Dariusz Mikisz

*
Interpretacja ewolucyjna pewnych
obyczajw ludnoci zamieszkujcej
archipelag Massim.

-1-

Dlaczego kadego roku setki melanezyjczykw zamieszkujcych archipelag Massim, ryzykujc

ycie, wyrusza w dugie i niebezpieczne podre na wasnorcznie wystruganych cznach, aby po
przedarciu si przez wody Zachodniego Pacyfiku podarowa ssiadom z ssiednich wysp dwa
rodzaje, w gruncie rzeczy, mao przydatnych przedmiotw, ktre tamci szybko bd musieli
przekaza kolejnym uczestnikom rytuau? Wychodzc od klasycznej pracy Bronisawa
Malinowskiego, ktra bya punktem zwrotnym we wspczesnej antropologii, analizuj zjawisko
rytuau Kula w kontekcie psychologii ewolucyjnej i socjobiologii, prbujc wyjani jego
narodziny na gruncie teorii wymiany spoecznej (altruizmu odwzajemnionego). Posugujc si
danymi etnograficznymi, zainspirowany pracami Claude'a Levi-Straussa, usiuj zidentyfikowa
instancj, ktr mona by nazwa prototypem wymiany Kula. Szukajc najdoskonalszych metod
opisu wszystkich wymiarw badanego zjawiska, natrafiam na ograniczenia tradycyjnego
ewolucjonizmu i zwracam si ku teorii memw i antropologii.

-2-

1. Argonauci Zachodniego Pacyfiku

W 1914 r. Malinowski, studiujcy wwczas w London School of Economics, dotar do
Papui-Nowej Gwinei by prowadzi obserwacj etnograficzn dzikich zamieszkujcych, pooony
na zachd, archipelag Massim. Wybuch pierwszej wojny wiatowej sprawi, e etnograf zosta na
kilka lat uwiziony na wyspach zachodniego Pacyfiku. Malinowski stopniowo odkrywa szczegy
pewnego rytuau, ktry, cho pocztkowo wydawa si mao znaczc osobliwoci, w kocu
zacz jawi si jako niezwyka podskrna struktura, organizujca cae ycie spoeczne tubylcw.
Kula jest form wymiany o rozlegym, midzyplemiennym charakterze; prowadzona jest
przez spoecznoci zamieszkujce szeroki piercie wysp, tworzcych zamknity okrg.(...) Wzdu
tego szlaku wdruj stale w przeciwnych kierunkach dwa i tylko dwa rodzaje przedmiotw: W
kierunku zgodnym z ruchem wskazwek zegara przesuwa si stale jeden z artykuw dugie
naszyjniki z czerwonej muszli, zwane soulava. W przeciwnym kierunku wdruje drugi rodzaj
przedmiotw bransolety czy naramienniki z biaej muszli zwane mwali. Kady rodzaj tych
przedmiotw podrujc w swoim kierunku w obrbie zamknitego krgu, spotyka na drodze
przedmioty tego drugiego rodzaju i jest nieustannie za nie wymieniany. Kady ruch artykuw Kula,
kady szczeg transakcji jest ustalony i regulowany przez zesp tradydycyjnych regu i konwencji,
a niektrym aktom Kula towarzysz zoone obrzdy magiczne i publiczne ceremonie1
Malinowski w Argonautach Zachodniego Pacyfiku bada zasady rzdzce wymian Kula.
Uczestnikami rytuau s wybrani mczyni zamieszkujcy archipelag. Liczba osb, z ktrymi
kady z uczestnikw wymienia dary jest uzaleniona od pozycji spoecznej: wd wioski ma
zwykle kilkunastu lub kilkuset partnerw; przecitny mieszkaniec kilku. Wymiana odbywa si na
dwch poziomach: lokalnie i globalnie: kula polega, po pierwsze, na maych wewntrznych
transakcjach dokonywanych w granicach danej spoecznoci Kula czy te ssiadujcych z ni, a po
drugie na wielkich, zamorskich wyprawach (). W pierwszym przypadku mamy do czynienia z
cigym, nieustannym przenikaniem przedmiotw z jednej wioski do drugiej [lub w obrbie jednej
wioski]() W drugim, wielka liczba kosztownoci () jest wymieniana w trakcie jednej, ogromnej
transakcji.2 Cao opisuje motto: Raz w Kula, zawsze w Kula. Z jednej strony zwizek pomidzy
partnerami wymiany jest stay i trwa cae ycie, z drugiej przedmioty obrotu (mwali i soulava) nie
mog by z niego wycofane, lecz podlegaj imperatywowi cigego ruchu, krenia midzy
wyspami i przechodzenia z rk do rk. Partnerw wymiany, oprcz wizw handlowych cz te
wizy przyjani, dlatego dystalny partner jest najlepszym gwarantem bezpieczestwa (przede
wszystkim przed czarn magi) podczas pobytu na obcej ziemi.
Naramiennik otrzymuje si zawsze od innej osoby ni naszyjnik, poniewa rne klasy
przedmiotw wdruj w przeciwnych kierunkach po okrgu. Hyde zauwaa3, e okrg jest
ekwiwalentem strukturalnym nietowarowoci wymiany nigdy nie oddaj prezentu, temu od kogo
go otrzymaem; wymieniane s rne przedmioty, przy czym brakuje wsplnego mianownika
umoliwiajcego ich wycen i porwnanie ich wartoci. W nieskoczono reprodukowane s te
same transakcje, zdeterminowane geograficznie, poniewa rodzaj przedmiotw jakie otrzymuj od
ssiada zaley od naszej wzajemnej pozycji na okrgu, a jedynym sposobem na ich odwrcenie jest
przeprowadzka do innej wioski.
Co mona powiedzie o samych przedmiotach wymiany? Naramienniki i naszyjniki (vagyu)
s artykuami zdobniczymi uywanymi tylko przy najwaniejszych dla ycia wsplnoty
ceremoniach, w czasie pomniejszych ich noszenie jest zabronione. Z pewnoci odzwierciedlaj
status spoeczny jednostki, jednak zwykle s zbyt nieporczne aby je w ogle zakada, dlatego
1 Malinowski B.: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Reakcje o poczynaniach i przygodach krajowcw z Nowej
Gwinei. Warszawa: PWN, 1987, s. 112
2 Tame, s. 138
3 Hyde L. The Gift. Creativity and the Artist in the Modern World. New York: Vintage Books, s. 41-45

-3-

przez wikszo czasu pozostaj nieuywane. Nawet podczas obrzdw, ktrych cz stanowi,
wikszo osb ktre w nich wystpuje, wypoycza je od stojcych wyej w hierarchii ssiadw z
wioski. Pozwala to stwierdzi, e przywilej przyozdabiania si nimi nie jest istotnym celem ich
posiadania, przeciwnie to obdarowanie nimi kogo innego jest najpeniejsz realizacj ich
funkcji, poprzez ktr odbywa si potwierdzenie relacji wdz-poddany. Wida pewn analogi
midzy biuteri obrzdow wdrujc w Kula, a tym co ewolucjonici nazywaj wskanikiem
sprawnoci w doborze pciowym 4 - kompletna bezuyteczno tych ozdb jest tym, co wytwarza w
nich wewntrzn si nadawania ich posiadaczowi spoecznego prestiu.
Lecz vaygu to nie jedyne rzeczy wymieniane w Kula. Razem z nimi po wyspach wdruj
towary, bdce przedmiotem zwykej wymiany handlowej, opowieci, pieni i inne przekazy
kulturowe. Chocia, same w sobie, rzeczy te nie s czone przez mieszkacw z rytuaem, z
zewntrz wida jak kluczowe znaczenie maj dla harmonijnego wspistnienia rozproszonych
spoecznoci. Z samym przygotowaniem wyprawy dalekomorskiej, podczas ktrej dojdzie do
wymiany, zwizane s ponadto: technologia budowy czna, tabu przygotowawcze, specjalny
rodzaj magii ktra oddziauje bezporednio na umys partnera i powoduje jego ulego, utrat
rwnowagi umysowej, dziki czemu staje si on skonny do ofiarowania darw [wikszej
wartoci]5, ceremonie aobne, wiele legend i mitw dotyczcych dawnych wypraw, wite
miejsca, w ktrych doszo do znaczcego wydarzenia podczas ktrej z legendarnych wypraw.
Malinowski zauway, e dywagacje na temat posuni handlowych wodzw, ktrzy s
najwikszymi graczami w wymianie i poszczeglne dylematy uczestnikw (kogo obdarowa
danym przedmiotem?) to gwne tematy rozmw mieszkacw wysp. Wida wic jak kolosalne
znaczenia ma Kula dla struktury spoecznej Massimw.
Kolejne przesanki tej tezy oferuje praca Damona6, ktry przebywa w okolicy wysp
Trobriandzkich kilkadziesit lat po Malinowskim. Geograficzna struktura wymiany jest
reprodukowana w strukturze lingwistycznej: prefiks veioy- oznacza naszych bezporednich
partnerw w wymianie, za mul- partnerw naszych partnerw. Dokonuje si wic podzia wiata
na pi funkcjonalnych obszarw: bezporedni partnerzy, poredni partnerzy (w dwch kierunkach
na okrgu) i pozostali, nieuczestniczcy w wymianie. Kolejn analizowan struktur lingwistyczn
jest idiom z rki X, ktrym opisuje si kady krcy przedmiot. Zawiera on wyliczenie wszystkich
stacji porednich i poprzednich wacicieli, w rkach ktrych przebywa przedmiot wczeniej. Z
wdrwk vaygu odbywa si wic po wyspach cyrkulacja imion.
Czy mwali i soulava mona okreli mianem handlu? Przeczy temu zarwno
bezuyteczno przedmiotw obrotu, jak i odstp czasowy midzy transakcjami (darem i jego
odwzajemnieniem), ktry stwarza, nieobecn w przypadku handlu, relacj opart na dugu, ktry
musi zosta odpacony. Wydaje si, e sami Massimowie robi wszystko by dystynkcja ta nigdy nie
przestaa by widoczna, a wszelkie prby jej zatarcia spotykaj si z wielkim oburzeniem
spoecznym. Wymiana nigdy nie odbywa si z rk do rk, z dyskusjami na temat wartoci obu
przedmiotw, wzajemnymi targami i kalkulacjami, lecz jest obwarowana cisym ceremoniaem. W
jzyku Massimw zachowana jest odrbno pomidzy wymian Kula a wymian handlow
(gimwali) i funkcjonuje nawet powiedzenie Prowadzi kula jakby to byo gimwali, ktrym
4 Wskanik taki jest obiektem, ktrego wytworzenie i utrzymanie przez organizm musi by kosztowne energetycznie, a
jednoczenie z punktu widzenia przetrwania konkretnego osobnika jest kompletnie bezuyteczn ekstrawagancj, a
wic (pozornie) zmniejsza dostosowanie, lecz poprzez to zawiadcza o sprawnoci organizmu, ktry mimo takiego
obcienia jest w stanie przetrwa w dobrej formie. Obiekt ten jest rejestrowany przez partnera seksualnego,
odgrywajc kluczow rol w doborze pciowym. Por. Miller G. (2004) Umys godny pary. (w:) Umys w zalotach. Jak
wybory seksualne ksztatoway natur czowieka. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis, s. 115-157
5 Malinowski B.: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Reakcje o poczynaniach i przygodach krajowcw z Nowej
Gwinei. Warszawa: PWN, 1987137
6 Damon F. H. The Kula and Generalised Exchange: Considering Some Unconsidered Aspects of the Elementary
Structures of Kinship w: Man New Series, Vol. 15, No. 2 (Jun., 1980), str. 267-292, Royal Anthropological Institute of
Great Britain and Ireland

-4-

dyskredytuje si urgajcego zasadom Kula uczestnika.

Najwaniejsz regu Kula jest to, e otrzymany dar musi by odwzajemniony przedmiotem
o podobnej wartoci (pochodzcym z innej klasy), lecz wycznie do obdarowanego naley ocena
wartoci otrzymanego prezentu. Zawiedziony odpowiedzi swojego partnera uczestnik Kula nigdy
nie moe domaga si rekompensaty, Malinowski stwierdza wrcz e poniewa wystpuje tam
zawsze silna rywalizacja w okazywaniu hojnoci, czowiek, ktry otrzyma mniej, ni ofiarowa, nie
bdzie ukrywa swojego niezadowolenia, lecz bdzie si chepi swoj szczodrobliwoci7.
Dotychczasowy, klarowny obraz antropologiczny ulega skomplikowaniu pod wpywem
nowszych obserwacji8. Diadyczna relacja dwch ekwiwalentnych przedmiotw (mwali, soulava)
zyskuje przeciwwag w postaci trzeciej instancji. Kitoun obiekt zewntrznie przynalecy do
jednej z dwch podstawowych klas, posiada jednak wan cech dystynktywn: jest czyj
wasnoci. Moe zosta wczony w wymian Kula, jednak na prob waciciela musi zosta
natychmiast zwrcony. Jest wic tym, ktry pozwala zamyka i przerywa cykle i de facto napdza
krenie pozostaych przedmiotw. Co sprawa, e mwali lub soulava staje si czyim kitoun?
Decyduje pochodzenie przedmiotu. Okazuje si, e wikszo ozdb powstaje i jest wczana jest w
cykl wymiany poza obszarem Kula, natomiast kitouny s wytworzone wasnorcznie przez ktrego
z uczestnikw rytuau. To wic nakad pracy woony w stworzenie przedmiotu sprawia, e
pozostaje on w niealienowalnej relacji ze swoim wytwrc. Mwali/soulava reprezentuj cyrkulacj
dbr, kitouny cyrkulacj siy wytwrczej - pracy.9 Kula wic jawi si jako krenie dugu, a
kitouny s tego dugu ucielenieniem.

2. Logika wymiany spoecznej

Wymian Kula, w swej podstawowej strukturze, mona postrzega jako realizacj
ewolucjonistycznego modelu altruizmu odwzajemnionego. Przynosz ci w darze jeden rodzaj
przedmiotu, lecz w zamian oczekuje rekompensaty pod postaci innego. Altruizm rodzinny by
problemem do dobrze opisanym na gruncie psychologii ewolucyjnej. Od jakiego czasu jednak
ewolucjonici zdawali sobie spraw, e wrd zwierzt, nie wspominajc o czowieku, przypadki
altruizmu nie ograniczaj si do czonkw rodziny. Najedzone nietoperze przelewaj cz
zjedzonej krwi do pyskw godnych kolegw, a mapy odwracaj uwag samcw alfa kopulujcych
z samicami, tak by ich wsptowarzysze mogli w chwili nieuwagi przywdcy stada dopa
samic10. W 1971 Trivers zaproponowa odpowiedni teori: we wszystkich z tych przypadkw, akt
altruizmu musi by odpacony pniejsz przysug. Aby zaistniaa okoliczno do odpaty musz
by spenione dwie przesanki: zwierzta musz by obdarzone zdolnoci wzajemnego
rozpoznawania si i musz spotyka si odpowiednio czsto11.
W istocie matematyczny model jednorazowego dylematu wsppraca czy zdrada na
gruncie teorii gier (dylemat winia) ukazuje, e altruizm nigdy nie powinien zaistnie. Najlepsz
strategi racjonalnego12 gracza jest zawsze zdrada, poniewa nie wiedzc jak postpi przeciwnik
suma zyskw jak zdobdzie gracz w dwch przypadkach opisanych danym
7 Tame, str. 132
8 Damon F. H. The Kula and Generalised Exchange: Considering Some Unconsidered Aspects of the Elementary
Structures of Kinship w: Man New Series, Vol. 15, No. 2 (Jun., 1980), str. 267-292, Royal Anthropological Institute of
Great Britain and Ireland
9 Poza wymian Kula kitouny su do umarzania dugu, s czstym darem rodzicw dla swych dzieci, jako
reprezentacja pracy, ktr wo dzieci w utrzymanie stabilnoci struktury rodzinnej
10 Workman L., Reader W:. Evolutionary Psychology. An Introduction. New York: Cambridge U. Press, 2004, s. 196
11 Tame, s. 195
12 Jednak gracz moe rwnie wyj z zaoenia, e jego przeciwnik jest doskonale racjonalny i przewidzie jego
strategi. W takim wypadku dwch nadracjonalnych graczy najlepsz strategi okae si oboplna wsppraca. Por.
Douglas Hofstadter, DILEMMAS FOR SUPERRATIONAL THINKERS, LEADING UP TO A LURING LOTTERY w
Metamagical Themas: Questing for the Essence of Mind and Pattern, ebook, 1985

-5-

prawdopodobiestwem: zdrady przeciwnika i jego wsppracy, bdzie wiksza w sytuacji gdy sam
zdradzi, ni gdyby wsppracowa13.
Jednak w biologicznym wiecie dylemat winia nigdy nie jest jednorazowy: zwierzta
spotykaj si ponownie i wycigaj konsekwencje wobec oszustw. Okazuje si, e najlepszym
rozwizaniem iterowanego (powtarzanego) problemu winia jest strategia wet za wet, ktra
wydaje si dobrze opisywa panujce relacje spoeczne. Wet za wet jest strategi stabiln
ewolucyjnie (ESS) dziki trzem cechom tej strategii, ktre wylicza Axelrod14: (1) zachca do
wsppracy (pierwszy krok to wppraca) (2) umoliwia natychmiastowy odwet (3) umoliwia
natychmiastowe wybaczenie. Altruizm moe zaistnie tylko o tyle, o ile w przyszoci bdzie
odwzajemniony, zdrada za jest odpacona zdrad. W czasie I wojny wiatowej onierze walczcy
w dugotrwaych bitwach pozycyjnych zaczynali po jakim czasie oddawa strzay ponad gowami
swoich wrogw, walczyli bowiem cigle przeciwko tym samym przeciwnikom i wiedzieli, e w
interesie zarwno ich jak i ich wrogw jest utrwalenie tej mistyfikujcej strategii. Logiczn reakcj
ich przeoonych byo przegrupowanie oddziaw, a wic przeksztacenie iterowanego dylematu
winia w dylemat jednorazowy, ktry wymusza zdrad obu graczy.
Tooby i Cosmides, najwaniejsi wspczeni psychologowie ewolucyjni, zajmujcy si
problematyk altruizmu odwzajemnionego, za pomoc pomysowego eksperymentu logicznego
wykazali, jaka jest natura neurokognitywnych adaptacji umoliwiajcych wyonienie si praktyki
wymiany spoecznej15. Z rozwaa na temat iterowanego dylematu winia wida, e aby system
mg zastosowa strategi wet za wet, musi by w stanie zareagowa na dziaania antagonisty, czyli
dokona oceny jego dziaania pod wzgldem rozpatrywanej zasady i przeprowadzi stosown
kontrakcj. Innymi sowy, w pierwszej kolejnoci, musi istnie system wykrywania oszustw,
amicych dan zasad.
Tooby i Cosmides wyszli od apriorycznego sformuowania regu, jakimi powinien kierowa
si skuteczny modu wymiany spoecznej: (1) powinien klasyfikowa dan relacj jako wymian
spoeczn jeli jedna ze stron odniosa zysk (2) powinien definiowa oszustwo jako odniesienie
zysku przez jedn stron, bez spenienia wymogu (3) powinien mc zmienia perspektyw,
poniewa to co dla jednego uczestnika wymiany jest zyskiem (dugiem), dla drugiego jest strat
(wymagajc rekompensaty) (4) wykrywanie oszustw powinno dotyczy przede wszystkim
intencjonalnego oszukiwania, a wic osobnikw ktrzy posiadaj wbudowany program wybierajcy
strategi cigej zdrady (5) jego domen powinny by wszystkie relacje wymiany, bez wzgldu na
to jak obce kulturowo i egzotyczn s dla osobnika (6) jednoczenie inne relacje logiczne nie
powinny mc stawa si treci jego komputacji16.
Wszystkie z powyszych przewidywa zostay potwierdzone eksperymentalnie z uyciem
testu selekcji Wasona. W tecie tym zadaniem badanego jest wskaza wartociowanie logiczne, w
ktrym formua p q bdzie faszywa. Badany dysponuje 4 kartami, reprezentujcymi wszystkie
kombinacje poprzednikw i nastpnikw implikacji w ukadzie p | q (przesanki na jednej, wnioski
na drugiej stronie17), jego zadaniem jest wskazanie dwch kart, ktrych obrcenie moe ukaza
faszyw implikacj. Z ukadu: p, p, q, q gdzie p prawdziwa przesanka, q prawdziwy
wniosek, naley wic wskaza p i q poniewa tylko w takim wypadku implikacja moe by
faszywa (po drugiej stronie odpowiednio: q i p). Konstruujc rne warianty eksperymentu
13 Dylemat winia presuponuje nastpujce relacje: ZW > WW > ZZ > WZ, gdzie Z zdrawa, W- wsppraca i
pierwszy czon wyraenia oddaje strategi gracza, z perspektywy ktrego obliczany jest zysk, a drugi strategi
przeciwnika. W takim wypadku ZW + ZZ > WW + WZ wic najlepsz strategi jest zdrada.
14 Tame, s. 206
15 Na podstawie: Cosmides L., Tooby J. Cognitive Adaptations Designed for Social Exchange w: Buss David The
Handbook of Evolutionary Psychology, Hoboken: Wiley&Sons , 2005
16 Tame, s. 593
17 By nie komplikowa obrazu posuguje si dalej, niepoprawnie z logicznego punktu widzenia, pojciami przesanka i
wniosek (zamiast poprzednik i nastpnik), stosujcymi si do regu, nie do formu jako takich, ktre jednak s
bardziej ugruntowane w potocznym jzyku.

-6-

Wasona za p i q podstawiamy rne zdania jzyka naturalnego np. Jeli kto ma zesp Zesp
Waterhouse'a-Friderichsena (p), ma gorczk (q)18. Okazuje si, e odsetek dobrych odpowiedzi
badanych jest cile skorelowany z treci zda uytych w zadaniu19. W przypadku treci neutralnej,
tylko ok. 1/4 ankietowanych wnioskuje poprawnie, e implikacja moe by faszywa tylko jeli
faszywy jest poprzednik lub nastpnik, a bd zwykle dotyczy podniesienia prawdziwego wniosku,
by sprawdzi czy prawdziwa jest jego przesanka20. Lecz jeli w miejsce p i q podstawimy zdania
zwizane z realizacj kontraktu spoecznego, np. Moesz pi piwo, tylko jeli masz skoczone 18 lat,
a ok. 3/4 badanych podniesie karty z pijcymi piwo by zobaczy ile maj lat i maoletnimi by
zobaczy co pij, chocia konstrukcja tego zdania jest dokadnie taka sama jak poprzedniego.
Wydaje si, e pewna performatyka, ktra rzdzi tym eksperymentem przyczynia si do
zaobserwowanych rni: podniesienie karty i jej odwrcenie, by zobaczy co kryje si po drugiej
stronie jest gestem, ktry przywodzi na myl wyszukiwanie osobnikw biorcych udzia w
wymianie spoecznej i demaskowanie ich oszustwa. Zdaje si to potwierdza odwrcony wariant
testu Wasona w postaci q p, a wic np. Kady kto skoczy 78 lat, moe przej na emerytur w
ktrym, jeli tre dalej odnosi si do umowy spoecznej, badani mimo wszystko wskazuj na p i
q (emerytw i modszych), mimo rzecz jasna braku moliwoci przeksztacenia (p q) (q
p), co dowodzi prawdziwoci zasady (3)21.
Reguy wymiany spoecznej s czci szerszego zbioru regu okrelanego jako reguy
permisywne. Usunicie przesanek (1), (2) a wic zysku wymiany i zysku oszusta, stwarza zdania,
ktre nie s reguami wymiany spoecznej, cho s reguami permisywnymi. W eksperymencie
Wasona daj one gorsze rezultaty, co dowodzi tego, e s oceniane przez odrbne moduy22.
Usunicie przesanki (4), a wic intencjonalnoci, charakteryzujcej naruszenie zasad wymiany
spoecznej rwnie zmniejsza ilo prawidowych ocen. W ten sposb dowiedziono te, e modu
wykrywania oszustw jest oddzielony od moduu oceniajcego zdania ostronociowe postaci: Jeli
jedziesz autem, musisz mie zapity pas. Zdania tego typu byy oceniane tak samo bez wzgldu na
zwizan z nimi intencjonalno, a wic czy pas zosta niezapity wiadomie czy nie. Oczywicie
ewaluacja intencjonalnoci jest kluczowa, poniewa odrnia osobniki z programem oszukiwania, a
wic takie z ktrymi wymiana spoeczna bdzie zawsze nieopacalna, od osobnikw z programem
altruizmu, ktry si pomyli (oczywicie konieczne jest te wyczulenie na prb symulacji
pomyki). Badania z pacjentami z ogniskowym uszkodzeniem mzgu pozwoliy na zgrubn
anatomiczn lokalizacj orodka wykrywania oszustw w szlakach czcych pole skroniowe z
ciaem migdaowatym.23
Wszystkie z powyszych wariantw testu Wasona wykazay, e wykrywanie oszustw jest
dokonywane przez odrbny, specyficzny modu kognitywny, ktry bazuje w duym stopniu na
informacjach wrodzonych24 i stosuje wskie heurystyki aby spord wszystkich zda logicznych o
strukturze implikacji, wybra te ktrych tre odnosi si do regu wymiany spoecznej i dokona ich
ewaluacji, a cilej odnale osobnika amicego dan regu. To zagniedenie modalnoci
18 W tym wypadku mona by skonstruowa nastpujcy ukad kart: [1: ma WFS], [2: jest zdrowy], [3: ma 37C], [4:
ma 42 C], naley wybra karty 1 i 3.
19 Tame, s. 597
20 Mona zarzuci badaczom, e nie zdaj sobie sprawy z tego, e konstrukcja jzyka naturalnego jeli... to... nie do
koca przekada si na logiczn figur implikacji w KRZ, wic odpowied badanych nie jest w tak oczywisty
sposb bdna. Jednak eksperyment zosta zaprojektowany tak eby wykrywa rnice midzy tendencjami do
rnych odpowiedzi w zalenoci od treci zda p i q, nie za bezwzgldne wartoci.
21 Tame, s. 601
22 Wykorzystano nastpujce zdania: (1) Jeli kto wychodzi wyrzuci miecie, musi mie kawaek czerwonej
wulkanicznej skay przywizany do kostki. (2) Jeli kto wychodzi na imprez, musi mie kawaek czerwonej
wulkanicznej skay przywizany do kostki. Wyjcie na imprez odbierane jest w tym ukadzie przez badanych jako
przywilej a wic oceniane przez modu do wykrywania oszustw. Tame, s.607
23 Obustronne uszkodzenie u pacjenta spowodowao spadek efektywnoci w tecie Wasona do 39% przy zachowanej
poprawnej ocenie zda ostronociowych. Jednostronne uszkodzenie nie powodowao zmian. Tame, s. 612
24 Takie same zalenoci efektywnoci od treci zdania w tecie Wasona zaobserwowano u 3-latkw. Tame, s. 613

-7-

wykrywania oszustw w programie ontogenetycznym i jego zaimplementowania w postaci

osobnego anatomicznie orodka wiadczy o tym, e powsta wczeniej w rozwoju filogenetycznym
czowieka i mia jak si zdaje kluczowe znaczenie dla naszej pniejszej ewolucji.

3. Identyfikacja pola biologicznego

Zarysowane powyej zalenoci psychoewolucyjne rzucaj wiato na pochodzenie samej
idei wymiany przedmiotw w spoecznociach ludzkich. Jednak jak zauwayli Tooby i Cosmides
warunkiem sine qua non tak opisanej wymiany spoecznej jest bezporedni zysk odniesiony przez
jedn ze stron. W przypadku praktyki Kula mamy do czynienia jednak z przedmiotami o
wtpliwym zastosowaniu praktycznym, korzystne w sensie adaptacyjnym s natomiast wszelkie, w
duej mierze ukryte i nieoczywiste konsekwencje spoeczne samej praktyki.
Sama wymiana darw moe by okrelona baudrillardowkim terminem symulakry:
mistyfikacji, ktra skrywa na dnie, e znaczona, do ktrej si odnosi, nie istnieje. Akt altruizmu jest
bowiem symboliczn reprezentacj przemieszczonej treci: magii, legend, uzasadnie
metafizycznych. Jednak dla zewntrznych obserwatorw jest oczywiste, e te uwarunkowania nie
s prawdziwym powodem, dla ktrego mg powsta tak zoony system wymiany, lecz kryj w
sobie jeszcze jedn, tym razem autentyczn warstw, ktra zasadniczo jest ich antytez warstw
uwarunkowa biologicznych. Tak wic to podstawowe pole organiczne byo przedmiotem dziaania
wszystkich mechanizmw omwionych w poprzednim rozdziale. W jaki sposb te interakcje
zostay potem odwzorowane w strukturze spoecznej, ktra posiada ju zupenie inn natur?
Wydaje mi si, e to najwaniejszy problem na jaki si natknem.
Wczeniej jednak musimy zidentyfikowa pole biologiczne, ktre byo prototypem
wymiany darw. W tym celu powrmy do opisu antropologicznego ludnoci zamieszkujcej
obszar Kula. Malinowski dzieli Massimw na dwie dobrze wyodrbnione grupy: pnocni tubylcy
s wybitnie jednorodni i stosunkowo ucywilizowani; poudniowi zrnicowani, bardziej
rozproszeni, spotyka si wrd nich gwatowne i przeraajce zwyczaje polowania na gowy i
kanibalizmu.
W okolicach poudniowego kraca Papui, na niektrych wyspach kiedy w upalny dzie
wkraczamy w gboki cie drzew owocowych i palm, i znajdziemy si wrd estetycznie
zaprojektowanych i ozdobnych domw, skupionych tu i wdzie w nieregularne grupki, ukryte
pord zieleni () odnosimy wraenie e wizja pradawnego i szczliwego dzikiego ycia zostaa
nagle urzeczywistniona.25 Zamieszkuj je ludzie, ktrych powierzchowno wywouje wraenie
jakiej mikkoci, niemal znuenia. () Dbaj [oni] o zachowanie higieny osobistej, tak e
zblianie si do nich nie wywouje adnych nieprzyjemnych wrae. To spoecznoci matrylinearne,
o silnej pozycji kobiet, pozbawione tabu seksualnych.
Mamy te wyspy, zamieszkiwane przez dzikich sprawiajcych wraenie jakby jakich
karzekw, gnomw, ktrzy s faworytami biaych, suc im za najrzetelniejszych sucych26
S wreszcie takie, ktrych ludno jest zachanna i skpa, niegocinna i chciwa i nawet stare
czarownice chowaj si w chatach tak, e jeli chcemy zobaczy lepienie garnkw, () musimy
najpierw hojnymi obietnicami tytoniu () wywabi z kryjwki jak staruch.
Na pnocy spoecznociami rzdzi silna hierarchia: w obecnoci wodza aden zwyky
czonek plemienia nie omieli si pozostawa na poziomie wyszym od niego w sensie czysto
fizycznym; jest pochylony lub kuca. Wioski w przeciwiestwie do poudniowych s zwarte,
pozbawione ozdb artystycznych, zorganizowane wok chaty wodza. Gospodarka oparta jest na
rolnictwie i jest do efektywna: tubylcy produkuj znacznie wicej anieli w rzeczywostoci
25 Malinowski B.: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Reakcje o poczynaniach i przygodach krajowcw z Nowej
Gwinei. Warszawa: PWN, 1987, str. 70
26 Tame, str. 76

-8-

potrzebuj i w kadym przecitnie urodzajnym roku zbieraj zapewne dwa razy wicej ni mog
spoy. Poszczeglne wioski specjalizuj si w produkcji rnych towarw. Kada dziedzina ycia
ma przyporzdkowan stosown ga magii, a najwaniejsz jest czarna magia. Czarnoksinicy
wywouj choroby, lecz mog take ochroni przez wrogim czarem wymierzonym w swojego
klienta, std cho traktowani s ambiwalentnie i pozostaj raczej na uboczu spoecznoci ich
praktyki s wakie dla ycia wsplnoty. Wdz wioski jako jedyny moe pozwoli sobie na
utrzymanie wielu on, poniewa w jego przypadku relacja ekonomiczna ulega odwrceniu to nie
on oy na rodzin swojej ony, lecz jego szwagrowie zobowizani s do oddawania mu czci
dochodu. Wd ma wic najwicej spichlerzy, wypenionych po brzegi yamem, a bogactwo
legitymizuje jego pozycj w hierarchii. Wioski ze sob rywalizuj i ywi do siebie urazy, lecz do
krwawych star dochodzi niezwykle rzadko, powane konflikty czsto przybieraj form
rywalizacji sportowych.
W obszarze kula mamy do czynienia z plemionami nalecymi do jednego krgu
cywilizacyjnego, lecz odrbnymi kulturowo, jzykowo i rasowo. S oddalone na tyle daleko od
siebie aby zachowa sw niezaleno, lecz na tyle blisko by utrzymywa regularne kontakty.
Rnica midzy partnerami transakcji jest tym co czyni wymian opacaln. Specjalizacja
poszczeglnych wiosek i wysp w produkcji konkretnych przedmiotw (czna, gliniane garnki itd.),
tradycja uprawy okrelonych rolin i bogactwo niektrych obszarw w atwo pozyskiwalne
surowce ywnociowe a wic wszelkie te rnice terytorialne i kulturowe sprawiaj, e kada z
wiosek zyskuje w drodze wymiany surowce niezbdne do przetrwania, ktrych samodzielnie nie
byaby w stanie wytworzy.
Regularny kontakt ociennych terytoriw jest te tym, co utrzymuje wewntrzny spokj
archipelagu i wygasza ewentualne konflikty. Eksperymenty psychologiczne pokazuj, e
zewntrzny wrg spoeczestwa ksenofobicznego jest przede wszystkim wrogiem wyobraonym, a
kontakt z obcym tumi ciemne, atawistyczne siy narastajce w ukryciu. Pouczajcy jest klasyczny
przykad z zamierzchej przeszoci naszego gatunku: od frakcji, ktra skolonizowaa Australi i
Now Zelandi (ok. 40 000 p. n. e), oddzielia si po jakim czasie grupa eksploratorw, ktra
zasiedlia stosunkowo odleg wysp. Diametralnie inne warunki ycia brak moliwoci rozwoju
rolnictwa i bogactwo naturalnych rde ywnoci spowodoway zmian kursu ewolucji
kulturalnej spoecznoci (regres jak niektrzy twierdz), ktra wkrtce na powrt przeksztacia
si w owcw i zbieraczy, yjcych w stabilnych i pokojowych warunkach, zorganizowanych w
lune, niehierarchiczne grupy spoeczne. Tymczasem w Nowej Zelandii, bogatej w surowce i
odpowiedniej dla rolnictwa, ludzko podaa tradycyjnym torem zaciekej rywalizacji, postpu,
wojen, gwatw i wzrastajcego skomplikowania organizacji politycznej. Po kilkuset latach obie
grupy nawizay na nowo kontakt, jednak nie rozpoznay w sobie swoich dalekich krewnych. Maa
wysepka spona krwi, caa spoeczno owcw-zbieraczy zostaa wyrnita w pie a ziemia
poddanej
brutalnej
agralizacji27.
Organizacja spoeczestwa obszaru Kula jest matrylinearna, a wic potomkowie
zamieszkuj ze swoimi rodzinami od strony matki i dziedzicz w obrbie linii matczynej. W
poprzek organizacji terytorialnych przebiega podzia na klany totemiczne: czonkowie klanu maj
wsplne pochodzenie i czuj do siebie sympati; organizacja totemiczna dzieli te w poprzek
maestwa, bo maonkowie musz pochodzi z innych klanw (praktyka doskonale zwikszajca
rnorodno genetyczn). Czysto seksualna jest cnot nieznan () charakter wielu, nie
budzcych podejrze zabaw dziecinnych przy bliszym wejrzeniu okazuje si nie tak niewinny.
Dorastajc, yj w promiskuitycznej wolnej mioci (...). wystpuj te stae prywatne poczynania,
przybierajce na sile w okresach witecznych. Pozycja kobiet jest silna, czasem nawet gdy
mczyzna przeszkadza im w pracy pobiegn za nim, schwytaj go, zedr z niego opask onow i
zmaltretuj go orgiastycznie w sposb dla niego poniajcy28
27 Diamond J. Guns, Germs and Steel, New York: W. W. Norton & Company, 1997, s. 54-57
28 Malinowski B.: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Reakcje o poczynaniach i przygodach krajowcw z Nowej

-9-

Instytucja biologicznego ojcostwa jest nieznana, formalnym opiekunem dziecka jest wuj od
strony matki (awunkulat), a relacje ich czce s czsto osche a nawet wrogie. Prawdziwym
przyjacielem dziecka jest za to jego ojciec, mieszkajcy z matk, ktry nie ma jednak z dzieckiem
adnych formalnych zwizkw. Brak jest ceremonii maestwa, jednak relacje maonkw, czsto
nieformalne, ukadaj si bardzo dobrze. Natomiast tabu relacji brat-siostra jest na tyle silne, e
kiedy mczyzna zblia si do grupy, w ktrej rozmawia jego siostra, albo ona odchodzi albo on
skrca w innym kierunku29
Wspomniane zalenoci su Levi-Straussowi do wyodrbnienia elementarnego skadnika
struktury spoecznej. Jest to wedug niego nie rodzina nuklearna lecz kompleks 4 relacji:
brat/siostra, m/ona, ojciec/syn, wuj/siostrzeniec, przy czym relacja [wuj/siostrzeniec] ma si do
relacji [brat/siostra] tak jak relacja [ojciec/syn] do relacji [m/ona]. Spoeczestwo wysp
Trobriandzki spenia t proporcj. Relacje wuja i siostrzeca s chodne i sformalizowane, brata i
siostry opatrzone silnym tabu, natomiast zwizek ojciec-syn i maestwo s przyjazne i mao
formalne. Awunkulat jest dla Levi-Straussa elementarnym systemem rodzinnym, prototypem
wszelkich relacji spoecznych i pierwszym sposobem organizacji ludzkiej wsplnoty. czy
bowiem w sobie trzy podstawowe porzdki: pokrewiestwo, alians (maestwo) i filiacj. Zakaz
[kazirodztwa] jest rwnoznaczny twierdzeniu, e w spoeczestwie ludzkim mczyzna moe
otrzyma kobiet tylko od innego mczyzny, ktry oddaje mu sw crk lub swoj siostr. [Wuj w
strukturze pokrewiestwa] nie zjawia si, lecz jest bezporednio dany jest warunkiem tej
struktury30. Dziecko w strukturze wystpuje tylko jako to, ktre ma si narodzi, zawiadczajc o
teleologicznej perspektywie. Pokrewiestwo istnieje tylko po to aby si przedua i utrwala,
poniewa wyjciowe zaburzenie rwnowagi w jednym pokoleniu moe by przywrcone tylko
przez odwrcenie wymiany w kolejnych pokoleniach.
Nieoczekiwanie wic antropologia strukturalna nawietla to, co mogo by polem
biologicznym: kobieta jako pierwotny obiekt wymiany. Odizolowane, ograniczone terytorialnie i
stosunkowo homogeniczne populacje musiay zapewni sobie sposb na dowz nowego materiau
genetycznego. Jednak to nie kobiety, lecz mczyni s pasaerami statkw opywajcych dalekie
rejony zachodniego Pacyfiku. Jak mona to wytumaczy? Proponuj nastpujce wyjanienie: by
moe pierwotnym darem, ktry oferowa mczyzna przypywajcy na wysp by jego materia
genetyczny, materia niepoledniej jakoci, poniewa trudna i niebezpieczna wyprawa jest sama w
sobie dobrym wskanikiem sprawnoci. Mczyzna zapadnia kobiet, zaoferowan mu przez jej
brata i wraca na wysp swojego pochodzenia. Tak poczte dziecko, by moe lepiej rokujce ni
pozostae w wiosce, wychowywane byo w rodzinie swojej matki, z jej mem, z ktrym miaa ju
inne dzieci, cho jego formalnym ojcem by wuj. Matka dziecka i jej brat osignli wic korzy
adaptacyjn, poniewa ich materia genetyczny mg zrealizowa si w lepszym zapewne wariancie
potomka morskiego podrnika. Ojciec dziecka rwnie skorzysta, poniewa spodzi dziecko z
now partnerk, z dala od oczu swojej ony, ponoszc tylko jednorazow inwestycj w
przygotowanie wyprawy, a wic zrealizowa doskonale msk strategi rozrodcz. To jednak nie
wszystko.
Ojciec dziecka przekaza bratu swojej partnerki jeden z przedmiotw mwali lub soulava.
Teraz zadaniem brata jest przekaza ten przedmiot dalej, na inn wysp, reprodukujc jednoczenie
strategi rozrodcz. W ten sposb rodzinny handel si zamknie, utrata kobiety w danej rodzinie,
zostanie zrekompensowana zyskaniem innej jednak, w odrnieniu od tradycyjnej wymiany
kobiet w ujciu Levi-Straussa, w tej transakcji bior udzia nie dwie, lecz trzy rodziny. Poprzez t
przechodnio w kocu zamyka si okrg handlu kobietami, za ktrymi podaj przedmioty Kula
jako materialne reprezentacje dugu dopki przebywaj one w danej rodzinie sygnalizuj, e
miaa miejsce strata, ktra musi zosta odkupiona a wraz z odkupieniem przekazany zostanie
Gwinei. Warszawa: PWN, 1987, str. 92
29 Tame, str. 113
30 Tame, str. 107

- 10 -

materialny symbol straty, ktry zamienia si w symbol dugu. Jednak zamknicie okrgu nie ma
znaczenia, poniewa z perspektywy kadego ogniwa do wyrwnania transakcji wystarczy relacja z
dwoma ssiednimi ogniwami dawc i odbiorc.

4. Struktura powrt wypartego

W wymianie nigdy nie uczestnicz tylko dwie osoby. Zawsze obecna jest trzecia instancja,
co co mona by okreli lacanowskim terminem Wielkiego Innego. Odpowiadajc na pytanie,
ktre zawarem we wstpie: Dlaczego kadego roku setki melanezyjczykw zamieszkujcych
archipelag Massim, ryzykujc ycie, wyrusza w dugie i niebezpieczne podre na wasnorcznie
wystruganych cznach, aby po przedarciu si przez wody Zachodniego Pacyfiku podarowa
ssiadom z ssiednich wysp dwa rodzaje, w gruncie rzeczy, mao przydatnych przedmiotw?, nie
moemy po prostu wskaza na mechanizmy biologiczne, ktre dziaaj, zwikszajc adaptacj
jednostki do rodowiska, poniewa nie oddawaoby to caej prawdy. Wspczeni mieszkacy wysp
Trobriandzkich, ktrzy przekazuj swoim partnerom Kula przedmioty obrzdowe nie musz ju
polega wycznie na swoich moduach kognitywnych wykrywajcych oszustw w trakcie kadej
elementarnej transakcji, poniewa trzecia strona wymiany struktura jest najbardziej
efektywnym gwarantem jej powodzenia. Oszustwo w ogle nie wchodzi w gr, poniewa
wymagaoby przezwycienia niewyobraalnej inercji kulturowego tabu. Czowiek wypeniajcy
odwieczne fatum jest wic sug struktury, dziki ktremu moe ona si reprodukowa i rozrasta,
utrzymujc jednoczenie spoeczestwa i poszczeglne jednostki, ktre s jej ywicielami przy
yciu.
W jaki sposb dokonaa si transpozycja kognitywnego mechanizmu, ktry dziaa w
obrbie pola biologicznego w obrb samej struktury, w ktrej zyska on swoj reprezentacj? W jaki
sposb wyonia si struktura, ktra jak si wydaje jest ufundowana na reprezentacji tego
mechanizmu, wyprowadzjc z niego wszelkie moliwe konsekwencje?
Przeledmy histori sporu o natur kultury, ktra toczya si w obrbie wspczesnego
ewolucjonizmu. Margaret Mead, ktra przeprowadzaa obserwacje etnograficzne w Papui-Nowej
Gwinei na pocztku XX wieku, opisaa szereg zjawisk kulturowych, ktre z perspektywy
europejskiej wydaway si niezwyke i dziwaczne31. wczesn antropologi porwnawcz
opanowywa wtedy paradygmat tabula rasa, goszcy, e nie ma w ludzkiej kulturze adnych
elementw uniwersalnych, z gry zdeterminowanych, wszystkie scenariusze s moliwe, a ludzie
spoecznoci s w stanie wytworzy wszelkie wyobraalne i niewyobraalne rytuay i reguy
wspycia. Wkrtce jednak opisano pewne ograniczenia i powtarzalnoci w materiale etnografii i
lingwistyki porwnawczej32, co pozwolio psychologom ewolucyjnym na podniesienie kwestii
zalenoci kultury od wrodzonych, biologicznych predylekcji czowieka. Wyoniy si w kocu trzy
biegunowe stanowiska33: jedni postulowali, e kultura jest ledwo (jednostronnie) ewokowana przez
moduy kognitywne w konkretnych warunkach rodowiska (Tooby, Cosmides), inni e jest
rwnolegym do genetyki i epigenetyki torem dziedziczenia (Boyd, Richerson), niektrzy wreszcie
uwaali, e to sama kultura rzebi w bloku ludzkiej genetyki (Tomasello). Koncepcja Lumsdena i
E. O. Wilsona34, ktra prbowaa poczy te trzy podejcia, postulowaa koewolucj genw i
kultury: kultura nie jest niezalena od genw, poniewa ludzkie predyspozycje sprawiaj e
niektre jej aspekty wyaniaj si z wyszym prawdopodobiestwem ni inne, jednak sama kultura
rwnie ma wpyw na transmisj genetyczn poprzez mechanizmy epigenetyczne; a wic relacja
przebiega w myl schematu: geny epigenetyka kultura epigenetyka. Lumsden i E. O.
31
32
33
34

Workman L., Reader W:. Evolutionary Psychology. An Introduction. New York: Cambridge U. Press, 2004, s. 344
np. powtarzalnoci w przypisywaniu okrelonym zakresom widma wiata nazw kolorw
Tame, s. 347-350
Tame, s. 351-352

- 11 -

Wilson zaproponowali te jednostk przekazu informacji kulturowej midzy osobnikami, ktr

nazwali kulturogenem, a ktr spopularyzowa pniej Dawkins pod nazw memu.
Dawkins definiowa mem jako obiekt, ktry jest wytwarzany przez selekcj naturaln i
utrzymuje si w populacji z powodu swoich immanentnych zdolnoci do przetrwania i
autoreplikacji35. W pewnym punkcie zoonoci ewolucyjnej nastpuje wic emergencja nowego
wymiaru, w ktrym odbywa si proces rwnolegy do ewolucji biologicznej, rzdzony
analogicznymi prawami dobru naturalnego. Mona wic ewolucj biologiczn wyobrazi sobie
co proponowa kiedy Teilhard de Chardin jako fragment odcinka, biegncego od ewolucji
fizycznej (powstawania atomw) i chemicznej (powstawania czsteczek) a do form coraz wyszej
zoonoci, jeszcze dla nas niewyobraalnych.
Jaka jest jednak natura tego drugiego replikatora? Susan Blackmore36 definiuje memy jako
te specyficzne postacie myli, ktre mog sta si intersubiektywne. Zdolno do bycia
przekazanym (a wic do podlegania replikacji) jest wic kluczow cech, ktra sprawia, e w
przypadku memw mamy rwnie do czynienia z procesem ewolucyjnym. Zakadajc
jednoczenie, e wystpuje zjawisko nadmiaru memw i niedoboru ich nonikw, dochodzimy do
wniosku, e musi istnie proces doboru naturalnego memw, czyli selektywnego przekazywania i
kopiowania niektrych, a eliminowania innych. Dobr ten ksztatowany jest z jednej strony przez
waciwoci naszych ukadw czuciowych, ktre sprawiaj e pewne memy narzucaj si nam
bardziej ni inne 37, a wic od: podmiotowych nastawie, uwagi, emocji, stopnia koherencji z
poprzedni wiedz, czyli cech, ktre take s w pewnym stopniu efektem dziaania memw; a z
drugiej przez immanentne wasnoci samych memw, sprawiajce, e niektre z nich korzystniej
przechodz proces selekcji. W kocu, internalizacja i kopiowanie memw odbywa si z bdami i
znieksztaceniami, a std zdaniem Blackmore analogicznie do zmiennoci mutacyjnej w
ewolucji biologicznej, powstaje zmienno memw.
Zdaniem Blackmore mechanizm kopiowania memw przez ludzki umys mona
wytumaczy jedn, specyficzn dla czowieka zdolnoci mentaln. W latach 30 XX. Wieku
psychologowie rozwojowi Luella i Winthrop Kellogowie38 przeprowadzili eksperyment, w trakcie
ktrego wychowywali od urodzenia, razem ze swoim synkiem, map imieniem Gua, traktujc
oboje podopiecznych w ten sam sposb. W wyniku testw psychologicznych, ktrym poddawani
byli szympans i niemowl, okazao si, e do momentu rozwoju jzyka dziecko przewyszao
map w jednej tylko umiejtnoci: umiejtnoci naladowania. Tomasello39 postuluje, e to
specyficzna dla czowieka umiejtno, ktrej pojawienie si, umoliwio gwatowny postp naszej
kultury w krtkim ewolucyjnie odcinku czasu. Ludzkie naladowanie rni si od analogicznej u
zwierzt zdolnoci emulacji tym, e jest naladowaniem danej czynnoci w perspektywie celu,
ktremu ona suy. Zwierzta natomiast, w tym mapy, kopiuj metod, nie wiedzc do czego ona
ma prowadzi. Mapy myj wic ziemniaki w rzecze nie dlatego by oczyci je z ziemi, lecz by
bezmylnie powtrzy zaobserwowan perfomatyk. Dlatego te nigdy nie zrobi tego dobrze,
poniewa nie wiedz ktre aspekty czynnoci s istotne, a ktre akcydentalne. Aby naladowa w
sposb ludzki potrzebny jest mechanizm dostrzeenia intencjonalnoci w obserwowanym agencie, a
wic potrzebna jest teoria umysu.
Ciekawa w kontekcie Kula jest specyficzna, memetyczna perspektywa altruizmu. Poniewa
ludzie altruistyczni staj si popularni; z powodu swej popularnoci s naladowani, a poniewa s
naladowani, ich memy, wcznie z memami samego altruizmu, rozprzestrzeniaj si szerzej ni
35
36
37
38

Tame, s. 353
Na podstawie: Blackmore S.: Maszyna memowa. Pozna: Rebis, 2002
Tame, str. 43
Workman L., Reader W:. Evolutionary Psychology. An Introduction. New York: Cambridge U. Press, 2004, s. 358360
39Tomasello, M. (2002) Dziedzictwo biologiczne i kulturowe. W: Kulturowe rda
ludzkiego poznania. Warszawa: PIW, s. 20-39.

- 12 -

memy osb mniej altruistycznych40 Blackmore nazywa altruizm fontann, z ktrej inne memy
staraj si w jaki sposb skorzysta zwikszajc zasig swojej dystrybucji. Mog zrobi to poprzez
zewntrzne upodobnienie si do altruizmu (puste formy grzecznociowe), poprzez bliskie z nim
pokrewiestwo na mapie mentalnej, zmuszajce podmiot do ich integracji w celu zmniejszenia
dysonansu poznawczego (wegetarianizm, recykling), czy poprzez tworzenie mempleksw
niezwizane przyczynowo z altruizmem memy, wnikaj w umys altruisty i replikuj si
rwnolegle, korzystajc z popularnoci swojego gospodarza (struktura religii). Jednoczenie
moliwe jest inne spojrzenie na altruistyczn regu wzajemnoci: przejcie memw moe by
traktowane jako sposb odwdziczenia si darczycy zwykle czujemy sympati i zobowizanie
wobec ludzi, ktrzy kopiuj nasze zwyczaje i nawyki. W perspektywie Kula oferuje to pewne
konkurencyjne wyjanienie, w jaki sposb mogo doj do utrwalenia rytuau w jego formie
kulturowej lub w momencie przejcia z pola biologicznego do pola spoecznego. Wszelkie treci
kulturowe, stanowice uzasadnienie metafizyczne dla niebezpiecznego i z biologicznej
perspektywy bezcelowego obrzdu, mogy zosta atwiej zinternalizowane, poniewa byy
przekazane przez podrnika, ktry naraajc ycie przybywa, by obdarowa nas cennym
przedmiotem. Nastpnie te wzmocnione kulturowe memy status quo, dziaajc na zasadzie
sprzenia zwrotnego, skaniay nas do wzicia udziau w utrwaleniu cyklu wymiany obrzdowej.
Memy nie s zawieszone w osobnym, cakowicie niezalenym wymiarze. Zalene s w
swoim istnieniu od materialnych podstaw, jakimi s ich okrelone korelaty neuronalne. Jak pisze
Dennett: Przystani, ku ktrej kieruj si wszystkie memy, jest ludzki umys, ale ludzki umys sam w
sobie jest artefaktem, powstaym dziki memom modyfikujcym ludzki mzg tak, by uczyni go
bardziej odpowiednim dla siebie siedliskiem41. Dlatego to memy jak postuluje Blackmore byy
induktorem lawinowego wzrostu objtoci i zoonoci ludzkiego mzgu42. Z punktu widzenia
tradycyjnego ewolucjonizmu tak energetycznie kosztowny organ, ktrego powstania nie
usprawiedliwia tryb ycia pierwotnych owcw-zbieraczy43, byby dezadaptacj, lecz swojego
rozpowszechniania, memy potrzeboway od swoich gospodarzy zdolnoci naladowania, ta za
zdolno wymagaa rozwoju tak potnego organu jak ludzki mzg. Memy wic nie byby w tym
wypadku, jak chcieli Wilson i Lumsden, trzymane przez geny na smyczy, lecz byy rk, ktra t
smycz cigna. Zmiana ta dokonaa si w nastpujcy sposb: w chwili wyonienia si nowego
replikatora przeksztaceniu uleg tradycyjny model doboru pciowego od tego momentu
preferowane byy osobniki, ktre potrafiy najlepiej naladowa innych (a wic porednio miay
najlepiej do tego przystosowany mzg).
Momentem zwrotnym w ewolucji memetycznej byo powstanie mowy44. Tradycyjnie w
ewolucjonizmie mowa postrzegana bya jako mechanizm wzmocnienia wizi, ktry ma sens w
grupie o wystarczajco duej liczebnoci. Nastpnie przejcie do mowy w tradycyjnym sensie jako
zgrupowania znakw, ktrym odpowiadaj okrelone znaczce, odbyo si poprzez pierwotn
reprezentacj w postaci problemu reprodukcyjnego, a wic reprezentacj kontraktu spoecznego o
ktrym pisa Levi-Strauss. Z perspektywy memetycznej ewolucj mowy mona wyjani na dwa
komplementarne sposoby: z jednej strony samo rozprzestrzenianie okrelonych zestaww
dwikowych, jeszcze jako znaczcych bez znaczonych, odbywao si na drodze naladownictwa,
tak e niektre z tych zestaww zyskay przewag nad innymi; z drugiej wyodrbnienie sw o
okrelonej strukturze, ktrym odpowiadaj stae pojcia, a wic przejcie od kodowania
analogowego do cyfrowego, suyo zwikszeniu efektywnoci przekazu memw.
Dlaczego perspektywa memowa wydaje mi si szczeglnie interesujca w omawianym
przypadku? Wynika to z ambiwalencji stosunku gen-mem. Czasami mamy do czynienia z
ewidentn przewag komponentu genetycznego wtedy warto adaptacyjna rozpatrywanego
40
41
42
43
44

Blackmore S.: Maszyna memowa. Pozna: Rebis, 2002, s. 239

Denett D. Conciousness Explained, Boston: Little Brown, 1991, s. 207
Blackmore S.: Maszyna memowa. Pozna: Rebis, 2002, str. 132
Z tym pogldem, nazwanym paradoksem Wallace'a, polemizuj psychologowie ewolucyjni, np. Steven Pinker.
Tame, str. 135-149

- 13 -

zjawiska jest niewtpliwa, a interpretacja psychologii ewolucyjnej zwykle wystarczajca dla jego
satysfakcjonujcego wyjanienia. Zdarzaj si jednak sytuacje, gdy dane zjawisko kulturowe wrcz
szkodzi genetycznym replikatorom jednostki, ktrej staje si udziaem, poniewa jak zauwaa
Dennett - podstawow zasad memw, podobnie jak genw, jest to e ich replikacja nie musi wcale
odbywa si dla czyjegokolwiek dobra () Nie ma adnego zwizku midzy sprawnoci replikacji
memu, jego dostosowaniem z jego wasnego punktu widzenia, a poytkiem, jakie niesie dla
naszego dostosowania45. Rozpatrujc prowokacyjne pytanie co jest zego w kulturze e uwidocznia
si tylko u jednego gatunku? Blackmore stwierdza, e by moe geny zaledwie ostatkiem si zdoay
unie ten ciar i stawi memom opr w sam por, by powsta gatunek, ktremu udaje si
zachowa symbiotyczny zwizek midzy obydwoma replikatorami46. Memy s wic oddzieln,
samolubn instancj, kierujc si wasnymi czasem sprzecznymi z naszymi interesami, ktra
wykorzystuje w swych manipulacjach surowce genetyczne, podobnie jak ewolucja biologiczna
wykorzystuje makroczsteczki. W tym sensie jest struktur spoeczn o ksztacie lacanowskiego
Wielkiego Innego, splecion w sposb nieoczywisty z jednostkami jej podlegymi, poniekd
osobn.
By odpowiedzie na pytanie co skania Tobriaczykw do kontynuowania niebezpiecznych
wypraw lub by znale uzasadnienie dla kadej decyzji i kadego dziaania czowieka we
wspczesnym wiecie nie wystarczy wskaza altruizm odwzajemniony lub jakikolwiek inny
mechanizm wyksztacony w drodze ewolucji albo wytumaczy wszystko korzyciami jakie odnosi
spoeczestwo, w ktrym yje jednostka. Naleaoby w pierwszym rzdzie powiedzie o strukturze,
ktra domaga si od czowieka, czsto w sposb nieznoszcy sprzeciwu, podjcia okrelonego
dziaania, czasem sprzecznego z interesem biologicznym wykonawcy. Najlepsz identyfikacj
charakteru tej struktury zapewnia antropologia i nauki spoeczne, natomiast ewolucjonizm pozwala
przeledzi moliw drog jej powstania i nadaje jej naleyte miejsce: odrbnej, kierujcej si
wasnymi interesami instancji memu.

45 Denett D. Conciousness Explained, Boston: Little Brown, 1991, s. 203

46 Blackmore S.: Maszyna memowa. Pozna: Rebis, 2002, str. 188

- 14 -

*
Bibliografia

1. Malinowski B.: Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Reakcje o poczynaniach i przygodach

krajowcw z Nowej Gwinei. Warszawa: PWN, 1987
2. Cosmides L., Tooby J. Cognitive Adaptations Designed for Social Exchange w: Buss David
The Handbook of Evolutionary Psychology, Hoboken: Wiley&Sons , 2005
3. Blackmore S.: Maszyna memowa. Pozna: Rebis, 2002
4. Workman L., Reader W:. Evolutionary Psychology. An Introduction. New York: Cambridge
Univ. Press, 2004
5. Damon F. H. The Kula and Generalised Exchange: Considering Some Unconsidered
Aspects of the Elementary Structures of Kinship w: Man New Series, Vol. 15, No. 2 (Jun.,
1980), str. 267-292, Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland
6. Levi-Strauss C.: Structural Anthropology. New York: Basic Books, 1963
7. Mauss M. Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w spoeczestwach archaicznych w:
Socjologia i Antropologia, str. 107-168, Warszawa : KR, 2001.
8. Wilson E. O.: Socjobiologia. Warszawa: Zysk i S-ka, 2001
9. Tomasello M.: Kulturowe rda ludzkiego poznawania. Warszawa: PIW, 2002
10. Hyde L. The Gift. Creativity and the Artist in the Modern World. New York: Vintage Books
11. Miller G., Umys godny pary. W: Umys w zalotach. Jak wybory seksualne ksztatoway
natur
czowieka. Pozna: Dom Wydawniczy Rebis, s. 115-157, 2004
12. Diamond J. Guns, Germs and Steel, New York: W. W. Norton & Company, 1997
13. Denett D. Conciousness Explained, Boston: Little Brown, 1991
14. Douglas Hofstadter, DILEMMAS FOR SUPERRATIONAL THINKERS, LEADING UP TO A
LURING LOTTERY w Metamagical Themas: Questing for the Essence of Mind and Pattern,
ebook, 1985

- 15 -