijajc, nie sypiajc z wasn matk i nie skadajc
ofiar zotemu cielcowi, ale jaki wybieg pozwoli na
przebycie caego dnia bez nienawici do bliniego swego
i siebie samego w nim?

Zarysy zawrotu gowy

147

Jeli trzeba wybra midzy policzkiem a nieuprzejmoci, zawsze lepiej znie policzek.
Kiedy po przebudzeniu ma si zy humor,
nieuchronnie dochodzi si do jakich okropnych odkry,
choby nawet przy obserwacji samego siebie.
Wielka wystawa owadw. Wchodzc tam,
odwrciem si. Nie byem w nastroju do podziwiania.
To straszne, lecz moliwe do zniesienia upokorzenie,
urodzi si wrd ludu, ktry nigdy nie pozwoli mwi o
sobie.
Wszyscy si myl, wszyscy yj w zudzeniu. W
najlepszym razie mona przyj jak skal fikcji,
hierarchi nierzeczywistoci, preferowa raczej t, a nie
inn, ale opowiedzie si, nie, zdecydowanie nie.
Tylko dostrzeganie pustki pozwala zatryumfowa
nad mierci. Bo skoro wszystkiemu brak realnoci,
dlaczeg ona miaaby by ni obdarzona?
W aforyzmie, jeszcze bardziej ni w wierszu, sowo
jest bogiem.
Jak nastpnego dnia mona rozwodzi si nad myl,
ktr zajmowao si dnia poprzedniego?
Po jakiejkolwiek nocy nigdy nie jest si t sam
osob, a odgrywanie cigoci byoby oszustwem.
Fragment: gatunek, ktry bez wtpienia rozczarowuje,
lecz tylko on jest szczery.
Kady si spodziewa, e wypadnie z gry z powodu
chorb lub wieku, podczas gdy tak atwo byoby pooy

148

wiartowanie

kres temu wszystkiemu. Indywidua, podobnie jak imperia,

lubuj si w dugim i niegodnym kocu.
Jak wytumaczy, e wszystko, co chcemy zrobi, a
jeszcze bardziej wszystko to, co robimy, wydaje nam si
tak wane? Zalepienie, ktre wyrwao Boga z jego
pierwotnego lenistwa, odnajduje si w najmniejszym z
naszych gestw
i to jest naszym wielkim usprawiedliwieniem.
Przez cay ranek powtarzaem tylko: Czowiek to
otcha, czowiek to otcha. Niestety! Nie mogem
trafi lepiej.
Staro to ostatecznie tylko kara za to, e si yo.
Nuda, ktra sprawia wraenie, jakby nadawaa
wszystkiemu gbi, w istocie nie pogbia niczego, z tej
racji, e schodzi tylko w gb siebie i bada wycznie
wasn pustk.
Nadzieja to normalna posta obdu.
Mj niedobr bycia. Nie mona trwa, nie majc
podstaw, chocia si o to staram.
Darmo si trudz, nie widz tego, co mogoby
istnie.
Najtrudniejsz rzecz nie jest zabieranie si za jedn
z owych wielkich nierozwizywalnych kwestii, lecz
skierowanie do kogo kilku delikatnych sw, w ktrych
powiedziane zostao wszystko i nic.
Dziwny sen, nad ktrym wol si nie zatrzymywa.
Ten czy w by si za niego zabra. Pozwlmy nocom

Zarysy zawrotu gowy

149

grzeba noce.
Kiedy kocha si jzyk zarwno za jego widoczne,
jak i ukryte zalety, witokradczy sposb, w jaki
obchodz si z nim lingwici, sprawia, e staj si
wstrtni, i chciaoby si przyczy do pierwszego
lepszego rzdu, ktry wieszaby ich z urzdu.
Pascala mona cytowa tylko po francusku. To
jedyny prozaik, ktry nawet doskonale przeoony
traci swj akcent, substancj, spjno, a to dlatego, e
Myli, skoro zostay wygoszone, przemieniy si w
banay, w klisze. Niesychane banay, olniewajce
klisze. Ot nie mona tyka klisz, obojtnie, czy
byskotliwych czy beznadziejnych, trzeba podawa je w
stanie nienaruszonym, w ich pierwotnej i oklepanej
postaci, jak powtarzane do znudzenia przebyski.
Twierdzono, e akceptacja samego siebie
jesfkonieczna, jeli chce si produkowa, tworzy.
Prawda jest inna. To z braku akceptacji zaczyna si
dziaa, zajmowa innymi i, przede wszystkim, sob,
aby odkry, kim jest ten spotykany na kadym kroku
nieznajomy, ktry nie chce odrzuci swej tosamoci i
ktrego mona si pozby dopiero wtedy, gdy wemie
si za jego tajemnice, amic je i profanujc.;
Ksika lekka i przytaczajca, ktra dochodziaby
do granicy wszystkiego, nie byaby skierowana do
nikogo.
Zbiera myli, polerowa odsonite prawdy, w

150

wiartowanie

ostatecznoci byle kto moe si tym zaj; ale pointa, bez

ktrej skrt jest zwykym wypowiedzeniem, jedn wicej
maksym, wymaga odrobiny wirtuozerii, a nawet
szarlatanerii. Umysy poukadane nie powinny si za to
zabiera.
Autorem niedobrym z ca pewnoci jest ten, kto
pisze dla potomnoci. Nie powinno si wiedzie, dla
kogo si pisze.
Zastanawia si to stwierdza co o niemoliwoci.
Medytowa to nadawa temu stwierdzeniu godno
szlacheck.
Co jest wicej warte: speni si w sferze literatury
czy w sferze ducha, mie talent czy si wewntrzn?
To drugie sformuowanie wydaje si lepsze, jest
bowiem rzadsze i bardziej rozwijajce. Talent w
nieunikniony sposb wysycha, za to sia wewntrzna
wzrasta wraz z upywem lat, moe nawet osign punkt
szczytowy w chwili, gdy si umiera.
Marek Aureliusz wedug Juliusza Capito- linusa,
jego biografa miaby wynie do najwyszych
godnoci kochankw swojej ony.
Z mdroci czy si dziwaczno, a poza tym
mdrzec zasuguje na to miano tylko w takim stopniu, w
jakim jest oryginaem, numerantem.
Jeli rwnowaga w kadej postaci tumi ducha,
zdrowie, jeli o nie chodzi, po prostu go gasi.
By, nigdy nie mogem si dowiedzie, co znaczy,

Zarysy zawrotu gowy

151

moe jedynie oprcz momentw w najwyszym stopniu

niefilozoficznych.
Jest si zadowolonym tylko wtedy, gdy nie dy si
do niczego i gdy owo nic przepaja tak, e jest si nim
pijanym.
Gdybym olep, nic by mi bardziej nie doskwierao
ni niemono patrzenia na przepywajce chmury, a
do zidiocenia.
By przy yciu to nie jest normalne, bo ywa istota
jako taka istnieje, jest naprawd realna tylko wwczas,
gdy jest zagroona. W sumie mier byaby jedynie
ustaniem pewnej anomalii.
Dziecko, ktre w wieku dwu i p lat si nie
umiecha, musi, jak si wydaje, budzi niepokj.
Umiech miaby by oznak zdrowia, zrwnowaenia.
To prawda, wariat raczej si mieje anieli umiecha.
yje si w bdzie dopty, dopki si nie cierpi. Ale
kiedy zaczyna si cierpie, wkracza si w prawd tylko
po to, by aowa bdu.
W obliczu tego zatrzsienia nagrobkw mona by
rzec, e ludzie nie maj innych zmartwie ni umieranie.
Pewien nieznajomy chciaby wiedzie, czy wci si
spotykam z X. Odpowiadam, e nie, wyuszczam mu
przyczyny mego oddalenia z tak precyzj, e, po
przebudzeniu, pytam si, jak we nie mona przedstawi
dan sytuacj tak cile, podczas gdy caa reszta pogra
si w bezadzie, w grotesce i anarchii snu. To logika

152

wiartowanie

urazy, co, co pokona wszystko, nawet Chaos.

Czy mona posiada moc, nie popadajc w

fanatyzm? Na nieszczcie sia ducha zawsze si do tego
przyczynia. Sam bohater zawsze jest przebranym
fanatykiem.
Przez cay ranek dziwaczne doznania: potrzeba
przejawienia si, robienia projektw, wydawania
zarzdze, pracowania. Sza, uniesienie, zamroczenie,
nieposkromione zadowolenie. Na szczcie zmczenie
nadeszo, aby mnie okiezna, przywoa do porzdku,
do nicoci kadej minuty.
Najgorsze to nie chandra ani rozpacz, ale ich
spotkanie, zderzenie. By wykoczonym przez jedno i
drugie!
Czy jestem sceptykiem? Czy jestem biczownikiem?
Nigdy si tego nie dowiem, i tym lepiej.
Ten, kto nie mia szczcia umrze modo, pozostawi
jedynie karykaturalny obraz swojej pychy.
Rozpacz tak bardzo wie si z tym, co czuj, e
uzyskuj w ten sposb atwo odruchu.
Targn si na swoje dni c za suszne
wyraenie! Tym, co posiadamy, s w istocie dni; dni, to
wszystko, na co moemy dokona zamachu.
W zwyczajnym przygnbieniu nie ma si ochoty na
nic, nie ma nawet zainteresowania paczem; w nadmiarze
przygnbienia przeciwnie, bo w nadmiar pobudza do
dziaania, a tym wanie jest pacz.

Zarysy zawrotu gowy

153

W owym normandzkim porcie zapano wielk ryb,

ktra nosia miano Ryby ksiycowej i ktr mia tu
przygna ciepy prd, poniewa nie yje ona w tych
okolicach. Pooona na molo, rzuca si i skrca, potem
uspokaja i ju wicej si nie porusza. Agonia
pozbawiona cierpie, agonia wzorcowa.

154

wiartowanie

Gdyby nie owo godne wzgardy otpienie w obliczu

mierci, tylko jacy niespena rozumu oparliby si
urokowi, jaki z pewnoci wywieraaby na kade
normalnie ukonstytuowane indywiduum.
Teologia odrnia chwa substancjaln od chway
akcydentalnej. Znamy i rozumiemy jedynie t ostatni.
Tylko ta pierwsza si liczy.
Kady projekt to zakamuflowana posta zniewolenia.
Pogodzi si albo paln sobie w eb, przed takim
oto wyborem staje si w niektrych punktach zwrotnych.
W kadym razie, jedyna prawdziwa godno to zosta
wykluczonym.
Zaczem si opuszcza od chwili, w ktrej ekstaza
przestaa mnie nawiedza, gdy niezwyko odesza z
mego ycia. Jej miejsce miao zaj jaowe i lkowe
zdziwienie, ktremu na dusz met grozi dewaluacja,
zgnunienie, utrata wszystkiego, nawet lku.
To nie tak, e idea mierci uwalnia nas od wszelkiej
nikczemnej myli. Nie sprawia nawet, abymy si
czerwienili, e mielimy takie myli.
Nic w niczym nas nie poprawia. Ambitny pozostanie
ambitnym do ostatniego tchu i bdzie goni za fortun i
saw, nawet jeli kula ziemska znajdzie si na krawdzi
rozpadu.
W tej chwili jestem sam. Czeg mgbym chcie
jeszcze? Bardziej intensywne szczcie nie istnieje. A

Zarysy zawrotu gowy

155

jeli, to suchanie, jak dziki

rosncej ciszy moja samotno ronie.
Podug mitologii sumeryjskiej potop by kar, ktr
bogowie wymierzyli czowiekowi za haas, jaki czyni.
Czeg by si nie dao, eby si dowiedzie, jak mu si
odwdzicz za obecn wrzaw!

kryem wok idei mierci, e ska

mabym, gdybym powiedzia, jakie jest moje obecne
stanowisko wobec niej. Pewne jest to, e nie mog si
bez niej obej, myle o czym innym...
Niemiao, niewyczerpane rdo przykroci w
yciu praktycznym, to bezporednia, a nawet jedyna
przyczyna wszelkiego bogactwa wewntrznego.
Czowiek, niegdysiejsze zwierz, ale wci zwierz,
jest i lepszy, i gorszy ni zwierz. Nadczowiek, gdyby
by moliwy, byby lepszy i gorszy ni czowiek.
Niepodany, jeden z najbardziej niepokojcych, a jego
nadejcia nie mona wyczekiwa bez poczucia lekkoci.
Spore szalestwo przywizywa si do rzeczy i
do istot; jeszcze wiksze wierzy, e mona si od
nich uwolni. Ch rezygnacji za wszelk cen i bycie
wci tylko kandydatem do rezygnacji!
Jedynie sowny sztafa metafizyki o ile si
zgadzamy, aby go uy jest w stanie troch
wywyszy istnienie.

156

wiartowanie

Gdy tylko uj je bez adnej pompy i ozdbek,

sprowadza si do do wtpliwego cudu.
mier jest tym, co najtrwalszego wymylio ycie.
Kulminacyjny moment dramatu historycznego jest
poza naszym zasigiem. My jedynie go zapowiadamy,
jestemy trapami Sdu bez Sdziego.
Czas, wsplnik siejcych zagad, doprowadza
moralno do upadku. Kt miaby dzi co do
zarzucenia Nabuchodonozorowi?
Aby jaki nard si liczy, rednia w nim musi by
dobra. To, co nazywa si cywilizacj albo
spoeczestwem, nie jest niczym innym jak tylko
doskona jakoci przecitnych, z ktrych si skada.
Torquemada by szczery, a wic niezomny,
nieludzki. Papiee, skorumpowani, byli miosierni, jak
wszyscy, ktrych mona kupi.
Staroytne prawa zabraniay ydom przepowiadania
przyszoci. Suszny zakaz. Bo gdyby przewidzieli, co
ich czekao, czy mieliby do siy, aby przetrwa, by
sob, stawi czoo niespodziankom, ktre zgotowa im
taki los?
Siy nie dziaaj z dou do gry, lecz z gry na d
rzek pewien autor her- meneutyczny.
By moe to prawda, ale w adnym razie nie stosuje
si do historycznego rozwoju zdarze, gdzie zasad jest
przepenianie.

aden system, adna doktryna dziaania nie moe

Zarysy zawrotu gowy

157

powoywa si na Epikura, przeciwnika wszelkich

przemian, wszelkiej obietnicy, ostentacji zwizanej z
najmniejszym krokiem naprzd. Nikt nigdy nie
przywoywa go na barykadach. Jego stanowisko to
stanowisko skupienia si, a jeli chcia zreformowa
ludzi, to po to, by sprowadzi ich poniej tego, do czego
dyli. Najbardziej nieustpliwy przeciwnik zapau,
wzorcowy nieprzyjaciel Najlepszego i Najgorszego.
Przysowie chiskie: Kiedy jeden pies zaczyna
szczeka na ducha, sto tysicy psw uczyni go realnym.
Umieci to jako epigram w kadym komentarzu na
temat ideologii.
Mono obserwowania kresu pewnej religii to
zaszczytny przywilej. Czyme jest przy tym upadek
narodu, a nawet cywilizacji? Co wicej, bycie przy
znikniciu boga i tysicletnich po-

158

wiartowanie

twomoci, ktre si z nim wi, sprawia rado,

jak na przestrzeni dziejw niewiele pokole miao
zaszczyt pozna lub choby tylko przeczuwa.
Jestemy zdeterminowani, lecz nie jestemy
automatami. Jestemy mniej lub bardziej wolni w
obrbie fatalnoci... niedoskonaej. Nasze konflikty z
innymi i z nami samymi otwieraj wyom w naszym
wizieniu i to wielka prawda, e istniej stopnie
wolnoci, podobnie jak istniej stopnie zepsucia.
Przywizywa do ycia wag wiksz ni ma ono w
rzeczywistoci to bd, popeniany w chylcych si do
upadku ustrojach; w rezultacie nikt ju nie jest gotw, by
powici si w ich obronie,
i upadaj one pod pierwszym zadanym ciosem. Jest to
jeszcze suszniejsze w odniesieniu do ludw w
oglnoci. Od kiedy zaczynaj uwaa ycie za wite,
przestaje ono by po ich stronie.
Wolno to wydatek, wolno wyczerpuje, podczas
gdy uciemienie powoduje kumulacj si, powstrzymuje
roztrwonienie energii, bdce wynikiem zdolnoci
czowieka
wolnego
do
uzewntrzniania,
do
projektowania na zewntrz tego, co w nim dobre. Wida,
dlaczego w kocu niewolnicy zawsze bior gr.
Panowie, na swe nieszczcie, odsaniaj si, pozbawiaj
si swej substancji, wyraaj si: niczym nieskrpowane
praktykowanie talentw, wszelkiego rodzaju zalet,
sprowadza ich do stanu cieni. Wolno ich pore.

Zarysy zawrotu gowy

159

Zniewolony, w lud wznosi katedry; wyzwolony,

buduje same okropnoci.
Czowiek jest nie do przyjcia.
Uciec oszustom, nigdy nie wymawia jakiegokolwiek tak.
Kada utopia, ktra si urzeczywistnia, przypomina
cyniczny sen.
Znie mona religi albo ideologi jedynie
powierzchown. Niestety nie byo ich wiele w historii.
Aby uksztatowa czowieka, Prometeusz zmiesza
glin nie z wod, lecz ze zami.
...A wci mwi si, w odniesieniu do Staroytnych,
o spokoju ducha, wyraeniu, ktre w adnej epoce nie
miao choby najmniejszej treci.
Jeli ma si sabo do spraw przegranych, dochodzi
si do wniosku, e wszystkie s takie,
i niezupenie jest si w bdzie.
,^ycie gupca jest nieprzyjemne, niespokojne, cae
pdzi ku przyszoci8. Tymi sowami Seneki,
przytoczonymi przez Montaignea, mona posuy si
do pokazania, e obsesja sensu historii to rdo
zaburze i e w istocie nim jest: i z prdem albo mu si
przeciwstawia, sprowadza si to do tego samego, skoro
w obu przypadkach wci patrzymy w stron przyszoci
8 Seneka cytowany w: Michel de Montaigne, Prby,
przeoy Tadeusz eleski (Boy), PIW, Warszawa 1957,
t. III, s. 436. [Przyp. tum.]

160

wiartowanie

jako posuszne lub pospne ofiary.

Od najdawniejszych czasw czowiek chwyta si
nadziei na ostateczn poog, pragnc raz na zawsze
pozby si historii. Uderzajce jest, e sformuowa owo
marzenie tak wczenie, w istocie u samych pocztkw,
kiedy zdarzenia jeszcze nie mogy go przytoczy ponad
miar. Trzeba wierzy, e strach przed tym, co go
czekao, co zgotoway mu stulecia, by tak ywy, tak
oczywisty, e szybko przemieni si w pewno, w wizj,
w nadziej...
By we mnie instynkt fatalnego rozwizania
kady mgby mie prawo, by wyrzec te sowa,

wypowiedziane na Wyspie witej Heleny: w ogle

dobrze oddaj wybryki czowieka, tumacz ich
podejrzany charakter, niejasnoci, mglisto
i tragizm, niecierpliwe posuwanie si naprzd,
zmierzanie do etapu finalnego, do krlestwa upiorw i
marionetek.
Novalis: Od nas zaley, aby wiat podda si naszej
woli.
To dokadne przeciwiestwo tego, co mona
sobie pomyle u kresu ycia, a tym bardziej u kresu
historii...
SPIS RZECZY

Zarysy zawrotu gowy

161

Dwie prawdy............................................................. 5
Mionik pamitnikw..............................................21
Po historii.................................................................41
Najgorsze pilnie wyczekiwane.................................57
Zarysy zawrotu gowy..............................................75

BU
1

Wszystkie cytaty z Biblii wg wydania: Biblia to jest

Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, nowy
przekad z jzykw hebrajskiego i greckiego opracowany
przez Komisj Przekadu Pisma witego, Brytyjskie i
Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, wydanie
III, Warszawa 1979. [Przyp. tum.]