PZH, T. 12, 2011, Cz. 2 - B5

Tom 12 (2011), cz 2
Piotrkowskie
Zeszyty
Historyczne
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne
INSTYTUT HISTORII
UNIWERSYTET
JANA KOCHANOWSKIEGO W KIELCACH
FILIA W PIOTRKOWIE TRYBUNALSKIM
Piotrkowskie
Zeszyty
Historyczne
t. 12 (2011), cz. 2
Piotrkw Trybunalski 2011
Wydawca
Instytut Historii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach,
Filia w Piotrkowie Trybunalskim
Redakcja
Janusz R. Budziski (redaktor naczelny), Jacek Bonarek (zastpca redaktora naczelnego), Aleksander Bodyrew, Arunas Bubnys, Jolanta Dybaa
(sekretarz), Patrycja Jakbczyk-Adamczyk, Rafa Jaworski, Lidia PacanBonarek (sekretarz jzykowy)
Adres redakcji
ul. Sowackiego 114/118; 97-300 Piotrkw Trybunalski (pok. 115)
e-mail: redakcjapzh@interia.pl
Rada Naukowa
Maciej Salamon (Uniwersytet Jagielloski), Gennadij F. Matveev (Pastwowy Uniwersytet Moskiewski im. M. omonosowa), Eriks Jekabsons
(Uniwersytet otewski), Edward Winiewski (Uniwersytet dzki), Maciej
Kokoszko (Uniwersytet dzki), Franciszek Nowiski (Uniwersytet Gdaski), Czesaw Grzelak (UJK Filia w Piotrkowie), Edward Mierzwa (UJK
Filia w Piotrkowie), Zygmunt Matuszak (UJK Filia w Piotrkowie), Edward
Opaliski (UJK Filia w Piotrkowie)
Recenzenci
Maciej Salamon (Uniwersytet Jagielloski), Edward Winiewski (Uniwersytet dzki), Przemysaw Waingertner (Uniwersytet dzki), Edward
Mierzwa (UJK Filia w Piotrkowie), Zygmunt Matuszak (UJK Filia
w Piotrkowie), Edward Opaliski (UJK Filia w Piotrkowie), Marek Dutkiewicz (UJK Filia w Piotrkowie)
Redakcja i korekta Zesp
Copyright by Autorzy
Projekt okadki, DTP

Aleksander Bodyrew
ISSN 2081-26-63
Spis treci
ARTYKUY
Aleksander Bodyrew
Pochody wojenne polskich wojsk zacinych w pierwszej poowie XVI w. (ze szczeglnym uwzgldnieniem piechoty) . 9
Aneta Bodyrew
Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy Waleriana
ukasiskiego w pamitnikach i historiografii doby romantyzmu 27
Rafa Pakua
Geneza Teatru Miejskiego w odzi 61
Konrad A. Czernielewski
Polskie formacje zbrojne w odzi. Od przybycia Legionw w
padzierniku 1914 r. do powstania garnizonu Wojska Polskiego w listopadzie 1918 r. . 101
Agnieszka Jdrzejewska
Rok jubileuszowy dziesiciolecia dzkiego 28 puku Strzelcw Kaniowskich 137
1261-2011
750-LECIE ODZYSKANIA KONSTANTYNOPOLA
Maciej Kokoszko, ukasz Erlich
Rola misa w diecie pnego antyku i wczesnego Bizancjum
na podstawie wybranych rde literackich.
Cz II. Dziczyzna, podroby i wyroby wdliniarskie 155
Marcin Bhm
Waregowie piechota morska Bizancjum? .. 181
Jarosaw Dudek
Blaski i cienie epirockiego separatyzmu kocielnego
w latach 1204-1230 197
Mirosaw J. Leszka
Nicea tymczasowa stolica Bizantyczykw .. 211
Jacek Bonarek
Odzyskanie czy podbj? Okolicznoci zajcia Konstantynopola w 1261 r. .. 223
ARTYKUY RECENZYJNE, RECENZJE
Studia i szkice dedykowane Julianowi Baranowskiemu,
red. Ewa Wiatr, Piotr Zawilski, d 2010 (Anna Arkuszewska) . 241
Yizhar Hirschfeld, ycie monastyczne na Pustyni Judzkiej w
okresie bizantyskim, Krakw 2010 (Piotr Baranowski) . 245
Kelly DeVries, A Cumulative Bibliography of Medieval Military History and Technology, Leiden Boston Kln 2002
(Aleksander Bodyrew) 255
Konstantynopol Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie
wczesnobizantyskim, red. Mirosaw. J. Leszka, Teresa Woliska, Warszawa 2011 (Baej Cecota) 259
Bocznymi drogami. Nieoficjalne kontakty spoeczestw socjalistycznych 1956-1989, red Wodzimierz Borodziej, Jerzy Kochanowski, Warszawa 2010 (Andrzej Kobus) .. 267
ARTYKUY
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, t. 12 (2011), cz. 2

_______________________________________________________________
Aleksander Bodyrew
(Instytut Historii UJK, Filia w Piotrkowie Trybunalskim)
Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

w pierwszej poowie XVI w.
(ze szczeglnym uwzgldnieniem piechoty)
Tradycje zwizane z metodami werbunku i zacigu w pierwszej

poowie XVI w. zostay przejte z okresu wczeniejszego1. Zwyczaje
te ewoluoway, podlegay cigym regulacjom, a bra w nich udzia
rwnie wadca, jako gwnodowodzcy armi. Przejawem dziaalnoci krla na tym polu bya na przykad epistola regia z 13 czerwca
1525 r. skierowana ad capitaneos, qua modeus susceptionis militum
mercenariorum signifiatur2. Podstawow form zacigu (werbunku)
by zacig systemem towarzyskim prowadzony w oparciu o kadorazowo wystawiane dla poszczeglnych rotmistrzw listy przypowiednie. Ci gromadzili towarzyszy, ktrzy przybywali ze swymi pocztami.
Wadca zobowizywa si do opaty za pobyt w niewoli i poniesione
przez onierzy straty. Wynagrodzenia wypacano czciowo w gotwce, czciowo w suknie. Rotmistrz wraz z towarzyszami (dziesitnikami) dbali o uzbrojenie, aprowizacj i transport swych onierzy.
Docierali do miejsca wyznaczonego na popis, czyli lustracj stanu
oddziau. W przypadku pomylnego zakoczenia tej procedury, formalnie stawali si onierzami krlewskimi i mogli odebra pierwsz
rat odu3.
1
T. Grabarczyk, Piechota zacina Krlestwa Polskiego w XV wieku, d 2000,

s. 31-35.
2 Archiwum Gwne Akt Dawnych, Metryka Koronna, sygn. 38, k. 283; Matricularum Regni Poloniae summaria, excussis codicibus, qui in Chartophylacio Maximo
Varsoviensi asservantur, wyd. T. Wierzbowski et alii, Varsoviae 1910, t. IV, cz. 1,
nr 4714.
3 A. Czoowski, Bitwa pod Obertynem 22 VIII 1531, Lww 1931, s. 20; M. Kukiel, Zarys historii wojskowoci w Polsce, b. m. i d. w, s. 48; Z. Spieralski, Wojsko-
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
Zasady doboru rotmistrzw uchwalone na sejmie krakowskim
w 1527 r. zmieniono w ordynacji piotrkowskiej z marca 1528 r. I tak
na przykad konne poczty rotmistrzowskie w piechocie nie mogy by
liczniejsze ni 6 koni. Wwczas ustalono take wielko kontyngentw piechoty zacinej z poszczeglnych wojewdztw. cznie planowano stay zacig 300 onierzy (150 z wojewdztwa krakowskiego
i tylu z wojewdztw poznaskiego i kaliskiego)4. Zalecano rwnie,
by na dwch zacinych z rusznicami przypada trzeci z rczn broni paln i drzewem (pik). Prcz tego kombatant musia mie krtk rusznic. Motywowano to potrzeb wzmocnienia wybitnie strzelczej formacji (a wic prowadzcej walk na dystans) jak bya polska
piechota zacina w starciu bezporednim5.
Werbownik musia bra pod uwag liczne czynniki, ktrych wypadkowa dawaa podany efekt, a to: wyuczony sposb walki rekrutw, poziom dyscypliny czy choby kwestie jzyka rekrutw (jzyk
komendy). Niekiedy wrcz podejmowano dziaania majce na celu
nie grupowanie w ramach jednego oddziau skconych ze sob nacji.
Najchtniej jednak korzystano z wasnych poddanych, co dawao
pewn gwarancj lojalnoci, cho polskie dzieje wojskowe omawianego okresu obfituj w przykady zacigania rwnie poddanych innych wadcw (outsourcing)6. Na przykad w 1519 r. werbunek rot
czeskich i morawskich trwa okoo miesica, dopiero po tym czasie
oddziay te wyruszyy do Korony. Kada z rot miaa okoo 8 wozw
transportowych. Planowane do przebycia bez maa 600 kilometrw
roty Jana Kosztelaka, Mikoaja Slinskiego z Wizowic, Wawrzyca
Beneszowskiego (Bieniaszowskiego) i Matuszka z Wesely pokonay w
kolejny miesic. Oznacza to, e dziennie przebywali 20 kilometrw7.
wo polska w okresie odrodzenia 1454-1576, [w:] Zarys dziejw wojskowoci polskiej
do roku 1864, t. I: do roku 1648, Warszawa 1965, s. 271-272; Z. Spieralski, Polska
sztuka wojenna w latach 1454-1562, Warszawa 1958, s. 7-8; A. Wyczaski, Polska
Rzecz-Pospolit szlacheck 1454-1764, Warszawa 1965, s. 101-102; M. Biskup,
Wojna pruska czyli wojna Polski z zakonem krzyackim z lat 1519-1521. (U rde
sekularyzacji Prus Krzyackich, cz II), Olsztyn 1991, s. 465; M. Plewczyski,
Obertyn 1531, Warszawa 1994, s. 39.
4 Z. Spieralski, Instrukcje i artykuy hetmaskie Jana Tarnowskiego, Studia
i Materiay do Historii Wojskowoci (dalej cyt. SMHW), t. XXXVI, 1994, s. 275.
5 Ibidem, s. 276-277.
6 A. Mczak, Rzdzcy i rzdzeni. Wadza i spoeczestwo w europie wczesnowoytnej, Warszawa 1986, s. 104.
7 M. Plewczyski, W subie polskiego krla. Z zagadnie struktury narodowociowej Armii Koronnej w latach 1500-1574, Siedlce 1995, s. 146-147. Szerzej na
10

_______________________________________________________________
Kolejnym problemem werbunkowym bya kwestia dezercji. Pisa
o niej w sposb wyczerpujcy Jan Tarnowski w swym dziele Consilium rationis bellicae. Zaznacza tam, e ludno koronna ma by
poinformowana o dziaaniach wojennych oraz, e ma dawa baczenie
na potencjalnych zbiegw. Pomijajc kwestie demoralizacji oddziau
wywoanej ucieczk onierza, wane byy rwnie kwestie finansowe. Albowiem [] nie telko i sam uciecze, ale miecz, rucznic zaniesie, niegdy te i listy sobie pisz, jakoby je od rotmistrzw mieli, ale
hejtmask piecz, t trudniej ma taki sfaszowa. Wida wic wyranie, e onierz zdemobilizowany musia posiada odpowiedni
dokument opatrzony pieczci hetmask. Dopiero okazanie wadzom ziemskich lub radzieckim takiego zwolnienia ze suby pozwalao podejrzanego uwolni od stawianego mu zarzutu dezercji. Hetman przestrzega rwnie przed pochopnym uwalnianiem zbiegw za
cen odebrania im dbr osobistych, w tym uzbrojenia. Wedug jego
postulatu, za takie przestpstwo powinni by karani ci, ktrzy si go
dopucili na zasadach takich, jak gdyby sami dopucili si ucieczki
z wojska8.
Kolejnym niezwykle obszernym zagadnieniem jest geografia werbunkowa. Wewntrz kraju najchtniej zacigano onierzy z ziem
ruskich i Maopolski, jako e ci mieli by najbardziej dowiadczeni,
poprzez czsty udzia w wojnach w ramach armii zacinej, expeditio
generalis czy expeditio particularis9. Wiadomo, e w polskiej piechocie zacinej suyli take Czesi10, Morawianie czy mieszkacy krajw niemieckich11. Te ostatnie uchodziy za wymienity region werbunkowy, jako e byy krajem ludnym o do duej gstoci zaludtemat moliwoci przemieszczania si oddziaw zaopatrzonych w tabory zob.
J. Szymczak, Currus bellicalis, czyli o wozach wojennych i ich wyposaeniu w redniowiecznej Polsce, [w:] Od najazdw pogaskich dotd s pastwa Waszej Krlewskiej Moci spokojne. Studia ofiarowane w siedemdziesit rocznic urodzin Profesorowi Karolowi Olejnikowi, red. Z. Pilarczyk, M. Franz, Toru 2008, s. 103-116.
8 J. Tarnowski, Consilium rationis bellicae, wstp napisa J. Sikorski, tekst
dziea do druku przygotowa oraz not wydawnicz, komentarzem i sownikiem
opatrzy T. M. Nowak, Warszawa 1987, s. 55-57.
9 M. Plewczyski, Pochodzenie terytorialne rotmistrzw za ostatnich Jagiellonw
(1506-1548), [w:] Czyn zbrojny w dziejach narodu polskiego. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Wojtasikowi w siedemdziesit rocznic urodzin, red. P. Matusak, M. Plewczyski, M. Wagner, Siedlce 2004, s. 54.
10 M. Biskup, op. cit., s. 165; M. Plewczyski, W subie, s. 141, 146-147.
11 K. Puaski, Wojna Zygmunta I z Bohdanem, wojewod modawskim w 1509 r.,
[w:] idem, Szkice i poszukiwania historyczne, t. 1, Krakw 1887, s. 113-114, 119.
11
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
nienia (na przeomie XV i XVI w. bez maa 13 mln ludzi i rednia
gsto zaludnienia 29 osb na km2)12. Sytuacja jednak ewoluowaa
i w 1546 r. Ferdynand I zakaza lzakom suby w armiach innych
wadcw. Ci jednak podejmowali j mimo groby kary13. Skadowi
etnicznemu oraz pochodzeniu terytorialnemu onierzy polskiej piechoty zacinej w latach 1501-1548 powicone bdzie osobne studium.
Piechota po zacigu, lustracji (a wic de facto po przyjciu do
suby) musiaa przemieci si w rejon planowanych dziaa. Przemarsz pedites jest osobnym problemem, zarwno jeli chodzi o jego
organizacj, jak rwnie mobilno poszczeglnych oddziaw. Chod
onierski rzno kad rni ludzie, inak Woszy, inak Hiszpani, inak
Lancknechci, inak Szwaycarzy, inak Francuzi, po bbnie nogi y krok
stawiai, a po nim znak bior, kiedy lekko, kiedy prdzey postpowa. Ale my mili Polacy mao na bbnie siadamy: tylkoby nam trzeba nogi ku chodzeniu zwyczai, aby nam na potrzeb ciko nie byo,
y nieprzyjaciela nie czeka, ale porzedzi.14 Ten niewesoy obraz
przedstawiony przez Stanisawa askiego by zapewne wynikiem
obserwacji niejednego pochodu armii polskiej.
Problemy przemarszu wojsk podlegay regulacjom prawnym ju
w redniowieczu. Kolumna maszerujcych wojsk musiaa by do
dotkliwym dowiadczeniem dla terenw dotknitych tym zjawiskiem, skoro ju statuty kazimierzowskie odnosiy si z do du
surowoci do rabunkw i zniszcze czynionych przez pospolite ruszenie w trakcie przemarszu. Stwierdzono w nich nawet, e
[] zgiek wojenny, z powodu nieporzdnego rycerstwa, zwyk pustoszy bardziej ziemie wasne ni cudze []. Kwestia ta powracaa
i pniej, na przykad w ustawodawstwie z czasw Kazimierza Jagielloczyka15. Charakter si zbrojnych pastwa polskiego na przeomie XV i XVI w. ulega daleko idcym zmianom. Modyfikowano nie
12
M. Plewczyski, W subie, s. 159.

M. Plewczyski, lzacy w subie koronnej w latach 1521-1574, [w:] Wojsko
i kultura w dziejach Polski i Europy. Ksiga jubileuszowa profesora Piotra Matusaka
w 65 rocznic urodzin, red. R. Dmowski, J. Gmitruk, G. Korne, W. Wodarkiewicz,
Warszawa 2006, s. 86.
14 Stanisawa askiego wojewody sieradzkiego prace naukowe i dyplomatyczne,
wyd. M. Malinowski, Wilno 1864, nr 11, s. 5.
15 Z. Kaczmarczyk, S. Weyman, Reformy wojskowe i organizacja siy zbrojnej za
Kazimierza Wielkiego, Warszawa 1958, s. 54-55; J. Wyrozumski, Kazimierz Wielki,
Wrocaw 1986, s. 187-188.
13
12

_______________________________________________________________
tylko rodzaje sub dziaajcych w ramach wojska, ale i uzbrojenie,
taktyk, strategi. Pewne kopoty zwizane z funkcjonowaniem wojska pozostaway jednak niezmienne. Tote w pierwszej poowie
XVI w. podejmowano kolejne inicjatywy ustawodawcze majce na
celu zdyscyplinowanie armii w pochodzie16.
Wymarsz rozpoczyna si po trzecim trbieniu (pierwsze wzywao
do pobudki i wykonania niezbdnych porannych czynnoci, drugie
nawoywao do gotowania si do wymarszu). Piechota musiaa zaj
swoje miejsce w kolumnie i utrzyma je oraz odpowiednie tempo
marszu do kolejnego sygnau oznaczajcego przerw lub koniec
dziennego etapu17. W trakcie pochodu dowdca mg zarzdzi zachowanie ciszy. Naley przyj, e haas wytwarzany przez nawet
kilkutysiczne wojsko, nis si do daleko, co z kolei mogo doprowadzi do przedwczesnego ujawnienia miejsca jego pobytu i celu
marszu18.
Piechota w kolumnie marszowej zawsze miaa zajmowa t sam
pozycj, to znaczy postpowa za kolumn jazdy, a jak si wydaje,
przed artyleri (lub obok niej) i taborami. Hetman Florian Zebrzydowski pisa: Naprzd co si dotycze cignienia, tedy aby be porzdek, niechaj naprzd cign jezni, potym za nimi pieszy, rota po rocie, opatrzywszy stra przedni, zadni i poboczn, ktra tam moe
by maa, po kielka koni, jedno []19. Szyk marszowy ustalano najwyraniej wedug prdkoci poszczeglnych formacji, a przydzielone
miejsce w kolumnie mona byo zmieni jedynie za zezwoleniem dowodzcego armi20. Zasad t wyjtkowo precyzyjnie sformuowano
w Pouczeniu wojennym Floriana Zebrzydowskiego z 10 padziernika 1559 r., gdzie za opuszczenie kolumny marszowej po raz pierwszy
16 Corpus Iuris Polonici. Sectionis primae. Privilegia, statuta, constitutiones,

edicta, decreta, mandata Regnum Poloniae spectantia comprehendentis, ed. O. Balzer (dalej cyt. CIP), v. III, Krakw 1906, nr 48; S. Kutrzeba, Polskie ustawy i artykuy wojskowe od XV do XVIII wieku, Krakw 1937, nr 7.
17 Z. Spieralski, Instrukcje i artykuy hetmaskie Jana Tarnowskiego, SMHW,
t. XXXVI, 1994, s. 297, 302, 307; T. Grabarczyk, op. cit. s. 55.
18 Z. Spieralski, Instrukcje, s. 301; S. Kutrzeba, Polskie ustawy, nr 14,
art. 22.
19 S. Bodniak, Hetman Florjan Zebrzydowski o porzdku onierskim, Przegld
Historyczno Wojskowy, t. IV, 1931, s. 299.
20 S. Kutrzeba, Polskie ustawy, nr 11, art. 4-5, 11; Z. Spieralski, Instrukcje,
s. 296; G. Baszczyk, Ustawy i artykuy wojskowe Polski i Litwy do 1569 roku,
SMHW, t. XXXIX, 1998, s. 31; T. Grabarczyk, op. cit., s. 53.
13
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
grozio jedynie pouczenie, za drugim razem amanie koem, za trzecim wieszano niesubordynowanego onierza.
Rygor wzrasta w momencie przekroczenia granicy i wejcia na
ziemie nieprzyjaciela21. Wwczas cakowit wadz skupia w swym
rku hetman, od ktrego decyzji zaleay nie tylko problemy kardynalne, ale rwnie wydawa by si mogo kwestie pomniejsze. I tak
na przykad pojmanie jzyka zobowizywao pojmujcych do przekazania go pod nadzr i przesuchanie hetmaskie22. Bez zezwolenia
hetmana nie wolno byo rwnie wychodzi na picowanie, czyli po
ywno i pasz23.
W interesujcym mnie okresie armia zacina, w tym si rzeczy,
piechota odbya kilka wikszych przemarszw. W oparciu o przypuszczalne trasy przemarszu mona okreli w przyblieniu jaki dystans pokonaa armia, a w jej skadzie piechota. Ustalenie to posuy
rwnie do wyliczenia redniej dziennej dugoci przebytego dystansu. Pierwsz wiksz kampani charakteryzujc si do dugim
pochodem, bya wojna z Modawi 1509 r., kiedy wojsko polskie,
a w jego skadzie okoo 3000 piechoty zapucio si a pod Suczaw,
ktr oblegao bezskutecznie przez 3 tygodnie. Dnia 26 lipca 1509 r.
Zygmunt I Stary wyruszy z Krakowa wraz z wojskami zacinymi.
Skierowa si na Grdek niedaleko Lwowa, gdzie zwoywano wanie
pospolite ruszenie. W pocztkach sierpnia skierowano si z Grdka
na Pokucie. Wiadomo, e a do Koomyji i niatynia nie doszo do
starcia z siami hospodara. A to oznacza, e armia postpowaa szlakiem ze Lwowa na Rohatyn, Halicz, Tumacz i wanie Koomyj
i dalej niaty. Nastpnie wojsko operowao w rejonie przygranicznym niszczc kilka miejscowoci, a wreszcie dotaro do Suczawy
i oblego j. W trakcie odwrotu hospodar modawski zaatakowa wojska polskie u przeprawy przez Dniestr, w okolicach Chocimia. Bitwa
rozegraa si 4 padziernika 1509 r.24 Zwycistwo polskie umocnio
21
S. Kutrzeba, Polskie ustawy, nr 11, art. 22.

Ibidem, nr 11, art. 27.
23 Ibidem, nr 11, art. 21.
24 M. Bielski, Kronika polska, wyd. K. J. Turowski, Sanok 1856, s. 951-953;
J. L. Decjusz, Ksiga o czasach krla Zygmunta, tum. K. Kumaniecki i inni, wyd.
T. Biekowski, Warszawa 1960, s. 41-43; Kronika od r. 1507 do 1541 spisana
[z rkopisu 1549 r.], [w:] Biblioteka staroytna pisarzy polskich, t. 6, wyd. II, wyd.
K. W. Wojcicki, Warszawa 1854, s. 3; M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska,
mudzka i wszystkiej Rusi [], wyd. M. Malinowski, t. II, Warszawa 1980 (fotooffset
z wydania Warszawa 1846), s. 355-356; T. Lubomirski, op. cit., s. 18-19; L. Kolan22
14

_______________________________________________________________
pozycj Korony w stosunkach z Modawi na tyle, e udao si zawrze stosunkowo korzystny pokj z hospodarem Bogdanem Orbulem (Jednookim) w styczniu 1510 r.25
Dystans dzielcy Krakw i Lww (wyznaczony wedug szlaku
biegncego przez Wieliczk, Bochni, Tarnw, Pilzno, Rzeszw, acut, Jarosaw, Przemyl i Grdek) siga w przyblieniu 300-310 km,
ktre wadca wraz z zacinymi przeby pomidzy 26 lipca a kocem
tego miesica, skoro ju w pocztkach sierpnia armia ruszya spod
Lwowa w stron granicy z Modawi. Mona wic przyj, e podr
Krakw Lww trwaa 5-6 dni. Oznaczaoby to, e przemieszczano
si z prdkoci bez maa 52 km dziennie. Byaby to niezwykle dua
prdko, zwaszcza dla piechoty i taboru. Drugi etap wyprawy wojennej na odcinku Lww Suczawa mia okoo 325 km (wymierzonych wedug szlaku opisanego wyej), z tym, e do granicy polskomodawskiej w okolicach niatynia byo okoo 205 km. Po zakoczeniu oblenia armia polska ruszya w drog powrotn, lecz w Serecie
nie posza na Komin niaty, lecz na Hadir i Chocim. Tak wic od
Suczawy do przeprawy na Dniestrze przebyto jeszcze dodatkowo
okoo 65 km. W miejscu przeprawy 4 padziernika rozegraa si bitwa. Przy zaoeniu, e ze Lwowa wyruszono w pocztkach sierpnia
(najwczeniej 1 sierpnia), to caa kampania trwaa 65 dni. Po odliczeniu 21 dni (3 tygodnie) przeznaczonych na oblenie Suczawy,
pozostaj najwyej 44 dni, ktre przeznaczono midzy innymi na
przemarsze (205 km ze Lwowa do granicy, 120 km od granicy do Suczawy i kolejnych 65 km z Suczawy do Chocimia - cznie 390 km).
Na podstawie takiego wyliczenia mona okreli redni prdko
przemarszu na okoo 9 km dziennie. Cakowita rednia prdko
kowski, Polska Jagiellonw. Dzieje polityczne, Lww 1936, s. 193; K. Puaski,
op. cit., s. 105-124; A. Jabonowski, Sprawy wooskie za Jagiellonw, [w:] rda
dziejowe, t. X: Sprawy wooskie za Jagiellonw. Akta i listy, wyd. idem, Warszawa
1878, s. LXXXIV; J. Tyszkiewicz, Jecy wojenni i dyplomacja polska w XV-XVI wieku, [w:] Balticum. Studia z dziejw polityki, gospodarki i kultury XII-XVII wieku
ofiarowane Marianowi Biskupowi w siedemdziesit rocznic urodzin, red.
Z. H. Nowak, Toru 1992., s. 364; Z. Spieralski, Kampania obertyska 1531 roku,
Warszawa 1962, s. 76-77;
25 Literatura przedmiotu prezentuje rozbiene zdania na temat dokadnej daty
dziennej zawarcia tego traktatu. A. Jabonowski podaje dat 23 stycznia, zob. idem,
op. cit., s. LXXXVI, K. Puaski 17 stycznia, zob. idem, op. cit., s. 123, natomiast
Z. Spieralski 22 stycznia, zob. idem, Kampania, s. 77. Podrcznik M. Markiewicza
rwnie nie precyzuje tej kwestii, zob. idem, Historia Polski 1492-1795, Krakw
2004, s. 326.
15
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
przemarszu kampanii wojennej 1509 r. wynosia okoo 14-15 km
dziennie.
Kolejn kampani, w ktrej braa udzia liczna grupa piechoty polskiej (jak si szacuje okoo 3000), bya wyprawa pod Smolesk
w 1514 r. Samego miasta nie zdobyto, co wicej odstpiono od jego
oblenia, doszo jednak 8 wrzenia do walnej bitwy pod Orsz z wojskami moskiewskimi pod wodz ksicia Iwana Czeladnina. Krl wyruszy z Wilna 22 lipca na szlak do Miednik, Krewa, Moodeczna,
Zasawia i Miska, gdzie do opieszale gromadzia si armia litewska. By w Misku pomidzy 26 lipca a 16 sierpnia. Tu dotary rwnie oddziay zacine z Polski, ktre postpoway szlakiem z Brzecia na Kamieniec Litewski i Sonim. Poczone siy polsko-litewskie
skieroway si na Borysw, gdzie doszo do pierwszych star z wojskami moskiewskimi 27 sierpnia podczas forsowania przez wojska
Korony i Wielkiego Ksistwa Litewskiego Berezyny. Naley jednak
odnotowa, e pod Borysowem armia wraz z krlem stana ju 23
sierpnia. Wadca pozosta w miecie, a dowdztwo przekaza ksiciu
Konstantemu Ostrogskiemu. Ten wraz z wojskiem uda si w kierunku Orszy, po drodze toczc pomniejsze potyczki z wojskami nieprzyjaciela, a to 28 sierpnia nad rzeczk Bbr, czy 1 wrzenia nad
rzeczk Dru. Pod Orsz, na zachd od zakola Dniepru, armia stana 7 wrzenia po przebyciu z Miska okoo 210 km w cigu 23 dni
(od 16 sierpnia do 7 wrzenia). Batalia orszaska rozegraa si nastpnego dnia, to znaczy 8 wrzenia. Na opisanym odcinku znany
jest w przyblieniu czas pochodu i pokonany dystans. Tak wic mona okreli redni prdko pochodu wojennego wojsk polskich
i litewskich na okoo 9 km dziennie. Na pomniejszych odcinkach trasy, jeszcze w granicach pastwa litewskiego (na przykad 75 km
z Miska do Borysowa pokonanych pomidzy 16 sierpnia a 23 sierpnia, to jest w cigu 7 dni), prdko ta wynosia niespena 11 km
dziennie. Nie bya wic wiele wiksza od tempa osignitego ju na
obszarze objtym bezporednimi dziaaniami wojennymi26.
26
Acta Tomiciana. Epistolarum, legationum, responsorum, actionum et rerum

gestarum Serenissimi Principis Sigismundi Primi regis Poloniae Magni Ducis Lithuaniae per Stanislausm Grski canonicum Cracoviensem et Plocensem collectarum
(dalej cyt. AT), t. II, Pozna 1852, nr 205; ibidem, t. III, nr 149, 157, 160, 183;
M. Stryjkowski, op. cit., s. 380-383; M. Bielski, op. cit., s. 970, 971, 974, 975;
J. L. Decjusz, op. cit., s. 75, 77 78, 81; O. Halecki, Dzieje unii jagielloskiej, t. II:
W XVI wieku, Krakw 1920, s. 62-63; L. Kolankowski, op. cit., s. 199-213; Z. Wojciechowski, Zygmunt Stary (1506-1548), Warszawa 1946, s. 50; T. Nowak, Polska sztu-
16

_______________________________________________________________
Do zliczonego dystansu Misk Orsza (210 km) naley doda
jeszcze tras, ktr polskie wojska zacine pokonay choby od
Brzecia Litewskiego do Miska (okoo 340 km), czy ju po zwycistwie nad armi moskiewsk, od Orszy przez Dubrown, Mcisaw
a do Krzyczewa, ktre to miasta zostay zajte po wycofaniu si
gwnych si nieprzyjaciela (okoo 155 km). cznie siy przebyy odlego okoo 705 km. Przyjwszy tempo pochodu na okoo 9-11 km
dziennie, naleaoby stwierdzi, e tras t armia zacina pokonywaa nawet dwa miesice i kilka dni.
Wojna z Modawi w 1531 r., ktrej punktem kulminacyjnym
bya sierpniowa kampania zakoczona bitw pod Gwodcem i nastpnie Obertynem, charakteryzowaa si skomplikowan tras pochodu i do dynamicznymi dziaaniami na stosunkowo maym obszarze (w porwnaniu do na przykad dwch wczeniej omwionych
wypraw). W zasadzie armia operowaa pomidzy Rohatynem, a granic polsko-modawsk. Punkt zborny wojsk naznaczono wanie
w tym miecie pooonym na szlaku ze Lwowa na poudniowyzachd. Popis odby si 27 lipca, ale popisano wwczas tylko cz
chorgwi jazdy. Dnia 1 sierpnia popisano kolejne cztery chorgwie.
Dwie ostatnie doczyy do armii Jana Tarnowskiego dopiero w trakcie dziaa wojennych. Armia Tarnowskiego (de facto sama jazda)
w dniach 2-4 sierpnia opanowaa Pokucie, a Tarnowski uzna wojn
za zakoczon. Dopiero w trakcie drogi powrotnej, ju po ominiciu
Rohatyna, dotara do hetmana wie o nadcigajcej armii modawskiej. Tarnowski zawrci i ruszy znw dopiero co pokonanym szlakiem.
W Rohatynie by znowu 14 sierpnia i wwczas zabra ze sob ca
jazd oraz zgromadzon piechot. Przeszed przez Halicz lub jego
okolice i dotar do Bolszowa. Miejscowo ta znajduje si stosunkowo
niedaleko od Halicza, tak wic armia polska przebya okoo 40 km.
Bya tam w dniach 15-16 sierpnia. Z Bolszowa udaa si w okolice
ka wojenna w czasach odrodzenia, Warszawa 1955, s. 160-162; idem, Uwagi o technice budowy mostw polowych w Polsce w w. XV do XVII, SMHW, t. II, 1956, cz. 2,
s. 360; Z. Spieralski, Wojskowo polska, s. 331-336 (gdzie dalsza literatura);
A. Gsiorowski, Itineraria dwu ostatnich Jagiellonw, Studia Historyczne, R. XVI,
1973, z. 2, s. 281; Z. Spieralski, Jan Tarnowski 1488-1561, Warszawa 1977, s. 68-69;
J. Wimmer, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978, s. 102;
M. Plewczyski, Materiay do zagadnienia liczebnoci i organizacji wojska polskiego
latach 1506-1572, SMHW, t. XXXI, 1988, s. 309, 319; P. Drd, Orsza 1514, Warszawa 2000, s. 191, 194, 200-203.
17
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
Koropca i cianki (miejscowoci pooonych przy zakolach Dniestru) i
przeprawia si na drugi, prawy brzeg. Dystans okoo 60 km armia
przebya w niespena 3 dni. Nastpnie przez ywaczw, abokruki i
Obertyn dosza do Gwodca, gdzie 19 sierpnia doszo do zwyciskiej
dla Tarnowskiego bitwy z wojskami hospodara modawskiego. Naley podkreli, e okoo 40 km od przeprawy do Gwodca armia pokonaa noc (wyruszywszy zaraz po przeprawie przez rzek) z 18 na
19 sierpnia. Po walce wojska polskie cigay jeszcze pokonanych a
do granicy z Moawi, czyli kolejne 25 km. Hetman zakaza jednak
surowo pod kar mierci przekracza granic. Dnia 21 sierpnia wojska ruszyy w stron Obertyna, gdzie dotary po przebyciu okoo
15 km wieczorem i stany na popas. Nastpnego dnia doszo do kolejnej bitwy, ktr znowu armia Tarnowskiego wygraa27.
Sumujc przebyt tras naley powiedzie, e wojska hetmana
przebyy okoo 205 km pomidzy 14 a 21 sierpnia, czyli w cigu
8 dni. rednia prdko przemarszu wyniosa 25-26 km dziennie.
Naley jednak pamita, e w odlegoci wzitej pod uwag w zliczeniu uwzgldniono pocig za pokonan pod Gwodcem armi modawsk. Trudno podejrzewa, aby piechota, zmczona po walce, pokonywaa jeszcze 25 kilometrowy odcinek do granicy, a nastpnie
wracaa do obozu (kolejne 25 km). Gdyby wic usun dodatkowy
dystans 50 km, piechota przebya najwyej 155 km w okoo 8 dni,
tote rednia prdko przemarszu spada do 19-20 km dziennie.
Kolejn wart uwagi kampani wojenn jest wyprawa armii polskiej do Wielkiego ksistwa Litewskiego w 1535 r. Od najbardziej
wysunitego na wschd w stron Litwy punktu granicy Korony
(w Ziemi Chemskiej, okoo 50 km na pnocny-wschd od Ratna,
ewentualnie na Podolu, okoo 20-30 km na pnocny-wschd od
Chmielnika) do Rzeczycy jest w linii prostej okoo 350 km. W miecie
tym nastpio poczenia armii koronnej z armi litewsk. Wiadomo,
e granic polsko-litewsk armia koronna przekroczya ju w lipcu
1535 r., a wic najwczeniej 1 dnia tego miesica28. Dnia 14 lipca
wojska polsko-litewskie zaatakoway Homel, ktry jest oddalony od
Rzeczycy o kolejne 50 km w linii prostej. Naley wic przyj, e woj27
Z. Spieralski, Kampania, s. 118-190, gdzie dalsza, bardzo obszerna literatu-
ra.
28
Wojsko zgrupowano w Brzeciu, gdzie 4 kwietnia odby si popis. W poowie

maja armia ruszya na Litw, zapewne szlakiem na Kobry, Pisk, Dawidgrdek,
Turw, Mozyr i dalej w stron Rzeczycy.
18

_______________________________________________________________
sko polskie od momentu opuszczenia terytorium koronnego przebyo
w maksymalnie 14 dni dystans blisko 400 km w linii prostej. Dnia
16 lipca Homel zosta zdobyty, a wojsko ruszyo na Starodub, ktry
zaatakowano w kocu miesica. Oblenie trwao 4 tygodnie i zakoczyo si 29 sierpnia. Tak wic samo oblenie musiao rozpocz
si 30 bd 31 lipca, a moe nawet 1 sierpnia. Dystans dzielcy Starodub i Homel w linii prostej rwny jest okoo 125 km. Po zakoczeniu oblenia Starodubu agresorzy przesunli si w kierunku Poczepu i Radohoszczy, czyli przebyli jeszcze kolejne odpowiednio okoo
60 i 75 km w linii prostej29. cznie armia musiaa wic pokona
przynajmniej 660 km. Pierwszy omwiony odcinek (400 km od granicy do Homla) pokonano w cigu 14 dni, co daje redni prdko
przemarszu na poziomie 28-29 km/dzie. Odcinek od Homla po jego
zdobyciu 16 lipca do Starodubu, czyli 125 km pokonano w cigu
14-16 dni (w zalenoci od datowania pocztku oblenia). rednia
prdko przemarszu na tym odcinku wyniosa 7-8 km dziennie. Armia po dwutygodniowym, forsownym pochodzie i walkach pod murami Homla bya ju zapewne wyczerpana. Dodatkowo naley wzi
poprawk na fakt, e dziaania toczyy si ju wwczas na terenie
nieprzyjaciela, tote dowodzcy nie mogli sobie pozwoli na swobodny ruch wojska.
W 1538 r. Korona zebraa najliczniejsz armi w omawianym
okresie. W Krakowie 22 czerwca zaczto opaca artyleri, z ktr
hetman Jan Tarnowski wyruszy na poudniowy-wschd 28 czerwca.
W tym czasie w rnych miejscowociach Rusi Czerwonej dokonywano ju popisw wojsk zacinych, ktre trway od 23 maja do koca
lipca. Zebrano ponad 18000 onierzy w tym prawie 6700 piechoty,
ktra stanowia ponad jedn trzeci caego wojska. Skoro popisy
trway do koca lipca, to armia ruszya na wojn najwczeniej
1 sierpnia. Z Glinian posza do Trembowli, Skay, Kamieca Podolskiego i po przeprawie przez Dniestr stana pod Chocimiem, ktry
zacza oblega 17 sierpnia. Oblenie trwao do 28 sierpnia, kiedy to
29
M. Bielski, op. cit., s. 1068-1070; AT, t. XVII, nr 5, 533; L. Kolankowski, Zygmunt August, wielki ksi Litwy, do roku 1548, Lww 1913, s. 143-145; idem, Polska Jagiellonw, s. 231; W. Pociecha, Krlowa Bona (1494-1557). Czasy i ludzie
Odrodzenia, t. III, Pozna 1958, s. 125-129; Z. Spieralski, Wojskowo, s. 340-345;
Z. Spieralski, Jan Tarnowski, s. 239, 253, 256, 257, 260; W. Dworzaczek, Hetman
Jan Tarnowski. Z dziejw monowadztwa maopolskiego, Warszawa 1985, s. 74-75,
78; H. owmiaski, Polityka Jagiellonw, wyd. K. Pietkiewicz, Pozna 2006,
s. 434-437.
19
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
pod zamkiem pojawi si hospodar Piotr Raresz z prawie
40-tysiczn armi. Zacz negocjowa zawarcie pokoju i ostatecznie
stosowny traktat podpisa z Janem Tarnowskim 30 sierpnia, nie
zdajc sobie sprawy, e sutan ju wszed na terytorium Modawii,
aby go zdetronizowa, co zreszt uczyni 15 wrzenia. Nowym hospodarem zosta Stefan Locusta (Szaracza)30. Odcinek od Glinian do
Chocimia (okoo 235 km) 18-tysiczna armia koronna pokonaa cigu
maksymalnie 17 dni. rednia prdko przemarszu wyniosa 14 km
dziennie.
Wedug wylicze z tabeli 1 rednia prdko przemarszu armii
polskiej, w skad ktrej wchodzia piechota, a wic rwnie rednia
prdko przemarszu rot pieszych wahaa si w granicach 14-20 km
dziennie. Wyniki te warto zestawi z podobnym obliczeniem przeprowadzonym przez M. Plewczyskiego. Ot 4 roty z Czech i Moraw
zacignite przez Zygmunta I Starego w 1519 r. na wojn z Prusami
przebyo bez maa 600 km do rejonu dziaa wojennych w okoo miesic, co daje redni prdko przemarszu 20 km dziennie31. Jak wida by to puap, ktry wwczas wiksza grupa wojsk pieszych moga
osign przebywajc duszy dystans, idc z broni i zapasami pomieszczonymi na wozach. Te z pewnoci mocno hamoway pochd
wojska, zarwno z uwagi na tempo ich poruszania si, jak i kopoty
techniczne zwizane z niezbyt trwa konstrukcj i na og kiepskim
stanem drg. Kwesti ich iloci odpowiednio dostosowanej do liczebnoci wojska omwi w wyczerpujcy sposb Z. Spieralski, szacujc,
e armia zmierzajca pod Obertyn miaa ich najwyej 30032. Jak si
wic wydaje, w piechocie kady dziesitnik wraz z pododdziaem
30
Archiwum Gwne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego, Oddzia 85,

sygn. 32, k. 3-83v; ibidem, sygn. 33, k. 5-6v, 40-61; ibidem, sygn. 35, k. 166-171v;
Kronika od r. 1507, s. 34; M. Stryjkowski, op. cit., s. 399; K. Kolankowski, Roty
koronne na Rusi i Podolu 1492-1572 r., Ziemia Czerwieska, R. I, 1935, z. 2,
s. 157-159; A. Walawender, Kronika klsk elementarnych w Polsce i w krajach ssiednich w latach 1450-1586, t. II: Zniszczenia wojenne i poary (z wykresami),
Lww 1935, t. 2, s. 50; Z. Wojciechowski, op. cit., s. 327-328; W. Pociecha, op. cit.,
t. IV, s. 215-218; Z. Spieralski, Awantury modawskie, Warszawa 1967, s. 91-95;
Z. Spieralski, Jan Tarnowski, s. 287-295; W. Dworzaczek, op. cit., s. 88-89;
M. Plewczyski, Materiay, t. XXXII, 1989, s. 264-265; M. Plewczyski, Polska
technika wojskowa w XVI wieku, [w:] Studia z dziejw polskiej techniki wojskowej od
XVI do XX wieku, red. J. Wojtasik, Warszawa 2001, s. 118-119; M. Plewczyski,
lzacy, s. 83-85;
31 M. Plewczyski, W subie, s. 146-147.
32 Z. Spieralski, Kampania, s. 146.
20

_______________________________________________________________
mia swj wz, a przy nim, wedug polecenia krlewskiego z 1525 r.
[] motyk, rydl i siekier33.
Tab. 1.
rednia prdko przemarszu wojsk polskich.
Czas przebycia rednia prdko
Przebyty dystans
Kampania
dystansu (w
przemarszu
(w km)
dniach)
(w km/dzie)
1509 r.
700
ok. 50
14-15
1514 r.
705
ok. 70
10-11*
1531 r.
205 (155)**
8
25-26 (19-20)***
1535 r.
660 (525)****
> 30
17,5-18,5
1538 r.
235
17
14
* - w wyliczeniu przyjto odcinek Misk Orsza (ok. 210 km) przebyty w cigu
23 dni
** - w nawiasie dystans przebyty od powtrnego wymarszu z Rohatyna (14
sierpnia) do Gwodca (bez pogoni za uciekajcymi wojskami modawskimi) i pod
Obertyn (22 sierpnia)
*** - w nawiasie rednia prdko po odliczeniu odcinka przebytego zapewne
tylko przez jazd w trakcie pocigu za wojskami modawskimi po bitwie pod
Gwodcem
**** - w nawiasie dystans wzity pod uwag przy wyliczeniu redniej prdkoci
przemarszu przebyty w lipcu 1535 r.
Na podstawie: obliczenia wasne
Analiza przemarszw wojsk polskich (zwaszcza w kampanii

1509, 1514 i 1535 r.) dowodzi, e zgrupowane siy przemieszczay si
stosunkowo szybko i dopiero po wkroczeniu na tereny nieprzyjaciela
rednia prdko przemarszowa spadaa do okoo 10 km dziennie.
Przyczyn byy zapewne obawy przed zbyt pochopnym przyjmowaniem marszruty oraz prowadzone dziaania wojenne, ktre czsto
hamoway pochd. Kolejnym elementem jest zasig dziaania wojsk
polskich lub polsko-litewskich. Warto odnotowa, e siy przeznaczone do walki, na og prowadziy j w pasie przygranicznym lub wrcz
za nim, na terytorium nieprzyjaciela, co oznaczao czsto dugie
przemarsze. Takie przedsiwzicie logistyczne przy wczesnych
33
CIP, v. IV, fasc. I, Krakw 1910, nr 44, art. 9; Z. Spieralski, Kampania,
s. 55.
21
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
stosunkowo prymitywnych rodkach transportu i sabo rozwinitej
sieci drg zasuguje kadorazowo na uznanie. Umiejtnoci organizacyjne dowdcw oraz odporno na zmczenie, zarwno psychiczne
jak i fizyczne onierzy z pewnoci nie pozostaway bez znaczenia w
trakcie prowadzonych kampanii.
Omwione wyej na wybranych przykadach pochody armii zacinej suyly przemieszczeniu wojsk w planowany rejon dziaania.
Na og wybierano stosunkowo nieodlegy od planowanego celu
punkt, aby dokona w nim koncentracji jednostek. Proces ten mona
przeledzi stosunkowo dobrze na przykadzie wojny pruskiej. Podstawow cech charakterystyczn jest nie wyzyskiwanie caego potencjau w jednym czasie. Z jednej strony zapewne nie byo to moliwe z przyczyn czysto finansowych (rodki do skarbu napyway wolno
i nieregularnie), z drugiej jednak zauwaalna jest tendencja do stopniowego dosyania kolejnych oddziaw na obszar objty dziaaniami
wojennymi oraz przeduania zacigw oddziaom ju tam operujcym. I tak na przykad w poowie padziernika 1520 r. dosano 150
pieszych do zamku w Czuchowie. Tymczasem Gdaszczanie zaniepokojeni informacjami o zbliajcej si krzyackiej armii posikowej
poprosili o przysanie 1000 pieszych zacinych do obrony miasta.
Zygmunt I Stary najpierw wysa jako doradc znanego w miecie
rotmistrza Mikoaja Storcza. Jednoczenie wyprawi z Paska do
Gdaska rotmistrza Mikoaja Slinskiego z 600 pieszymi (ci nie dotarli, bo w trakcie przemarszu skierowano ich na Warmi). Nastpnie by unikn rozdzielania swych si, skierowa do Gdaska rotmistrza erotyskiego wraz z jego ludmi i mianowa go supremus capitaneus obrony miasta34. Niedugo pniej, w poowie stycznia 1521
r., pod dowdztwem hetmana Secygniowskiego w Prusach Zakonnych zorganizowano wojska o nieustalonej liczebnoci, lecz szacowane na do du formacj. Jaki procent tej grupy stanowili piesi.
Gwnym zadaniem Secygniowskiego byo czuwanie nad pochodem
wojsk wielkiego mistrza i zabezpieczenie orodkw grnopruskich
przez ich uderzeniem35. Takie dziaania byy obserwowane w zasadzie w trakcie trwania caej wojny, a przykady mona mnoy36.
34
M. Biskup, op. cit., s. 336.

Ibidem, s. 384-385.
36 W. Pociecha, Geneza hodu pruskiego (1467-1525), Gdynia 1937, s. 89, 93;
K. Olejnik, Obrona polskiej granicy zachodniej od koca XIV do schyku XVIII wie35
22

_______________________________________________________________
Takie postpowanie miao sens i realne szanse powodzenia w obliczu
specyficznego teatru dziaa wojennych, jakim byy Prusy. Pozostae
wyprawy wojenne, od wojny pruskiej, odrniay si przede wszystkim czsto ogromnym oddaleniem od orodkw decyzyjnych pastwa, jak rwnie od zaplecza gospodarczo-spoecznego, czy prociej
finansowo-werbunkowego. Takie postpowanie wymuszaa wiadomo o niemoliwoci szybkiego dosania posikw czy materiaw
wojennych do operujcych si. Naleao wic wszelkie dostpne rodki zgromadzi w punkcie wyjciowym. Tak byo w czasie omwionych
wyej kampanii ujtych w tab. 1.
W przypadku wojen prowadzonych z Modawi (1509, 1531
i 1538 r.) rejonem zerodkowania si by trjkt Grdek (1509 r.)
Gliniany (1538 r.) Rohatyn (1531 r.), a wic okolice Lwowa na kierunkach poudniowych od miasta. W granicach oznaczonego obszaru
wojsko gromadzio si, nastpnie poddawano je lustracji i popisowi,
a dopiero potem wyruszao do walki. Nie mona zapomnie, e proces
koncentracji jednostek przebiega niekiedy bardzo wolno. Najlepszym przykadem jest kampania 1531 r., kiedy to piechota dotara do
Rohatyna w zasadzie w momencie, gdy zdaniem J. Tarnowskiego
wojna zakoczya si, a wic po zajciu Pokucia. Dopiero drugi wymarsz z Rohatyna w kierunku Gwodca i Obertyna pozwoli zabra
pieszych. Jak si wydaje, rejon Lwowa by tradycyjnym terenem
gromadzenia si do dalszych wypraw na kierunku poudniowowschodnim. Rozcignicie ziem Rusi Czerwonej na osi pnocnyzachd poudniowy-wschd, a co za tym idzie specyficzne uksztatowanie granicy Korony w tym rejonie pozwalao skrci dystans do
nieprzyjaciela do 150-200 km.
Zupenie inaczej ksztatowaa si sytuacja na wschodnich kierunkach dziaa zbrojnych. W wyprawie 1514 r. armi, w tym piechot,
zgromadzono w Misku, skd wyruszono pod Borysw i dalej w kierunku bramy smoleskiej. Z kolei w wojnie 1535 r. takim rejonem
bya okolica Rzeczycy lecej nieco na poudniowy-wschd od ujcia
Berezyny do Dniepru. Przepraw przez rzek w tym rejonie traktowano najwyraniej jako dogodne wyjcie do operowania na Siewierszczynie. Rozlege tereny Wielkiego Ksistwa Litewskiego nie
pozwalay na obranie jednego punktu zbornego dla wojsk, kadorazowo umiejscawiano go w dogodnym miejscu. Jak wynika z analizy
ku, Pozna 1985, s. 256; M. Biskup, op. cit., s. 70, 72, 85, 165, 166, 173, 181, 338339.
23
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
mapy w granicach 150-200 km od planowanego rejonu dziaa zbrojnych. Zestawienie tej waciwoci z charakterystyk omwionych ju
dziaa przeciw Modawii dowodzi, e punktem koncentracji jednostek by za kadym razem rejon oddalony od obszaru planowanych
dziaa militarnych o 150-250 km.
Nie mona zapomnie o prbach zmiany istniejcego stanu rzeczy. Swego rodzaju novum w organizacji i rozmieszczeniu si zbrojnych Korony bya tak zwana ordynacja lwowska wydana 28 kwietnia
1520 r. (we Lwowie opracowano plan rozmieszczenia i wykorzystania
si, wzmiankowany dokument powsta w Toruniu jako ordynacja
obrony kresw)37. Wprowadzono j po klsce jak poniosy wojska
polsko-litewskie pod Sokalem 2 sierpnia 1519 r. W myl tego dokumentu na kresach poudniowo-wschodnich miay powsta 3 linie
obronne. Pierwsz z nich bya stra przednia (exploratio seu custodia) wysunita ku granicy. Bya to linia dozoru, ktra miaa peni
funkcje alarmowe. Bezporednie wsparcie tworzya linia druga (600
koni), rozmieszczona midzy Kamiecem Podolskim a Chmielnikiem. Dowodzi ni kasztelan kamieniecki majcy zwierzchnictwo
nad starost kamienieckim i chmielnickim, ktrzy z kolei przewodzili lokalnemu pospolitemu ruszeniu. Trzeci lini siy gwne
planowano rozlokowa w rejonie Busko Olesko Zaoce. Rezydowa tu dowdca obrony potocznej, ktrego obowizkiem byo utrzymanie warownego obozu, a w nim piechoty i artylerii. Do jego obowizkw naleaa rwnie wsppraca z dowdcami lokalnego pospolitego ruszenia (wojewodowie ruski i bezki, starostowie halicki
i lwowski)38. Plan ten mg zagwarantowa choby czciow ochron
pogranicza. By zreszt (zwaszcza jeli chodzi o trzeci lini) wykorzystaniem i zabezpieczeniem terytoriw pooonych w okolicach
Lwowa, czyli tych, na ktrych koncentrowano jednostki w przypadku
wikszego konfliktu.
37 CIP, v. III, Krakw 1906, nr 232; AT, t. V, nr 282; Z. Spieralski, Wojskowo

polska, s. 327.
38 L. Kolankowski, Roty, s. 146-147; L. Kolankowski, Obrona Rusi za Jagiellonw na przeomie XV i XVI wieku, [w:] Ksiga pamitkowa ku czci Bolesawa
Orzechowicza, t. 1, Lww 1916, s. 476; Z. Spieralski, Narodziny staropolskiej sztuki
wojennej (Szkic do syntezy), [w:] Historia wojskowoci polskiej. Wybrane zagadnienia, red. W. Biegaski et alii, Warszawa 1972, s. 90; idem, Kampania, s. 52;
M. Plewczyski, Udzia jazdy obrony potocznej w walkach na poudnio-wschodnim
pograniczu Rzeczypospolitej w latach 1531-1573, SMHW, t. XXVI, 1983., s. 111.
24

_______________________________________________________________
Zupenie innym problemem byo obozowanie w trakcie marszu.
Armia liczca kilka, a czsto kilkanacie tysicy onierzy, musiaa
powici duo czasu na rozoenie obozu, jak rwnie jego zwinicie
przed wyruszeniem w dalsz podr. Kady dzienny etap przemarszu koczono popasem, czyli w praktyce rozlokowaniem wojska na
dogodnej przestrzeni, ktra musiaa mie przede wszystkim dostp
do wieej wody. Oglne zasady kadzenia obozu skodyfikowano ju
w senatusconsultum z 1509 r.39 Pooenie obozu byo z organizacyjnego punktu widzenia do trudnym przedsiwziciem. Warto jednak pamita, e przemieszczajca si armia miaa niemao okazji do
powtarzania tego manewru, tote naley przypuszcza, e w pewnym
momencie obz rozbijano stosunkowo sprawnie, bez zbdnych niesnasek. W trakcie zataczania obozu z wozw taborowych roty i chorgwie miay obowizek sta w szyku i gotowoci oraz oczekiwa, a
wonice skocz sw prac. W przypadku rozoenia obozu na otwartym terenie zazwyczaj jazd z komi chroniono piercieniem wozw.
Jeli jednak wypadao popasa w pobliu miasteczka lub wsi, wtedy
piechota zajmowaa miejsce wewntrz taboru, poniewa jazd starano si rozlokowa w zabudowaniach pobliskiej osady40.
Nad tym procesem czuwa obony, czyli onierz (na og jeden
z rotmistrzw) mianowany na to stanowisko. I tak na przykad
w wyprawie obertyskiej funkcj t peni najprawdopodobniej rotmistrz piechoty Mikoaj Iskrzycki41. Piechota musiaa ustpowa
miejsca jedzie, co powodowao, e przypaday jej mniej korzystne
lokalizacje na obszarze obozu ni innym rodzajom broni. onierze
w trakcie obozowania przed udaniem si na spoczynek, mogli przygotowywa sobie posiki, konserwowa bro i oporzdzenie. Nie wolno
byo jednak bez zezwolenia hetmana pali ognia42. Wszelkie rozrywki
w postaci gonych zabaw czy gier hazardowych byy surowo zakazane. Wyjtkowo mocno penalizowano za gr o uzbrojenie43.
Wojsko rozoone obozem zawdziczao swoje bezpieczestwo odpowiednio rozstawionym wartom. Po obstawieniu obozu straami
39
CIP, v. III, Krakw 1906, t. III, nr 49; G. Baszczyk, op. cit., s. 86.
S. Bodniak, op. cit., s. 300.
41 Z. Spieralski, Kampania, s. 277.
42 S. Kutrzeba, op. cit., nr 11, art. 19.
43 A. Bodyrew, Tedy na garle ma by karan. Kara mierci w polskich ustawach
i artykuach wojskowych za ostatnich Jagiellonw, [w:] Zabija i umiera. Aspekty
spoeczno-kulturowe, red. B. Ponka-Syroka, A. Szlagowska, Wrocaw 2010, s. 49.
Realia pitnastowieczne omwi T. Grabarczyk, op. cit., s. 54.
40
25
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
obowizywa zakaz jego opuszczania44. Tote nie dziwi rygorystyczne
podejcie szesnastowiecznych twrcw artykuw wojskowych do
kwestii ich penienia. Przyjmowano zasad, e onierz wybrany do
penienia warty ma obowizek na ni si uda i ca uwag powica jej penieniu. Zakazywano opuszcza stanowisko bez zezwolenia,
nawet w sytuacji kiedy nie pojawiaa si zmiana. Najwikszym jednak przestpstwem byo przepuszczenie przez lini wart nieprzyjaciela lub innych, niepowoanych osb45. Zadania wartownicze na og
powierzano wanie pieszych zacinym. Na przykad pawnicy byli
angaowani do strzeenia bramy obozu46.
Nie wiadomo jak wyglday obozy codzienne, ktre rozbijano
w drodze na wojn. W trakcie dziaa wojennych sposb organizacji
obozu opisywano ju wielokrotnie47. Dla porzdku warto jedynie
przypomnie, e wozy ustawiano skonie do siebie, czc acuchami przednie koo jednego wozu z tylnym koem nastpnego, tak e
otaczay stosunkowo duy plac. Na og pozostawiano jedn lub dwie
bramy, ktrych prcz onierzy, strzegy swobodnie ustawione wozy
taborowe. Wewntrz umieszczano jazd, piechota za zajmowaa
pozycje strzeleckie na wozach lub w przewitach pod nimi.
44
S. Kutrzeba, op. cit., nr 18, art. 16.

Ibidem, nr 8, pkt. 11, 18, 19; ibidem, nr 11, pkt. 4-7, 11-13, 19, 24; ibidem, nr
14, pkt. 7, 10, 12; ibidem, nr 16, pkt. 3; ibidem, nr 19, pkt. 19; ibidem, nr 20, pkt. 7,
10; ibidem, nr 22, pkt. IX, XXXV, XXXVI, XXXVII; ibidem, nr 24, pkt. 8
46 S. Bodniak, op. cit., s. 300-301.
47 A. Czoowski, op. cit., s. 34, 36; Z. Spieralski, Kampania, s.55-58; Z. Spieralski, Wojskowo polska, s. 337-338; Z. Spieralski, Polska sztuka, s. 144-153;
Z. Spieralski, Z problematyki wzajemnych kontaktw midzy polsk i husyck sztuk wojenn, Wojskowy Przegld Historyczny, R. II, 1957, nr 2 (3), s. 271, 277, 280;
J. Wimmer, op. cit., s. 105-106; M. Plewczyski, W subie, Siedlce 1995, s. 217218; M. Kukiel, op. cit., s. 56; Plewczyski, Obertyn, s. 175.
45
26

_______________________________________________________________
Aneta Bodyrew
(Katedra Historii Wychowania i Pedeutologii U, d)
Rzeczywisto czy imaginacja?

Biografia legendy Waleriana ukasiskiego
w pamitnikach i historiografii doby romantyzmu
Romantyzm by epok, ktra zainicjowaa tworzenie obrazw ycia wielkich bohaterw narodowych, walczcych z carskim despotyzmem w imi poszanowania praw przyznanych narodowi polskiemu,
zagwarantowanych przez midzynarodowe akty, a take wystpujcych przeciw zniewoleniu ojczyzny. Tragiczne losy narodu polskiego
doprowadziy do powstania religii patriotycznej1, ktra utosamia
ojczyzn i sacrum. Podkreli naley znaczn wiadomo rangi
przeywanych wydarze: teraniejszo bya dla romantykw stajc si histori2. Tworzony w owym czasie przez poetw, pamitnikarzy, historykw panteon onierzy, mczennikw, konspiratorw rozpoczyna korowd polskiego mitologizmu narodowego. Bohater romantyczny przybiera rne oblicza raz by literackim Konradem
Wallenrodem, innym razem generaem Sowiskim, wreszcie bezimiennym polegym powstacem. Walerian ukasiski by jednym
z pierwszych w dobie romantyzmu, a zarazem w dziejach Polski aobnych bohaterw3, wyalienowanym bojownikiem o suszn spraw, dla ktrej powici osobiste szczcie i wolno. Rozpocz korowd zotych legend, mczennikw w imi mioci do ojczyzny. Po
nim bd nastpni: Krzyanowski, Wysocki, ciegienny i wielu innych.
M. Janion, Czas formy otwartej, Warszawa 1984, s. 94.

A. F. Grabski, Perspektywy przeszoci. Studia i szkice historiograficzne, Lublin
1983, s. 116.
3 M. Janion, M. migrodzka, Romantyzm i historia, Warszawa 1978, s. 390.
2
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Walerian ukasiski, urodzony w Warszawie w 1786 r., w zuboaej rodzinie szlacheckiej, rozpocz swoj karier zacigajc si
w 1807 r. do wojska (5 puk strzelcw pieszych, przydzielony do
II legii gen. J. Zajczka)4. W 1808 r. awansowa na podporucznika,
a w czasie kampanii galicyjskiej, w 1809 r. kolejno na porucznika
i kapitana. Okres suby w wojsku Ksistwa Warszawskiego by
istotny nie tylko ze wzgldu na szybki awans, ale take z powodu
licznych nowych znajomoci. ukasiski pozna wwczas Kazimierza
Machnickiego, Jakuba Szredera, braci Franciszka i Wadysawa Kozakowskich, Augusta Sznaydera, Ignacego Dobrogoyskiego, Tomasza
Skrobeckiego; w niedalekiej przyszoci ci ludzie bd najbliszymi
wsppracownikami ukasiskiego w dziaalnoci w ramach Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego. Szczeglnie
bliskie wizy poczyy ukasiskiego z Machnickim, czowiekiem
niepospolitego umysu, wspzaoycielem loy masoskiej Wolno
Odzyskana, powstaej w Lublinie na pocztku 1811 r., uznanej
przez Wielki Wschd i skupiajcej wybitnych wojskowych i szanowane obywatelstwo. Machnicki wprowadzi do tej organizacji ukasiskiego, dla ktrego by to pierwszy kontakt z wolnomularstwem. Dziaalno masoska odpowiadaa modemu oficerowi, nie
doszed on jednak do adnych nadzwyczajnych godnoci osigajc
trzeci stopie wtajemniczenia5. Po przeniesieniu puku do Zamocia,
ukasiski wstpi do tamtejszej loy Jedno okrywajcej haso
zczenia caej rozdartej ojczyzny6. Podczas kampanii moskiewskiej
ukasiski pracowa w Ministerstwie Wojny w Warszawie, w dziaaniach wojennych nie bra udziau. Uczestniczy natomiast w kampanii saskiej, bra udzia w bitwie pod Lipskiem i obronie Drezna.
4 Zarys biogramu Waleriana ukasiskiego na podstawie m. in.: Sz. Askenazy,

ukasiski, t. I-II, Warszawa 1929; H. Dylgowa, ukasiski Walerian, [w:] Polski
Sownik Biograficzny, t. XVIII, Warszawa 1973, s. 532-534; W. ukasiski, Pamitnik, opr. i wstp R. Gerber, Warszawa 1986; B. Limanowski, ukasiski, Warszawa
(b.r.w.); M. Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowej 1795-1921, Londyn 1961; idem,
Czartoryski and European Unity 1770-1861, Princeton 1955; H. Dylgowa, Towarzystwo Patriotyczne i Sd Sejmowy, Warszawa 1970; W. liwowska, Zesacy polscy w Imperium Rosyjskim w pierwszej poowie XIX wieku. Sownik biograficzny,
Warszawa 1998, s. 350-353. Por. take A. Lenkiewicz, Zapomniany i niedoceniony
mczennik polskiej niepodlegoci, Szczecin 1987.
5 Zob. o stopniach masoskich L. Hass, Wolnomularstwo w Europie rodkowo
Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocaw 1982.
6 Sz. Askenazy, op. cit., s. 24.
28
Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

_______________________________________________________________
Tam te zosta wzity do niewoli austriackiej (12 listopada 1813 r.).
Po zwolnieniu z austriackiego wizienia 8 czerwca 1814 r. wrci do
Warszawy, a nastpnie na mocy rozkazu Wielkiego Ksicia Konstantego z 2 lutego 1815 r. zosta wcielony w randze kapitana do armii
Krlestwa Polskiego, do czwartego puku piechoty liniowej pod komend J. Mycielskiego. By to puk synnych czwartakw, nalecy
do drugiej brygady drugiej dywizji piechoty. 30 marca 1817 r.
uksiski otrzyma awans na majora.
ukasiski z duym zainteresowaniem obserwowa ycie polityczne i stosunki spoeczne Krlestwa, zabra rwnie gos w dyskusji, jaka toczya si w latach 1815-1818 w kwestii ydowskiej.
W 1818 r. opublikowa broszur p.t.: Uwagi pewnego oficera nad
uznan potrzeb urzdzenia ydw w naszym kraju i nad niektrymi pisemkami w tym przedmiocie teraz z druku wyszemi7, w ktrej
da wyraz postpowym przekonaniom, postulujc rwnouprawnienie
ydw i wczenie ich do udziau w yciu publicznym. Najwaniejsz
decyzj ukasiskiego byo utworzenie wraz z dawnymi towarzyszami broni Wolnomularstwa Narodowego, pjawnej organizacji,
ktrej celem byo utrzymanie narodowoci, konsolidacja spoeczestwa, rozpowszechnienie zasad solidaryzmu wrd onierzy, terroryzowanych przez Wielkiego Ksicia Konstantego. Wolnomularstwa
Narodowe utworzone zostao 3 maja 1819 r., rozwizane w sierpniu
1820 r., ze wzgldu na konflikty midzy czonkami, a przede wszystkim zaostrzenie stosunku do Polakw ze strony wadz carskich.
W maju 1821 r. ukasiski utworzy now, cakowicie tajn organizacj, pod nazw Towarzystwo Patriotyczne. Zadania Towarzystwa byy bardziej skoncentrowane i bardziej radykalne w deniu
do zachowania trwaoci i niepodzielnoci narodu polskiego. ukasiski wyrnia dwa zasadnicze cele, restytucyjny, w pierwszym
rzdzie, cho stosunkowo na dalsz obliczony met, oraz konstytucyjny, zrazu najbliszy, cho stosunkowo drugorzdny. Tamten cel,
zczenie przy Krlestwie pozostaych dzielnic, a zwaszcza Wielkopolski i Litwy, sprzga si w jego myli z tym, polegajcym na
uchronieniu konstytucyjnej istnoci Krlestwa od podkopujcych j
coraz gbiej codziennych pogwace8. Spraw powstania ukasi7
W. ukasiski, Uwagi pewnego oficera nad uznan potrzeb urzdzenia ydw w naszym kraju i nad niektrymi pisemkami w tym przedmiocie teraz z druku
wyszemi, [w:] idem, Pamitnik..., s. 125-140.
8 Sz. Askenazy, op. cit., t. II, s. 57.
29
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
ski traktowa z najwikszym wywaeniem. Jego podstawowym celem
byy dziaania w duchu praw konstytucji. Zbrojne wystpienie bez
waciwego przygotowania uznawa za nieodpowiedzialne, tote odkada je na odleg przyszo. By zdecydowanym obroc praw
zagwarantowanych przez konstytucj, nie by mu bliski radykalizm
zarwno w zakresie programu spoecznego, jak i metod zbrojnej walki o wolno Polski. W sprawie walki o niepodlego jego pogldy
byy zblione do przekona ksicia Adama Jerzego Czartoryskiego;
podjcie dziaa zbrojnych uwaa za moliwe tylko przy zaistnieniu
korzystnej sytuacji midzynarodowej. W kwestii ustroju pastwa
ukasiski postulowa system monarchii owieconej, cho wielu polskich dziaaczy wyranie opowiadao si ju wwczas za koniecznoci ustanowienia republiki. By zwolennikiem uwaszczenia opartego na indemnizacji. Nie byy to wic niebezpiecznie radykalne pogldy, jak imputoway wadze carskie. Zakadajc Wolnomularstwo Narodowe opar si na legalnych strukturach organizacyjnych. W ramach dziaa w Towarzystwie Patriotycznym nie podejmowa rewolucyjnych przedsiwzi, nie chcc naraa czonkw organizacji ani
prowokowa wadz do dziaa przeciw spoeczestwu Krlestwa.
W grudniu 1821 r. ukasiski zosta usunity z czynnej suby
na tzw. reform, czyli oddany do dyspozycji naczelnego wodza. Bya
to kara za sprzeciw wobec decyzji Wielkiego Ksicia, ktry zada
od czonkw sdu wojennego wydania oczekiwanego przez siebie wyroku. ukasiski bdcy czonkiem sdu odmwi, dajc dowd
wiernoci wyznawanym zasadom i wiary w moliwo legalnego
sprzeciwu wobec despotyzmu wadz. Zeznania aresztowanych czonkw Towarzystwa Patriotycznego przyczyniy si do aresztowania
ukasiskiego 25 padziernika 1822 r. Zeznania skadane przez ukasiskiego w trakcie przesucha konsekwentnie bagatelizoway
znaczenie Wolnomularstwa Narodowego i jako jego cel podawa
utrzymanie narodowoci i sawy Polakw yjcych i umarych [...]
znaczenie narodowoci nie byo w szczegach miedzy nami objaniane9. Pomniejszajc znaczenie narodowej masonerii ukasiski
stara si nie tylko broni wasn pozycj, ale take ochroni towarzyszy i nie dopuci do ujawnienia istniejcego w dalszym cigu
Towarzystwa Patriotycznego. W 1824 r. sd wojenny skaza go na
9 lat cikiego wizienia (kara zmniejszona pniej do 7 lat),
9 Protok pierwszego przesuchania ukasiskiego, [w:] W. ukasiski, Pamitnik..., s. 147.
30

_______________________________________________________________
a 2 padziernika 1824 r. odbya si dramatyczna egzekucja majora
i jego dwch towarzyszy, po czym przewieziono go do Zamocia.
W 1825 r. bra udzia w nieudanym wystpieniu winiw w twierdzy zamojskiej, za co podwyszono mu kar do 14 lat wizienia. Pniej by kilkakrotnie przewoony. Przez cay ten czas miejsce pobytu
ukasiskiego zachowywane byo w najwikszej tajemnicy; nie znali
go ani towarzysze z Wolnomularstwa i Towarzystwa, ani czwartacy, ani rodzina. Poddawano go cigym badaniom przez kolejne komisje, konfrontowano jego zeznania z relacjami innych przesuchiwanych. Wydaje si, e oglny wzrost nastrojw rewolucyjnych
w narodzie polskim i rosyjskim wywoa u cara, Wielkiego Ksicia
i ich urzdnikw poczucie zagroenia i ch zemsty na tych, ktrzy
pozostawali w wizieniach. I Mikoaj, i Konstanty wanie ukasiskiego irracjonalnie uwaali za spiritus movens wszystkich wystpie spiskowych i na nim kumulowali nienawi do polskich konspiratorw.
Tu po wybuchu powstania, 30 listopada 10 puk woyski zabra
go z koszar i przewiz do obozu Wielkiego Ksicia. Std, przy wyjciu Konstantego i wojsk rosyjskich z Krlestwa, zabrano go na Gr,
Puawy, Wodaw, Wysokie Litewskie. Po raz ostatni widziano ukasiskiego nad sam granic, w Wodawie, w ndznej siermidze,
z brod po pas, cignionego pieszo na postronku [...]10. Dalej przeprowadzono go do Biaegostoku, tam, w kocu grudnia oddano go
marszakowi Dybiczowi, w rce gen. Rosena, ktry wyprawi ukasiskiego do Bobrujska. 5 stycznia 1831 r. na rozkaz cara Mikoaja
po zamarznitej adodze przewieziono tego wielkiego zbrodniarza11
do twierdzy szlisselburskiej. Po mierci Wielkiego Ksicia jego najbliszy wsppracownik, gen. Kuruta owiadczy, e nieboszczyk
Konstanty uwaa za suszne przeduenie ukasiskiemu kary do
20 lat wiezienia za bunt w Zamociu, a Czernyszew zaznacza:
Zreszt zdaniem nieboszczyka cesarewicza zbrodnie ukasiskiego
byy tak wielkie, e jego cesarska wysoko raczy uzna wywoany
w Krlestwie Polskim w 1830 r. bunt za skutek tylko dwch poprzedzajcych go spiskw: ukasiskiego i Krzyanowskiego12.
10
Sz. Askenazy, op. cit., s. 340.

Sowa cara Mikoaja z listu do Konstantego za: Sz. Askenazy, ukasiski...,
s. 466.
12 Centralnyj Gosudarstwiennyj Archiw Oktiabrskoj Riewolucyji (CGAOR),
Fond 109, 1 Ekspiedicija 1830, nr 447, k.6 i k. 7 za: R. Gerber, Wstp..., s. 13-14.
11
31
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Osadzono go w piwnicznym lochu, zawsze mrocznym, nie posiadajcym nawet podogi, lecz ubit go ziemi. Przebywa w nim ponad trzydzieci lat [...] W milczeniu podawali mu onierze straw,
nie majc prawa zamieni z nim sowa13. Twierdza okryta bya ponur i straszn saw. Synne [...] w Rosji powiedzenie, e ze Szlisselburga winiowie nie wychodz, lecz s wynoszeni, w peni odpowiadao prawdzie. Wikszo szlisselburskich katornikw umieraa
w swoich celach nie doczekawszy wolnoci14. ukasiskiego umieszczono w lochu, zabroniono prowadzenia z nim rozmw, posugi kapaskiej. Przez 32 lata nie wolno mu byo z nikim rozmawia, zapyta o powody takiego traktowania, o losy narodu. W jakim stanie
znajdowa musia si czowiek, ktry skazany by na 14 lat wizienia, a ktry spdza w nim kolejne dziesiciolecia. W 1850 r. komendant twierdzy umieci nazwisko ukasiskiego na licie winiw
zasugujcych na ulenie ich losu, w zwizku z 25-leciem panowania
Mikoaja I. Odpowied bya krtka nie. W 1856 r. Aleksander II
ogosi amnesti, z ktrej skorzystao wielu winiw politycznych.
Los ukasiskiego nie zmieni si. 29 czerwca siostra ukasiskiego,
Tekla empicka, zwrcia si z prob o wiadomo o losie brata.
Prosia najpokorniej, w razie jeli on jeszcze yje, aby ze wzgldu na
minion mu zdawna kar wizienn pozwolono mu wrci do kraju
i rodziny; jeli umar, dopraszaa si wiadomoci o jego zgonie15.
Wadze nie udzieliy odpowiedzi. Sytuacja ukasiskiego zmienia
si nieco na pocztku 1862 r. Komendantem twierdzy zosta gen.
Jzef Leparski, ktry rozpocz starania o poprawienie losu winia.
W efekcie jego petycji do wadz petersburskich schorowanego starca
przeniesiono do wiziennej celi, gdzie wolno mu byo czyta ksiki
i miesiczniki zebrane w bibliotece wiziennej pozostaych po rozbitkach ycia16. Leparski postara si o 100 rubli na zakup odziey
dla winia i uzyska zgod na odwiedziny u ukasiskiego ksidza,
a take na swobodne poruszanie si winia w twierdzy. We wrzeniu 1863 r. ukasiski rozpocz pisanie Pamitnika, ktry uko13
R. Gerber, Wstp..., s. 17.

A. Notkowski, Ludwik Waryski, Wrocaw 1989, s. 343; zob. take W. Figner,
Trway lad. Kiedy zatrzymay si godziny, cz. 2, Warszawa 1962, s. 13-14. O warunkach panujcych w Szlisselburgu wiadczy nie tylko zastraszajco wysoka
miertelno, ale take tragicznie wymowna liczba chorb psychicznych wrd winiw.
15 Sz. Askenazy, op. cit., s. 347.
16 B. Szwarce, Siedm lat w Szlysselburgu, Lww 1893, s. 33.
14
32

_______________________________________________________________
czy na pocztku 1864 r. W 1867 r. stan zdrowia ukasiskiego pogorszy si. 27 lutego 1868 r. wczesny komendant twierdzy, gen.
Grnblatt wysa do cara Aleksandra II raport, w ktrym pisa:
W. I. Wieliczestwu wsiepoddanniejsze donoszu, czto soderaszczijsja
wo wwierennoj mnie krieposti sekretnyj arestant ukasiski siewo
czisa woleju Boeju umier17. Na raporcie gen. adiutant Szuwaow
dopisa: Gosudar Imperator izwoli czitat18. Zakoczy si 46-letni
nieprzerwany pobyt w wizieniach, z czego 38 lat w twierdzy szlisselburskiej. O mierci ukasiskiego nie poinformowano nawet rodziny. Odmwiono wydania dokumentw stwierdzajcych zgon,
o ktre prosi Antoni ukasiski w 1873 r., gdy nie byo aktu
stwierdzajcego mier winia. Dopiero w 1876 r. zostao wydane
krewnej, Julii Wierzboowiczwnie, zawiadczenie o mierci Waleriana ukasiskiego.
Historiografia i pamitniki z pierwszych lat istnienia Krlestwa
Polskiego nie podaway dokadniejszych informacji na temat ycia
majora czwartakw. Jego dziaalno, a pniej tragiczny los nie byy
powszechnie znane wspczesnym. Szczegy z ycia prywatnego czy
zawodowego przez aresztowaniem nie wyrniay go spord warszawiakw. Waciwie a do chwili aresztowania i osdzenia posta
Waleriana ukasiskiego pozostawaa dla spoeczestwa anonimowa. Dopiero raco niesprawiedliwy wyrok sdu i habica egzekucja wstrzsny opini publiczn i przyczyniy si do zainteresowania
jego osob. Nieliczne opracowania historyczne z tego okresu, a nade
wszystko pamitniki, ktre przekazuj informacje o majorze ukasiskim, tworz schematyczny obraz czowieka pozbawionego indywidualnych znamion. Hiperbolizacji ulegy te elementy jego ycia,
ktre podporzdkowane byy dziaalnoci spiskowej. O innych osobistych cechach i predyspozycjach, yciu prywatnym, pogldach
spoecznych czy religijnych ci, ktrzy czsto znali go take osobicie
nawet nie wspominaj. ukasiski sta si protoplast polskiego
spiskowca i mczennika, uleg typizacji zatracajc indywidualizm.
W osobie ukasiskiego stworzony zosta prototyp bojownika bezpowrotnie gincego w wiziennym unicestwieniu19.
17
Grnberg, Raport do Aleksandra II, cyt. za: Sz. Askenazy, op. cit., s. 469.
Ibidem.
19 M. Janion, M. migrodzka, op. cit., s. 390. O roli przekazw osb wspczesnych bohaterowi zob. T. Manteuffel, Historyk wobec historii, Warszawa 1976, s. 3334.
18
33
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Ci, ktrzy pierwsi tworzyli legend zaoyciela Wolnomularstwa
Narodowego, poszli torem historiozofii lelewelowskiej. To Joachim
Lelewel bowiem jako pierwszy przedstawi w swej pracy sylwetk
ukasiskiego i zarys jego dziaalnoci20. W ,,Historii Polski nowoytnej znakomity historyk powici powstaniu ,,masonerii narodowej i jej zaoycielowi osobny rozdzia21. Pisa o powoaniu tajnego
zwizku masonerii narodowej aby lepiej myl powstania narodowego oywia22. Lelewel skoncentrowa si na osobie ukasiskiego
przedstawiajc go jako nieszczsn ofiar drapienych rzdw Wielkiego Ksicia Konstantego. Po raz pierwszy w historiografii przedstawiono dychotomiczne wyobraenie, w ktrym polskiemu patriocie
przeciwstawiono budzcego odraz despot o patologicznych instynktach. Rwnie jako pierwszy z historykw zastanawia si Lelewel
nad losem skazaca. Wiadomym byo, i zosta on wywieziony
w trakcie powstania listopadowego w gb Rosji. Dalszy los ukasiskiego by rodakom nieznany. Na tym te koczy si u Lelewela portret onierza i masona, portret, ktrego autor wykaza szczere zainteresowanie, wspczucie i szacunek wobec tragicznego bohatera.
W podobnym, nazwijmy go umownie lelewelowskim duchu, utrzymanych by szereg przekazw pamitnikarskich. Posta ukasiskiego staa si pomostem prowadzcym od spoeczestwa Krlestwa
Polskiego wierzcego jeszcze w szczero deklaracji Aleksandra I ku
rozgoryczonym i zdesperowanym powstacom nocy listopadowej.
Wiele miejsca sylwetce Waleriana ukasiskiego powici
A. Mocki w ,,Ksidze wspomnie23. Jego opowie przesycona jest
par excellence duchem patriotycznym. Dzieje ukasiskiego poprzedzi Mocki zarysem metod sprawowania wadzy przez Konstantego
i Nowosilcowa, demoralizacji urzdnikw i terroryzowaniu spoeczestwa. Przeciw takiemu zniewoleniu i ponieniu narodu polskiego
wypowiedzia si, zdaniem autora, ukasiski, zakadajc w celu
wzbudzenia uczu patriotycznych i ducha narodowego Wolnomularstwo Narodowe24. Jednoczenie Mocki wskazywa na wyrany zwizek midzy dziaalnoci wojskowej masonerii, Towarzystwa Patriotycznego i spiskiem podchorych. ukasiski zainicjowa ruch na20
J. Lelewel, Dziea, Warszawa 1961.

Idem, op. cit., t. VIII ( Historia Polski nowoytnej), s. 74-75.
22 Ibidem, s. 74.
23 A. Mocki, Ksiga wspomnie, Pary 1884.
24 Ibidem, s. 54.
21
34

_______________________________________________________________
rodu, ktrego owocem byo powstanie listopadowe. Autor wspomnie
wyrazi szacunek i uznanie dla tego, ktry - jak podawa Mocki- wytrzyma badania i nie obciy zeznaniami towarzyszy.
Nieco szczegw o wolnomularskiej i spiskowej dziaalnoci majora czwartakw przekaza Prot Lelewel, brat Joachima.
W ,,Pamitnikach i diariuszu domu naszego25 mwi o: ,,narodowej
masonerii w 1813 roku, czonkiem ktrej by ukasiski26. Ta informacja jest do niejasna, rda jej nie potwierdzaj. ukasiski
by w tym czasie czonkiem loy wolnomularskiej nie odbiegajcej
charakterem dziaalnoci od Wielkiego Wschodu. Przypisanie bohaterowi udziau w pracach zwizku narodowego ju w czasach Ksistwa Warszawskiego uzna mona za ch zmaksymalizowania wizerunku w duch patriotyzmu. Dalej P. Lelewel wspomina o rozwizaniu przez ukasiskiego i jego wsppracownikw Wolnomularstwa Narodowego i zaoeniu Towarzystwa Patriotycznego. W podobny sposb przedstawia zaoenie narodowej masonerii w swym
,,Pamitniku... i ,,Dzienniku pukownika wojsk polskich L. Szczaniecki27. Niestety, brak tu jakiejkolwiek oceny dziaalnoci majora.
Autor wspomina jedynie, e mia moliwo poznania ukasiskiego, idei i czonkw Wolnomularstwa Narodowego, ktrego celem byo
utrzymanie Ducha Narodowego28. Pukownik nie okreli jednak
ani swej oceny, ani stosunku oficerw armii Krlestwa Polskiego do
spiskowca, co byoby szczeglnie interesujce. Wspomnienia Szczanieckiego nie daj odpowiedzi na pytanie, czy nie dziaajc w strukturach Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego
nie ocenia on zabiegw ukasiskiego jako zdrady, sprzeniewierzenia si wojskowemu honorowi, czy te przeciwnie - uznawa to za
dowd odwagi i powicenia w imi wyszych racji.
Na amach niektrych pamitnikw pojawiay si rwnie
wzmianki o popularnej w wczesnym spoeczestwie opinii o zainspirowaniu ukasiskiego do zoenia wasnego wolnomularstwa przez
gen. Dbrowskiego. Ten stereotyp nie znajduje potwierdzenia w rdach, zaprzeczaa temu take cz pamitnikarzy, m.in. L. Stem-
25
P. Lelewel, Pamitniki i diariusz domu naszego, Wrocaw 1966.

Ibidem, s.245.
27 L. Szczaniecki, Dziennik pukownika wojsk polskich, Warszawa 1904; idem,
Pamitniki pukownika wojsk polskich, Pozna 1863.
28 L. Szczaniecki, Pamitniki..., s. VIII.
26
35
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
powski29. Znamienna bya jednak tendencja do czenia dziaalnoci
ukasiskiego, byego onierza napoleoskiego, z najlepszymi polskimi tradycjami porozbiorowymi. Stempowski wspomina, i to
ustalenie przez Dbrowskiego ukasiskiego jako realizatora testamentu narodowego, cho wszak fikcyjne, dodawao powagi i znaczenia dziaalnoci konspiratorw30.
O tym, jak istotne spoecznie zadanie miao tworzenie wizerunku
polskiego spiskowca mczennika wiadczy fakt, i w pamitnikach
czciej przedstawiano ka ukasiskiego ni jego dziaalno
w ramach Wolnomularstwa Narodowego. Okolicznoci aresztowania,
dwuletnie ledztwo i upokarzajca egzekucja 1 padziernika 1824 r.
byy jedn ze sztandarowych ilustracji stosunkw Krlestwa z jego
wadzami. Powody skazania schodziy na dalszy plan, czsto wic
streszczano je w krtkim twierdzeniu: ,,tajna dziaalno w celu
utrzymania ducha narodowego.
O konsekwentnej postawie ukasiskiego w czasie dugiego
ledztwa poczonego z wyrafinowanymi w okruciestwie badaniami
pisali w swych pracach T. Bieczyski i gen. Prdzyski. Zgodnie potwierdzali oni, i ukasiski ca win dziaalnoci konspiracyjnej
wzi na siebie, starajc si odciy wsppracownikw. Ponadto
kady z autorw mocno akcentowa przyznanie si ukasiskiego
jedynie do kierowania dawno rozwizanym Wolnomularstwem Narodowym i zaprzeczenie istnieniu Towarzystwa Patriotycznego31.
T. Bieczyski w arliwym wywodzie wspomina, i podczas obrad
sdu: ,,ukasiski, Dobrzycki i Schroeder osobicie tak tkliwie
przemwili, i przytomn publiczno do ez poruszyli32.
Wszyscy, ktrzy przedstawiali egzekucj majora ukasiskiego
i jego dwch towarzyszy, uznali j za tak przeraajc i barbarzysk, i jedyn reakcj tumu byo guche milczenie. O przebiegu degradacji zerwaniu z winiw mundurw, zamaniu szpad, zakuciu
w kajdany i o reakcji tumu zach w oczach nie tylko polskich, ale
i rosyjskich onierzy, pisa w pamitniku M. Dobrzycki33. Przedsta29
L. Stempowski, ywot Piotra aganowskiego, pukownika wojsk polskich, Pary 1845.

30 Ibidem, s. 9.
31 T. Bieczyski, Sd Sejmowy opowiedziany przez naocznego wiadka. Przyczynek do dziejw Krlestwa Kongresowego, [w:] Pamitniki dekabrystw, t. III, Warszawa 1960; I. Prdzyski, Pamitniki, t. I-II, Krakw 1909.
32 T. Bieczyski, op. cit., s. 628.
33 M. Dobrzycki, Pamitnik ... winia i oficera w Zamociu, Pozna 1886.
36

_______________________________________________________________
wi w nim ukasiskiego jako dumnego i nieugitego bohatera do
ostatniej chwili, idcego z podniesion, ogolon gow, pchajcego
taczk wzdu mijanych pukw. Autor, wiadek i uczestnik tych
wydarze pisa, e po twarzach wielu oficerw i onierzy, nie tylko
Polakw, lecz take i Rosjan, spyway zy34. Te elementy opisu powtarzaj si do dokadnie w kilku pamitnikach, moemy wic
przyj, i sama egzekucja miaa taki wanie przebieg, a ocena postawy ukasiskiego jest wiarygodna.
O kani jednego z pierwszych przedstawicieli polskiej konspiracji
porozbiorowej pisa take Mocki. Podkrela on wzrost nastrojw
patriotycznych i solidaryzmu spoecznego. ,,Spenienie srogiego
i habicego wyroku na mu, ktry tak midzy kolegami broni, jak
i midzy wspziomkami zasuy sobie na szacunek i wspczucie,
zamiast przeraenia ogu na jakie rachowa rzd moskiewski,
wzbudzio w nim przeciwnie i tym wiksz potrzeb przygotowania
rodkw do pozbycia si srogiego rzdu35. Opini tak potwierdza
pamitnik F. Gajewskiego36. On rwnie nie wspomina o spoecznych
czy politycznych pogldach ukasiskiego, sposobach i celach Wolnomularstwa Narodowego czy Towarzystwa Patriotycznego. Mwic
jednak o narastaniu atmosfery w wojsku wspomina o ukasiskim:
Na paradach okuwano oficerw w kajdany dla tego, e nie chcieli
peni suby ze szpiegami tajnej policji, innych wiziono i mczono
potajemnie (ukasiski, Dobrzycki itd.)37. Przykad ukasiskiego
i jego towarzyszy ilustruje tu bestialstwo Wielkiego Ksicia Konstantego i zapowiada czas wielkich represji wadz carskich wobec spoeczestwa polskiego. Pierwszymi ofiarami podejrzliwoci rzdu byli
major Dobrogoyski i kapitanowie ukasiski i Dobrzycki [...] a losy
ich pozostay dla mnie tajemnic, by moe, e kto inny potrafi rzuci
wiato na koleje tych nieszczliwych38. Wida, e autor tego przekazu nie by zorientowany w dziaalnoci ukasiskiego, pomyli
nawet jego stopie wojskowy, ale jednoczenie jego prosty i arliwy
opis dowodzi, e los ukasiskiego nie by obojtny jego wspczesnym.
34
Ibidem, s. 3.
A. Mocki, op. cit., s. 49.
36 F. Gajewski, Pamitnik pukownika wojsk polskich (1802-1831), t. I-II, Pozna [1913].
37 Ibidem, s. 22.
38 Ibidem, s. 58.
35
37
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Spord wszystkich utrzymanych w jednym tonie wspomnie
o publicznej degradacji ukasiskiego, zdecydowanie wyrnia si
opis egzekucji pira innego polskiego bohatera, ksidza P. ciegiennego. W ,,Aforyzmach o urzdzeniu spoeczestwa ludzkiego39 przypomina on wydarzenia z 1 padziernika 1824 r. Jednak nie posta
majora jest dla najwaniejsza. Daleko istotniejsze jest zachowanie
tumu. ,,[...] publicznie na placu w Warszawie kuto w kajdany ukasiskiego, Dobrogoyskiego i Dobrzyckiego. Lud, wojsko, oficerowie
patrzyli na to bezprawie, nikt si jednak nie odezwa40. Autor tej
relacji uwaa to bierne zachowanie gapiw za habice i niegodne
Polaka. To spojrzenie stanowi wyrany kontrast z obrazami tego samego wydarzenia zawartymi w innych pamitnikach. Sowa usprawiedliwienia pamitnikarzy tumaczce milczenie wiadkw egzekucji poczuciem bezradnoci i gniewem nie znalazy akceptacji ksidza
ciegiennego.
Ciekaw informacj o postawach Polakw poda w ,,Pamitnikach F. Skarbek. Mwi on bowiem o obnoszeniu po mierci
Aleksandra I przez polskie spoeczestwo aoby ,, po skazanych
i obwinionych pod pozorem aoby po carze41. I cho Skarbek
w adnym miejscu nie wymieni nazwiska ukasiskiego (wspominajc o zlikwidowaniu Wolnomularstwa Narodowego i powstaniu
Towarzystwa Patriotycznego), to z pewnoci zaoyciel tych organizacji by jednym z tych, ktrych nard nie przesta pamita.
Wielokrotnie autorzy wspomnie pisanych (jak ju zostao powiedziane) najczciej w latach 40. czy 50., zastanawiali si, jak cytowany ju Lelewel, nad dalszym losem ukasiskiego. J. U. Niemcewicz
piszc o wydarzeniach powstania listopadowego wspomina o wysaniu do gwnej kwatery moskiewskiej parlamentarza, ktry zaproponowa zamian jecw42. Strona polska ofiarowaa ktrego z generaw rosyjskich za trzymanego od piciu lat w niewoli ukasiskiego [...] ktrego W. Ks. Konstanty od 5 lutego trzyma w Zamociu
i dzi w achmanach porwa i wczy ze sob43. Dalej Niemcewicz nie
wspomina o przyczynach fiaska akcji. W tym czasie ukasiski by
39 P. ciegienny, Aforyzmy o urzdzeniu spoeczestwa ludzkiego, za: M. Janion,
M. migrodzka, op. cit., s. 396.
40 Ibidem.
41 F. Skarbek, Pamitniki, Pozna 1878, s. 130.
42 J. U. Niemcewicz, Pamitniki z 1830-1831 roku, Krakw 1909.
43 Ibidem, s. 83.
38

_______________________________________________________________
ju w drodze do Szlisselburga. W innym miejscu Niemcewicz okreli
swj stosunek do winia Konstantego piszc o byym komendancie
twierdzy w Zamociu, Hurtigu, ktrego okruciestwo, ,,[...] bicie batogami majora ukasiskiego, najniewinniej od Wielkiego Ksicia
wizionego, ktrego i dzi wodzi wszdzie ze sob w kajdanach [...]44,
rozjuszyo powstacw wywoujc ch zemsty.
J. Krasiski pisa o wypuszczeniu ju po powstaniu listopadowym
na wolno winiw politycznych, ale jak mwi: ,,Pukownik Krzyanowski Seweryn i ukasiski poginli bez wieci45. O uprowadzeniu ukasiskiego do Rosji w czasie powstania listopadowego wspomina take ksidz T. Puchalski46. Los winia absorbowa Polakw
jeszcze przez wiele lat. Zastanawia si nad nim P. Lelewel, A. Mocki, T. Bieczyski. Ten ostatni przedstawi pooenie ukasiskiego
opierajc si na wyimaginowanych wiadomociach, nie wiadomo
skd zaczerpnitych. Jego opowiadanie, nie majce adnego pokrycia
w rzeczywistoci warto jednak przytoczy jako dowd zainteresowania postaci ukasiskiego: ,,[...] Wielki Ksi, gdy opuszcza Krlestwo Polskie z przyboczn gwardi Korpusu Litewskiego, wzi ze
sob ukasiskiego do Rosji, kaza go ze sob pdzi przykutego do
dziaa, poczym osadzi go w ciemnych kazamatach Bobryjskiej fortecy, lecz przecie w lat kilka za panowania jeszcze Mikoaja cesarza by
z wizienia uwolniony, miasto Petersburg byo mu wskazane na
mieszkanie, A na utrzymanie przeznaczony by od niszego oficera,
gdzie w lat kilka ycie zakoczy47.
Opis faktycznego losu ukasiskiego da wizie twierdzy
w Szlisselburgu w latach 1854-1857, Bakunin. Spotka przypadkowo
w czasie swego tam pobytu siwego starca z dug brod, ktrym by
ukasiski. Bakunin przytoczy krtk rozmow z nieszczsnym
winiem, do ktrego od ponad dwudziestu lat nie wolno byo wypowiedzie ani sowa, nawet stranikom48. Nawet oni wykazywali od44
Ibidem, s. 147.
J. hr. Krasiski, Pamitniki od roku 1790 do 1831, Pozna 1877, s. 158.
46 Ks. T. Puchalski, Pamitnik 1827-1840, Lublin 1987, s. 12.
47 T. Bieczyski, op. cit., s. 684.
48 ,,[...] niepostrzeony od wspwiniw doszedem go z bliska i pgosem zawoaem: ukasiski. Drgn na caym ciele, obrci na mnie wpzaciemnione oczy.
Kto? zapyta. Wizie od tego roku. [...] Kto w Polsce? Mikoaj. Konstanty? Nie yje.
Co w Polsce? Wkrtce dobrze bdzie[...] ukasiski by przez kilka dni niespokojny,
majaczy; przypisywali to powietrzu. Powrci nastpnie do swego psennego stanu, za: Sz. Askenazy, op. cit., s. 346.
45
39
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
ruch litoci wobec tego najsurowiej traktowanego starca. Kilku interesujcych informacji na temat ukasiskiego dowiedzia si carski
wizie i zesaniec, L. Pantiejew49. Wiadomoci o losie majora przekaza mu powracajcy ze Szlisselburga student medycyny Bonifacy
Steput. Na podstawie jego relacji Pantiejew pisa, e w Szlisselburgu
s dwa rodzaje wizienia : kazamaty na zamku i w twierdzy, wanie
w tej ostatniej przebywa mia ukasiski. Zamknicie w twierdzy
oznaczao, e nie mona byo jej opuszcza, ale mona byo swobodnie
porusza si w jej wntrzu50.Dalej autor pisa: Jeszcze jako student
syszaem od kolegw Polakw o ukasiskim i o tym, e wielki
ksi Konstanty uciekajc z Warszawy porwa ze sob ukasiskiego; e od tego czasu nic absolutnie nie wiedziano o jego losie.
Wedle tego, co mi opowiada Stepusz, ukasiski mwi mieszanin
jzyka polskiego, rosyjskiego i francuskiego, pisa pamitniki i nie
traci nadziei, e odzyska wolno. Do roku 1861 by zamknity
w kazamatach51. Relacj ze spotkania z ukasiskim przedstawi
take B. Szwarce, Polak skazany na wizienie w twierdzy szlisselburskiej52.
Pamitnikarze najczciej koczyli opis postaci ukasiskiego na
relacji z egzekucji i ewentualnych przypuszczeniach, co do miejsca
pobytu winia. Nie wspominali natomiast o zeznaniach , jakie zoy
ukasiski w 1825 r. w Zamociu. Z pewnoci czsto wynikao to
z ich niewiedzy, cho nie mona rwnie wykluczy wiadomego pomijania niewygodnych faktw, mogcych oczernia bohatera. Tylko
nieliczni pisali o zdradzeniu istnienia Towarzystwa Patriotycznego.
T. Bieczyski przedstawi przebieg wydarze w Zamociu niezgodnie
z faktami. Wyznaczy bowiem ukasiskiemu rol wiadomego prowodyra buntu winiw, nie wspominajc nic o Sumiskim. Tym
samym Bieczyski chcia podkreli charakter ukasiskiego jako
niezomnego rebelianta. Do koca zgodny z relacj rde jest natomiast podawany przez autora fakt dalszych bada. Ju jednak ich
przebieg Bieczyski opisuje w przejaskrawiony. Pisze on bowiem, i:
,,Bl wymusza na ukasiskim zeznania, ktre jak go tylko katowa
przestano odwoywa, mwic, e to wyznawa z musu, e z musu
nawet kama, lecz potem zaraz znw te same okruciestwa pona49
L. Pantiejew, Wspomnienia, Warszawa 1964.

Ibidem, s. 336.
51 Ibidem, s. 337.
52 B. Szwarce, op. cit.
50
40

_______________________________________________________________
wiano, dopki urywkowe sowo ofiary, srog chost wycinione, po
kilkutygodniowej mczarni, nie odkryy w znacznej czci przeniknionej przez Wielkiego Ksicia tajemnicy53. Sam ukasiski nie
wspomina o tak okrutnym traktowaniu, a rda mwi o darowaniu
cielesnej kary w zamian za zeznania, do zoenia ktrych zobowiza
si oskarony. Faktem bezsprzecznym jest, i zeznania ukasiskiego zagroziy wielu czonkom Towarzystwa Patriotycznego. By moe
wanie dlatego cz pamitnikarzy, wiedzc o zoeniu zezna, zrezygnowaa z umieszczenia informacji na ten temat, by nie psu obrazu nieszczliwego winia. Jak bowiem pisa Prdzyski, zeznania
te nie zwrciy ich autorowi wolnoci54.
Prbujc odtworzy wizerunek Waleriana ukasiskiego na kartach pamitnikw ludzi, ktrzy spisywali je czstokro ju po upadku
powstania listopadowego trudno nie zada sobie pytania czy ten, ktrego wymieniano niekiedy jako nastpc Dbrowskiego czy Kociuszki w prowadzeniu dziaalnoci narodowej nie by postrzegany
jako potencjalny kandydat na stanowisko duchowego choby przywdcy powstania. Wszak i Wielki Ksi Konstanty, i jego wsppracownicy uznawali ukasiskiego za tak niebezpiecznego winia
politycznego, e nikt z zewntrz nie wiedzia o miejscu pobytu aresztanta. Tymczasem mona stwierdzi, e arbitralna pozycja ukasiskiego w spoeczestwie Krlestwa Polskiego zostaa bardziej wydumana przez Wielkiego Ksicia Konstantego ni miaa miejsce w rzeczywistoci. W adnym z pamitnikw nie ma choby wzmianki
o ewentualnym oddaniu steru rzdu czy wojska w rce ukasiskiego. Nie by on traktowany jako kandydat na przyszego naczelnika
czy szara eminencja mogca oddziaywa na lud, jak w pewnym
stopniu Lelewel czy Mochnacki.
Bardzo interesujcy jest problem obecnoci ukasiskiego w pamitnikach onierzy z macierzystego puku majora, z puku czwartakw. Kwerenda przeprowadzona wrd zachowanych wspomnie
prowadzi do zaskakujco przykrych wnioskw. W Pamitniku
ostatniego dowdcy puku 4 piechoty liniowej autor w ogle nie
wspomina o dawnym dowdcy55. Podobnie rzecz ma si ze wspo-
53
T. Bieczyski, op. cit., s. 630-631.

I. Prdzyski, op. cit., s.60.
55 J. wicicki, Pamitnik ostatniego dowdcy puku 4 piechoty liniowej, Warszawa 1982.
54
41
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
mnieniami innego czwartaka, A. Komorowskiego56. Jest to tym
dziwniejsze, e jak pisze sam autor, zosta on przeniesiony z Warszawy do puku w Zamociu, a wic do miejsca wizienia ukasiskiego. Czy pominicie nazwiska wizionego majora byo celowe
i wynikao ze sualczej postawy modego onierza, czy te autor
bdc w samym sercu wydarze nie sysza czy nie pamita o losie
ukasiskiego, trudno oceni. Jak wiele przekazw z tego okresu
wspomnienia Komorowskiego skoncentrowane s na wasnej osobie
i dowodz znacznej obojtnoci autora wobec spraw nie mieszczcych
si w najbliszym otoczeniu.
Zupenie inaczej natomiast wyglda kwestia stosunku wobec ukasiskiego dawnych czwartakw na kartach dwch kolejnych
wspomnie. T. J. Chamski przytacza opis egzekucji ukasiskiego:
Przy kocu stycznia 1824 roku na smutn i bolesn ceremoni, a na
opakany obrzdek bya wyprowadzon za rogatki powzkowskie
caa zaoga miasta Warszawy. Kapitan Majewski z puku uanw,
major ukasiski z puku 4 piechoty liniowej i podpukownik Dobrogoyski [...] zostali okuci w kajdany przed frontem wojska za naleenie do zwizku wglarzy woskich (karbonari)57. Dalej autor pisa
o zachowaniu wyszych rang wojskowych : [...] dreli od zgrozy
patrzc na prawych Polakw, dawnych towarzyszy broni i wzorowych wojskowych, odesanych w acuchach na dozgonne wizienie
do twierdzy Zamocia pod jarzmo i katostwo Hurtyga za mio ojczyzny58. Autor tych sw w 1824 r. mia 19 lat i jak sam mwi widzia w nich pospolitych przestpcw prawa59. Wspomina, e dopiero jaki oficer uwiadomi mu, kim byli skazacy. Te sowa Chamskiego dowodz, e najmodsi onierze armii Krlestwa Polskiego
nie zawsze byli gotowymi do powice i walki wiadomymi patriotami, czekajcymi na przywdc, ktry poprowadziby ich do powstania. Tez t potwierdza brak informacji na temat ukasiskiego
we wspomnieniach J. wicickiego, A. Komorowskiego i szczere wyznanie J. K. Chamskiego. Nie kady z pewnoci mia moliwo czy
potrzeb rewizji pogldw na spraw ukasiskiego.
56 A. Komorowski, Wspomnienia Podchorego z czasw W. Ks. Konstantego,

Warszawa 1900.
57 T. J. Chamski, Opis krtki lat upynionych, Warszawa 1989, s. 119.
58 Ibidem, s. 120.
59 Ibidem.
42

_______________________________________________________________
Przy okazji cytowania fragmentw wspomnie J. K. Chamskiego
warto powici tej postaci kilka sw wicej. Autor by czwartakiem, bra osobisty udzia w opisywanych wydarzeniach. Po klsce
powstania listopadowego wyemigrowa i do koca ycia pozostawa
na obczynie. Pamitnik spisa pod koniec ycia, w latach 1868-1873.
Wida w nim liczne frustracje czowieka majcego ogromne ambicje
literackie, polityczne, towarzyskie. Dziwaczejc i stajc si Papkinem polskiej emigracji, Chamski ca energi powici na napisanie
prawdziwej epopei narodowej, Janaidy. Za rwnego sobie na polu
literatury uwaa tylko nie lubianego Mickiewicza, innych (Sowackiego, Krasiskiego, Goszczyskiego) mia za wierszokletw. W Janaidzie nieszczsnego grafomana znajdziemy rwnie przypomnienie postaci ukasiskiego:
Pie 1. Inwokacja poety. Niewola ukasiskiego. Jego tragiczna mier.
Pie 2. Bg w swym miosierdziu otwiera wityni Chway Polakom, ktrzy padn w walce o niepodlego. Dusza ukasiskiego,
zabrana do niebios przez anioa wolnoci, widzi wszystkie przygotowania cara przeciw Francji.
[...]
Pie 4. Zdrajca Rniecki doradza atakowa Warszaw. Wlk. Ks.
rozsmakowuje si t rad. Jednake, przeraony pojawieniem si
ukasiskiego, pada bez zmysw60.
Trudno traktowa Janaid w kategoriach dziea literackiego.
Wspomnienia i literackie prby Chamskiego stanowi przejmujcy
dowd pooenia dawnych powstacw i emigrantw. Jest to zupenie inny wymiar polskiej tragedii popowstaniowej, stopniowego popadania w swoisty obd, mitologizowania przeszoci, naraania si
na mieszno i spoeczne odrzucenie. Z pewnoci przekaz ten jest
cennym rdem, mwi wiele zarwno o autorze, jak i sposobie zaadaptowania postaci ukasiskiego do roli polskiego anioa, wszechobecnego ducha, niematerialnego postrachu swych i ojczyzny oprawcw. To swoista sakralizacja postaci, wyraona za pomoc pseudoromantycznej alegorii, tworzy osobn kategori obecnoci ukasiskiego w polskim pamitnikarstwie. Autor nie wiedzia, jaki by rzeczywisty los winia Konstantego. Co si dotycze wieci, jakoby ukasiski przykuty do armaty by odprowadzonym do Moskwy, Pe-
60
Ibidem, s. 339.
43
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
tersburga lub te na Syber, temu si ani wierzy na lepo, ani zaprzecza zapamitale61.
W podobnym tonie utrzymany jest pamitnik innego czwartaka
L. Rzepeckiego62. Jedyn wiarygodn uwag na temat ukasiskiego
jest stwierdzenie, i w swoim czasie: [...] postanowi w takim razie
[chodzi o rewolucj we Francji i atak Rosji na Francj przyp. A. B.]
podnie or na tyach armii moskiewskiej i w ten sposb urzeczywistni plany Dbrowskiego63. Reszta wspomnie dotyczcych
sprawy ukasiskiego to mrzonki, warte jednak czciowego przytoczenia. Wspomnienia w duej mierze pisane s w formie dialogu
prowadzonego przez bohaterw wydarze. Jednym z takich dialogw
jest rzekoma rozmowa prowadzona przez ukasiskiego i Krzyanowskiego z Pestelem w 1825 r. Teraz jeszcze jedno zobowizanie
rzek powanie ukasiski Niszczc przemoc tyranw, walczc
w imi wolnoci, ci ktrzy z broni w rku dadz pierwsze haso do
usamowolnienia ludu, musz siln uj wadz, aby dokona rozpocztego dziea. Dzi w imi dobra ludzkoci wszyscy si czymy
i wyrzekamy osobistego szczcia ogu dla szczcia pokole. [...]
Przysignijmy, e po ukoczonej walce z nieprzyjacimi rodu ludzkiego, zoymy wadz, i e krwawo si pomcimy na zdrajcy, coby
nas chcia uy za narzdzie swojej dumy64.
Dalej Rzepecki w podobnie egzaltowany sposb opowiada o aresztowaniu ukasiskiego, okruciestwie Wielkiego Ksicia Konstantego65 i przytacza sowa, ktre ukasiski mia powiedzie do tyrana
po aresztowaniu w 1822 r. Ty plago ludu polskiego [...]. Policz krocie
ofiar, ktre wymordowae, tyranie i spytaj si sumienia, czy ci mona przebaczy niezliczone zbrodnie. Katuj, morduj jeszcze; ale nie
dugie twoje panowanie; tak jak tych gromw, ktre w tej chwieli
hucz nad gowami naszemi, uciszy nie potrafisz, tak niczym nie
odgonisz burzy, ktra w straszliwym wybuchu skruszy elazne bera
rd ludzki uciskajce i sprowadzi na ciebie zasuon kar. Wtenczas
ci opuszcz nikczemni sualcy, co ci tu wietnem otaczaj gronem;
katy, ktrych dzi uywasz za narzdzie, bd ci urga; wyzuty
61
Ibidem, s. 387.
L. Rzepecki, Pamitna noc listopadowa, czyli dzieje wojny narodowej r. 1830
i 31-go, Pozna 1880 i 1885.
63 Ibidem, s. 90.
64 Ibidem, s. 101.
65 Zob. ibidem, s. 101-111.
62
44

_______________________________________________________________
z wadzy, odarty z bogactw, bdziesz si tua od chaty do chaty
i nigdzie spoczynku nie znajdziesz, a nie mogc pokona upokorzonej
dumy, skonasz pogardzony od rodu ludzkiego. Zwok twojich aden
z ludzi nie zechce pochowa: na twoim grobowcu nikt zy nie uroni.
Matki imieniem twojem bd straszy dzieci; pami zbrodni twojich
przejdzie do pnych pokole, a kiedy kto z yjcych zechce przedstawi najdzikszego z tyranw, najnikczemniejszego z ludzi, powie:
oto jest Carewicz Konstanty66. Sowa takie, przypisywane ukasiskiemu pyn jeszcze obficie, nie ma sensu jednak przytacza ich, ze
wzgldu na delikatnie mwic- znikom warto merytoryczn.
Warto jednak zastanowi si, czym kierowa si Rzepecki, tworzc
taki teatr.
I we wspomnieniach T. J. Chamskiego, i w Pamitnej nocy...
L. Rzepeckiego a roi si od nieprawidowoci. Jest rzecz najbardziej niemoliw, by ukasiski prowadzi jakkolwiek rozmow
z Pestelem w 1825 r., bo od 1822 r. nie opuszcza wizienia. Nikt nie
pozwoliby uwizionemu majorowi na powiedzenie choby czci tej
tyrady, jak uraczy on Wielkiego Ksicia w myl przekazu Rzepeckiego. Nieprawdziwa jest rwnie data egzekucji wskazana przez
Chamskiego; miaa ona bowiem miejsce w padzierniku, nie styczniu
1824 r. Wskazania bdw mona by mnoy. Nie w tym jednak
rzecz. Zastanawiajce jest, jaki by cel, przyczyna i funkcja takich
zapisw. Autorzy w usta ukasiskiego wkadali wasne sdy, wyraali zupenie osobiste spostrzeenia, dawali wyraz zgorzknieniu, chci wymierzenia tyranom dziejowej sprawiedliwoci - takiej, jaka zostaje wymierzona w mickiewiczowskich Dziadach. I tu dochodzimy
do konkluzji o ukasiskim pisali z tak arliwoci tylko ci onierze, ktrzy wspominajc po latach minione dni byli ju po prostu
ekscentrykami, traktujcymi wasne wyobraenia jak rzeczywisto.
Staro, zaburzenia pamici dopeniy reszty. ukasiski zosta
przez nich wyznaczony do roli moralnego autorytetu, wypowiadajcego racje caego narodu.
Dla wikszoci spoeczestwa Walerian ukasiski w chwili
aresztowania sta si jedynie ofiar carskiego reimu, zamanym
nieszcznikiem o ktrym naley pisa, ale w ktrego powrt nikt ju
nie wierzy. Twierdzenie to jest tym bardziej uzasadnione, jeli zway, jak wielu pamitnikarzy w ogle nie wspominao o jego osobie.
W szeregu wspomnie z tamtych lat dziaalno Wolnomularstwa
66
Ibidem, s. 108-109.
45
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
Narodowego i jego zaoyciela nie pozostawia adnego ladu.
A. E. Komian we ,,Wspomnieniach, a pniej ,,Listach67 ograniczy
si jedynie do potpienia ,,spiskw i tajemnych sprzysie nawet
w witej sprawie68. O ukasiskim nie mwi ani sowem. Podobnie jak K. Koaczkowski, ktry wspominajc czasy Krlestwa Polskiego pisa o osobistych spotkaniach z Joann Grudzisk i Wielkim Ksiciem, ale nie zauway istnienia Wolnomularstwa Narodowego69. Niestety, nie wspomina o ukasiskim T. Lipiski70. Jego
sporzdzane na gorco zapisy s dobrym dokumentem epoki. Autor
nie przypomina jednak egzekucji z padziernika 1824 r., nie wraca
do sprawy ukasiskiego przy okazji zapisw o sdzie sejmowym.
Nie pisa o zaoycielu Wolnomularstwa Narodowego take J. N. Janowski71. Jego sporzdzane na bieco notatki wypenione s raczej
prywatnymi sprawami autora72, cho relacjonuje take wydarzenia
publiczne szczeglnie dla narodu istotne. Egzekucji Waleriana ukasiskiego najwidoczniej do takich nie zaliczy. Przekazy pamitnikarskie dowodz, e opinia publiczna mocniej przeya spraw sdu
sejmowego ni dramatyczn egzekucj ukasiskiego. Inny te by
stosunek opinii publicznej Krlestwa do wadz carskich w 1828 r. Na
radykalizacj postaw wpyw miay wydarzenia polityczne i zaostrzenie kursu wobec Polakw od pocztku lat 20., a szykany wobec onierzy przyczyniy si do wzrostu nastrojw patriotycznych. Nie znaczy to jednak, e w szerszych krgach dbano o pami o bohaterach
takich jak Walerian ukasiski. Utrzymywanie przez wadze w tajemnicy informacji na temat losu winiw i surowa cenzura nie pomagay w utrzymywaniu w zbiorowej pamici troski o los uwizionych konspiratorw.
O dziaalnoci i osobie majora ukasiskiego nie wspominali na
og rwnie przedstawiciele arystokracji, zajci staraniem o utrzymanie wizerunku lojalnego poddanego cara. Wtpliwie chlubnym
wyjtkiem s tu ,,Pamitniki K. Komiana73. Autor przedstawi
w nich ukasiskiego jako zdrajc, mwi o ,,zbrodni stanu, ktrej
67
A. E. Komian, Wspomnienia, t. I-II, Pozna 1867; idem, Listy ( 1829-1864),

t.I-II, Lww 1864.
68 Idem, Wspomnienia..., t. I, s. 35.
69 K. Koaczkowski, Wspomnienia, Krakw 1898.
70 T. Lipiski, Zapiski z lat 1825-1831, Krakw 1883.
71 J. N. Janowski, Notatki autobiograficzne 1803-1853, Wrocaw 1950.
72 Por. take K. Brodziski, Wspomnienia mojej modoci, Winicz 1985.
73 K. Komian, Pamitniki, t. I-III, Wrocaw 1972.
46

_______________________________________________________________
si ukasiski dopuci74. w nieprzejednany wrg wszystkiego co
romantyczne, nienawidzcy Mickiewicza, Lelewela czy Mochnackiego podkrela, i sprawa ukasiskiego miaa marginalny charakter.
Ten przykry incydent nie wywoa jednak, zdaniem autora, dzy
zemsty ze strony wadz. Przeciwnie, Komian twierdzi, i Wielki
Ksi w swym miosierdziu zawzi kar za wszystkie spiski
w Krlestwie do kilku tylko osb, a ukasiski by tym, ktrego najbardziej dotkna sprawiedliwo ze wzgldu na jego karygodne
przewinienie75. Podkreli tu trzeba, i taka ocena postaci majora
czwartakw bya odosobniona.
W innych wspomnieniach polskich arystokratw tego okresu dominuj opisy utrzymane w duchu zmanierowania i infantylizmu
zotej modziey. F. S. Dmochowski ca uwag skoncentrowa na
anegdotach, zabawach w kkach towarzyskich76. O latach 20., okresie dziaalnoci, aresztowania i egzekucji ukasiskiego pisa : Modzie taczya przy fortepianie, albo te bawia si w gry pobudzajce dowcip [...] Niekiedy czytano nowe dziea i czyniono nad nimi
uwagi77. L. Jabonowski, arystokrata i zarazem ochotnik w powstaniu listopadowym, raz tylko wzmiankuje o ukasiskim nadmieniajc, e wraz z innymi zaoy [...] na posadach wolnomularstwa [...]
Towarzystwo Patriotyczne78. Znajc wic posta ukasiskiego nie
uzna go za godnego baczniejszej uwagi. W adnym innym bowiem
miejscu Jabonowski nie wrci do osoby majora czwartakw79.
adnych informacji na temat ukasiskiego nie ma take w pismach A. J. Czartoryskiego. Ani w ,,Pamitnikach i korespondencji,
ani w biografii J. U. Niemcewicza pira ksicia nie znajdziemy obrazu majora masona80. W spisanej ju na emigracji biografii Niemcewicza Czartoryski mwi jedynie o ,,niefortunnej opozycji gorliwych
sdziw81 z czasw przedlistopadowych. Cytowany ju J. hr. Krasiski zaledwie wspomnia o ukasiskim, cho zna spraw areszto74
Ibidem, t. III, s. 37.

Ibidem, s. 176.
76 F. S. Dmochowski, Wspomnienia od 1806 do 1830 roku, Warszawa 1858.
77 Ibidem, s. 294.
78 L. Jabonowski, Pamitnik, Krakw 1963, s. 235.
79 Por. idem, Zote wczasy i wywczasy. Pamitnik szlachcica z pierwszej poowy
XIX stulecia, Lww 1920.
80 A. Czartoryski, Pamitniki i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, t.
I-II, Krakw 1904; idem, ywot J. U. Niemcewicza, Berlin 1860.
81 Idem, ywot...,s. 215.
75
47
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
wania i uwizienia twrcy narodowej masonerii. Nie wdawa si jednak w szersze rozwaania na ten temat. Podobnie jest z F. hr. Skarbkiem. Jak ju zaznaczono, mwi on o wyledzeniu Wolnomularstwa
Narodowego i kontynuowaniu jego dziaalnoci przez Towarzystwo
Patriotyczne. Ale nazwiska ukasiskiego w ogle nie wymieni.
Podobnie przedstawia lata 20. XIX w. L. ks. Sapieha82. Nie wspomina o ukasiskim sprawiajc wraenie, jakby w ogle nie zna tej
sprawy. Mwi natomiast o sdzie sejmowym. Takie stanowisko
trzech autorw prowadzi do konkluzji, e uznajc za istotn i godn
odnotowania dziaalno polskich spiskw przedlistopadowych nie
widzieli oni jednak potrzeby powicania miejsca skromnemu majorowi. To, e wiele uwagi powicono natomiast sprawie sdu sejmowego, obradujcego w latach 1827-1828 r. dowodzi, e w opinii wczesnych obserwatorw ycia publicznego by on jednym z najwaniejszych wydarze, jakie przyczyniy si do wybuchu powstania listopadowego, co potwierdzaj zgodnie rwnie wspczeni historycy.
Daleko mniej wywaony w ocenie wydarze z lat 20. Jest
M. Czajkowski, pniejszy wsppracownik Czartoryskiego, czowiek,
ktry przeszed ciekaw ewolucj pogldw. W ,,Pamitnikach Sadyka Paszy83 przedstawia rodowisko oficerskie Krlestwa Polskiego
jako ludzi ograniczonych i pozbawionych ogady, zdolnych tylko do
lepego posuszestwa wobec regulaminu. Czajkowski nie wspomnia
o majorze ukasiskim, ale midzy wierszami wywodw o wielkodusznoci Wielkiego Ksicia, wzorowym wojsku, a zwaszcza wyrniajcym si podczas parad puku czwartakw bez trudu odczyta
moemy ocen konspiratorw. Nota bene ich wanie oskary o wywoanie powstania, otumanienie prostych onierzy i rozgniewanie
cara Mikoaja bdcego rycerzem sprawiedliwoci i prawdy84.
O dziaalnoci konspiracyjnej nie wspominay w pamitnikach
rwnie kobiety, cho ich wspomnienia przywouj rwnie postacie
z ycia publicznego Krlestwa Polskiego. Z pewnoci H. z Dziayskich - Bdowska85 czy E. Feliska86 (ktra mwi o spotkaniu ze
skazacem Krzyanowskim) nie znay osobicie majora czwartakw,
82
L. ks. Sapieha, Wspomnienia z lat od 1803 do 1863 r., Lww 1875.

M. Czajkowski, Pamitniki Sadyka Paszy, Lww 1898.
84 Ibidem, s. 140.
85 H. z Dziayskich- Bdowska, Pamitka przeszoci, Warszawa 1960.
86 E. Feliska, Wspomnienia z podry do Syberii, pobytu w Berezowie i w Saratowie, t. I-III, Wilno 1852; o spotkaniu z Krzyanowskim: t. I, s. 39-44.
83
48

_______________________________________________________________
on sam wspomina bowiem, e nie by bywalcem warszawskich salonw87. By moe to wanie zawayo na tym, e we wspomnieniach
najgoniejszych postaci czasw Krlestwa Polskiego brak byo informacji o spiskowej dziaalnoci i tragicznym losie ukasiskiego.
Godny odnotowania jest fakt nieobecnoci Waleriana ukasiskiego we wspomnieniach z tego okresu rosyjskich arystokratw.
W dostpnych publikacjach kolejnych carskich ministrw i innych
wysoko postawionych urzdnikw trudno znale informacje o Polakach, a tym bardziej o sekretnym winiu cara88. Wyjtkiem s
wspomnienia M. W. Berga. W Zapiskach o powstaniu polskiem...
autor krtko przypomina przeszo Polakw, mwi o powstaniu
listopadowym, o Wysockim, ale nie wspomina o ukasiskim89. Mimo dobrego rozeznania w sprawach narodu polskiego jest wielce
prawdopodobne, e Berg nie zna losu uwizionego majora czwartakw. O ukasiskim nie wspominali rwnie inni rosyjscy pamitnikarze90. Rosjanie we wspomnieniach bardzo rzadko mwili o Polakach. Za jeden z powodw takiego stanu rzeczy uzna mona fakt, i
nard polski bdc jednym z wielu w Cesarstwie Rosyjskim nie wyrnia si na tyle, by powici mu wicej uwagi. W przypadku za
samego ukasiskiego jest niemal pewne, e o jego pobycie w twierdzy szlisselburskiej Rosjanie nie wiedzieli tak samo jak i Polacy. Tez t potwierdza choby opowiadanie Bakunina.
Niestety, nie znajdziemy rwnie adnych wzmianek o ukasiskim w ze wszech miar interesujcej pracy Karola Boromeusza
Hoffmana z 1831 r. pt: Rzut oka na stan polityczny Krlestwa Polskiego pod panowaniem rosyjskim. Hoffman pisa, i: Zaczy si
zawizywa tajne towarzystwa majce na celu utrzymanie ducha
narodowego [...] Towarzystwa te byy zbyt rozgazione aeby si
87
Por. Deotyma, Pamitnik 1834-1897, Warszawa 1968.

Zob. I. O. Simonic, Vospominanija ponomocnogo ministra 1832-1838 gg, Moskva 1967; Dnevnik P. A. Vaueva, ministra vnutrennuch de v dvuch tomach, tom 1
1861-1864 gg, Moskva 1961.
89 M. W. Berg, Zapiski o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku i poprzedzajcej
powstanie epoce demonstracyi od 1856 r., t. I-III, Krakw 1898.
90 Por. A. B. Nikitenko, Dnevnik v trech tomach, t. I-III, Leningrad 1955-1956;
Russkoje obscestvo 30-ch godov XIX v. Liudi i idei. Memuary sovremennikov, pod
redakciej I. A. Fefsova, Moskva 1989; A. I. Koszelev, Zapiski, [w:] Russkoe obscestvo
40-50-ch godov, cast I. pod redakciej N. I. Cymbaeva, Moskva 1991; A. I. Turgenev,
Chronika Russkogo. Dnevniki (1825-1826 gg), izdanije podgotovia M. I. Gimelson,
Moskva-Leningrad 1964; V. Dedov, Vokrug Rossii, C.-Peterburg 1895.
88
49
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
mogy ukry91. Dalej autor mwi o procesach politycznych i wyrokach cikiego wizienia, by na koniec wspomnie o losie Krzyanowskiego i jego towarzyszy. Porwani potajemnie, zawiezieni zostali
w gb Rosji i dotd Polska nie wie o ich losie92. Tendencja do przedstawiania spord licznych tajnych zwizkw tylko Towarzystwa
Patriotycznego kierowanego przez S. Krzyanowskiego pojawiaa si
u wielu autorw G. Olizara, L. Sapiehy, wspomnianego ju Hoffmana i innych, piszcych o konspiracji narodowej w Krlestwie Polskim. Zapomniano o ukasiskim, o jego mczestwie, o istnieniu
Wolnomularstwa Narodowego. J. U. Niemcewicz w Pamitnikach
... wspomina posta Krzyanowskiego, ale nie mwi o ukasiskim93. W podobny sposb o twrcach Towarzystwa Patriotycznego
pisali czonkowie organizacji, G. Olizar94 czy K. Kruszewski. Zwaszcza relacja tego ostatniego o pozycji Krzyanowskiego jako zaoyciela filarowego ugrupowania narodowego, z jednoczesnym pominiciem osoby majora ukasiskiego wydaje si przesadzona: Krzyanowski by dusz caego zwizku; od wszystkich kochany i szanowany, jedynie temu celowi si powica i gorliwie pracowa. Powstanie
narodowe roku 1830 wiele stracio, e ten oficer przy jego wybuchniciu ju od kilku lat jcza w wizach petersburskiej fortecy, a pniej na Sybirze ycie zakoczy. Cze mczennikowi!95
Zapomnienie o ukasiskim miao wielowtkowe podoe. Wydaje si, i sam Krzyanowski nie przyczyni si do utrwalenia pozycji aresztowanego zaoyciela Wolnomularstwa Narodowego, a nastpnie Towarzystwa Patriotycznego wrd jego czonkw. W zwizku odwoujcym si do tradycji wielkich Polakw zabrako miejsca
na kultywowanie pamici o jego twrcy. Ponadto naley pamita, e
popularno postaci patriotw w spoeczestwie wyznaczay nie tylko
ich dokonania, ale take w tym przypadku nagonienie procesu
sdowego. I cho sd wojenny nad ukasiskim wzbudzi wiele emocji, to sd sejmowy nad Krzyanowskim i jego towarzyszami zosta
uznany za jedn z gwnych przyczyn wybuchu powstania listopadowego. W cieniu wydarze z 1828 r. posta S. Krzyanowskiego
91
K. B. Hoffman, Rzut oka na stan polityczny Krlestwa Polskiego pod panowaniem rosyjskim przez cig lat pitnastu od 1815-1830, Warszawa 1831, s. 239.
92 Ibidem, s. 275.
93 J. U. Niemcewicz, Pamitniki czasw moich, t. I-II, Warszawa 1957; por.
idem, Podre historyczne po ziemiach polskich, Petersburg 1859.
94 G. Olizar, Pamitniki 1798-1865, Lww 1892.
95 J. Kruszewski, Pamitniki z roku 1830-1831, Krakw 1890, s. 3.
50

_______________________________________________________________
przymia pami o skazanym cztery lata wczeniej ukasiskim.
Najlepszym tego dowodem jest efekt kwerendy przeprowadzonej
wrd wybranych pamitnikw powstacw z 1830-31 r. We wspomnieniach uczestnicy powstania koncentrowali si czsto bezporednio na samych dziaaniach wojennych, naturalnie akcentujc osobiste przeycia i emocje, czsto jednak wracali myl do wydarze
przedlistopadowych, jak choby H. Bogdaski czy J. Gbocki96.
I u tych, i u wielu innych powstacw prno by szuka nazwiska
W. ukasiskiego. Pamitniki te powstaway w bardzo szerokim
przedziale czasowym, cz to relacje spisywane na gorco, tu po
zakoczeniu powstania. Ju wtedy pami o ukasiskim bya znikoma, przymiona przez wydarzenia samego powstania. Powstacy
nie pisali o wywiezionym do Szlisselburga majorze97. Niektre
wspomnienia wyrniaj si egzaltacj, uwiceniem sprawy narodowej, czasem posunitym a do granic miesznoci. W jednym
z takich wanie przekazw, autorstwa F. Wyka pitrz si szumne sowa o martyrologii Polakw, ale autor nie wymienia nazwisk,
nie wspomina o ukasiskim98.
rda memuarystyczne, spisywane w pniejszym czasie, z perspektywy wielu lat nie odbiegaj w znacznej mierze od relacji stricte
romantycznych. Jednoczenie trudno niekiedy okreli dokadny
czas powstania wspomnie. Ich autorzy bowiem nie zawsze precyzowali, ile lat upyno od wydarze listopadowych. Niekiedy jedyn
wskazwk jest zadedykowanie wspomnie wnukom, co w oczywisty
sposb wskazuje na zaawansowany wiek autora. Pamitniki takie
najlepiej dowodz zapomnienia o majorze ukasiskim. Bardzo bowiem rzadko pojawiaj si jakiekolwiek wzmianki o istnieniu Wolnomularstwa Narodowego czy Towarzystwa Patriotycznego.
96
H. Bogdaski, Pamitnik 1832-1848, Krakw 1971; J. Gbocki, Wspomnienia

z roku 1830-1831, Krakw 1882.
97 Zob. J. Paszkowski, Wojna w Polsce roku 1831, Lww 1861; M. Smarzewski,
Pamitnik 1809-1831, Wrocaw 1962; J. Bartkowski, Wspomnienia z powstania 1831
i pierwszych lat emigracji, Krakw 1966; A. Jeowicki, Moje wspomnienia 18041831-1838, Lww 1933.
98 F. Wyk, Powstanie Krlestwa Polskiego w roku 1830 i 1831. Pamitnik spisany w roku 1836, Krakw 1895, na stronie 7 autor zadaje pytanie: Zginiesz na
zawsze dla utrapionej ludzkoci tyle powice i znojw, tyle krwi czystej w twardych zapasach z przemoc przelanej, tyle dowodw bohaterstwa i ofiar, ktrych nie
ogarn roczniki naszego ostatniego Powstania?
51
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
W Pamitniku powstaca 1831 roku F. Szeluty trudno znale
cokolwiek poza trywialnymi uwagami wyraonymi za pomoc czstochowskich rymw99. Autor wicej uwagi powici urodzie kobiet
ni sprawom politycznym czy wojskowym. Rzecz oczywista, e w takich wspomnieniach trudno o znalezienie wzmianki o Walerianie
ukasiskim. adnych informacji o tej postaci nie znajdziemy take
we wspomnieniach K. ukaszewicza: Rozbijaj magazyny wdek
std pijatyka100 pod takim ktem autor opisywa noc listopadow.
W powaniejszych przekazach, rzeczowych relacjach wojskowych
rwnie trudno natrafi na lad ukasiskiego. Autorzy wspomnie
odwoywali si do wydarze poprzedzajcych wybuch powstania,
wypowiadali si o jego przyczynach, ale nie przypominali osoby zaoyciela narodowej masonerii101. Bardzo czsto pisano o samym jedynie przebiegu walk nie poruszajc innych wtkw, jak choby
w przypadku wspomnie litewskich powstacw z 1831 r102. Podobnie rzecz ma si z relacjami powstacw z 1831 r. zebranymi przez
K. Bronikowskiego103. Ani sowa nie powicili ukasiskiemu, Wolnomularstwu Narodowemu czy Towarzystwu Patriotycznemu autorzy wspomnie wydanych przez A. Gillera104. To obszerne jubileuszowe przedsiwzicie objo relacje niemaej czci powstacw.
Mwic o weteranach powstania aden z autorw nie wspomina
nawet na marginesie o ewentualnej przynalenoci na pocztku lat
20. do Wolnomularstwa Narodowego czy Towarzystwa Patriotycznego lub znajomoci z ukasiskim. Relacje zawarte w tym wanie
zbiorze doskonale dowodz, jak dalece posta Waleriana ukasiskiego i jego dziaalno zostay przymione przez kolejne wane wydarzenia w dziejach narodu.
99
F. Szeluto, Pamitnik powstaca z 1831 roku, Warszawa 1930.

K. ukaszewicz, Wspomnienia starego lekarza o czasach powstania listopadowego (1825-1835), Zamo 1937, s. 32.
101 Por. J. Radziejowski, Pamitnik powstaca 1831, Warszawa 1973; K. Mochnacki, Pamitnik spiskowca i nauczyciela 1811-1848, Krakw 1950; S. Szumski, W
walkach i wizieniach. Pamitniki z lat 1812-1845, Wilno 1931.
102 Powstanie 1831 roku na Litwie. Wspomnienia uczestnikw, wyd. H. Mocicki,
Wilno 1931; o ukasiskim nie wspomina take A. Goyski, Pamitnik podolskiego
powstaca 1830-1831 roku, Warszawa 1970.
103 Pamitniki polskie, zebrane przez K. Bronikowskiego, t. I-II, Przemyl 1884.
104 A. Giller, Wieniec pamitkowy pwiekowej rocznicy powstania listopadowego, t. I-III, Rapperswil 1882.
100
52

_______________________________________________________________
O twrcy Wolnomularstwa nie wspominali rwnie generaowie
armii powstaczej. Jedynym, ktry powici Walerianowi ukasiskiemu wicej uwagi, by cytowany ju gen. I. Prdzyski. Natomiast
w pamitnikach D. Chapowskiego105, J. Krukowieckiego106, H. Dembiskiego107 nie ma informacji o majorze czwartakw. O Walerianie
ukasiskim nie wspomina take dyplomata z czasw listopadowych A. hr. Zamoyski, wybitna osobowo o powadze angielskiego
ma stanu108.
Due zdziwienie budzi fakt cakowitej niemal nieobecnoci nazwiska majora ukasiskiego na kartach wspomnie polskich i rosyjskich konspiratorw z pierwszej poowy XIX stulecia. Wszak by
to czas dziaania filomatw i filaretw na ziemiach polskich, a dekabrystw w Rosji, czas Wiosny Ludw i pierwszych anarchistw. Nieudane spiski, kolejne lokalne powstania przynosiy obfity plon zapeniajc carskie wizienia. Tymczasem spiskowcy nie tylko nie
przypominali postaci ukasiskiego, ale nawet samo zaoenie i idea
Wolnomularstwa Narodowego czy Towarzystwa Patriotycznego nie
znalazy odbicia we wspomnieniach109. A przecie i los, i osobiste cechy ukasiskiego stawiay go jako pierwszego w rzdzie romantycznych bohaterw, ktrych duchowym przewodnikiem mg si
sta bardziej, ni ktokolwiek inny. Tymczasem we wspomnienia tych
nie znajdziemy jakiegokolwiek przypomnienia o ukasiskim. Pamitniki spisywane w latach 20. w okolicach Wilna przez tamtejszych uczniw, niekoniecznie nawet czonkw tajnych spiskw, pene
s relacji o dziaalnoci filomatw i filaretw110, nie wspominaj natomiast o ukasiskim. Modzi ludzie nie wiedzieli jednak o wydarzeniach warszawskich z 1824 r. Przebywajcy w Wilnie K. Kacz105
D. Chapowski, Pamitniki, t. I-II, Pozna 1899.

K. Forster, Z pamitnikw Krukowieckiego, Krakw 1906.
107 H. Dembiski, Pamitnik generaa wojsk polskich, t. I-II, Warszawa 1911;
idem, Pamitniki o powstaniu w Polsce r. 1830-1831, Krakw 1877.
108 A. hr. Zamoyski, Moje przeprawy. Pamitnik o czasach powstania listopadowego (1830-1831), Krakw 1911.
109 O ukasiskim nie wspomina aden z dekabrystw (choby I. Horbaczewski,
I. Januszkin, J. Lubliski, M. unin, J. Strutyski ci wymieniali Krzyanowskiego), ktrych wspomnienia zostay umieszczone w: Pamitnikach dekabrystw, t. IIII, Warszawa 1960.
110 Por. A. Kozieradzki, Wspomnienia z lat szkolnych 1820-1831, Wrocaw 1962;
F. Kowalski, Wspomnienia (1819-1823). Pamitnik, Kijw 1912; idem, Wspomnienia.
Pamitnik, t. I-II, Kijw 1859; S. Morawski, Kilka lat modoci mojej w Wilnie 18181825, Warszawa 1959.
106
53
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
kowski pisa po przybyciu w 1830 r. do Warszawy, e jest zdumiony
panujc tam gorc antycarsk atmosfer111.
W publikacjach dotyczcych samych ju filaretw brak jakichkolwiek dowodw na to, e osoba i los Waleriana ukasiskiego byy
im znane112. Potwierdza to tez, i o sprawie ukasiskiego wiedziano tylko w Warszawie i okolicach, i to take dotyczyo nielicznych.
Z ca pewnoci mona stwierdzi, e na innych obszarach ziem
polskich o Wolnomularstwie Narodowym i jego zaoycielu po prostu
nie syszano. Wilescy konspiratorzy zbyt byli zajci wasnymi
przedsiwziciami, by aktywnie uczestniczy w politycznym yciu
caego narodu. Pniejsze czenie przez historykw dziaalnoci
i filomatw i masonerii ukasiskiego nie ma pokrycia w faktach.
Kolejne dziesiciolecia przynosiy kolejne relacje pamitnikarskie
polskich i rosyjskich spiskowcw. W adnym jednak nie natrafiam
na lad ukasiskiego. We Wspomnieniach winia H. Kamieskiego czy Pamitniku J. Gordona nie ma wzmianek o ukasiskim113. J. Gordon by winiem Cytadeli. Nic nie wskazuje na to, by
winiowie porozumiewajc si za pomoc pukanki emocjonowali
si wiadomociami na temat losu winia Szlisselburga. Rwnie
A. Giller nie wspomina o ukasiskim, cho mwi o uwizieniu wiele
lat wczeniej Wysockim czy W. Niemojowskim114. W pamitnikach
winiw rosyjskich, cho pojawiaj si sowa sympatii i solidaryzmu
z polskimi spiskowcami, trudno znale informacje na temat losu
twrcy Wolnomularstwa Narodowego115. Sporo miejsca polskim powstaniom powica wiziony w Modlinie rosyjski spiskowiec
P. Ogrodnikow116. Autor mimo ywego zainteresowania losem polskich patriotw nie otrzyma od wspwiniw adnych informacji
o ukasiskim. Jedynym pamitnikiem rosyjskiego winia, w kt111
K. Kaczkowski, Wspomnienia 1808-1831, Lww 1876, s. 204.

Z filareckiego wiata. Zbir wspomnie z lat 1816-1824, wyd. H. Mocicki,
Warszawa 1924; Korespondencja filaretw (1817-1823), Warszawa 1989.
113 H. Kamieski, Wspomnienia winia, Wrocaw 1977; J. Gordon, Obrazki caryzmu. Pamitniki, Lipsk 1863.
114 A. Giller, Podr winia etapami do Syberii w roku 1854, t. I-II, Lipsk 1866;
zob. take S. Szumski, op. cit.
115 L. Melszin, W mire otwerennych, Zapiski bywszego katornika, C.-Peterburg
1902; Sztyrmany buduscej buri. Vospominanija ucastnikov revoliucionnogo dvienija
1860-ch godov v Peterburge, pod redakciej A. N. Camutali i S. S. Vok, Leningrad
1983.
116 P. Ogrodnikow, Dziennik winia 1862-1863, Warszawa 1986, s. 123, 148 i n.
112
54

_______________________________________________________________
rym pojawiaj si informacje o Walerianie ukasiskim, s cytowane ju Wspomnienia L. Pantiejewa117.
Nie powicili uwagi postaci Waleriana ukasiskiego autorzy
nielicznych monografii powstaych w dobie romantyzmu. Wspominane prace Czartoryskiego o yciu J. U. Niemcewicza czy L. Stempowskiego o P. aganowskim milcz na temat twrcy Wolnomularstwa
Narodowego. Podobnie inni autorzy. W. Koronowicz w zakoczeniu
swej pracy o dziejach Polski obejmujcej histori do 1795 r. wybiega
jednak na moment w wiek XIX i pisze o Kociuszce, tym polskim
bohaterze, ktry niewtpliwie saw przymi posta ukasiskiego118. L. Dbicki w swych pracach pisa o najwybitniejszych jego zdaniem Polakach XIX w., wymienia T. Kociuszk, J. U. Niemcewicza,
K. Komiana, ale nie udao mi si znale w tych obszernych wspomnienia o ukasiskim119. Warto rwnie odnotowa, i o Wolnomularstwie Narodowym nie wspomina J. U. Niemcewicz w pracy
powiconej masonerii w Polsce120. Uwagi te spisywane byy od 1816
do 1819 r., a wic w okresie zaoenia organizacji ukasiskiego.
Autor nie mwi jednak o tym, nie interesoway go nieformalne organizacje parawolnomularskie. Ponadto zapewne nie wiedzia o zaoeniu narodowej masonerii, dopiero dramatyczny los ukasiskiego
uwiadomi Niemcewiczowi istnienia takiej organizacji. Nie zmienia
to faktu, e wspczesny ukasiskiemu znawca problemu w ogle
nie wiza Wolnomularstwa Narodowego z dziaalnoci masonerii121.
Wymownie o stosunku wspczesnych do postaci Waleriana ukasiskiego wiadczyy uwagi M. Mochnackiego. Nie mona zarzuci
mu ignorancji ktra bya rwnie jednym z powodw milczenia
o ukasiskim w innych relacjach Mochnacki wiedzia bowiem
o wydarzeniach zwizanych z rozbiciem organizacji Waleriana uka-
117
L. Pantiejew, op. cit.

W. Koronowicz, Sowo dziejw polskich, t. I-III, Lipsk 1858.
119 L. Dbicki, Puawy 1762-1830, t. I-IV, Lww 1888; idem, Portrety i sylwetki z
dziewitnastego stulecia, t. I-II, Krakw 1906-1907.
120 J. U. Niemcewicz, O wolnem mularstwie w Polszcze, Krakw 1930.
121 O ukasiskim nie wspominali take M. Czajkowski, Dziwne losy Polakw i
Polek, Lipsk 1900; K. Korczak Branicki, Narodowoci sowiaskie, Pary 1879; W.
Mickiewicz w biografii swego ojca wspomina o Krzyanowskim, ale nie o ukasiskim,W. Mickiewicz, ywot Adama Mickiewicza, t. I-IV, Pozna 1890.
118
55
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
siskiego i jego aresztowaniem122. Wymienia Wolnomularstwo Narodowe, ale jako jedn z licznych organizacji spiskowych dziaajcych
w tym czasie. Piszc o ukasiskim, wiksz wag przykada do
jego nieposuszestwa wobec Wielkiego Ksicia Konstantego,
w sprawie wyroku na sdzie wojennym, ktrego ukasiski by
czonkiem. Wikszy nacisk kad wic na wtek mniej istotny z
punktu widzenia pniejszej historiografii, nie powicajc wicej
miejsca spiskowej dziaalnoci ukasiskiego. Mochnacki wymienia
go zreszt jako jednego z zaoycieli Wolnomularstwa Narodowego,
nie jedynego pomysodawc i twrc. Kierujc si sugestiami autora
Powstania narodu... , naleaoby przyj, e to postawa podczas
ledztwa wpyna na pniejszy wizerunek ukasiskiego, ktry
przyzna si do wolnego mularstwa, ktrego wszystkie winy wzi
wspaniale na siebie, lecz zapiera si nastpstw123. Mochnacki podkrela wic nie tyle znaczenie postaci ukasiskiego, nie czyni go
autorytetem czy wielkim bohaterem, ale wyraa uznanie dla jego
niezomnej postawy w czasie przesucha. Pisa rwnie o uwizieniu
ukasiskiego i o jego godnych nastpcach w Towarzystwie Patriotycznym. Znacznie szerzej rozpatrywa wanie dziaalno Krzyanowskiego, Grzymay, Plichty124. Podkrelajc ich spisek, mnogo
tajnych organizacji w Warszawie, Wilnie, kaliskiem, sprowadza
dziaalno samego ukasiskiego do roli zdecydowanie drugorzdnej.
Pamitnikarstwo i historiografia romantyczna w przypadku bada nad osob Waleriana ukasiskiego s nieodzowne jako te, ktre prezentuj ocen owej postaci przez wspczesnych. Stosunek autora wspomnie do majora ukasiskiego, idei Wolnomularstwa Narodowego moe by uznany za miernik, wskazujcy stanowisko autora w kwestii narodowej, niepodlegociowej, republikaskiej. Niekiedy pamitnikarze mitologizowali dziaanie swego bohatera aobnego tworzc z niego bezkompromisowego wojownika o wolno poprzez powstanie zbrojne. Rzadko pojawiaa si myl, i ukasiski
dy przede wszystkim do stworzenia solidaryzmu spoecznego, zapory przed amaniem konstytucji, pogwaceniem niezawisoci sdw
przez Konstantego, Nowosilcowa i lojalistycznych wadz Polakw.
122
M. Mochnacki, Powstanie narodu i pastwa polskiego w roku 1830 i 1831,

Berlin Pozna 1863.
123 Ibidem, s. 270.
124 Ibidem, s. 273-275.
56

_______________________________________________________________
Bardziej radykalni pamitnikarze nadawali ukasiskiemu, wbrew
oczywistym faktom, znamiona wrcz rewolucjonisty.
Jak ju wspomniano, ukasiski by pierwszym z dziewitnastowiecznych polskich bohaterw ofiarnego patriotyzmu. Jego legenda
stworzya kanon narodowej hagiografii, wedug ktrego tworzone
byy pniej wizerunki kolejnych postaci. Jednoczenie podkreli
naley, i twrczo doby romantyzmu, jako nurtu o zabarwieniu
mistyczno-religijnym, dya do sakralizacji dziejw, take poprzez
biografie. Dla wspczesnych ukasiskiemu ich epoka bya czasem
apokalipsy, w ktrej po legionach Dbrowskiego, Wolnomularstwie
ukasiskiego, spisku Wysockiego mia nastpi dzie Sdu i Zmartwychwstania Polski125.
Cho w zaskakujco duej liczbie pamitnikw z tego okresu nie
ma wzmianek o ukasiskim, i to nie tylko pamitnikw pira arystokratw, ale take dziaaczy szeroko rozumianej opozycji antycarskiej, to trzeba jednak przyzna, e jego popularno zarwno
w Krlestwie, jak i na emigracji bya znaczna, cho z pewnoci nie
mona jej porwna ze znaczeniem Dbrowskiego czy Kociuszki.
Ju wczesnoromantyczna, patriotyczna prasa, jak choby Dekada
Polska w 1821 r. powoywaa si na tych ostatnich: Cienie Kociuszkw, Potockich, Kotajw, Jasiskich i wy wszyscy cocie si
za wolno narodu powicili, przyjmijcie hod, ktry cnotom waszym
i usiowaniom skadamy126. ukasiski nie doczeka si podobnych
okrele w publicystyce. W 1824 r. dziaay ju tylko pozostawione
przez cenzur lojalistyczne gazety.
Romantyczna historiografia i pamitniki nie przedstawiay pogldw spoecznych, programu politycznego, nie wspominay o prywatnym yciu ukasiskiego, jego zdolnociach, inteligencji, temperamencie, stosunku do mioci i erotyki. Nie pomagay nie tylko
w ustaleniu jego wizi interpersonalnych, pogldw religijnych, ale
nawet w wyobraeniu wizualnego portretu majora przed pamitn
egzekucj. Gwnym ich celem byo przekazanie pamici o bohaterach minionych dni, co wzruszajco przedstawi w 1845 r. w Paryu
ten, ktry wczeniej wzmiankowa o ukasiskim Z. Stempowski:
My wygnacy [...] mamy surow powinno oddawania czci braciom
naszym, ktrzy cae ycie powiciwszy na usugi Ojczynie, dzi na
obcej ziemi wrd ndzy i tsknoty oderwani od rodziny, kocz
125
126
Por. B. Urbankowski, Myl romantyczna, Warszawa 1979, s. 95.

Dekada Polska, 1821, nr 1, s. 7.
57
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
smutnie i samotnie swj ywot. Do nas pozostaych naley, ile mono pozwala, uczci ich zwoki schronieniem przystojnem, uczci,
a nawet przeduy ich pami127. ukasiski nie nalea jednak do
tych postaci, ktre czsto wymieniano z imienia. Enigmatyczne zapisy niektrych pamitnikarzy i romantycznych historykw pozwalaj
stwierdzi, i twrc Wolnomularstwa Narodowego mona uzna za
jednego z bezimiennych bohaterw patriotycznych, co nie oznacza
znanego powszechniej wspczesnym.
Wizerunek ukasiskiego na amach romantycznych pamitnikw i historiografii w niewielkim stopniu by odbiciem historycznej
rzeczywistoci, stanowi natomiast personifikacj polskiego mczestwa narodowego. Podobnie zreszt budowany by obraz twrcy Wolnomularstwa Narodowego w nastpnych epokach. Najwaniejsze dla
poznania biografii Waleriana ukasiskiego byo odkrycie przez
lwowskiego historyka, Szymona Askenazego Pamitnika spisanego
przez ukasiskiego u schyku ycia. Askenazy, twrca szkoy niepodlegociowej jako pierwszy przeprowadzi fachow i szczegow
kwerend rdow, badajc akta sprawy ukasiskiego z archiww
rosyjskich i dokonujc analizy odkrytego pamitnika wieloletniego
winia Szlisselburga. Odrzucajc historyzm socjologiczny Askenazy
wynis na piedesta historii jednostk, stajc si niekwestionowanym twrc neoromantyzmu historycznego wyraajcego si m.in.
koncepcj idiograficznego uprawiania historii128. Bdc par excellence historykiem politycznym Askenazy nie koncentrowa si na wpywie czynnikw spoecznych, gospodarczych, religijnych czy kulturalnych dla dziejw narodw. Ich losem kierowa miay w myl koncepcji Askenazego ambicje przywdcw, zmagania wielkich jednostek,
ich namitnoci i animozje. Personifikacja dziejw tworzenie z obrazw przeszoci teatru historii, w ktrym wielcy bohaterowie s
pierwszoplanowymi aktorami, a reszta to mao istotne to przyczynia si do powstania pracy o dziejach Krlestwa Polskiego do
1830 r., ujtej w formie biografii Waleriana ukasiskiego129. W tej
biografii nie bdcej biografi, Askenazy jak nikt wczeniej da
wyraz swemu heroistycznemu obrazowi przeszoci. ukasiski by
dla Askenazego cieniem bdzcym po dziejach narodu, symbolem
127
L. Stempowski, op. cit., s. 16.

J. Dutkiewicz, Szymon Askenazy i jego szkoa, Warszawa 1958, s. 27 i n.
129 Pierwsze wydanie pracy Szymona Askenazego o ukasiskim ukazao si w
Warszawa 1908. Kolejne wydanie ksiki miao miejsce w 1929 r.
128
58

_______________________________________________________________
wytrwaoci, wiernoci wobec zasad, ofiarnego patriotyzmu, niezomnoci nawet w najbardziej niesprzyjajcych okolicznociach130.
Ten bezprecedensowy mczennik sta si w pracy Askenazego godem Krlestwa Polskiego131. Tragiczny los twrcy narodowej masonerii potgowa wraenie martyrologii Polakw. Nieprzypadkowo
wybra Askenazy t wanie posta na przewodnika dziejw Krlestwa Kongresowego. Uznajc gehenn ukasiskiego za jeden z najbardziej dramatycznych elementw polskiej historii porozbiorowej,
Askenazy przedstawi zarazem zaoyciela narodowej masonerii jako
jednego z wielu, czsto bezimiennych spiskowcw, ktrych sta si
symbolem i duchowym hegemonem132.
ukasiski, praca bdca kwintesencj neoromantycznych zainteresowa Askenazego133, daa pocztek legendy twrcy Wolno130 B. Chlebowski uwaa, e Askenazy by tym historykiem, ktry umacniajc
tradycj narodow, zanegowa suszno zaoe pozytywistycznego pesymizmu.
B. Chlebowski, Literatura polska 1795-1905 jako gwny wyraz ycia narodu po
utracie niepodlegoci, Lww 1923, s. 465.
131 Sz. Askenazy, op. cit., wyd. 2, t. I, s. 7.
132Ocena samego ukasiskiego, jak i caego systemu politycznego Krlestwa
Polskiego przed wybuchem powstania listopadowego dokonana przez Askenazego
wywoywaa liczne kontrowersje uczonych. M. Handelsman pisa: Idealizacja jednych, a wic i potpienie innych, wyrozumiao dla wielkich, surowa sprawiedliwo, a moe i niesprawiedliwo (bez dostatecznego uzasadnienia w rdach ) dla
maych byy nieuniknionym nastpstwem takiego stosunku do przeszoci.
M. Handelsman, O nasz dzisiejszy stosunek do historii porozbiorowej, [w:] Pamitnik
V Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich w Warszawie 28 XI do 4 XII 1930 r.,
t. II: Protokoy, Lww 1931, s. 22. Ten osd Handelsmana wydaje si zbyt surowy,
zwaszcza jeli chodzi o zarzut niedostatecznego oparcia sdw o baz rdow.
Wikszo bowiem historykw historiografii podkrela, i jednym z podstawowych
atutw prac Askenazego jest opieranie wnioskw na obfitej bazie rdowej. Nie
zmienia to faktu, e zarzuty stawiane Askenazemu w okresie dwudziestolecia midzywojennego i w okresie powojennym, dotyczce unikania jednoznacznej oceny
politycznych i spoecznych pogldw ukasiskiego, idealizowania bohatera wbrew
przedstawianym wyej faktom oraz przesycenia w niektrych partiach wykadu
elementami mesjanistycznymi i mistycznymi nie s nieuzasadnione. Problem merytorycznej i metodologicznej analizy pracy Askenazego, sposb kreacji bohatera,
a take oceny ukasiskiego w historiografii wykracza jednak poza ramy tego
artykuu i powinien by przedmiotem osobnych rozwaa.
133 J. Maternicki o typowo neoromantycznym nastawieniu Askenazego idem,
Historiografia polska XX w., Wrocaw 1982, s. 100. Zob. dyskusj na temat neoromantyzmu, jego podstaw metodologicznych, popularnoci w polskiej historiografii
w latach 1900-1918 J. Adamus, O kierunkach polskiej myli historycznej, d 1964;
K. Wojciechowski, Dzieje literatury polskiej, Hanower 1946; J. K. Kochanowski,
59
Aneta Bodyrew
_______________________________________________________________
mularstwa Narodowego, o ktrym wspczeni mu pamitnikarze
i historycy pisali niewiele, niewiele bowiem mogli wiedzie o tajnym
winiu caratu. Ich sposb postrzegania i kreacji rzeczywistoci
mia jednak zasadnicze znaczenie dla rozwinicia nowego nurtu
w historiografii, krytykujcego antyheroistyczn ocen przeszoci.
Silne wpywy romantycznej wizji dziejw narodowych determinoway
ocen wielu wybitnych postaci okresu porozbiorowego rwnie w kolejnych epokach, a w przypadku Waleriana ukasiskiego przyczyniy si do wprowadzenia go do panteonu polskich bohaterw narodowych. Biografia legendy ukasiskiego, ktrej tworzenie rozpoczo si w dobie romantyzmu, bya pniej utrwalana i rozwijana
przez historiografi u schyku XIX i na przestrzeni caego kolejnego
stulecia.
Szkice i drobiazgi historyczne, seria II, Warszawa 1908; J. Dutkiewicz, K. reniowska, Zarys historii historiografii polskiej, t. III, d 1959.
60

_______________________________________________________________
Rafa Pakua
(Muzeum Tradycji Niepodlegociowych w odzi)
Geneza budowy Teatru Miejskiego w odzi
1. Komitet budowy
Ch stworzenia z odzi miasta na poziomie europejskim daa
asumpt do poszerzenia dziaa na rzecz kultury. W tym szerokim
horyzoncie kulturalnym jedn z ciekawszych i charakterystycznych
placwek odzi by teatr. Drobne gocinne wysiki teatralne znajduj
swoje wpisy w annaach ju w poowie XIX w. Udokumentowanym
wydarzeniem by wystp krakowskiego zespou, ktry goci w odzi
w 1857 r. W ten sposb zapisano pierwsz kart w dziejach teatru
dzkiego. Po kilku latach w 1865 r. przy ul. Konstantynowskiej wybudowano may, niezadaszony i drewniany Teatr Sellina1, w ktrym przy dobrej pogodzie grywano przedstawienia z dobran trup
aktorw. Z kolei w 1888 r. grono miejscowej inteligencji zawizao
Towarzystwo Teatralne2.
Marzenia o wasnym reprezentacyjnym gmachu teatralnym ziciy si w 1901 r. Na wspomnianej posesji Fryderyka Sellina, w gbi, stan czciowo tylko widoczny z ulicy trjkondygnacyjny murowany gmach teatru z trzypitrow widowni przeznaczon na 1250
widzw, projektu Adolfa Zeligsona. Nadano mu form neorenesansow. Wysunity portal wejciowy w rodkowej czci budynku przechodzi w loggie w drugiej kondygnacji, ktrej kolumny dwigay taras z trjktnym frontonem. Gmach otrzyma elektryczne owietlenie i centralne ogrzewanie3. W inauguracyjnym przedstawieniu
1 Fryderyk Sellin propagator sztuk teatralnych, na tyach cukierni przy
ul. Konstantynowskiej otworzy drewniany teatr zwany Arkadi, w 1870 r. zorganizowa teatr letni.
2 Teatr Polski w odzi, Giewont, 1928, nr 3, stycze-marzec, s. 99-104.
3 K. Stefaski, Atlas architektury dawnej odzi, d 2003, s. 60.
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
otwarcia sceny teatru w 1901 r. wzili udzia Henryk Sienkiewicz
i Henryk Siemiradzki. Pocztkowy entuzjazm wygas szybko,
a wkrtce widzw zaczo ubywa, dlatego te waciciel w 1912 r.
sprzeda ca posesj. W 1920 r. obiekt spon i nigdy pniej nie
przywrcono mu pierwotnych funkcji. Innymi dziaajcymi teatrami
w miecie, o ktrych warto wspomnie, byy Teatr Victoria przy
ul. Piotrkowskiej 67 (obecnie nie istnieje) oraz Teatr Polski (obecnie
Teatr im. S. Jaracza) przy ul. Cegielnianej 63 (obecnie ul. Stefana
Jaracza 27). W pierwszych latach XX w. zrodzia si idea, ktra wielokrotnie pniej bdzie forsowana budowy duego obiektu na
Rynku Targowym (obecnie pl. gen. H. Dbrowskiego). Ostatecznie
przebudowano magazyny Towarzystwa Przewozowego Nadieda.
Plany wykona David Lande, a kierownikiem prac zosta Gustaw
Landau-Gutenteger. Teatr otwarto ju w 1909 r. Sala miecia 836
widzw, a parterowy fronton prezentowa si skromnie. Wyrniajcym si elementem byy masywne kolumny doryckie ujmujce wejcie gwne.
Dwa lata pniej teatr spon. Nastpnie zosta on odbudowany,
a przy tej okazji powikszono widowni na 1160 osb. W latach 20.
XX w. dziaa on pod nazw Teatru Miejskiego4. W okresie midzywojennym dziaa ponadto Teatr Popularny przy ul. Ogrodowej 18
oraz teatry sezonowe jak Teatr Letni Scala w parku im. Stanisawa Staszica. Brakowao jednak w miecie gmachu reprezentacyjnego, ktrym dzkie rodowisko teatralne mogoby si poszczyci.
W gabinetach Rady Miejskiej i Komisji Teatralnej rozprawiano i ywo dyskutowano nad ide wskrzeszenia tradycji teatralnych. Zarzd
Miejski postawi sobie jako cel polityki kulturalno-owiatowej posiadanie przez miasto teatru dramatycznego. Jak silne byy to denia,
mog wiadczy sowa Arnolda Szyfmana d jest tak wielkim
miastem, i zasuguje na to, by mie teatr pierwszorzdny, godny
wielkiego miasta, a nie prowincjonalnej mieciny5. W opisach literackich przyszy dzki teatr dramatyczny znalaz nastpujce uznanie
Z teatru tego wiato poezji i sztuki narodowej promieniowa miao
na wszystkie zaktki polskiej odzi i zaglda zarwno do salonw
przemysowcw i pokojw naszej inteligencji pracujcej, jak i do izb
Ibidem, s. 40-41.
d a teatr, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1925, R. 7, nr 46 z 17 listopada,
s. 1-3.
5
62
Geneza realizacji Teatru Miejskiego w odzi

_______________________________________________________________
robotniczych, ktre przez okres niewoli pogrone byy przez czas dugi w stanie niewiadomoci spoecznej6.
Pierwsze dyskusje nad ksztatem teatru rozpoczy si na posiedzeniach Komisji Teatralnej. W tym celu, w dniu 16 marca 1922 r.,
w Wydziale Owiaty i Kultury w odzi zorganizowano pierwsz konferencj nad planami realizacji teatru. Magistrat miasta przychyli
si do przedstawionych wnioskw i wyznaczy Komitet Budowy Szk
Powszechnych jako organ majcy peni funkcje administracyjne do
czasu wyonienia waciwego Komitetu7. Prace wstpne rozpoczto
7 grudnia 1922 r., jednak wydarzenia polityczne w miecie przekreliy szybk ich realizacj, gdy na wniosek MSW rozwizano Rad
Miejsk, a Komitet Budowy zaprzesta aktywnej dziaalnoci8. Jednake z pocztkiem 1923 r. odbudowano struktury i podjto nowy
wysiek zawizania Komitetu. Na spotkaniu w styczniu 1923 r., Komisja Teatralna podja decyzj o powierzeniu wykonaniu planw
teatru architektowi Czesawowi Przybylskiemu oraz o utworzeniu
Komitetu budowy Teatru9.
Komitet budowy ukonstytuowa si 5 wrzenia 1923 r. Pocztkowo na licie Komitetu widniao 17, a nastpnie 34 osoby. Przewodniczcym komitetu obrano Mariana Cynarskiego. Ponadto skad zosta
uzupeniony o trzech wiceprzewodniczcych. Przewodniczcym Komisji budowlanej Komitetu wybrano Leona Golca, kierownictwo budowy gmachu powierzono C. Przybylskiemu, a opiek nad dziaalnoci biura Komitetu sprawowa M. Kalinowski10. W kolejnych latach
(do 1925 r.) rozszerzono skad o delegatw z Oddziau dzkiego
Zwizku Artystw Scen Polskich oraz Wydziau Zdrowotnoci Publicznej. W latach 1923-1925 wielokrotnie zapraszano do penienia
funkcji awnikw w Komitecie budowy Teatrw osoby penice funkcje spoeczne, polityczne oraz wybranych obywateli miasta. Koo Ar-
Ibidem, s. 1.
Archiwum Pastwowe w odzi, Komitet Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi (dalej cyt. AP-KB), Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923,
sygn. 304, t. 4. Do Prezydium Rady Miejskiej, s. 47.
8 AP-KB, Posiedzenie Komisyjne 1923-1927, sygn. 305, t. 7. Protok z I posiedzenia Prezydium Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, s. 33-36.
9 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Uchwaa
48, s. 4.
10 Ibidem. Lista czonkw i zastpcw czonkw Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie, s. 1.
7
63
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
chitektw Budowlanych w odzi byo reprezentowane przez przedstawicieli w liczbie 3, ktrzy otrzymali gos doradczy11.
Czonkowie wybierani byli na czas kadencji Rady Miejskiej. Regulamin Komitetu zakada, e kady wniosek uprawomocnia si
przy obecnoci poowy czonkw. Uchway zapaday zwyk wikszoci gosw. W przypadku trzech nieobecnoci Komitetowi przysugiwao prawo skrelenia takiej osoby z listy czonkowskiej. Regulamin okrela zakres obowizkw poszczeglnych komisji. Komisja
budowlana uzyskaa kompetencje w zakresie: nadzoru, wpywu na
projekty budowlane i rozpatrywanie zmian, rozpisywanie konkursw
oraz kontroli rachunkw. Drug istotn komisj dla pynnego prowadzenia administracji bya Komisja finansowa. Jej obowizkiem
byo gromadzenie potrzebnych funduszy, projektowanie budetu,
akceptacja rachunkw. Organem wykonawczym by Komitet Biura
Budowy12.
W pierwszym okresie dziaalnoci Komitetu od 15 wrzenia
1923 r. do 29 wrzenia 1925 r. Komitet obradowa na 10 posiedzeniach. W podanym okresie sprawozdawczym wybrano miejsce usytuowania gmachu teatralnego, wyznaczono architekta oraz zakupiono
niezbdne materiay budowlane. Niektre spotkania byy kluczowe
dla realizacji zamierze budowlanych. Ju w kwietniu 1922 r. wskazano pod budow teatru skwer kolejowy u zbiegu ulic Jana Kiliskiego, Dzielnej (obecnie Gabriela Narutowicza) oraz Skwerowej.
Potwierdzono to uchwa z dnia 20 grudnia 1922 r. W latach pniejszych zapis o wyborze miejsca budowy by czsto krytykowany przez
czonkw Komitetu oraz mieszkacw. Pojawiay si gosy, e gmach
powinien zosta wybudowany na pl. gen. H. Dbrowskiego. Zwracano take uwag, e grunt w Parku Kolejowym by zbyt grzski. Nastpnie postanowiono naby nieruchomo nalec do maestwa
Sulikowskich przy ul. Skwerowej i Skadowej. O wykup nieruchomoci Sulikowskich zabiega take Zarzd Pocztowy Kasy Oszczdnociowej w Warszawie13. Ostatecznie posesj nabyto na mocy aktu
sporzdzonego przez notariusza Ludwika Kahle w styczniu 1926 r.,
11
Z Komitetu Budowy Teatru, Kurier dzki, 1923, R. 23, nr 298 z 31 padziernika, s. 5.

12 AP-KB, Regulamin Komitetu, sygn. 305, t. 3. Regulamin, s. bp. Caa tre
regulaminu patrz: Regulamin Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1925, R. 7, nr 21 z 26 maja, s. 7-10.
13 AP-KB, Posiedzenia Komisyjne 1923-1927, sygn. 305, t. 7.Pismo Wydziau
Budownictwa z dnia 21 listopada 1924 r., s. bp.
64

_______________________________________________________________
co znalazo potwierdzenie w ksidze inwentarzowej pod nr 12414.
W grudniu 1923 r. przeprowadzono drugie posiedzenie Komitetu.
Spotkaniu przewodniczy L. Golc. Po zaznajomieniu si z odezw
Magistratu w sprawie przeznaczenia funduszy Komitetu i zaksigowania w Kasie Gwnej Magistratu kwoty w wysokoci
22 584 385 258,87 marek polskich dla dyspozycji Komitetu, zebrani
postanowili: zakupi do dnia 1 grudnia 1923 r. w cegielniach miejskich ceg na budow gmachu, zwrci si do Magistratu o przelew
wpyww w kwocie 14 mld marek polskich na rachunek PKO w Warszawie oraz cotygodniowe wpaty na rachunek bankowy z tytuu sum
wpywajcych do Kasy Miejskiej na budow teatru. Celem zabezpieczenia sum przed dewaluacj postanowiono otworzy rachunek zotowy. Dodatkowe skadki na rzecz budowy teatru byy pobierane
w specjalnym podatku odprowadzanym od ceny biletw wejcia na
wszelkiego rodzaju widowiska. Wysoko podatku wynosia 10%,
a po podwyszeniu stawki 20%. Drugim rdem wzbogacajcym
konto Komitetu by pobr miejskiego podatku od koncertw, widowisk, zabaw i rozrywek15.
W dniu 4 kwietnia zorganizowano kolejne posiedzenie Komitetu.
Tematyk i dyskusj spotkania powicono gwnie szkicom budowy,
opracowanym przez C. Przybylskiego. Oryginalne pomysy architekta zarwno pod wzgldem urzdzenia wntrzna jak i elewacji wywoay zainteresowanie. W wymianie zda wzili udzia Marcel Barciski, Antoni Remiszewski, L. Golc, D. Lande oraz Wiesaw Lisowski. Wyczerpujcych wyjanie udzieli C. Przybylski i zobowiza
si przesa w terminie 3-miesicznym opracowane projekty budowy
w ukadzie ostatecznym. Wymienione projekty umoliwiyby przystpienie do robt ziemnych, ktre planowano rozpocz w sierpniu
1924 r. Rozwaano ponadto powoanie Towarzystwa Akcyjnego Budowy Teatru. Decyzja w tej sprawie staa si kwesti rozwaan na
specjalnych posiedzeniach Komisji finansowej16.
W lipcu 1924 r. prezes Komitetu L. Golc zapewnia, e plany teatru byy dalece zaawansowane, a w miesicu nastpnym zakadano
14
AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Uchwaa

nr IX z 20 grudnia 1922 r., akt nr rep. 729, s. bp. Posesj przy ul. Skwerowej i Skadowej nabyto za sum 25 900 z.
15 Z komitetu budowy teatru miejskiego, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924,
R. 6, nr 7 z 12 lutego, s. 14-15.
16 Posiedzenie komitetu budowy, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R. 6, nr 17
z 22 kwietnia, s. 14-15.
65
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
rozpoczcie budowy. Potwierdza te sowa miay materiay budowlane zwoone do Parku Kolejowego17. Rzeczywisto wygldaa jednak
inaczej. Od pocztku dziaalnoci Komitetu narasta konflikt z Magistratem w sprawie interpretacji regulaminu i wynikajcych z niego
kompetencji. Prace i wnioski inwestycyjno-finansowe wstrzymywano, a chaos z dnia na dzie si pogbia. Pomimo zakupionych materiaw oraz odpowiednich funduszy, polityka i spory personalne
uniemoliwiay pynno realizacji. Wwczas w prasie dzkiej pojawiy si niepochlebne opinie o pracy Komitetu - Tymczasem co si
dzieje. Kupiono tylko troch cegie, ktre zwalono na placu pod budow [] A gdzie si podziaa reszta setek tys. z. Czy pienidze wsiky
w jak inn dziur, zawsze dziurawego budetu miasta czy te po
prostu zdewaluoway si?18
Innym dziaaniem hamujcym inwestycj okazay si niezgodnoci w pobieraniu podatku. Dziaania te, jak mona domniemywa,
miay charakter politycznej rozgrywki, ktra toczya si midzy
czonkami Komitetu, a radnymi w Magistracie. Ministerstwo SW
odmwio reskryptem nr SM. 3884/24 z dnia 31 lipca 1924 r., zatwierdzenia uchway Rady Miejskiej z 22 listopada 1923 r. dotyczcej
dalszego inkasowania skadki specjalnej na budow gmachu, dlatego
od 1 wrzenia Magistrat zaprzesta jej poboru19. Ministerstwo zatrzymao pobieranie podatku do czasu przedoenia przez Magistrat
i uchwalenia nowego przez Rad Miejsk. Spowodowao to jednoczenie zamknicie wpyww Komitetu. Na podstawie opisanej ustawy
z 1923 r. o tymczasowym uregulowaniu dodatku inwestycyjnego na
budow teatru, rozpisano ustaw od wszystkich podatkw komunalnych w wysokoci 5%, ktra miaa obowizywa w okresie od 1 lipca
1925 r. do 30 czerwca 1929 r. Wydzia podatkowy w myl polecenia
Magistratu opracowa, na podstawie ustawy art. 21 o tymczasowym
uregulowaniu finansw komunalnych, dodatku inwestycyjnego na
17 Z komitetu budowy teatru, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R 6, nr 29
z 15 lipca, s. 30.
18 AP-KB, Rna korespondencja, sygn. 305, t. 35. Cytat z Rozwj nr 250,
s. bp.
19 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Pismo
MSW nr SM. 3884/24, s. bp.; Protok, Dziennik Zarzdu m. odzi 1924, R. 6,
nr 44 z 28 padziernika, s. 7-9. Naley zwrci uwag, i w dokumencie AP widnieje inny nr (SM. 3884/24), ni w opisanym w skrcie posiedzeniu zamieszczonym
w Dzienniku Zarzdu m. odzi (SM. 3894/24). Autor zdecydowa si zastosowa
numer z dokumentu AP.
66

_______________________________________________________________
budow teatru od wszystkich podatkw komunalnych. Dodatek zobowizywa do pobierania rwnie od sum komunalnych oraz podatkw pastwowych z wyczeniem podatkw od spoycia, zuycia oraz
produkcji20. Z materiaw archiwalnych mona wnioskowa, e
ustawa ta nigdy nie zostaa przesana do zatwierdzenia21. Podobna
sytuacja zaistniaa przy realizacji Gmachu Reprezentacyjnego miasta odzi. Bolesaw Fichna wspomina, e plany waciwego gmachu,
ktre zobowizano si przesa do Ministerstwa Robt Publicznych
w Warszawie do ostatecznego zatwierdzenia, nigdy tam nie trafiy22.
Konflikt o profesjonalizm i kompetencje zapisany w regulaminie
midzy Komitetem a Magistratem zaostrzy si w poowie 1925 r.
Komitet budowy przesta peni swoje funkcje, a prace budowlane
ustay. Kolejne miesice upyway na spisywaniu nowego regulaminu, negocjowaniu kompetencji, szukaniu konsensusu w spornych
punktach. Konsekwencj prac podjtych przez Komitet i Magistrat
byo przedoenie osobnych regulaminw. W myl Rady Miejskiej
regulamin powinien by opracowany dla Komitetu ju istniejcego,
a Magistrat nie mg ogranicza w zapisach dziaalnoci i ruchw
Komitetu23. W tym celu 27 lutego 1925 r. o godz. 11.00 zorganizowano zebranie w powyszej sprawie. W przeprowadzonej dyskusji
przyjto ostateczn wersj regulaminu opracowan przez Magistrat i
Komitet24.
Nowy Komitet ukonstytuowa si w skadzie 24 czonkw
(4 czonkw Magistratu, 8 radnych, 12 obywateli) z 12 zastpcami
(2 czonkw Magistratu, 12 obywateli). Prezesem pozosta M. Cynarski25. Utrzymano w kompetencji wczeniejsze wydziay. W zwizku
z nowym etapem realizacji budowy, naoono na poszczeglne jednostki nowe obowizki. Wydzia budownictwa zobowizano do sporzdzenia planu wykupu posesji maestwa Sulikowskich oraz wy20
Podatek na budow Teatru Miejskiego, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1925,

R. 7, nr 19 z 12 maja, s. 13.
21 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Pismo
MSW nr SM. 3884/24, s. bp.
22 O gmach municypalnoci m. odzi. Czy budowa zostanie zawieszona?, Kurier
dzki, 1927, R. 27, nr 298 z 30 padziernika, s. 6.
23 AP-KB, Regulamin Komitetu, sygn. 305, t. 3. Pismo nr 1402/24-I
z dnia 12 grudnia 1924 r., bp.
24 Ibidem, Adnotacja z dnia 27 lutego 1925 r., s. bp.
25 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Wycig
z posiedzenia Komitetu, 29 wrzenia 1925 r., bp.
67
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
tyczenia placu realizacji. Wydzia finansowy sprawdzi sumy Komitetu w Gwnej Kasie Miejskiej oraz zabezpieczy i przela wszelkie
sumy pozostajce w Komitecie Budowy do dzkiego Oddziau Banku Gospodarstwa Krajowego. Wydziaowi prawa polecono zaoenie
ksigi hipotecznej, ponadto naoono obowizek zaatwienia z zarzdem parafii prawosawnej, formalnoci ze zmian konfiguracji cmentarza cerkiewnego przy ul. J. Kiliskiego oraz zabezpieczenia sumy
23 236, 11 z znajdujcej si w upadym Banku Polskich Kupcw
i Przemysowcw Chrzecijan w odzi. Wydzia gospodarczy natomiast zosta poproszony o zabezpieczenie od kradziey 10 wagonw
wapna lasowego zadoowanego w parku26.
W sprawie regulacji cmentarza prawosawnego Komitet wystosowa pismo 10 grudnia 1924 r. do proboszcza parafii prawosawnej
o. Teodora I. Walikowskiego o udzielenie zgody na przesuniecie
domku stra, ktry kolidowa z planami teatru. Zobowizano si, e
wszystkie prace zostan sfinansowane przez Komitet, a rozbirka
domku nastpi w momencie oddania parafii nowego obiektu, natomiast prace konfiguracji cmentarza miay nie naruszy kwadratury
planu. Zmiany zostay pozytywnie zaakceptowane przez Wysz
Wadz Cerkiewn w Warszawie27.
Uchway Komitetu pozostay w kompetencji Biura Budowy Teatru Miejskiego, ktre stanowio autonomiczny oddzia Wydziau
budownictwa Magistratu. Kierownikiem Biura pozosta urzdnik
mianowany przez Magistrat. Naczelnikiem budowy, zgodnie z zapisem regulaminu powinien by architekt posiadajcy prawo prowadzenia robt. Za zgod kierownika budowy i Komitetu, prace w pewnych czynnociach mogy zosta powierzone innemu architektowi28.
Pomimo prowizorycznego zaegnania konfliktu, niespena kilka miesicy pniej prace ponownie zostay zahamowane. W dniu 2 padziernika 1925 r. przedoono wniosek z decyzj powoania nowego
Komitetu, poniewa dotychczasowy przewodniczcy L. Golc zoy
rezygnacj z penionego stanowiska. Na kolejne miesice prace sku-
26 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Wycig 72.

IV. Sesja posiedzenia Magistratu, d 2 listopada 1926 r., s. bp.
27 AP-KB, Zmiana konfiguracji cmentarza prawosawnego przy kociele
w. Aleksandra, 1924-1925, sygn. 305, t. 23. Do Parafii Prawosawnej, s. bp.
28 Regulamin Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi,
Dziennik Zarzdu m. odzi 1925, R. 7, nr 21 z 26 maja, s. 7-10.
68

_______________________________________________________________
tecznie zostay sparaliowane. Nowy Komitet powoano dopiero
26 stycznia 1927 r., a jego pierwsze posiedzenie odbyo si w lutym29.
W pierwszym posiedzeniu w dniu 8 lutego brao udzia 23 czonkw Komitetu na ogln liczb 36 czonkw. Po rozpoczciu obrad
przystpiono do podziau i obsadzenia stanowisk30. Na kolejnym posiedzeniu w marcu postanowiono powoa do Komisji finansowej na
miejsce M. Barciskiego, wiceprezydenta W. Groszkowskiego, za do
Komisji budowlanej za D. Lande - Jzefa Kabana. W dyskusji merytorycznej powrcono do tematw wyboru miejsca budowy, nakazano
architektowi wykonanie rysunkw roboczych oraz ze zgromadzonych
funduszy postanowiono kontynuowa wykop fundamentw. Sposb
prowadzenia prac, przerzucanie si odpowiedzialnoci, pocign za
sob zniechcenie i ferment. Przeciwdziaajc niepokojcym nastrojom , ktrych brak spjnych dziaa radykalizowa nastoje wobec
inwestycji teatralnej, postanowiono powoa Komitet propagandy
budowy Teatru Miejskiego. Przygotowano szereg zebra, odczytw,
odezw i broszur. Zakadano take moliwo wykupu cegieek wspomagajcych budow, ktre jednoczenie zapewniay mieszkacom
wieczyste miejsca i bezpatny wstp na premiery31. Powysze zaoenia nie wyszy poza sfer teoretycznych rozwaa.
Kolejny raz architektom C. Przybylskiemu i D. Lande przedoono umowy na wykonanie planw szczegowych. W myl dokumentu C. Przybylski zosta zobowizany do wykonania rysunkw roboczych, wedug wasnego projektu, zatwierdzonych przez MRP. Architektowi powierzono zarazem gwne kierownictwo. Prowadzenie robt na miejscu, zawieranie umw, sprawdzanie rachunkw, pozostao w gestii D. Lande32. Przewidywano w spisanym protokle
zmian stawek procentowych od wykonanych prac. Zatrzymay si
29
AP-KB, Posiedzenie Komitetu 1923-1927, sygn. 305, t. 7. Protok z I posiedzenia Prezydium Komitetu Budowy Teatru Miejskiego m. odzi, 18 lutego 1927 r.,
s. 33-36.
30 W gosowaniu tajnym prezesem wybrano M. Cynarskiego. Nastpie przystpiono do wyboru 3 wiceprezesw, na ktrych wybrano: B. Gorczyskiego, J. Stypukowskiego i A. Idzikowskiego. Ponadto powoano 2 komisje: finansow i budowlan.
Wicej: Komitet Budowy Teatru Miejskiego w odzi, Dziennik Zarzdu m. odzi,
1927, R. 9, nr 7 z 15 lutego, s. 17-18.
31 AP-KB, Posiedzenie Komitetu 1923-1927, sygn. 305, t. 7. Powoanie Komitetu Propagandy Biura Teatru, s. 39.
32 Budowa Teatru Miejskiego w odzi, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1927, R. 9,
nr 24 z 14 czerwca, s. 12-13.
69
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
one na progu 1,8% za rysunki od wynagrodzenia dla gwnego architekta. Podobny przedzia procentowy zaproponowano D. Lande za
prowadzenie rachunkowoci oraz 0,4% od dokumentacji technicznej.
Projekt umowy zosta przejrzany i zaakceptowany przez architektw
Komisji budowlanej J. Kabana, W. Lisowskiego i B. Stawiskiego
naczelnika Oddziau Drogowego Robt Publicznych. Radny Karol
Folkierski zakwestionowa powysze stawki i w przedoonym wniosku wskaza, i wynagrodzenie procentowe powinno wynosi odpowiednio 1,2%, 1,2% i 0,4%33. Zaproponowane wynagrodzenie popar
wiceprezydent odzi W. Groszkowski. Czesaw Przybylski w pimie skierowanym do Komisji stwierdzi, e okrelone wynagrodzenie byo zgodne z zasadami wynagrodzenia przyjtymi przez Koo
Architektw w Warszawie. Ponadto zdecydowanie stwierdzi, e na
zmniejszenie honorarium nie wyraa zgody. Dodatkowo zobowiza
Komisj do wypacania, zgodnie z zawart umow, 200 z za kady
przyjazd do odzi34.
Preliminarz w 1927 r. zakada kwot 300 000 z na zaoenie
fundamentw, wykopanie ziemi oraz sporzdzenie rysunkw roboczych. Kazus polega na tym, i na koncie Komitetu znajdowaa si
suma jedynie 100 000 z. Planowano, i rnica zostanie pokryta czciowo przez opisany powyej podatek. Zabezpieczajc si na wypadek odmowy, skierowano do Magistratu pismo, w ktrym starano si
pozyska 200 000 z. w roku budetowym 1927/192835. Inicjatywa
spotkaa si z odmow ze strony Magistratu. Tumaczono to potrzeb
kontynuowania w miecie prac kanalizacyjnych36.
Polityczne nieporozumienia, brak przemylanych, spjnych dziaa, doprowadzio do zawieszenia prowadzonych dziaa budowlanych. Urzd Wojewdzki uchwaa z dnia 22 padziernika 1927 r.
33 AP-KB, Protoklarz Prezydium Komitetu 1927 r., sygn. 305, t. 12. Protok
1. Posiedzenia Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi,
18 lutego 1927 r., s. 1.
34 AP-KB, Akta Komitetu budowy Teatru Miejskiego w odzi, 1927 r., sygn.
305, t. 13. Protok z posiedzenia z 18 marca 1927 r., s. 24-25.
35 AP-KB, Protoklarz Prezydium Komitetu 1927 r., sygn. 305, t. 12. Protok
1. Posiedzenia Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi,
18 lutego 1927 r., s. 9.
36 Ibidem, Protok 2. Posiedzenia Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy
Magistracie m. odzi, s. 10-11.
70

_______________________________________________________________
zarzdzi wstrzymanie robt publicznych przy realizacji Teatru Miejskiego37.
2. Budowa Teatru Miejskiego
Przedsiwzicie Teatru Miejskiego w zaoeniach teoretycznych
Komisji Teatralnej, a nastpnie Komitecie budowy wygldao na
moliwe do przeprowadzenia. Realizacja bya o tyle wana, e zyskaa poparcie nie tylko samych struktur administracyjnych, ale
take niezamonego, borykajcego si z bied spoeczestwa dzkiego. Teatr by szans dla odzi dla jednych miejscem pracy, a dla
innych byo oczywiste, e tak wana inwestycja wprowadzi miasto
w szeroki krg kultury. Pierwszym latom dziaalnoci Komitetu towarzyszy optymizm. Z czasem, nie przewidujc mogcych si pojawi utrudnie, optymizm ustpi miejsca lokalnym konfliktom i nieporozumieniom.
We wczesnych planach budowy powstaa idea poczenia Domu
Ludowego z gmachem teatralnym, ktry mia mieci si na Rynku
Targowym (obecnie pl. gen. H. Dbrowskiego). Te plany zostay
szybko zweryfikowane nie tylko ze wzgldw formalnych, ale take
negatywnych opinii na temat bezpieczestwa uytkowania dwch
lokali. Magistrat swoj decyzj potwierdzi uchwa nr 101, ktra
stwierdza: przyszy gmach winien suy jedynie dla Teatru Miejskiego i nie moe by czony z Domem Ludowym38. Uchwa nr 351
uchylono wniosek R. Stupnickiego co do budowy Domu Ludowego z
uwzgldnieniem pomieszczenia na teatr na pl. gen H. Dbrowskiego39. W tym celu, zanim zapada decyzja osobnego gmachu, Wydzia
Owiaty i Kultury zobowiza si do przeprowadzenia w imieniu
Magistratu wraz z Wydziaem Budownictwa, pertraktacji
z M. i J. Werdigerami w sprawie wykoczenia i wydzierawienia
miastu na okres 6 lat gmachu przy ul. Dzielnej 2040 (obecnie G. Narutowicza). Komisja Teatralna obradowaa w listopadzie 1922 r.
w sprawie wydzierawienia kamienicy. W pierwszej kolejnoci zao37
AP-KB, Akta Komitetu budowy Teatru Miejskiego w odzi 1927 r., sygn.
305, t. 13. Posiedzenie Komisji Budowlanej, s. 40-42.
38 AP-KB, Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923, sygn. 305, t. 4. Wycig z protokou Komitetu Teatralnego z 17 padziernika 1922 r., s. 22.
39 Ibidem, Wycig z 25 posiedzenia Magistratu z 4 kwietnia 1922 r., s. 24.
40 W uchwale nr 120 z 1922 r. podano inny adres kamienicy Werdingerw
ul. Dzielna 18.
71
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
ono odrestaurowanie budynku za sum 3 mln marek polskich. Waciciel posesji podj decyzj o wprowadzeniu niezbdnych urzdze
technicznych, zbudowaniu sceny, wprowadzeniu instalacji elektrycznych i centralnego ogrzewania oraz odbudowa szatnie. Przedstawione warunki wsppracy waciciela z Magistratem okazay si nie
do przyjcia, a zaoone prace nigdy nie zostay wykonane41. Ostatecznie lokalizacj placu budowy potwierdzi miaa konferencja
z udziaem zaproszonego warszawskiego architekta C. Przybylskiego, czonkw Komisji Teatralnej, Magistratu oraz przedstawicieli
Koa Architektw w odzi. Konferencje zaplanowano w sali posiedze Rady Miejskiej na godz. 20.00 w dniu 5 grudnia 1922 r.42
W czasie planowanego spotkania dotyczcego lokalizacji C. Przybylski przestawi swoje wnioski i opinie. Pod rozwag zgromadzonym
poda 7 miejsc, omawiajc po kolei ich wady i zalety. Jako pierwszy
zosta wymieniony plac przy ul. T. Kociuszki, gdzie miecia si
drukarnia pastwowa. Wedug przeprowadzonych wylicze, dziaka
bya zbyt wska. Nastpnie omwiono plac Markusa Silbersterna
przy ul. Piotrkowskiej, gdzie stwierdzono, e wymieniona lokalizacja
znajduje si za daleko rdmiecia i pocignaby za sob potrzeb
wyburzenia czci posesji. Plac cyklistw przy ul. Przejazd (obecnie
J. Tuwima) okaza si zbyt may. Dziaka przy ul. Wglowej, bya
zabudowany, a usunicie budynkw pocigao za sob wzrost kosztw. Parcela u zbiegu al. T. Kociuszki i ul. w. Anny (obecnie zach.
cz al. Adama Mickiewicza) nie bya skomunikowana tramwajowo
z centrum miasta. Plac gen. H. Dbrowskiego w opinii C. Przybylskiego, pomimo e przedstawia walory artystyczne, by za daleko
pooony od centrum, a take widoki pobliskich fabryk miay szpeci
widok oglny. Ostatecznie architekt wskaza miejsce budowy przyszego gmachu teatralnego. Skwer kolejowy argumentowa ley
przy ruchliwej ulicy, ma swoj tradycj teatraln. Zakada, e gmach
pooony by 30 m w gbi zaoenia ogrodowego. Pod budow przeznaczono 1/3 terenu. Wydzielono by dwie sale na 1200 i 400 osb
oraz dodatkowo sal koncertow na 1000 osb. Ostatnie dwie propozycje wzbudziy najwiksze dyskusje. Wiesaw Lisowski stwierdzi,
e z 2 placw dzkich skwer kolejowy i pl. gen. H. Dbrowskiego,
preferuje ten drugi, gdy by wikszy, otwiera si na cztery strony,
41
AP-KB, Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923, sygn. 305, t. 4. Wycig z protokou Komisji Teatralnej z dnia 21 listopada 1922 r., s. 57.
42 Ibidem, Do Prezydium Rady Miejskiej, s. 48-51.
72

_______________________________________________________________
a front budynku zwrcony byby na poudnie, czyli wzdu ul. Dzielnej (obecnie G. Narutowicza). Dawid Lande zwrci uwag, e budujc przy Parku Kolejowym, w przyszoci bdzie trzeba usun cerkiew. Stanisaw Rapalski wyrazi sprzeciw niszczeniu Parku Kolejowego, gdy stanowi on puca miasta. Tym samym jednoznacznie
wskaza pl. gen. H. Dbrowskiego. Twierdzi, e miasto rozbudowuje
si w kierunku wschodnim i ul. Dzielna (obecnie G. Narutowicza)
bdzie w przyszoci pryncypialna. Dalej uzna, e odpowiednim
miejscem dla Domu Ludowego, s dziaki przy ul. Cegielnianej. Kotrowski (imienia nie ustalono) podda w wtpliwo, czy bdzie moliwe wykupienie kamienicy maestwa Suligowskich i by zdania, e
gmach otrzyma brzydkie otoczenie. Jako ostatni gos zabra warszawski architekt, ktry stwierdzi, e czenie Domu Ludowego
i teatru byoby rozwizaniem niekorzystnym. Argumentowa to faktem, e przed teatrem musi by osobny dojazd dla pojazdw i wejcie
dla osb z obsugi technicznej. Z tego wzgldu, jego zdaniem, Park
Kolejowy pooony by bliej gwnej arterii komunikacyjnej miasta
ul. Piotrkowskiej, a to gmachu stanowiby zadbane kamienice przy
ul. Dzielnej (obecnie ul. G. Narutowicza). W przeprowadzonej dyskusji nie ustalono ostatecznego miejsca budowy. awnik Wadysaw
Gacki zamykajc posiedzenie o godz. 22.45 stwierdzi, e obecni
w wikszoci wypowiedzieli si przeciwko czeniu Domu Ludowego
i teatru oraz za wyznaczeniem Parku Kolejowego pod budow gmachu teatralnego43.
Pomimo braku konsensusu kilka dni pniej, dokadnie 20 grudnia 1922 r. Magistrat wyznaczy miejsce pod budow: skwer kolejowy
u zbiegu ulic J. Kiliskiego, Dzielnej, Skadowej i Skwerowej44
(zob. ryc. 1). Mieszkacy odzi wyrazili swoje obawy, kierujc list
otwarty do Magistratu i zaproponowali zabudow dziaki wyznaczon ul.: Kolejow, H. Sienkiewicza i J. Kiliskiego. Sugerujc, e ta
decyzja poprawiaby wygld dzielnicy, a tym samym zauwayli, e
ul. Dzielna (obecnie G. Narutowicza) jest zbyt wska dla duego ruchu koowego. W ostatnim akapicie podaj pod rozwag Magistratu
d tak uboga w ziele ma si zrzec powietrza dla nowych mu-
43
Ibidem, Protok z posiedzenia Komisji Teatralnej, s. 25-46.

AP-KB, Skad Komitetu 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Miejsce pod budow
gmachu teatralnego w odzi, uchwaa nr IX z 20 grudnia 1922 r., s. bp.
44
73
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
rw?45. Ponadto warto zauway, e wczeniejszy plan zagospodarowania wymienionych miejsc skweru kolejowego i pl. gen H. Dbrowskiego wyglda zgoa inaczej. W Parku Kolejowym zakadano
wykonanie zwykych prac konserwacyjnych oraz zamierzano owietli. Natomiast po rozpoczciu budowy teatru na pl. gen. H. Dbrowskiego planowano przestylizowa park na skwer przechodni ze
wzgldu na blisko dworca kolei Fabryczno-dzkiej46. Podjta decyzja o zagospodarowaniu parku bya wynikiem sporw i konfliktw
w przyszoci.
W marcu 1923 r. zorganizowano konferencj z udziaem C. Przybylskiego, ktrego poproszono o zaprezentowanie wstpnych wnioskw i projektw teatru. Czesaw Przybylski w przedstawionych
szkicach wykreli dwie osobne sale. Dua, dramatyczno-operowa,
przewidziana zostaa na okoo 1400-1500 widzw. Z kolei ma
kameraln zaprojektowano na 400 miejsc. Dua sala bya dwupitrowa. W czci parterowej miay znajdowa si krzesa i loe.
Powyej, na I pitrze, wstpnie zaproponowano loe lub amfiteatr
z loami po bokach. Natomiast na II pitrze nie przewidziano powyszych rozwiza, natomiast w zaoeniu pierwotnym miaa by to
cz najbardziej pojemna. Architekt zamkn kosztorys w sumie
7-8 mld marek polskich (okoo 1 mln z). Wskaza, e najkosztowniejsze bdzie urzdzenie sceny gwnej. W szacunkowym kosztorysie
scena stanowia 1/5 ceny gmachu. Front budynku C. Przybylski projektowa nie od ul. Dzielnej (obecnie G. Narutowicza), jak przypuszczano, lecz od ul. J. Kiliskiego. W pniejszych planach zostanie to
skorygowane. Po omwieniu wstpnych planw rozwizaa si dyskusja. Marcel Barciski, uzna, e najwaciwszy dla odzi byby
teatr przeznaczony dla widowni w liczbie 1000-1100 widzw. Dalej
stwierdzi, e loe na parterze s nie wskazane, a najwiksza ilo
miejsc z loami i amfiteatrem powinna powsta w czci I i II pitra.
Do szkicw sali koncertowej nie zgosi uwag. Dawid Lande wskaza
problem natury techniczno-finansowej. Zwrci uwag, e budowa
dwch scen, a tym samym osobnych gmachw powikszy bry oraz
utrudni zrealizowanie projektu pod wzgldem finansowym. W protokle koczcym zebranie zapada ostateczna decyzja. Scena dua
45
AP-KB, Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923, sygn. 305, t. 4. List do Magistratu m. odzi., s. 54.
46 Park Kolejowy, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R. 6, nr 20 z 13 maja,
s. 52.
74

_______________________________________________________________
miaa pomieci od 1100-1500 widzw. W czci parterowej zrezygnowano z l. W kondygnacji I pitra naleao zaprojektowa loe
i amfiteatr, a na II pitrze o najwikszej pojemnoci zrezygnowano
z l jednogonie. Sal kameraln na 400 miejsc przewidziano poczy z sal wielk47.
Po przestudiowaniu wstpnych szkicw Magistrat podj decyzj
zawizania umowy z C. Przybylskim w dniu 17 maja 1923 r. w
sprawie opracowania szkicw gmachu Teatru Miejskiego w odzi.
Architekt otrzyma zaliczk w wysokoci 56 250 z. W celu pynnoci
podejmowania decyzji oraz eliminacji nieporozumie projektowych,
w skad Komisji budowlanej powoano trzech przedstawicieli Koa
Architektw w odzi48. Zadaniem specjalistw byo opiniowanie szkicw i planw, sugerowanie zmian i uzupenie, decydowanie w
sprawie zakupu materiaw budowlanych oraz nadzr nad budow.
Postanowiono take wybra w gosowaniu tajnym kierownika budowy dogldajcego prac na miejscu. Wrd trzech zgoszonych kandydatur wygra D. Lande49. Oficjalnie miejsce budowy, szerokiej opinii
publicznej, zostao przedstawione przez dyrektora biura Rady Miejskiej P. Rundo. Przedstawiono kondycj finansow Komitetu, ilo
zakupionego materiau budowlanego, a take poinformowano, e
gmach do uytku odzian zostanie oddany ju za 2 lata. Rozpoczcie
prac planowano w listopadzie 1923 r. zoeniem kamienia wgielnego pod budow50 (zob. ryc. 1).
W tym czasie prowadzono oywion korespondencj midzy Komitetem budowy, a C. Przybylskim51. Wykonanie planw budowy
teatru powierzono architektowi 27 kwietnia 1923 r. Szczegy omwiono z awnikiem W. Gackim, przewodniczcym Komisji budowlanej Teatru Miejskiego w odzi. Przybliona warto budowy gmachu
47
AP-KB, Budowa Teatru Miejskiego 1922-1923, sygn. 305, t. 4. Protok konferencji w sprawie budowy Teatru Polskiego w odzi, 20 marca 1923 r., s. 8-10.
48 Przy Komisji budowlanej dziaali: J. Kaban (zamieszkay ul. Dzielna 66),
D. Lande (zamieszkay al. T. Kociuszki 69) oraz Teodor Szubert (zamieszkay
ul. Aleksandra Napirkowskiego 59).
49 AP-KB, Posiedzenia Komisji 1923-1927, sygn. 305, t. 7. Protok posiedzenia
Komisji, s. 9. W gosowaniu tajnym przeprowadzonym w dniu 6 padziernika 1924 r.
brali udzia: Kazimierz Stebelski, Rudolf Suderland i D. Lande.
50 Z komitetu budowy Teatru, Kurier dzki, 1923, R. 23, nr 298 z 31 padziernika, s. 5.
51 Korespondencj wysyano pod adres: ul. Krakowskie Przedmiecia 30 m 3,
Warszawa. W styczniu 1924 r. C. Przybylski zmieni adres zamieszkania.
75
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
zostaa okrelona przez kubatur liczc po 25 z za 1 m3. Wynagrodzenie naliczono procentowo od penej sumy gmachu, co byo zgodne
z regulaminem MRP. Caoksztat prac architektonicznych obejmowa
nastpujce czynnoci: szkic przekroju w skali 1:200, projekt planu
sytuacyjnego 1:500, rzuty kondygnacji 1:100, przekroje o przedziace
1:100, przekroje widowni zewntrznych 1:100, obliczenie statycznych
kondygnacji oraz projekty wszelkich instalacji, a ponadto kosztorys
i rysunki robocze, konstrukcyjne, architektoniczne, szablony i oglne
wykazy. Czesaw Przybylski zobowiza si przesa szkice teatru do
dnia 15 padziernika 1923 r.52 Z sugerowanego terminu architekt si
nie wywiza. Komitet budowy w pimie skierowanym do C. Przybylskiego uzna, e szkice nie wpyny do dnia 15 padziernika, co
skutkuje zgodnie z art. 6. umowy z architektem rozwizaniem.
W odpowiedzi architekt stwierdzi, e niemoliwym jest okrelenie
terminu na wykonanie caoci planw. Komisja postanowia przeduy czas nadesania szkicw do dnia 15 grudnia 1923 r., zastrzegajc
jednoczenie, e jeli plany nie zostan przesane, wycignite zostan wszelkie konsekwencje z regulaminu53.
W podanym terminie architekt przesa cz wymaganych dokumentw. W dniu 4 kwietnia 1924 r. zorganizowano posiedzenie
Komitetu budowy. Czesaw Przybylski przedstawi zgromadzonym w
lokalu Rady Miejskiej opracowane szkice budowy teatru. Monumentalny gmach otrzyma uproszczone formy klasyczne. Wejcie do Teatru wielkiego poprzedzay surowe arkady, otwierajce si w trzech
kierunkach, sklepione przemiennie ukowato i prostoktnie. Centralnym elementem elewacji frontowej byy arkadowe wykroje, zawarte midzy szecioma potnymi filarami. Klasyczny podzia podkrelay lizeny elewacji bocznych i pawilonu II pitra nad scen
gwn, nakrytego ukowatym dachem (zob. ryc. 2). Elewacja wejciowa Teatru kameralnego bya picioosiowa. Trzy wejcia
umieszczono w osi 2-4, midzy zdwojonymi pilastrami w wielkim
porzdku. Powyej portali wejciowych umieszczono tonda. Szczyt
zdobia attyka. Trjktny fronton by cofnity wzgldem wejcia (zob.
ryc. 3).
52
AP-KB, Umowa z C. Przybylskim z Warszawy, 1923-1927, sygn. 305, t. 5.

Korespondencja z architektem, obowizki, s. 3-4, 8.
53 Ibidem, List skierowany do C. Przybylskiego i korespondencja zwrotna, s. 1517, 23.
76

_______________________________________________________________
Opis projektu szkicowego ilustrowa rozmieszczenie wntrz teatralnych. Du sal przewidziano na 1450 osb, a ilo krzese maej zwikszono, od pierwotnych zamiarw, a o 150 miejsc. Widownia
oglna otrzymaa amfiteatralny plan. Parter widowni obliczono na
500 foteli i 75 miejsc dodatkowych w loach okalajcych. Na I pitrze
zaprojektowano 17 sztuk loy, wliczajc w to cz reprezentacyjn
i miejsk, a ich ksztat mia generowa minimalne rodki finansowe,
zestawiajc z kosztami piter dotychczasowych teatrw. Okalajce
cigi parterowe miay by miejscem spacerw w czasie przerw. Pitrzenie rozwinicia korytarzy dawaoby moliwo skasowania foyer,
ktre staway si przeytkiem. Planowane miejsce na foyer miecio
si na caej dugoci frontu na I pitrze. Galeria II pitra zawieraa
720 miejsc i zbliaa si ksztatem do klasycznego amfiteatru. Miejsca podzielono na dwie kategorie. Wydzielono fotele tasze. Taki
zabieg by celowy i zakada przeniesienie widzw z Teatru Popularnego, ktry zamierzano zamkn. Czesaw Przybylski argumentowa, e podzia na Teatr Miejski i Popularny by niewskazany ze
wzgldw artystycznych i spoecznych. Scen zaprojektowano z przeznaczeniem do wykorzystania systemu szufladkowego co odpowiada przesuwaniu caoci poaci sceny na boki. Garderoby artystw,
skady dekoracji oraz pracownie zaprojektowano wsplnie dla sceny
gwnej i kameralnej, co jak ju wczeniej podkrelano, zmniejszao
koszty budowy. W czci parterowej w teatrze wielkim zlokalizowano widowni pokrg o promieniu 12 m, scena liczya 25,60 m
szerokoci i 28,90 m dugoci. W teatrze kameralnym widownia o
ksztacie zblionym do prostokta liczya 15,30 m szerokoci i
19,60 m dugoci, scena natomiast odpowiednio 11,30x15,30. Na
I pitrze teatru wielkiego wykrelono w planie widowni wraz
z okalajcymi galeriami, garderoby artystw, magazyny dla dekoracji oraz foyer dla goci teatru wielkiego i kameralnego, ktre byy
osobnymi pomieszczeniami. Teatr wielki posiada dwa pitra.
Cz przedni przeznaczono na azienki ulokowane po skrajnej
prawej i lewej stronie, poczone galeri foyer. Dalej zlokalizowano
3 szatnie. Ponadto reszt powierzchni przeznaczono na magazyny
mebli, dekoracji i garderoby artystyczne oraz pracownie malarstwa
i stolarni54. Wykonano szereg oblicze architektonicznych masy
54 AP-KB, Plany Teatru Miejskiego w odzi, sygn. 305, t, 21. Plan parteru,
plan I pitra, plan II pietra, s. 1-12. Teczka zawiera 11 planw wykonanych przez
77
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
obiektu, statyki, elbetonowych elementw. W osobnej dokumentacji
statyczno-elbetonowej, in. Stanisaw Hempel dokona oblicze dachu ukowego elbetonowego nad malarni, stropu malarni, balkonw teatralnych, innych elementw konstrukcyjnych, jak uku nioscego nad otwarciem sceny, stropw nad widowni oraz pomiary
i analizy matematyczne sznurowania dachu. Dodatkowo in. Ksaweremu Gnoiskiemu zlecono opracowanie techniczne doprowadzenia
prdu miejskiego do teatru wielkiego i kameralnego wraz z gwn tablic rozdzielcz, a nastpnie urzdzenie owietlenia55. Cao
budynku liczya 90 000 m3, co przy ustalonej cenie 25 z za m3 dawao
sum 2 225 000 z, a z wyposaeniem meblowym przewidywano
kosztorys 2 600 000 z. Do uytkowania obiekt zakadano odda jesieni 1926 r.56
Projekty okrelono, e s na wskro oryginalne zarwno pod
wzgldem architektonicznym, jak rwnie urzdzenia wntrz. Obecnemu architektowi wyraono oglne uznanie, aprobujc szkice po
wprowadzeniu kilku drobnych zmian. Czesaw Przybylski zobowiza si w terminie 3-miesicznym opracowa projekt budowy w ukadzie ostatecznym. Z planem gmachu zapozna si architekt miejski
W. Lisowski. Architekt W. Lisowski oznajmi zebranym, e wykonano 4 prby kopa i sprawdzania gruntw (zob. ryc. 1). Po przeprowadzonych badaniach zleci potrzeb zaprojektowania sceny na wyszym poziomie. Roboty ziemne wskazay konieczno dopasowania
materiaw budowlanych do podoa gliniano-piaskowego i piaskowoglinianym. Na podstawie bada i zalece opracowano odpowiedni
struktur murw, ktre miay zosta wykonane na zaprawie cementowej, pcementowej i wapiennej. Stropy nakazano opracowa z elbetu wraz z wizaniami dachowymi. Dach naleao pokry blach
cynkow. Tynki wewntrz stropw polecono zrobi z elbetu w zaprawie wapienno-cementowej. Tynki cian wewntrznych planowano
wapienne, za tynki elewacji z masy kamienia sztucznego. Zewntrzne stropy dla trwaoci przewidziano z granitu, wewntrz elbetonowe oboone pytkami marmurowymi. W wykaczaniu wntrz
C. Przybylskiego. Plany nr 2-11 zawieraj pen dokumentacj i przekrj Teatru.
Plany wykonane w skali 1:100.
55 AP-KB, Rne, sygn. 305, t. 34. Ksawery Gnoiski, doradca, padziernik
1924, s. bp.
56 AP-KB, Umowa z C. Przybylskim z Warszawy, 1923-1927, sygn. 305, t. 5. Do
Komisji Budowy Teatru Miejskiego w odzi, s. 27-30.
78

_______________________________________________________________
foyer wskazano potrzeb uoenia pytek marmurowych, w pozostaych pomieszczeniach zastosowano ksylolitowe z naoonym linoleum, prcz ubikacji i azienek gdzie przewidziano posadzk z pytek
terakotowych. Tak samo nakazano opracowa ciany do wysokoci
1,50 m57.
Ponadto poinformowano prof. C. Przybylskiego, e projekt budynku teatralnego wkroczy na terytorium cerkiewne, co moe przy
realizacji wywoa zatarg midzy zarzdem a parafi58. Ostateczne
projekty owkowe w trzech egzemplarzach wpyny do Komitetu
budowy w ostatnim dniu padziernika 1924 r.59 Przesanie penej
dokumentacji byo konieczne do kontynuowaniu budowy. Brak
wszystkich planw by konsekwencj zatrzymania przez wadz nadzorcz poboru specjalnej opaty na budow gmachu. Pena dokumentacji umoliwia Komitetowi przystpienie do robt ziemnych w Parku Kolejowym60.
W midzyczasie teren Parku Kolejowego zmienia si w teren budowy. Rozpoczto zwoenie materiaw budowlanych. Jeszcze
w styczniu 1923 r. zakupiono 2 mln cegie z Cegielni Miejskiej. Wagony wapna w liczbie 10 sztuk pozyskano od firmy Rosicki i Kawecki i S-ka. Cao materiau spienionego przez Magistrat przekazano moc uchway nr 845 z 18 grudnia 1923 r. Komitetowi budowy
Teatru Miejskiego. Do pocztku lipca 1924 r. zakupiono w sumie
3 mln sztuk cegie61. W lipcu przywieziono okoo 1 mln cegie, zadoowano 10 wagonw wapna oraz odpowiedni ilo cementu. Dokonano prb kopania gruntw, gdzie tym razem stwierdzono, e obrane miejsce pod budow byo wbrew pogosk odpowiednie62. Nastpnie firma W. Kusak przystpia do budowy studni na placu budowy. Niestety do wykopu na gbokoci 40 m nie natrafiono na wod.
57 AP-KB, Kosztorys na budow Teatru Miejskiego 1925 r., sygn. 305, t. 20.
Objanienie do kosztorysu na budow Teatru Miejskiego w odzi, s. bp.
58 Z Komitetu budowy Teatru, Kurier dzki, 1924, nr 171 z 24 czerwca, s. 5.
59 Plan Teatru, Kurier dzki, 1924, nr 801 z 4 listopada, s. 6.
60 Posiedzenie Komitetu budowy, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R. 6, nr 17
z 22 kwietnia, s. 13-15.
61 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Miejsce
pod budow gmachu teatralnego w odzi, s. bp.
62 Z komitetu budowy teatru Miejskiego, Dziennik Zarzdu m. odzi 1924, R. 6,
nr 29 z 15 lipca, s. 30.
79
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
Roboty budowlane czasowo wstrzymano63. Okoliczni mieszkacy
zgosili protest wzgldem prowadzonych robt. Wskazywano na brak
kompetencji w prowadzeniu dziaa inwestycyjnych oraz niedbaoci
w utrzymania parku w czystoci. Wozy dowoce materia niszczyy
ulice oraz zdarzay si wypadki zrywania drutw wysokiego napicia. Magistrat w sprostowaniu i odpowiedzi na zarzuty, zauway, e
wynikajce bdy s nieuniknione przy prowadzeniu tak szerokich
prac, a docelowo Park Kolejowy ulegnie gruntownej przebudowie64.
Obok wyej opisanych problemw pojawiy si kontrowersje wobec planw prof. C. Przybylskiego. Sekretarz Komitetu budowy Teatru P. Rundo zoy w MRP plany gmachu celem ostatecznego zatwierdzenia. Swoje obiekcje zgosia Rada Budowlana Okrgowej
Dyrekcji Robt Publicznych w dniu 10 listopada 1924 r. Wyrazia si
krytycznie o zapenieniu zupenie wolnego placu. Ponadto w odlegoci 150 m od dworca spowodowaoby to skupienie ruchu koowego
i pieszego. Dalej stwierdzono, i projekt nie by dostosowany do konfiguracji wybranego placu oraz powodowaby nierwnowag w zabudowie terenu. Nastpnie zabudowa okalajca, wielopitrowa nie bya
odpowiednim tem dla gmachu monumentalnego65. Z bdw technicznych wymieniono: brak podjazdu krytego i loy reprezentacyjnej
z oddzieln klatk schodow. Architektur opisano jako powan
o formach surowych, troch obcych, lecz wyraajc charakter oraz
przeznaczenie66. Zakwestionowanie projektw policyjno-budowlanych gmachu teatralnego, spowodowao wstrzymanie zakupu 10
wagonw wapna sulejowskiego oraz innych materiaw budowlanych
do koca 1924 r.
Ponownie delegacja dzka gocia w Warszawie w MRP na pocztku stycznia 1925 r. W dniu 2 stycznia na posiedzeniu w ministerstwie zapada decyzja przychylna budowie, z klauzul poprawienia uchybie architektonicznych w planach67. W nowym zamierzeniu
63 AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Miejsce
pod budow gmachu teatralnego w odzi, s. bp.
64 O park kolejowy, Kurier dzki 1924, nr 190, z 18 lipca, s. 8.
65 AP-KB, Zatwierdzenie planw policyjnych gmachu teatru 1924-1925, sygn.
305, t. 9. Protok z posiedzenia Rady Budowlanej Okrgowej Dyrekcji Robt Publicznych, s. 2-3.
66 Ibidem, s. 3.
67 Rycha realizacja budowy Teatru Miejskiego w odzi, Kurier dzki 1925,
nr 25 z 5 stycznia, s. 7.
80

_______________________________________________________________
budowy, przeniesiono skrzydo projektu pierwotnego z ul. J. Kiliskiego na ul. Skwerow. Gdyby okazao si, e teren na to nie pozwala, planowano przesun o caego budynku, bliej ul. Dzikiej
(G. Narutowicza), co zmniejszyoby plac przed teatrem68. Ministerstwo RP zatwierdzio gmach mieszczcy 2 teatry pod warunkiem
odsunicia gmachu o 40 m od ul. Skwerowej (obecnie ul. POW), pozostawiajc wolny teren o szerokoci 15 m midzy placem teatralnym
a cerkwi. Naleao skasowa przejcie dla publicznoci midzy scenami. Portale ewakuacyjne i sceniczne naleao opracowa o szerokoci 150 cm. Wolne przejcia midzy rzdami krzese zgodnie z zastrzeeniem wynosi miay 50 cm liczc od przedniego brzegu siedziska do tylniego oparcia. Wyjcie przewidziano z teatru kameralnego na plac od strony pnocnej69.
Wydawao si, e po zaegnaniu problemw technicznoarchitektonicznych i przychylnoci Okrgowej Dyrekcji Robt Publicznych prace nabior nowego tempa. Komisja budowy Teatru
Miejskiego przystpia do prac, w nowym ukonstytuowanym skadzie, a jej celem nadrzdnym byo wycigniecie budynku teatru pod
dach w stanie surowym. Pierwszym zadaniem byo wznowienie prac,
przedyskutowanie wnioskw i realizacji Komisji budowlanej podjtych w 1923 r. W Komitecie wci nie byo przekonania do budowy
teatru w miejscu wczeniej wyznaczonym. Ostatecznie stwierdzono,
e o przeniesieniu budowy teatru mowy by nie moe, gdy uchwaa
powzita przez Rad Miejsk jasno sprecyzowaa teren dziaa budowlanych. Zauwaono, e ewentualna zmiana miejsca pocignaby
za sob przekrelenie dotychczasowej pracy Komitetu oraz wznowiaby zatarg ze zwizkami zawodowymi, ktre drog innej uchway
otrzymay pl. gen. H. Dbrowskiego pod budow Domu Ludowego.
Obiekcje MRP dotyczce usytuowania gmachu teatralnego zostay
pomylnie przez Komisj rozwizane. Zobowizano architekta
C. Przybylskiego, by do listopada przesa ostatnie szkice: elewacji
bocznej, przekroju podunego przez widowni i scen, rzutu balkonw I i II pietra parteru, suteren, rzutu l i balkonw I i II pitra,
przekroju poprzeczny przez widowni, opracowan elewacje frontow
i tyln oraz plan sytuacyjny. cznie 12 rysunkw w liczbie 30 sztuk
68
AP-KB, Rne, sygn. 305, t. 34. Memorandum, 4 lipca 1924 r., s. bp.
AP-KB, Zatwierdzenie planw policyjnych gmachu teatru 1924-1925,
sygn. 305, t. 9. Do Urzdu Wojewdzkiego Okrgowej Dyrekcji Robt Publicznych, s.
bp.
69
81
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
fotolitograficznych. Cao szkicw dopeniona miaa by o przekrj
poduny przez scen i widowni. Sukcesem zakoczyy si pertraktacje z parafi prawosawna dotyczce zmiany konfiguracji terenu
cerkiewnego. Przystpiono take do rozmw w kwestii zakupienia od
maestwa Sulikowskich czci placu przylegego do parku o metrau 1 tys. m2. Czonkowie komitetu z przewodniczcym na czele zaproponowali wysanie projektw gmachu teatralnego na wystaw
w Paryu. Natomiast dla szerokiej widowni dzkiej reprodukcje fotograficzne teatru miay zosta w najbliszym czasie zaprezentowane
w Miejskiej Galerii Sztuki. Przystpujc do budowy, niezwocznie
planowano ogosi konkurs na prowadzenie robt ziemnych i malarskich drog przetargu ograniczonego, z zastrzeeniem moliwoci
przerwy w robotach. Zamykajc posiedzenie Komitet optymistycznie
stwierdzi i obecnie Komitet wchodzi w nowy okres swej dziaalnoci, w okres realizacji zamierze70. Ambicji wystarczyo do padziernika 1925 r., kiedy to Komitet zawiesi na duszy czas swoj dziaalno. Poniewa realizacja Teatru Miejskiego zostaa odoona na
czas nieokrelony, materia budowlany spoytkowano pod budow
gmachw szkolnych71.
Niespena po 2 latach przerwy w realizacji Teatru Miejskiego,
nowo zawizana Komisja na mocy uchway Rady Miejskiej
z 26 stycznia 1927 r. postawia sobie za cel ukoczenie budowy.
Pierwsze posiedzenie Komisji zebrao si w dniu 8 lutego 1927 r. Zebranym przypomniana histori dotychczasowych dziaa, poczynajc
od 1922 r. W sprawie rysunkw roboczych, skierowano pismo do architekta C. Przybylskiego. Komisja niezwocznie planowa przystpi
do budowy maej i duej sali. Sum 300 000 z przeznaczono na prace
ziemne tj.: wykop fundamentw, wywiezienie ziemi i zaoenie fundamentw72. Architekt 4 dni po posiedzeniu przesa Komisji aktualne rysunki i szkice. Dokument prezentowa dokadn kubatur teatru scen wielk i kameraln. Kubatura teatru zosta obliczona
na 12 000 m3, a kosztorys budowy wynis 3 125 000 z. Podcienia
obliczono na 2 874,00 m3, westybule cznie z szatniami 7 665,00 m3,
klatki schodowe 4 331,25 m3, widownia 39 185,00 m3, scena dua
70
Protok, Dziennik Zarzdu m. odzi 1925, R. 5, nr 12 z 24 marca, s. 9-11.

AP-KB, Skad Komitetu Budowlanego 1923-1927, sygn. 305, t. 1. Plan
i kosztorys, s. bp.
72 AP-KB, Posiedzenie Komisyjne 1923-1927, sygn. 305, t. 7. Protok z 1. posiedzenia Prezydium Komitetu Budowy, s. 38.
71
82

_______________________________________________________________
26 619,97 m3, magazyn 21 092 m3. cznie pomieszczenia teatru
wielkiego wyniosy 104 521,27 m3. Teatr kameralny liczy odpowiednio westybule i szatnie 6301,20 m3, widownia 6024,15 m2, scena 4 349,00 m3 oraz magazyny i garderoby 3 496,35 m3. cznie
20 170,70 m3. Oglny metra teatru wielkiego i kameralnego liczy 125 691,97 m3 powierzchni73. W marcu parafowano z C. Przybylskim umow na zmienionych warunkach. Za rysunki robocze architekt otrzyma mia 1,5%, za prowadzenie robt 1,5%, za rachunkowoci techniczn 0,5% od penego kosztorysu budowy74.
Po zatwierdzeniu projektu umowy przez Magistrat i architekta,
przystpiono do kolejnych realizacji, aby przyspieszy gotowe sprawy
w realizacji. Zwrcono si do Magistratu z prob o zatwierdzenie
formalnoci zwizanych ze zmian konfiguracji cmentarza cerkiewnego przy parafii prawosawnej w. Aleksandra w odzi. Dalej
o przepisanie w hipotece tytuu wasnoci placu zakupionego pod
gmach teatralny w odzi od maestwa Sulikowskich. Nastpnie
polecono Wydziaowi budownictwa przygotowanie w planie regulacyjnym uliczki o szerokoci 15 m, przylegajcej bezporednio do posesji nabytej pod budow gmachu, a take do oddania do dyspozycji
Komitetu powyszego placu75. Ponadto opinie architektw J. Kabana
i D. Lande ustaliy, i rodki w gotwce i materiaach byy wystarczajce do wykonania robt ziemnych i fundamentw. Prbne kopania wykonane jeszcze w 1924 r. wykazay, e grunt na gbokoci 1 m
by gliniasty, bardzo twardy, nadajcy si w zupenoci do wzniesie-
73
AP-KB, Umowa z C. Przybylskim z Warszawy, 1923-1927, sygn. 305, t. 5.

Kubatura Teatru w odzi, s. 54. Podane wyliczenia by w dokumencie poprawiane.
Trudno ustali czas nanoszenia oraz osob, ktra naniosa poprawki. Korekt naniesiono niebieskim dugopisem na maszynopisie. Dla przykadu: podano przy Teatrze
wielkim metra podcieni rwny 2 874,00 m3, poprawiono na 2 804,00 m3, widownia
podano 39 185,00 m3, poprawiono 40 185,00 m3. W cznej powierzchni Teatru
wielkiego podano 104 521,27 m3, poprawiono 105 521,27 m3. W przypadku oblicze
powierzchni Teatru kameralnego, za poprawne przyjto nisze wartoci metraowe. Najwiksza rnica dotyczy oblicze westybuli i szatni Teatru kameralnego.
W pierwotnym wyliczeniu podano 13 267,00 m3, poprawiono na 6 301,20 m3. Peny
metra teatru maego podano 20 170,70 m3 w oryginale uwzgldniono 27 136,70 m3.
74 AP-KB, Umowa z C. Przybylskim z Warszawy, 1923-1927, sygn. 305, t. 5.
Nowa umowa z C. Przybylskim, 9 marca 1927 r., s. 68-69.
75 AP, Posiedzenie Komitetu Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie
m. odzi, Dziennik Zarzdu m. odzi 1927, R. 9, nr 12 z 22 marca, s. 25-27.
83
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
nia monumentalnego gmachu76. Wykonano 4 prby kopania pod scen, ktra w zaoeniach architekta miaa by opuszczana, 2 przy
gruncie gmachu oraz 1 kopanie w miejscu lokowania sali kameralnej77 (zob. ryc. 2). Pniejsze opinie i relacje przecz tym sowom.
W Kurierze dzkim napisano dokonano prbnego kopania gruntw, ktre wskazuj, e obrane miejsce wbrew pogoskom jest zupenie
nieodpowiednie, ale rysunki i szkice s zaawansowane i zostan nadesane w poowie sierpnia78.
Przystpujc do realizacji wczeniejszych zamierze Komitet budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi ogosi przetarg
na roboty ziemne przy budowie gmachu teatralnego na placu miejskim (skwer kolejowy), poonym przy zbiegu ulic: J. Kiliskiego,
G. Narutowicza i Skwerowej. Roboty obejmoway splantowanie
ok. 13 000 m3 terenu, wykopanie okoo 20 000 m3 ziemi pod fundamenty na gbokoci od 1 do 7 m oraz wywzk wykopanej ziemi.
Oferty naleao skada do 20 lipca 1927 r.79 W ogoszonym konkursie na roboty ziemne 13 firm zgosio swoje oferty, z czego 4 zoyy
dokumenty po terminie80. Po otwarciu kopert i zapoznaniu si z ofertami Komisja stwierdzia wiele uchybie w stosunku do regulaminu.
Argumentowano, e sumy kosztorysowe byy niedokadne lub niekompletne. Po zapoznaniu si z opiniami, architekt D. Landem oraz
czonkowie Komisji w skadzie K. Folkierski, Wacaw Wojewdzki,
J. Kaban, W. Groszkowski, powierzyli cao prac firmie dzkiej
Pawe Holc i S-ka. Podpisano umow na wykonanie pracy opiewajc na sum 159 621,43 z roboty ziemne oraz 948 957,01 z ro76
Budowa Teatru Miejskiego, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1927, R. 9,

nr 24 z 14 czerwca, s. 12-13.
77 AP-KB, Budowa Teatru Miejskiego 1923-1925, sygn. 305, t. 19. Protok
z 30 maja 1924 r., s. bp.
78 Z komitetu budowy teatru miejskiego, Kurier dzki, 1924, R. 24, nr 182
z 5 lipca, s. 7.
79 Ogoszenie, Dziennik Zarzdu m. odzi 1927, R. 9, nr 28 z 12 lipca, s. 16.
80 Nastpujce firmy zoyy dokumentacje usug ziemnych w wyznaczonym czasie: Robert Golca (244 375,84 z), Brutigom i Matejko (233 504,04 z), Rhrich
i Swoboda (226 974,25 z), Nestler i Ferrenbach (187 088,71z), Witold Krassowski i S-ka (160 620,35 z) , W. Markusfeld (brak), Ch. J . Tyller (202 970,12 z),
Warszawska Spka Budowlana (217 966,83 z) Centralne Towarzystwo Budowlane w Warszawie (brak). W nawiasach podano szacunkowy kosztorys usug. Najwysz cen usug murarskich przedstawia firma Nestler i Ferrenbach:
1 209 930,79 z, najnisz Witold Kraszewski i S-ka 960 436, 41 z
84

_______________________________________________________________
boty murarskie81. W ramach zaliczki i ziemnych warunkw budowlanych zobowizano si firmie wypaci sum 16 841,59 z. Ostatecznie wynagrodzenie zmniejszano 2-krotnie, gdy nie stwierdzono pracy w warunkach cikich o twardym, gliniastym podou82.
Brak funduszy i pomocy miasta uniemoliwi definitywnie kontynuowanie prac. Preliminarz Komisji z 1927 r. by jej ostatnim.
Prace budowlane w parku przerwano z dnia na dzie, nawet ich nie
porzdkujc. O niedawnym placu budowy pisano nastpujco Park
Kolejowy nie jest ju dzi ani parkiem, ani nawet wielkomiejskim
skwerem. Przedstawia on gszcz starych, przewanie chorych lub na
wp uschnitych drzew, ktre tamuj dostp wiata i powietrza,
uniemoliwiaj naleyte utrzymanie trawnikw, zoenie kwietnikw
i racjonalne urzdzenie tego ogrodu83. Wydzia Plantacji Miejskich
Magistratu m. odzi opracowa plan rekonstrukcji oraz w najbliszych czasie zobowiza si podj odpowiednie czynnoci. Drzewostan liczbowo nie uleg zmianie, natomiast cao miaa zyska estetyczny wygld wielkomiejskiego skweru. W parku urzdzono rwnie miejski plac gier i zabaw dla dzieci84.
Problem finansowy by przeszkod w dalszej realizacji dziaa
w Parku Kolejowym. Magistrat oficjalnie zakomunikowa, e w budecie miasta w 1927/1928 r. nie przewidziano rodkw na kontynuowanie budowy. Miasto przeznaczyo gros funduszy na dalsz rozbudow sieci kanalizacyjnej. Brak sprecyzowanych dziaa i wzajemna
niech polityczna uniemoliwiy take uchwalenie ustaw i wznowienie poboru podatkowego. Na taki stan rzeczy zoyo si kilka
przyczyn. Prace Komitetu byy 3-krotnie przerywane. Nie zabezpieczono finansw przed reform walutow, ktra zdewaluowaa rodki.
Kolejnym zarzutem bya niegospodarno w wydawaniu pienidzy
publicznych wnoszonych na budow teatru. Konflikty dotyczce
prawnej regulacji obowizkw Komitetu i Magistratu zahamoway
skutecznie plany realizacji. Naley przypomnie, e zakupiony materia budowlany zosta wykorzystany do budowy szk dzkich. Wy81
AP-KB, Akta Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi 1927 r.,

sygn. 305, t. 13. Protok 2. z posiedzenia, 28 lipca 1927 r., s. 29-32.
82 AP-KB, Akta Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi 1927 r.,
sygn. 305, t. 13. Protok 3. posiedzenia, 16 wrzenia 1927 r., s. 43-44.
83 Kronika Miejska, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1931, R. 13, nr 16 z 21 kwietnia, s. 326.
84 Uporzdkowanie parku kolejowego, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1929, R. 11,
nr 33 z 13 sierpnia, s. 607.
85
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
br miejsca inwestycji budzi kontrowersj czonkw komisji przez
lata. Jeszcze w kadencji III Komisji zadawano pytanie nad susznoci wyboru dziaki budowlanej. Dodatkowym czynnikiem dopeniajcym konflikt, byy silne animozje personalne. Wszystkie wymienione czynniki daj obraz lat midzywojennych w odzi i problemw
z jaki wzmagali si mieszkacy. Konsekwencj nieudolnie prowadzonych dziaa s fragmenty fundamentw widoczne dzi w Parku
Kolejowym (obecnie park S. Moniuszki).
3. Finanse
rodki finansowe wyznaczay kierunek dziaania Komitetu. Uzyskano fundusze na drodze nalenoci podatkowych, sum budetowych Magistratu, a take poyczek bankowych. Przy ocenie skutecznoci pozyskiwania pienidzy przez czonkw Komitetu, naley mie
na uwadze fakt, i sektor gospodarczy i ekonomiczny niepodlegego,
modego pastwa, dopiero nabiera konkretnych ksztatw. Sytuacja
spoeczna i walutowa pod koniec 1923 r. bya tragiczna. Inflacja
przybraa zastraszajce tempo. Na pocztku wrzenia 1923 r.
za 1 dolara pacono 249 000 marek polskich, ale ju niespena miesic pniej ta kwota wzrosa do 1 612 000 marek polskich. Skadao
si na to kilka przyczyn, a jedn z nich byy nieporozumienia i brak
konsensusu politycznego. Dopiero powoany pozaparlamentarny gabinet Wadysawa Grabskiego zobowizany zosta do ratowania
skarbu pastwa. W kwietniu 1924 r. utworzono prywatny Bank Polski, ktry zastpi dotychczasow centraln instytucj emisyjn
pastwow PKKP. Rozpoczto dziaalno wymieniajc 1,8 mln
marek polskich za 1 z. Dewaluacja odbia si niekorzystnie na rozpocztych inwestycjach85. Nieporozumienia administracyjne i brak
stabilizacji gospodarczej skomplikoway rwnie prace przy budowie
Teatru Miejskiego w odzi.
Zabezpieczeniem materialnym prowadzonych czynnoci budowlanych zajmowaa si specjalnie powoana w tym celu Komisja finansowa. Komisja obradowaa i przedstawiaa wnioski na posiedzeniach
Komitetu. Magistrat obieca pomoc finansowa w budowie. W tym
celu odwoa si do pienidzy budetowych, pozyskujc rodki ze specjalnie uchwalonego podatku. W czasie II posiedzenia Komitetu w
styczniu 1924 r. przyjto do wiadomoci owiadczenie wiceprezydenta Groszkowskiego, e w Gwnej Kasie Miejskiej pozostao do dys85
86
W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2004, Warszawa 2004, s. 38-39, 44-45.

_______________________________________________________________
pozycji Komitetu kwota 22 584 385 258,87 marek polskich. Zebran
kwot czonkowie Komitetu postanowili przeznaczy na zakup potrzebnych materiaw budowlanych do rozpoczcia inwestycji w Parku Kolejowym. W pierwszej kolejnoci postanowiono naby w cegielni miejskiej ceg, wzgldnie przej od Magistratu kontrakty na
cement. Nastpnie zaleg kwot 14 mld marek polskich za miesic
grudzie 1923 r., Magistrat mia przela na rachunek Komitetu do
PKO w Warszawie. Podniesiono take skadk na budow z 10% do
20% od ceny biletw wejcia na wszelkiego rodzaju widowiska oraz
poproszono Magistrat o zwikszenie 15% funduszy budowy uzyskanych przez miasto z poboru miejskiego podatku od koncertw, widowisk, zabaw i rozrywek w okresie od 1 stycznia do 31 grudnia
1924 r.86 Skadki byy potnym zastrzykiem finansowym, usprawniajcym prowadzenie prac budowlanych. Konto zasilone zostao od
stycznia 1922 r. do 15 stycznia 1923 r. kwot 203 688 025,67 marek polskich, w kolejnych miesicach, do kwietnia 1923 r. kwota
wzrosa do 376 618 781,51 marek polskich. Do 4 kwietnia 1924 r.
przechowywano w zaokrgleniu sum 60 mld marek polskich87. Na
kolejnym posiedzeniu kwietniowym Komitetu, wiceprezydent Wiktor
Groszkowski owiadczy zebranym, e rodki nalene Komitetowi,
pobrane do dnia 1 listopada 1923 r. Magistrat odda do dyspozycji
Komitetu w ekwiwalencie 1 mln cegie i wagonu cementu. Ponadto
Magistrat zobowiza si przela w odstpach 10-dniowych kwoty
wpywajce do kasy miejskiej na rachunek Komitetu. Umowa nie
bya jednak respektowana. Dwa miesice pniej Komitet ponownie
upomnia si o rodki finansowe. Magistrat nie informowa o wysokoci sumy, nie byo pynnoci w przelewaniu rodkw na konto PKKP oraz zawiadomie o ruchach finansowych. Komitet podj starania, chronic dotychczasowe kwoty przed dewaluacj, o dalszym nabywaniu materiaw budowlanych i konstrukcyjnych88. W okresie od
1 stycznia 1922 r. do 31 grudnia 1923 r. na konto Komitetu zostaa
przelana przez Magistrat kwota w wysokoci 12 545 744 723, 67 marek polskich, od 1 stycznia 1924 r. do 30 kwietnia 1924 r. do PKKP
86
Z komitetu budowy teatru miejskiego, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924,

R. 24, nr 7 z 12 lutego, s. 14-15.
87 W Dzienniku Zarzdu m. odzi podano kwot 100 mld (1 kwietnia) marek
polskich. Patrz: Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R. 6, nr 17 z 22 kwietnia, s. 1415.
88 AP-KB, Sprawy finansowe 1923-1927, sygn. 305, t. 26. Komitet Budowy Teatru nr 1235/23 R.M., s. bp.
87
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
wysano 159 604 363 220,00 marek polskich. W terminie od 1 maja
do 15 maja 1924 r. 22 558 179 000,00 marek polskich, 20 maja
1924 r. rachunek Komitetu wzrs o 14 460 588,00 marek polskich,
co po kursie nowej waluty czynio sum 8 033,66 z, za do 13 czerwca 1924 r. przekazano kwot 9 627 984 000,00, co rwnowayo koszt
5 348,88 z89.
Za wymienion sum Magistrat postanowi zawrze umow z cegielni miejsk na wybr 1,5 mln szt. cegie. Architekt C. Przybylski
przedstawi czonkom Komitetu wykaz materiaw potrzebnych do
rozpoczcia inwestycji. Wymieni w nim konieczno zakupu 3 mln
cegie, 950 m wapna niegaszonego, 950 m3 wiru, 2 650 m3 piasku
oraz cementu90. Liczb 2 mln szt. cegie zakupiono z cegielni miejskiej na mocy uchway ze stycznia-czerwca 1923 r. Magistrat zawar
umow z cegielni 2 stycznia 1923 r. na wykonanie 1 500 000 szt. po
cenie 75 000 marek polskich, co dao kwot cznie 112 500 000 marek polskich. Drug umow sygnowano 15 maja 1923 r. na zakup
500 szt. za orientacyjn cen 158 000 marek polskich, co opiewao
rachunkiem 79 000 000 marek polskich. czny koszt by rwny
191 500 000 marek polskich91. Podobnie z rozporzdzenia Magistratu
zakupiono 10 wagonw wapna od firmy Rosicki i Kawerski i S-ka.
Uchwaa nr 845 z 18 grudnia 1923 r. do dyspozycji Komitetu oddano
1 mln szt. cegie oraz 1 wagon wapna. W pierwszej kolejnoci na plac
budowy przywieziono 1 093 szt. cegie92. Nastpne umowy na dostarczenie materiaw realizowano kolejno w maju, czerwcu i lipcu
1924 r. Cegielnia miejska w okresie od 19-28 maja przekazaa
182 850 szt. cegie. W sierpniu dostarczono 3 wagony wapna na
czn kwot 1 345,42 z93. Na zakup 3 mln szt. cegie, 10 wagonw
wapna oraz 1 wagonu cementu, Komitet wyda sum 127 176 z94.
W midzyczasie podjte reformy walutowe i prby usystematyzowania gospodarki przyniosy zmiany walutowe. Czesaw Przybylski za
89
AP-KB, Sprawy finansowe, sygn. 305, t. 27, Skadki na budow, s. bp.

AP-KB, Zakup Materiaw budowlanych 1922-1925, sygn. 305, t 22. Rachunki, s. bp.
91 AP-KB, Sprawy finansowe 1923-1927, sygn. 305, t. 26. Skadka budowlana,
s. bp.
92 AP-KB, Skad Komitetu, sygn. 305, t. 1. Miejsce pod budow gmachu teatralnego, s. bp.
93 AP-KB, Zakup materiaw budowlanych 1922-1925, sygn. 305, t 22. Rachunki, s. bp. .
94 W czci dokumentacji Komisji Budowlanej podaje si kwot 126 176 z.
90
88

_______________________________________________________________
opracowane szkice otrzyma wynagrodzenie 56 250 z. Przewidziana
kwota wynagrodzenia wynikaa z progw procentowych umowy
ustalonej midzy Komitetem a architektem, naliczanej od penej sumy przewidzianej inwestycji. Bilans zakupw przedstawia si nastpujco - 3 mln szt. cegie w cenie 120 000 z (40 z za 1000 szt.),
10 wagonw wapna - 6 000 z (4 z za 100 kg) oraz 1 wagonu cementu
180 kg za kwot 1 176 z, zamknity zosta czn kwot
127 176 z95. Zestawiajc podane ceny z artykuami spoywczymi
przykadowo za 4 z mona byo zakupi min.: niecae 4 kg cukru
(1 kg-1,09), 16 kg chleba ytniego (1 kg-0,25 z) czy 2 kg kiebasy
(1 kg-1,80 z)96.
Brak spjnoci midzy Komitetem i Magistratem powodowa
wzajemne konflikty, take natury finansowej. Magistrat w 1924 r.
wystosowa pismo do sekretarza Komitetu P. Rundo, by przedstawi
powd i rachunki pobrania dobrowolnie sum: 500,00 z z Banku Polskiego, 2 000 z Banku Handlowo-Przemysowego oraz 2 000 z
z Banku Handlowego w Warszawie. Komitet przedstawi argument,
e powysze kwoty byy niezbdne do prowadzenia prac codziennych97. Z powodu czasowych problemw Komitet zawiesi dziaalno, a materia budowlany zosta przekazany na inne cele.
Prace wznowiono w 1925 r. Komisja finansowa dysponowaa wolnymi rodkami, zdetonowanymi w rnych instytucjach w kwocie
93 885,45 z. W Banku Handlowym oddzia w odzi znajdowao si
5 574 z, w Banku Handlowo-Przemysowym w odzi 2 018 z,
w Banku Polskich Kupcw i Przemysowcw Chrzecijan w odzi
23 236,11 z, w gwnej kasie miejskiej 53 057,34 z oraz w Magistracie 10 000 z98. Rok pniej Komitet podj gorczkowe starania
o zabezpieczenie sumy ulokowanej w Banku Polskich Kupcw
i Przemysowcw Chrzecijan z powodu ogoszonego upadku. Po tej
sytuacji podjto starania o ulokowanie wszelkich sum pozostajcych
95 AP-KB, Odpisy umw, listy czonkw, regulaminy, wycigi z posiedze 19261927, sygn. 305, t. 14, Fundusze Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, s. 1.
96 Statystyka cen w odzi i Warszawie, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1924, R. 6,
nr 30 z 22 lipca, s. 30.
97 AP-KB, Sprawy finansowe, sygn. 305, t. 26. Do Przewodniczcego Komitetu,
s. bp.
98 AP-KB, t. 14. Odpisy umw, listy czonkw, regulaminy, wycigi z posiedze
1926-1927. sygn. 305, t. 14. Fundusze Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi,
s. 2-5.
89
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
w posiadaniu Komitetu na koncie Banku Gospodarstwa Krajowego
oddzia w odzi99.
Zbilansowana suma bya zbyt niska, by z powodzeniem kontynuowa budow nowego gmachu teatralnego. Kwota Komitetu budowy
Teatru Miejskiego w odzi bya porwnywalna z sum rodkw
przekazanych przez miasto na rzecz dziaajcego Teatru Polskiego
przy ul. Cegielnianej. W 1924 r. skierowano docelowo na remont teatru kwot 90 583 z, za w okresie od 1 stycznia do 1 wrzenia
1925 r. kwota wzrosa 2-krotnie 183 256 z100. Jeszcze przed zawieszeniem prac czonkowie Komitetu, zwrcili si do in. K. Gnoiskiego o wykonanie wstpnego kosztorysu prac elektrycznoowietleniowych. W cenniku znalazy si usugi dotyczce doprowadzenia prdu, urzdzenia owietlenia i owietlenia scenicznego.
W sumie cao urzdze teatru wielkiego i kameralnego obliczono na 245 000 z101. Wraz z pocztkiem nowego sezonu budowlanego
Komitet upowani firm W. Kusak do prowadzenia robt przy budowie studni w Parku Kolejowym w miejscu wskazanym przez architekta. Zlecenie opiewao na sum 4 981,57 z. W momencie przystpienia do prac 29 wrzenia 1925 r. wypacono zaliczk w wysokoci 2 976,50 z. Pomimo odwiertu na gboko 40 m, nie natrafiono
na pokady wody. Kolejn spraw hamujc budow bya wiadomo
o cofniciu przez MSW poboru specjalnej stawki komunalnej uchwalonej w 1923 r. Z dniem 1 wrzenia zaprzestano jej uiszczania. Ponownie podpisano umow z architektem i zobowizano go do nadesania penego kosztorysu gmachu Teatru Miejskiego (zob. tab. 1, 2).
Po zsumowaniu kosztw Komitet otrzyma kwot 4 910 500 tys.
z. Palc kwesti, po zapoznaniu si z dokumentacj, stao si pozyskanie wystarczajcej iloci rodkw na sfinansowanie teatru. By
obniy koszty budowy, postanowiono wybudowa jeden gmach teatralny z wydzieleniem osobnych pomieszcze dla teatru wielkiego
i kameralnego, a nie jak wczeniej planowano dwa osobne budynki.
Zrezygnowano z czci planw wykoczeniowych i z przesadnej elegancji wntrza. Istotn kwesti Komitetu byo pytanie nie o to, jak
bdzie wyglda gmach, tylko czy uda si go zrealizowa przy obec99
AP-KB, Skad Komitetu, sygn. 305, t. 1. Do Magistratu m. odzi, s. bp.

d a teatr, Dziennik Zarzdu m. odzi, 1925, R. 7, nr 46 z 17 listopada,
100
s. 1-3.
101 AP-KB, Rne, sygn. 305, t. 34. Ksawery Gnoiski, doradca, padziernik
1924 r., s. bp.
90

_______________________________________________________________
nych rodkach. W pierwszej kolejnoci rozwaono trzy formy ratowania budetu teatralnego. Postanowiono zoy wniosek o pobr 5%
od podatku komunalnego i od dodatkw pastwowych. Uchwaa nigdy nie zostaa zgoszona do zatwierdzenia Radzie Nadzorczej. Drugim sposobem dwignicia budowy bya poyczka. Planowano zawiza delegacj z D. Lande na czele, ktra przedstawiaby warunki i
potrzeb zacignicia kredytu w PKO w Warszawie.
Tabela 1
Kosztorys Teatru wielkiego w stanie surowym i wykonawczym
Prace:
ziemne
Stan surowy
Kwota (w z)
146 903,22*
murarskie
660 478,90*
ciesielskie
25 504,17*
izolacyjne
3 095,00*
dekarskie
37 219,90*
elbetonowe
299 296,08*
Suma
1 172 497, 17
Razem (stan surowy i wykonawczy)
Prace:
murarskie
Stan wykonawczy
Kwota (w z)
29 111,02*
izolacyjno-asfaltowe
41 162, 20 z*
ksylolitowe, terako542 263, 67 z*

towe
tynkowo-sztukate601 893, 14 z*
ryjne
blacharskie
18 649,17 z*
stolarskie z okuciem,
68 807, 00 z*
oszkleniem i malowaniem
malarskie
48 493,55 z*
kowalsko-lusarskie
61 507,20 z*
Rne
476 402, 71 z*
Suma
1 888 289,66 z
3 060 786,83 z
*cena jednostkowa (robocizna oraz materia)

rdo: AP, Komitet Budowy Teatru Miejskiego przy Magistracie m. odzi:
Kosztorys na budow Teatru Miejskiego, 1925 r. sygn. 305, t. 20.
W nastpnej kolejnoci Komitet postanowi zwrci si do dzkich firm o wsparcie finansowe. Na apel odpowiedziaa tylko Rada
Nadzorcza Elektrowni dzkiej, ktra na powyszy cel zaoferowao
sum 7 500 z102.
102 Protok posiedzenia Komitetu Budowy Teatru Miejskiego, Dziennik Zarzdu

m. odzi, 1925, R. 25, nr 12 z 24 marca, s. 9-10.
91
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
Rok 1926 by mao aktywny, a prace Komitetu w wikszoci byy
wstrzymane. Czonkowie Komitetu byli zadania, e budowa powinna
by rozpoczt do wzniesienia Teatru wielkiego, obliczonego ostatecznie na 1 300 miejsc. Twierdzono, e na ten cel zgromadzone zostay odpowiednie fundusze w Banku Polskim. Ponadto Komitet
dysponowa rodkami budowlanymi jak cegy, wapno, cement. Komisja Teatralna ponownie zgosia wniosek do Magistratu, by ten poczyni starania dce do wszczcia akcji budowlanej, przygotowaniem rysunkw wykonawczych, wykoczeniem robt ziemnych, zaoeniem fundamentw i zoeniem kamienia wgielnego. Zgodnie
podjto decyzj o wystpieniu o dodatkowe rodki z budetu - w sumie 100 000 z, w 1927 r.103
Tabela 2
Kosztorys Teatru kameralnego w stanie surowym i wykonawczym
Stan surowy
Stan wykonawczy
Prace:
Kwota (w z)
ziemne
20 922,35*
murarskie
8 948,83*
murarskie
124 982,12*
18 953,30*
ciesielskie
7 844,45*
izolacyjne
1748,25*
izolacyjno-asfaltowe
ksylolitowe, terakotowe
tynkowosztukateryjne
blacharskie
stolarskie
dekarskie
elazno-betonowe
8 064,11*
87 423,68*
Prace:
malarskie
Suma
250 984,96 z
Razem (stan surowy i wykonawczy)
Kwota (w z)
171 898,67*
184 775,78*
5 368,61*
32 353,53*
44 894,36*
kowalsko-lusarskie
7 319, 36*
Rne
179 646,63*
Suma
654 159, 07
905 144,96 z
*cena jednostkowa (robocizna oraz materia)

Kosztorys na budow Teatru Miejskiego, 1925 r. sygn. 305, t. 20.
Planujc rozpoczcie prac budowlanych w przyszym sezonie dokonano wstpnych oblicze finansowych, dotyczcych zatrudnienia
103 AP-KB, Skad Komitetu, sygn. 305, t. 1. Wycig I/IV posiedzenie Komisji
Teatralnej, 7 wrzenia 1926 r. Uchwaa nr 10., s. bp.
92

_______________________________________________________________
oraz stawek wynagrodzenia. Przy pracach przewidywano zatrudni
460 robotnikw wraz z rzemielnikami na okres 8 miesicy. Wstpny
kosztorys wyprowadzenia gmachu w stanie surowym pod dach
w 1927 r. przyjmowa nastpujce rachunki: 460 (liczba pracownikw) x 8 (liczba miesicy) x 25 (liczba dni pracujcych), otrzymujc
kwot 92 000 z. Wliczajc dniwk pracownicz 6,11 z, pene
koszty wyniosy 562 120 z. Do otrzymanej kwoty naleao doda sum materiaw budowlanych 697 880 z. Z rachunku wynikao, e
brak jest pienidzy na pen realizacj wykoczeniow elewacji
i wntrza, ktr szacowano na 3 mln z. Koszt wyniesienia budynku
w stanie surowym pod dach wynisby 1 250 000 z. Okazao si, e
inwestycja w okrojonym stanie i tak bya jedn z najdroszych,
przewidzianych w budecie miasta w 1927 r. Magistrat rozporzdza
kwot 8 347 278 z. W kosztorysie gmach znalaz si na 2 miejscu
najdroszych inwestycji. Sum 1 566 000 z przewidziano wyoy na
budow Gazowni Miejskiej, a 1 017 307 z w caoci przekazano na
zadrukowywanie dzkich ulic104. Na kontach bankowych w 1926 r.
Komitet dysponowa nastpujcymi rodkami: Bank Polski
56 788,07 z (luty), Bank Handlowy w Warszawie oddzia w odzi
36 605,24 z (luty), Bank Handlowo Przemysowy w odzi
49 350,16 z (luty), Bank Kupcw i Przemysowcw Chrzecijan
(padziernik 1925 r.) 18 214,63 z105. Wymienione kwoty ulegy
zmianom w 1927 r. W Banku Handlowym i HandlowoPrzemysowym, z akt Komitetu budowy wynika, e do dyspozycji
pozostawao 7 592 z. W Banku Polskich Kupcw i Przemysowcw
Chrzecijan 23 236, 11 z, a w kasie miejskiej 63 057,35 z. cznie posiadano 93 885,45 z106.
Nowy sezon budowlany 1927 r. mia doprowadzi do realizacji
i ukoczenia pierwszego etapu budowy Teatru Miejskiego. Uregulowano i prawnie nabyto plac od maestwa Sulikowskich za cen
29 500 z. Posiedzenia w tej sprawie zwoano w dniu 18 lutego1927 r.
Na powyszym zebraniu architekt C. Przybylski przedstawi plan
robt w roku biecym. Planowa wykona rysunki robocze i zaoe104
AP-KB, Sprawy finansowe 1923-1927, sygn. 305, t. 26. Wycig 72/IV sesja
posiedzenia Magistratu nr 969 z 2 listopada 1926 r., s. 3-4, oraz Zatwierdzenie oglne.
105 AP-KB, Ksiga Bankowa Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi,
sygn. 305, t. 30. Rachunki, s. 1,10,12,15.
106 AP-KB, Akta Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, 1927 r.,
sygn. 305, t. 13., s. bp.
93
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
nie fundamentw kosztem 300 000 z. Komitet oprcz kwoty materiaw budowlanych 127 176 z, dysponowa sum 93 885,45 z.
Poniewa finanse byy niewystarczajce Komitet postanowi wystpi do Rady Miejskiej o kredyt w wysokoci 200 000 z107. Brak byo
w pracach Komitetu pynnoci finansowej. Wci wstrzymywano,
z braku naleytych rodkw, wypat 4 981,57 z dla firmy W. Kussak za wybudowanie studni na terenie miejskiego Parku Kolejowego. W dniu 2 marca 1927 r. Komisja finansowa przedstawia plan,
ktry mia przyspieszy realizacj. Podjto dziaania, ktre pozwoliyby pozyska z Magistratu w roku budetowym 1927/1928, sum
150 000 z oraz dodatkowo zacign poyczk na budow w PKO lub
Banku Gospodarstwa Krajowego w kwocie 1 250 000 z. Ponadto Polskie Towarzystwo Teatralne w odzi, skierowao swoja prob
o spienienie wszystkich papierw wartociowych stanowicych
wasnoci Towarzystwa Teatralnego108. Katalizatorem prac miao
by ogoszenie przetargu na wykonanie prac ziemnych i murarskich.
Oferty nadsyano do 20 lipca 1927 r. Wyonienie wykonawcy okazao
si niemoliwe, gdy kosztorys firm zawiera niecisoci i bdy. Po
zapoznaniu si z wnioskami Komisja powierzya prowadzenie caoci
dziaa firmie Pawe Holc i S-ka. Firma zobowizaa si do wykonania prac nastpujcym kosztem (zob. tab. 3).
Spka przesaa take kosztorys prac murarskich wliczajc koszty robocze i materiaowe. Wedug zestawie Teatr wielki kosztowa
Komitet 827 952,58 z, a Teatr kameralny- 160 087,61 z. cznie
prace murarskie wyniosy 988 040,02 z. Wczeniejsze kwoty ustalone midzy zleceniodawc a wykonawc nieznacznie si rniy.
Koszt robt ziemnych by rwny sumie 159 621,43 z, a murarskich
948 957,01 z109. Byy to fundusze znacznie przekraczajce moliwoci finansowe Komitetu. Liczc jednak, e nie zostanie odmwiona
pomoc kredytowa dla tak powanej inwestycji, postanowiono przystpi do prac ziemnych, murarskich i podjto prb wyprowadzenia
gmachu w stanie surowym pod dach. Pierwotn sum zaliczki dla
Pawe Holc i S-ka, dwukrotnie aneksowano zmieniajc stawki.
107 Z komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, Dziennik Zarzdu m. odzi,
1927, R. 9, nr 9 z 1 marca, s. 10-11.
108 AP-KB, Akta Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi, 1927 r.,
sygn. 305, t. 13. Komisja finansowa, 2 marca 1927 r., s. 17.
109 AP-KB, Akta Komitetu Budowy Teatru Miejskiego w odzi 1927 r.,
sygn. 305, t. 13. Protok 2. z posiedzenia, 28 lipca 1927 r., s. 29-32.
94

_______________________________________________________________
Pierwotnie zmniejszono do kwoty wynagrodzenia 13 391,51 z, nastpnie za o sum 2 123,08 z, co dao ostatecznie honorarium
w wysokoci 10 474,97 z. Zmiany w umowie byy powodowane tym,
e nie wykonywano prac w twardym gliniastym gruncie z uyciem
kilofw jak wczeniej zakadano.
Tabela 3
Kosztorys na roboty ziemne i murarskie Teatru Wielkiego
i Kameralnego firmy Pawe Holc i S-ka
Prowadzone prace ziemne
przy Teatrze wielkim
1000 m2 oczyszczenie,
karczowanie i uoenie
materiau na odlego 150
m
1000 m2 splantowa grubo warstwy do 0,3 m
721 m3 wykop pod fundamenty, gboko 1 m,
odrzucenie ziemi na 3 m
554 m3 wykop pod blankiet
1,6 m
2521 m3 wykop 2 m pod
sutereny z rozplantowaniem
1955 m3 wykopy do gbokoci 3,5 m
11092 m3 wykop do gbokoci 7 m
1010 m3 zasypa i ubi
15824 m3 wywiezienie
ziemi na odlego 2 km
Razem
Koszt (w z)
Prowadzone prace ziemne

przy Teatrze kameralnym
Koszt (w z)
1200
3200 m2 oczyszczenie
384
2700
3200 m2 splantowanie
864
m3
1312,22
1263,12
5974,77
2374,40
wykop pod
blankiety fundamenty,
gboko 2 m
435,89 m3 wykop pod
blankiety fundamenty,
gboko 4 m
172,24 m3 zasypa
5626,38
1346,90
251,47
6236,45
54461,72
1474,60
2638,05 m3 wywiezienie
ziemi na odlego 2 km
12662, 64
Razem
21135,39
75429,80
150578,08

W przedmiocie skadkowym ofert i kosztorysw, sygn. 305, t. 15. Kosztorys na roboty, s. bp.
Ambitne plany budowlane w 1927 r. nie zostay zrealizowane.

Prace zatrzymay si na etapie wyprowadzenia fundamentw. Pomimo rozpaczliwych prb zacignicia poyczek i kontynuowania
budowy, Magistrat nie przewidzia w roku 1927/1928 dodatkowych
95
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
rodkw na ten cel. Wikszo rodkw budetowych przeznaczono
na usprawnienie i rozwijanie sieci wodno-kanalizacyjnej w miecie.
Z wycigu rachunku bankowego wynika, e 30 czerwca 1929 r.,
w dniu zamknicia konta, Komitet dysponowa pozostaociami
w kwocie 7 256,50 z110.
Brak funduszy przypiecztowa los gmachu. Urzd Wojewdzki
w odzi przesa pismo do Magistratu, w ktrym informowa, e
z deficyt przekrela moliwo kontynuowania budowy. Argumentowano, e budowa tak monumentalnego gmachu mija si z celem.
Tym samym podjto decyzj o wstrzymaniu rozpocztych robt, do
czasu powzicia odpowiedniej uchway w tej sprawie, przez nowo
wybrane organy miejskie. Decyzja zbulwersowaa czonkw Komitetu. W nadesanej odpowiedzi do UW pisano: d musi posiada
gmach dwa teatry spony prywatny Thalja oraz Wielki. Teatr
Miejski [obecnie teatr im. S. Jaracza przyp. autora] mieci si w
nieodpowiednim lokalu, ktry nie odpowiada warunkom bezpieczestwa111. Dalej stwierdzono, e dyrekcja Banku Gospodarstwa Krajowego gotowa bya udzieli poyczki. Wiesaw Lisowski podsumowa,
e Urzd Wojewdzki nakazujc zaprzestania budowy, przekroczy
swoje kompetencje, a narzucanie praw przysuguje samorzdowi,
natomiast urzd by jednostk administracyjn II instancji112.
Prace zostay zamknite w 1927 r. W latach pniejszych nie powrcono ju do budowy Teatru Miejskiego w Parku Kolejowym
(obecnie park im. S. Moniuszki). Win za bark profesjonalizmu
i konsekwencji naley obarczy Komitet i Magistrat. Wzajemne animozje, zoliwoci, brak wsplnego planu dziaania oraz porozumienia w sprawach finansowych byy przyczyn zawieszania prac
i marnotrawstwa publicznych pienidzy. W 1925 r. nastpujco podsumowano prace czonkw komitetu Istnieje w odzi od 2 lat, zwany popularnie komitetem braci picych [] Komitet nie wykona
adnej inicjatywy, nie uczyni nic, co by mogo spraw budowy poruszy choby o krok113. Warto zwrci uwag, e kondycja finansowa
pastwa, a take kryzys wiatowy nie by kluczowym wydarzeniem,
110
AP-KB, Bank Handlowy w Warszawie 1924-1927, sygn. 305, t. 31. Wycig

z rachunku bankowego, s. 15.
111 AP-KB, Odpisy umw, listy czonkw, regulaminy, wycigi z posiedze
1926-1927, sygn. 305, t. 14. Pismo: L. Pf. 1036/1, s. bp.
112 Ibidem.
113 AP-KB, Rna korespondencja , sygn. 305, t. 35. Do dymisji komitecie braci
picych!, s. bp.
96

_______________________________________________________________
ktre doprowadzio do zahamowania prac. Opinia i nastroje spoeczne sprzyjay inwestycji w pierwszych latach budowy. Radykalizoway
si one wprost proporcjonalne do podejmowanych dziaa i rozwiza Na Komitecie budowy teatru ciy olbrzymia odpowiedzialno
za zmarnowanie grosza publicznego, za trwonienie go na szkice oraz
projekty, ktre zday si psu na bud. Za zmarnowanie 2 mln cegie,
ktre zdyy ju zmursze, oczekujc na rozpoczcie budowy gmachu114. Wydaje si, e decyzje, ktre zapaday na posiedzeniach, byy
mao precyzyjne i niespjne. Konflikt w wyborze placu budowy towarzyszy Komitetowi przez wszystkie lata dziaalnoci. Ponad 4 lata
prac nad budow teatru nie przynioso oczekiwanych korzyci i osigni. Wielkie ambicje teatralnej odzi pogrzebano wraz z nadziejami w Parku Kolejowym. W ironiczny sposb opisa sytuacj towarzyszc budowie Wadysaw Drozdowski w Komedii w III aktach,
ktra ukazaa si w czasopimie Republika w 1927 r. (zob. Aneks 1)
Dzi niemym wiadectwem ambicji i dowodem braku kompetencji, wzajemnych animozji i zatargw politycznych tamtych czasw s
gdzieniegdzie widoczne pozostaoci fundamentw gmachu Teatru
Miejskiego, ktrego architektur zachwycano si na wystawie w Paryu w 1925 r.
114
Ibidem, Siedmiu braci picych, s. bp.
97
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
Aneks I
Budowa Teatru. Komedia w III aktach
Synna Budowa teatru w odzi
Jest najprzedniejsz z komedii wanie
Dla rozpatrzenia si o co chodzi
W krtkim streszczeniu akcj wyjani
Akt 1. widza wprowadza w czasy
Gdy krla Banka zgadzili otrzy
Cegie na skadzie liczne zapasy
A Hamlet gada trzy po trzy
Akt 2. Cegie ubyo znacznie
Na scenie magia, duchy i czary
A Faust pan prezes, jak tylko zacznie
Wci gada, gada, gada bez miary
Akt 3. Z cegie zostay puchy
W stylu cesarstwa zdobna estrada
Nowy komitet peen otuchy,
A prezes gada, gada i gada.
Za w epilogu cegie kopoty
Szereg posiedze o rnej porze
Multum gadania, mao roboty,
A nawet kiedyi teatr moe115.
115
AP-KB, Rna korespondencja , sygn. 305, t. 35. Wadysaw Drozdowski,

Budowa Teatru. Komedia w III aktach, s. bp. Komedia ukazaa si w czasopimie
Republika, 1927, nr 43, z 13 lutego.
98

_______________________________________________________________
Ryc. 1. Fasada Teatru Miejskiego. Rysunek z pierwszej strony

Kuriera dzkiego 1924, nr 115. Autor rys. Stanisaw uckiewicz, Kurier dzki, 1924, R. 24, nr 115 z 27 kwietnia.
Ryc. 2 Fasada Teatru Miejskiego. Wejcie do Teatru wielkiego

od strony ul. G. Narutowicza, proj. C. Przybylskiego, 1924 r., Giewont 1928, nr 3, stycze-marzec.
99
Rafa Pakua
_______________________________________________________________
Ryc. 3. Fasada Teatru Miejskiego. Wejcie do Teatru kameralnego pierwotnie planowano od strony ul. J. Kiliskiego. Brak zgody
i naruszenie terenu cerkwi w. Aleksandra, wymusiy na architekcie
przeniesienie Teatru kameralnego od ul. Skwerowej, proj. C. Przybylski, 1924 r., Architektura i Budownictwo, 1936, R. 12, nr 8-9-10
(numer specjalny).
100

_______________________________________________________________
Polskie formacje zbrojne w odzi.

Od przybycia Legionw w padzierniku 1914 r. do powstania garnizonu Wojska Polskiego w listopadzie 1918 r.
Polski garnizon wojskowy w odzi powsta de facto w listopadzie

1918 r., ale ju w padzierniku 1914 r. do miasta przybyy oddziay
Legionw Polskich, co w wojskowych dziejach miasta naley potraktowa jako prapocztek historii polskiego garnizonu wojskowego.
d bya miastem specyficznym, pamitajmy bowiem, e jej wielki
rozwj przypad na lata niewoli, std przed rozbiorami w niewielkiej
rolniczej miecinie, jak bya d przed 1795 r., trudno byo myle
o pobycie w niej nawet nieduej jednostki wojskowej. Natomiast
w latach zaborw w miecie stacjonoway do pokane siy rosyjskie.
Byy to jednostki wchodzce na pocztku XX stulecia w skad V Korpusu armii carskiej, ktrego sztab i dowdztwo mieciy si w Warszawie. W odzi stacjonoway natomiast: sztab 10 DP1, 37 Jekaterynburski pp oraz 40 Koywaski pp obydwa wchodzce w skad
1 BP nalecej do wspomnianej dywizji, 10 BA oraz 5 Doski Puk
Kozakw. Ten ostatni by szczeglnie przydatny do tumienia wszel1
W tekcie stosowane s nastpujce skrty: AP Archiwum Pastwowe

w odzi; BA Brygada Artylerii; BP Brygada Piechoty; BS Brygada Strzelcw;
CAW Centralne Archiwum Wojskowe; ckm ciki karabin maszynowy; DP
Dywizja Piechoty; DS Dywizja Strzelcw; MM Muzeum Miasta odzi;
MSWojsk. Ministerstwo Spraw Wojskowych; MTN Muzeum Tradycji Niepodlegociowych w odzi; OG Okrg Generalny d; OW Okrg Wojskowy; PON
Polska Organizacja Narodowa; POW Polska Organizacja Wojskowa; pp puk
piechoty; ppleg puk piechoty Legionw; ps puk strzelcw; pSK puk Strzelcw
Kaniowskich; PSB Polski Sownik Biograficzny; SBDPRR Sownik Biograficzny
Dziaaczy Polskiego Ruchu Robotniczego; SG Sztab Generalny; SMHW Studia
i Materiay do Historii Wojskowoci; WP Wojsko Polskie.
_______________________________________________________________
kiego rodzaju zamieszek i wystpie niepodlegociowych Polakw.
Przyda si take w okresie rewolucji 1905-1907 r., aczkolwiek aby
opanowa sytuacj w miecie i regionie wadze rosyjskie musiay
cign do odzi take 38 Tobolski pp ze Skierniewic i 39 Tomski
pp z owicza, obydwa ze skadu 2 BP 10 DP. W tym okresie w miecie, zajmujc si gwnie pacyfikacj fabryk, stacjonoway inne jednostki wojsk carskich: 22 Ninogorodzki pp, 21 Muromski pp, 54
Nowomirgorodzki Puk Dragonw, 6 Doski Puk Kozakw, 16 Guchowski Puk Dragonw, 62 Suzdalski pp i 18 Klastycki Puk Dragonw. Jednostki te czsto zmieniay si, gdy wadze carskie obawiay
si zrewolucjonizowania wasnych wojsk. Zaobserwowano np. pewne
wpywy propagandy rewolucyjnej na stacjonujcych przy ul. Konstantynowskiej (ob. ul. Legionw) onierzy 37 Jekaterynburskiego
pp oraz 40 Koywaskiego pp zajmujcego koszary przy ul. Leszno
(ob. ul. Lucjana eligowskiego). W rezultacie we wrzeniu 1906 r.
w odzi stacjonoway nastpujce puki: 37 Jekaterynburski pp
(w sile 16 kompanii czyli rot) i 40 Koywaski pp (15 kompanii),
a oprcz nich 61 Wodzimierzowski pp (14 kompanii), 5 Doski
Puk Kozakw (4 sotnie odpowiednik szwadronw w wojskach kozackich), 16 Guchowski Puk Dragonw (2 szwadrony), 48 Ukraiski
Puk Dragonw (2 szwadrony) i 10 BA. Na krtko przed wybuchem
I wojny wiatowej Rosjanie planowali przeprowadzenie reorganizacji
dyslokacji swych jednostek. Wizao si to z faktem utworzenia nowego XXIII Korpusu. W odzi stacjonowa mia m.in. 14 Maoruski
Puk Dragonw, ale z uwagi na fakt, i w Kaliszu w puk mia bardzo dobre warunki lokalowe pozostawiono go w tamtejszych koszarach. Przeniesiono za to z Pocka do odzi czteropukow samodzieln 1 BS pozostawiajc w Kutnie II batalion 4 ps. Z Pocka przyby
take do odzi 1 dywizjon artylerii strzelcw wraz z 1 parkiem artyleryjskim2.
2 AP, Akta Miasta odzi, sygn. 3. Protokoy posiedze Rady Miejskiej 29 padziernika (11 listopada) 1868 r. 12 (24) lutego 1869 r.; rda do dziejw rewolucji
1905-1907 r. w okrgu dzkim, red. N. Gsiorowska, T. I, cz. 1, Warszawa 1957:
Dokument nr 184. Depesza z 28 stycznia 1905 r. gubernatora piotrkowskiego
M. Arcimowicza do genera-gubernatora warszawskiego M. Czertkowa o przybyciu
do odzi Tobolskiego pp i o koniecznoci skierowania do miast dalszych si wojskowych w zwizku z zaostrzajc si sytuacj, s. 373-374, Dokument nr 188. Depesza
z 29 stycznia 1905 r. gubernatora piotrkowskiego M. Arcimowicza do generagubernatora warszawskiego M. Czertkowa z prob o przysanie do odzi dalszych
posikw wojskowych, s. 406-407, Dokument nr 217. Pismo gen. mjr. N. Ekstena
102
Polskie formacje zbrojne w odzi

_______________________________________________________________
Po wybuchu I wojny wiatowej, ju na pocztku sierpnia 1914 r.
rozpocza si w odzi ewakuacja administracji rosyjskiej. Po opuszczeniu miasta przez policj i andarmeri carsk, utworzono w nim
Gwny Komitet Opiekuczy penicy funkcj samorzdu terytorialnego oraz organu porzdkowego i bezpieczestwa3. Po kilku tygodniach od wybuchu wojny, ju 20 sierpnia 1914 r. do miasta wkroczyy po raz pierwszy oddziay niemieckie z 37 pp pod dowdztwem
mjr. Braunsa (imienia nie ustalono). Jednake w dniu nastpnym
wycofay si przed nacierajcymi wojskami rosyjskimi. W tych
dniach wadz w odzi przej ponownie GKO, ktry 8 padziernika
po powtrnym opuszczeniu odzi przez Rosjan po raz drugi przekaza wadz niemieckim wadzom wojskowym (jako pierwsi w miecie pojawili si wwczas onierze 8 Puku Dragonw)4. W dniu
2 padziernika 1914 r. do miasta okupowanego przez Niemcw przybyli pierwsi onierze Legionw Polskich. Zostali oni zakwaterowani
w gmachu gimnazjum rosyjskiego przy ul. Mikoajewskiej 44
(ob. Henryka Sienkiewicza)5. Powsta wwczas Komend Wojsk
Polskich w odzi oraz biurem werbunkowym kierowa pocztkowo
dowdcy I BP i komendanta garnizonu dzkiego z 4 lutego 1905 r. do gubernatora

piotrkowskiego M. Arcimowicza o dyslokacji wojsk do ochrony miasta w okresie
strajku powszechnego, s. 444-448 i Dokument nr 225. Wykaz z 7 lutego 1905 r. oddziaw wojskowych garnizonu dzkiego w okresie strajku powszechnego, s. 460462; rda do dziejw rewolucji 1905-1907 r. w okrgu dzkim, red. N. Gsiorowska, T. II, Warszawa 1964: Dokument nr 125. Genera mjr N. Dubrowa, naczelnik
dzkiego rejonu wojskowego o rozmieszczeniu podlegych mu wojsk, s. 118-121,
Dokument nr 391. Rozmieszczenie wojsk w guberni piotrkowskiej, 18 wrzenia 1906
r., s. 379, Dokument nr 398. Sprawozdanie naczelnika dzkiego rejonu wojskowego
gen. mjr N. Dubrowy dla tymczasowego genera-gubernatora piotrkowskiego
E. Rodkiewicza o rozmieszczeniu wojsk w rejonie dzkim, s. 384-385; A. Dobroski,
Dyslokacja wojsk rosyjskich w Krlestwie Polskim przed I wojn wiatow, SMHW
1976, T. XX, s. 254-255, 265 i 274-275; S. Rachalewski, Zastygy nurt ycia. d,
ktra odesza, d 1938, s. 39; Z. Pistka, W cieniu alei cmentarnych. Przewodnik
biograficzny po cmentarzach chrzecijaskich przy ul. Ogrodowej i Srebrzyskiej
w odzi, d 1990, s. 185 i 188.
3 Szerzej: K. Czernielewski, W. Jarno, Garnizon dzki Wojska Polskiego w latach 1918-1939, Toru 2008, s. 35 i nast.
4 M. Hertz, d w czasie wielkiej wojny, d 1933, s. 9, 17 i 25.
5 E. Ajnenkiel, Pierwsze oddziay Legionw Polskich w odzi. 12-29 padziernika 1914 r., d 1934, s. 10-11. Nowy Kurier dzki 1914, nr 237 z 12 padziernika, s. 3. Ob. jest to gmach III Liceum Oglnoksztaccego im. Tadeusza Kociuszki.
103
_______________________________________________________________
Ignacy Boerner, a nastpnie Ryszard Trojanowski6. W dniu 14 padziernika rozpoczto w miecie zacig do Legionw. Zgaszali si
gwnie skauci, modzie robotnicza i rzemielnicza. Pierwsze dwie
grupy zwerbowanych ochotnikw liczce cznie 240 osb ju 16 padziernika 1914 r. wysano do Piotrkowa Tryb., natomiast z kolejnych
ochotnikw sformowano dwie kompanie piechoty, ktre zakwaterowano i szkolono w dawnych koszarach artylerii rosyjskiej przy
ul. w. Benedykta 86 (ob. ul. 6 Sierpnia). Dowdcami tych pododdziaw byli: ppor. Leopold Lis-Kula i ppor. Wadysaw Kdzierski7.
W tych samych koszarach stacjonowa pluton szwadronu uanw por.
Wadysawa Beliny-Pramowskiego jednoczenie w odzi i w Piotrkowie Tryb. organizowano kolejny, 5 pluton szwadronu. Utworzono
rwnie pododdzia polskiej andarmerii polowej, ktry stacjonowa
w domu przy ul. Paskiej 1 (ob. ul. Stefana eromskiego). Natomiast
Oddzia Wywiadowczy I Brygady Rajmunda Jaworowskiego (ps.
wiatopek), kwaterowa w budynku Komendy Wojsk Polskich8.
6 L. Wasilewski, Ignacy Boerner, PSB, t. II, Krakw 1936 s. 185-186; W.Cygan,

Sownik biograficzny oficerw Legionw Polskich, t. I, Warszawa 1992, s. 63-64;
Kawalerowie Virtuti Militari 1792-1945. Sownik biograficzny, red. B. Polak, t. II,
cz.1, Koszalin 1991, s. 82; H. Kiepurska, Leopold Lis-Kula, PSB, t. XVII, Wrocaw
1972, s. 447-449; J. Kaden-Bandrowski, Podpukownik Lis-Kula, wyd. 2, Warszawa
1920, s. 8-12. Leopold Lis-Kula (1896-1919) to jeden z najsynniejszych dowdcw
Legionw Polskich, pniej m.in. komendant POW na Ukrainie, ciko ranny
w bitwie z wojskami ukraiskimi pod Torczynem na Woyniu zmar 7 marca
1919 r. Pomiertnie awansowany do stopnia podpukownika (zweryfikowany na
pukownika w korpusie piechoty) i odznaczonym Krzyem Orderu Virtuti Militari
V klasy i Krzyem Niepodlegoci z Mieczami. W 1914 r. by wieo awansowanym
oficerem (9 padziernika). W dniu 27 padziernika 1914 r. z caym nowo powstaym
batalionem opuci d i w rejonie Krzywopotw dotar do Legionw Polskich
dowodzona przez niego kompania wesza jako 4 do VI batalionu 1 puku piechoty
(ppleg).
7 W. Cygan, op. cit., s. 47; Nowy Kurier dzki 1914, nr 239 z 14 padziernika,
s. 1; T. Bogalecki (op. cit., s. 8) nie podaje imienia by moe chodzi tu o Wadysawa Kdzierskiego (1891-1914) ps. Zbski, w latach 1912-1914 dowdc XXIV Polskiej Druyny Strzeleckiej we Lwowie, 10 padziernika 1914 r. skierowanego do
prac organizacyjnych Legionw w Krlestwie Polskim, od 12 listopada 1914 r. por.
Legionw polegego 25 grudnia 1914 r. pod owczwkiem.
8 E. Ajnenkiel, op. cit., s. 19-21, 31; M. Hertz, op. cit., s. 9; C. Leeski, L. Kukawski, O kawalerii polskiej XX wieku, Wrocaw 1991, s. 14 i 18-19; L. Kukawski,
Umundurowanie kawalerii Legionw Polskich 1914 1917, Tarnowskie Gry 1991,
s. 6.
104

_______________________________________________________________
Dnia 18 padziernika 1914 r. w gmachu byego Banku Pastwa
przy ul. w. Benedykta 6 utworzono Komisariat Okrgu dzkiego
Polskiej Organizacji Narodowej. Na jego czele stan Witold Jodko.
Podlega mu Komisariat Powiatu dzkiego teje organizacji mieszczcy si przy ul. Przejazd 4 (ob. ul. Juliana Tuwima), ktrym kierowa Aleksander Sulkiewicz. Z kolei przy ul. w. Benedykta 6 znajdoway si biura Komisariatu Okrgu d: Adiutantura, Instytucja
Skarbowa cznie z Biurem Skadek i Darw, Intendentura, Prowiantura, Liga Kobiet, Biuro Transportowe oraz redakcja pisma Do
Broni!9. Zarwno PON, jak i Komenda Wojsk Polskich, przywizyway ogromn wag dla dziaalnoci informacyjnej i propagandowej
na rzecz Legionw Polskich. Trzeba jednak stwierdzi, i przyszo im
dziaa w do trudnej sytuacji czsto spotykali si z niechci,
a nawet wrcz wrog postaw czci mieszkacw miasta. Jednym
z onierzy, ktry tego dowiadczy na wasnej skrze by znakomity
polski pisarz Andrzej Strug (waciwe nazwisko Tadeusz Gaecki),
wwczas uan por. W. Beliny-Pramowskiego. Swoje przeycia z pobytu w odzi odda po latach na kartach jednej ze swych powieci.
Bohater jego ksiki, tak wspomina pobyt w miecie: Ot pisz jak
byo. Od razu id do cioci, szykuj si, eby si zaprezentowa dzielnie
i wreszcie dzwoni. Nastawiem si, nasroyem po oniersku i czekam. O jednym, ja gupi, nie pomylaem. Otwiera mi Julka i z krzykiem od razu mi hyc na szyj. Na to wchodzi do przedpokoju ciocia, ta
sama dobra i kochana ciocia Joasia, rodzona siostra nieboszczki
mamy i staje za i tragiczna, jak jaki sup soli. Nawet si nie wita,
tylko krzyczy na mnie obcym gosem: haba! podo! zdrada! Zupenie zgupiaem. Julka w pacz, a Zosia, ktra na to wesza, krzyczy
jeszcze gorzej ni ciocia. Za wuj, stary i niesympatyczny adwokat,
nic nie mwi, tylko wyciga jaki papierek, bodaj dziesi rubli i podaje mi nie patrzc, rk wycignit na cztery okcie, zupenie jak to
robi w teatrze, w najwikszym oburzeniu. I mwi: Masz i id precz !
Wracaj do swoich, tu jest polski dom ! Takem ich zostawi: te baby
krzyczce, Julk w paczu, a starego z wycignit rk10.
wczesna akcja agitacyjna Legionw przynosia take i sukcesy
nawiasem mwic w miar upywu czasu zmienia si stosunek spoeczestwa Krlestwa do legionistw, ktrych w pocztkowym okre9
MM, sygn. H/2834. Odezwa Komisariatu Powiatu dzkiego PON z

28 X 1914 r.; E. Ajnenkiel, op. cit., s. 31; T. Bogalecki, op. cit., s. 8.
10 A. Strug, Odznaka za wiern sub, Warszawa 1931, s. 33.
105
_______________________________________________________________
sie gwnie wspierali dziaacze partii robotniczych11 oraz cz modziey. Do jednego z najwikszych przedsiwzi propagandowych
Komisariatu Okrgu dzkiego PON naley zaliczy wiec zorganizowany 25 padziernika 1914 r. w sali wczesnego Teatru Wielkiego
przy ul. Konstantynowskiej 16 z udziaem m.in.: W. Jodko, Juliusza
Kadena-Bandrowskiego, Feliksa Perla i Jerzego uawskiego. Ten
ostatni na pytanie, dlaczego legionici ufaj Niemcom odpowiedzia:
[...] e najpierw trzeba rozbi potg rosyjsk, gdy ta jest najgroniejsz dla Polski [...] e zwyciska Rosja jest bezwzgldnym nieszczciem dla Polski i e ani Francja, ani Anglia za nami si nie ujm12.
Dalsz akcj PON i Komendy Wojsk Polskich przerway sukcesy
wojsk rosyjskich osignite pod Warszaw pod koniec padziernika
1914 r., w wyniku ktrych Legionici zostali zmuszeni do opuszczenia odzi. O godz. 8.15 dnia 27 padziernika wymaszerowa std
liczcy 299 onierzy batalion ppor. I. Boernera, ktry po piciu
dniach marszu dotar do Czstochowy. w wymarsz tak wspomina
odzianin Wacaw Lipiski, wybitny onierz, historyk i dziaacz niepodlegociowy: Marsz wypad nam na Pabianice, ask, Sieradz
do Czstochowy. Stamtd do Krzywopotw, gdzie po raz pierwszy
w cikim znalelimy si ogniu. Od Krzywopotw za dzielilimy ju
cay znojny i ciki szlak I Brygady. e dobrze spenilimy wojenn
sw dla Polski sub, wiadcz mogiy naszych kolegw dzkich,
rozsiane od owczwka po Kostiuchnwk, oraz krzye virtuti militari na piersiach pozostaych, ktrzy mieli szczcie do Niepodlegej
Polski w cikim swym marszu doj13. W lad za batalionem ppor.
I. Boernera, nastpnego dnia po poudniu opucili d czonkowie
komisariatw obu wspomnianych organizacji. Jako ostatni tu
11 MTN, sygn. A-7081. Odezwa dzkiego komitetu okrgowego PPS z 21 padziernika 1914 r. nawoujca do wstpowania w szeregi armii polskiej, sygn. A-685.
Odezwa PPS ze stycznia 1915 r., sygn. A-686. Odezwa PPS z 6 VIII 1915 r. W tej
ostatniej znalazy si m.in. takie stwierdzenia: Nie czas teraz wyjeda z dugimi
dyskusjami. Dzi pora rozumowa karabinem i szabl [...] Obecna wojna jest wojn
na wskro narodow.
12 MM, sygn. I-H/585. Afisz informujcy o wiecu Polskiej Organizacji Narodowej 25 X 1914 r.; M. Hertz, op. cit., s. 29.
13 W. Lipiski, d w moich wspomnieniach, [w:] Dla Polski. d w Legjonach, d 1931, s. 40; Kawalerowie Virtuti..., s.87-88. Podpukownik Wacaw Lipiski 7 I 1947 r. zosta skazany przez wadze komunistyczne na kar mierci, zamienion nastpnie na doywocie. Wedug relacji wspwiniw 4 IV 1949 r. zosta
zamordowany w wizieniu we Wronkach.
106

_______________________________________________________________
przed wkroczeniem Rosjan do miasta wyjechali kawalerzyci
por. W. Beliny-Pramowskiego. Wojska carskie ponownie wkroczyy
do odzi 29 padziernika 1914 r., jednak ich pobyt trwa tym razem
niewiele ponad miesic, po czym zostay one znw zmuszone do jej
opuszczenia. Stao si to w wyniku przegranej przez Rosjan tzw. operacji dzkiej, ktrej kocowym akordem byy walki toczone od 19 do
25 listopada na poudnie od Brzezin pomidzy niemieck 9 Armi,
a rosyjsk 1, 2 i 5 Armi w niemieckiej literaturze historycznowojskowej okrelane jako Durchbruch bei Brzeziny (przeamanie
pod Brzezinami). Od 6 grudnia rozpocza si trwajca blisko 4 lata
niemiecka okupacja miasta (jako pierwsze do odzi wkroczyy wwczas oddziay XI Korpusu Reichswehry)14.
Gwoli cisoci naley doda, i w grudniu 1916 r. do Retkini i na
Brus (wwczas maych osad lecych na zachodnich obrzeach odzi,
dzi w granicach miasta) przyby park amunicyjny Legionw Polskich. Okoo 400 osb jego zaogi z Baranowicz przez Brze n. Bugiem, Dblin i Skarysko-Kamienn przyjechao w okolice odzi.
Dowdc parku amunicyjnego by por. Stanisaw Wierzchleyski.
Podlegay mu cztery kolumny: P/P2 zaopatrujca piechot legionow, P/A1 i P/A2 kolumny artyleryjskie oraz P/H1 dostarczajca
rodki bojowe obsugom haubic. Kada z nich oprcz ostatniej, ktra bya niekompletna skadaa si z 48 wozw konnych. Dowdc
kolumny P/P2 i jednoczenie zastpc por. S. Wierzchleyskiego by
ppor. Jzef Zych, ktrego z kolei obowizki zastpcy peni ppor. Ludwik Zawadzki. Kolumn P/A1 dowodzi ppor. Stanisaw Baanda
(zastpca chor. Boczek, imienia nie ustalono), P/A2 ppor. Wilhelm Czopp, a P/H1 ppor. Lesaw Chlebek. Obowizki oficera prowiantowego peni chor. Tadeusz Skrzyski, lekarzem parku by
dr Marcin Woyczyski (kapitan od 1 grudnia 1916 r.), a podoficerem
weterynaryjnym ogn. Bronisaw Sapeta. W samej odzi mieci si
wwczas rwnie szpital koni artylerii legionowej15. Cz parku
14 Encyklopedia Wojskowa, pod red. O. Laskowskiego, t. I, Warszawa 1931, [reprint: Warszawa 1996], s. 454-462; T. Bogalecki, op. cit., s. 9-19; d. Dzieje miasta, t. I (do 1918 r.), red. B. Baranowski i J. Fijaek, wyd. 2, Warszawa-d, 1988, s.
352-477; M. Hertz, op. cit., s. 56; Nowy Kurier dzki 1914, nadzw. wydanie poranne z 27 listopada, s. 1 i nadzw. wydanie poranne z 7 grudnia, s. 1. Ostatnim
rosyjskim komendantem miasta by pk von Baumgarten (imienia nie ustalono).
15 W. Kozowski, Artyleria polskich formacji wojskowych podczas I wojny wiatowej, d 1993, s. 189 i 201; G. Baumfeld, Artylerii Legionw Puk Pierwszy, Krakw 1917, s. 91; J. Klimek, Park amunicyjny Legionw Polskich w odzi (Retkinia
107
_______________________________________________________________
amunicyjnego z dowdc por. S. Wierzchleyskim zakwaterowano na
Brusie, za pozosta cz na Retkini. Z powodu kopotw aprowizacyjnych oraz lokalowych, po Boym Narodzeniu 1916 r. kolumny
P/P2 i P/A1 zostay przeniesione do pooonej na zachd od Brusa
kolonii Srebrna. Naley podkreli, i po pocztkowej niechci i nieufnoci okazywanej przez okoliczn ludno legionistom wkrtce
midzy onierzami a mieszkacami zapanoway bardzo dobre stosunki. Legionici wiosn 1917 r. wypoyczali okolicznym chopom
konie do prac rolnych, bronili te swych gospodarzy przed rabunkowymi kontrybucjami nakadanymi przez okupantw niemieckich.
Jan Klimek w latach trzydziestych minionego stulecia wspomina:
[...] wtrcanie si do rekwizycji leguna [tak popularnie nazywano
wwczas legionistw K.C.] skutkowao, gdy w tym czasie wadze
rekwizycyjne czuy respekt przed stracecami, bowiem oni wymierzali w razie potrzeby sprawiedliwo odrcznie. Naturalnie, wskutek
takich interwencji, zbyt czste nakazy i raporty wadz niemieckich,
zwracane do dowdztwa parku o ukaranie krewkich legunw,
w tym czasie nie pomagay, spoczywajc w biurkach kancelarii,
a swego rodzaju sdy trway dopki legiony kwateroway16. Mieszkacy poddzkich miejscowoci odwdziczali si za to polskim onierzom dostarczajc im ywno, pomagajc zorganizowa kantyny
w Retkini i w Srebrnej.
Podczas pobytu w okolicach wczesnej odzi legionici byli szkoleni przez podoficerw Reichswehry, gwnie Polakw pochodzcych
ze lska i Wielkopolski. Po odmowie zoenia w lecie 1917 r. przysigi na wierno cesarzom Niemiec i Austro-Wgier, legionici
obywatele austriaccy zostali przewiezieni do odzi. W wikszoci
wysano ich do oddziaw karnych na front woski, natomiast legionici pochodzcy z zaboru rosyjskiego zostali internowani w obozach
w omy i w Szczypiornie.
Legionowy epizod w dziejach odzi by bardzo krtki oczywicie
z miasta wyjedali nadal ochotnicy do walki u boku pastw centralnych. Wrd legionistw znajdujemy bowiem nazwiska odzian,
Brus Srebrna), Niepodlego 1934, T. IX, s. 388-389. W swych wczeniejszych
wspomnieniach Jan Klimek (Retkinia a odradzajca si Polska, Niepodlego
1931, T. IV, s. 308) podawa bdnie nazwiska oficerw parku amunicyjnego: kpt.
Wilejski (a nie por. S.Wierzchleyski) i ppor. Czap (a nie W.Czopp).
16 J. Klimek, Park amunicyjny..., s. 390-392, 396-397, 400 i 404; idem, Retkinia
a..., s. 308.
108

_______________________________________________________________
mieszkacw Zgierza, Pabianic, Aleksandrowa, Konstantynowa,
Ozorkowa i innych poddzkich miejscowoci.
Po opuszczeniu przez Rosjan odzi w miecie kontynuowano akcj werbunkow do Legionw. Od pocztku 1915 r. szczeglnie aktywni na tym polu byli dziaacze Narodowego Zwizku Robotniczego.
Jednake efekty wspomnianej akcji nie byy zbyt rewelacyjne. Kierowao ni pjawne biuro werbunkowe zaoone przez emisariuszy
Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego.
W jednej z wczesnych ulotek owego departamentu czytamy: Na
polach bitew, pod Laskami, Krzywopotami, Nadwrn, Limanow,
Rafajow, owczwkiem wskrzesiy ju Legiony saw onierza polskiego, ktrego umiowanie wolnoci prowadzi do bohaterstwa.
Ochotnicy od roli, z warsztatw, fabryk i szk wzbudzaj podziw,
uzyskuj najwysze odznaczenia za czyny rycerskie [...] Biada biernym i obojtnym, ktrzy znosz cierpliwie okruciestwa wojny. Z poogi wojennej nie wzejdzie dla nich jutrzenka lepszej doli. Rodacy!
Czas wsta i bra ore! Departament Wojskowy Naczelnego Komitetu
Narodowego wzywa wszystkich Polakw, zdolnych do suby wojskowej do Legionw Polskich17. Do czerwca 1915 r. napyno okoo 750
ochotnikw, za do listopada 1916 r. ju jedynie ok. 200. Akcj te
wspieray m.in.: Narodowy Zwizek Robotniczy, PPS, Zjednoczenie
Organizacji Modziey Polskiej, Liga Kobiet, Zwizek Chopski i Narodowy Zwizek Chopski. We wsplnej deklaracji owych organizacji
wzywano: Pod hasem niepodlegoci Polski idziemy na caym froncie przeciw Moskwie, bo w niej, wanie po jej ostatnich dziaaniach
w Galicji, widzimy najwikszego wroga naszej przyszoci. Z nami
id wszyscy ci, ktrzy pragn wolnoci. Przeciw nam zaprzacy
i zdrajcy, ktrym wypowiadamy bezwzgldn walk. Czas wybiera
nie ma dzi miejsca w Polsce dla ludzi obojtnych18. Zreszt ju
w poowie 1915 r. dziaacze dzkich partii robotniczych zaczli bojkotowa werbunek do Legionw Polskich. Skoncentrowano wwczas
swe wysiki raczej na rozbudowie organizacji dziaajcej w konspiracji, jak bya powstaa w sierpniu 1914 r. POW. W odzi zaoona
ona zostaa przez czonkw modzieowych stowarzysze narodowoniepodlegociowych (Zarzewia, Skauta), Towarzystwa Zwolennikw
Rozwoju Fizycznego oraz Narodowego Zwizku Robotniczego. W po17
MTN, sygn. A-2958. Odezwa Departamentu Wojskowego NKN z 1915 r.

MTN, sygn. A-682. Odezwa Narodowego Zwizku Robotniczego Obywatele
i Rodacy.
18
109
_______________________________________________________________
owie 1917 r. dzka POW liczya ok. 500 czonkw, gwnie modziey w tym wielu robotnikw, ale i chopw z terenu wsi Retkinia
i Karolew. wczesnym komendantem POW w odzi by czonek Narodowego Zwizku Robotniczego, Bolesaw Fichna19.
Na pocztku listopada 1918 r. do odzi zaczy napywa informacje o przejawach ostatecznej klski pastw centralnych, dziaalnoci Polskiej Komisji Likwidacyjnej w Galicji, opanowaniu przez
Polakw Krakowa i Piotrkowa Tryb., utworzeniu 7 listopada 1918 r.
Tymczasowego Rzdu Ludowego Republiki Polskiej w Lublinie, niepodlegociowych przedsiwziciach Rady Regencyjnej, jak rwnie
o wydarzeniach rewolucyjnych w Niemczech. Wszystko to spowodowao znaczn aktywizacj dzkich ogniw polskich partii politycznych oraz organizacji spoecznych i paramilitarnych. Nastrj tamtych dni dobrze oddaj wspomnienia jednego z czoowych dzkich
dziaaczy niepodlegociowych, B. Fichny: A gdy gruchna wie, e
zaamaa si ofensywa niemiecka, e coraz potnej prze naprzd
zjednoczona koaliancka armia marszaka Focha, do pracy organizacyjnej wstpi jakby nowy duch. Z nadzwyczajnym zapaem pomnaano kadry organizacyjne, prowadzono usiln przy pomocy odezw,
ulotek i tajnych pism propagand, jednoczenie powoano do ycia
bojowy oddzia. Zebrano przede wszystkim legionistw, co to ukryci
przed okiem niemieckiego pakarza, czekali na chwil odwetu. wiczono robotnikw we wadaniu krtk broni, uczono ich walki
w miecie i na ulicach. Byo nas w odzi kilku oficerw legionowych
[autor wspomnie by ppor. LP K.C.]. Tomy codziennie zbierali si
w cukierni Gostomskiego, omawiali wypadki ostatniej chwili, dzielili
si spostrzeeniami, badali wytwarzan na froncie sytuacj. Nawizalimy cisy kontakt z P.O.W., z organizacj Dowborczykw, jak
rwnie z bojow organizacj robotnicz przy N.Z.R. Przygotowani
czekalimy na waciwy moment20.
Dnia 6 listopada 1918 r. Rada Miejska, ktrej czonkowie popierali generalnie program Rady Regencyjnej, wydaa uchwa w sprawie odbudowy niepodlegego pastwa polskiego. Opublikowano j
19
J. Bortkowski, Okrg IV POW-d, onierz Legionw i POW 1939, nr 1-2,

s. 48-53; E. Ajnenkiel, J. Warak, d w walce o niepodlego Polski, d 1938,
s. 6 i n.; T. Monasterska, Bolesaw Fichna (1891-1945), SBDPRR, t. 2, Warszawa
1987, s. 83-84.
20 B. Fichna, Z dni listopadowych w odzi. (Rozbrojenie okupantw niemieckich
11 XI 1918 r.), [w:] Dziesi lat odrodzonej Polski niepodlegej w yciu powiatu dzkiego 1918-1928, red. A. Rewski, d 1928, s. 27.
110

_______________________________________________________________
nastpnego dnia w formie odezwy do mieszkacw miasta. Apelowano w niej do wstpowania w szeregi WP, zapisywania si na pierwsz poyczk pastwow, przede wszystkim jednak dano zwoania w Warszawie Sejmu, ktry miaby skada si z posw reprezentujcych wszystkie dzielnice Polski, wybranych na zasadzie picioprzymiotnikowego gosowania bez rnicy pci oraz natychmiastowego uwolnienia Jzefa Pisudskiego i pozostaych winiw politycznych. Spord partii politycznych stanowisko Rady Miejskiej i nadburmistrza L. Skulskiego popary: Zjednoczenie Narodowe, Stronnictwo Chrzecijasko-Demokratyczne, Zwizek Budowy Pastwa Polskiego i Narodowy Zwizek Robotniczy. Odmienne stanowisko krytyczne wobec poczyna Rady Regencyjnej zajli czonkowie: PPS,
Opozycji Robotniczej PPS-Lewicy, Stronnictwa Niezawisoci Narodowej i Polskiego Stronnictwa Ludowego. Byli oni rzecznikami
wsppracy z Tymczasowym Rzdem Ludowym Republiki Polskiej
i jego premierem, wybitnym dziaaczem socjalistycznym Ignacym
Daszyskim. Kierownictwo dzkiego Stronnictwa Niezawisoci Narodowej 10 listopada 1918 r. w poudnie zorganizowao w sali koncertowej Filharmonii przy ul. Dzielnej 20 (ob. Gabriela Narutowicza)
otwarte zebranie informacyjne o programie rzdu I. Daszyskiego.
Wzili w nim czynny udzia rwnie przedstawiciele Polskiego
Stronnictwa Ludowego i PPS. Niedopuszczono natomiast do gosu
czonkw partii rewolucyjnych: Socjal-Demokracji Krlestwa Polskiego i Litwy oraz PPS-Lewicy, ktrzy w tej sytuacji rozrzucili jedynie ulotki wzywajce wzorem Rosji bolszewickiej i Niemiec do
tworzenia rad robotniczych i chopskich. Podczas wiecu wystpi
znany dziaacz PPS, Aleksander Napirkowski, stwierdzajc, i:
Stoimy w przededniu wielkich wydarze dziejowych. Kiedy wal si
trony na wschodzie i zachodzie, nard polski czeka duej nie moe.
Dokona musi ostatniego wysiku swej woli, musi wasn si zrzuci
wiekowe kajdany niewoli. Nie bdziemy wdawali si w adne traktaty
z najedcami21. Bezporednio po wiecu uformowa si pochd na
czele ktrego maszerowali czonkowie POW i dzcy PPS-owcy. Wedug relacji czci uczestnikw liczy on blisko 2 tys. osb. Wydarze-
21 E. Ajnenkiel, Akcja rozbrajania Niemcw w odzi. Noc z dnia 11 na 12 listopada 1918 roku, Niepodlego 1933, t. VIII, s. 403.
111
_______________________________________________________________
nie to zapewne w istotny sposb wpyno na wzrost nastrojw niepodlegociowych w miecie22.
W odzi w 1918 r. istniay take liczne organizacje paramilitarne
i konspiracyjne skupiajce modzie oraz kombatantw. Jedn z nich
bya wspomniana ju POW, ktrej gwnym zadaniem byo przygotowanie kadr dla przyszych regularnych oddziaw polskiej armii.
W styczniu 1917 r. komenda dzkiego obwodu POW zorganizowaa
m.in. 9 kursw szkoleniowych, a w tym: 2 szkoy podchorych,
4 podoficerskie i 3 onierskie, w ktrych szkolio si 435 osb. Jednak w II poowie 1917 r. Niemcy aresztowali na terenie odzi spor
grup czonkw POW, a zaistniay z tego powodu kryzys organizacyjny przeamano dopiero latem 1918 r. dzka POW liczya wwczas okoo 50 czonkw czynnych. Komendantem okrgu dzkiego
by wtedy por. Stanisaw Stecki-Skwarczyski, za jego zastpc
ppor. Mieczysaw Pczkowski. Finansowego wsparcia peowiakom
udziela Komitet Obrony Narodowej, ktrego czonkami byli dziaacze rnych partii politycznych, gwnie prawicowych, natomiast
wsparcia ideowego udzielali czonkowie Stronnictwa Niezawisoci
Narodowej. Na pocztku 1918 r. w odzi powstao rwnie konspiracyjne ogniwo Pogotowia Bojowego PPS. Pod koniec padziernika
1918 r. liczyo ono kilkudziesiciu czonkw. Jednym z jego czoowych dziaaczy by m.in. Eugeniusz Ajnenkiel. W kwietniu tego roku
wadze Narodowego Zwizku Robotniczego w odzi utworzyy wasn Organizacj Wojskow, ktra p roku pniej liczya ju 157
czonkw. Jej czoowym aktywist by B. Fichna poprzednio komendant POW. Wicej ni skromne byo uzbrojenie owej Organizacji
Wojskowej, gdy skadao si na nie jedynie kilkadziesit sztuk broni
rcznej gwnie rewolwerw, przy czym spord 34 sztuk broni tylko 17 byo sprawnych.
W miecie dziaa rwnie Zwizek Oficerw i onierzy byych
Legionw Polskich, w ktrym gwne role odgrywali por. Alfred Biyk
i ppor. Edward Pfeiffer. Stowarzyszenie to skupiao kilkudziesiciu
byych legionistw. Niektrzy z peowiakw, jak m.in. ppor. M. Pcz22 AP, Zbir Drukw i Pism Ulotnych, sygn. 575, t. 395.Odezwa Magistratu
m. odzi z 7 listopada 1918 r.; E. Ajnenkiel, op. cit., s. 403; M. Skielrz, Dzie wczorajszy, Nowy Kurier dzki 1918, nr 307 z 11 listopada, s. 2; T. Bogalecki, Rozbrojenie Niemcw w odzi w listopadzie 1918 r., [w:] 75-lecie odzyskania niepodlegoci
przez Polsk. d i wojewdztwo dzkie. Materiay z sesji naukowej. d 12 listopada 1993 r., red. K. Badziak i J. Szymczak, d 1993, s. 58.
112

_______________________________________________________________
kowski, bardzo krytycznie oceniali fakt, i byli onierze Legionw
utworzyli odrbn organizacj. Z kolei tak tumaczy to por. S. Stecki-Skwarczyski: [...] Ta abstynencja Legionistw od pracy w P.O.W.
spowodowana bya przede wszystkim wzgldami konspiracyjnymi,
gdy na pewno byli oni bacznie ledzeni przez Niemcw. Drug jej
przyczyn by pewien do nieuchwytny antagonizm pomidzy Legionistami a Peowiakami. Z jednej strony oficerowie P.O.W. obawiali
si, e oficerowie legionowi mog zaj ich funkcje, z ktrych nie mieli
ochoty ustpowa; z drugiej strony Legionici, majcy za sob przeyte walki na froncie, uwaali si za co wyszego od Peowiakw, a ponadto praca konspiracyjna nie odpowiadaa im23. Animozje musiay
by jednak do silne skoro nawet ju w wolnej odzi, gdy tworzono
puk piechoty, jego III batalion formowany gwnie w oparciu
o kadr POW, a do poowy grudnia pozostawa formalnie poza pukiem. Oprcz wyej wymienionych organizacji w odzi funkcjonoway jeszcze inne formacje paramilitarne. Jedn z nich byli tzw.
dowborczycy. Organizacja ta powstaa w padzierniku 1918 r. jako
Zwizek Wojskowych I, II, III Korpusw Wojsk Polskich, a sw bardziej popularn nazw zawdziczali dowdcy I Korpusu Wojsk Polskich na Wschodzie gen. por. Jzefowi Dowbor Munickiemu.
dzkim dowborczykom patronowa gen. ppor. Stanisaw Suryn24,
utrzymujcy cise kontakty z nadburmistrzem L. Skulskim. Czoowi
dziaacze wrd dowborczykw to: chor. Franciszek Boreszko (byy
onierz I Korpusu), chor. Frankowski (imienia nie ustalono), kpt.
Wadysaw Kudaj (take z I Korpusu)25.
23
S. Skwarczyski, Rozbrojenie Niemcw w odzi w listopadzie 1918 r. Relacja

komendanta okrgu P.O.W., Niepodlego 1932, T. VIII, s.150. Zob. te: K. Czernielewski, d i odzianie w okresie wielkiej prby, [w:] O niepodlego i granice.
W 75 rocznic odrodzenia niepodlegej Polski (Folder wystawy Muzeum Tradycji
Niepodlegociowych w odzi), red. H. Siemiski, d 1993, s. 10-11.
24 Autor przyj zapis nazwiska Suryn. Natomiast w niektrych opracowaniach podawane s dwa czony nazwiska: Suryn-Massalski. Por.: T. Kryska-Karski,
S. urakowski, Generaowie Polski Niepodlegej, wyd. 2, Warszawa 1991, s. 62;
P. Stawecki, Sownik biograficzny generaw Wojska Polskiego 1918-1939, Warszawa 1994, s. 322; W. Jarno, Okrg Korpusu Wojska Polskiego nr IV d, d 2001,
s. 23. Z kolei E. Ajnenkiel, (op. cit., s. 404) pisze o gen. Surin-Masalskim.
O gen. dyw. Stanisawie Surynie (1858-1928) mamy niewiele danych. Generaem
ppor. by od 1915 r., a prawdopodobnie od 6 XII 1917 r. by naczelnikiem rezerwy
oficerw WP w I Korpusie Polskim, ostatnia funkcja w WP dowdca 8 DP.
25 T. Bogalecki, 11 Listopada..., s. 16; B. Fichna, Dzie 11 Listopada..., s. 18;
K. Czernielewski, Powstanie i organizacja 28 puku Strzelcw Kaniowskich (listopad
113
_______________________________________________________________
Kolejn organizacj byo Polskie Towarzystwo Gimnastyczne,
ktre kontynuowao dziaalno Towarzystwa Zwolennikw Rozwoju
Fizycznego i podlegao wadzom Zwizku Towarzystw Gimnastycznych Sok, za silne w nim wpywy mieli dziaacze dzkiego
ogniwa Zjednoczenia Narodowego. W 1918 r. na terenie miasta funkcjonoway 2 koa zwane zgodnie z tradycj Sokoa, gniazdami.
Jedno dziaao na terenie Baut, za drugie liczniejsze na terenie
rdmiecia. We wrzeniu 1918 r. Polskie Towarzystwo Gimnastyczne w odzi skupiao 133 tzw. czonkw wiczcych (79 sokow
i 54 sokolice) oraz 40 osb spord modziey szkolnej. Do grona czoowych dziaaczy owego towarzystwa naleeli w odzi m.in.: Antoni
Lindner, Franciszek Nowak, Lucjan Dbrowski i nadburmistrz
L. Skulski. Podstaw dziaalnoci omawianej organizacji byy wiczenia fizyczne, w trakcie ktrych de facto przygotowywano kadry
dla przyszej armii niepodlegego pastwa m.in. w 1917 r. zorganizowano kurs podoficerski, a w czerwcu 1918 r. kurs sanitarny. Natomiast na pocztku listopada tego roku stworzono ju oddzia wojskowy pod dowdztwem A. Lindnera. W sumie jednak wikszo polskich formacji paramilitarnych skupiaa si do listopada 1918 r.
gwnie na dziaalnoci szkoleniowej i propagandowej. Wyjtkiem
byy nieliczne akcje zbrojne przeprowadzone w drugiej poowie
1918 r., takie jak: zamach bojowcw PPS na agentk policji niemieckiej Lucyn Sankowsk, czy uszkodzenie przez czonkw POW linii
telefonicznych na odcinku kolejowym d-Chojny. Przedstawiajc
t mozaik organizacji konspiracyjnych i formacji paramilitarnych
naley wspomnie take o Polnische Wehrmacht, czyli Polskiej Sile
Zbrojnej, formacji postlegionowej, ale tworzonej pod auspicjami Rady
Regencyjnej i z tego powodu nie cieszcej si zaufaniem polskiego
spoeczestwa. Wsppracowaa ona bowiem z okupantami w okresie, gdy od 1917 r. uwiziony by byy komendant Legionw Polskich
J. Pisudski i jego bliski wsppracownik Kazimierz Sosnkowski, za
wielu legionistw zostao internowanych za odmow zoenia przysigi na wierno cesarzom Niemiec i Austro-Wgier26.
1918 sierpie 1919 r.), [w:] O suwerenno pastwow i narodow. W 80 rocznic
odzyskania niepodlegoci przez Polsk. (Materiay z sesji naukowej. d 10 listopada 1998 r.), red. S. Pytlas i H. Siemiski, d 1999, s. 135; W. Zaborowski, Zarys
historji wojennej 28-go Puku Strzelcw Kaniowskich, Warszawa 1928, s. 8 (III batalion by formowany jako batalion POW II dzkiego Okrgu).
26 T. Bogalecki, op. cit., s.18; K. Czernielewski, op. cit., s.125-128; idem, d
i odzianie..., s. 11; M. Wrzosek, Polski czyn zbrojny podczas I wojny wiatowej 1914-
114

_______________________________________________________________
Dnia 17 padziernika 1918 r. dzki personel biura Gwnego
Urzdu Zacigu Polskiej Siy Zbrojnej, kierowanego przez por. Wadysawa Dunina-Wsowicza, zoy przysig wedug nowej formuy,
zredagowanej przez Rad Regencyjn, stawiajcej onierzom Polnische Wehrmacht obowizek dochowania wiernoci Ojczynie i pastwu polskiemu. Jej zoenie miao by oznak objcia wadzy nad
wojskiem przez Rad Regencyjn. Wwczas to nadburmistrz
L. Skulski zacz aktywnie wspiera dziaalno biura por. W. Dunina-Wsowicza. Do 20 padziernika zgosio si dziki temu 136
ochotnikw gwnie czonkw Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego. Istotnym momentem z wyzwalania si Polskiej Siy Zbrojnej
spod kontroli niemieckiej by dzie 21 padziernika 1918 r., kiedy to
gen. pk Hans Hartwig von Beseler nie zgadzajc si z polskimi
planami rozbudowy wojska zrezygnowa z zajmowanego stanowiska Naczelnego Wodza Polnische Wehrmacht. Krok w umoliwi
Radzie Regencyjnej przejcie wadzy zwierzchniej nad tworzcym si
wojskiem27.
Dnia 10 listopada nadburmistrz odzi powierzy gen. ppor. S. Surynowi zorganizowanie zalkw polskiej milicji miejskiej. Genera
by wwczas najwyszym stopniem spord oficerw polskich przebywajcych w miecie. Natomiast na amach wczesnej prasy dzkiej rekomendowano go, jako tego oficera, ktry: [...] podczas rozruchw bolszewickich w Moskwie [...] uformowa trzy legiony oficerskie:
piechoty, konnicy i artylerji, ktre wyrniy si chlubnie w walkach
z bolszewikami28. W tych dniach przyby take do odzi pk Albin
1918, Warszawa 1990, s. 370 i n. Podobny by stosunek do innej formacji Polskiego

Korpusu Posikowego, dziaajcego na terenach okupowanych przez Austro-Wgry.
27 MTN, sygn. A-1887. Dekret o powoaniu do wojska wydany przez Rad Regencyjn 4 listopada 1918 r., sygn. A-1898. Odezwa Komisji Wojskowej o wstpowaniu ochotnikw do Wojska Polskiego z 26 wrzenia 1918 r., sygn. A-1933. Pouczenie
dla ochotnikw wstpujcych do WP wydane przez Krajowy Inspektorat Zacigu do
WP z 9 padziernika 1918 r.; T. Bogalecki, op. cit., s. 21; Szerzej: M. Wrzosek, Wojskowo polska podczas pierwszej wojny wiatowej (1914-1918), [w:] Zarys dziejw
wojskowoci polskiej (1864-1939), pod red. P. Staweckiego, Warszawa 1990, s. 187;
idem, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918-1921, Warszawa 1992, s. 41-42;
W. Jarno, Powstanie Okrgu Generalnego Wojska Polskiego Nr IV w odzi i tworzenie jego struktur (od listopada 1918 r. do sierpnia 1919 r.), [w:] O suwerenno pastwow... , s. 74-75.
28 W. Kozowski, Wojskowi twrcy podstaw pastwowoci w odzi 1918-1919,
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica 2001, z. 71, s. 45; Nowy Kurier
115
_______________________________________________________________
Jasiski, ktry z ramienia SG jako dowdca VIII OW przystpi
do formowania pierwszych zawizkw puku piechoty. W tym samym
czasie w miecie trway ju akcje majce na celu oswobodzenie odzi
spod okupacji niemieckiej. Z inicjatywy dzkiej organizacji Zarzewia w lokalu przy ul. Piotrkowskiej 96 zorganizowano wiec modziey szkolnej, na ktrym przegosowano wniosek w sprawie wstpowania do armii polskiej i zbrojnego wyparcia Niemcw z odzi. Dnia
9 listopada 1918 r. ustalono, i do oddziaw tworzcego si wojska
wstpi wszyscy uczniowie, ktrzy ukoczyli 17 lat. Nastpnego dnia
grupa uczniw Gimnazjum Polskiego Towarzystwa Uczelnia
mieszczcego si przy ulicy Nowocegielnianej 41 (ob. ul. Stanisawa
Wickowskiego) wyruszya do Piotrkowa Tryb., aby wstpi do oddziaw POW, ktre zajy tamtejsze poaustriackie magazyny broni
i amunicji. Zreszt ju we wrzeniu 1918 r. Rada Pedagogiczna Towarzystwa Uczelnia (ob. I Liceum Oglnoksztacce im. Mikoaja
Kopernika) wyrazia zgod, aby uczniowie z klas VIII i VII, a nawet
VI wstpowali w szeregi POW29. W tym czasie zacz si te ferment
w szeregach wojska niemieckiego. Wedug relacji wczesnego zastpcy komendanta POW w odzi, M. Pczkowskiego: [...] ju w dniu
8.XI. powstaa w garnizonie d Rada onierska Soldatenrat, do
ktrej wchodzili, jako przedstawiciele z kadego plutonu po 1 onierzu (z wykluczeniem sierantw i wicesierantw) i ktra obraduje
prawie stale w lokalu Soldatenheimu pod przewodnictwem st. szer.
Hahna, kupca z Katowic. Tematem obrad bya kwestia powrotu do
kraju na skutek wiadomoci otrzymywanych z frontu wschodniego
i Niemiec. Podany do wiadomoci kmdy okrgu oraz organizacji
dowborczykw fakt utworzenia Rady onierskiej i temat jej obrad
wywoa natychmiastow mobilizacj wszystkich moliwych si dla
rozbrojenia. W cigu prawie caego dnia 10 XI trway spory i narady
dzki 1918, nr 307 z 11 listopada, s. 2. Genera ppor. S. Suryn dziaa zgodnie
z zaleceniami gen. Jzefa Dowbora Munickiego, swego byego przeoonego.
29 T. Bogalecki, op. cit., s. 21 i 25; W. Kozowski, Pierwsi dowdcy Okrgu Generalnego d. Listopad 1918 Sierpie 1919, [w:] O suwerenno..., s. 109; M. Budziarek, odzianie, d 2000, s.192-193; S. Brzeziski, 76 lat istnienia Szkoy i jej
sztandaru, [w:] Gimnazjum i Liceum im. M. Kopernika w odzi 1906-1986. Wybr
rde, opr. M. Skorek, d 1987, s. 220-221. Tadeusz Bogalecki poda, i pk Albin
Jasiski by oficerem Polskiej Siy Zbrojnej. Wedug ustale Wodzimierza Kozowskiego by on dowdc 9 ps ze skadu 3 DS I Korpusu. Po rewolucji lutowej w Rosji
tworzy Zwizki Wojskowe Polakw i by wiceprezesem Naczelnego Polskiego Komitetu Wojskowego (Naczpol).
116

_______________________________________________________________
na temat objcia dowdztwa caoci (POW czy Dowborczycy)30. Dat
9 listopada podaje M. Pczkowski, natomiast na wsplnej (dwujzycznej) deklaracji dzkiego Okrgowego Komitetu Robotniczego
PPS i Niemieckiej Rady onierskiej Miasta odzi noszcej tytu
Towarzysze, Robotnicy i onierze! Genossen, Arbeiter und Soldaten
jako data utworzenia Soldatenratu widnieje dzie 11 listopada.
Niektrzy autorzy podaj te dat 10 listopada. Wydaje si, i rozbienoci te wiadcz o etapach formowania si Niemieckiej Rady
onierskiej. We wspomnianym wyej dokumencie znajduje si bowiem zapis, i Dzisiaj [11 listopada 1918 r. K.C.] za zgod caego
garnizonu niemieckiego zostaa utworzona Rada onierska [...]31,
a wic byo to jakby usankcjonowanie ju istniejcego stanu faktycznego. Trzeba bowiem pamita, i pierwsze rady onierskie w samych Niemczech zaczto tworzy na pocztku listopada 1918 r., na
przykad w Berlinie ju 9 listopada 1918 r. Wiadomoci o ich powstawaniu zapewne drog telegraficzn dochodziy do garnizonw
niemieckich na terenach okupowanych przez Reichswehr. Wydaje
si wic, i w odzi ten proces rozpocz si 9, a zakoczy 11 listopada.
Powstanie w odzi Soldatenratu uatwiao niewtpliwie dziaalno polskim organizacjom paramilitarnym. Osabieniu ulega bowiem dyscyplina w oddziaach niemieckich. Przejawiao si to midzy innymi poprzez fakt zdarcia oficerom epoletw w wikszoci pododdziaw czy noszenia przez czonkw i sympatykw Rady onierskiej czerwonych kokardek na mundurach32. Gwnym celem Niemcw by bezpieczny powrt do Rzeszy, co nie oznaczao wcale, i
w przypadku prb ich rozbrajania przez Polakw nie stawialiby oporu. Podporucznik M. Pczkowski wspomina po latach, i kiedy wraz
ze swoim bratem Benedyktem rankiem 9 listopada 1918 r. na ulicy
w. Emilii (ob. ul. Wincentego Tymienieckiego) rozmawia z onierzem, penicym wart przy kolumnie samochodowej, usysza tak
opini Niemca: Moliwe, e wkrtce od was wyjedziemy i powrcimy
do swej Ojczyzny, ale niech tu kto sprbuje z nami jakiej walki, to
30
Cyt. za: T. Bogalecki, op. cit., s. 23.

MTN, sygn. A-3327. Odezwa OKR PPS i Soldatenratu z 11 listopada 1918 r.
32 MM, sygn. H/1966. Towarzysze, Robotnicy i onierze! Genossen, Arbeiter
und Soldaten; MTN, sygn. A-3327. Odezwa OKR PPS i Soldatenratu z 11 listopada 1918 r.; T. Bogalecki, op. cit., s. 23-24.
31
117
_______________________________________________________________
wtedy dopiero wam pokaemy, co to jest onierz niemiecki33. Jednoczenie ppor. M. Pczkowski przyzna, i w pewnym sensie Niemcy
dotrzymali sowa. Wedug jego relacji wspomnian wart, oficer
POW kpt. W. Kudaj wraz z dowborczykami 11 listopada 1918 r.
trzykrotnie musia atakowa, by wreszcie onierze wroga zoyli
bro. Zreszt de facto chodzio wanie o bro Polacy chcieli j zdoby, Niemcy chcieli z ni wrci do kraju34.
Obawiajc si, i w tej sytuacji mogoby doj do niepotrzebnego
rozlewu krwi, nadburmistrz odzi L. Skulski zwoa wieczorem
10 listopada 1918 r. w siedzibie Magistratu na Nowym Rynku spotkanie przedstawicieli POW, legionistw i dowborczykw. W jego
rezultacie kierownictwo ewentualnej akcji zbrojnej miano powierzy
gen. ppor. S. Surynowi. Natomiast jego sztabem miaa by utworzona Komenda Siy Zbrojnej. W tym samym dniu odbyo si spotkanie
czonkw POW, Pogotowia Bojowego PPS oraz legionistw i dowborczykw. Miejscem koncentracji miaa by remiza stray poarnej
przy ul. Przejazd (ob. ul. Juliana Tuwima). Z kolei bojowcy PPS zbierali si przede wszystkim w herbaciarniach i jadodajniach prowadzonych przez czonkw partii m.in. przy ulicach: w. Andrzeja (ob.
ul. Andrzeja Struga), Pustej (ob. ul. S. Wigury) czy Nowozarzewskiej
(ob. ul. Zarzewska). Rwnie 10 listopada zebrali si w lokalu Zwizku Robotnikw Przemysu Wknistego Praca przy ul. Wlczaskiej 139 dziaacze Narodowego Zwizku Robotniczego. Podjto decyzj o nawizaniu kontaktw z polskimi organizacjami politycznymi
i paramilitarnymi w celu uzgodnienia z nimi planu wsplnego wystpienia zbrojnego. Nadzr nad caoci przygotowa czonkw
wspomnianej partii do akcji rozbrajania Niemcw powierzono byemu ppor. Legionw Polskich, B. Fichnie. Czonkowie Narodowego
Zwizku Robotniczego oprcz kontaktw z legionistami, peowiakami
i dowborczykami nawizali te rozmowy z przedstawicielami Polskiej
Siy Zbrojnej, w tym z kierownikiem dzkiego biura werbunkowego
por. W. Duninem-Wsowiczem. Ten ostatni jednak skonny by
czeka na rozkazy od pk. A. Jasiskiego. Zapewne skonia go do
tego m.in. wiadomo o zatrzymaniu przez Niemcw w Piotrkowie
Tryb. transportu broni dla dzkiego oddziau Polnische Wehrmacht.
Natomiast kompletnym niepowodzeniem zakoczyo si spotkanie
33
M. Pczkowski, Rozbrajanie Niemcw w odzi i okrgu dzkim, Niepodlego, 1935, T. XII, s.117.
34 Ibidem.
118

_______________________________________________________________
przedstawicieli PPS, Stronnictwa Chrzecijasko-Demokratycznego,
Zjednoczenia Narodowego i Narodowego Zwizku Robotniczego zorganizowane w nocy z 10 na 11 listopada w lokalu Pracy przy ul.
Wlczaskiej 139. Kierownictwo ostatniej z wymienionych partii
postanowio wwczas utworzy odrbn Komend Bojow oraz ogosi mobilizacj czonkw wasnej Organizacji Wojskowej. Miejscami
zbirek oprcz ul. Wlczaskiej byy herbaciarnie na Rokiciu i Widzewie. dzkie organizacje paramilitarne zakoczyy mobilizacj
swych czonkw waciwie dopiero wieczorem 11 listopada 1918 r. Na
miejsca koncentracji zgosio si ok. 500 peowiakw, ponad 150
czonkw wspomnianej Organizacji Wojskowej, po kilkudziesiciu
legionistw, dowborczykw, skautw, czonkw Sokoa oraz Pogotowia Bojowego PPS. Przyczali si jednak do nich rwnie liczni
ochotnicy gwnie modzie szkolna i robotnicza, a take czonkowie pododdziaw Krlewsko-Polskiej Stray Skarbowej. Mona jedynie szacunkowo poda, i byo to ponad tysic Polakw gotowych
do akcji przeciwko Niemcom. Byy to osoby o wysokim poziomie moralnym, miujce Polsk, ale w wikszoci bez dowiadczenia bojowego i wyjtkowo kiepsko uzbrojone. Tylko nieliczni mieli jakiekolwiek uzbrojenie, gwnie rewolwery i strzelby myliwskie35.
W tym miejscu trzeba doda, i na przeomie wrzenia i padziernika 1918 r. niemiecki garnizon w odzi liczy kilka tysicy onierzy, dobrze wyszkolonych i uzbrojonych w bro maszynow. Od
1914 r. znajdowa si on w skadzie niemieckiego Generalnego Gubernatorstwa z siedzib w Warszawie, ktremu podlegao 11 gubernatorstw wojskowych, bdcych odpowiednikami pniejszych okrgw wojskowych istniejcych w Polsce w latach 1918-1919. dzkie
Gubernatorstwo Wojskowe (na jego czele stali: gen. L. Fersen, a nastpnie gen. H. Gerecke36 imion nie ustalono) obejmowao zasigiem swego dziaania obszar miasta odzi oraz czterech powiatw
brzeziskiego, dzkiego, askiego i czyckiego. Wikszo podlegych mu jednostek wojskowych stacjonowaa w odzi, a byy nimi
wczesn jesieni 1918 r. m.in.: batalion piechoty pospolitego ruszenia Waldenburg, cz 1 szwadronu 8 rezerwowego puku dragonw, garnizonowa kompania cikich karabinw maszynowych, szpital wojskowy, szpital koni wierzbowatych nr 75, zapas koni nr 126,
35
Ibidem, s. 118. Por. opini T. Bogaleckiego (op. cit., s. 26-27) i K. Czernielewskiego (d i odzianie..., s. 11).
36 M. Hertz, op. cit., s. 114. Por.: d. Dzieje miasta..., t. 1, s. 298 i 457.
119
_______________________________________________________________
warsztaty naprawcze samochodw, polowy urzd prowiantowy
z rzeni wojskow, biuro do spraw surowca wojennego, wojskowy
urzd przemysu tekstylnego, ruchoma komenda dworcowa nr 128
oraz warsztaty naprawcze cznoci37. Na szczcie dla strony polskiej ich morale byo bardzo ze. Zdecydowana wikszo onierzy
Reichswehry pragna jedynie powrotu do Niemiec, nie suchali ju
swych przeoonych, uznajc jedynie autorytet Soldatenratu. Bya to
wic sytuacja, ktr moga wykorzysta strona polska. Przed odzianami rodzia si wielka szansa nawet bezkrwawego rozbrojenia
wojsk niemieckich, opanowania miasta, a w konsekwencji do rozpoczcia tworzenia w odzi polskich orodkw wadz administracyjnych i wojskowych.
Pierwsze przypadki rozbrajania Niemcw w odzi odnotowano
ju wieczorem 10 listopada 1918 r. Zapewne jednak nie w centrum
miasta, ale na peryferiach odzi. Wedug informacji por. S. Steckiego-Skwarczyskiego ju rankiem nastpnego dnia opanowano niemieck baz samochodow przy ulicy w. Emilii przez pododdzia
dowborczykw, co stoi w wyranej sprzecznoci z relacj ppor.
M. Pczkowskiego. De facto masowe rozbrajanie Niemcw zaczo si
dopiero wieczorem 11 listopada. Okoo godziny 18.00-18.30 ydowska
partia robotnicza Bund zorganizowaa wiec w sali koncertowej Filharmonii oraz pochd na ul. Piotrkowskiej. Jego uczestnicy wznosili
okrzyki: Niech yje Trocki!, Niech yje rewolucja bolszewicka!.
Spotkao si to z wrog reakcj Polakw, gwnie modziey. Doszo
wwczas do star czci bundowcw w Polakami. Wedug relacji
E. Ajnenkiela, kiedy policja niemiecka i patrole Reichswehry podjy
interwencj w celu rozdzielenia uczestnikw bjek, rozpocza si
samorzutnie akcja masowego rozbrajania Niemcw. Ju po godzinie
18.30 do akcji wczyy si grupy Pogotowia Bojowego PPS ze rdmiecia. Jeden z patroli rozbroi na rogu ulic w. Andrzeja i Dugiej
(ob. ul. Gdaska) picioosobowy patrol wojskowy. Zdobyt bro
i oporzdzenie przekazywano do Komendy Siy Zbrojnej, gdzie nota
37 Ponadto dwa bataliony piechoty pospolitego ruszenia stacjonoway w pobliu

odzi: Wohlau w Zgierzu i Rybnik w Koluszkach (z tym, i po jednej kompanii
Landsturm Infanterie Rybnik VI-19 rozlokowano w Tomaszowie Maz. i Spale).
Por.: W. Rud, Tomaszowa Mazowieckiego droga do niepodlegoci 1914-1918, Tomaszw Maz. 1988, s. 7.
120

_______________________________________________________________
bene trwaa intensywna akcja szkoleniowa polegajca na nauce
obsugi broni palnej licznie zgaszajcych si ochotnikw38.
Pocztkowo Komend Siy Zbrojnej kierowa por. A. Biyk, byy
oficer Legionw Polskich. Jednak ju 12 listopada 1918 r. dokonano
w niej rozdzielenia funkcji: za Dzia Operacyjny odpowiada kpt.
W. Kudaj (dowborczyk i czonek POW) i por. S. Stecki-Skwarczyski
z POW, Dziaem Politycznym kierowali por. A. Biyk i ppor. Roman
Starzyski z POW, za Komend Placu sprawowa ppor. M. Pczkowski (peowiak) i dowborczyk chor. F. Boreszko. Ciekaw spraw
jest fakt, i czonkowie Komendy Siy Zbrojnej podczas caej akcji
rozbrajania Niemcw nie spotkali si ani razu z gen. ppor. S. Surynem, ktry mia formalnie kierowa caoci akcji. Wedug relacji
E. Ajnenkiela Genera Surin Masalski gdzie si akurat zapodzia,
odszuka go nie byo mona39. Utrzymywano natomiast stay kontakt z bojwkami PPS oraz z Komend Bojow Narodowego Zwizku
Robotniczego. Ta ostatnia wieczorem 11 listopada przeniosa swj
punkt dowodzenia z ul. Wlczaskiej 139 do gmachu przy skrzyowaniu ulic Nowospacerowej i Rozwadowskiej (ob. ulice: al. Tadeusza
Kociuszki i Ludwika Zamenhofa), a wic stosukowo blisko ul. Przejazd miejsca koncentracji polskich pododdziaw. Bojwki Narodowego Zwizku Robotniczego wczyy si do akcji rozbrajania po godzinie 19.00, zajmujc gwnie posterunki policyjne, urzdy wadz
okupacyjnych i mniejsze obiekty wojskowe. Zreszt podobnie czyniy
pododdziay PPS i pozostae formacje podlege Komendzie Siy
Zbrojnej40.
Dla historyka badajcego przebieg akcji rozbrajania Niemcw
w listopadzie 1918 r. podstawowym problemem jest nika baza rdowa. Z koniecznoci wic opiera si musimy zasadniczo na relacjach prasowych i wspomnieniach uczestnikw wydarze, najczciej
mocno subiektywnych, a powstaych gwnie po to, aby ukaza swoj
rol w tamtych wydarzeniach czy te swojej partii lub formacji pa-
38
E. Ajnenkiel, op. cit., s. 406-407; W. Karwacki, Walka o wadz w odzi 19181919, d 1962, s. 42 i n.; S. Skwarczyski, op. cit., s. 155; L. Mroczka, dzka
Organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej w latach 1918-1926, d 1971, s. 250;
T. Bogalecki, op. cit., s. 27-29; M. Pczkowski, op. cit., s. 118; K. Czernielewski, op.
cit., s. 11-13.
39 E. Ajnenkiel, op. cit., s. 406.
40 Ibidem, s. 406; T. Bogalecki, op. cit., s. 29.
121
_______________________________________________________________
ramilitarnej41. Wikszo wanych obiektw w miecie zajto bez
walk. W rdmieciu przejto z rk niemieckich poczt, telegraf oraz
budynki zajmowane przez cywilne urzdy niemieckie. Okoo godziny
20.00 (11 listopada) grupa dowborczykw opanowaa pomieszczenia
w Grand Hotelu zajmowane przez gubernatora wojennego. Z kolei
bojwki Narodowego Zwizku Robotniczego zajy posterunki policyjne przy ulicach: w. Karola (ob. ul. Franciszka wirki), Rozwadowskiej, Karolewskiej, Placu Kocielnym i Wodnym Rynku (ob. Plac
Zwycistwa). W tym samym czasie Polacy opanowali take urzd
policji kryminalnej mieszczcy si przy ul. Olgiskiej (ob. ul. Grzegorza Piramowicza), lokal niemieckiej andarmerii przy ul. Ewangelickiej (ob. ul. Franklina Delano Roosevelta) oraz skadnice wojskowe
przy ul. Ktnej (ob. ul. Walerego Wrblewskiego) i ul. Leszno (ob. ul.
L. eligowskiego). Wan zdobycz by magazyn intendentury przy
ul. Spacerowej (ob. al. Tadeusza Kociuszki). Udao si rwnie rozbroi posterunek kolejowy na Chojnach (grupa dowodzona przez Jzefa Gabinowskiego) oraz opanowa stacje kolejowe na Widzewie
i Karolewie. Bojowcy PPS zajli posterunki policyjne przy ulicach:
Aleksandrowskiej, Zgierskiej, Widzewskiej (ob. ul. Jana Kiliskiego),
Zarzewskiej i na Grnym Rynku. Opanowali take lokal andarmerii
polowej i zakady monopolu tytoniowego. Do akcji rozbrajania wczyli si rwnie czonkowie Krlewsko-Polskiej Stray Skarbowej.
Zajli oni gmach i skarbiec Polskiej Krajowej Kasy Poyczkowej.
Niestety, nie wszystkie obiekty poddaway si tak atwo. Trzykrotnie
o czym bya ju mowa szturmowano baz samochodow przy
ul. w. Emilii. Dopiero pnym wieczorem zdoby go pododdzia kpt.
W. Kudaja. Dwukrotnie atakowano niemieck Komend Placu (Ortskommandantur) przy ulicy Piotrkowskiej 139. Szturm prowadzili
czonkowie Oddziau Wojskowego Narodowego Zwizku Robotniczego pod dowdztwem Andrzeja Kazimierczaka, a przy drugim ataku
wspomogli ich stranicy skarbowi. W czasie walk zosta ranny onierz Reichswehry i dwch przypadkowych przechodniw. Wan
zdobycz w budynku Ortskommandantur byy zgromadzone tam
zapasy ywnoci zwaszcza w obliczu fatalnej sytuacji aprowizacyjnej miasta. Pomylnie natomiast przebiega inna akcja Oddziau
41
M. Pczkowski, op. cit., s.112 i n.; B. Fichna, op. cit., s. 3-5. S to najbardziej
klasyczne przykady wzajemnego przypisywania sobie tych samych sukcesw bojowych.
122

_______________________________________________________________
Wojskowego Narodowego Zwizku Robotniczego atak grupy Ludwika Szymaskiego na komisariat policji przy ul. Karola 2242.
Dla kwestii szybkiego opanowania miasta kluczowe znaczenie
miao zdobycie dwch najwikszych dzkich stacji kolejowych: Fabrycznej i Kaliskiej. Obydwa dworce byy atakowane dwukrotnie.
Stacj d Kaliska najpierw zaj pododdzia podlegy Komendzie
Siy Zbrojnej, zdobywajc przy tym pewn ilo karabinw. Plutonem zoonym gwnie z czonkw Narodowego Zwizku Robotniczego, dowodzi Stefan Pudlarz. Pododdzia ten, pocztkowo wrcz
ndznie uzbrojony (tylko 5 pistoletw systemu Browning, 4 rosyjskie
karabiny Mosin i 5 szabel), mia szczcie bo przy mocie koo
dworca zabra dziesiciu onierzom niemieckim, mocno ju zdemoralizowanym, ich bro. Jednake z uwagi na fakt, i od strony Chojen nadciga silny pododdzia niemiecki, Polacy opucili dworzec.
Ponownie zdobya go stosunkowo saba, inna bojwka Narodowego
Zwizku Robotniczego, ktr wsparli polscy kolejarze. M.in. efektem
zajcia tej stacji kolejowej byo przejcie przez Polakw 40 parowozw i kilkuset wagonw. Wkrtce pk A. Jasiski przysa ppor.
Zglenickiemu (imienia nie ustalono) rozkaz, aby ten obj Komend
Dworca. Natomiast S. Pudlarz zosta jego zastpc. Take pierwszy
atak na dworzec d Fabryczna przeprowadzili bojowcy Oddziau
Wojskowego Narodowego Zwizku Robotniczego. Akcja ta zakoczya
si jednak fiaskiem, a w trakcie odwrotu zgin byy legionista Bronisaw Saaciski. Wedug B. Fichny ranny podczas ataku B. Saaciski zosta w pobliu dworca na ulicy Skwerowej (ob. ul. POW) dogoniony przez onierzy niemieckich i zakuty bagnetami. Okolicznoci tej mierci do tej pory s niejasne jedynie B. Fichna poda wersj o zbrodni popenionej przez Niemcw. Sam dworzec zajli z kolei
okoo godziny 22.00 peowiacy dowodzeni przez chor. Jzefa Przedpeskiego, za Niemcy wycofali si do koszar. Dziki temu w rce Polakw wpado kilkadziesit karabinw oraz dua ilo amunicji karabinowej43.
42
E. Ajnenkiel, op. cit., s. 407-408; B. Mierzwiski, Wspomnienia z czasw konspiracyjnej dziaalnoci w odzi i na wsi, Kronika Ruchu Rewolucyjnego w Polsce
1938, t. IV, nr 3, s. 173.
43 B. Fichna, op. cit., s. 22-23 i 30; E. Ajnenkiel, op. cit., s. 407; Nowy Kurier
dzki 1918, nr 308 z 12 listopada, s. 3. Dziennikarze Nowego Kuriera dzkiego
w materiale zatytuowanym Z chwili pisz jedynie o tajemniczym morderstwie.
Z kolei Bolesaw Fichna bdnie poda imi Saaciskiego Bolesaw.
123
_______________________________________________________________
Nieco wczeniej gmach Prezydium Policji przy zbiegu ulic Spacerowej i w. Benedykta (ob. ul. 6 Sierpnia) zaatakowa pododdzia pod
komend ppor. M. Pczkowskiego. Zdobycie tego obiektu byo o tyle
wane, i zgromadzono w nim due zapasy amunicji, prowiantu,
odziey wojskowej i tekstyliw. W efekcie zajcia budynku Prezydium Policji siy polskie wzbogaciy si o 200 sztuk karabinw, okoo
300 pistoletw i strzelb myliwskich oraz 20 tys. sztuk amunicji, nie
liczc ywnoci i innych materiaw. Niestety, sukces ten okupiono
mierci modego, bo ledwie siedemnastoletniego ucznia Towarzystwa Uczelnia Stefana Linkego, ktry ciko ranny, zmar w 8 dni
pniej w szpitalu Betlejem przy ul. Podlenej (ob. ul. Marii Skodowskiej-Curie). Rwnie cenn zdobycz byo 80 koni przejtych
z niemieckiej skadnicy wojskowej i lecznicy koni zlokalizowanej na
terenie fabryki firmy Allart Rousseau44.
Po godzinie 20.00 doszo do najbardziej tragicznej potyczki w dniu
11 listopada. Polacy po pierwszych sukcesach w akcji rozbrajania
Niemcw podjli prb zajcia koszar przy ul. Konstantynowskiej.
Na Nowym Rynku przy wylocie ul. Konstantynowskiej pochodowi
polskiego pododdziau drog zastpia kolumna Reichswehry. W rezultacie starcia na miejscu poleg byy oficer I Korpusu Polskiego,
ppor. Jzef Bukowski, za kilka osb odnioso rany. Trzy spord
nich w niedugim czasie zmary (ochotnik Jan Gruszczyski 17 lat,
ochotniczka Eugenia Wasiak 20 lat i drukarz Stefan Koodziejczak
29 lat)45.
Reasumujc kulminacja akcji rozbrajania Niemcw w odzi to
godziny od 19.00 do 22.00. Szczegln aktywno w tej mierze przedstawiaa modzie dzka. Na przykad ucze Towarzystwa Uczelnia Feliks Maurer z grup kolegw uzbrojonych jedynie w szczeble
z rozebranych drabinek gimnastycznych rozbroi niemieckiego onierza. Inn akcj gimnazjalistw rozbrajajcych dragonw niemieckich, tak wspomina absolwent Uczelni, Lucjan Nowosielski: Byo
44 Gimnazjum i Liceum..., s. 79; M. Budziarek, op. cit., s.192-194; W. JachowiczLodwich, Dla ciebie Polsko, Sowo i Myl 1997, nr 5, s. 2; S. Brzeziski, 76 lat...,
s. 220-221; Z. Pistka, W cieniu alei..., s.165; K. Stefaski, Stary cmentarz ewangelicko-augsburski w odzi, d 1992, s. 94; M. Pczkowski, op. cit., s.121 (tu bdnie
podane imi Linkego Edward). Pomiertnie odznaczono Stefana Linkego Krzyem
Srebrnym Orderu Virtuti Militari.
45 S. Rachalewski, Zastygy nurt ycia..., s. 145; E. Ajnenkiel, op. cit., s. 408;
J. Wojtyski, d zrzuca jarzmo. Pamitny dzie 11 listopada 1918 r., Kurier
dzki 1933, nr 312 z 11 listopada, s. 5.
124

_______________________________________________________________
nas piciu. Bez sowa, wiedzeni jakim pierwotnym instynktem, wyszlimy z bramy i zanim Niemcy zorientowali si, co si dzieje, ju
cignlimy ich z koni. Byskawicznie odebralimy im bro, szable,
pasy. Wszystko to odbyo si w milczeniu, bo ani my, ani Niemcy, ktrzy wida zupenie osupieli, nie wymwili ani sowa. Dopiero, kiedy
byo ju po wszystkim, ktry z nas krzykn: ...gehen Sie raus... nach Vaterland...! I Niemcy poszli piechot nawet si nie ogldajc za
siebie46. Spor aktywno wykazyway rwnie kobiety dzkie. Panie zrzeszone w Lidze Kobiet Pogotowia Wojennego organizoway
punkty wydawania posikw dla czonkw polskich organizacji paramilitarnych, m.in. przy ul. Przejazd 2. Dziaalno dzkich kobiet
wspierali take miejscowi restauratorzy, ktrzy jak np. waciciel
jadodajni przy ul. Piotrkowskiej 83 Jan Pujdak wydawali bezpatne posiki peowiakom. Kobiety w tej dziaalnoci byy wspomagane
rwnie przez harcerki dzkie, ktre zorganizoway samodzielnie
kilka punktw sanitarnych. Ich koledzy natomiast zajli magazyny
i szpital wojskowy przy ul. Paskiej 113 oraz rzeni miejsk. Opanowane ju obiekty naleao otoczy ochron tote modzie dzka
spontanicznie tworzya pododdziay wartownicze47. W dniu 12 listopada d bya w zasadzie opanowana przez Polakw: O godzinie 10
rano cae niemal miasto byo ju w naszych rkach. Posterunki obsadzone byy przez uczniw 7 i 8 klasy, nielicznych studentw i zgaszajcych si ochotnikw. Komend sprawowaa P.O.W. Gdzieniegdzie jeszcze tylko garstki opornych Niemcw nie chciay odda broni.
Rozlegay si pojedyncze strzay. Min dzie 12, 13, 14 listopada.
Uczniowie po spenionym przez siebie obowizku powrcili do zwykych zaj szkolnych48.
Pomocy w akcji rozbrojeniowej udzielili te Polacy sucy w Reichswehrze, mieszkacy ziem zaboru niemieckiego. Jednym z nich
by kpr. Bederski (imienia nie ustalono), dziki ktremu udao si
bez wikszych problemw opanowa wizienie przy ulicy Nowotargowej (ob. ul. Targowa). Innym z Polakw w mundurze niemieckim
by Robert Kunowski, ktry poinformowa czonkw Narodowego
46
Cyt. za: Gimnazjum i Liceum..., s. 78-80; T. Bogalecki, op. cit., s. 32.

T. Bogalecki, Rozbrojenie Niemcw..., s. 65-66; K. Jurek, Harcerstwo dzkie w
walce o niepodlege pastwo polskie, [w:] 75-lecie..., s.156-157; L. Dbrowski,
F. Waszkiewicz, Dzieje Sokolstwa w odzi, d 1921, s. 14; Kurier dzki 1938,
nr 314 z 11 listopada, s. 4.
48 Jak sztubacy rozbrajali Niemcw w dniu 11 listopada 1918 roku, Ilustrowana Republika 1938, nr 312 z 11 listopada, s. 4.
47
125
_______________________________________________________________
Zwizku Robotniczego o zaplanowanym przez Niemcw wywiezieniu
z parku samochodowego w fabryce Izraela Poznaskiego przy ul.
Ogrodowej wszystkich aut. Dziki szybko przeprowadzonej akcji sabotaowej plan w nie powid si49. W akcji rozbrajania Niemcw
zasadniczo nie uczestniczyli jedynie onierze Polskiej Siy Zbrojnej,
przyczynili si oni natomiast w duej mierze do sformowania dzkiego puku piechoty w listopadzie 1918 r.
Omawiajc problematyk wyzwolenia odzi naley poruszy nader istotn kwesti kontaktw strony polskiej z powsta midzy
9 a 11 listopada niemieck Rad oniersk. Gdyby nie doszo do
takowego porozumienia liczba ofiar wydarze 11 listopada 1918 r.
moga by by znacznie wiksza. Gwoli cisoci naley poda, i
pierwsi z Niemcami rozpoczli pertraktacje dziaacze SocjalDemokracji Krlestwa Polskiego i Litwy oraz PPS-Lewicy. Liczyli oni
na przejcie od zrewoltowanych onierzy ich broni50, jednake
Niemcy nie wyrazili zgody na propozycje przedstawicieli lewicy rewolucyjnej. Jako nastpni rozmawiali z przedstawicielami Soldatenratu czonkowie komendy okrgu dzkiego POW: ppor. M. Pczkowski, Bolesaw Gronczyski i Witold Sumiewski. Spotkanie odbyo si
11 listopada o godzinie 17.00 w siedzibie Rady onierskiej przy ul.
redniej 16 (ob. ul. Pomorska). Wprawdzie jeszcze wwczas strona
niemiecka nie wyrazia zgody na zdanie broni, ale uzgodniono, i
przy szczeglnie wanych obiektach zostan wystawione wsplne,
polsko-niemieckie posterunki. Kolejnym polskim ugrupowaniem
prowadzcym rozmowy z Niemcami byli dziaacze dzkiej PPS.
W rezultacie atakw polskich podejmowanych pnym wieczorem
11 listopada, strona niemiecka staa si bardziej skonna do
ustpstw. O godzinie 21.30 delegacja Soldatenratu zoya wizyt
nadburmistrzowi L. Skulskiemu. Rezultatem tych negocjacji miaa
by umowa o zawieszeniu broni. W tym samym jednak czasie, bo
okoo godziny 22.00 silny pododdzia wojska niemieckiego uzbrojony
w ckm-y, zaatakowa Grand Hotel, ktry wobec przewagi wroga,
Polacy opucili bez walki. Wyszed on z koszar przy ul. Konstantynowskiej kierujc si do Nowego Rynku, a stamtd ul. Piotrkowsk
pod gmach Grand Hotelu po drodze rozpraszajc sabsze posterunki si polskich51. wiadczyo to o tym, e nie wszyscy Niemcy uzna49
B. Fichna, op. cit., s.18-19; J. Wojtyski, op. cit., s. 4.

Por. opini: T. Bogalecki, 11 Listopada..., s. 33-34.
51 Ibidem, s. 35.
50
126

_______________________________________________________________
wali autorytet Soldatenratu. By moe szwankowaa rwnie czno pomidzy poszczeglnymi pododdziaami niemieckimi. W kadym razie w sumie nie zakcio to dalszego przebiegu rokowa polsko-niemieckich. O godzinie 22.30 Niemcy rozpoczli w siedzibie
Komendy Siy Zbrojnej kolejne rozmowy z Polakami. Ze strony polskiej uczestniczyli w nich przedstawiciele: PPS, Narodowego Zwizku Robotniczego, Stronnictwa Chrzecijasko-Demokratycznego,
Zjednoczenia Narodowego, Zwizku Budowy Pastwa Polskiego,
Zwizku Oficerw i onierzy byych Legionw Polskich, Zwizku
Wojskowych I, II, III Korpusw Wojsk Polskich, Oddziau Wojskowego Narodowego Zwizku Robotniczego, Pogotowia Bojowego PPS,
Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sok oraz magistratu
dzkiego. Jeszcze przed pnoc postanowiono wysa reprezentantw obydwu stron do rejonw potencjalnych star, aby zapobiec nowym walkom. Faktycznie jednak zagroeniem mg by jedynie pododdzia niemiecki, ktry obsadzi Grand Hotel. Na rozadowanie napicia we wzajemnych stosunkach wielki wpyw miaa wsplna deklaracja Soldatenratu i dzkiej organizacji PPS. W lad za ni nadburmistrz L. Skulski wyda odezw Do obywateli miasta odzi.
Rozmowy polsko-niemieckie zakoczyy si podpisaniem porozumienia 12 listopada 1918 r. okoo godziny 02.00. W sumie akcja rozbrajania Niemcw pocigna za sob jedynie 8 ofiar miertelnych ze
strony jej uczestnikw. Obok wczeniej wymienionej szstki w nie
wyjanionych okolicznociach polegli: Czesaw Konracki (wg informacji widniejcej na nagrobku zgin 10 listopada) i ppor. Antoni
(wedle innej wersji Mieczysaw ?) Dobrowolski. Obok ofiar miertelnych byli te ranni, gdy jak wspomina E. Ajnenkiel podczas walk o
Ostkomandatur ranna w nog zostaa Jzefa Strycharska by moe
bdca przypadkowym przechodniem. Wymienia si te rannych na
Nowym Rynku: robotnika Michaa Karasiskiego i fryzjera Czesawa
Karpowskiego oraz bliej nieznanego szesnastoletniego chopca52.
Natomiast Niemcy twierdzili, i ofiarami z ich strony by jeden zabity onierz oraz dwch rannych. Tak podawano w memoriale Reic52
E. Ajnenkiel, op. cit., s. 407-408; W. Zaborowski, op. cit., s. 8 i 27; T. Bogalecki, Rozbrojenie Niemcw..., s. 35; W. Kozowski, Powstanie Okrgu Generalnego
Wojska Polskiego w odzi w 1918 roku, [w:] 75-lecie odzyskania..., s. 112. Wacaw
Zaborowski i T. Bogalecki podali imi Mieczysaw. Natomiast W. Kozowski pisze
o Antonim Dobrowolskim. Wrd ofiar miertelnych wymienia si rwnie Ludwika
Wysockiego, dozorc domu przy ul. Zielonej 20 (prawdopodobnie przypadkow ofiar
walk).
127
_______________________________________________________________
hsverrter (Zdrajcy Rzeszy) rozsyanym w lecie 1922 r. przez Verband Nationalgesinnter Soldaten (Zwizek onierzy Nacjonalistycznych)53.
Analizujc wydarzenia z 11 i 12 listopada 1918 r. w odzi mona
w nich wyrni 3 etapy rozwoju akcji rozbrajania wojska niemieckiego. Od popoudnia 11 listopada do okoo godziny 19.00 maj miejsce pojedyncze przypadki rozbrajania Niemcw, fala kulminacyjna
ju zorganizowanych atakw polskich to godziny pomidzy 19.00
a 22.00 oraz ostatnia faza noc z 11 na 12 listopada, kiedy pomylnie zakoczono rozmowy ze stron niemieck54. Przypadki rozbrajania Niemcw miay jednake miejsce rwnie po podpisaniu porozumienia z Soldatenratem. Byy to raczej akcje sporadyczne, jak chociaby rozbrojenie dwch dragonw niemieckich w pobliu siedziby
Gimnazjum Towarzystwa Uczelnia, dokonane przez piciu uczniw
tej szkoy na czele z L. Nowosielskim w dniu 12 listopada 1918 r.55
Naley stwierdzi, i dzka akcja rozbrojenia oddziaw Reichswehry naleaa do jednej z wikszych w kraju, jeli nie do najwikszych po Warszawie. Odbya si przy tym, przy minimalnych
stratach wasnych56, zdobyto przy tym pokane iloci sprztu wojennego. Oddziay niemieckie przekazay Komendzie Miasta utworzonej ju 12 listopada 1918 r. m.in.: 160 samochodw, 38 karabinw
maszynowych, kilka tysicy karabinw.
Porozumienie ze stron niemieck w skali oglnokrajowej podpisali 15 listopada przedstawiciele naczelnych wadz WP w osobach:
pk. Kazimierza Sosnkowskiego i gen. por. Stanisawa Szeptyckiego,
ktrzy reprezentowali Naczelnego Wodza Jzefa Pisudskiego. Ze
strony niemieckiej swe podpisy zoyli delegaci Rady onierskiej w
Warszawie: Hans Meerboothe, Martin Domke i Otto Daberkow oraz
delegat Rady onierskiej w odzi Albert Krust57. Warto doda, i
dzki Soldatenrat konsultowa swe poczynania z delegacj Rad Ro53 W. Schmidt, Rozbrojenie Niemcw w Polsce 1918 r. w owietleniu nacjonalistw niemieckich, Droga 1924, nr 4, s. 26 i 35.
54 Podobna periodyzacja u: T. Bogalecki, Rozbrojenie Niemcw..., s. 61.
55 Gimnazjum i Liceum..., s. 79-80.
56 Por. w tej mierze opini: T. Bogalecki, op. cit., s. 73.
57 CAW, Wojskowe Biuro Historyczne, t. 797. Vertrag abgeschlossen zwischen
dem Vertreter des Oberbefehlshabers Pisudski Oberst von Sosnkowski dem
Divisionsgeneral Graf Szeptycki und dem Delegierten des Soldatenrates Warschau
ausserdem dem Delegatiertendes Soldatenrates d, Warschau am 15. November
1918.
128

_______________________________________________________________
botniczych i onierskich Berlina, ktra 12 listopada przyjechaa do
odzi. Prawdopodobnie wwczas niemieccy czonkowie Soldatenratu
w odzi zdecydowali przyczy si do negocjacji prowadzonych
w Warszawie. Na mocy zawartego porozumienia Niemcy mieli opuci tereny garnizonw warszawskiego oraz dzkiego z broni pomocnicz i rczn (Handfauerwaffen), za kompanie karabinw
maszynowych miay zatrzyma jedynie regulaminowe uzbrojenie
wraz z amunicj. Czytamy natomiast w dokumencie, i [...] leichte
Maschinengewehre werden vor dem Abmarsche zurckgelassen
[...]58, co znaczyo, e strona polska zatrzyma lekk bro maszynow. Natomiast pozostaa cz broni i amunicji miaa zosta przekazana WP po wyjedzie ostatniego transportu wojska niemieckich.
Ta ostatnia cz umowy w odzi nie zostaa w peni zrealizowana. Pukownik A. Jasiski tumaczy w telegramie do SG WP, wysanym 20 listopada 1918 r., i: [...] nie doczekawszy si powrotu
delegatw rady onierskiej i przed otrzymaniem instrukcji z Warszawy ostatni transport rozbrojonej zaogi w odzi w liczbie tysic
dwiecie wysaem z odzi resztki zaogi po kilku ludzi w myl instrukcji wysaem z broni59. Sdzi naley, i pk A. Jasiski
umiejtnie wykorzysta zniecierpliwienie niemieckich onierzy, ktrzy nie mogli si doczeka powrotu z Warszawy i wiadomoci od
swych delegatw60.
Tak wic 12 listopada 1918 r. d po przeszo stu dwudziestu
latach zaborw bya wreszcie wolna. Nawiasem mwic podobne
akcje rozbrajania Niemcw oczywicie na mniejsz skal przeprowadzono w miejscowociach poddzkich: Konstantynowie, Aleksandrowie i Zgierzu. We wszystkich przypadkach przebiegy one bezkrwawo, cho np. w Zgierzu stay dwie kompanie wojska niemieckiego. Na szczcie dziki rozmowom, jakie prowadzili burmistrz Zgierza Oskar Gerlicz i dyrektor tamtejszego gimnazjum Stefan Pogo58
Informowa o tym: Nowy Kurier dzki 1918, nr 308 z 12 listopada, s. 3.

CAW, Wojskowe Biuro Historyczne, t. 797. Vertrag abgeschlossen...; K. Czernielewski, Bro strzelecka Wojska Polskiego w XX wieku. Katalog wystawy Muzeum
Tradycji Niepodlegociowych w odzi. Listopad 2002 r. stycze 2003 r., d 2002,
s. 15 i 42-43; A. Konstankiewicz, Bro strzelecka Wojska Polskiego 1918-1939, Warszawa 1986, s. 30-33. Nie sprecyzowano jednak, czy strona polska dostanie amunicj. Naley przypuszcza, i te lekkie karabiny maszynowe to lkm Maxim
wz.1908/15.
60 CAW, Wojskowe Biuro Historyczne, t. 798. d ewakuacja zwolnionych
Niemcw (pismo z 20 listopada 1918 r.)
59
129
_______________________________________________________________
rzelski oraz niezalenie przedstawiciele zgierskiej POW rozbrojenie
odbyo si pokojowo61. Atmosfer pierwszego dnia wolnoci odzi
oddaj wspomnienia E. Ajnenkiela: Z samego rana, mimo wezwa,
miasto pene tumw. Tramwaje ozdobione chorgiewkami o barwach
narodowych polskich. Po ulicach kr patrole. W komendzie Gwnej przy ul. Przejazd kapitan Poreczko [bd E. Ajnenkiela chyba
chodzio o chor. F. Boreszk K.C.] wydaje rozkazy, rozsyane s
warty do rnych instytucji, sowem wre praca organizacyjna.
Wszystkie niemieckie instytucje rzdowe zabezpieczone s przez warty
polskie. Oprcz wojska pieszego zjawiaj si ju polscy oficerowie kawalerzyci na koniach. Gromady ludzi z zaciekawieniem ogldaj
miejsca nocnych walk i grupuj si przy rozklejanych obwieszczeniach polskich. Dawniejsi pracownicy instytucji niemieckich spaceruj smtnie okoo biur, niewiedzc co z sob zrobi. Zdziwieni, e
tam, gdzie wczoraj sta na warcie onierz niemiecki, dzisiaj stoi cywil z karabinem, majc na rku jak szar opask, a na czapce
orzeka biaego62. Troch jednak czasu trwao, aby miastu cakowicie
przywrci polski charakter. Zastpca naczelnika Policji Bohdan Zbroek w ogoszeniu z 28 grudnia 1918 r. da wacicielom kamienic,
sklepw czas do 15 stycznia 1919 r., aby z ulic i gmachw publicznych znikny obcojzyczne napisy, a Wywieszanie szyldw, napisw
i reklam dozwolone jest tylko w jzyku Pastwowym, w innym za po
uzyskaniu na to pozwolenia w Prezydium Policji63. Kara przewidziana za niestosowanie si do zarzdzenia bya do dotkliwa: 5 tys.
rubli bd 6 miesicy aresztu64.
W nastpnych dniach po 11 listopada 1918 r. odbyy si pogrzeby ofiar akcji rozbrajania. Dnia 13 listopada tysice mieszka61 Wielkie zasugi pk. A. Jasiskiego w kwestii wyjazdu Niemcw z odzi podkrela: W. Kozowski, op. cit., s. 110.
62 A. Lach, wit wolnoci w powiecie zgierskim (Rozbrojenie Niemcw w Zgierzu), [w:] Dziesi lat odrodzonej Polski..., s. 29-30; B. Wachowska, Druga Rzeczypospolita, [w:] Zgierz. Dzieje miasta do 1988 roku, pod red. R. Rosina, d 1995,
s. 234-235.
63 E. Ajnenkiel, op. cit., s. 413.
64 AP, Zbir dokumentw i pism ulotnych, sygn. 575, t. 380. Obwieszczenie naczelnika policji z 28 grudnia 1918 r.; CAW, Komenda Garnizonu d, sygn.
I.372.34, t. 2. Rozkaz dzienny z 2 stycznia 1919 r.; P. ossowski, Jak Feniks z popiow. Oswobodzenie ziem polskich spod okupacji w listopadzie 1918 r., owicz 1998,
s.167-172; P. Zawilski, Powstanie i organizacja Policji Pastwowej w wojewdztwie
dzkim 1919-1939, Rocznik dzki 1994, T. XLI, s. 92. W CAW zachowa si jedynie jeden rozkaz Komendy Miasta z grudnia 1918 r.
130

_______________________________________________________________
cw odzi poegnao pierwsz grup polegych. Oddajmy znw gos
E. Ajnenkielowi: W rod dnia 13 listopada 1918 roku odby si uroczysty pogrzeb trzech z pord ofiar, padych na ulicach odzi w czasie walki z okupantami: porucznika Jzefa Bukowskiego, Bronisawa
Saaciskiego i Eugenji Wasiakwny. Porzdek, wobec dziesitkw
tysicy uczestnikw smutnego obrzdu, tak w kociele w. Krzya, jak
i na ulicach utrzymyway liczne oddziay konne, jak i piesze naszych
modych wojsk i stray bezpieczestwa. Po naboestwie i przemwieniach wyniesiono trumny z kocioa dla umieszczenia na karawanach, lud jednak rzuci si do trumien i porwa je na barki i tak ju
przez ca drog, zmieniajc si kolejno, nis je a na stary cmentarz
katolicki. Przy nowym Rynku, egna zmarych z wiey wityni
ewangelickiej jedyny w tej okolicy dzwon, jaki pozosta po rekwizycjach. Serce dzwonu bio mocno, bio dugo, a rozedrgane tony szy
z falami powietrza coraz dalej, coraz ciszej a, padszy na mogiy,
cicho skonay65. Pozostali zabici i zmarli z ran: Stefan Koodziejczak,
Stefan Linke i Jan Gruszczyski zostali pochowani w nastpnych
dniach.
Od pierwszych dni wolnoci przystpiono do tworzenia wadz nowo powstaego garnizonu dzkiego. W tym rozdziale owe zagadnienie zostanie jedynie zasygnalizowane, gdy w dalszych czciach
pracy te kwestie zostay dokadnie omwione wedug kryteriw problemowych. Po przekazaniu wadzy przez Rad Regencyjn J. Pisudskiemu, Komenda Siy Zbrojnej w odzi podporzdkowaa si pk
A. Jasiskiemu, ktry obj dowdztwo VIII OW w odzi. W pierwszych dniach po wyzwoleniu pk A. Jasiski powoa por. A. Biyka
na stanowisko komendanta Miasta odzi, za por. M. Pczkowskiego
i chor. F. Boreszk do komendy placu, przy czym ten ostatni by jednoczenie zastpc komendanta miasta. Natomiast ppor. R. Starzyski zosta oficerem do specjalnych porucze przy Komendzie Miasta
odzi, ktra w pierwszych dniach niepodlegoci miecia si w Pasau Majera 9 (ob. ul. Stanisawa Moniuszki).
U schyku 1918 r. najistotniejsz w obliczu zagroe zewntrznych dla bytu niezawisej Rzeczypospolitej bya kwestia szybkiego
65 E. Ajnenkiel, op. cit., s. 416-417. Autor twierdzi, e odzianie uratowali jeszcze
jeden dzwon z kocioa w. Stanisawa Kostki, w zamian dajc Niemcom tyle mosidzu i miedzi, ile way dzwon kocielny. Wobec trudnoci surowcowych, a zwaszcza
metali kolorowych dla potrzeb przemysu zbrojeniowego dokonywano m.in. przetapiania dzwonw.
131
_______________________________________________________________
stworzenia WP. W jej ramach rozpoczto m.in. formowanie pukw
piechoty terytorialnej, w tym i dzkiego puku piechoty. Proces ten
rozpoczto jeszcze pod rzdami Rady Regencyjnej, ktra 25 padziernika 1918 r. powoaa SG WP na czele z gen. por. Tadeuszem
Jordanem Rozwadowskim, a nastpnego dnia przeksztacia istniejc Komisj Wojskow Rady Stanu w MSWojsk. W pi dni po swym
powstaniu, SG WP wyda rozkaz, w ktrym m.in. nakazywano tworzenie oddziaw piechoty terytorialnej. Na obszarze odzi mona to
byo oczywicie w peni zrealizowa dopiero po rozbrojeniu Niemcw i
przejciu z ich rk obiektw wojskowych. Nowo powstajca jednostka
piechoty WP otrzymaa numer kolejny 28 i nazw 28 pp Dzieci
dzkich (aczkolwiek w ostatni przydomek by nazw nieformaln). Miano 28 pp puk nosi do lata 1919 r., kiedy po poczeniu
z 13 ps zmieni nazw na 28 pSK. Teoretycznie pierwszym dowdc
puku by pk. A. Jasiski, bdcy jednoczenie dowdc VIII OW
oficer bardzo dowiadczony, m.in. przed przybyciem do odzi dowodzi 9 ps ze skadu 3 DS I Korpusu Polskiego w Rosji. Oprcz piechoty w pierwszym okresie istnienia garnizonu dzkiego w miecie
przystpiono te do formowania kawalerii. W odzi na bazie ju istniejcego szwadronu jazdy wojewdzkiej, sformowano 1 szwadron
2 puku uanw dowodzony przez rtm. Wincentego Jasiewicza kawalerzyst byego I Korpusu Polskiego, z ktrego wywodzia si te
caa kadra wspomnianego pododdziau. 1 szwadron 2 pu opuci
d ju 15 stycznia 1919 r. udajc si na front woyski66.
Jednoczenie, obok Komendy Miasta odzi, przystpiono rwnie
do tworzenia terytorialnych wadz wojskowych szczebla okrgowego.
Pocztkowo d znajdowaa si w skadzie Warszawskiego,
a od 10 listopada Piotrkowskiego Inspektoratu Lokalnego. Ostateczne uksztatowanie wojskowych wadz okrgowych nastpio 17 listopada 1918 r., kiedy to obszar byego Krlestwa Polskiego podzielono
na pi okrgw generalnych. Jednym z nich by OG, ktrego
pierwszym dowdc wyznaczono gen. por. Jan Romera. Niestety,
od 3 listopada gen. J. Romer, oficer armii austro-wgierskiej by
w niewoli angielskiej i do kraju powrci dopiero 5 grudnia. To niedopatrzenie naley zoy na karb tego, i WP tworzono od podstaw,
w popiechu i w okresie toczonych walk z ssiadami odradzajcej si
Rzeczypospolitej. De facto wic pk A. Jasiski peni rwnie obowizki dowdcy OG i dopiero 27 listopada przekaza je przybyemu
66
132
Szerzej K. Czernielewski, W. Jarno, Garnizon dzki, s. 58 i nast.

_______________________________________________________________
do miasta pierwszemu faktycznemu dowdcy OG gen. ppor. Aleksandrowi Osiskiemu67.
W omawianym okresie sytuacja aprowizacyjna w kraju, a tym
samym rwnie w odzi, nie bya najlepsza. Std te wielka rola organizacji charytatywnych wspomagajcych dziaalno sub ywnociowych. Jedn z nich byo Towarzystwo Opieki Narodowej nad onierzem Polakiem, powstae z dawnego Koa Pomocy dla Legionistw
Polskich i ich rodzin, ktre miecio si przy ulicy redniej 14
(ob. Pomorskiej). W ulotce Towarzystwa z grudnia 1918 r. mona
przeczyta: onierz polski do wieczerzy wigilijnej zasidzie!
Skromna to bdzie wieczerza, bo czasy s cikie, ale nie moe ona by
ndzna. Nie bdzie ndzna, bo wszyscy, komu jest drogi onierz polski, z ofiarami pod68.
Listopad 1918 r. by czasem wielkich nadziei, ale take rozpoczynajcej si walki o ksztat ustrojowy Polski. W wikszoci opracowa
historycznych rzadko podnosi si kwesti duej fali przestpczoci,
jaka dotkna Polsk w latach 1918-1920. Wprawdzie w dwa dni po
rozbrojeniu Niemcw w odzi, pk A. Jasiski apelowa: [...] Obywatele! Zaufajcie wojsku swojemu; ono bdzie czuwa nad naszym bezpieczestwem i zapewni miastu ten potrzebny w chwili obecnej spokj
[...]69, ale wanie czsto w listopadzie i grudniu polscy onierze
musieli strzela do wasnych rodakw w obronie m.in. transportw
kolejowych. Ich ochrona bya tym bardziej istotna, gdy miasto
w pierwszych miesicach niepodlegoci borykao si z powanymi
kopotami aprowizacyjnymi. Na pocztku grudnia 1918 r. o czym
raportowa ppor. R. Starzyski w garnizonie dzkim brakowao
prawie wszystkiego: oficerw, broni i mundurw dla wstpujcych
67 W. Kozowski, Dowdcy Okrgu Generalnego d Wojska Polskiego 19181921. Portret zbiorowy, Mars, t. 8, 2000, s. 35; idem, Pierwsi dowdcy..., s. 108-122;
idem, Dowdcy Okrgu Generalnego..., s. 29-47; W. Jarno, op. cit., s. 27; J. Romer,
Pamitniki, Lww 1938, s. 126 (wydane po mierci generaa zmarego 5 marca 1934
r. w Warszawie); H. Korczyk, Aleksander Osiski (1870-1956), PSB, 1979, t. XXIV,
s. 330-331.
68 MTN, sygn. A-7087. Odezwa Towarzystwa Opieki Narodowej nad onierzem Polakiem z grudnia 1918 r.
69 Kurier dzki 1918, nr 309 z 13 listopada, s. 1.
133
_______________________________________________________________
ochotniczo do wojska, nie byo ju take ywnoci w zdobytych przez
Polakw w dniach 11-12 listopada skadach poniemieckich70.
W listopadzie 1918 r. w odzi zapocztkowano tworzenie odrodzonego WP podobnie, jak i w innych miastach centralnej Polski.
Szerokim frontem przystpiono do formowania jednostek polskich si
zbrojnych oraz ich struktur administracyjnych, a uywajc wspczesnego okrelenia zaplecza logistycznego, tak wanego skoro d
wybrano na siedzib dowdztwa okrgu generalnego, a nastpnie
okrgu korpusu. Szczeglnie istotnym byo to w okresie walk z Rosj
bolszewick, gdy miasto znalazo si na zapleczu frontu w lecie
1920 r. Podkreli naley, e dziaania te podjto w miecie, ktrego
gospodarka bya zrujnowana polityk okupanta niemieckiego, w warunkach ogromnych brakw w zaopatrzeniu, w miecie, ktre
M. Hertz nazwa miastem kobiet i dzieci. Wedug bowiem spisu
przeprowadzonego w styczniu 1918 r. na ogln liczb 341.829
mieszkacw byo: dzieci do lat 14 122.222 (34,78%), kobiet powyej 15 roku ycia 135.310 (39,58%) i mczyzn w przedziale wieku 21-55 lat 53.949 (15,78%). Oczywicie w cigu caego 1918 r.
sytuacja ulegaa stopniowej poprawie, ale mimo to rzutowao to na
prace organizacyjne podjte w listopadzie i grudniu 1918 r. nad formowaniem w odzi oddziaw i struktur dowdczych WP. Tym nie
mniej, udao si utworzy w miecie garnizon, i to jak si okazao
w latach 20. jeden z wikszych w caych siach zbrojnych odrodzonej
Rzeczypospolitej71.
Przechodzc do podsumowania rozwaa na temat genezy dzkiego garnizonu naley podkreli, i powstawa on w niesychanie
trudnych warunkach niemal od podstaw. W cigu kilku pierwszych
tygodni niepodlegoci udao si dziki wytrwaoci i powiceniu
jego oficerw i onierzy stworzy dobrze funkcjonujc struktur
organizacyjn. Byo to tym trudniejsze, i tworzyli j ludzie pochodzcy z trzech byych armii zaborczych, Legionw Polskich oraz
miejscowych organizacji politycznych i paramilitarnych o najrniejszej orientacji. W chwili jake wanej dla Polakw, tj. w dniach odzyskiwania niepodlegoci, zdoali oni pomimo dzielcych ich rnic
nawiza wspprac i podj wsplne dziaania, zakoczone oswo70
W. Jarno, op. cit., s. 29; Wiarus 1918, nr 34-35 z 10 grudnia, s. 2. Zapewne

ppor. Roman Starzyski to mjr Roman Starzyski, pniejszy szef Oddziau II Informacyjnego DOG.
71 M. Hertz, op. cit., s. 221.
134

_______________________________________________________________
bodzeniem odzi, co stworzyo warunki dla podjcia procesu tworzenia polskiego garnizonu wojskowego. Sukces ten by tym wikszym,
bowiem odby si zasadniczo bez powaniejszych ofiar, co zreszt
byo typowe take i dla innych miast, gdzie doszo do akcji rozbrajania Niemcw. W listopadzie 1918 r., jak nigdy w dziejach, Polacy
umiejtnie wykorzystali fakt upadku pastw zaborczych i rezultaty,
dopiero co zakoczonej I wojny wiatowej, aby po tylu latach niewoli,
po tylu przegranych powstaniach narodowych stosunkowo za niewielk danin krwi zici marzenia pokole rodakw o wolnej Polsce.
W dziele tym, co przedstawiono na kartach niniejszego opracowania,
niepoledni rol odegraa take d. Pamita jednak naley, i
jesie 1918 r. to jedynie pocztek drogi do penej Niepodlegoci.
O ksztat granic, o suwerenny byt Polacy, a w tym i onierze garnizonu dzkiego, musieli jeszcze walczy do jesieni 1920 r.
135

_______________________________________________________________
Rok jubileuszowy dziesiciolecia

dzkiego 28 puku Strzelcw Kaniowskich
O 28 puku Strzelcw Kaniowskich napisano ju wiele, ale chyba

zbyt mao, aby jego dzieje zwiza trwale z histori odzi. Znany te
pod nazw puku Dzieci odzi nie zapad jednak w sposb szczeglny
w wiadomo mieszkacw miasta, w ktrym stacjonowa od 1921 r.
do wrzenia 1939 r. O istnieniu puku przypominaj miejsca z nim
zwizane, jak zachowane przedwojenne koszary 28 pSK1 im. Jzefa
Pisudskiego przy ul. Leszno (obecnie ul. eligowskiego) czy ulice
pk. Wincentego Kurka, ostatniego dowdcy oraz samego puku. Mimo to, o samych wydarzeniach historycznych z jego dziejw przecitny odzianin wie niewiele.
Pocztki puku sigaj 1918 r. i, jak ju wspomniano, dzieje jego
powstania zostay w rnych miejscach opisane2. By jednym z trzech
pukw piechoty wchodzcych w skad 10 DP stacjonujcej w odzi.
Do waniejszych wydarze pierwszego dziesiciolecia istnienia nale-
1 W tekcie zastosowano nastpujce skrty: AP Archiwum Pastwowe

w odzi, CAW Centralne Archiwum Wojskowe, c.k. cesarsko-krlewski, CWA
Centrum Wyszkolenia Artylerii, DCA Dowiadczalne Centrum Artylerii, DP
Dywizja Piechoty, GISZ Generalny Inspektorat Si Zbrojnych, kpl. kapelmistrz,
OK Okrg Korpusu, pal puk artylerii lekkiej, pap puk artylerii polowej, pp
puk piechoty, pSK- puk Strzelcw Kaniowskich, strz. strzelec, SSArt Szkoa
Strzelania Artylerii, T tom, t teczka, WP Wojsko Polskie.
2 Zob. W. Jarno, Strzelcy kaniowscy 1919-1939, Warszawa 2004; K. Czernielewski, W. Jarno, Garnizon dzki Wojska
Polskiego 1918-1939, Toru 2008; W. Jarno, Bunt garnizonu dzkiego w maju
1926 r., Mars, 2002, T. 12, s. 19-43; W. Kozowski, Dowdcy 28 Puku Strzelcw
Kaniowskich (d)1918-1939. Prba charakterystyki, Rocznik dzki, 2008, T. 55,
s.79-108.
_______________________________________________________________
z pewnoci wypadki majowe 1926 r., ktre dopisay kolejny rozdzia w historii puku. Wydarzenia te doczekay si ju szczegowych opracowa. W tym miejscu naley przypomnie w duym skrcie tylko niektre fakty.
W garnizonie dzkim nieformalnym przywdc buntu by gen.
bryg. Stanisaw Nacz Maachowski, wwczas dowdca 10 Dywizji
Piechoty. Marszaek Pisudski mianowa go w tamtym czasie dowdc Okrgu Korpusu nr IV. Z kolei w dniach zamachu 28 pSK dowodzi mody oficer wywodzcy si z dawnej c.k. armii, pk. dypl. Franciszek Arciszewski. Absolwent Wyszej Szkoy Wojennej (1922 r.), za
zasugi w walkach o niepodleg Polsk odznaczony Orderem Wojennym Krzya Virtuti Militari V klasy oraz trzykrotnie Krzyem Walecznych3. W maju 1926 r. nie popar Pisudskiego, a gen. Maachowskiemu owiadczy, e bdzie wykonywa jedynie rozkazy legalnych
wadz. Decyzj t przypiecztowa sw karier wojskow. Najpierw
jednak zosta aresztowany przez swych onierzy, ktrzy w wikszoci sprzyjali akcji Marszaka. Po pk. Arciszewskim dowdztwo puku, z rozkazu gen. Maachowskiego obj ppk. Jzef Zawilak4. Konsekwencj wydarze majowych w wojsku byy zmiany na stanowiskach dowdczych, take w garnizonie dzkim. I tak, internowany
13 maja pk. Arciszewski zosta w krtkim czasie usunity z wojska
w wieku zaledwie 36 lat, rzekomo ze wzgldu na zy stan zdrowia5,
natomiast ppk. Zawilak dowodzi 28 pSK do 2 maja 1927 r. Po nim
na czele puku stan pk. Stanisaw Oziewicz. Z kolei gen. Maachowski na krtko powrci na stanowisko dowdcy 10 DP, ktre
zajmowa do 1 sierpnia 1927 r., aby nastpnie ponownie obj dowdztwo OK nr IV. Z kolei nowym dowdc 10 DP zosta gen. bryg.
Jzef Olszyna-Wilczyski, byy oficer Legionw Polskich, gorcy
zwolennik Pisudskiego6.
Dwa lata po wypadkach majowych i zmianach personalnych
28 pSK witowa jubileusz dziesiciolecia swego istnienia. Obchodzony w dziesitym roku istnienia odrodzonego Pastwa Polskiego,
bogaty by w wydarzenia i uroczystoci. Rocznica odzyskania nie3
W. Kozowski, op. cit., s. 92.

Szerzej na temat wypadkw majowych 1926 r. w 28 pSK zob. W. Jarno, Bunt
garnizonu, s. 27-29.
5 Szerzej o dalszych losach pk. F. Arciszewskiego zob. W. Kozowski, op. cit.,
s. 92-93.
6 W. Jarno, Okrg Korpusu Wojska Polskiego Nr IV d 1918-1939, d 2001,
s. 160.
4
138

_______________________________________________________________
podlegoci i wito pukowe naleay niewtpliwie do tych najwaniejszych i najbardziej celebrowanych. Wczeniej jednak, nie bez
echa przesza smutna uroczysto w 28 pSK, jak by pogrzeb podoficera puku, plut. Franciszka Brzozowskiego7, ktry ponis mier
w wyniku wypadku, jaki wydarzy si na poligonie w Toruniu. Wraz
z nim zgin wwczas plut. Jan Lis z 31 pSK. Obaj przebywali na
kursie artylerii piechoty w Szkole Podoficerw Zawodowych Artylerii
w Toruniu.
Wiadomo o wypadku, ktry wydarzy si 18 kwietnia 1928 r.
w godzinach popoudniowych szybko dotara do odzi. Dwa dni pniej, tj. 20 kwietnia Kurier dzki zamieci na swych stronach informacj na ten temat. W krtkim artykule zatytuowanym mier
na lawecie armatniej. Tragiczny zgon 2-ch podoficerw odzian
w Toruniu przeczyta mona m.in. ...Wczoraj o godzinie 3 po poudniu podczas wicze na poligonie, dziao obsugiwane przez odzian
i dwch innych podoficerw, eksplodowao. Plutonowy Lis i sierant
Brzozowski si eksplozji zostali zabici. Dwaj inni podoficerowie odnieli cikie rany, odwieziono ich do szpitala, gdzie walcz ze mierci. Szcztki polegych odzian przewiezione zostay do kostnicy przy
szpitalu wojskowym w Toruniu8.
Bezporedni przyczyn mierci F. Brzozowskiego i J. Lisa byy
cikie obraenia ciaa, jakich doznali obaj w wyniku rozerwania si
lufy dziaa. O skali i rozmiarach tej tragedii najlepiej wiadczy komunikat lekarski wydany dopiero 30 kwietnia 1928 r. przez Naczelnego Lekarza Centrum Wyszkolenia Artylerii w Toruniu. Wynika
z niego, e natychmiastowy zgon obydwu podoficerw nastpi w wyniku rozlegych obrae ciaa. U plut. Brzozowskiego byo to rozerwanie grnej poowy czaszki, u plut. Lisa zgniecenie klatki piersiowej w okolicy serca i urwanie lewego ramienia9.
Wedug doniesie Kuriera, w dniu wypadku, tj. 18 kwietnia,
o godz. 18.00 do Torunia wyjechaa z odzi delegacja podoficerw ...
celem sprowadzenia do odzi zwok tragicznie zmarych kolegw, do
macierzystych oddziaw, skd odbdzie si pogrzeb10. Wszelkie kosz7
Autorka pragnie wyrazi podzikowania Pani Eleonorze Brzozowskiej, synowej

sier. F. Brzozowskiego za udostpnienie dokumentw i fotografii z archiwum rodzinnego oraz za udzielenie niezbdnych informacji.
8 Kurier dzki, 1928, R. XXVIII, nr 190 z 20 kwietnia, s. 6.
9 Zbiory Eleonory Brzozowskiej z odzi, Zawiadczenie lekarskie (odpis) Naczelnego Lekarza CWA w Toruniu z 20 kwietnia 1928 r.
10 Kurier dzki, 1928, R. XXVIII, nr 190, nr 190 z 20 kwietnia, s. 6.
139
_______________________________________________________________
ty pogrzebu, cznie z transportem zwok do odzi, ponioso wojsko,
przede wszystkim CWA. Uroczyst ceremoni zaplanowano na dzie
22 kwietnia 1928 r. Wczeniej rozpocza si ona Toruniu. W godzinach przedpoudniowych trumny ze zwokami obu podoficerw zostay odprowadzone na dworzec. W ceremonii tej uczestniczyli m.in.
gen. dyw. in. Leon Berbecki, dowdca OK nr VIII, gen. dyw. Rudolf
Prich, komendant CWA, oraz oficerowie garnizonu toruskiego. Na
trumnach zmarych zoono ok. 30 wiecw11.
O szczegach uroczystoci w odzi poinformowa pk. Oziewicz,
dowdca 28 pSK. Wszelkie ustalenia dotyczyy przede wszystkim
plut. Brzozowskiego12. Ju o godz. 7.00 rano w dniu 22 kwietnia
1928 r. 28 pSK, na zmian z 31 pSK mia wystawi posterunek
ochronny przy wagonie ze zwokami na dworcu d-Kaliska (1 st.
strzelec i 2 strzelcw). Ponadto mjr Wadysaw Zahorski13, dowdca
II batalionu otrzyma rozkaz sformowania druyny honorowej z absolwentw szkoy podoficerskiej, natomiast mjr Jan Topczewski14,
dowdca I batalionu mia zorganizowa szpaler, szeregowego do
niesienia krzya oraz 50 innych szeregowych do niesienia wiecw.
Obecno wszystkich oficerw i podoficerw na uroczystociach pogrzebowych bya oczywicie obowizkowa15.
Pogrzeb rozpocz si o godz. 15.00, a wzili w nim udzia gen.
Maachowski, gen. Olszyna-Wilczyski, dowdcy pukw kaniowskich: ppk. Zawilak (zastpca dcy 28 pSK), pk. Leon Grot (dca
31 pSK), oficerowie garnizonu dzkiego, przedstawiciele wadz mia-
11
Kurier dzki, 1928, R. XXVIII, nr 111 z 22 kwietnia, s. 4.

W dostpnych dokumentach brak jakichkolwiek informacji na temat plut.
J. Lisa. Nie zachoway si take rozkazy dzienne 31 pSK z 1928 r. Std nie wiadomo
jakie byy decyzje dowdztwa 31 pSK w zwizku ze mierci tego podoficera i czy
w ogle cokolwiek wspomniano na ten temat. Jedyne informacje nt. mierci plut.
J. Lisa zawarte s w rozkazach gen. bryg. J. Olszyny-Wilczyskiego, dowdcy 10 DP
oraz w rozkazach pk. W. Konczakowskiego, komendanta SSArt w Toruniu. Prawdopodobnie plut. J. Lis, podobnie jak plut. F. Brzozowski zosta pomiertnie awansowany do stopnia sieranta i odznaczony Krzyem Zasugi, ale informacji tych nie
mona zweryfikowa, gdy akta odznaczeniowe plut. J. Lisa przechowywane w zbiorach CAW, zaginy.
13 W. Jarno, Strzelcy kaniowscy 1919-1939, Warszawa 2004, s. 327.
14 Ibidem, s. 326.
15 CAW, 28 pp, I.320.28, t. 28, Rozkaz dzienny nr 93 dowdcy puku z 21 kwietnia 1928 r.
12
140

_______________________________________________________________
sta i liczne rzesze mieszkacw16. Przybya te delegacja oficerw
z Torunia z wiecami od Komendanta CWA17. Kondukt pogrzebowy
wyruszy z dworca d-Kaliska i przeszed ulicami : Kopernika,
Gdask, Konstantynowsk, w. Jerzego na Stary Cmentarz katolicki18. Nad grobem obu podoficerw egnali przedstawiciele pukw
kaniowskich, podkrelajc okolicznoci mierci obu onierzy, ktrzy
...z dala od zgieku i wrzasku bojowego, z dala od kul i pociskw nieprzyjacielskich, w czasie pokoju zginli w peni si ...19. Take dowdca 28 pSK w krtkich sowach poegnania wspomnia w swym rozkazie, e plut. Brzozowski w cigu szecioletniej suby, zawsze wzorowo peni swe obowizki20 i na wniosek dowdcy Szkoy Strzelania
Artylerii w Toruniu zosta pomiertnie awansowany do stopnia sieranta tytularnego z dniem 1 kwietnia 1928 r.21 Jednoczenie, ju
w dniu mierci, tj. 18 kwietnia 1928 r. sier. Brzozowski zosta skrelony z ewidencji podoficerw zawodowych 28 pSK22. W niecay tydzie po pogrzebie zakoczy si te kurs w Szkole Podoficerw Zawodowych Artylerii w Toruniu. Z tej okazji odbya si zabawa wiosenna z tacami, na ktr zaproszono wszystkich oficerw SSArt.
wraz z rodzinami i znajomymi23. Jak zatem wida, niezalenie od
okolicznoci, ycie zawsze musi toczy si dalej
Obaj podoficerowie osierocili swoje rodziny ony i cznie czworo maych, kilkuletnich dzieci. Wszyscy zostali otoczeni opiek przez
16
Co do przebiegu tej uroczystoci istniej rozbienoci w dokumentach i relacjach. Z zapisw w ksidze pogrzebw kancelarii Starego Cmentarza w odzi wynika, e z dworca d-Kaliska transportowane byy tylko zwoki plut. J. Lisa (Lis
Jan l.29 z dworca Kaliskiego, sierant). Natomiast wyprowadzenie zwok F. Brzozowskiego nastpio z kocioa garnizonowego p.w. w. Jerzego (Brzozowski Franciszek l. 31 plutonowy 28 p. z kocioa garn. Jerzego...). T sam wersj podaje rodzina. Z kolei dca 28 pSK we wspomnianym ju rozkazie podaje, e obie trumny oczekiway na pogrzeb w wagonie na dworcu d-Kaliska.
17 CAW, SSArt., I.340.43.t.5, Rozkaz dzienny nr 91 z 23 kwietnia 1928 r.
18 Kurier dzki 1928, R. XXVIII, nr 112 z 23 kwietnia, s. 3; onierz Polski,
1928, R.X, nr 19 z 6 maja, s. 384-385.
19 onierz Polski, 1928, R.X, nr 19 z 6 maja, s. 385.
20 CAW, 28 pp, I.320.28, t.28, Rozkaz dzienny nr 93 dowdcy puku z 21 kwietnia 1928 r.
21 Ibidem, Dodatek do rozkazu dziennego nr 90 dowdcy puku z 18 kwietnia
1928 r.
22 CAW, 28 pp, I.320.28. t. 29, Rozkaz dzienny nr 95 dowdcy puku z 25 kwietnia 1928 r.
23 CAW, SSArt, I.340.43, t.5, Rozkaz dzienny nr 95 komendanta SSArt
z 27 kwietnia 1928 r.
141
_______________________________________________________________
wojsko. Kilka dni po pogrzebie, wdowa po sier. Brzozowskim, Eleonora zoya na rce dowdcy puku podzikowania za zorganizowanie pochwku ma i za okazan yczliwo. Podobne podzikowania, skierowane do konkretnych osb ukazay si 25 kwietnia 1928 r.
na stronach Kuriera dzkiego. Ich tre zostaa zawarta w nastpujcych sowach: Wszystkim tym, ktrzy oddali ostatni posug .p.
Franciszkowi Brzozowskiemu, a w szczeglnoci dowdcy okrgu korpusu p. gen. Maachowskiemu, dowdcy 10 dywizji p. gen. OlszynieWilczyskiemu, dowdcy 28 pp p. puk. Zawilakowi, ksiom kapelanom, pp. oficerom D.O. K. IV, pp. oficerom, pp. podoficerom oraz
szkole podoficerskiej 28 p.p, delegacji podofic. D.C.A. Toru, delegacji
Tow[arzystwa] piew[aczego] Jutrzenka, skada serdeczne Bg
zapa stroskana ona, dzieci i rodzina24.
Ale prawdziwa pomoc ze strony wojska miaa dopiero nadej.
W pierwszym dniu maja 1928 r. gen. Olszyna-Wilczyski otrzyma
wiadomo od pk. Witolda Konczakowskiego, komendanta SSArt.
w Toruniu, e oficerowie i podoficerowie suby staej i suchacze
CWA, zebrali drog dobrowolnych skadek sum 2110 z i 30 gr na
rzecz wdw i sierot po obu tragicznie zmarych podoficerach25. I ta
wanie zbirka pienina zapocztkowaa akcj niesienia pomocy
dla rodzin sier. Brzozowskiego i plut. Lisa. Dowdca 10 DP odwoujc si do onierskiej solidarnoci i jednoci, zaapelowa o kontynuowanie tej inicjatywy przez puki kaniowskie. W specjalnym rozkazie wyrazi w zwizku z tym nadziej, e spjnia duchowa Kaniowczykw nie ulega nigdy zerwaniu26. Jednoczenie, w celu racjonalnego zagospodarowania zebranych sum, powoa specjaln komisj, ktrej przewodniczcym zosta kpt. Rudolf Leroch-Orlot
z 10 pap. Czonkami komisji mieli by podoficerowie zawodowi, po
trzech z 28 i 31 pSK, wybrani przez podoficerw tych pukw27.
Sowa generaa musiay trafi do serc onierzy 10 DP. wiadczya o tym zebrana suma pienidzy. Komisja zebraa cznie 3241 z
27 gr, wliczajc w to pienidze, ktre wpyny wczeniej z Torunia
(2110 z 30 gr). Najwicej pienidzy uzyskano z 30 pSK (422 z),
najmniej z Dowdztwa 10 DP (46 z) i 28 pSK (85 z 02 gr). Powysza
24
Kurier dzki, 1928, R. XXVIII, nr 114 z 25 kwietnia, s. 7.

CAW, 10 DP, I. 313.10. t.12, Rozkaz dzienny nr 30 dowdcy 10 DP z 1 maja
1928 r.
26 Ibidem.
27 Ibidem.
25
142

_______________________________________________________________
kwota zostaa podzielona na dwie rwne czci i ulokowana w Banku
Spek Zarobkowych na nazwiska wdw28. Warto te zaznaczy, e
tu po wypadku podoficerowie 28 i 31 pSK zebrali wrd siebie sum
1000 zotych, ktr jako jednorazowy zasiek przekazali wdowom po
swoich zabitych kolegach29.
Nie bya to jedyna pomoc ze strony wojska dla rodzin zabitych
podoficerw. Oprcz pienidzy zgromadzonych na kontach, sieroty po
podoficerach otrzymay renty. Dodatkowo, ju w 1929 r., E. Brzozowska uzyskaa, przy poparciu wadz wojskowych koncesj na prowadzenie sklepu z artykuami spirytusowymi, z ktrego dochd uzupeni w sposb znaczcy jej wiadczenia otrzymywane po zmarym mu30.
Stopniowo sprawa wypadku na poligonie w Toruniu, zacza
przechodzi do historii. Jeszcze tylko w sierpniu 1928 r. nieyjcy
sier. Brzozowski zosta awansowany do stopnia rzeczywistego starszego sieranta, w uznaniu zasug i dokona jako instruktor i wychowawca szeregowych puku31. Natomiast pytanie o przyczyny tej
tragedii pozostanie raczej bez odpowiedzi. W zachowanych w formie
szcztkowej aktach 8 Dyonu andarmerii Toru, instytucji powoanej m.in. do zbadania tej sprawy, nie ma ladu na temat jakiegokolwiek dochodzenia. Take lektura akt CWA w Toruniu czy SSArt,
take niekompletnych, nie daje pewnoci, czy wyjanienie okolicznoci tego wypadku byo przedmiotem zainteresowania dowdztwa
i osb odpowiedzialnych za bezpieczestwo onierzy w czasie wicze artyleryjskich z uyciem ostrej amunicji.
Groby spoczywajcych obok siebie podoficerw zachoway si do
dnia dzisiejszego. Pozwolio to na zorganizowanie w dniu 19 kwietnia
2008 r. skromnej uroczystoci, upamitniajcej 80. rocznic ich
mierci, m.in. z udziaem rodziny sier. Brzozowskiego. Obecna bya
wwczas m.in. pani Eleonora Brzozowska (synowa) wraz z crk.
Okrelenie kaniowski obok 28 pSK, posiaday take pozostae
puki 10 DP. Stanowio to nawizanie do bitwy II Korpusu Polskiego
pod Kaniowem, rozegranej 11 maja 1918 r. witowanie rocznicy
28
CAW,10 DP, I. 313.10.t. 12, Rozkaz dzienny nr 46 dowdcy 10 DP z 16 czerwca 1928 r.

29 onierz Polski, 1928, R. X, nr 19 z 6 maja, s. 385.
30 Rozmowa z Eleonora Brzozowsk, sierpie 2008 r.; d w Ilustracji. Dodatek
niedzielny do Kuriera dzkiego, 929, R. VI, nr 10 z 10 marca, s. 3.
31 CAW, 28 pp, I.320.28, t.28, Dodatek do rozkazu dziennego nr 180/28 dowdcy
puku z 25 sierpnia 1928 r.
143
_______________________________________________________________
tego wydarzenia miao przypomina onierzom o rodowodzie 10 DP
i wchodzcych w jej skad pukw. W 1928 r. z okazji 10. rocznicy
bitwy gen. Olszyna-Wilczyski wyda uroczysty rozkaz wydrukowany zot czcionk. Obok zawartej tu krtkiej historii powstania
10 DP przywoa posta Jzefa Pisudskiego, ktremu to dzkie puki zawdziczaj swj przydomek, okrelony przez Generaa jako zaszczytny32.
Chwile uroczyste puku przeplatay si z codziennymi obowizkami. Obok wit by to przecie normalny czas suby i szkolenia.
I tak, 14 maja 1928 r., po skromnych tym razem obchodach rocznicy
bitwy kaniowskiej, puk wyruszy do obozu wicze w Baryczy,
w gminie Koskie. Wymarsz poprzedzony zosta defilad pododdziaw przed gen. Olszyn-Wilczyskim. W cigu czterech dni strzelcy
pokonali pieszo drog dugoci 100 km, podczas ktrego dwukrotnie
uczestniczyli w wiczeniach nocnych. Program zaj w obozie przewidywa szkolenie strzeleckie i zajcia sportowe. Natomiast przed
powrotem do odzi w pocztkach czerwca, onierze 28 pSK wzili
take udzia w uroczystociach Boego Ciaa w Koskich, ktre tego
roku przypado 7 czerwca, oraz w miejscowym wicie Wychowania
Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego zakoczonego defilad
dzkiego puku ulicami miasta33.
Istotnym wydarzeniem w yciu puku i caego garnizonu by
przyjazd do odzi pod koniec czerwca 1928 r. gen. Berbeckiego, Inspektora Armii. Celem wizyty bya inspekcja w 28 pSK. Trudno jednoznacznie stwierdzi, czy bya ona wczeniej zaplanowana czy stanowia raczej konsekwencj kwietniowego wypadku w Toruniu.
W kadym razie jej do drobiazgowy przebieg mia miejsce w dwch
terminach: 27 czerwca i 27 lipca 1928 r. Celem inspekcji bya kontrola spraw kadrowych i bytowych puku, ale przede wszystkim poziom wyszkolenia bojowego. W obszernym sprawozdaniu z 6 sierpnia
1928 r. dla Generalnego Inspektora Si Zbrojnych w Warszawie gen.
Berbecki omwi zagadnienia bdce przedmiotem inspekcji i przedstawi jej wyniki. W zakresie wyszkolenia wskaza na duy stopie
zaangaowania podoficerw i szeregowcw puku, ich szybk orientacj w terenie, ale te na zrnicowane w poszczeglnych batalionach opanowanie takich umiejtnoci, jak pisanie meldunkw, sporzdzanie szkicw, posugiwanie si sygnalizacj optyczn i dwi32
33
144
CAW, 10 DP, I.313. 10, t. 12, Rozkaz dzienny nr 134 z 11 maja 1928 r.
onierz Polski, 1928, R.10, nr 28 z 8 lipca, s. 592.

_______________________________________________________________
kow. Jako utrudnienie w procesie szkolenia wskaza na brak odpowiedniej strzelnicy w miecie do dyspozycji wojska, mimo prowadzonych dziaa przez DOK nr IV w kierunku pozyskania terenu pod jej
budow.
Niejako konsekwencj takiego stanu rzeczy by niski, wrcz niedostateczny poziom wyszkolenia strzeleckiego w caej 10 DP, a opinia gen. Berbeckiego na ten temat z sierpnia 1928 r. niewiele odbiegaa od wynikw, jakie dywizja osigna w zimowym szkoleniu
strzeleckim szeregowych w obozie wicze w Baryczy, ktre odbyo
si w pocztkach 1928 r. Omawiajc w marcu 1928 r. wyniki tego
szkolenia, gen. Olszyna-Wilczyski wskaza wwczas na powane
braki i niedocignicia. Podkreli przede wszystkim nieznajomo
wrd onierzy zasad obowizujcych przy strzelaniu przez luki
z zachowaniem bezpieczestwa, strzelania z boku wasnych oddziaw oraz nieumiejtne prowadzenie ognia ponad gowami wasnych
oddziaw. Dowdca 10 DP stwierdzi take ze opanowanie przez
wiczcych ognia poredniego i strzela przeciwlotniczych34. Take
gen. Berbecki w czasie inspekcji bardzo le oceni zachowanie niektrych pododdziaw puku w ogniu artyleryjskim35. Zatem zblione
opinie gen. Olszyny-Wilczyskiego z marca i gen. Berbeckiego
z sierpnia 1928 r. wiadcz, e mimo wielu zalece dowdcy 10 DP,
na przestrzeni kilku miesicy nie odnotowano wikszego postpu w
poziomie wyszkolenia strzeleckiego w dywizji, w tym rwnie
w 28 pSK.
Praca owiatowa wrd onierzy puku zostaa oceniona nieco
niej ni w innych pukach 10 DP. Mimo to, oglna ocena inspekcji
pododdziaw wahaa si midzy dobr, a bardzo dobr z tym, e
najwysze wyrnienie zyska pluton cznoci, wedug oceny inspekcjonujcego wybitnie prowadzony i zorganizowany z duym taktem i precyzj36.
Omawiajc natomiast warunki zakwaterowania 28 pSK gen.
Berbecki zwrci uwag, e wprawdzie puk zajmuje zwarty kompleks budynkw, w ktrym znajduj si wszystkie niezbdne po34
CAW, 10 DP, I.313,10, t.12, Rozkaz dzienny nr 19 z 16 marca 1928 r.

CAW, GISZ, I.302.4, t. 414, Zacznik do sprawozdania z inspekcji w 28 pp
przeprowadzonej w dniach 27 czerwca i 27 lipca 1928 r. zestawienie wynikw
wyszkolenia bojowego.
36 CAW, GISZ, I.302.4, t. 414, Zacznik nr 2 do sprawozdania z inspekcji
w 28 pp
35
145
_______________________________________________________________
mieszczenia, ale stan koszar, zwaszcza izb onierskich wyglda
o wiele gorzej pod wzgldem estetycznym, ni w innych pukach
10 DP. Miao to by spowodowane zbyt maym przydziaem rodkw
na remont budynkw.
Z warunkami mieszkaniowymi czyy si take problemy kadrowe nkajce wwczas nie tylko 28 pSK. Dotyczyo to przede wszystkim vacatw na etatach podoficerskich. Za przyczyn takiego stanu
rzeczy gen. Berbecki uzna brak odpowiednich mieszka oraz bardzo
wysokie ich ceny w odzi, w porwnaniu np. z Warszaw. Sytuacja
kwaterunkowa w garnizonie dzkim bya rzeczywicie bardzo trudna przez cay okres dwudziestolecia. Mieszka w miecie o okrelonym standardzie byo zbyt mao, przydzia za uzaleniony od posiadanego stopnia i sytuacji rodzinnej. Wedug przepisw o zakwaterowaniu wojska w czasie pokoju rnice te istniay wrd oficerw
i podoficerw. Podoficerowie na og otrzymywali mieszkania o powierzchni od 30 do 50 m. W przypadku oficerw, najmniejsze mieszkanie, jednopokojowe o powierzchni 50 m przysugiwao samotnym
podporucznikom i porucznikom, natomiast kapitanom dwa pokoje
z kuchni o powierzchni 60 m. Wikszy metra i ilo izb mieszkalnych przydzielano onatym oficerom i ich rodzinom37.
Ale problemem bya take wysoko czynszu, uzaleniona od zaliczenia danego miasta do jednej z omiu klas czynszowych. d
znalaza si w II klasie obok takich miast jak Krakw, Lublin, Lww
i Przemyl, gdzie czynsz by wysoki. Liczony wedug stawek za 1 m,
rocznie wynosi od 10 do 14 z38. Miesiczne dochody oficerw 10 DP
byy zrnicowane. I tak, midzy gen. Olszyn-Wilczyskim i jego
najbliszymi wsppracownikami, a modszymi oficerami rozpito
ta bya znaczna. Niezalenie jednak od wysokoci poborw, pomniejszanych czsto o rne zobowizania, dla kadego z nich czynsz za
zajmowane mieszkanie stanowi czsto poow otrzymywanych zarobkw39. Zwaszcza, e przysugujca powierzchnia mieszkaniowa
i ilo izb, np. dla oficerw z rodzinami wahaa si rednio od 60 do
150 m40. Przy zaoeniu wic, e za 1 m powierzchni mieszkaniowej
37
K. Czernielewski, W. Jarno, op. cit., s. 338.

Przepisy o zakwaterowaniu wojska w czasie pokoju, oprac. T. Teliga, A. de Berier Longchamps, Warszawa 1929, s. 68
39 CAW, 10 pal, I.322.10, t.43, Wykaz poborw oficerw 10 Dywizji Piechoty
za miesic kwiecie 1929 r.
40 Przepisy o zakwaterowaniu, s. 21-22.
38
146

_______________________________________________________________
zaleao zapaci wspomnian ju najnisz stawk, nietrudno zauway, e czynsz stanowi powany wydatek w budecie.
Wobec brakw lokalowych i wysokich opat wadze wojskowe
szukay subowych mieszka take w poddzkich miejscowociach,
co i tak nie rozwizywao problemu. Ceny byy tam rzeczywicie nisze, ale tylko pozornie. Z czasem jednak w pobliskiej Rudzie Pabianickiej wysoko czynszw w krtkim czasie staa si porwnywalna
z odzi. Jednym z powodw by wanie napyw ludnoci z odzi, co
byo wynikiem braku mieszka w tym miecie41.
Powodem brakw kadrowych byy take kopoty zdrowotne.
W uwagach kocowych swego raportu gen. Berbecki wskaza na
znaczny odsetek chorych na grulic, m.in. take wrd oficerw.
Niewtpliwie by to efekt ogromnej droyzny, a w konsekwencji niedostatecznego odywiania i wspomnianych ju zych warunkw bytowych. Mimo tej sytuacji, genera uzna warunki wyywienia wojska za dobre i racjonalne. We wnioskach postulowa jednak podniesienie dodatku wiczebnego do 100%, gdy jego zdaniem, pobyt
w obozach wicze poza odzi mia pono zbawienny wpyw na polepszenie stanu zdrowia onierzy42. Dodatek taki, obok innych, stanowi powane uzupenienie zasadniczych pensji oficerskich, jego
wysoko jednak uzaleniona bya od posiadanego stopnia i zajmowanego stanowiska. Dla porwnania, w sierpniu 1928 r. kwota dodatku wiczebnego za I dekad miesica dla gen. OlszynyWilczyskiego wyniosa 23 z, 65 gr, natomiast dla por. Feliksa Kaleciskiego z 10 pap 14 z,19 gr. Mimo dwukrotnego wzrostu w
II dekadzie nadal pozostaway one zrnicowane o poow43.
Oprcz niektrych uchybie wyniki inspekcji gen. Berbeckiego
wypady pomylnie dla dowdcy 28 pSK i dowdcy 10 DP. Niewtpliwie pozytywnie wpisay si do dziesicioletniego dorobku jednostki.
W kocu padziernika rozpoczy si przygotowania do obchodw
wita niepodlegoci i dorocznego wita pukowego. To ostatnie
zwykle przebiegao wedug ustalonego programu: poranna msza
41 AP, Starostwo Powiatowe dzkie, sygn. 321, Pismo z 1 lutego 1933 r.
w sprawie przydzielenia kwatery staej por. pil. Franciszkowi Witakowskiemu.
42 CAW, GISZ, I.302.4, t.414, Zacznik nr 1, 2 i 5 do sprawozdania z inspekcji
w 28 pp
43 CAW, 31 pp, I. 320.31, t.20, Wykaz wypaconego dodatku wiczebnego oficerom Dowdztwa Dywizji Piechoty za I i II dekad sierpnia 1928 r.
147
_______________________________________________________________
wita, defilada, a nastpnie imprezy o charakterze rozrywkowym
i sportowym, dostpne take dla mieszkacw miasta. W 1928 r.
wito miao swj szczeglny wymiar. Z tej okazji uroczystociom
nadano odpowiedni rang i opraw, a towarzyszyo im wiele wydarze, zarwno o charakterze religijnym, jak i wojskowym. Tym razem zostao poczone z jubileuszem dziesiciolecia odzyskania niepodlegoci. Powoany zosta Obywatelski Komitet Obchodw
10. Rocznicy Odzyskania Niepodlegoci, wyoniony spord przedstawicieli wadz pastwowych, samorzdowych, wojskowych oraz
organizacji i instytucji dziaajcych w miecie. Pierwsze prace nad
programem obchodw rozpoczto we wrzeniu 1928 r.
Przygotowaniom do listopadowego wita towarzyszya powaga,
ale te entuzjazm. Komitet w nieco patetycznych sowach zwrci si
do mieszkacw odzi: Niechaj od wielopitrowych kamienic w
rdmieciu do niskich domkw podmiejskich wszystkie domy stolicy
polskiej pracy rozjarz si w dniu po stokro uroczystym biel i amarantem narodowych chorgwi niechaj spowij si w girlandy kwiatw i zieleni, przystroj w kobierce, zajaniej wieczorem tysicem
wiate! Niechaj nasza szara zadymiona d wdzieje na si
w d. 11 listopada szaty jasne i odwitne44.
Program obchodw swojego wita przygotowao take dowdztwo 28 pSK. Koszary, podobnie jak inne budynki w miecie, miay
by w tym dniu przyozdobione flagami w barwach narodowych.
W przeddzie oficjalnych uroczystoci, tj. 10 listopada, zastpujcy
dowdc puku ppk. Zawilak w nastpujcych sowach nawiza do
genezy puku: Dzie 11 listopada 1918 roku by dniem powstania
pierwszych kompanii naszego puku, formowanych w czasie walki
z niemcami prowadzonej przez dzieci dzkie na ulicach miasta
odzi ochotniczo garnce si do szeregw45. Podkreli take, e
dzie 11 listopada czy w sobie trzy wita: rocznic odzyskania
niepodlegoci, powstanie Wojska Polskiego, ktre rozpoczo walk
o woln Polsk i doroczne wito pukowe obchodzone na pamitk
dnia powstania puku dzieci dzkich46.
Kultywowanie pamici o nieyjcych onierzach byo wanym
skadnikiem tradycji puku i zwyczajem, ktry kadego roku cele44
Kurier dzki, 1928, R. XXVIII, nr 310 z 9 listopada, s. 6.

CAW, 28 pp, I. 320.28, t. 29, Rozkaz dzienny nr 253 dowdcy puku z 10 listopada 1928 r.
46 Ibidem.
45
148

_______________________________________________________________
browano uroczycie, w formie obecnie ju nie spotykanej. W 1928 r.,
mimo planowanego w programie jubileuszu 28 pSK hodu dla polegych i zmarych onierzy, delegacja puku w dniu wita Zmarych
odwiedzia onierskie groby na dzkim cmentarzu Zarzew. Tego
dnia w godzinach popoudniowych delegacja zoona z 3 oficerw
i 25 szeregowych zoya 5 wiecw ozdobionych szarfami w kolorach
piechoty i zapalia wieczki. Wczeniej odprawione zostao na cmentarzu naboestwo aobne47.
Podobna uroczysto miaa miejsce w przeddzie obchodw jubileuszu 28 pSK, 10 listopada. O godz. 10.00 w kociele garnizonowym
zostao odprawione naboestwo aobne w intencji polegych
i zmarych onierzy puku, tym razem z udziaem wszystkich onierzy 28 pSK. Niejako jego kontynuacj byy wieczorne uroczystoci na
dziedzicu koszarowym przy ul. Leszno. Wtedy to, po odegraniu
marsza aobnego, odczytane zostay nazwiska onierzy 28 pSK polegych za Ojczyzn. Kulminacj w tym dniu stanowi capstrzyk, ktry przeszed nastpujcymi ulicami miasta: Leszno, Zielon, eromskiego, w. Anny i z powrotem do koszar.
Dzie oficjalnych obchodw czyli 11 listopada rozpocz si
o godz. 6.00 od dwikw pobudki na dziedzicu koszar, a godzin
pniej, take na pobliskim Zielonym Rynku (obecnie Plac Barlickiego). wito pukowe to przede wszystkim msza w. w Katedrze przy
ul. Piotrkowskiej. W 1928 r. wzi w niej udzia batalion 28 pSK pod
dowdztwem mjra Topczewskiego i por. Leonarda Kuczkowskiego,
adiutanta puku. Obowizujcym ubiorem na t okazj byy: paszcze, hemy, tornistry ze zrolowanymi kocami bez menaek, opatek,
manierek i chlebakw. Oficerowie mieli wystpi w paszczach, pasach na paszczach i z szablami na abkach. Przed rozpoczciem naboestwa pododdziay zajy miejsca na dziedzicu wok Katedry,
zgodnie z wytyczonym planem.
Towarzyszce witom pukowym imprezy stanowiy przede
wszystkim atrakcj dla mieszkacw miasta. Kady publiczny wystp witany by entuzjastycznie. Najchtniej podziwiano defilady
i popisy orkiestr wojskowych. A w programie obchodw 10. rocznicy
powstania 28 pSK, ich udzia by wyjtkowo widoczny. Przez dwa dni
wita (10 i 11 listopada) orkiestra pukowa graa wielokrotnie, przy
rnych okazjach. A to w czasie wspomnianego ju apelu polegych
na dziedzicu koszar czy na Placu Wolnoci, gdzie orkiestry 28
47
Ibidem, Rozkaz dzienny nr 243 dowdcy puku z 29 padziernika 1928 r.
149
_______________________________________________________________
i 31 pSK odegray wsplnie o godz. 20.00 marsz z fanfarami pod batut kpt. kpl. Adamczyka. Take w czasie mszy polowej, podczas ktrej orkiestra 28pSK przygrywaa przy pnocnym otarzu48. Ponadto
w dniu wita pukowego koncertowaa na Wodnym Rynku w godzinach 18.00-20.00. Rwnie defilada przed Dowdc OK nr IV jak
zwykle odbya si przy dwikach poczonych orkiestr 28 i 31 pSK.
W dniu 11 listopada w puku panowa odwitny nastrj. Tego
dnia i jedzenie byo jakby lepsze, a onierze mieli nieco wicej szczcia do przepustek do miasta, choby na krtki czas, ktre przypady
wyjtkowo take rekrutom. Korzystajcy z tego przywileju, zarwno
oficerowie, jak i szeregowi przemierzali ulice z broni boczn u pasa,
zgodnie z rozkazem dowdcy puku. Natomiast pnym popoudniem, w kasynie oficerskim puku odby si witeczny obiad.
Z kolei w przeddzie wita 11 Listopada Zwizek Oficerw Rezerwy Wojewdztwa dzkiego zorganizowa pod patronatem
gen. Maachowskiego, uroczyste przyjcie dla oficerw i ich rodzin
w salach Ogniska Oficerskiego przy Al. Kociuszki 4. Jak podkrelono w zaproszeniu, celem tego spotkania byo nie tylko uczczenie
10-lecia powstania Pastwa Polskiego, ale take podkrelenie spjni
ideowej oficerw rezerwy i armii49.
By to take czas nagrd i wyrnie. Po zakoczonej defiladzie,
na terenie koszar odbya si dekoracja odznak pukow. Dowdca
10 DP wrczy take oficerom i podoficerom 28 pSK Medal Pamitkowy Za Wojn 1918-1921 cznie 107 onierzom. Natomiast
12 szeregowych otrzymao awanse na wysze stopnie50.
Do dowdcy puku napyny depesze gratulacyjne z okazji jubileuszu. Wrd nich od marszaka Pisudskiego, ktry napisa nastpujce sowa: Uczestnikom walk pod Odess, Jezupolem l w dniu
wita pukowego serdeczne yczenia powodzenia i wytrwania w pracy onierskiej na drodze do nowych wawrzynw51.
Podobne nadesali take: gen. Maachowski i dawni dowdcy puku, m.in. pk. Stanisaw Sobieszczak (W dniu dziesiciolecia wita
pukowego zasyam pukowi serdeczne yczenia onierskie). Nato-
48
Ibidem.
Ibidem. Komunikat.
50 Ibidem.
51 Ibidem, Rozkaz dzienny nr 254 dowdcy puku z 12 listopada 1928 r.
49
150

_______________________________________________________________
miast gen. bryg. Wiktor Thomme przesa swemu walecznemu pukowi serdeczne yczenia w dniu jego dziesiciolecia52.
Jubileusz by okazj do przypomnienia dziejw 28 pSK, a zwaszcza jego onierzy. Obok wspomnianej ju mszy za polegych i zmarych, Zwizek Oficerw Rezerwy RP wystpi z inicjatyw ich upamitnienia. W tym celu opracowany zosta spis polegych mieszkacw odzi, a nazwiska miay by umieszczone na tablicach pamitkowych, ufundowanych przez Zwizek. Uhonorowanie w ten sposb
take onierzy 28 pSK byo czci oglnopolskiej akcji, obejmujcej
wszystkich polegych w walkach o woln Polsk. Odsonicie tablic
pamitkowych z nazwiskami nastpio 10 listopada w czterech dzkich wityniach: w kociele katedralnym w. Stanisawa Kostki
przy ul. Piotrkowskiej, w kociele ewangelickim w. Trjcy przy pl.
Wolnoci, w cerkwi przy ul. Kiliskiego i w synagodze przy ul. Wolborskiej53. Wrd upamitnionych znalazy si nazwiska tak znanych
w dziejach 28 pSK oficerw, jak ppor. Benedykt Pczkowski, kpt.
Stefan Pogonowski czy kpt. Ksawery Sutowski.
Take w prasie codziennej spotka mona byo wwczas teksty,
ktre przypominay dzieje i zasugi bojowe Dzieci odzi i ich znaczenie dla miasta. W lipcu 1928 r. ukaza si specjalny dodatek do Polski Zbrojnej w caoci powicony jednostkom DOK nr IV i dzkiemu
samorzdowi. Obok wywiadu, ktrego udzieli gen. Maachowski
znalazy si tu wypowiedzi dowdcw formacji stacjonujcych na
obszarze OK nr IV, w tym rwnie pukw kaniowskich. Dowdca
28 pSK przedstawi krtk histori powstania puku i dokonania
w okresie pierwszego dziesiciolecia jego istnienia. Podkreli jednoczenie bardzo dobr wspprac z samorzdem miejskim w zakresie
realizacji zada dotyczcych przede wszystkim pracy kulturalnoowiatowej i sportowej wrd onierzy puku. Do sukcesw w tej
dziedzinie pk. Oziewicz zaliczy m.in. tytu mistrzowski WP w pice
nonej wywalczony przez reprezentacj puku w 1927 r., ale przede
wszystkim skuteczn walk z analfabetyzmem wrd onierzy54.
52
CAW, 28 pp, I.320.28, t.28, Rozkaz dzienny nr 252 dowdcy puku z 10 listopada 1928 r.
53 Kurier dzki, 1928, R. XXVIII, nr 310 z 9 listopada, s. 6; M. Budziarek, Archikatedra dzka. Wok Bazyliki Mniejszej w. Stanisawa Kostki, d 1995,
s. 37.
54 ycie Wojska D.O.K. IV. I Samorzdu dzkiego. Specjalny dodatek do Polski
Zbrojnej, Warszawa 1928, s. 20-21.
151
_______________________________________________________________
Natomiast Kurier dzki w wydaniu z 11 listopada 1928 r. uhonorowa puk piszc nieco wzniole: Praca wyszkolenia kadr i powoywanych do wojska obywateli pastwa, realizacja hasa narodu pod
broni na wypadek wojny trwa dotd i stanowi drugi chlubny okres
historii naszej siy zbrojnej, a w tem i 28 puku Strzelcw Kaniowskich, ktry w latach 1918-1920 na kresach Rzeczypospolitej krwi
dzieci dzkich wpisa d do rzdu walecznych grodw polskich55.
Rwnie w 1928 r. ukazay si dzieje 28 pSK obejmujce dwa
pierwsze lata istnienia. Ta niewielka praca autorstwa Wacawa Zaborowskiego wydana zostaa w Warszawie na zlecenie Wojskowego
Biura Historycznego, w ramach serii zatytuowanej Zarys historii
wojennej pukw 1918-192056.
Nieobecny w czasie uroczystoci jubileuszowych dowdca puku,
pk. Oziewicz, nieco wczeniej 2 listopada ogosi rozkaz do onierzy,
w ktrym zoy wszystkim yczenia jak najowocniejszych plonw
pracy dla dobra puku, armii i Ojczyzny. W rozkazie znalaz si take apel, a jednoczenie yczenie dowdcy puku, nastpujcej treci:
[] wzywam Korpus Oficerski i szeregowych puku do wytenia
wszelkich si, dooenia wszelkich stara, aby 28 Puk Strzelcw Kaniowskich o tak wspaniaej tradycji postawi w pierwszym rzdzie
pukw piechoty57.
55 W dniu Triumfu i Chway. Doroczne wito 28 p. Strzelcw Kaniowskich,

Kurier dzki, 1928, R. XXVIII, nr 312 11 listopada, s. 10.
56 Zarys historii wojennej 28-go puku Strzelcw Kaniowskich, oprac. Wacaw
Zaborowski, Warszawa 1928.
57 CAW, 28 pp, I.320.28, t. 29, Rozkaz dzienny nr 246 z 2 listopada 1928 r.
152
1261-2011
750-LECIE
ODZYSKANIA KONSTANTYNOPOLA
Na poprzedniej stronie: Micha VIII Paleolog, Athens College Library

_______________________________________________________________

(Instytut Historii U, d)
Rola misa w diecie pnego antyku i wczesnego Bizancjum

na podstawie wybranych rde literackich
Cz II. Dziczyzna, podroby i wyroby wdliniarskie1
Dieta Bizancjum nie bya jak dotd popularnym tematem badawczym. Ta cz spucizny Romajw wydaje nam si jednak wystarczajco interesujca, by powici jej kilka sw w nadziei, e wysiki
nasze pogbi ogln wiedz na temat realiw ycia codziennego
dawno minionych pokole. Poniewa katalog gatunkw mis i ich
waga w diecie zostaa ju omwiona w poprzednim artykule, dzi
chcielibymy powiedzie nieco na temat dziczyzny, podrobw oraz
tego, co nazwalimy wyrobami wdliniarskimi. W ten sposb dajemy
czytelnikowi w miar spjny obraz roli rzeczonej grupy produktw
w menu.
Z pism medycznych wynika, e pewn cz diety Bizantyczykw yjcych pomidzy IV a VII w. stanowia dziczyzna2. Jej obecno na stoach bya skutkiem polowa, ktre uprawiali albo arystokraci albo te kusownicy. Dlatego trudno wnosi, e bya ona czym
wicej ni uzupenieniem normalnego poywienia. Jej serwowanie
byo widomym objawem prestiu, podkrelajcym status spoeczny
stoownikw.
Struktura misa ze zwierzcia dzikiego jest inna ni u zwierzt
hodowlanych. Miso z dziczyzny jest poywniejsze, za czym przema1
Artyku opracowany w zwizku z grantem NN 108 269 333.

Niniejszy artyku jest kontynuacj sui generis monografii roli misa w Bizancjum pomidzy IV a VII w. Powsta on na bazie materiaw zwizanych z projektem
badawczym podjtym przez Katedr Historii Bizancjum Uniwersytetu dzkiego,
a dotyczcym ycia Konstantynopolitaczykw w podanym okresie.
2

_______________________________________________________________
wia wiksza ilo zawartego w nim biaka. Tryb ycia, jaki prowadz
zwierzta dzikie, powoduje, e ich misnie s bardziej wyrobione,
dokrwione, a przy tym zawieraj mniej tuszczu ni zwierzta z hodowli. Tuszcz u zwierzyny dzikiej obrasta gwnie nerki, natomiast
mao go na powierzchni misa. To wanie ten tuszcz jest sprawc
specyficznego zapachu dziczyzny (lub w przypadku samcw nieprawidowe ich wytrzebienie po odstrzale). Dlatego, jak dzisiaj wiemy,
wane jest, by po jego odrzuceniu w dalszej obrbce kulinarnej miso
nie stao si zbyt suche. Wanie z tej przyczyny szpikuje si je gsto
sonin lub boczkiem.
Sarnina zajmuje w katalogu mis Antimusa bardzo wysokie miejsce, zaraz po jagnicinie. Po grecku nazywano je kreas elafeion. Polowanie, ktre dostarczao tego typu misa, byo zajciem okazjonalnym, ktrego podejmowano si raczej dla rozrywki. Sta byo na ni
jedynie bogatych, a rezultat by spoywany raczej przez arystokratw ni zwykych ludzi3. Sarnin zdobywano w czasie polowa, ktre
Grecy okrelali jako elafokynegia4.
Autor De observatione ciborum pisze, e produkt tego typu nadaje
si do gotowania oraz duszenia, ale winien by jedzony jedynie od
czasu do czasu. Wytumaczeniem tej rady jest zapewne fakt,
e wzmiankowane zwierzta maj bardzo twarde miso, a taki produkt, cho uwaany by za poywny, to jednak trudno poddaje si
trawieniu. Tak ocen przynosz odpowiednie fragmenty spucizny
Galena5, Orybazjusza6, Aecjusza z Amidy7 oraz Pawa z Eginy8.
Z drugiej strony jednak miso dzikich zwierzt byo zdatne do duszego przechowywania, a waciwie po prostu naleao pozostawi je
do skruszenia. Rady Rufusa z Efezu na ten temat zachowa Oryba3 A. Dalby, Food in the ancient world from A to Z, London-New York 2003,
s. 182 (dalej: Food).
4 Ph. Koukoules, Byzantinon trophai kai pota, Epeteris tes Hetaireias Byzantinon Spoudon 1941, t. 17, s. 26 (dalej: Trophai kai pota); idem, Byzantinon bios kai
politismos, t. V, Hai trophai kai ta pota..., Athnes 1952, s. 52 (dalej: Byzantinon).
5 Galeni de alimentorum facultatibus libri, 726, 15-727, 6, [w:] Claudii Galeni
opera omnia, ed. D.C.G. Khn, t.VI, Lipsiae 1823 (dalej: Galen, De alimentorum
facultatibus).
6 Oribasii collectionum medicarum reliquiae, II, 52, 1, 15, 3, ed. I. Raeder, t. IIV, Lipsiae-Berolini 1928-1933 (dalej: Orybazjusz, Collectiones medicae).
7 Aetii Amideni libri medicinales I-VIII, II, 143, 1-5, ed. A. Olivieri, LipsiaeBerolini 1935-1950 (dalej: Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri).
8 Paulus Aegineta, VII, 43, 5, 12-13, ed. I. L. Heiberg, t.I-II, Lipsiae-Berolini
1921-1924 (dalej: Pawe z Eginy, Epitome).
156
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
zjusz9. Jest take mniej tuste i w takim razie pozostawia w organizmie mniej niepodanych produktw przemiany materii. Cechy te
uzyskiway dziki warunkom naturalnym, w jakich rzeczone stworzenia wzrastay, zaywajc ruchu i wdychajc bardziej suche powietrze10.
De re coquinaria wcza kilka przepisw, ktre zilustrowayby
nam sposb postpowania z sarnin11. Przykadem niech bdzie nastpujca receptura12. Miso wpierw odgotowywano, by potem je
podpiec, a do niego przygotowywano sos zawierajcy pieprz, lubczyk,
kmin rzymski, nasiona selera, mid, ocet, garum oraz oliw. Skadniki stae winny by utarte w modzierzu wraz z pynami, a potem
przelane do naczynia do gotowania. W nim naleao sos zagci
skrobi i podgrza. Upieczone miso polewano sosem i podawano.
Antimus poleca take mode jelonki i dzikie kozy13. Miso starszych byo oczywicie zbyt twarde i niezbyt dobrze pachniao, co
wskazywao na to, e ich spoycie nie jest dobre dla zdrowia14. Tak
bowiem charakterystyk tego typu zwierzt da Pawe z Eginy15. Pokarm ten przyrzdzano w sposb analogiczny do sarniny, a jego popularno jest zawiadczona przez liczne rda i omwiona przez
Phedona Koukoulesa16.
Ze rde, w tym take z refleksji Antimusa i innych autorw medycznych, mona odnie wraenie, e dietetyka miaa dobr opinie
o misie dzikich wi, zwanym przez Grekw kapros. Wedug rde
najlepsze s mode dziki. Byy one najbardziej cenionym rezultatem
polowa, prowadzonych na caym terenie Europy Poudniowej17. Antimus poleca ich gotowanie. Pieczenie z kolei winno trwa dugo
i by przeprowadzane jedynie na maym ogniu. Wartoci dietetyczne
Orybazjusz, Collectiones medicae, IV, 2, 7, 1-6.

Orybazjusz, Collectiones medicae, 680, 18-681, 10; Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 128, 1-3.
11 Apicius. A critical edition with an introduction and an English translation of
the Latin recipe text Apicius, VIII, 2, 1-7, ed. Ch. Grocock, S. Grainger, Prospect
Books, Blackawton, Totnes, Devon 2006 (dalej: De re coquinaria).
12 De re coquinaria, VIII, 2, 2.
13 De observatione ciborum, 7.
14 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 28, 11, 1-12, 1; Aecjusz z Amidy, Iatrocorum libri, II, 121, 27-28.
15 Pawe z Eginy, Epitome, I, 84, 1, 8.
16 Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s. 26; idem, Byzantinon, s. 52.
17 A. Dalby, Food, 182.
10
157

_______________________________________________________________
dzieliy one z innymi dzikimi zwierztami, ale jako spokrewnione ze
winiami byy polecane jako wartociowy pokarm. Nie dziwi zatem,
e wiele receptur na dodatki do dzika znajduj si w De re coquinaria 18. Szczeglnie prosta jest nastpujca. Sprawionego dzika gotowano w wodzie morskiej. Gdy miso byo ju mikkie cigano z niego skr, a potem podawano z sol, musztard (lub gorczyc) oraz
octem19.
Zajc, czyli lagos, znalaz si take na licie mis sporzdzonej
przez Antimusa. Stosunkowo popularne w antycznej Grecji zajce
oceniano wysoko jako pokarm ludzi o wysokim statusie spoecznym.
Pieczone na ronie, jeszcze nieco krwiste, przyprawione jedynie sol
byy rekomendowane przez takiego smakosza jak Archestratos20.
Rzymianie nauczyli si je hodowa w specjalnych zagrodach zwanych
leporaria. W Bizancjum pozostay misem lubianym, zwaszcza przez
arystokratw, ktrzy mieli czas i moliwoci uzupeni swoje menu
w czasie polowa21.
Autor De observatione ciborum powstrzymuje si od podania
szczegw na temat ich wartoci dietetycznych, ale te regularnie
wystpuj w innych dzieach medycznych. Ewaluowano je jako przyczyniajce si do powstawania w organizmie konsumenta gstych
sokw, a zwaszcza gstej krwi. Byy ono jednak lepsze pod wzgldem balansu poszczeglnych elementw ni woowina i baranina.
Takie wanie oceny znalazy swoje miejsce na kartach dzie Orybazjusza22, Aecjusz z Amidy23 i Pawa z Eginy24. Ciekawe jest take, e
miso i rnorodne produkty z nich otrzymywane byy take wykorzystywane do celw medycznych25.
18
De re coquinaria, VIII, 1, 1-10.

Ibidem, 1, 2.
20 Athenaei Naucratitae dipnosophistarum libri XV, IX 399 d-e (61, 1-11,
Kaibel), rec. G. Kaibel, t.I-III, Lipsiae-Berolini 1887-1890 (dalej: Atenajos z Naukratis, Deipnosofici).
21 A. Dalby, Food, s. 182; Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s. 25-26; idem,
Byzantinon, s. 51-52.
22 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 28, 10, 1-11, 1.
23 Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 121, 25-27.
25 Na przykad Pedanii Dioscuridis Anazarbei de materia medica libri quinque, II, 19, 1, 1-11, ed. M. Wellmann, t. I-III, Berolini 19061914 (dalej: Dioskurides,
De materia medica); Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, III, 144, 16; D. W. Rathbone,
Breeding hares for medicinal uses, Zeitschrift fr Papyrologie und Epigraphik
1982, t. 47, s. 281-284.
19
158
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
Gdy chodzi o sposoby przyrzdzania zajcy, sam Antimus pozostawi nam jedynie przepis na sos do zajca. Skada si on z pieprzu,
godzika, imbiru, kostus (costus)26 oraz nardu. De re coquinaria jest
jednak znacznie bardziej szczegowa i zawiera a 13 receptur27. List otwiera przepis na soczystego zajca, ktry przedstawia si nastpujco. Miso odgotowywano w wodzie, a nastpnie umieszczano
w naczyniu nadajcym si do pieczenia. Skrapiano oliw i poddawano dziaaniu wysokiej temperatury, gdy zajc by ju prawie mikki,
dodawano kolejn porcj oliwy. Potem pozostawiano go w piekarniku, by dochodzi w sosie, ktry z kolei sporzdzano z pieprzu, lubczyku, czbru, cebuli, ruty, nasion selera, garum, asafetydy (silphion),
wina i oliwy. Obracano przy tym zajca w pynie kilkakrotnie28. Miso tego typu dodawano take do wielu smakoykw, jak na przykad
synna i luksusowa potrawa kandaulos (kavndaulo~)29, o ktrej rwnie w wiekach pniejszych pisali: Focjusz30, autor Liber Suda31
i Eustacjusz z Tessaloniki32. VI-wieczny leksykon Hesychiosa przynosi te informacje o mimarkys, potrawie, by moe kiszce33, z podrobw i krwi zajczej34.
Do kategorii dziczyzny zaliczy wypada take dzikie ptactwo. Jak
ju bya o tym mowa powyej, cho z zasady yjce na wolnoci, apane byo ono i tuczone nastpnie w niewoli. Nie sposb zatem czsto
odrni go od kategorii drobiu udomowionego.
26 Puczuk lub kostus (Saussurea Lappa). Por. A. Dalby, Dangerous tastes. The
story of spices, London 2000, s. 85-86; A. Dalby, Food, s. 105; J. A.C. Greppin, Gk.
Kstos: a fragrant plant and its Eastern origin, Journal of Indo-European Studies
1999, t. 29, s. 395-408. Mark Grant (op. cit., s. 55) termin costus tumaczy jako wrotycz.
27 De re coquinaria, VIII, 8, 1-13.
28 Ibidem, 8, 1. Wspczesne interpretacje przepisw na zajca por. A. Dalby,
S. Grainger, The classical cookbook, London 2000, s. 75-76.
29 Hesychii Alexandrini lexicon, kavndulo~, , 646, 1-2, post I. Albertum rec.
M. Schmidt, t.I-V, Ienae 1859-1868 (dalej: Hesychios, Lexicon).
30 Photii patriarchae lexicon, kavndulo~, ed. C. Theodoridis, vol. I, Berlin-New
York 1982.
31 Suidae lexicon Kavndulo~, , 303, 1-2, ed. A. Adler, vol. I-IV, Lipsiae 19281935.
32 Eustathii archiepiscopi Thessalonicensis commentarii ad Homeri Iliadem Pertinentes 180, 16-23, ed. M. van der Valk, vol. IV, Leiden 1987.
33 Hesychios, Lexicon, mimavrkh~, m, 1370, 1.
34 Ibidem, mimavrkh~, m, 1371, 1-3.
159

_______________________________________________________________
Dobrym przykadem problemw, gdy chodzi o kategoryzacje tego
typu pokarmu jest uraw, po grecku geranos. urawie byy w istocie
ptakami dzikimi, ktrych trasy migracji przecinay waciwie
wszystkie obszary Afryki, Azji i Europy. apane, a potem trzymane
w niewoli, ju w staroytnym Egipcie tuczone byy w celu spoycia35.
W pniejszych czasach Plutarch zawiadcza, e nadal byy cenione
przez smakoszy. Uciekano si przy tym do bardzo radykalnych, by
nie powiedzie okrutnych metod hodowli, to znaczy do zaszywania
ptakom oczu, poniewa panowao przekonanie, e atwiej poddaway
si tuczeniu w ciemnoci36.
Antimus twierdzi, e urawie winny by jadane rzadko. Ich miso bowiem jest ciemne, co oznacza, e przyczynia si do powstania
w organizmie spoywajcego czarnej ci37. Ta opinia pozostaje
w cisym zwizku z uwagami pozostaych dietetykw pnego antyku i wczesnego Bizancjum. Ci traktowali miso omawianego ptactwa
jako niezwykle twarde, ylaste, a zatem wymagajce wielodniowego
kruszenia. Nawet jednak wtedy byo ono trudne do strawienia i raczej mao poywne. Za szczeglnie twarde uwaano ich skrzyda38.
Nic nie sugeruje tego, aby urawie byy jadane czciej ni inne
dzikie ptactwo39. Wskazuje na to stosunkowo niewielka liczba
wzmianek na ich temat w uwagach, ktre przekaza nam medycyna.
Jednak w De re coquinaria mona znale kilka przepisw na nie40.
Jeden z nich41 demonstruje sposb gotowania tego ptaka, jakkolwiek
sam autor receptury rwnie uwaa ten rodzaj misa za wyjtkowo
trudny do przyrzdzenia42. Mianowicie, gotowano caego ptaka wraz
z gow. T ostatni pozostawiano nad powierzchnia pynu. Gdy ju
reszta bya mikka, wyjmowano urawia z wody i owijano jego korpus szczelnie w rcznik. Nastpnie pocigano silnie za gow, wraz
35
D. Brewer, D. B. Redford, S. Redford, Domestic plants and animals. The

Egyptian origins, Warminster 1994, s. 123.
36 Plutarchi de esu carnium 997 a, 6-8, [w:] Plutarchi moralia, ed. C. Hubert,
Leipzig 1954 (dalej: Plutarch, De esu cranium).
38 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 43, 1, 1-2, 2; Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 132, 1-2; Pawe z Eginy, op. cit., I, 82, 1, 10.
39 J. Witteveen, On swans, cranes and herons, Petits Propos Culinaires 19861987, t. 24, s. 22-31m 50-59; 1986-1987, t. 26, s. 65-73.
40 De re coquinaria, VI, 2, 1-6.
41 Ibidem, 2, 2.
42 Cum nervis enim manducare non potest (De re coquinaria, VI, 2, 2, v. 5-6).
160
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
z ktr z gotowane misa wychodziy wszystkie cigna; tkanki
mikkie za i koci pozostaway na miejscu. Do tak przyrzdzonego
ptaka podawano sos skadajcy si z pieprzu, suszonej cebuli, lubczyku, kminku, nasion selera, liwek bez pestek, moszczu winnego,
octu, garum, wzmiankowanego powyej defrutum i oliwy. Dodatek
ten przyrzdzano gotujc wszystkie skadniki razem43.
Antimus rwnie poleca kuropatw, czyli perdiks44. Ptaki te naleay do zwierzyny ownej, ale zawiadczone s take przypadki
trzymania ich w zamkniciu w tak zwanych perdikotropheia45.
Szczeglnie przydatne w kuchni byy ich piersi, zwaszcza gotowane.
Z tekstu wynika jednak, e rwnie je pieczono. Gotowane z pczkiem kolendry, ale bez soli winny by wczone do diety osb cierpicych na biegunk lub dyzenteri.
Inni medycy omawianej epoki take uznawali kuropatwy za pokarm raczej atwy do strawienia46. Powodowa powstanie w organizmie jedzcego sokw ani nazbyt gstych, ani te nadmiernie rzadkich47.
Omawiany fragment rozwaa Antimus jest bardzo ciekawy
z punktu widzenia odtworzenia technik gotowania ptactwa. Autor De
observatione ciborum pokazuje nam, e w trakcie tej procedury kulinarnej zwaano na rodzaj uywanej wody powinna nadawa si do
picia i by wiea. Do niej dodawano sl oraz oliw, a aromat
wzmacniano zioami. W tym konkretnym przypadku lekarz mwi
o kolendrze. Te dane s istotne, poniewa dopeniaj rozwaania,
ktre przeprowadzilimy przy omawianiu gotowania misa kurzego.
Uzupenienie informacji na temat kulinarnego wykorzystania kuropatw znajduje si w De re coquinaria48. Do technik przygotowania
43
Na temat omawianych ptakw por. A. Dalby, Food, s. 105-106;
DA. W. Thompson, op. cit., s. 68.
44 De re coquinaria, 28.
45 Iulii Pollucis onomasticon X, 159, ed. I. Bekker, Berolini 1846 (dalej: Polluks,
Onomasticon). Na temat kuropatw por. A. Dalby, Food, s. 250; DA. Thompson,
A glossary of Greek birds, London 1936, s. 250. Por. take A. A. Demosthenous, The
scholar and the partridge: attitudes relating to nutritional goods in the twelfth century from the letters of the scholar John Tzetzes, [w:] Feast, fast or famine. Food and
drink in Byzantium, ed. W. Mayer. S. Trzcionka, Brisbane 2005 (dalej: Feast, fast),
s. 25-31, zwaszcza s. 25.
46 Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 254, 4; Pawe z Eginy, Epitome, I, 82, 1,
2-3.
47 Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 242, 3.
48 De re coquinaria, VI, 2, 7-9.
161

_______________________________________________________________
nawizuje zwaszcza przepis ksigi VI (2, 8), ktry zaleca gotowanie
kuropatwy wraz z pirami. Obierao si j, gdy bya jeszcze mokra.
By moe autorowi chodzio nie tyle o ugotowanie ptactwa, co o jego
sparzenie, w celu uatwienia usunicia pir. Oskubane mona byo
przyrzdzi we wasnym sosie. Do misa podawano jednak rwnie
rnorodne dodatki, jak na przykad sos, ktry przygotowywano na
gorco z pieprzu, lubczyku, mity, jagd mirty, garum, czystego wina
i oliwy49.
Antimus poleca take wrble, ktre Grecy nazywali strouthion,
a szczeglnie ich pisklta. Chodzio mu o zwyczajne wrble gniedce si w cianach budynkw. Spoywano je zarwno gotowane jak
i pieczone50. Jako e by to stosunkowo powszechny artyku ywnociowy, wrble zostay te wymienione w edykcie Dioklecjana o cenach maksymalnych51. Nie tylko Antimus wypowiada si na ich temat wartoci dietetycznej. Pozytywna ocen otrzymuj od Orybazjusza52, Aecjusza z Amidy53, Pawa z Eginy54, cho lekarze ci przyznaj,
e ich miso moe bywa twardawe. Interesujce jest te to, e ptaki
te byy uwaane za afrodyzjak. Utrzymywano bowiem, e jako te,
ktre same maj wiele potomstwa kadego roku, przyczyniaj si do
wzmoenia si ywotnych u tych, ktrzy je spoywaj55.
Wzmiankowaem ju powyej, e nie marnowano adnych czci
zabitych zwierzt. Zjadano zatem take ich mniej wartociowe czci,
z ktrych przyrzdzano nawet bardzo wyszukane dania. Informacje
na ich temat s zatem stosunkowo czste, a poniszy tekst relacjonuje najwaniejsze dane zawarte w rdach medycznych.
W kuchni doceniano zatem take warto podrobw. Bya o tym
ju mowa, kiedy omawiaem wartoci i zastosowania misa wieprzowego. Gdy chodzi o nerki56, Antimus dopuszcza spoywanie tylko
wieprzowych. Naleao jednak zjada jedynie ich czci zewntrzne.
Tak wyselekcjonowany pokarm nie tylko nadawa si do jedzenia, ale
49
Ibidem, 2, 9.
De observatione ciborum, 30.
51 Edictum Diocletiani de pretiis rerum venalium. Edykt Dioklecjana o cenach
towarw wystawionych na sprzeda, t., wstp, oprac. A. Braska, P. Baraski,
P. Janiszewski, Pozna 2007, IV, 37.
52 Orybazjusz, Collectiones medicae, III, 3, 4, 1, 4.
55 Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, IX 391 e-392 a (46, 14-19, Kaibel).
56 A. Dalby, Food, s. 214.
50
162
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
by te stosunkowo atwo trawiony57. Ta ostatnia opinia nie bya jednak generalnie podzielana przez koryfeuszy dietetyki, ktrzy twierdzili raczej, e nerki charakteryzuj si nieciekawym zapachem, ktry jest skutkiem znajdujcych si w nich zych sokw. Obecno
owych humorw zdradza smak i odr moczu wyczuwalny dla kadego. Nadto, nereczki s generalnie trudne do strawienia. Wanie takie opinie takie znajdujemy w twrczoci Orybazjusza58 i Aecjusza
z Amidy59.
Tak jak i dzisiaj byli jednak smakosze, ktrzy doceniali walory
omawianego produktu, a same nerki staway si niekiedy podstaw,
by moe nawet wykwintnych, da. De re coquinaria zawiera interesujcy przepis na przyrzdzanie nerek (lub jder). Autor receptury
podaje, e rozkrawano je na dwie powki, a kada z nich posypywana bya od rodka pieprzem, orzeszkami piniowymi, drobno posiekan kolendr i roztartym nasieniem kopru woskiego (fenkuu). Nastpnie ponownie czono obie czci, zszywano razem i zawijano
w bon otrzewnow. Tak przygotowane smaono w mieszaninie oliwy i garum, a potem wstawiano do piekarnika lub pieczono na ruszcie60.
Poniewa wzmiankowalimy ju powyej jdra, warto doda, odchodzc zreszt nieco od rozwaa samego Antimusa, e bya i jest to
staa pozycja w menu mieszkacw basenu Morza rdziemnego. Ze
rde medycznych dowiadujemy si, e jadano jdra wszystkich
czworonogw oraz kogucie. Orybazjusz ocenia je jako produkt
trudny do strawienia i niezbyt aromatyczny. Gdy jednak zostay
strawione, dostarczay organizmowi waciwego pokarmu61. W podobny sposb wyraa si na ich temat w VI w. Aecjusz z Amidy. Ceni on sobie ich poywno62, a nadto ucila informacje swego poprzednika. Spoywano mianowicie jdra knurw, baranw i kozw.
wiee jednak nie miay dobrego zapachu ani smaku (zapewne chcia
przez to powiedzie, e wymagay znacznego nakadu pracy, aby
przeksztaci je w wartociowy pokarm). Najbardziej godne polecenia
byy te, ktre naleay do wieprzy, poniewa oglnie miso wi byo
57

Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 33, 1, 1.
60 De re coquinaria, VII, 8.
61 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 34, 1, 1-3.
58
163

_______________________________________________________________
najlepsze do spoycia. Aecjusz rekomendowa nadto jdra kogucie,
a zwaszcza kogutw tuczonych63. Naley doda, e wzmiankowane
powyej nerki i jdra wczane byy przez dietetyk do kategorii
adenes, czyli jadalnych gruczow. Orybazjusz pisa, e jest to poywienie smakoszy dbaych o rozkosze cielesne64.
odek zwierzcy, a wic koilia, by rwnie przedmiotem staego zainteresowania dietetykw. Sposoby wykorzystania tego produktu w kuchni zostay ju czciowo omwione we fragmencie naszych
rozwaa powiconym wyrobom, ktre nazwaem wdliniarskimi.
Kontynuujc w tym miejscu omawianie ich jako elementu diety codziennej, wypada zaznaczy, e Antimus zwraca uwag na fakt ich
przynalenoci do produktw charakteryzujcych si przyrodzon
twardoci. Sugerowa tym samy, e s cikostrawne, ale poywne.
Potwierdza to Orybazjusz65, ktry nadto dodaje, e, nawet gdy zostan strawione, co notabene zajmuje bardzo wiele czasu, powoduj
powstanie w organizmie nie krwi, ale zimnych sokw, skadajcych
si z jedynie wstpnie przetrawionych elementw pokarmu, tzw.
omoi chymoi, ktre potrafiy by bardzo niebezpieczne dla zdrowia,
gromadzc si w rnych zakamarkach y i arterii66. Ze rde wynika, e jadano nie tylko odki zwierzt czterononych, ale take
te, ktre uzyskiwane byy z drobiu. Te ostatnie uwaano za nie tylko
zdatne do jedzenia, ale nadto poywne67, a nawet smaczne. Polecano
zwaszcza odki tuczonych gsi i kur68.
Literatura z epoki zawiadcza take o istnieniu swego rodzaju
mitu dietetycznego, ktry lekarze starali si zdezawuowa. Krya
bowiem opinia, e odki strusie s lekarstwem na ze trawienie, co
jak stwierdzaj Orybazjusz69 i Aecjusz z Amidy70, nie miao si
w aden sposb do prawdy.
63
Ibidem, 124, 1-7.

Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 32, 1, 1-4, 6. Por. Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, 123, 1-7.
66 M. Kokoszko, Medycyna bizantyska o antidotum z trzech rodzajw pieprzu.
Komentarz na temat jednego ze rodkw farmaceutycznych zastosowanych w leczeniu
Aleksego i Komnena, [w:] Byzantina Europea. Ksiga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Waldemarowi Ceranowi, red. M. Kokoszko, M. J. Leszka, d 2007, s. 257258.
69 Ibidem, 44, 5, 1-4.
64
164
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
Antimus poleca take jedzenie macicy, czyli metra. By nawet
entuzjast tego poywienia, ale tylko wtedy, gdy byo ono gotowane71. Inni lekarze jednak przestrzegali, e jest to miso trudne do
strawienia, a jego charakterystyka jest podobna do cech odkw72.
Z danych wynika73, e spoywano przede wszystkim macice wieprzowe. Phedon Koukoules zbiera wiadectwa rdowe, ktre wskazuj na jedzenie ich w okresie Bizancjum74. Ceniono szczeglnie te,
ktre uzyskiwano z macior, ktre urodziy przedwczenie, a poronienie wywoywano poprzez skakanie na ich brzuchy75.
Jeeli wzi pod uwag dane zachowane przez Atenajosa z Naukratis, to macice byy stosunkowo popularne w kuchni76. To wraenie wzmacnia liczba przepisw je uwzgldniajcych w De re coquinaria77. Przede wszystkim gotowano je, lub duszono najczciej z nadzieniem. Na przykad Hipparchos mwi o takim wariancie ich
przyrzdzenia, w ktrym macica zostaa wypeniona oksalme78, sosem lub wywarem z dodatkiem octu charakteryzujcym si son
dominant smakow. Krojono je nastpnie79 i serwowano z rnorodnymi dodatkami. Zwykle byy to kwaskowe sosy typu hypotrimma, jak na przykad ten opisany przez Archestratosa i skadajcy si
z octu, kminku i asafetydy (silphion)80. Take De re coquinaria zachowuje kilka receptur81 . Jeden wydaje si szczeglnie prosty i ska70
Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 133, 6-8.

73 Por. A. Dalby, Food, s. 360.
74 Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s. 28-29.
75 Plutarch, De esu carnium, 997 a, 2-6.
76 Autor zbiera wiele fragmentw literackich dotyczcych jej kulinarnego wykorzystania Atenajos, Deipnosofici, III 100 b-101 f (57, 1-59, 27, Kaibel).
77 De re coquinaria VII, 1, 1-5.
78 Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, III, 101 e (58, 21, Kaibel). Por. M. Kokoszko, Delikatesy i medykamenty. Komentarz b na temat znaczenia terminu halme (a{lmh w antycznych i bizantyskich rdach greckich, Przegld Nauk Historycznych 2007, t. 6, nr 1-2, s. 91-107, zwaszcza 102-104; M. Kokoszko, K. Gibel,
Dieta mnichw syryjskich. Komentarz do terminu autofya lachana (aujtofua` lavcana) w Historia religiosa Teodoreta z Cyru, [w:] Omnia tempus habent. Miscellanea
theologica Vincentio Myszor quadragesimum annum laboris celebranti ab amicis
sodalibus discipulisque oblata, red. A. Reginek, G. Strzelczyk, A. do, Katowice
2009, s. 145-156.
79 Atenajos, Deipnosofici, III, 101 a (58, 23, Kaibel).
80 Ibidem, Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, III 101 e (59, 12-13, Kaibel).
81 De re coquinaria VII, 1, 1-5.
71
165

_______________________________________________________________
da si z pieprzu, garum i wina z przyprawami, czyli konditum (conditum, greckie konditon)82.
Na licie pokarmw skomponowanej przez Antimusa znajduje si,
poza wyej wymienionymi produktami, take wymi wieprzowe.
Grecy nazywali je outhar. Z naszych informacji wynika, e dania
z niego naleay do potraw luksusowych83. Wszystko wskazuje na to,
e tak byo take czasach Bizancjum84. Godne polecenia byo one zarwno smaone, jak i gotowane85. Dietetycznie wymieniony produkt
by uwaany za zagszczajcy soki w organizmie86, ale raczej smaczny87.
Antimus pisaa take o wtrbce wieprzowej, czyli hepar. Apelowa jednak o ostrono, gdy mogli j jada jedynie ci, ktrzy byli
cakiem zdrowi88. Ta rezerwa jest zupenie zrozumiaa w wietle
obowizujcych wwczas pogldw. Wtroba bowiem wszystkich
zwierzt charakteryzowaa si gstoci swych sokw, bya trudna
do strawienia i dlatego przechodzia wolno przez przewd pokarmowy. Aecjusz z Amidy podpowiada nam take, e bya szczeglnie ceniona przez smakoszy, a niektre zwierzta specjalnie tuczono w celu
uzyskania specyficznego smaku tego delikatesu. Mianowicie, winie
karmiono suszonymi figami, czyli tak zwanymi ischades, a wtroba
ze zwierzt tak hodowanych nosia specjaln nazw. Stosowano wobec niej termin sykoton, a ukuto go od paszy podawanej tym zwierztom, czyli od fig, ktre z kolei okrelano jak sykai. Wtrbki analogiczne do owego sykoton otrzymywano take z tuczonego drobiu89.
Mianowicie gsi karmiono serwatk, co powodowao rozronicie ich
wtroby, czynic j nie tylko smaczniejsz, ale i lej strawn oraz
bardziej poywn90.
82
Ibidem, 1, 4.
A. Dalby, Food, s. 339.
84 Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s. 28.
86 Orybazjusz, Collectiones medicae, III, 3, 6, 3.
87 Ibidem, 15, 10, 1.
89 Iulii Pollucis onomasticon, ex rec. I. Bekkeri, Berolini 1846, VI, 49 (dalej:
Polluks, Onomasticon).
90 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 44,2, 2-4. Na temat tuczenia zwierzt
por. A. Dalby, Food, s. 141-142. Por. informacje na temat gsi w niniejszych rozwaaniach.
83
166
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
Antimus zaleca, by wtrob wieprzow przyrzdza jak nastpuje. Miso krojono na kawaki, a nastpnie kadziono na ruszcie
polane obficie oliw lub przykryte sonin. Pieczono je powoli na
maym ogniu. Autor De observatione ciborum sugerowa spoywanie
tego smakoyku, gdy wtrbka bya jeszcze niezbyt wypieczona i zapewne rowa w rodku. Z wynurze rzeczonego znawcy wynika, e
doprawiano j tu przed wziciem do ust oliw, sol i kolendr.
Znamy take dwa przepisy na sykoton zawarte w De re coquinaria91.
Wtrob wieprzow nakuwano i marynowano w mieszaninie garum,
pieprzu, lubczyku oraz kilku jagd lauru. Nastpnie wyjte z marynaty zawijano w bon zwierzc i pieczono na ruszcie92.
Warto doda, e wymieniana powyej wtroba wczana bya do
kategorii produktw okrelanych jako splanchna 93. Oprcz niej zaliczano do tej grupy puca (pneumones), serca (kardiai) i ledziony
(splenes)94. Wszystkie one byy przedmiotem rozwaa dietetykw
omawianej epoki. ledziony, czyli ostatni z punktw na zaprezentowanej powyej licie splancha, okrelane byy jako niezbyt dobrze
pachnce i smakujce oraz przyczyniajce si do produkcji czarnej
ci. Najwyej ewaluowano pucka, ktre byy najlej strawne spord wymienionych, ale mniej poywne od wtroby. Nadto ich jedzenie powodowao produkcje flegmy. Najmniej ceniono serca, ktre
okrelano jako trudne do strawienia i wolno przechodzce przez
przewd pokarmowy. Odpowiednio przygotowane (a zatem wystarczajco mikkie) byy jednak poywne, cho zakcay rwnowag
humoraln w organizmie.
Chocia brak szczegw na temat podawania ledziony, to jednak De re coquinaria przynosi dwa przepisy na pucka95. Jeden
z nich zaleca co nastpuje96. Pucka naleao przepuka w mleku,
a potem usun z nich cay wchonity pyn. Oddzielnie roztrzepywano dwa jajka, sl i mid, by napeni tak powsta mieszanin
przyrzdzane pucka. Te nastpnie gotowano i krojono, a ich kawaki
smaono w mieszaninie garum, wina z rodzynek, a zatem passum,
91
De re coquinaria, VII, 3, 1-2.

Ibidem, 3, 2.
94 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 39, 1, 1-6, 4; Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 127, 1-10
95 De re coquinaria, VII, 10, 1-2.
96 Ibidem, 10, 2.
92
167

_______________________________________________________________
i czystego wina przyprawionej pieprzem. Przed podaniem skrapiano
je oenogarum, czyli w nomenklaturze Hellenw oinogaron.
Traktaty dietetyczne zachowuj nadto rozliczne informacje na
temat wielu innych rodzajw pokarmw otrzymywanych ze zwierzt.
Jedzono wic jzyk, czyli glossa lub glotta, oceniany jako porowaty,
ale (szczeglnie) jego cz rodkowa bya uwaana za zdatn do spoycia97. Brak informacji na temat sposobw przyrzdzania, cho wydaje si, e gotowanie lub duszenie byoby, jak i jest dzisiaj, najlepsz form zmikczenia tego misa. Pomimo tego, e jestemy pewni,
i byy jadane za czasw Arystofanesa98, nie byy jednak czsto wymieniane w wykwintnej gastronomii99, a uywanie jzykw flamingw na dworze Heliogabala byo zapewne niczym innym jak tylko
kaprysem ekscentrycznego wadcy100. W okresie bizantyskim jednak wytwarzano z nich (oraz gowizny) rodzaj salcesonu, zwany pekte101.
Nie marnoway si take nki (zwaszcza wieprzowe), ryje
i uszy. Te okrelane byy po grecku jako akrokolia102. Cho mao misiste, a raczej pene chrzci i skry, byy stosunkowo popularne
z racji na niezbyt wysok cen, a zatem stosunkowo szerok dostpno nawet dla osb o ograniczonych zasobach103. Najlepsze spord
tej grupy byy nki, zwaszcza wieprzowe. Na drugim miejscu stawiano ryje, a jako ostatnie klasyfikowano uszy (z racji na najwiksz
w nich obecno chrzstki, ktra w ogle nie poddawaa si trawieniu). Akrokolia oceniano jako produkujce stosunkowo lepkie soki,
szybko przechodzce przez przewd pokarmowy i mao poywne104.
97
Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 31, 1, 1-3; Aecjusz z Amidy, Iatricorum

libri, II, 122, 10-13.
98 Arystophanis pax 1109, [w:] Aristophane, ed. V. Coulon, M. van Daele, vol. II,
Paris 1969.
99 Cho niekiedy mamy takie informacje Caii Suetonii Tranquilii Vitellius 13,
[w:] Caius Suetonius Tranquillus, Vitae duodecim Caesarum cum scriptis minoribus
et fragmentis, ed. C. H. Weise, Lipsiae 1845.
100 Heliogabal 20, [w:] Scriptores historiae augustae in three volumes, ed. and
transl. D. Magie, Cambridge, Massachusetts-London 1960. Por. A. Dalby, Food,
s. 328.
101 Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s. 28; idem, Byzantinon, s. 54.
103 Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s. 30-31.
104 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 30, 1, 1-4, 4; Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 122, 1-10.
168
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
Przepis na nki zachowa si w De re coquinaria, gdzie polecano
podawanie ich z pieprzem, garum i asafetyd, czyli silphion105.
Lista dobrze powiadczonych czci ciaa zwierzcego spoywanych w okresie nas interesujcym winna by rozszerzona take
o mzg (enkefalon). Jadano zarwno ten, ktry nalea do czworonogw, jak i drobiowy. W czasach antycznych ceniony przez smakoszy106, ewaluowany by jako pokarm produkujcy flegm i przyczyniajcy si do zakcenia rwnowagi humoralnej. Uwaano te, e
jest trudny do strawienia i przechodzi powoli przez przewd trawienny. Ma nadto gste soki i pozostawia sporo produktw przemiany materii. Jednak, jeeli zostanie dobrze strawiony, jest poywny107.
Receptury uwzgldniajce mdki odnajdujemy take w De re
coquinaria. Wykorzystywano je, na przykad, do nadzienia mtwy,
czyli sepii. Receptura ta rekomenduje ucieranie z pieprzem, ugotowanych i oczyszczonych mdkw drobiowych, nastpnie dodanie do
nich surowych jaj, ziarenek pieprzu i maych pulpecikw misnych108.
Od czasu Homera109 doceniano take szpik, to znaczy myelos,
przy czym rozrniano ten z koci dugich od tego z krgosupa110.
Dietetycy okresu, ktry omawiamy ostrzegali jednak, e musi by
wiey, gdy najszybciej si psuje ze wszystkich czci zwierzcych111. Uwano go za smaczny, aczkolwiek przestrzegano, e tak jak
mzg moe wywoywa nudnoci. Dobrze strawiony by poywny.
Pozostao nam kilka terminw odnoszcych si do wyrobw, ktre
nazwalibymy wdliniarskimi. Naturalnie nomenklatura uyta
przez nas nie jest precyzyjna i w oczywisty sposb stanowi przeniesienie na grunt antyku i Bizancjum naszych, a dokadniej, polskich
poj z dziedziny ywienia. Z racji jednak na podobiestwa do znanej
nam kategorii, pozwolimy sobie uy okrelenia wdliny, by zaakcentowa pewne analogie do produktw waciwych dla europejskiej
sztuki kulinarnej.
105
De re coquinaria, VII, 1, 5.
A. Dalby, Food, s. 58.
107 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 35, 1, 1-3, 3; Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 126, 1-8
108 De re coquinaria, IX, 4, 2.
109 Homeri Ilias XXII, 501, ed. T. W. Allen, vol. II-III, Oxford 1931; Homeri Odyssea IX, 293, ed. P. von der Muhll, Basel 1962. Por. A. Dalby, Food, s. 208.
110 Orybazjusz, Collectiones medicae, II, 36, 1, 1-2, 3; II, 37, 1, 1-2.
111 Ibidem, IV, 2, 6, 3-7, 1.
106
169

_______________________________________________________________
Zacz wypada od krlowej naszego stou, mianowicie szynki.
Odnosiy si do niej greckie terminy kolen lub perne112. Informacje na
temat tego produktu s stosunkowo rozpowszechnione i w literaturze, wczajc w to traktat gastronomiczny De re coquinaria113.
Wiemy, e szynki wyrabiano ju w czasach antycznych. Na przeomie
II i III w. n.e. Atenajos z Naukratis przedstawia list miejsc, gdzie
produkowano najlepsze spord nich. Spis obejmuje Gali114, Azj
Mniejsz (okolice Kibyry i ca Liki), a nadto Hiszpani115. Zwaszcza szynki maoazjatyckie trafiay z pewnoci na stoy Konstantynopola116. Nie naley take zapomina, e produkcja ich z pewnoci
bya rozpowszechniona take lokalnie, za Bizancjum (a potem nowy
Rzym), zawsze syno z umiejtnoci solenia misa117. Ta sztuka
zreszt w omawianej przez nas epoce kwita w caym basenie rdziemnomorskim118. Dodajmy, solone miso wieprzowe byo wysoko
oceniane z dietetycznego punktu widzenia119
112
Polluks, Onomasticon VI, 52; A. Dalby, Food, s. 269.

De re coquinaria, VII, 4, 2.
114 R. Laur-Belart, Galische Schinken und Wrste, Suisse Primitive 1953,
t. 17, s. 33-40.
115 Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, XIV 657 e-658 a (75, 1-14, Kaibel).
116 Na temat ziem Imperium, z ktrych miso trafiao do Konstantynopola patrz:
J.-C. Cheynet, La valeur marchande des produits alimentaires dans lEmpire byzantin, [w:] Byzantinon diatrof kai mageireiai. Praktika imeridas Peri tis diatrofs sto
Byzantio. Food and cooking in Byzantium. Proceedings of the symposium On food
in Byzantium. Thessaloniki Museum of Byzantine Culture 4 November 2001, ed.
D. Papanikola-Bakritzi, Athens 2005 (dalej: Byzantinon diatorphi), s. 40-41. Por.
take fragment omawiajcy rol misa zamieszczony w niniejszym tekcie.
117 Por. informacje na temat solonych ryb. Na temat miejsc, w ktrych miso
sprzedawano w stolicy nad Bosforem patrz np.: P. Magdalino, The maritime neighborhoods of Constantinople: commercial and residential functions, sixth to twelfth
centuries, Dumbarton Oaks Papers 2000, t. 54, s. 214-215 (dalej: DOP); M. Mundell Mango, The commercial map of Constantinople, DOP 2000, t. 54, s. 193, 199200; M. L. Rautman, The daily life in the Byzantine Empire, Westport, Connecticut
2006, s. 103.
118 rda medyczne z epoki wskazuj, e solenie misa byo rozpowszechniona
metod jego konserwowania. Patrz: Orybazjusz, Collectione medicae, IV, 1, 35, 1-37,
1; Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, II, 149, 1-14.
119 Chocia miso solone moe przyczynia si do nadmiernej produkcji w organizmie czarnej ci (Orybazjusz, Collectiones medicae, III, 9, 1, 3; Aecjusz z Amidy,
op. cit., II, 246, 3), Orybazjusz (Collectiones medicae, III, 2, 19, 1-20) poleca je jako
smaczne i bezpieczne dla zdrowia.
113
170
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
i pozostao popularne w Konstantynopolu na dugo po VII w.120.
Jestemy stosunkowo dobrze poinformowani na temat technologii
produkcji szynek121. Najbardziej szczegowe opisy pochodz co
prawda z dorobku Katona Starszego122 oraz Kolumelli123, ale nic nie
wskazuje na to, e przez wieki sposb ich produkcji uleg dramatycznej zmianie124. Nadto analogie do metody znanej ze staroytnoci
odnale mona w Geoponica, czyli dziele napisanym w X w.125. Przechodzc jednak do samej technologii, dowiadujemy si, e szynki
(wraz ze skr) solone byy w duych naczyniach ceramicznych, uoone w nich ciasno i przesypane sol, a niekiedy take azotanem potasu (saletra potasow). Spoczyway w nich przez kilka dni, a potem
wyjte i oczyszczone, suszone byy na wieym powietrzu. Po natarciu oliw i ewentualnym uwdzeniu, gotowe byy do zawieszenia
w spiarni w celu duszego przechowania126.
Cho wikszo szynek bya spoywana na surowo, to jednak
przynajmniej niektre z nich byy take gotowane. Pisze o tym Aecjusz z Amidy, rozprawiajc o wykorzystaniu wywaru z szynki jako
lekarstwa stosowanego zewntrznie w leczeniu stwardniaych naroli lub guzw127. Praktyka taka istniaa ju zreszt przed VI w., gdy
lekarstwo to opracowa Galen, a sama informacja o nim znajduje si
take w dzieach Orybazjusza128. W sumie zatem wypada przyj, e
120 Por. L. Garland, op. cit., s. 50; J. Koder, I kathemerini diatrof sto Byzantio me
basi tis piges, [w:] Byzantinon diatrophi, s. 21; idem, Stew and salted meat opulent
normality in the diet of every day?, [w]: Eat, drink and be merry (Luke 12:19). Food
and wine in Byzantium. In honour of Professor A. A. M. Bryer, ed. L. Brubaker,
K. Linardou, Aldershot, Hampshire 2007, s. 59-72, zwaszcza 51-62 (dalej: Eat,
drink).
121 Na temat procesw chemicznych majcych miejsce w czasie procesu solenia
patrz: A. Davidson, The Oxford companion to food, Oxford 1999, s.v. salting.
122 Marcus Porcius Cato, On agriculture 162, 1-3, [w:] Cato and Varro on agriculture with an English translation W. Davis Hooper, rev. H. Boyd Ash, Cambridge
Massachusetts-London 1979.
123 L. Iuni Moderati Columellae res rustica XII, 55, 1-4, [w:] L. Iuni Moderati
Columellae res rustica: incerti auctoris liber de arboribus, ed. R. H. Rodgers, Oxford
2010.
124 F. Frost, Sausage and meat preservation in antiquity, Greek, Roman and
Byzantine Studies 1999, t. 40, s. 246.
125 Geoponica sive Cassiani Bassi Scholastici de re rustica eclogue, XIX, 9, rec.
H. Beckh, Lipsiae 1895.
126 Uproszczona technologia patrz: M. L. Rautman, op. cit., s. 185.
127 Aecjusz z Amidy, Iatricorum libri, XII, 65, 23.
128 Orybazjusz, Collectiones medicae, VII, 34, 4, 3-5-1.
171

_______________________________________________________________
technologia ta bya znana powszechnie i to na przestrzeni wielu stuleci, czy nawet tysicleci. Dane Aecjusza z Amidy znajduj take
wsparcie w materiale pozostawionym przez Antimusa, ktry pisze
o gotowaniu podobnego w charakterze smakoyku, mianowicie bekonu129.
Kilka przepisw na gotowane szynki zachoway si rwnie
w zbiorze De re coquinaria130. Szczeglnie smakowita wydaje si nastpujca receptura. Peklowane miso gotowano w wodzie z dodatkiem suszonych fig oraz lici laurowych (3 na szynk). Gdy ta bya
ju prawie mikka, zdejmowano z niej skr, by potem ponacina jej
wierzchni warstw w kratk. Nacicia wypeniano miodem, a szynk owijano w ciasto sporzdzone z mki i oliwy. Pieczono j w piekarniku, a potem gotow, zapewne jeszcze gorc, podawano na
st131.
W Konstantynopolu uywano powszechnie take produktu podobnego w swym charakterze do dzisiejszego bekonu. Po acinie nazywano go laridum lub lardum, a Antimus pisze o nim szczeglnie
wiele, jako o przysmaku cenionym w Galii132. Grecy znali go jednak
dobrze i w bizantyskiej grece nazywali lardos lub larde. Solony133
jedzono na surowo, ale take, jak zawiadcza to autor De observatione ciborum, gotowano go przed spoyciem. By to produkt, ktry wystpowa rwnie w menu armii rzymskiej, musia zatem by dostpny cenowo i atwy do przechowywania przez duszy czas134.
De re coquinaria zawiera krtki przepis na gotowany bekon. Naleao go poddawa temu procesowi w wodzie z du iloci kopru
ogrodowego, z odrobin oliwy oraz sol135. Wywar ten przypomina
leukos dzomos, wspominany przy omawianiu misa drobiowego.
Katalog innych wyrobw wdliniarskich jest stosunkowo dugi.
Tradycja tej dziedziny sztuki kulinarnej siga z pewnoci staroyt129

De re coquinaria, VII, 9, 1-4.
131 Ibidem, 9, 1.
132 De observatione ciborum 14.
133 A. Dalby, Flavours of Byzantium, Blackawton, Totnes, Devon 2003, s. 210
(dalej: Flavours); J. Koder, Kathemerini diatrophi, s. 21; Ph. Koukoules, Byzantinon,
s. 43-44.
134 J. Roth, The logistics of the Roman army (264 B.C.-235 A.D.), Leiden-Boston
1998, s. 29-30. Autor stwierdza, e solona wieprzowina w ogle bya ulubionym produktem ywnociowym armii ze wzgldu na jej nisk cen i wysok trwao.
135 De re coquinaria, VII, 9, 4.
130
172
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
noci, a udowodniaj to liczne relacje rdowe, z ktrych cz wykorzystana zostaa w niniejszym tekcie. Marcus Rautman sugeruje136, e wymienione poniej wyroby wdliniarskie byy tanie i dlatego oglnie dostpne, ale oczywiste jest, e prawdziwo tego twierdzenia zaley od jakoci (a zatem i ceny) uytych do ich wyprodukowania ingrediencji137. Domyli si wypada jednak, e generalnie
cena bya stosunkowo umiarkowana, poniewa wykorzystywano do
ich produkcji okrawki misa i podroby. Powszechnie uwaa si te,
e w Konstantynopolu omawianego okresu wyroby tego typu mona
byo kupi na stoecznym rynku lub w ulicznych barach (tawernach)
miasta nad Bosforem138. Z drugiej strony pamita trzeba, e istniay
ograniczenia naoone na spoycie omawianych produktw. Nie wolno ich byo kosztowa w czasie postw139. Z czasem, to znaczy
w IX w., zakazano prawnie spoycia wyrobw zawierajcych krew140.
Trudno jednak stwierdzi, czy zakazu tego przestrzegano, gdy tradycja wyrobu takich wdlin zachowaa si a do dzi.
Znamy kilkanacie terminw odnoszcych si do rzeczonych produktw. Ich hipotetyczn warto semantyczn ustali jeszcze w latach 90. XX w. Frank Frost141, a potem omwi take Andrew Dalby
ju na pocztku obecnego stulecia142. Wypada zatem wspomnie
przynajmniej najbardziej znane.
Wykaz alfabetyczny otwiera rzeczownik allas, ktry odnosi si
do wdliny analogicznej do znanej i obecnie kiebasy. Oznacza on
bowiem jelito wieprzowe wypenione siekanym misem, tuszczem
i przyprawami. Poniewa allantes krojono, o czym zawiadczaj, na
przykad, fragmenty komedii Aksionikosa zachowane przez Atenaj-
136
M. L. Rautman, op. cit., s. 103.

L. Garland, The rhetoric of gluttony and hunger in twelfth-century Byzantium, [w:] Feast, fast, s. 43.
138 P. Garnsey, Food and society in classical antiquity, Cambridge 1999, s. 126;
M. L. Rautman, op. cit., s. 105.
139 J. Thomas, The regulation of Diet in the Byzantine monastic foundation
documents, [w:] Byzantine monastic foundation documents. A Complete translation
of the surviving founders typika and testaments, ed. J. Thomas, A. Constantinides
Hero, G. Constable with and administrative commentary by John Thomas, vol. V,
Washington 2000, s. 1696.
140 Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s. 31-32; A. N. J. Louvaris, Fast and abstinence in Byzantium, [w:] Feast, fast, s. 194.
141 F. Frost, op. cit., s. 248-249.
142 A. Dalby, Food, s. 294-295.
137
173

_______________________________________________________________
osa z Naukratis143, kiebasa tego typu bya zapewne stosunkowo
znacznej dugoci, to znaczy moga mie rozmiary nowoytnego pta.
Gaster z kolei oznacza zwykle odek zwierzcia, na przykad
kozy144, czy te modej krowy lub owcy145. Wypeniano go krwi,
tuszczem i/lub (pokrojonym) bekonem146 oraz oczywicie doprawiono
do smaku. Antimus pisa, e pieczono takie delikatesy lub gotowano
do mikkoci. Wypada domyli si, e stanowiy one zatem analogi
do znanego w naszej sztuce wdliniarskiej czarnego salcesonu147.
Kolejn pozycj na omawianej licie stanowi entera148, czyli po
prostu wntrznoci. Drugie rozumienie tego terminu to produkt powstay w wyniku nadziania osonki z jelita zwierzcego149.
Enystron z kolei by rodzajem wyrobu pokrewnego gaster150. Jako
wdlina by on zapewne nadziany krwi, tuszczem i podrobami,
a nastpnie po ugotowaniu stanowi przysmak do spoycia na zimno
lub na gorco. Polluks twierdzi, e odek taki by odpowiednio
preparowany i inaczej okrelany jako takon151. Informacje na temat
enystra jako wdliny przechowa take Atenajos z Naukratis152,
a nadto Hesychios153.
Grecki termin isikion, czy te w liczbie mnogiej isikia, to okrelenie zapoyczone przez Hellenw z aciny, a pochodzce od sowa isi-
143
Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, III 95 c (48, 23, Kaibel); De observatione

ciborum 16; F. Frost, op. cit., s. 248
144 Homer, Odyseja XVIII, 44-45, 118-19; Aristophanes, The clouds 409,
[w:] Aristophanes. In three volumes, vol. I, The Acharnians. The knights. The clouds.
The wasps, ed. and transl. B. Bickley Rogers, London-Cambridge, Massachussets
1950.
146 Antimus pisze o bekonie jako nadzieniu do odka cielcego.
147 Por. F. Frost, op. cit., s. 248; A. Dalby, Food, s. 294.
148 O wartoci dietetycznej jelit jako pokarmu por. Aecjusz z Amidy, Iatricorum
libri, II, 128, 1-4.
149 Hesychios, Lexicon, mivmarku~, m, 1371; Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s.
29, 31, 40. F. Frost, op. cit., s. 248.
150 Aristote, Histoire des animaux 507 b 9, ed. P. Louis, vol. I-III, Paris (Les
Belles Lettres) 1964-1969; Aristote, Les parties des animaux 674 b 16, Paris (Les
Belles Lettres) 1956.
151 Polluks, Onomasticon, V, 53.
152 Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, III 94 d (47, 15, Kaibel); F. Frost,
op. cit., s. 248.
153 Hesychios, Lexicon, h[nustron, h, 635, 2.
174
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
cium154. Termin ten oznacza przede wszystkim kady rodzaj siekanego misa (zwaszcza jednak woowego lub wieprzowego). Rozumiano jednak pod nim take wdlin z niego wykonan. Isikia z solonego
misa (lub konserwowane sol po uformowaniu kiebas) byy nazywane po acinie salsa isicia. Miso doprawiano przyprawami w zalenoci od rodzaju wyrobu i indywidualnego smaku. Wrd caej
gamy dostpnych opcji Atenajos z Naukratis wymieni expressis verbis pieprz155. Z tak przygotowanej masy produkowano kiebaski, ktre przypominay swym wygldem dzisiejsze parwki (lub moe raczej
frankfurterki). Poczone w jeden, dugi sznur znane byy jako seira
salsikion. Informuje nas o tym ywot witego Symeona autorstwa
Leoncjusza z Neapolu156, napisany w VII w.157.
Termin koilia, cho zwykle oznacza po prostu wntrznoci lub
podroby, odnosi si mg take do wyrobw wdliniarskich nadzianych krwi i przyprawami158. By wic pokrewny okreleniu entera.
Orientacje na temat ich skadu daje nam dzieko De re coquinaria,
ktre pisze o nadziewaniu podobnych wyrobw mas z krwi zmieszanej z pokrojonymi porami i cebul, tkami jaj gotowanych na
twardo oraz utartymi orzeszkami piniowymi. Wszystko to suto doprawiane byo pieprzem i wpychane do flaka. Nie solono nadzienia
uprzednio, gdy ten wyrb wdliniarski gotowano potem w garum
oraz winie159. By moe analogicznym rodzajem wdliny byo mimarkys, ktre znamy z definicji, jak poda Hesychios160. Wypada doda,
e przetwory, o ktrych jest mowa, mogy by robione z podrobw
154
Na temat rozlicznych znacze tego terminu por. Ch. Grocock, S. Grainger,

A glossary to Apicius, [w:] De re coquinaria, s. 347.
155 Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, IX 376 b (19, 12-16, Kaibel).
156 Vita Symeonis Sali VIII, 52, [w:] L. Rydn, Das Leben des heiligen Narren
Symeon von Leontios von Neapolis, Stockholm 1963. Por. A. Dalby, Siren feasts,
s. 181-182.
157 A. Dalby, Flavours , s. 70, 176; A. Dalby, Food, s. 294; F. Frost, op. cit.,
s. 248.
158 A. Dalby, Food, s. 333; F. Frost, op. cit., s. 248; Ph. Koukoules, Trophai kai
pota, s. 31.
159 De re coquinaria, II, 3, 2.
160 Hesychios, Lexicon, mivmarku~, m, 1371, 1-3. Por. podobny termin mimares
omawiany poniej. Autor Ksigi Suda tym terminem okrela take smakoyk zwany
karyke . Por. poniej. Por. Polluks, Onomasticon, VI, 53. Por. M. Grant, Commentary
on the text, [w:] De observatione, s. 92-93.
175

_______________________________________________________________
rnych zwierzt. Antimus, na przykad zawiadcza, e uywano do
tych celw zarwno wntrznoci baranich161 jak i woowych162.
Z kolei loukanika, wzmiankowane przez Warrona163, Cycerona164
i Marcjalisa165, byy zapewne kiebaskami analogicznymi do wspczenie znanych z obszaru rdziemnomorskiego. Wyrabiane zwykle
z misa wieprzowego i ostro przyprawione (za pomoc pieprzu, kminu, czbru, ruty, pietruszki, jagd lauru, orzeszkw piniowych oraz
garum, ktre dodawao wyrobowi nie tylko silnego aromatu, ale take sonoci) znalazy swoje miejsce take w De re coquinaria, ktra
daje dokadny przepis na nie, a nadto mwi o moliwoci ich wdzenia166. Podr Teofanesa z Antiochii, ktr odby w IV w. i ktr
udokumentowa pozostawieniem listy wydatkw na ywno, jakie
ponis w jej czasie, powiadcza popularno tego smakoyku na caym wschodzie rzymskim167.
Midzy innymi z Deipnosofistw znamy te physkai. Dzieo Atenajosa z Naukratis sugeruje, e owe wyroby naleay do wikszych
rozmiarami wdlin. Jak allantes bowiem, mona je byo kroi. Cho
z pewnoci powstaway z nich kawaki, trudno okreli, czy zjadano
je w plasterkach, ktre przywodziyby nam na myl obecne praktyki168.
Natomiast cholikes lub cholikia byy kolejnymi terminami na
okrelenie nadzianych wntrznoci, ktrym, by moe, nadawano
ksztat podobny do znanych nam kiebas, tyle e zapewne nieco
grubszych ni loukanika, jak sugeruje to definicja Hesychiosa169.
161

Ibidem, 20.
163 Marci Terenti Varronis de re rustica libri tres V, 111, ed. G. Goetz, Lipsiae
1929.
164 Cicero, Epistulae ad familiares IX, 16, 8, ed. D. R. Schackleton Bailey, Cambridge-New York (Cambridge University Press) 1977.
165 M. Valerii Martialis epigrammata XIII, 35, ed. W.M. Lindsay, Oxford 1977.
166 De re coquinaria. II, 4, 2, 4
167 J. Matthews, The journey of Theophanes. Travel, business and daily life
in the Roman East, New Haven-London 2006, s. 99, 149, 212, 246. Por. I. Kalleris,
Trophai kai pota, s. 693-694.
168 Np. Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, III 96 b (49, 32, Kaibel). Por.
F. Frost, op. cit., s. 249; A. Dalby, Food, s. 294 (refleksje na temat sposobu podawania tych wyrobw; uwagi te wyranie nawizuj do praktyk w krajach anglosaskich).
169 Hesychios, Lexicon, covlike~, c, 612, 1.
162
176
Rola misa w diecie

_______________________________________________________________
Chorde to w pierwszym znaczeniu take jelito. Hesychios wyjania jednako, e przez mistrzw kuchni uywane byo jako flak dla
tego typu wyrobw wdliniarskich170. Deipnosofisci podpowiadaj, e
jelito owo napeniano krwi, dajc w efekcie wdlin podobna do dzisiejszego krwistego (inaczej zwanego czarnym). Tak sugeruje przynajmniej termin chorde chaimatitis171 tam zachowany. Gatunkw
chorde mogo by jednak wicej ni jeden172, jak wiadczy o tym
choby definicja antycznego smakoyku zwanego karyke podana
w Ksidze Suda, ktrej autor pisze wyranie, i pod terminem karyke
rozumiano rodzaj kiszki (autor uy wanie terminu chorde), przyrzdzonej z krwi i podrobw (wntrznoci) zajczych lub wieprzowych, ktre stanowiy nadzienie wkadane do jelita. Alternatywn
nazw tego delikatesu byo okrelenie mimares173 lub monthyleute174.
Ta krtka lista pokarmw, poj i pogldw dietetykw w aden
sposb nie wyczerpuje moliwych opcji. Daje jednak czytelnikowi
przynajmniej wyobraenie o bogactwie kuchni bizantyskiej i jej korzeniach antycznych. Jej uzupenienie pozostaje jednak nadal wyzwaniem, ktre, jak mamy nadziej, albo autorzy niniejszego artykuu albo te inni badacze podejm w najbliszej przyszoci .
Ibidem, nu`stis~, n, 537, 4; Ph. Koukoules, Trophai kai pota, s. 30.

Atenajos z Naukratis, Deipnosofici, III 125 e (99, 40, Kaibel); Ph. Koukoules,
Trophai kai pota, s. 31.
172 Ph. Koukoules, Byzantinon, s. 56-57.
173 Suda, Lexicon, karuvkh, k, 437, 5-6; mimavrh~, m, 1073, 1-3.
174 Suda, karuvkh, k, 437, 5. Por. Polluks, Onomasticon, VI, 60 (monthyleute).
Por. M. Kokoszko, Krtki komentarz do kilku terminw urobionych od rzeczownika
karyke (karuvkh) Przegld Nauk Historycznych 2008, t. 7, nr 1, s. 17. Na temat
mothyleute por. P. Koukoules, Byzantinon, p. 56.
170
171
177

_______________________________________________________________
Marcin Bhm
(Instytut Historii UO, Opole)
Waregowie piechota morska Bizancjum?
Termin Waregowie w odniesieniu do Bizancjum wiemy najczciej ze redniowiecznymi Skandynawami, ktrzy drog przez Ru
docierali nad Bosfor, do stolicy Cesarstwa Bizantyskiego, gdzie
wielu z nich zacigao si do formacji wojskowej zwanej od ich miana
Gwardi Waresk. Badacze historii wojskowoci bizantyskiej
w XI stuleciu skupiaj swoj uwag gwnie na analizie dziaa ldowych tego odamu cesarskiej gwardii, zapominajc, e rwnie
wielk rol odgrywa on w walkach na morzu, gdzie Waregowie
wspierali bizantysk flot. Walczc w ramach floty Skandynawowie
i Rusowie wchodzcy w skad tej formacji, penili funkcje onierzy,
ktrych wspczenie okrelamy terminem piechoty morskiej1.
Nim jednak przejdziemy do zagadnienia funkcjonowania Waregw w ramach marynarki wojennej Bizancjum, trzeba pokrtce wyjani, czym jest dzisiaj piechota morska. W XXI w. termin ten zwizany jest z oddziaami wojska wyszkolonymi i wyekwipowanymi specjalnie do morskich operacji desantowych i walk w rejonach przybrzenych, w tym take do szturmw na umocnione pozycje przeciwnika na wybrzeu. Jednostki te czsto podporzdkowane s organizacyjnie marynarce wojennej, a nie wojskom ldowym, jak to ma
miejsce w Wielkiej Brytanii, z kolei w USA marines wystpuj jako
1
S. Blndal, The Varangians of Byzantium, Cambridge 1981, s. 1-14; B.S. Benedikz, The Evolution of the Varangian Regiment in the Byzantine Army, Byzantinische Zeitschrift 1964, t. 62, s. 20-25; W.K. Hanak, Some Conflicting Aspects
of Byzantine and Varangian Political and Religious Thought in Early Kievan Rus,
Byzantinoslavica 1976, t. 37, s. 46-53 (dalej: Bsl.); B. Priestley, The Varangian
Guard, [w:] Byzantine Narrative. Papers in Honour of Roger Scott, ed. J. Burke,
Melbourne 2006, s. 527-533; V.G. Vasilevskij, Trudy, t. 1, Sankt Petersburg 1908,
s. 289-290.
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
czwarty samodzielny rodzaj si zbrojnych. To wanie marines pochodzcy ze Stanw Zjednoczonych s najbardziej rozpoznawaln jednostk tego typu na wiecie, bowiem dziki rnego rodzaju mediom
jestemy w stanie ledzi ich poczynania w Iraku, czy Afganistanie2.
Czy jednak ten wspczesny termin powiza moemy z Waregami i ich sub w szeregach bizantyskich si zbrojnych?
Powstanie Gwardii Wareskiej wie si z osob cesarza Bazylego
II (976-1025), ktry stworzy t jednostk w czasie wojen ldowych,
jakie toczy pod koniec lat osiemdziesitych X w. z wrogami wewntrznymi, z wojownikw przysanych mu przez ruskiego ksicia
Wodzimierza Wielkiego3. Bazyli II by rwnie prekursorem w wykorzystywaniu Waregw w roli piechoty morskiej. Jego poprzednicy
na cesarskim tronie, dziad Konstantyn Porfirogeneta i ojczym Nikefor Fokas korzystali z pomocy ruskich okrtw w czasie dziaa skierowanych przeciwko piratom muzumaskim, lecz nie w takiej skali
jak to uczyni cesarz Bazyli4.
Nim jednak przejdziemy do nieco szerszej analizy dziaa Bazylego II z wykorzystaniem Waregw, warto si w tym miejscu zatrzyma, bowiem dysponujemy szeregiem istotnych informacji rdowych, zwizanych z dziaalnoci Rusw w ramach operacji ldowomorskich prowadzonych przez Bizantyczykw w pierwszej poowie
X w., w latach poprzedzajcych powstanie Gwardii Wareskiej. Wiemy, e w czasie organizowanej w 911 r. wyprawy skierowanej przeciwko Krecie siy bizantyskie wspiera oddzia 700 Rusw, wchodzcych w skad floty imperialnej stacjonujcej w Konstantynopolu.
Ludzie ci zostali zaokrtowani na szedziesit bizantyskich jedno2
Szerzej na ten temat patrz: R. Neillands, By Sea and Land, Cassell 1987;
A. R. Millett, Semper Fidelis: The History of the United States Marine Corps, New
York 1991.
3 Na temat wojen Bazylego II patrz: P.M. Strssle, Krieg und Kriegfhrung
in Byzanz, Weimar-Wien 2006; S. Blndal, The Varangians..., s. 43-45; C.J. Holmes,
How the East was Won in the Reign of Basil II, [w:] Eastern Approaches to Byzantium, ed. A. Eastmond, Aldershot 2001,s. 41-56; J.-Cl. Cheynet, Basil II and Asia
Minor, [w:] Byzantium in the Year 1000, ed. P. Magdalino, Leiden 2003, s. 71-108;
G.A. Loud, The Age of Robert Guiscard, Harlow 2000, s. 70; J.J. Norwich, Die Wikinger im Mittelmeer. Das Sdreich der Normannen 1016-1130, Wiesbaden 1968,
s. 49; V. von Falkenhausen, Untersuchungen ber die byzantische Herrschaft
in Sditalien vom 9.bis ins 11. Jahrhudert, Wiesbaden 1967, s. 53.
4 S. Blndal, The Varangians..., s. 33-39; J. Pryor, E. Jeffreys, The Age of Dromon, Leiden 2006, s. 70-76; B. Priestley, The Varangian Guard, s. 529; B. S. Benedikz, The Evolution of , s. 22-23.
180
Waregowie piechota morska

_______________________________________________________________
stek morskich klasy redniej, gdzie zapewne penili role typowe dla
piechoty morskiej. Rusowie za swoj sub otrzymali jeden kentenarion zota (ok. 32 kg), co byo cakiem du sum5. Z ca pewnoci
moemy stwierdzi, e Rusowie w czasie tej nieudanej wyprawy nie
dysponowali wasnymi okrtami, bowiem rda na ten temat milcz.
Kolejna informacja powicona aktywnoci Rusw w ramach
dziaa floty bizantyskiej pochodzi z roku 935. Wtedy to siedem
ruskich okrtw wraz z 415 ludmi wzio udzia w bizantyskiej
wyprawie do Italii, ktr dowodzi protospatharios Epifanios6.
Wicej danych mamy na temat udziau Rusw w kolejnej ekspedycji na Kret w roku 949. Przybysze z pnocy suyli w szeregach
floty imperialnej, w liczbie 584 wojw i 45 sug, cznie 628 ludzi7.
rda podaj dalej, e dysponowali oni 9 korabiami i dwoma monerami, na ktrych mieli znajdowa si winiowie (przypuszczalnie
ruscy jecy). Na wyposaenie tych jednostek zuyto 24 litrai w zocie
(ok. 8 kg). Cenny kruszec zosta wydany na zakup 9 agli, na kadego z nich zuyto okoo 30 okci (okoo 14 metrw materiau), oraz
dwch agli dla jednostek winiw, gdzie na kady z nich wykorzystano 28 okci materiau (ok. 13 metrw). czny koszt zakupu agli
wynis ponad 1154 nomismata, plus robocizna w wysokoci 33 nomismata, ktre otrzymali szwacze8. Zakupiono drewniane maszty
dla wszystkich jedenastu jednostek, liny, skry i skrzane mocowania o wartoci 65 nomismata, 385 wiose o wartoci 5 nomismata.
Koszty wykonania samych kadubw i pokadw tych okrtw, wraz
z robocizn i zuytym materiaem wyniosy kolejne kilkaset nomismata9. Te dane pozwalaj nam stwierdzi, e jedenacie korabi, na
ktrych mieli operowa Rusowie zostao wykonanych w stoczniach
stolicy, zapewne pod kierunkiem ich samych. Widzimy zatem zmian
nastawienia ze strony dowdztwa floty, ktre dostrzego zalety bojowe lekkich ruskich okrtw, mona byo je bowiem, w przeciwie5 Fleets, armaments, and equipment for dromons, pamfyloi and ousiaka chelendia according to the inwentories from the expeditiones to Crete of 911 and 949 in the
De Ceremoniis Aulae Byzantinae attributed to Constantine VII Porphyrogennetos,
[w:] J.H. Pryor, E.M. Jeffreys, The Age of..., Aneks nr 4, s. 548-550.
6 Constantini Porphyrogeniti imperatoris De cerimoniis aulae byzantinae libri
duo, ed. J. J. Reiske, Bonn 1829, s. 600,18; R. D'Amato, G. Rava, The Varangian
guard 988-1453, Oxford 2010, s. 4.
7Fleets, armaments, and..., s. 555.
8 Ibidem, s. 564-565.
9 Ibidem, s. 565-567.
181
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
stwie do wikszoci bizantyskich jednostek penomorskich, wykorzysta rwnie do dziaa na rzekach i innych akwenach rdldowych. Do typw jednostek wykorzystywanych przez Rusw-Waregw
wrcimy pniej.
W latach 965 na kartach historii po raz kolejny pojawiaj si Rusowie, uczestniczc w zwyciskim odbiciu Krety przez cesarza Nikefora II Fokasa10. Z panowaniem tego basileusa wie si rwnie
relacja z poselstwa Liutpranda, w ktrej biskup Kremony wspomina,
i w roku 967 cesarz Nikefor mia wysa do Italii dwa okrty Rusw
i dwa Frankw, wraz z 24 bizantyskim chelendiami11.
Jak to zostao przedstawione powyej, Rusowie-Waregowie aktywnie brali udzia w dziaaniach floty bizantyskiej w latach 911968. Od drugiej dekady X w., penili rol piechoty morskiej, uzupeniajc zaogi bizantyskich okrtw wchodzcych w skad floty imperialnej. Pniej rda wspominaj o dysponowaniu przez nich wasnymi okrtami, z ktrych cz musiaa by zbudowana, lub przynajmniej remontowana w stoczniach stolicy. Nie formuj jednak
osobnej formacji wojskowej w ramach bizantyskiej gwardii dziaajcej zarwno na ldzie i na morzu. Panujcy w Konstantynopolu
wadcy cenili sobie ich zdolnoci bojowe, lecz Rusowie byli cigle postrzegani jako potencjalne zagroenie, bowiem brakowao staej
wsppracy z pogaskim Kijowem, z ktrym stosunki byy niejednokrotnie wrogie (o czym wiadczy wyprawa Igora na Bizancjum
z 941 r., czy pniejsze dziaania jego syna wiatosawa w Bugarii).
Mody cesarz Bazylii II wyamuje si z tego schematu. Pozbawiony
wsparcia tradycyjnych sojusznikw Cesarstwa, Ormian i Gruzinw,
ktrzy opowiadaj si po stronie uzurpatorw przeciwko jego wadzy,
ucieka si do sojuszu z Rusami, czc go z ich chrystianizacj.
Wsparcie militarne z ich strony miao tak due znaczenie dla cesarza
Bazylego II, e basileus skoligaci si z Wodzimierzem Wielkim, oddajc mu za on swoj siostr Ann. Wadca Rusi nie zawid oczekiwa basileusa. Sto dwadziecia ruskich okrtw, latem 988 r. zjawio si w Konstantynopolu. Wykorzystanie tych jednostek przez
Bazylego II w czasie dziaa przeciwko aspirujcemu do korony ce-
10
Theophanes continuatus, Ioannes Caminiata, Symeon Magister, Georgius Monachus continuatus, ed. I. Bekker, Bonn 1825, s. 480.
11 The Works of Liutprand of Cremona, ed. F. A. Wright, Londyn 1930, s. 418.
182

_______________________________________________________________
sarskiej Bardasowi Fokasowi, nie miao wczeniej podobnego precedensu12.
Pierwszym zadaniem, w ktrym uyto przyszej Gwardii Wareskiej (bowiem termin ten pojawia si w rdach pniejszych), jako
marines byo uderzenie na Chrysopolis (pocztek lutego 989 r.).
W noc poprzedzajc atak Waregowie zostali przerzuceni na swoich
okrtach przez Bosfor, przy czym wykorzystujc uksztatowanie terenu, wyldowali niezauwaeni przez wojska Fokasa, na tyach jego
obozu warownego. Nastpnego dnia, gdy nastpi atak floty bizantyskiej, wspieranej przez pewn liczb okrtw Rusw, majcy za
zadanie zniszczy siy morskie uzurpatora, uderzenie od strony ldu
dokonane przez ukrytych tam wczeniej Waregw, zdecydowao
o sukcesie cesarza. Dwa miesice pniej pod Abydos (13 kwietnia
989 r.) Waregowie ponownie walczyli zarwno na ldzie jak i na morzu, zaskakujc cumujc w tym miecie flot Bardasa Fokasa, ktra
zostaa przez nich spalona, co wydatnie przyczynio si do pniejszego zwycistwa Bazylego II13.
Wareskie okrty idealnie nadaway si do atakw z zaskoczenia
na wiksze jednostki Bizantyczykw, jak rwnie do transportu
wojsk i desantu ich bezporednio na plae, gdy ich rozmiary pozwalay im na dokonywanie takich manewrw. Ruskie okrty okrelano mianem dubanek (z gr. monoksylon) lub akatii/karabw.
Wiele danych na temat monoksyli Rusw pozostawi nam w swoim
dziele De administrando imperio cesarz Konstantyn Porfirogeneta.
Wspomina on, e Rusowie wycinali monoksyle w zimie, w regionie
pooonym w grnym i rodkowym biegu Dniepru. Wiosn sprowadzano je do Kijowa, gdzie stare monoksyle pozbawiane byy dulek
i wiose, oraz wszystkiego innego sprztu niezbdnego do eglugi,
ktre przenoszono na nowe. Dalej kierujc si ku Morzu Czarnemu,
Rusowie przenosili odzie przez dnieprowe progi, dwigajc je na
swoich ramionach, lub te uywali kd, na ktrych przetaczano je
niej. Przed wyjciem na otwarte morze dubanki wyposaano
w maszty, agle i wiosa sterowe. Jednostka tego typu wyposaona
12 A. Poppe, Ru i Bizancjum w latach 986-989, Kwartalnik Historyczny 1978,
t. 85, s. 8-9; B. S. Benedikz, The Evolution of , s. 23.
13 Leon Diakonos, Istoria, ed. B. Karales, Ateny 2000, s. 395-397; H. Ahrweiler,
Byzance et la Mer, Paris 1966, s. 120; B. S. Benedikz, The Evolution of , s. 23;
A. Kahzdan, Abydos, [w:] The Oxford Dictionary of Byzantium, red. A.P. Kazhdan,
t.1, Nowy York 1991, s. 8-9.
183
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
bya w jeden maszt, umieszczony na rdokrciu, na ktrym zamocowany by jeden prostoktny agiel (nie wiemy czy mamy do czynienia z rej). Przy sterburcie znajdowao si jedno wioso sterowe.
Na pokadzie za w razie potrzeby zaoga miaa do swojej dyspozycji
kilka wiose (od 4 do 8), ktre w przypadku bezwietrznej pogody pozwalay na poruszanie si odzi. Zaoga monoksyli liczy moga od
4 do 12 marynarzy. Z racji niewielkich rozmiarw na tego typu jednostkach nie byo miejsca dla dodatkowych pasaerw, dlatego zapewne obsadzano je ludmi, ktrzy dysponowali sporymi umiejtnociami w egludze14.
Oprcz wspominanych wyej monoksyli, w rdach bizantyskich pojawia si jeszcze jeden termin, ktry odnosi si do jednostek
rzecznych i morskich Rusw. Akatia (lub karaboi), bo to wanie
o nich mowa, stanowiy jednostki, ktrym bliej byo do odzi klepkowych, nieli do klasycznych bizantyskich okrtw wojennych.
Pierwotnie tym terminem okrelano lekkie kupieckie galery, pniej
za przyjto go na oznaczenie okrtw pirackich operujcych na Morzu rdziemnym. W wiekach pniejszych Bizantyczycy termin
ten przenieli, take na jednostki stosowane przez Rusw do eglugi
po Morzu Czarnym i wpywajcych do niego rzekach (w rdach
greckich stosowano go wymiennie z terminem monoksylon). Od czasw cesarza Leona VI (ojca Konstantyna Porfirogenety), to wanie
ruskie akatie/karaby towarzyszyy bizantyskim ekspedycjom, skierowanym przeciwko Arabom i mieszkacom Pwyspu Apeniskiego15.
Jednake dopiero za panowania cesarza Bazylego II, akatie staj
si wanym elementem bizantyskiej floty. 120 akatii przybyych
z Rusi w roku 988, przewozio na swoich pokadach 6000 ludzi. Poprzez proste obliczenia, otrzymamy kolejn informacje, e na kadym z okrtw znajdowa si musiao co najmniej 50 mczyzn. Mimo e nie znamy faktycznych wymiarw akatii/karabw domyla
si moemy, e miay jeden rzd wiolarzy przy kadej burcie. Nie14
L. Havlikova, Slavic Ships in 5th-12th Centuries Byzantine Historiography,

Bsl. 1991, t. 52, s. 92; P. M. Strssle, To monoxylon in Konstantin VII Porphyrogennetos Werk De administrando Imperio, tudes balkaniques 1990, t. 26, z. 2, s. 93106.
15 Leontos VI, Maurikiu, Syrianu Magistru, Basileiu Patrikiu, Nikeforu Uranu,
Naumachika, ed. T. Kolias, Ateny 2005, 78, s. 74-75; Leon VI, Naumachika Leontos Basileos, [w:] J. H. Pryor, E. M. Jeffreys, The Age of... , Aneks nr 2, 77, s. 512515; patrz te: J. H. Pryor, E. M. Jeffreys, The Age of..., s. 164.
184

_______________________________________________________________
wielkie zanurzenie rwnie musiao by atutem, bowiem takim okrtem mona byo pywa po rnych rzekach i zaskakiwa wroga
w gbi ldu.
Cho rda o tym nie wspominaj, okrty te musiay towarzyszy
Waregom, ktrych cesarz wysa pod komend Bazylego Boioannesa
do Italii w 1018 r., aby stumi bunt Melosa, a nastpnie umocni
bizantysk wadze w krnbrnej Apulii i Katepanacie16. Katepan
Bazylii otrzyma pniej, bo w roku 1025, zadanie odzyskania Sycylii
z rk Arabw, rwnie wwczas towarzyszyli mu Waregowie17. Niestety plan cesarza zakoczy si fiaskiem, ktrego Bazylii II nie doczeka, gdy umar pod koniec 1025 r. Jego nastpcy nie przejawiali
ju takiej energii i wojowniczoci, ale mimo to Gwardia Wareska powoana przez Bugarobjc do ycia, dalej bya wan formacj
wchodzc w skad si stacjonujcych w Konstantynopolu.
W szeregach Gwardii Wareskiej w okresie kilku lat po mierci
Bazylego II, zaczli dominowa Norwegowie i Islandczycy. Dowody
znajdujemy w rdach skandynawskich. Doskonaym przykadem
jest osoba Bolliego Bollasona (1004-ok.1071). Ten Islandczyk pod
koniec lat dwudziestych XI w. mia wedug sag dotrze do Konstantynopola, gdzie po krtkim pobycie zacign si w szeregi Gwardii.
Suba Bolliego przypadaa na panowanie Romana III (1028-1034).
Islandczyk musia osign wysok pozycje pomidzy gwardzistami,
bowiem wedug sag, wracajc do ojczyzny po dugoletniej subie
w 1030 r. (do czego wrcimy jeszcze pniej), mia przywie ze sob
ogromy majtek oraz niewielk ubran na sposb bizantyski druyn18.
Islandczycy wraz z Norwegami byli jednymi z najlepszych eglarzy wrd Skandynaww (pamitajmy bowiem, e to oni skolonizowali Grenlandi i dotarli jako pierwsi Europejczycy na kontynent
amerykaski19). Cechy te w poczeniu z umiejtnociami bojowymi
16 V. von Falkenhausen, Between Two Empires: Byzantine Italy in the Reign
of Basil II, [w:] Byzantium in the Year 1000, ed. P. Magdalino, Leiden 2003, s. 147149.
17 Annales Barenses 53.34-38; T. Modelski, Czy Polacy walczyli na Sycylii
w 1025?, Przegld Historyczny 1911, t. 13, z. 1, s. 259-267.
18 Laxdala saga, ed. E.O Sveinsson, Rejkjawik 1934, s. 214, 224-225; The
Laxdaela Saga, trans. M. Press, Londyn 1880, s. 76-77, 81; S. Blndal, The Varangians..., s. 206-207.
19 Szerzej na ten temat patrz: F. Mowat, Wyprawy Wikingw, t. W. Niepoklczycki, Katowice 2008.
185
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
czyniy z nich doskonaych kandydatw do roli piechoty morskiej.
Nastpne przykady wykorzystania Waregw do dziaa na morzu
i ldzie s powiadczone za panowania Michaa IV (1034-1041). Latem 1034 r. do Bizancjum dotar kontyngent piciuset Waregw pod
dowdztwem norweskiego krlewicza Haralda Hardrady (10151066). Ludzi tych oraz ich okrty cesarz Micha IV wykorzysta w
walkach przeciwko Arabom na wodach Morza Egejskiego, jednake
lakoniczne wzmianki rdowe nie pozwalaj nam jednoznacznie
stwierdzi, czy Waregowie brali udzia w dziaaniach wewntrz ldu
na obszarze Cyklad i na wybrzeu temu Trakesion, czy tylko powstrzymywali arabskich piratw na morzu20.
Po raz kolejny mamy w rdach informacje, ktra jest istotna;
mowa tutaj o liczebnoci kontyngentu Hardrady. Piciuset Waregw
przyby musiao drog morsk na co najmniej 10 okrtach. Znajc
specyfik skandynawsko-ruskich okrtw, moemy take przyj, e
te jednostki miay po okoo 25 wiolarzy na kadej burcie, bowiem
takie rozmieszczenie powodowao maksymalne wykorzystanie caej
dostpnej tam przestrzeni. Nie wiemy niestety, czy byy to norweskie
drakkary, czy moe okrty dostarczone Hardradzie przez ksicia Jarosawa Mdrego. By moe, jak sugeruje Blndal, wrd tych okrtw znajdowa si musiaa jednostka dowodzona przez Bolliego Bollasona, ktry suc Hardradzie jako jego dworzanin, mia dopiero
wtedy dotrze do Konstantynopola, a nie jak chc sagi pod koniec
lat dwudziestych XI stulecia21. Wersja prezentowana przez tego islandzkiego badacza wydaje si bardziej prawdopodobn, tym bardziej e zarwno Hardrada, jak i Bollason wracali z Bizancjum po
dugich latach suby (trwajcej przypuszczalnie ponad dekad) jako
bardzo zamoni ludzie. Lata 1032-1042 to okres cigych konfliktw,
w ktre zaangaowane byo Cesarstwo i w ktrych udzia brali Waregowie, co pozwalao Gwardii znaczco wzbogaci si przy pomocy
upw wojennych.
20 Kekavmen, Soviety i rasskazy, ed. G. G. Litavrin, Sankt-Peterburg 2003,
s. 296-301; Ioannis Zonarae Epitome historiarum librii XVIII, ed. Th. BttnerWobst, Bonn 1897, XVII 14, s. 589 (dalej: Jan Zonaras); Ioannis Skylitzae Synopsis
Historiarum, ed. I. Thurn, Berlin-New York 1973, s. 425,7-14 (dalej: Jan Skylitzes);
J. Shepard, A Note on Harold Hardraada: The Date of His Arrival at Byzantium,
Jahrbuch der sterreichischen Byzantinistik 1973, t. 22, s. 145-150 (dalej: JB);
S. Blndal, The Varangians..., s. 59; V. G. Vasilevskij, Trudy..., s. 264; B. Priestley,
The Varangian Guard, s. 531.
21 S. Blndal, The Varangians..., s. 209-210.
186

_______________________________________________________________
Z osob Haralda Hardrady wie si rwnie ldowanie Bizantyczykw na Sycylii w roku 1038, bowiem to wanie on sta na
czele wysanych na wysp Waregw22. Poniewa rda bizantyskie
bardzo zdawkowo relacjonuj przebieg dziaa wojennych, z pomoc
przychodz w tym momencie sagi skandynawskie, ktre wspominaj
o ldowaniu na plaach Sycylii i walkach na otaczajcych wysp wodach, okupionych wielkimi stratami ze strony Waregw. Mamy zatem kolejny dowd na wykorzystywanie przez Bizantyczykw Waregw jako typowych marines, gdy to oni musieli ldowa jako
pierwsi i zabezpiecza przyczki dla reszty si korpusu Jerzego Maniakesa, bizantyskiego dowdcy operacji na Sycylii23.
Na pocztku lat czterdziestych XI w. Waregowie stacjonujcy
w Konstantynopolu zostali z niego odesani na prowincje, by nie stanowili potencjalnego zagroenia, kiedy ich pobratymcy z pnocy
przeszli do obozu wrogw Cesarstwa i ostatni raz najechali Bizancjum24. Nie mamy adnych informacji dotyczcych zastosowania
Gwardii Wareskiej jako piechoty morskiej przeciwko atakujcym
Rusom, jak rwnie nie wiemy, w ktrych czciach Cesarstwa ich
internowano. W tym miejscu niniejszej pracy warto przybliy przebieg tego konfliktu.
Po przybyciu Rusw latem 1043 r. rozpoczto z nimi negocjacje,
ktre zakoczyy si fiaskiem z racji astronomicznej sumy, jakiej
zadali oni od Bizantyczykw w zamian za wycofanie si w pokoju,
22 Kekavmen, Soviety i rasskazy, s. 297-298; S. Blndal, The Varangians..., s.6567; W. Felix, Byzanz und die islamische Welt im frhen 11. Jahrhundert. Geschichte
der politischen Beziehungen von 1001 bis 1055, Wien 1982, s. 208-209.
23 Snorri Struluson, Heminskrigla. History of the Kings of Norway, tum.
L.M. Hollander, Austin 1964, s. 578-589; S. Blndal, The Varangians..., s. 68;
J. Shepard, Byzantium Last Sicilian Expedition: Scylitzes testimony, Rivista di
Studi Bizantini e Neoellenici 1977-1979, t. 14-16, s. 148.
24 G. G. Litavrin, Vojna Rusi protiv Vizantii v 1043 g., [w:] Issledovania po istorii slavianskich i balkanskich narodov, skwa 1972, s. 178-222; A. Kadan, Once
More about Alleged Russo-Byzantine Treaty (ca. 1047) and the Pecheng Crossing
of the Danube, JB 1977, t. 26, s. 65-77; A. Poppe, La dernire expedition russe contre Constantinople, Bsl. 1971, t. 32 , s. 1-29, 233-268; A. Poppe, Opowie latopisarska o wyprawie na grekw w 1043 roku, Slavia Orientalis 1967, R. 16, nr 4,
s. 349-362; J. Shepard, Why did the Russians attack Byzantium in 1043?, Byzantinische-Neugriechische Jahrbcher 1978/79, t. 22, s. 147-212; G. Vernadsky, The
Byzantine-Russian War of 1043, Sdost-Forschungen 1953, t. 12, s. 47-67;
M. Salamon, K voprosu o date glavnego sraenia russkich s grekami v ijule 1043 g.,
Vizantijskij Vremiennik 1972, t. 33, s. 88-91.
187
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
mianowicie trzech funtw zota na gow kadego ich wojownika biorcego udzia w tej wyprawie25. Rozpoczynajc dziaania dyplomatyczne, cesarz gra zapewne na zwok pragnc cign do stolicy
dodatkowe siy morskie i ldowe, wczeniej za, jak zostao ju
wspomniane, odesa z niej wszystkich Rusw i Waregw. Przypuszczalnie celowo Rusowie obrazili posw Konstantyna IX Monomacha,
pragnc sprowokowa Bizantyczykw do dziaa wojennych26. Cesarz wraz z flot i towarzyszc mu na ldzie wojskiem, wiadomy
zagroenia z ich strony, wyruszy w kierunku ruskich okrtw znajdujcych si w pobliu Faros, punktu pooonego niedaleko wyjcia
Bosforu na Morze Czarne27.
Rusowie ustawili swoje jednostki w gstej linii pomidzy europejskim i azjatyckim brzegiem Bosforu28. Konstantyn IX rozstawi
swoje okrty naprzeciwko Rusw, sam za zatrzyma si w jakiej
zatoce, nie podejmujc dalej adnych dziaa, tak e obydwie strony
stay naprzeciwko siebie w szyku29. Jak susznie zauwaa w swoim
artykule M. Salamon, cesarz czeka, gdy wiedzia o czstym wystpowaniu w tym rejonie, o tej porze roku, gwatownych wiatrw. Bizantyczycy jako miejscowi znali najlepiej wody wok stolicy, za
opnienie przez cesarza starcia pomogo doczeka burzy, ktra ostatecznie zapewnia im sukces. Ich jednostki morskie byy wiksze od
ruskich okrtw i byli mniej naraeni na dziaania czynnikw atmosferycznych. Takie podejcie wydaje si jedynym wytumaczeniem
opieszaoci cesarza30.
Bitw rozpocza strona bizantyska31. Dowdca jednego z okrtw Konstantyna IX, Bazyli Teodorokanos wraz z trzema triremami
podpyn do wroga i zaatakowa, chcc zrobi wyrw w szyku Ru-
25
Jan Skylitzes, s. 430,48-51, 431,67-70; Jan Zonaras, XVII 24, 6, s. 632; Psellos
sugeruje, e miao to by tysic staterw na statek, co jest jednak sum do niewielk, dlatego bardziej prawdopodobna wydaje si wersja o trzech funtach zota;
Micha Psellos, Chronographie (976-1077), ed. E. Renauld, Pary 1928, t. II, VI 92,112, s. 9-10; A. Poppe, La dernire, s. 249-250.
26 Jan Zonaras, XVII 24, 7, s. 632.
27 Jan Skylitzes, s. 431,61-71.
28 Micha Psellos, t.II, VI 93,15-22, s. 10.
29 Ibidem, t.II, VI 93,10-13, s.10.
30 M. Salamon, K voprosu..., s. 89.
31 Micha Psellos, t.II, VI 93,13-15, s. 10; G. Vernadsky, The Byzantine..., s. 58.
188

_______________________________________________________________
sw32. Doszo do walki abordaowej i Bizantyczycy zdobyli w niej
jeden z ruskich okrtw. Potyczka kosztowaa przybyszw z pnocy
rwnie dalsze siedem okrtw, ktre Bizantyczycy spalili ogniem
greckim i kolejne trzy, ktre poszy na dno wraz z ca zaog33. Obserwujcy przebieg tej walki cesarz rozkaza uderzy na Rusw caej
swej flocie34. Wiksza cze jego okrtw nie bya uzbrojona w ogie
grecki, dlatego to jednostki wyposaone w t straszliw bro miay
uderzy zapewne jako pierwsze35. Rusowie spodziewajc si uderzenia przy pomocy ognia, zastosowali manewr pozorowanej ucieczki
w celu wcignicia bizantyskich okrtw w puapk i rozbicia ich
szyku36. Nagle zerwa si gwatowny wiatr (szkwa), na ktry czeka
cesarz. Wia on ze wschodu na zachd i wyrzuci na skay lub zatopi
wikszo okrtw Rusw37. Ci, ktrzy przeyli przymusowe ldowanie, zostali wymordowani na brzegu przez bizantysk piechot.
Wielkie straty zmusiy Rusw do ucieczki na Morze Czarne38.
Niedobitki ruskiej floty wycofay si na trackie wybrzee, gdzie
wyadowano cz uratowanych w czasie burzy rozbitkw, ktrzy
w liczbie szeciu tysicy mieli wrci drog ldow na Ru39. Pozbawione dodatkowego obcienia okrty Rusw odpyny na pnoc,
pozostawiajc swoich towarzyszy samych40. Cesarz wysa w lad za
uchodzc flot Rusw dwadziecia cztery triremy pod dowdztwem
Konstantyna Kabalouriosa, stratega Kibyrraioton41. Bizantyczykom udao si dogoni Rusw u wybrzea Tracji. Rusowie odcili flot Kabalouriosa w zatoce, nastpnie zdobyli cztery okrty, reszta za
jego si zostaa zatopiona lub te rozbia si o skay. Kabalourios
32
Psellos mwi o dwch duych okrtach, ktre miay rozpocz starcie; Micha
Psellos, t. II, VI 94, 4, s. 11.
33 Jan Skylitzes, s. 431,71-78; Jan Zonaras, XVII 24, s. 632-633; Micha Psellos,
t. II, VI 94,1-17, s. 11.
34 Jan Skylitzes, s. 431, 80-432,89; Jan Zonaras, XVII 24, 11, s. 633.
35 G. Vernadsky, The Byzantine..., s. 58.
36 Jan Zonaras, XVII 24, 11, s. 633; Micha Glykas, Annales, ed. I. Bekker, Bonn
1836, s. 595,6-13.
37 Micha Psellos, t. II, VI 95,1-13, s. 11; A. Poppe, Opowie..., s. 352.
38 Na brzeg morze miao wyrzuci 15 tysicy trupw; Jan Skylitzes, s. 431, 80432, 89; J. Shepard, Why did, s. 157.
39 Jan Skylitzes , 432, 5-10; G.G. Litavrin, Vojna, s. 182; A. Poppe, Opowie, s. 351.
40 Jan Skylitzes , s. 432, 11-18; G. Vernadsky, The Byzantine..., s. 58.
41 rda ruskie mwi o czternastu chelandiach wysanych przez Grekw;
A. Poppe, Opowie..., s. 359.
189
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
wraz z oficerami dosta si w rce wrogw i zosta po bitwie zamordowany42. Przegran na morzu zrekompensowa Bizantyczykom
sukces na ldzie. Wspomniany wczeniej oddzia szeciu tysicy Rusw, wycofujcych si drog ldow, zosta rozbity przez Katakalona
Kekaumenosa w pobliu Warny, a 800 jecw przekazano cesarzowi43.
Dziki przedstawionemu powyej przebiegowi dziaa wojennych
w roku 1043 wiemy, e Rusowie potrafili skutecznie przeciwdziaa
manewrom morskim Bizantyczykw. Pamitajmy, e od koca X w.
obydwie strony nie prowadziy przeciwko sobie dziaa na morzu44,
lecz cile wsppracoway, czego najlepszym przykadem jest istnienie Gwardii Wareskiej. Wiedza na temat metod prowadzenia przez
Bizantyczykw dziaa wojennych na morzu, ktr wykazali si
Rusowie, wynika moga wanie ze dowiadczenia, jakiego cz
z nich nabya by moe w czasie suby w jednostkach Gwardii
wsppracujcych z flot imperialn. Przypuszcza moemy,
e w okresie poprzedzajcym najazd Rusw pewna cz Waregw
odesza ze suby w Gwardii. Spord najwaniejszych czonkw tej
formacji, ktrzy zdecydowali na taki czyn, naley wymieni osob
Haralda Hardrady. Warto zastanowi si, jakie mogy by tego przyczyny. Po pierwsze, jest cakiem prawdopodobne, e pewien odam
Gwardii, mimo zachowania wiernoci wobec wadczy z dynastii macedoskiej, nie akceptowa osoby nowego cesarza Michaa V (10151042), co doprowadzio do rozamu w szeregach tej formacji, o ktrym
jednak rda milcz. Wrog postaw wobec nowego cesarza czci
gwardzistw wydaj si potwierdza dalsze perypetie Hardrady, ktry wyrs na przywdc grupy Waregw niezadowolonej z modego
wadcy. Zapewne nie umkno to uwadze cesarskiego dworu. Wedug
informacji zawartych w sagach Harald Hardrada zosta uwiziony
na rozkaz cesarzowej Zoe, pod pozorem zdefraudowania pienidzy45.
Haraldowi udao si zachowa ycie i uj z wizienia. Skandynaw
wzi nastpnie udzia w powstaniu ludnoci stolicy przeciwko Mi42
Jan Skylitzes, s. 432, 11-433, 23; G. G. Litavrin, Vojna, s. 199.

Cho rda tego nie mwi, moemy przypuszcza, e szybkie dostarczenie
tych Rusw do stolicy nastpi musiao drog morsk; Jan Skylitzes, s. 433, 27-33;
G. Vernadsky, The Byzantine..., s. 59-60; G.G. Litavrin, Vojna, s. 189.
44 Wyjtek stanowia wyprawa Chrysocheira; patrz np.: Jan Skylitzes,
s. 367,71-74; S. Blndal, The Varangians..., s. 50.
45 H. R Davidson, The Viking Road to Byzantium, Londyn 1976, s. 213218;
S. Blndal, The Varangians..., s. 77-78.
43
190

_______________________________________________________________
chaowi V, uczestniczy rwnie w olepieniu tego wadcy, a take
bra udzia w egzekucji Waregw walczcych po stronie obalonego
basileusa46. Co ciekawe, pomimo tego sukcesu Harald postanowi
porzuci sub w Gwardii. Nastpca Michaa V, Konstantyn IX odmwi probie Haralda, ktry chcia wraca do Norwegii, jednak
Hardrada opuci stolic w tajemnicy (oczywicie uciek drog morsk)47. Zakaz powrotu do ojczyzny, ktry otrzyma przyszy krl
Norwegii nie by bezpodstawny, wynika zapewne z obawy, e w nadchodzcym konflikcie z Rusi Kijowsk, Harald wraz z Rusami moe
najecha Bizancjum, tym bardziej e by przecie zarczony z crk
Jarosawa Mdrego, Elbiet, o czym wiedzie musia z ca pewnoci dwr cesarski. Z drugiej za strony Harald przez ponad 10 lat
walczy na ldzie i na morzu w rnych czciach Cesarstwa, mia
zatem doskonae rozeznanie w morskich moliwociach obronnych
najwaniejszych portw Bizancjum. Mimo tych obaw strony bizantyskiej nie syszymy o udziale Haralda ani jego ludzi w dziaaniach przeciwko Bizancjum, jakie prowadzi syn Jarosawa Mdrego,
Wodzimierz w 1043 r. Wodzimierz mia zapewne w swoich siach
jaki dawnych weteranw z Gwardii, lecz wikszo z nich pochodzia raczej z Rusi, ni z Norwegii czy Islandii.
Moemy jedynie spekulowa, czy Harald Hardrada wiedzia
o zamiarach Rusw i czy by w nie wtajemniczony, bowiem adne
rdo o takiej moliwoci nie mwi. Jego zachowanie wskazuje nam
jednoznacznie, e opuszczajc w tajemnicy stolic Bizancjum i swoje
obowizki przy tym jednoczenie nie biorc udziau w ataku na ni
wybra najbezpieczniejsz dla siebie neutralno. Pamitajmy
o jego planach maeskich i o drodze powrotnej do Norwegii przebiegajcej przez ziemie Jarosawa, ktry rwnie pilnowa jego majtku zdobytego w cesarskiej subie48, jak take o tym, e zwizany
by przysig wiernoci z wadcami bizantyskimi49, ktrej nie zamierza zama, jakkolwiek jego ucieczka mimo caej romantycznej
otoczki dodanej przez sagi podejrzanie przypomina zwyk dezercj. Wielce prawdopodobne jest, e uciek jedynie z niewielk liczb
towarzyszy, wrd nich mg znajdowa si wspomniany ju wielo46 S. Blndal, The Varangians..., s. 93-95; H. R. Davidson, The Viking Road...,
s. 187.
48 H. R. Davidson, The Viking Road...,s. 217.
191
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
krotnie Bolli Bollason. Oddzia Waregw, z ktrym Hardrada przyby do Konstantynopola i ktry walczy pod jego dowdztwem w szeregach Gwardii, w chwili, gdy opuszcza miasto, musia znajdowa
si poza stolic, dlatego raczej nie spady na niego adne represje za
ucieczk wodza.
Najwaniejsz baz Gwardii Wareskiej by Konstantynopol, tam
znajdoway si jej koszary oraz porty, gdzie mogy cumowa okrty,
na ktrych przybywali z Rusi, a take jednostki bizantyskiej floty,
ktrych zaogi uzupeniali50. Bardzo prawdopodobne, e ze stolicy
wyruszali na zagroone odcinki nie tylko na Morzu Egejskim i rdziemnym, lecz rwnie na Morzu Czarnym. Jednake i w tej materii
napotykamy barier w postaci braku informacji rdowych i zdani
jestemy jedynie na domysy.
Ostatnia wzmianka rdowa o uyciu Waregw w roli odpowiadajcej terminowi marines pochodzi z koca lat siedemdziesitych
jedenastego stulecia. Wwczas do tumienia uzurpacji Nikefora
Brynnienosa uyto ruskich okrtw pochodzcych z floty cesarskiej
stacjonujcej w Konstantynopola. Bya ona powizana z Gwardi
Waresk. Wspdziaanie okrtw Rusw (Waregw) z bizantysk
piechot pozwolio zdoby Atyre, jedno z opanowanych przez uzurpatora miast, co odegrao niebagateln rol w stumieniu jego rebelii.
Jest bardzo moliwe, e atak na port Atyry od strony morza wyprowadzony z ruskich okrtw przypomina wspczesne dziaania onierzy amerykaskiego Korpusu Piechoty Morskiej51. Atyra (dzisiejsze tur. Bykekmece) leaa na europejskim brzegu nad Morzem
Marmara i stanowia wany punkt komunikacyjny w drodze ku stolicy, dlatego zrozumiae wydaj si dziaania obu stron zmierzajce
do utrzymania wadzy nad t twierdz. Dzi tureckie miasto znajduje si nad jeziorem, lecz prawie tysic lat temu linia brzegowa Morza Marmara musiaa przebiega koo Atyry, a wspomniane jezioro
byo zatok tego morza. Jedynym miejscem, w ktrym ldowa mogli
Rusowie, byo wybrzee otaczajca miasto od zachodu. Jezioro jest
do pytkie (rednia gboko to 3, 5 metra) i do muliste52. Okrty
50
H. R. Davidson, The Viking Road..., s. 183-185.

Michael Attaliates, Historie, ed. I. Bekker, Bonn 1853, s. 253, 21-23; S. Blndal, The Varangians..., s. 116-117; F. Chalandon, Essai sur le rgne dAlexis Ier
Comnne (1081-1118), Pary 1900 s. 34-36; V.G. Vasilevskij, Trudy..., s. 346-347.
52 Wnioski wysnuem na podstawie wspczesnych map satelitarnych tego obszaru, ktry dzisiaj stanowi przedmiecia Istambuu oraz pracy: B. Ergen, Buffer
51
192

_______________________________________________________________
bizantyskie typu dromon czy chelandia, z racji rozmiarw nie
nadaway si do przeprowadzenia skutecznej akcji desantowej w tym
regionie. W przeciwiestwie do jednostek bizantyskich, okrty Rusw, wspomniane ju na kartach tej pracy akatie/karaby, mogy
swobodnie operowa na takim akwenie.
Przedstawione powyej dane pokazuj, e Waregowie sucy
w szeregach bizantyskiej armii penili bez wtpienia rol piechoty
morskiej. Dziaali jako jednorodna formacja gwardii, dysponujca
swoim wasnymi okrtami, potrafica w razie potrzeby wspdziaa
z jednostkami bizantyskiej floty i wojsk ldowych. Zastanawiajce
jest, e w czasie panowania Bazylego II mamy do czynienia z Gwardi Waresk dysponujc spor liczb okrtw (rda mwi o 120),
pniej za (w drugiej poowie XI w.) coraz rzadziej syszymy o okrtach Waregw biorcych udzia w dziaaniach wojennych. Zarzucenie
wykorzystywania wasnych okrtw przez Waregw wynikao
ze zmian w strukturze etnicznej Gwardii Wareskiej, ktra pod koniec XI w. z rusko-skandynawskiej stawaa si formacj skadajc
si z Anglosasw53. Interesujcym faktem jest wiadomo, e Anglosasi przybyli do Bizancjum drog morsk po przegranej pod Hastings
szlakiem biegncym przez Cienin Gibraltarsk i Morze rdziemne, a dysponowali flot skadajc si z 235-350 okrtw54.
Dziki badaniom Krijnie Ciggaar wiemy, e liczba 235 okrtw
jest wiarygodna. Chronicon universale anonymi Laudunensis, na
ktr si ten autor powouje, informuje, e po przybyciu do Konstantynopola w 1075 r. pozostao w nim 4350 Anglosasw z rodzinami,
podczas gdy reszta odpyna do oddalonego o sze dni drogi od bizantyskiej stolicy miejsca zwanego Domapia, ktre przybysze podbili i nazwali Nova Anglia55.
zone method, land use planning and conservation strategies about wetlands under
urbanization pressure in Turkey, Kaisersleutern 2010, s. 55-60.
53 N. Pappas, English Refugees in the Byzantine Armed Forces: The Varangian
Guard and Anglo-Saxon Ethnic Consciousness, www.deremilitari.org/resources/
articles/pappas1.htm; C. Head, Alexios Comnenos and the English, Byzantion
1977, t. 47, s. 186-198; S. Blndal, The Varangians..., s. 142-145; K. N. Ciggaar,
L'migration anglaise a Byzance aprs 1066, Revue des tudes Byzantines 1974, t.
32, s. 301-342.
54 N. Pappas, English Refugees in the Byzantine Armed Forces; K. N. Ciggaar,
L'migration anglaise..., s. 322.
55 K. N. Ciggaar, L'migration anglaise..., s. 322-323.
193
Marcin Bhm
_______________________________________________________________
Naley si w tym momencie zastanowi, dlaczego Bizantyczycy
nie wykorzystali potencjau caej floty Anglosasw? By moe okrty
przybyszw z racji uszkodze posuyy za materia budowlany do
wybudowania ich domostw w miejscowociach, ktre otrzymali od
Bizancjum nad Morzem Czarnym. Tych, ktre pozostay w Konstantynopolu wraz z Anglosasami przyjtymi w szeregi Gwardii, byo
niewiele. Nie bez znaczenia jest rwnie fakt, e rda mogy liczb
okrtw przybyych z Anglii zawyy, co dodatkowo wywouje konfuzj u kadego badacza tego problemu. Faktem jest, e Gwardia od
czasu przybycia Anglosasw walczya wycznie na ldzie, za o jej
zastosowaniu w roli piechoty morskiej nie syszymy (jakkolwiek w
trakcie tumienia rebelii Nikefora Brynnienosa to ich okrty mylnie
wzite za jednostki Rusw mogy przeprowadzi atak na Atyr).
Suba Waregw w roli piechoty morskiej bya tylko niewielkim
epizodem, istotnym dla panowania Bazylego II, jednak fakt ten nie
odcisn zbyt duego wpywu dalsze losy floty bizantyskiej. Sytuacja taka wynikaa moe z kryzysu, ktry dotkn siy morskie Bizancjum w drugiej poowie jedenastego stulecia, kiedy to Cesarstwo
utracio poudniow Itali na rzecz Normanw, jak rwnie prawie
ca Azj Mniejsz na korzy Seldukw. Pozbawiona wikszoci
baz flota Cesarstwa skupia si w Konstantynopolu, za stale potrzebujca onierzy armia poytkowaa potencja Gwardii Wareskiej
w dziaaniach przeciwko wrogom Bizancjum w gbi ldu. Takie
przesunicie zastosowa oddziaw wareskich wynikao moe rwnie z faktu braku realnego zagroenia ze strony flot Arabw we
wschodniej czci Morza rdziemnego, jak i spokoju na wodach Morza Czarnego. Stan ten trwa od lat czterdziestych XI stulecia do
czasu pojawienia si piraterii tureckiej w dobie panowania Aleksego
I Komnena (1081-1118)56.
56
J. Pryor, E. Jeffreys, The Age of ..., s. 76-95; G. A. Loud, Byzantine Italy and
the Normans, [w:] Byzantium and the West c. 850-c. 1200, red. J. D. HowardJohston, Amsterdam 1988, s. 215-233; idem, Betrachtungen ber die normannische
Eroberung Sditaliens, [w:] Forschungen zur Reichs-,Papst- und Landesgeschichte,
Stuttgart 1998, s. 115-131; A. Savvides, Can We refer to a concerted action among
Rapsomates, Caryces and the Emir Tzachas between A.D. 1091-1093, [w:] Acts of the
third International Congress of Cypriot Studies, Nicosia 2001, s. 255; idem,
O Seltzukos Emires tes Smyrnes Tzachas (aka) kai oi Epidromes tou sta Mikrasiastika Paralia ta Nesia tou Anatolikou Aigaiou kai ten Konstantinoupole, (c. 10811106, : c. 1081-1090), Chiaka Chronika 1982, t. 14, s. 9-24; idem, O Seltzukos
Emires tes Smyrnes Tzachas (aka) kai oi Epidromes tou sta Mikrasiastika Paralia
194

_______________________________________________________________
Waregowie dziki swojemu dowiadczeniu w walce zarwno na
ldzie, jak i na morzu oraz sporym umiejtnociom eglarskim stanowili doskonae uzupenienie dla floty bizantyskiej, ktra cierpiaa
na niedobr dobrej jakoci onierzy piechoty morskiej rodzimego
pochodzenia. Dobrze wyposaeni w uzbrojenie ochronne, walczcy
dwurcznymi toporami, idealnie nadawali si do dziaa polegajcych na zdobyciu jakiego portu-przyczka i utrzymania go do czasu
przybycia si gwnych floty lub ataku piechoty bizantyskiej od
strony ldu. Wykorzystywano ich rwnie do cichych atakw na
okrty przeciwnika, co widzimy w czasie dziaa Bazylego II przeciw
flocie Bardasa Fokasa. Moemy spekulowa, e w podobny sposb
uyto Waregw Hardrady w dziaaniach przeciwko flotyllom piratw
muzumaskich na Morzu Egejskim.
ta Nesia tou Anatolikou Aigaiou kai ten Konstantinoupole (c. 1081-c. 1106), B: 1090c.1106, Chiaka Chronika 1984, t. 16, s. 51-66.
195

_______________________________________________________________
Jarosaw Dudek
(Instytut Historii UZ, Zielona Gra)
Blaski i cienie epirockiego separatyzmu kocielnego

w latach 1204-1230
Z dzisiejszego punktu widzenia, po rozpadzie Cesarstwa

w 1204 r., nicejski orodek polityczny jawi si jako bezporedni kontynuator i sukcesor bizantyskiego dziedzictwa politycznego i kulturowego. To w zachodniej czci Azji Mniejszej dziki uporowi Teodora I Laskarysa (1208-1221) i Jana III Watatzesa (1221-1254) mogo
doj w pierwszej poowie XIII w. do przygotowania gruntu pod odzyskanie utraconego Nowego Rzymu. W tym przekonaniu umacnia nas
dziedzictwo historiografii z tamtej epoki, lojalnej wobec nicejskiego
orodka wadzy. Znani bizantyscy historycy, kronikarze, filozofowie
i retorzy, jak Nicetas Choniates (ok. 1155-1215), Mikoaj Mesarites
(1163/4 po 1214), Jerzy Akropolites (1217-1282), Jerzy Pachymeres
(1242-ok. 1310), Nicefor Blemmydes (1197 ok. 1269) czy Teodor
Skutariotes (2 po. XIII w.) poprzez swoje biografie i kariery byli
mocno zwizani z nicejskimi Laskarydami, Watatzesami czy Paleologami. Penili funkcje wysokich dygnitarzy wieckich czy kocielnych w ich Cesarstwie, wchodzili z nimi w zwizki powinowactwa,
byli ich doradcami, powiernikami oraz wychowawcami cesarskich
dzieci, formuujc ich wiatopogld1. Ponadto wywarli ogromny
1 H. Hunger, Die Hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, t. 1. Philosophie Rhetorik Epistolographie Geschichtsschrebung Geographie, Mnchen
1978, s. 429-453, 477-478; J. Karayannopulos, G. Weiss, Quellenkunde zur
Geschichte von Byzanz (324-1453), Wiesbaden 1982, s. 460-463; S. Rek, Georgios
Akropolites. Pocztki kariery dostojnika w Cesarstwie Nicei, Kwartalnik Historyczny 1989, R. 96, nr 1-2, s. 27-39; A. K(azhdan), Choniates, Niketas, [w:] The Oxford
Dictionary of Byzantium, ed. A. Kazhdan i in., t. 1, Oxford-New York 1991, (dalej:
ODB) s. 428; A. K(azhdan), Mesarites, Nicholas, [w:] ODB, t. 2, s. 1346;
R. J. M(acrides), Akropolites, George, [w:] ODB, t. 1, s. 94; A. M. T(albot), Pachy-
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
wpyw na kolejn generacj bizantyskich dziejopisw, ktrzy
w przypadku Nicefora Gregorasa (1290/1 ok. 1361), Efraima z Ainos (1 poowa XIV w), ktrzy w istotnej mierze podzielili ich zapatrywania na dzieje Romajw w latach, ktre nastpiy po IV krucjacie2.
Nic wic w dziwnego, e historia okresu midzy 1204 a 1261 r.
zostaa napisana z perspektywy zwycizcw z Nicei, ktrzy ubiegli
innych prawosawnych rywali na drodze do odzyskania Konstantynopola, spychajc w cie ich wysiki i denia. Bowiem chtnych do
odbudowy Cesarstwa byo wicej i pocztkowo szanse niektrych
wydaway si by porwnywalne. W pierwszych dekadach po IV krucjacie bizantyski wiat polityczny by podzielony na niewielkie polityczne organizmy, pozostajce pod wadaniem licznych lokalnych
przywdcw3. Oczywicie, nie wszyscy z nich pretendowali do caoci
schedy po zdruzgotanym przez krzyowcw Cesarstwie. Powanie
liczyli si tylko niektrzy. Oprcz cesarzy nicejskich czy poszczeglnych carw bugarskich uwzgldni naley rwnie greckich wadcw
zachodnich Bakanw, w literaturze przedmiotu czasami przedstawianych jako despotw Epiru4. Termin despota (despthj) klasyfikuje Angelosw z Arty jako wadcw niej umieszczonych w politycznej hierarchii w porwnaniu z cesarzami z Nicei, Trapezuntu czy
Tyrnowa. Tymczasem, mamy tutaj do czynienia z pewnym nieporozumieniem semantycznym. Jeszcze w grece staroytnej i redniowiecznej a do XII w. powyszego sowa uywano na okrelenie waciciela, wadcy, cesarza czy jego wsppanujcego. Od tego czasu
meres, George, [w:] ODB, t. 3, s. 1550; R. J. M(acrides), Blemmydes, Nikephoros, [w:]
ODB, t. 1, s. 296; A. K(azhdan), Skoutariotes, Theodore, [w:] ODB, t. 3, s. 1912-1913;
Encyklopedia kultury bizantyskiej, pod red. O. Jurewicza, Warszawa 2002, s. 12,
102, 117-118, 385, 450.
2 H. Hunger, s. 453-465, 478-80; J. Karayannopulos, G. Weiss, op. cit., s. 492494; A. M. T(albot), Gregoras, Nikephoros, [w:] ODB, t, 2, s. 874-875;
R. J. M(acrides), Ephraim, [w:] ODB, t. 2, s. 708.
3 Proces dezintegracji terytorialnej pastwa bizantyskiego rozpocz si w
ostatnich latach XII w. Najazd krzyowcw przyda mu jednak dynamiki. Zob.:
R. Radi, Oblasni gospodari u Vizantiji krajem XII i u prvim decenijama XIII veka,
Zbornik radova Vizantolokog Instituta 1986, t. 24-25, s. 152-289; J. Bonarek,
Sytuacja Cesarstwa Bizantyskiego w przededniu IV krucjaty, [w:] IV Krucjata.
Historia. Reperkusje. Konsekwencje, pod red. Z. J. Kijasa i M. Salamona, Krakw
2005, s. 31-53.
4 Np. R. Browning, Cesarstwo bizantyskie, t. G. urek, Warszawa 1997, s. 234;
T. E. Gregory, Historia Bizancjum, t. J. Hunia, Krakw 2008, s. 294.
198
Blaski i cienie epirockiego

_______________________________________________________________
staje si drugim co do wanoci tytuem w hierarchii Wielkiego Paacu5. Jednak dopiero od poowy XIV wieku rdowo potwierdzone jest
uycie tytuu despoty przez dynastw z rodu Angelosw i Orsinich
oraz okrelanie ich posiadoci jako despotaton (despotton)6.
Micha z rodu Angelosw, zaoyciel pastwa epirockiego, w wietle tego, co wiadomo o jego biografii, despot si raczej nie tytuowa.
Z jego zachowanych pieczci wynika, e ju przed 1205 r. chtnie
uywa rodowego imienia Dukas (Sfrgisma grafn Mical Doka
frw), do popularnego pord arystokratycznej elity pastwa bizantyskiego w XII wieku7. W pniejszych latach, przed 1215 r.,
zrcznie lawirujc midzy Republik Weneck a Cesarstwem aciskim, potrafi zbudowa swoje wadztwo obejmujce dawne ziemie
bizantyskie od Zatoki Korynckiej po Jezioro Skadarskie, z centrum
politycznym w Arcie. Prawdopodobnie, rwnie w tym okresie demonstrowa swoj przynaleno do cesarskiego rodu Dukasw. Sukcesy Michaa zdyskontowa jego przyrodni brat Teodor, ktry w latach 1215-1230 opanowa wikszo zachodnich Bakanw, przenoszc w 1224 r. swoj siedzib z Arty do Tesaloniki. W nowej stolicy
koronowa si w 1224/1225 r. (ewentualnie po 1227 r.) na cesarza
Romajw, by mc przystpi do realizacji ostatecznego celu, jakim
byo wyzwolenie Konstantynopola spod panowania sabncych acinnikw, zanim uczyni to rywalizujcy z nim cesarz z Nicei Jan III
Watatzes. Jego politycznym klientem i powinowatym zosta rwnie
wczesny krl Serbw Stefan Radosaw (1227-1234). W swoich
planach Teodor nie uwzgldni jednak innego wanego czynnika,
jakim bya odrodzona potga bugarska. Jej si bolenie zdoali odczu acinnicy z Konstantynopola, kiedy wyonieni z ich grona dwaj
wadcy: cesarz Baldwin I z Flandrii (1204-1205) oraz krl tesalonicki
5
A. Kazhdan, Despotes, [w:] ODB, t. 1, s. 614; E. A. Sophocles, Greek Lexicon

of the Roman and Byzantine Periods, Hildesheim-Zrich-New York 1992, s. 352.
6 L. Stiernon, Les origins du Despotat dEpire. propos dun livre recent, Revue
des tudes byzantines1959, t. 17, 1959, s. 90-126; R.J. Loenertz, Aux origins du
despotat dpire et de la principaut dAchae, Byzantion 1973, t. 43, s. 360-394;
A. M. T(albot), A. K(azhdan), Epiros despotate of, [w:] ODB, t. 1, s. 716-717.
7 Jako naturalny syn sebastokratora Jana Angelosa, wnuka cesarza Aleksego I
Komnena (1081-1118), zalicza si do grupy rodzin arystokratycznych, manifestujcych rwnie swoj przynaleno do cesarskiego klanu Komnenw, std wymieniany jest rwnie w niektrych rdach czciej jako Komnhnj i Doka (ac. Michael Comnanus Dux) ni Agglwj. Zob. D. Polemis, The Doukai. A Contribution to
Byzantine Prosopography, London 1968, s. 91-92.
199
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
Bonifacy z Monferratu (1204-1207), przegrali z Bugarami bitwy,
tracc wolno i ycie. Ambitne plany Teodora obrciy si wniwecz,
kiedy w 1230 r. ponis klsk w bitwie pod Kokotnic i dosta si do
bugarskiej niewoli. Jego rozlege Cesarstwo, rozcigajce si od Morza Egejskiego po Adriatyk i od Serbii po Peloponez, okazao si nietrwae. Rozpado si jak domek z kart. Wikszo ziem Teodora zostaa zajta przez Bugarw, by z czasem stopniowo przej pod panowanie jego nicejskich rywali. Jako odrbny organizm polityczny
uchowa si Epir, rzdzony przez potomkw Michaa I. Ich pastewko, zredukowane do swoich pierwotnych ram historycznych i geograficznych, przetrwao do poowy XV w., odgrywajc coraz bardziej
ograniczon rol w rozgrywkach politycznych na Bakanach8.
Podjta przez Teodora Dukasa Angelosa rekonstrukcja Cesarstwa ostatecznie okazaa si nieudan. Mona by j potraktowa jak
inne zakoczone fiaskiem uzurpacje, ktre miay miejsce w poprzednich wiekach w oparciu o zaplecze w prowincjach zachodniobakaskich. Od prb podejmowanych w przeszoci, przez Leona Tornikesa
(1047), Nicefora Bryenniosa (1077-1078), Nicefora Bazylakesa (1079)
czy Aleksego Branasa (1186-1187)9, pastwo Teodora odrniaj jednak jego kocielni sojusznicy i ich ideologiczne wsparcie. Bya to
grupa zoona m.in. z takich znamienitych hierarchw bizantyskiego Zachodu, jak: Demetriusz Chomatenos (przed 1150- przed 1235),
Jerzy Bardanes (2 po. XIII w. ok. 1240), Jan Apokaukos (1150
ok. 1235). Penili oni nie tylko wane urzdy kocielne w Ochrydzie,
w Naupaktos czy na Korfu10. Wszyscy byli uznanymi pisarzami, teo8
D.M. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford 1957, s. 47-75, 103-112; idem, The
Despotate of Epiros 1267-1479. A Contribution to the History of Greece in the Middle
Ages, Cambridge 1984; A. Ducellier, La faade maritime de lAlbanie au Moyen-ge.
Durazzo et Valona du XIe au XVe sicle, Thessalonike 1981, s. 160-229; G. Prinzing,
Studien zur Provinz- und Zentralverwaltung im Machtbereich der epirotischen
Herrscher Miachael I. und Theodoros Dukas, peirtika Chronika 1982, t. 24, s.
73-120; 1983, t. 25, s. 37-112; M. Dbrowska, Despotat Epiru w wietle najnowszych
bada historycznych, [w:] Balcanica Posnaniensia. Acta et studia. t. 9/10. Z dziejw
Albanii i Grecji, red. I. Czamaska, W. Szulc, Pozna 1999, s. 77-91, ibidem, omwienie literatury przedmiotu, s. 77-79; M. Angold, Czwarta krucjata, t., B. Spieralska, Warszawa 2006, s. 165-170.
9 J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations Byzance (963-1210), Paris 1990, s. 5960, 83-84, 86-87, 121-122.
10 J. Karayannopulos, G. Weiss, op. cit., s. 481-482, 484; R.J. M(acrides), Chomatenos, Demetrios, [w:] ODB, t. 1, s. 426; R.J. M(acrides), Bardanes, George,
[w:] ODB, t. 1, s. 254-255; R.J. M(acrides), Apokaukos, John, [w:] ODB, t. 1, s. 135.
200

_______________________________________________________________
logami, kocielnymi kanonistami, swoje wyksztacenie i kwalifikacje
literackie zdobyli jeszcze w Konstantynopolu na dugo przed katastrof 1204 r. Niektrzy z nicejskich intelektualistw byli ich przyjacimi ze studenckich aw. Chocia pord pisarzy bizantyskiego
Zachodu zabrako historykw czy kronikarzy11, to wanie ich zachowane i odtwarzane wrd chrzecijan prawosawnych teksty pozwalaj na peniejszy ogld dziejw i ideologicznego zaplecza cesarskich
rzdw Teodora.
w zdolny i bardzo ambitny polityk w cigu krtkiego czasu
przeistoczy si z lokalnego dynasty na zachodnich Bakanach
w gronego rywala nicejskich Laskarydw. Najpierw podstpnie
zwabi i uwizi trzeciego cesarza aciskiego Piotra de Courtenaya
w 1217 r., potem prowadzi a do 1230 r. kosztem acinnikw zwyciskie kampanie wojskowe w Tesalii, Macedonii i Tracji12. Jego autorytet uleg wzmocnieniu, kiedy przybra tytu cesarski i koronowa si
w Tesalonice, drugim co do wielkoci miecie wiata bizantyskiego.
Ogaszajc si w 1225 r. cesarzem Romajw Teodor rzuca wyzwanie
swoim nicejskim rywalom. Ci obwieszczali wiatu prawosawnemu
swoj cesarsk tytulatur ju od co najmniej od kilkunastu lat. Nie
wywodzili jednak swoich praw wycznie z racji sprawowania kontroli nad Nice. Stolica Laskarydw wprawdzie bya u progu XIII
stulecia duym i kwitncym miastem, nie dorwnywaa jednak wielkoci i potencjaem Tesalonice. Sekret objcia i utrzymania tytuu
emigracyjnego cesarza Romajw nie tkwi rwnie w pamici Bizantyczykw w tym, e dwa sawne sobory, na ktrych przywrcono
jedno Kocioa, zebray si w Nicei. Ot na krtko przed demonstracj swoich cesarskich aspiracji Teodor Laskarys odbudowa najpierw instytucj patriarchatu. Jak wiadomo, Jan X Kamateros
(1198-1206), ostatni patriarcha Konstantynopola po inwazji krzyowcw porzuci swoj biskupi stolic i do koca ycia tua si po
Tracji, faktycznie uchylajc si od powinnoci przewodzenia ciko
dowiadczonemu przez los Kocioowi konstantynopolitaskiemu13.
11
Trudno za takowego uzna mnicha Hioba Meliasa Iasitesa, autora ywota

witej Teodory Petralifiny, maonki Michaa II Dukasa Angelosa (1231-1271),
ktry zwile opisa okolicznoci narodzin pastwa epirockiego. Zob. J. Karayannopulos, G. Weiss, op. cit., s. 478.
12 Z. Pentek, Cesarstwo aciskie 1204-1261. Kolonialne pastwo krzyowcw
czy Neobizancjum?, Pozna 2004, s. 149-152, 157-159.
13 D. M. Nicol, Refugees, Mixed Population and Local Patriotism in Epiros and
Western Macedonia after the Fourth Crusade, [w:] XVe Congres International
201
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
Kwestia wyboru jego nastpcy bya przez jaki czas przedmiotem
negocjacji midzy okupujcymi Konstantynopol acinnikami a pozostajcymi w stolicy prawosawnymi duchownymi. Ostatecznie w rezultacie nieustpliwej postaci tych pierwszych, w Konstantynopolu
osta si tylko katolicki patriarcha, miejsca na kompromisy midzy
Romajami a najedcami ju nie byo. Wybr na nicejskim wygnaniu nowego patriarchy ekumenicznego Michaa Autoreianosa wiosn 1208 r. poprzedza prawie natychmiastow ceremoni koronacji
w miejscowej katedrze cesarza Romajw Teodora Laskarysa (12081221). Z pewnoci biskupom prawosawnym trudniej byo utrzyma
wzajemne kontakty z powodw trudnoci komunikacyjnych w tamtych latach. Jednak to wzgldy polityczne uwarunkoway sprzeciw
wobec aspiracji nicejskiego orodka wadzy do rangi centrum greckiego patriotyzmu14. Z rnych powodw (np. zagroenie ze strony
acinnikw, Bugarw, Turkw, kwestia odlegoci) rywale Laskarydw raczej unikali militarnego rozwizania tego problemu. O wiele
prociej przychodzio im natomiast kontestowa zwierzchno powoanego do ycia patriarchatu z Nicei, kwestionujc w ten sposb
rwnie prawa koronowanego w tym miecie cesarza. Std, za porednictwem popierajcych ich spraw biskupw, prawosawni oponenci Laksarydw chtnie podkrelali swoje uprawnienia do
zwierzchniej wadzy nad lokalnymi Kocioami. Mimo e nigdzie
w wiecie bizantyskim oficjalnie nie powoano odrbnego, rywalizujcego z Nice orodka kocielnego, to patriarchowie Micha II
Autoreianos (1208-1214), Teodor II Irenikos (1214-1216), Manuel I
Sarantenos (1216-1222), German II (1223-1240) energicznie protestowali przeciw wszelkim formom ograniczeniom ich ekumenicznego
przywdztwa. W literaturze przedmiotu powysze spory midzy
prawosawnymi hierarchami wiata bizantyskiego s okrelane
jako schizma lub kocielna kontrowersja lub kocielny konflikt15.
dEtudes Byzantines. Rapports. I. Histoire. 2. Composition et mouvement de la population dans le monde byzantine, Athnes 1976, s. 12-13.
14 P. avoronkov, Izbranije i koronacija nikejskich imperatorov, Vizantijskij
Vremennik 1988, t. 49, s. 55-59 (dalej: VV); M. A. Poljakovskaja, Pozdnevizantijskij
in koronovanija vasileusa, VV 2009, t. 68 (93), s. 5-24, zw. s. 11-12.
15 Ecclesiastical repercussions the division of the orthodox church, The ecclesiastical conflict, The schism. Zob: D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, s. 76; A. D. Karpozilos, The Ecclesiastical Controversy between the Kingdom of Nicea and the principality of Epiros (1217-1233), Thessalonike 1973, s. 46, 70; E. Patlagean, Chrzeci-
202

_______________________________________________________________
Zainicjowana w Nicei restauracja najwyszej bizantyskiej wadzy kocielnej i politycznej najpierw spotkaa si z oporem na
wschodnich peryferiach dawnego Cesarstwa w Trapezuncie. Wiadomo, e status tamtejszej metropolii w strukturach patriarchatu
Konstantynopola stopniowo wzrasta w wiekach rednich, jednak
jeszcze przed IV krucjat metropolici trapezunccy nie posiadali bliszych koneksji z elit intelektualn byego Cesarstwa, nie cieszc si
wielkim autorytetem i wpywem na wiat prawosawny. Po 1204 r.
ich oparciem byli Dawid i Aleksy Komnenowie, czonkowie rodu panujcego, ktrzy, z poparciem gruziskiej krlowej Tamary (11841213), manifestowali swoje monarsze aspiracje. Jednak Cesarstwo w
Trapezuncie szybko, bo ju w pierwszej dekadzie XIII w., przestao
si liczy w grze o Konstantynopol. Patrzc z perspektywy nicejskich
Laskarydw i Watatzesw, Aleksy Komnen i jego sukcesorzy po
1215 r., znani w literaturze przedmiotu jako tzw. Wielcy Komnenowie, razem ze swoimi biskupami byli daleko, ich aspiracje polityczne
i kocielne zasadniczo ograniczay si do Pontu, std mona byo
w Nicei ich po prostu zignorowa16.
Inaczej rzecz si miaa w przypadku biskupw bizantyskiego
Zachodu. Po pierwsze, ich wiecki protektor by potnym wadc,
ktrzy przed 1230 r. by bliski odzyskania Konstantynopola. Po drugie, rnica midzy nimi a hierarchami Trapezuntu okazaa si du,
z racji ich kwalifikacji intelektualnych i autorytetu, ktrym si cieszyli wrd wyznawcw prawosawia. Tym bardziej, e ich aktywno nie ograniczaa si do wybierania i konsekrowania na synodach
Arcie czy Tesalonice, nowych eparchw i metropolitw, przy ignorowaniu protestw kolejnych patriarchw ekumenicznych z Nicei17.
jastwo greckie: rozpad cesarstwa i panowanie aciskie (1204-1274), [w:] Historia

chrzecijastwa. Religia. Kultura. Polityka, t. 5. Ekspansja Kocioa rzymskiego
(1054-1274), red. A. Vauchez i in, Warszawa 2001, s. 555-559.
16 S. P. Karpov, Obrazovanje trapezundskoj imperii (1204-1215), VV 2001, t. 60
(85), s. 5-29.
17 Les regestes des Actes du patriarcat de Constantinople, vol. I. Le Actes des patriarches, Fasc. 4, Les regestes de 1208 a 1309, ed. V. Laurent, Paris 1971, nr 1227,
1230, 1249, s. 32-36, 56 (dalej: Les regestes). Zob.: A. Stavridou-Zafraka, The Political Ideology of the State of Epiros, [w:] Urbs Capta. The Fourth Crusade and its
Consequences/ La IVe Croisade et ses consequences, ed. A. Laiou, Paris 2005, s. 311323, zw. 316-320; patrz te: D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, s. 76-101; A. Karpozilos, The ecclesiastical controversy ..., s. 52, 63, 64, 79.
203
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
Jedn z okolicznoci, sprzyjajcych prawosawnym biskupom
z zachodnich Bakanw, byo poparcie hierarchy, ktrego poprzednicy ju wczeniej nigdy oficjalnie nie podlegali zwierzchnictwu patriarchy Konstantynopola. Koci bugarski, dziki przywilejom,
otrzymanym dwiecie lat wczeniej od Bazylego II, cieszy si autokefali. Aczkolwiek w latach 1037-1216 arcybiskupi tron w Ochrydzie by z reguy obsadzany przez duchownych czsto pochodzcych
z grona stoecznego kleru, rnice midzy patriarchami a arcybiskupami ograniczay si do kwestii formalnych, dotyczcych utrzymania
prestiu lub majtnoci bugarskiej prowincji kocielnej18. Opanowanie Konstantynopola przez krzyowcw i utworzenie tam patriarchatu aciskiego zburzyo dotychczasowe relacje. Arcybiskup Demetriusz Chomatenos uznawa si nie tylko za autokefalicznego arcybiskupa Bugarii. Z powodu szeregu wzgldw by przekonany, e posiadany przeze status upowania go do przewodniczenia ceremonii
koronacyjnej Teodora w Tesalonice.
Chomatenos upatrywa w Teodorze przede wszystkim gwnego
protektora prawosawia na zagroonym, jego zdaniem, przez acinnikw bizantyskim Zachodzie. Swoj lojalno wzgldem Teodora
tumaczy wielkim zwycistwem, jakim byo pojmanie samozwaczego cesarza acinnikw, nastpnie sukcesami militarnymi w rodkowej i zachodniej Macedonii. Ostatecznie doprowadziy one nie tylko
do uwolnienia Ochrydy i wikszoci terytorium arcybiskupstwa bugarskiego spod wadzy acinnikw, to dziki poparciu Teodora zosta
Chomatenos wyniesiony na ten zaszczytny kocielny urzd19.
Najwaniejszym, jednak, argumentem, byo powoanie si Chomatenosa na autokefaliczne tradycje arcybiskupstwa bugarskiego.
W swoich wywodach, nie poprzesta tylko na bugarskiej, zaakceptowanej przez cesarza Bazylego II, genezie swojej siedziby biskupiej.
Uwaa si rwnie, wzorem niektrych swoich poprzednikw z poprzedniego stulecia, za prawdziwego kontynuatora tradycji eklezjastycznej Iustiniana Prima (rciepskopoj tj Prthj 'Ioustinianj ka
pshj Boulgaraj). W zwizku z tym by przekonany, e jako bisku18
I. Snegarov, Istorija na Ochridskata archiepiskopija, t. 1. Ot osnovavaneto

i do zavladjavaneto na Balkanskija poluostrov ot turcite, Sofija 1924 (reprint
z 1995 r.), s. 52-88, 195-207, 219-241; M. Mullet, Theophylact of Ochrid. Reading the
letters of a Byzantine Achbishop, Aldershot 1997.
19 Demetrii Chomateni ponemata diaphora, ed. G. Prinzing, Berlin-New York
2002, nr 106, s. 354-355 (dalej: Chomatenos), zob. te: G. Prinzing, Demetrios Chomatenos. Zu seinem Leben und Wirken, [w:] ibidem, s. 3*-41*.
204

_______________________________________________________________
powi naley mu si w hierarchii kocielnej trzecie miejsce: po rzymskim papieu i patriarsze Konstantynopola. Chomatenos twierdzi,
e obejmujc swj kocielny urzd w Ochrydzie, posiad uprawnienia
do zwierzchniej wadzy na prawosawnymi hierarchami Zachodu,
pozostajc w trudnych latach po najedzie acinnikw, niezalenym
od patriarchy rezydujcego na nicejskim wygnaniu20. Arcybiskup
bugarski z pewn doz realizmu skonstatowa, e w wiecie bizantyskim po inwazji acinnikw zapanowa chaos. Dotychczasowy porzdek polityczny i kocielny na ziemi Romajw uleg rozpadowi.
Kady musia sam siebie ratowa i troszczy si o siebie. Jednak w
przekonaniu Chomatenosa, wiksza cz bizantyskiej elity (senatorowie, biskupi, intelektualici), po upadku Konstantynopola znalaza schronienie nie w prowincjonalnej Bitynii, jak wyranie lekcewaco postrzega nowy grecki organizm polityczny w Nicei, ale pod
opiekuczymi skrzydami prawowitego wadcy Romajw, ktrego
upatrywa przede wszystkim w prawnuku cesarza Aleksego I, okrelanym przeze jako wielki i potny Teodor Komnen Dukas21.
Natomiast Jan Apokaukos, metropolita Naupaktos, rwnie wany kocielny sojusznik Teodora, zarzuca nicejskim patriarchom oraz
ich politycznym protektorom porzucenie prawosawnych braci na
zachodnich Bakanach w trudnych dla latach, ktre nastpiy po
utracie Konstantynopola. Oskarenia biskupa pozostaway zapewne
w zwizku z pewnymi pojednawczymi gestami wobec acinnikw, na
ktre zdecydowa si Teodor Laskarys z Nicei w ostatniej dekadzie
swoich rzdw. Jeden z nich dotyczy misji kardynaa Pelagiusza
z Albano. w wysannik papiea Innocentego III pojawi si
w 1213 r. w Konstantynopolu, by w nastpnym roku rozpocz unij-
20
Chomatenos, nr 86, s. 296 3, nr 114, s. 376-377.

Chomatenos, nr 114, s. 372-375, kom. s. 225*-230*, nr 146, s. 426 128: to
kratstou meglou Komnhno kuro Qeodrou, zob. te: M.S. Drinov, O nekotorych
trudach Dimitrija Chomatiana kak istorieskom materiale, VV 1898, t. 2, s. 11;
I. Snegarov, op. cit., s. 118; F. I. Uspienski, Istorija vizantijskoj imperii, t. 3, Moskva-Leningrad 1948, s. 518-520; D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, s. 93-94;
idem, Refugees, Mixed Population ..., s. 11-12; G. Prinzing, Die Bedeutung Bulgariens und Serbiens in den Jahren 1204-1219 im Zusammehang mit der Enstehung
und Entwicklung der byzantinishen Teilstaaten nach der Einnahme Konstantinopels
infolge des 4. Kreuzzuges, Mnchen 1972, s. 1-24; A. Karpozilos, op. cit., s. 73, 81-86;
R. Macrides, Bad Historian or Good Lawery? Demetrios Chomatenos and Novel 131,
Dumbarton Oaks Papers 1992, t. 46 s. 187-196; F. Bredenkamp, The Byzantine
Empire of Thessaloniki (1224-1242), Thessalonike 1996, s. 136-138, 155, 159, 187.
21
205
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
ne negocjacje z biskupami z pastwa Teodora Laskarysa. Misja Pelagiusza nie przyniosa wprawdzie konkretnych rezultatw na niwie
kocielnej, doprowadzia jednak do pewnej stabilizacji wzajemnych
relacji politycznych midzy aciskim Konstantynopolem a Nice.
Starania te kontynuowa Laskarys rwnie w 1220 r., kiedy zwoa
synod biskupw, ktry mia ustali warunki dalszych negocjacji
z Rzymem. Przebieg tych wydarze i ich fina by doskonale znany
Janowi Apokaukosowi, bowiem zosta zaproszony do Nicei, by wzi
udzia w obradach wspomnianego zgromadzenia22.
Apokaukos nie tylko odmwi uczestnictwa w tym przedsiwziciu, ale nie omieszka rwnie skorzysta z okazji i zacz te wytyka biskupom prawosawnego Wschodu i ich politycznemu protektorowi skonno do ulegoci wobec aciskich najedcw. W swoich
listach do patriarchy Manuela I Sarantenosa (datowanych na lata
1219-1222) Apokaukos wyraa opinie, zapewne rozpowszechnione
wrd wielu greckich duchownych na Zachodzie, na temat hierarchy
z Nicei i jego stronnikw. Negocjujc i wchodzc w nawet tylko tymczasowe kompromisy z acinnikami z Konstantynopola oraz ich protektorami z papieskiego Rzymu, patriarcha popierajcy spraw Laskarydw utraci moliwo sprawowania zwierzchnoci kocielnej
nad ortodoksyjnymi brami z Epiru23. Bowiem, w Teodorze Dukasie
romajski Zachd (Dsij) odnalaz nie tylko znakomitego dowdc,
wojskowego, zwycizc w konfrontacji z acinnikami. Jego zwycistwa i zdobycze (jak pojmanie najwyszego monarchy acinnikw)
wiadcz o udzielonym Teodorowi darze Boego bogosawiestwa,
ktre predestynuje go objcia godnoci cesarza Romajw. W tych
okolicznociach ma on oczywiste prawo do sprawowania patronatu
nad Kocioem prawosawnym, czyli przede wszystkim wpywania na
wybr nowych biskupw i arcybiskupw na ziemiach podlegajcych
jego wadzy24.
Jednak, w sposb najbardziej konstruktywny, odczucia hierarchw prawosawnego Zachodu wyraa chyba Jerzy Bardanes, biskup Korfu od 1219 r. w ateczyk i ucze tamtejszego metropolity
22
A. Karpozilos, op. cit., s. 54-56; E. Patlagean, op. cit., s. 575-576; Z. Pentek,

op. cit. 138-140.
23 V. Vasilevskij, Epirotica saeculi XIII, VV 1896, t. 3, nr 15, s. 265-267, nr 17,
s. 276 4-11.
24 V. Vasilevskij, op. cit., nr 25, s. 286-287, nr 29, s. 296-299; F.I. Uspienski,
op. cit., s. 514-516; M. Angold, Church and Society in Byzantium under Comneni,
1081-1261, Cambridge 1995, s. 213-262, zw. s. 220, 225.
206

_______________________________________________________________
Michaa Choniatesa, w licie do patriarchy Germana II przedstawi
wizj modelu nowego Kocioa prawosawnego, zachowujc aktualno w pniejszych czasach. Kiedy patriarcha German II zaprotestowa przeciwko wybieraniu, bez jego akceptacji, na lokalnych synodach nowych metropolitw w Dyrrachionie i tesalskiej Larisie,
Bardanes wypowiedzia si zdecydowanie w obronie nowych relacji,
ktre zapanoway midzy prawosawnymi biskupami po utracie
Konstantynopola. Podobnie, jak poprzedni autor potwierdza prawa
swojego protektora do nominacji wasnych kandydatw na biskupw.
Rozwija ten wtek wyjaniajc, e Teodor Dukas, odnoszc zwycistwa nad acinnikami, dzielnie bronic takich miast jak np. Dyrrachion przed zagroeniem ze strony Wenecjan i Sycylijczykw, mia
cakowite prawo do wyznaczania na urzdy kocielne takich duchownych, ktrych lojalnoci by pewien25. Z drugiej strony, Bardanes nie odegnywa si od podtrzymywania duchowych zwizkw
z biskupami Wschodu. W jego opinii nadal istniaa wsplnota prawosawnych chrzecijan, ktra zostaa po prostu podzielona midzy kilku monarchw, z ktrych teoretycznie kady mg aspirowa do najwyszej wadzy. Oczywicie, w jego opinii, wadc romajskim o najlepszych kwalifikacjach by odnoszcy zwycistwa nad wrogami Romanii i ortodoksji Teodor Dukas, osaniajcy jednoczenie tarcz
swojej potgi braci w wierze, mieszkajcych na wschodzie w Nicei.
Std, najlepsz z prawosawnych monarchii jest oczywicie basileia
Teodora, postrzegana przez Bardanesa jako ogrd peen r i cyprysw, ktrej obywatele raduj si wszelkimi dobrami doczesnymi
i duchowymi. Przeciwstawia swoje Cesarstwo pooonemu na
wschodzie pastwu Laskarydw, odmalowujc je znacznie gorszych
barwach26. Jednak ostatecznie Bardanes przyznawa rwnie prawo
do istnienia i tamtemu bytowi politycznemu. Z tych przyczyn w tym
samym tekcie posuy si okreleniem zapoyczonym od swojego
antycznego rodaka Eurypidesa: niech kady si cieszy swoj Spart
(Sprtan n lacen kastoj gaptw)27, ktry w jakiej mierze po25
R. J. Loenertz, Lettre de Georges Bardans, mtropolite de Corcyre, au Patriarche oequmenique Germain II, 1226-1227 c., Epeteris Hetaireias Byzantinon
Spoudon 1964, t. 33, s. 87-118.
26 R. J. Loenertz, Lettre de Georges Bardans ..., s. 116 397-399, 401, s. 117 402-420.
27 Ibidem, s. 117, 413-414. Powysze zdanie pojawia si we fragmencie niezachowanej tragedii Telefos. Zob.: Plutarch z Cheronei, O pogodzie ducha, [w:] Moralia
(wybr), t. 1, Warszawa 1977, s. 235, przyp. nr 72, gdzie Z. Abramowiczwna tumaczy to bardziej dobitnie: Sparta to twj dzia w niej ad wprowadzaj. Zob te:.
207
Jarosaw Dudek
_______________________________________________________________
twierdza istniejcy stan rzeczy, o ktrym jak si wyrazi jeden z badaczy tego problemu, e po 1204 r. dawne Bizancjum przeksztacio
si w ... zbir niezalenych krain rzdzonych przez prawosawnych
wadcw i z ortodoksji czerpicych poczucie jednoci28.
Byt polityczny, w ktrego budowie Teodor uczestniczy, okaza si
by nietrwaym. Klska ortodoksyjnego cesarza Zachodu pod Kokotnic pooya kres nadziejom popierajcych go biskupw. Bezsilnie
musieli patrzy jak pastwo zachodnich Romajw ulega rozpadowi.
W nastpnych dekadach byli wiadkami triumfalnych pochodw nicejskich wojsk na Bakany, co w rezultacie doprowadzio do podporzdkowania wikszoci tamtejszych ziem lekcewaonym wczeniej
bityskim rywalom. Na programach i wizjach biskupw Zachodu
cieniem pooya si sabo wojskowa i strukturalna pastwa epirockich Angelosw, ktre nie zdoao stawi czoa skutkom pierwszej
powaniejszej klski militarnej29. Przyszo im si rwnie zetkn na
niwie kocielnej ze zrcznym przeciwnikiem, jakim okaza si patriarcha German II. Jego pojednawcza polityka i powizane z ni
gesty, zapewne sprzyjay szybkiej akceptacji zwierzchnictwa Kocioa nicejskiego na zachodnich Bakanach po 1230 r.30 Inna rzecz,
e biskupi Zachodu nie mieli specjalnego wyboru w nowych okolicznociach. Za Germanem II staa nie tylko sia wojskowa i polityczne
jego protektorw, ale i rwnie potencjalni sojusznicy, ktrymi okazali si biskupi serbscy i bugarscy. Ci oraz ich polityczni patroni
z dynastii Nemaniczw i Asenidw byli mocno zainteresowani perspektywami zdobycia autokefalii wasnych Kociow, tym bardziej
F. I. Uspienski, op. cit., s. 521-523; M. Angold, Church and Society ..., s. 533-542;
D. M. Nicol, The Despotate of Epiros, s. 95-96; A. Karpozilos, op. cit., s. 79-81.
28 M. Angold, Czwarta krucjata ..., s. 234.
29 Co w poczeniu ze wspomnianym brakiem prac historiograficznych powizanych z epirockim orodkiem politycznym przyczynio si do powstania opinii, surowo
oceniajcych jego kulturowe osignicia. D.M. Nicol wprawdzie uznawa Jana Apokaukosa, Jerzego Bardanesa, Demetriusza Chomatenosa za wybitnych pisarzy,
stwierdza jednak, e byli oni wychowankami szk Konstantynopola przed 1204 r.
i nie pozostawili po sobie dziedzicw. Dlatego stwierdza (The Despotate of Epiros
1267-1479, op. cit., s. 246-247), e Culturally the Despotate was something
of a backwater. Podobnie, M. Dbrowska, op. cit., s. 88: Epir nie wykorzysta swego
kapitalnego pooenia na skrzyowaniu kultur wiata aciskiego i greckiego. Kulturowy stop epirocki nie wyda niczego szlachetnego. Trudno np. porwnywa pod
tym wzgldem despota Epiru z despotatem Mistry.
30 Les regestes, nr 1254, 1255, 1261, 1263, 1265, 1280, 1281, s. 60-61, s. 71-75,
87-88.
208

_______________________________________________________________
atwej do pozyskania, bo patriarcha ekumeniczny z Nicei mg
udziela zgody na takow kosztem interesw arcybiskupstwa bugarskiego31.
Pamita jednak naley, e postulaty prawosawnych biskupw
Zachodu nie przebrzmiay jednak bez echa. Nowa formua wiata
prawosawnych chrzecijan, ktra zacza si wykluwa w XIII w. na
ruinach dawnego Bizancjum, widziaa jednak miejsce dla wielu, odrbnych bytw politycznych, wspieranych przez wasnych hierarchw kocielnych, nominalnie tylko podlegajcych zwierzchnictwu
odrodzonego patriarchatu konstantynopolitaskiego. Std, biorc
pod uwag wypadki nastpnych stuleci, zachodzcych w wiecie Bizantyczykw, mona zaryzykowa przekonanie, e tzw. epiroccy
separatyci wyraali pogldy, ktre z biegiem czasu zaczy zdobywa sobie racj bytu na rnych obszarach bizantyskiego Commonwealthu.
31
Np. Demetriusz Chamatenos bezskutecznie protestowa, kiedy Koci serbski, uzyska w 1219 r. autokefali za zgod patriarchy i cesarza z Nicei. Zob. Chomatenos, nr 86, s. 296-302, kom. s. 178*-182*, por. Les regestes, nr 1225, 1226, 1282,
s. 31-32, 88-89.
209

_______________________________________________________________
Mirosaw J. Leszka
Nicea tymczasowa stolica Bizantyczykw
Zdobycie Konstantynopola przez uczestnikw IV krucjaty

w kwietniu 1204 r., rozpoczo okres ponad pwiecza, kiedy miasto
to nie penio funkcji bizantyskiej stolicy. Do takiej roli w tym czasie wyrosa natomiast maoazjatycka Nicea1. Staa si ona centrum
pastwa, ktrego wadcy mienili si by sukcesorami konstantynopolitaskich cesarzy. Twr ten zwyko si nazywa od jej wanie
nazwy Cesarstwem Nicejskim.
Nicea by moe ju od samych pocztkw odgrywania przez ni
stoecznej roli bya traktowana jako stolica tymczasowa, bowiem jej
wadcy wpisali w swj program polityczny powrt nad Bosfor, do
Konstantynopola, jedynego miasta, ktre mogo by prawdziw stolic bizantyskiego pastwa2. Jednak paradoksalnie wydaje si, e
Nicea nie bya, jak powszechnie wiadomo, jedyn kandydatk do zajcia miejsca Konstantynopola. Do tej roli pretendoway rwnie Trapezunt i Tesalonika,
bdce metropoliami konkurujcych z Cesarstwem Nicejskim greckich pastw. Na
temat tych organizmw pastwowych patrz: S. Karpov, Istorija trapezundskoj imperii, Sankt-Peterburg 2007; F. Bredenkamp, The Byzantine Empire of Thessaloniki,
Thessalonike 1993.
2 Twrc, jak to okrela Michael Angold, ideology of exile by Nicetas Choniates, ktry w swoich mowach (np. Logos XIII [w:] Nicetae Choniatae Orationes et
epistulae, ed. J.-L. van Dieten, Berlin-New York 1972, s. 128. 24-27; Logos XIV [w:]
ibidem, s. 147. 1-7) wyranie podnosi kwesti powrotu do Konstantynopola. Teodor
Laskarys - jak Mojesz czy Zorobabel - mia wedug niego wrci do Nowej Jerozolimy, Konstantynopola, stolicy bizantyskiego pastwa. Szerzej na ten temat: M.
Angold, Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975, s. 13-14; idem, Church and Society in Byzantium under the Comneni, 1081-1261, Cambridge 2000, s. 518; P.I. avoronkov,
Zapadnyje i vostonyje realii v socjalno-politieskoj i duchovnoj iznii Nikejskoj im-
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
tymczasowo stoecznej rangi Nicei daje znakomit moliwo wychwycenia tych elementw, ktre stanowiy istot stoecznoci w rozumieniu Bizantyczykw. To one musiay by wprowadzane w ycie
przez wadcw Cesarstwa Nicejskiego, aby ich rezydencja bya
uznawana za godn zastpienia, choby na czas jaki, znajdujcego
si w rkach aciskich Konstantynopola. Nim przejd do ukazania
dziaa wadcw nicejskich na rzecz budowania stoecznoci swojej
siedziby chciabym naszkicowa w oglnym zarysie na czym zasadza
si stoeczny status Konstantynopola.
Konstantynopol. Miasto budowao swoj stoeczno w drodze
ewolucyjnego procesu. Mona stwierdzi, bez wdawania si w szczegowe rozwaania, e rozpocz si on od inauguracji miasta
w 330 r. i trwa kilka wiekw. Nie bdzie chyba bdem stwierdzeniem, e w zasadniczym zarysie proces ten zakoczy si w wieku
VI3. Do wypracowanych w jego wyniku podstawowych cech skadajcych si na istot wyjtkowoci Konstantynopola, na jego stoeczno
wanie, naley zaliczy przede wszystkim trzy. Pierwsza to fakt, e
stolica bya jedna i bez wzgldu na to, gdzie w danej chwili znajdowa si cesarz zachowywaa ona swj stoeczny status. Bya sta
siedzib wadcy, jak rwnie dworu i najwyszych urzdw pastwa.
Posiadanie jej stanowio element legalizujcy wadz. Proklamacja
cesarska dokonana poza stolic musiaa by w niej potwierdzona.
Tylko tutaj bowiem mogy odbywa si koronacje cesarskie. Po wtre
stolica bya siedzib patriarchy, ktry nawet, jeli nie by jedynym w
obrbie pastwa (tak byo do czasu utraty Syrii, Palestyny i Egiptu),
to z pewnoci pozostawa najwaniejszym. Stoeczny hierarcha
wrd swoich kompetencji uzyska prawo do koronowania wadcy.
Stolica staa si centrum religijnym Cesarstwa, miejscem, gdzie
funkcjonowa stay synod, gdzie znajdoway si relikwie witych,
rozwijao si ycie monastyczne. Wreszcie kwestia trzecia ideowe
powizanie Konstantynopola z Rzymem. Zabiegu tego dokona Konstantyn Wielki. Konstantynopol w jego przekonaniu by nie tyle Nowym Rzymem, czy Drugim Rzymem, ale po prostu Rzymem, stajc
perii, [w:] Vizantija medu Zapadom a Vostokom. Opyt istorieskoj charakteristyki,
red. G.G. Litavrin, Sankt-Peterburg 1999, s. 208.
3 Szerzej na temat rozwoju stoecznego charakteru Konstantynopola patrz: M.B.
Leszka, M.J. Leszka, Ewolucja statusu miasta. Idea Konstantynopola-Nowego Rzymu oraz Zarys dziejw Konstantynopola w latach 337-602, [w:] Konstantynopol
Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyskim, red. M.J. Leszka, T.
Woliska, Warszawa 2011, s. 38-101 (tam dalsza literatura).
212
Nicea tymczasowa stolica

_______________________________________________________________
si nonikiem rzymskich tradycji pastwowych. W miar rozwoju
Konstantynopola przy jednoczesnym osabianiu pozycji Rzymu ten
pierwszy stawa si rzeczywist stolic rzymskiej pastwowoci.
Oczywicie wymieni mona szereg innych elementw decydujcych o wyjtkowoci stoecznego miasta, spord ktrych pozwol
sobie zwrci uwag jeszcze na jedn, a mianowicie dbao cesarzy o
swoj stolic, tak w sferze estetycznej (np. wznoszenie wspaniaych
budowli, pomnikw), jak i praktycznej (np. obronno, zaopatrzenie
w wod i ywno, zapewnienie porzdku publicznego).
Nicea. Gdy w kwietniu 1204 r. Konstantynopol znalaz si w rkach uczestnikw IV krucjaty, a cesarz Aleksy V uciek z miasta,
cz konstantynopolitaskiej arystokracji podja prb wyniesienia
jego nastpcy. Spord dwch kandydatw Konstantyna Dukasa
i Konstantyna Laskarysa wybrano tego drugiego. Cz uczonych
uwaa nawet, e zosta on koronowany przez wczesnego patriarch
Konstantynopola Jana Kamaterosa w kociele Hagia Sofia. Nie majc moliwoci zorganizowania oporu przeciw acinnikom, opuci
Konstantynopol i szuka schronienia w Nicei, stosunkowo nieodlegej
od stolicy, lecej w maoazjatyckiej Bitynii. Wydaje si, e zosta
w niej dobrze przyjty przez mieszkacw, ktrzy uznali jego cesarski tytu4. Co znamienne Teodor Laskarys, jego brat, ktry opuci
Konstantynopol, zanim ten wpad w rce uczestnikw IV krucjaty5,
4
B. Sinogowitz, ber das byzantinische Kaisertum nach dem Vierten Kreuzzge

(1204-1205), Byzantinische Zeitschrift 1952, t. 45, s. 345-356; P. avoronkov, U
istokov obrazovania nikejskoj imperii (ocenka dejatelnosti Konstantina XI Laskaria), Vizantijskij Vremennik 1977, t. 38, s. 30-31; Georgij Akropolit, Istorija, perev., komment., prilo. P.I. avoronkov, Sankt-Peterburg 2005, s. 7 (dalej: P.I. avoronkov - Georgij Akropolit); patrz take: G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, przek.
pod red. H. Evert-Kappesowej, Warszawa 1968, s. 341-342; C. Foss, J. Tulchin, Nicaea: a Byzantine Capital and Its Praises. With the Speeches of Theodore Laskaris,
In Praise of the Great City of Nicaea, Theodore Metochites, Nicene Oration,
Brookline 1996, s. 57; C. Foss, Emperors named Constantine, Revue numismatique
2005, t. 6, nr 161, s. 90-99; por.: A.G.C. Savvides, Constantine XI Laskaris, uncrowned and ephemeral Basileus of the Rhomaioi after the Fall Constantinople to
the Fourth Crusade, Byzantiaka 1987, t. 7, s. 141-174. Zdaj sobie spraw z tego,
e wikszo uczonych cakowicie pomija lub jedynie sygnalizuje ewentualny udzia
Konstantyna Laskarysa w procesie budowy Cesarstwa Nicejskiego. Wydaje si jednak, e pojawiajce si w literaturze naukowej argumenty na rzecz odegrania przez
niego pewnej roli w wydarzeniach latach 1204-1205 warte s przynajmniej zastanowienia.
5 Teodor opuci Konstantynopol w jaki czas po tym, jak Aleksy III, jego te
utraci wadz, patrz np.: N. Oikonomids, La dcomposition de lempire byzantine
213
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
nie znalaz uznania u nicejczykw, ktrzy odmwili wpuszczenia go
do swego miasta i z tego wzgldu zmuszony by ustanowi swoj siedzib w Brusie6. Trudno jednoznacznie orzec dlaczego Konstantyn
Laskarys zdecydowa si osiedli Nicei. Zapewne jaki wpyw na to
miao pooenie miasta. Znajdowao si ono obok Nikomedii (ktra
pozostawaa w tym czasie w rkach acinnikw), bdc najwaniejszym orodkiem, lecym w pobliu Konstantynopola. Nadawao si
do penienia funkcji centrum, z ktrego mona byo prowadzi tak
dziaania przeciw acinnikom, jak i kontrolowa stosunki z Turkami
selduckimi. Byo te stosunkowo dobrze umocnione7, co dawao
szans na skuteczn obron przed ewentualnym atakiem acinnikw.
Nie bez znaczenia bya zapewne i chlubna przeszo tego miasta,
ktre byo midzy innymi dwukrotnie miejscem obrad soborw powszechnych (325, 787)8 oraz i to, e bya wanym centrum administracyjnym. Jednak to nie Konstantynowi Laskarysowi przypada
rola budowniczego podstaw stoecznoci Nicei. Ta staa si udziaem
wzmiankowanego ju Teodora Laskarysa9, jego brata, a zarazem
zicia cesarza Aleksego III Angelosa, ktremu udao si, w czasie gdy
Konstantyn zajmowa Nice, pozyska poparcie ludnoci m. in. poudniowej Bitynii, Myzji i rejonu Smyrny10. Konstantyn stara si
la veille de 1204 et les origines de lempire de Nice: A propos de la Partitio Romanie, [w:] XVe Kongres International dEtudes byzantines. Rapport et co-rapports,
Athnes 1976, s. 22-28; George Akropolites, The History, transl., introd., comment.
R. Macrides, Oxford 2007, s. 82 (dalej: R. Macrides); J. Bonarek, Separatyzm bizantyski w dobie IV krucjaty a dziaalno Teodora Laskarysa, Piotrkowskie Zeszyty
Historyczne 2008, t. 9, s. 34; I. Giarenis, He synkrotesi kai he hedraiosi tes autokratorias tes Nikaias. Ho autokratoras Theodoros A Komnenos Laskaris, Athena 2008,
s. 45-46; inaczej: P. avoronkov, U istokov, s. 31; P.I. avoronkov Georgij Akropolit., s. 164-165.
6 Georgii Acropolitae Opera, t. I-II, rec. A. Heisenberg, cor. P. Wirth, Stuttgart
1979, 6, (dalej: Jerzy Akropolites); na temat powodw niechtnej Teodorowi postawy
nicejczykw - N. Oikonomids, op. cit., s. 27; J.-C. Cheynet, Pouvoir et contestations
Byzance, Paris 1996, s. 463, 469; I.L. Booth, Theodore Laskaris and Paphlagonia,
1204-1214: towards a chronology description, Archeion Pontou 2003/2004, t. 50, s.
162; por. P. avoronkov, U istokov, s. 31.
7 O stanie murw Nicei w dobie poprzedzajcej IV krucjat zob. C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 93.
8 A.G.C. Savvides, Byzantium in the Near East: Its Relations with the Seljuk
Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians of Cilicia and the Mongols A.D. c.
1192-1237, Thessaloniki 1981, s. 53.
9 P. avoronkov, U istokov, s. 37.
10 Ibidem, s. 32
214

_______________________________________________________________
w tym czasie zawrze pokojowe stosunki z Seldukami i stawia opr
acinnikom11. Na tym drugim polu nie tylko, e nie odnis znaczcych sukcesw, ale wanie z ich rk ponis klsk pod Adramytion
19 marca 1205 r.12 Bitwa ta zawaya na jego dalszych losach. Wadca straci autorytet w oczach swoich dotychczasowych zwolennikw13.
Fakt ten i wycofanie si acinnikw z Azji Mniejszej, bdce wynikiem klski poniesionej z rk bugarskich pod Adrianopolem
14 kwietnia 1205 r.14 skrztnie wykorzysta Teodor. Zaj opuszczone
przez acinnikw obszary, co zdecydowanie wzmocnio jego pozycj15.
W stosunkowo nieodlegym czasie ogoszono go imperatorem. Wybr
Teodora na cesarza przez dostojnikw wieckich i kocielnych odby
si wanie w Nicei. Wydarzenie to datowane jest najczciej na
1205 r.16
rda wyranie wskazuj, e Nicea staa si centrum budowanego przez Teodora organizmu pastwowego. Tak okrela j Nicetas
Choniates w mowie datowanej na rok 120617. Geoffroy de Villehardouin, opisujc wydarzenia roku 1206 nazywa Nice stolic ziem
Teodora Laskarysa18. O tym, e Nicea ju wwczas bya gwn siedzib i baz militarn Laskarysa wiadczy fakt, i jesieni 1206 r.
wanie z niej wyrusza na wypraw przeciw Dawidowi z Paflagonii,
ktry wszed w sojusz z acinnikami i sta si dla niego sporym za11
Ibidem, s. 32.
Ibidem, s. 34-35; patrz rwnie Z. Pentek, Cesarstwo aciskie. Kolonialne
pastwo krzyowcw czy Neobizancjum, Pozna 2004, s. 91.
14 Na temat bitwy pod Adrianopolem i jej konsekwencji patrz: A. DanevaVasileva, Blgarija i Latinskata imperija (1204-1261), Sofija 1985, s. 60-73; V. Gjuzelev, Kalojanova Blgarija i Latinskata imperija 1204-1207), [w:] Odrinskata bitka
ot 1205 godina, red. idem, Sofija 2005, s. 13-26; J. Andreev, Pobeda na car Kalojan
pri Odrin-14 april 1205, [w:] ibidem, s. 43-52.
16 Zdaniem P. avoronkova (U istokov, s. 36) Konstantyn Laskarys w niedugim czasie po bitwie pod Adramytion znalaz si w rkach Teodora, ktry zmusi go
do rezygnacji z cesarskiego tytuu. W tej sytuacji Teodor mg podj starania na
rzecz swojego wyniesienia na cesarski tron. Na temat datowania proklamacji cesarskiej Teodora Laskarysa patrz np.: P. avoronkov, Izbranije i koronacija nikejskich
imperatorov, Vizantijskij Vremennik 1988, t. 49, s. 55; R. Macrides, s. 82-84.
17 Nicetas Choniates, Logos XIV, s. 139.6-12.
18 Geoffroy de Villehardouin, La conqute de Constantinople, par. 455, ed., trad.
E. Faral, t. I-II, Paris 1974, par. 455 (dalej: Villehardouin), zob. te: Geoffroy de
Villehardouin, Zdobycie Konstantynopola, tum., wstp, koment. Z. Pentek, Pozna
2003, s. 173.
12
215
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
groeniem19. W kilka miesicy pniej, w kwietniu 1207 r., to z rwnie niej rozpocz wypraw na znajdujc si w rkach acinnikw
Nikomedi20. Wiadomo, e Teodor prowadzi w tym czasie na szerok
skal dziaalno budowlan w miecie. Nicefor Blemmydes pisze
o wybudowaniu cesarskiej rezydencji21. Inskrypcja znajdujca si na
poudniowo-wschodniej wiey murw nicejskich, a odnoszca si do
1208 r., wiadczy o tym, e w tym okresie prowadzono tu prace na
rzecz wzmocnienia obronnoci miasta22. Bdce centrum oporu przeciw acinnikom, stao si miejscem, w ktrym osiedlao si wielu
uciekinierw, tak wieckich, jak i duchownych, jak choby Nicetas
Choniates, czy Maksym i German, pniejsi patriarchowie23.
Przypiecztowaniem, rozwijajcej si stoecznej roli Nicei w pastwie budowanym przez Teodora byo uczynienie jej siedzib patriarchy konstantynopolitaskiego. Jan Kamateros, patriarcha Konstantynopola w chwili zdobycia bizantyskiej stolicy przez acinnikw,
opuci j i uda si na wygnanie do Didymoteichon, gdzie zmar
w maju 1206 r.24 Czynione za ycia patriarchy prby nakonienia go
do przybycia do Nicei nie powiody si. mier hierarchy umoliwia
dostojnikom kocielnym, ktrzy po 1204 r. znaleli si w Nicei, jak
rwnie samemu Teodorowi Laskarysowi, przeprowadzenie wyboru
nowego patriarchy. Dla Laskarysa byo to szczeglnie wane, poniewa jedynie patriarcha mg dokona cesarskiej koronacji. Zwoany
do Nicei synod dokona wyboru. Stao si to zapewne w marcu
1208 r. Pierwszym konstantynopolitaskim patriarch, rezydujcym
19 Nicaetae Choniatae Historia, ed. J.-L. van Dieten, Berlin, New York 1975, s.
640 (dalej: Nicetas Choniates); na temat tej kampanii zob. np.: R.M. Shukurov, Velikije Komniny i Vostok (1204-1461), Sankt-Peterburg 2001 s. 80; S. Karpov, op. cit., s.
100.
20 Villehardouin (par. 481) nazywa miasto Wielk Nice.
21 Nicephori Blemmydae Autobiographia sive curriculum vitae, ed. J.A. Munitiz,
Turnhout 1984, I, 12.
22 J. Raby, A Seventeenth-Century Description of Iznik-Nicaea, Istanbuler Mitteilungen 1976, t. 26, s. 186; C. Foss, D. Winfield, Byzantine Fortifications: an Introduction, Pretoria 1986, s. 81, 85-86, 102-103; C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 93-94.
23 C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 58-59. Warto nadmieni, e kolejna fala uchodcw, szczeglnie duchowiestwa i mnichw, przybya do Nicei po zawarciu przez
Teodora I Laskarysa ukadu z acinnikami w 1212 r. (ibidem, s. 61).
24 Na temat losw Jana po zdobyciu Konstantynopola przez acinnikw i datowaniu jego mierci patrz np.: P. Wirth, Zur Frage eines politischen Engagments
Patriarch Johannes X Kamateros nach dem vierten Kreuzzug, Byzantinische Forschungen 1972, t. 4, s. 239-252; R. Macrides, s. 83; I. Giarenis, op. cit., s. 238-240.
216

_______________________________________________________________
w Nicei, zosta Micha Autoreianos25. Odtd miasto byo stolic tak
pastwa, ktre pretendowao do bycia kontynuacj Cesarstwa Bizantyskiego, jak i siedzib patriarchy konstantynopolitaskiego.
Wkrtce po swoim wyborze Micha Autoreianos dokona cesarskiej
koronacji Teodora26. Wszystkie nastpne cesarskie koronacje, do czasw odzyskania Konstantynopola, odbyway si w Nicei27.
Odrodzony w Nicei patriarchat konstantynopolitaski dziaa
zgodnie z wielowiekow tradycj. Organizowano synody jak choby
ten z 1234 r. w sprawie unii z Kocioem aciskim. Istniej przesanki, by sdzi, e tak jak w Konstantynopolu, take w Nicei funkcjonowa stay synod (synodos endimousa)28. Mimo rezydowania
w Nicei patriarchy nie zbudowano w niej kocioa patriarszego.
Funkcj t zacz peni koci Matki Boej monasteru w. Hiacynta29. Pocztkowo rdem dochodw patriarchatu byy dobra metropolity nicejskiego. Pniej zwikszyy je darowizny wadcw, przekazujcych na jego rzecz rozlege posiadoci ziemskie30.
Nicea staa si miejscem, gdzie odbyway si rnego rodzaju ceremonie zwizane z panujc rodzin, jak choby luby czy pogrzeby.
W 1241 nicejczycy byli np. wiadkami zalubin Jana III Watatzesa
z Konstancj, crk Fryderyka II31. W Nicei pochowani zostali Teodor Laskarys, Anna, jego ona, jak rwnie te Aleksy III Angelos32. Funkcj cesarskiego mauzoleum, przynajmniej w pewnym zakresie, peni wzmiankowany ju koci Matki Boej monasteru
w. Hiacynta. Nie wszyscy jednak wadcy nicejscy grzebani byli
w patriarszym kociele czy choby w samej Nicei. Tak np. Jan III
25
Na temat wyboru Michaa Autoreianosa patrz np.: M. Angold, A Bizantyne

Government, s. 49; o jego dziaalnoci na tronie patriarszym zob.: I. Giarenis,
op. cit., s. 245-254.
26 Na temat koronacji cesarskiej Teodora Laskarysa zob.: P. avoronkov, Izbranije, s. 56-57. Prby redatowania tego wydarzenia na rok 1207 (np. P. Gounaridis,
He chronologia tes anagoreuses kai tes stepses tou Theodorou A tou Laskareos,
Symmeikta 1985, t. 6, s. 59-71) wydaj si nieuzasadnione; patrz np.: R. Macrides,
s. 83, przyp. 517; I. Giarenis, op. cit., s. 48.
27 C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 75.
28 Ibidem, s. 68.
29 Na temat monasteru w. Hiacynta patrz: R. Janin, Les glises et les monastres des grands centres byzantins, Paris 1975, s. 121-124.
30 Szerzej na temat dbr patriarchatu zob.: C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 67, 76.
31 Ibidem, s. 65
32 Jerzy Akropolites, 18.
217
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
Watatzes zosta pochowany w monasterze Sosandra w pobliu Nymfajon33.
Wadcy dbali o miasto. Wznosili w nim rnorodne budowle (sakralne, militarne, uytecznoci publicznej) suce jej mieszkacom.
Czyni ju tak Teodor Laskarys, ktry wzmocni mury obronne34, ale
najwikszym budowniczym by Jan III Watatzes. To jemu miasto
zawdziczao m.in. rozbudow umocnie, bronicych miasto przed
potencjalnymi najedcami. Z jego inicjatywy powstay mury zewntrzne, przed ktrymi znajdowaa si fosa, a mury wewntrzne
zostay podwyszone o 2,5 m35. Jak sdzi Clive Foss, znawca dziejw
Nicei, nie byo chyba przypadkiem, e w nowym ksztacie umocnienia miasta, czyniy je podobnymi do tych, ktre otaczay Konstantynopol36. Zastosowanie przy budowie murw jasnej zaprawy powodowao, e byy widoczne z oddali i byszczay w socu jak nieg. wczeni obserwatorzy podkrelali urod miasta, nie tylko ze wzgldu
na pikno budowli (licznych kociow37, paacu cesarskiego, grujcego nad miastem, wzmiankowanych murw), ale take obecno
w nim obszarw zielonych (k, gajw, pl). Nie jest wic niczym
dziwnym, e miasto, podobnie jak Konstantynopol, znalazo piewcw
swojej urody i wyjtkowoci38. Szczeglnie istotne miejsce zajmuje
wrd nich Teodor II Laskarys, ktry pod koniec panowania swego
ojca Jana Watatzesa, napisa enkomion sawice urod Nicei, jak
rwnie wyraajce gboki szacunek do jej mieszkacw, jak i samego miasta, nazywajc je, z retoryczn emfaz, povli~ povlewn, kai;
basili;~ basilivdwn, kai; a[rcon ajrcovntwn39.
Wadcy nicejscy dbali o to, aby ich stolica staa si centrum naukowym i owiatowym. Wiadomo, e zachowali istniejcy w Kon33
R. Macrides, s. 274.
C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 93.
35 Szerzej na temat rozbudowy murw Nicei za Jana Watatzesa zob.: C. Foss,
J. Tulchin, op. cit., s. 94-95; patrz rwnie A. Bryer, Nicaea, a Byzantine City, History Today 1971, t. 21, nr 1, s. 30.
36 C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 95.
37 Na temat budowli sakralnych w Nicei patrz np.: R. Janin, op. cit., s. 119 i n.;
C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 96111. Spord najwaniejszych wity naley wymieni kocioy: klasztoru w. Hiacynta, Mdroci Boej, w. Tryfona.
38 A.G.C. Savvides, op. cit., s. 54. Wrd nich wymieni trzeba Nicefora Blemmydesa (chwali moc murw i walory jej mieszkacw), czy Teodora Metochitesa,
autora mowy na cze miasta (Nikaeus).
39 Theodorou Douka tou Laskari enkomion eis ten megalopolin Nikaian,
1, [w:] C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 132.
34
218

_______________________________________________________________
stantynopolu urzd konsula filozofw, odpowiedzialnego za funkcjonowanie nauczania40. W Nicei pracowali tej miary uczeni, co Nicetas Choniates, Nicefor Blemmydes czy Mikoaj Mesarites. Teodor II
Laskarys ufundowa cesarsk szko, ktrej siedzib stanowi koci
w. Tryfona, specjalnie z tego powodu rozbudowany. Cesarz, sam
zreszt pisarz i uczony, wykazywa osobiste zainteresowanie tak wykadajcymi w niej nauczycielami, jak i uczcymi si w niej studentami41. Wiemy, e pierwszymi jej profesorami byli Micha Sennacherim42 i Andronik Frankopoulos43.
W odrnieniu od swoich konstantynopolitaskich poprzednikw
wadcy nicejscy sporo czasu spdzali poza stolic. Najwaniejszymi
ich rezydencjami byo Nymfajon, w ktrym nader czsto spdzali
zimy44 i Magnezja, w ktrej znajdowa si skarb cesarski i mennica45.
Doceniajc ich znaczenie, a szczeglnie pozycj Nymfajon, trzeba
jednak wyranie stwierdzi, e to Nicea tak przy obecnoci w niej
cesarza czy pod jego nieobecno bya najwaniejszym miastem
w obrbie jego wadania46.
Nicea penia rol stolicy bizantyskiego pastwa na wygnaniu
niespena szedziesit lat. Mimo tymczasowoci tej funkcji wypeniaa ona wikszo cech konstytuujcych bizantyski model stolicy
typu Konstantynopol (siedziba cesarza i patriarchy, miejsce cesarskich koronacji, centrum nauki i kultury; reprezentacyjne miasto,
otoczone szczeglna cesarsk opiek). Jej stoeczno miaa wszake
jeden i to najistotniejszy mankament Nicea nie bya Konstantyno40 Tak sdzi M. Angold, A Byzantine Government, s. 179; patrz rwnie:
C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 67. Wiemy, e funkcj t peni Teodor Eirenik, ktry
w 1214 zosta patriarch, co wiadczy o tym, i stanowisko konsula filozofw zostao
utworzone w Nicei ju w pocztkowej fazie funkcjonowania jej jako stolicy pastwa
Teodora Laskarysa.
41 M. Angold, A Byzantine Government, s. 179-180; C. Foss, J. Tulchin, op. cit.,
s. 67-70.
42 Micha Sennacherim stan na czele katedry retoryki, za Frankopulos gramatyki. Lepiej znamy karier i osignicia pierwszego z nich; patrz np.: M. Angold,
A Byzantine Government, s. 180; N. Wilson, Scholars of Byzantium, Baltimore
1983, s. 219; C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 69-70.
43 P.I. avoronkov, Zapadnyje, s. 211.
44 Jerzy Akropolites, 84.
45 M. Salamon, Mennictwo bizantyskie, Krakw 1987, s. 282; C. Foss, J. Tulchin, op. cit., s. 61, 65. Mennica zostaa przeniesiona do Magnezji z Nicei.
46 Na temat roli Nymfajon zob.: R. Macrides, s. 87-88; P.I. avoronkov Georgij
Akropolit, s. 191. Tutaj zbudowany zosta cesarski paac.
219
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
polem. Jak pisa Micha Choniates, Nicea bya Babilonem Bizantyczykw47. Po odpokutowaniu w niej swoich grzechw powrc do
Konstantynopola swojej ziemi obiecanej48. I tak stao si latem
1261 r., kiedy Konstantynopol znalaz si w rkach Michaa VIII
Paleologa.
47
Choniatou Mihael Akominatou, ta sodzomena, ed. S. Lambros, t. I, Athens

1879, s. 354-355; patrz rwnie przyp. 2 w niniejszym tekcie.
48 M. Angold, A Byzantine government..., s. 29; idem, Czwarta krucjata, prze. B.
Spieralska, Warszawa 2006, s. 247.
220

_______________________________________________________________
Koci Mdroci Boej (Hagia Sofia). Prawdopodobnie zosta

zbudowany za panowania Justyniana I. W 787 r. w nim obradowa
II Sobr Nicejski. Po trzsieniu ziemi w 1065 r. zosta odbudowany
i peni funkcj kocioa metropolitarnego. Fot. M. J. Leszka (1997)
221
Mirosaw J. Leszka
_______________________________________________________________
Brama Lefke jedna z bram (wschodnia) nicejskich murw. Fot.

M. J. Leszka (1997)
Fragment nicejskich murw. Fot. M. J. Leszka (1997)
222

_______________________________________________________________
Jacek Bonarek
Odzyskanie czy podbj?

Okolicznoci zajcia Konstantynopola w 1261 r.
Konstantynopol w trakcie swej wielowiekowej bizantyskiej historii by wprawdzie zdobywany kilkakrotnie podczas wojen domowych, jednak do kwietnia 1204 r. nigdy nie zosta zajty w wyniku
regularnych dziaa zbrojnych prowadzonych przez zewntrznego
wroga Cesarstwa1. Warto podkreli, e nawet bizantyskie oddziay
w trakcie walk wewntrznych rzadko zajmoway stolic w wyniku
regularnego szturmu2, gdy potne fortyfikacje poczone z wol
obrony stoecznego garnizonu w praktyce uniemoliwiay sukces tego
typu dziaa3. Najczciej wic Romejowie wkraczali do Miasta dzi1
Nawet wkroczenie si aciskich do Miasta w 1203 r. trudno uzna za dziaania

tego typu, gdy acinnicy cile wsppracowali z bizantyskim pretendentem do
tronu, Aleksym Angelosem. Zdobycie Konstantynopola byo wic elementem walk
wewntrznych Cesarstwa; patrz np.: J.-Cl. Cheynet, Pouvoir et contestations
Byzance (963-1210), Paris 1996, s. 139-140, 459-461.
2 Przykadem i to raczej wyjtkowym moe by odzyskanie stolicy przez
Konstantyna V w listopadzie 743 r. po kilkumiesicznej uzurpacji Artabasdosa;
jakkolwiek i w tym przypadku w zwycistwie oddziaw cesarza znaczn rol odegra gd nkajcy mieszkacw Konstantynopola i narastajca demoralizacja zwolennikw uzurpatora; Nicephori patriarchae constantinopolitani Breviarum historicum, ed. C. Mango, Waszyngton 1990, s. 136 (dalej: Nikefor, Historia); Theophanis
Chronographia, ed. J. Classen, Bonn 1839, s. 645-647 (dalej: Teofanes, Kronika);
G. Ostrogorsky, Geschichte des byzantischen Staates, Monachium 1963, s. 138;
W. Treadgold, A History of Byzantine State and Society, Stanford 1997, s. 357-358;
N. Bergamo, Costantino V. Imperatore di Bisanzio, Rimini 2007, s. 32-33.
3 Wspomnie warto w tym momencie obron Konstantynopola przed Tomaszem
Sowianinem (zob. np.: Iosephi Genesi Regum Libri Quattuor, ed. A. LesmuellerWerner, I. Thurn, Berlin-New York 1978, s. 24, 27-29; Theophanes Continuatus,
Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, ed. I. Bekker, Bonn
1838, s. 57-62; Chronicon breve quod ex variis chronographis et expositoribus decerp-
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
ki podstpowi lub zdradzie czci obrocw, bd te sami konstantynopolitaczycy albo wczali si do walk, albo otwierali po prostu
bramy, pozwalajc wej stacjonujcym pod murami wojskom.
Do jednego z najczciej przytaczanych przykadw podstpnego
zajcia Konstantynopola doszo jesieni 705 r. podczas oblenia bizantyskiej stolicy przez armi chana Terwela, wspierajcego roszczenia Justyniana II, ktry po trzech dniach bezskutecznego wyczekiwania pod murami Blachernai, na czele niewielkiej grupy miakw wkrad si do Miasta jednym z akweduktw4. Fortelowi rwnie
zajcie metropolii i przejciowe panowanie zawdzicza Artabasdos,
bliski wsppracownik cesarza Leona III. Wdz ten wszcz bunt
podczas wsplnej wyprawy z Konstantynem V w 740 r. przeciwko
Arabom, pokona nieopodal Amorion lojalne wobec cesarza oddziay
i zmusi go do ucieczki, a nastpnie wysa do Konstantynopola, stratega temu Tracja, ktrym by syn dowodzcego stoecznym garnizonem Teofanesa Monotesa. Ten na faszyw wie, e prawowity
wadca poleg podczas walk z Arabami, aresztowa wiernych mu oficerw i wyda Miasto Artabasdosowi5.
Czst przyczyn przejcia Konstantynopola bya take zdrada
czci lub caoci jego garnizonu. Taki przypadek mona zaobserwosit concinnavitque Georgius Monachus cognomine Hamartolus, Patrologiae Cursus
Completus. Series Graeca, ed. J.P. Migne, t. 110, col. 845, 848; G. Ostrogorsky,
op. cit., s. 172; P. Lemerle, Thomas le Slave, Travaux et Mmoires 1965, t. 1,
s. 273-276; H. Kpstein, Zur Erhebung des Thomas, [w:] Studien zum 8. Und
9. Jahrhundert in Byzanz, red. H. Kpstein F. Winkelmann, Berlin 1983, s. 81-84;
M. J. Leszka, Uzurpacje w Cesarstwie Bizantyskim w okresie od IV do poowy IX
wieku, d 1999, s. 52), czy przed Leonem Tornikesem (zob. np.: Michel Psellos,
Chronographie, ed. E. Renauld, t. II, Paris 1928, s. 23-27; Miguel Attaliates, Historia, ed. I. Prez Martin, Madryt 2002, s. 19-21 (dalej: Attaliates, Historia); Ioannis
Scylitzae Synopsis Historiarum, ed. I. Thurn, Berlin-New York 1973, s. 439-441
(dalej: Skylitzes, Synopsis); Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum libri XVIII,
ed. M. Pinder, t. III, Bonn 1897, s. 627-630 (dalej: Zonaras, Epitome); G. Schlumberger, Lpope byzantine la fin du dixime sicle, t. 3, Paris 1905, s. 513-516;
M. Angold, The Byzantine Empire 1025-1204. A political history, London 1984, s. 37;
idem, Belle poque or crisis?, (1025-1118), [w:] Cambridge History of the Byzantine
Empire c. 500-1492, ed. J. Shepard, Cambridge 2008, s. 600; B. Krsmanovi, Uspon
vojnog plemstva u Vizantii XI veka, Beograd 2001, s. 121-126).
4 Nikefor, Historia, s. 101; Teofanes, Kronika, s. 573; G. Ostrogorsky, op. cit.,
s. 119; W. Treadgold, op. cit., s. 340; M. J. Leszka, Uzurpacje ..., s. 52, przyp. 79.
5 Nikefor, Historia , s. 132, 134; Teofanes, Kronika, s. 638-640; G. Ostrogorsky,
op. cit., s. 138; W. Treadgold, op. cit., s. 356-357; M. J. Leszka, Uzurpacje ..., s. 53;
N. Bergamo, op. cit., s. 29-30.
224
Odzyskanie czy podbj

_______________________________________________________________
wa na przykad w 698 r., kiedy flota dowodzona przez Apsimara
dotara pod stoeczne mury, wwczas cz oficerw opowiedziaa si
po stronie zrewoltowanego wodza i otwara bramy, co przypiecztowao klsk Leontiosa6. Podobna sytuacja zaistniaa w 715 r. w trakcie tumienia rewolty wojsk przez Anastazjusza II, ktry pozostawi
dowdztwo Konstantynopola w rkach zaufanych oficerw, jednak
zostali oni zdradzeni, a samo Miasto spldrowane przez zwolennikw
Teodozjusza III7. Innym przykadem s walki o wadz toczone przez
Aleksego Komnena wiosn 1081 r., kiedy to wejcie do stolicy Cesarstwa uatwia uzurpatorowi zdrada dowdcy niemieckich najemnikw strzegcych bramy Charsiosa8.
Poparcie mieszkacw stolicy okazao si natomiast rozstrzygajce w trakcie dwch uzurpacji pierwszych dekad VII w. Najpierw niech konstantynopolitaczykw uniemoliwia w 602 r. Maurycjuszowi zorganizowanie skutecznego oporu wzgldem oddziaw Fokasa9, a nastpnie jesieni 610 r. cesarzowi Fokasowi wzgldem si Herakliusza10. Trzy i p wieku pniej, w 963 r., uzbrojeni mieszkacy
Nikefor, Historia , s. 98, 100; Teofanes, Kronika, s. 568; G. Ostrogorsky, op.

cit., s. 118; W. Treadgold, op. cit., s. 338; zob. te: W. E. Kaegi, Jr., Byzantine Military Unrest, 471-843: an interpretation, Amsterdam 1981, s. 188-189; M. J. Leszka,
Uzurpacje ..., s. 52.
7 Nikefor, Historia , s. 118; Teofanes, Kronika, s. 591-592; W. Treadgold, op. cit.,
s. 344-345; zob. te: W. E. Kaegi, Jr., Byzantine Military ..., s. 192-193; M. J. Leszka,
Uzurpacje ..., s. 52, przyp. 80.
8 Annae Comnenae Alexias, ed. D.R. Reinsch, A. Kambylis, I, Berlin-New York
2001; Zonaras, Epitome, s. 727; Michaelis Glycae Annales, ed. I. Bekker, Bonn 1836,
s. 618; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 289; M. Angold, The Byzantine Empire ..., s. 104;
J.-Cl. Cheynet, op. cit., s. 90; W. Treadgold, op. cit., s. 611; J. Dudek, Konstantynopol
(1-3 IV 1081): incydent czy pierwsza zdobycz klanu Komnenw, [w:] Byzantina
Europea. Ksiga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Waldemarowi Ceranowi, pod
red. M. Kokoszki, M. J. Leszki, d 2007, s. 85, 86; idem, Pknite zwierciado
kryzys i odbudowa wizerunku wadcy bizantyskiego od 1056 do ok. 1095 roku, Zielona Gra 2009, s. 79-80; E. Malamut, Alexis Ier Comnne, Paris 2007, s. 59-60.
9 Theophylacti Simocattae Historiarum libri octo, ed. I. Bekker, Bonn 1833,
s. 327-333; Teofanes, Kronika, s. 443-447; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 70; A. Cameron, Circus Factions. Blues and Greens at Rome and Byzantium, Oxford 1976,
s. 265-266; M. J. Leszka, Uzurpacje ..., s. 95-96; idem, Zbrodnie cesarza Fokasa,
Acta Universitatis Lodzensis. Folia Historica 2000, t. 67, s. 48; zob. te:
W. E. Kaegi, Jr., Byzantine Military ..., s. 113-114.
10 Chronicon Paschale, ed. L. Dindorf, t. I, Bonn 1832, s. 699-701; Nikefor, Historia, s. 34, 36; Teofanes, Kronika, s. 460-461; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 72;
225
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
Konstantynopola, wspomagani przez domownikw i sub parakoimena Bazylego Lekapena stoczyli krwawe walki z siami wiernymi
Jzefowi Bringasowi, decydujc tym samym o objciu tronu cesarskiego przez Nikefora Fokasa11. Z kolei wiosn 1078 r. narastajce
zamieszki ludnoci podsycane przez przeciwnikw rzdw Michaa
VII Dukasa uatwiy wejcie do Miasta Nikeforowi Botaniatesowi12.
Istotn rol lud metropolii odegra rwnie w roku 1182, kiedy to
Andronik Komnen przygotowywa si do jej zajcia13, jakkolwiek
w tym przypadku biedota najenergiczniej wzia udzia w pogromie
ludnoci aciskiej14.
W. E. Kaegi, Heraclius, Emperor of Byzantium, Cambridge 2003, s. 49; W. Treadgold, op. cit., s. 241; M. J. Leszka, Uzurpacje ..., s. 96-97.
11 Leonis Diaconis Calonsis Historiae libri decem, ed. C. B. Hase, Bonn 1828,
s. 45-47; Skylitzes, Synopsis, s. 257-258; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 237; J.-Cl.
Cheynet, op. cit., s. 20; M. Whittow, The Making of Orthodox Byzantium, 600-1025,
Londyn 1996, s. 348-349; W. Treadgold, op. cit., s. 498-499; patrz te: M. J. Leszka,
Rola cesarzowej Teofano w uzurpacjach Nicefora Foksa (963) i Jana Tzimiskesa
(969), [w:] Zamach stanu w dawnych spoeczestwach, red. A. Sotysiak, Warszawa
2004, s. 229-230.
12 Nicephori Bryennii Historiarum libri quattuor, ed. P. Gautier, Bruksela 1975,
s. 242-249; Attaliates, Historia, s. 192-194; JH Sunevceia th``~ cronografiva~ tou`
jIwavnnou Skulivtzh, ed. E.T. Tsolakes, Thessalonique 1968, s. 177-178; Zonaras,
Epitome, s. 719-720; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 288; D. I. Polemis, Notes on Eleventh-Century Chronology (1059-1081), Byzantinische Zeitschrift 1965, t. 58, s. 6971 (dalej BZ); M. Angold, The Byzantine Empire ..., s. 101-102; J.-Cl. Cheynet,
op. cit., s. 84; J. Dudek, Pknite zwierciado ..., s. 72.
13 Nicetae Choniatae Historia, ed. J.A. van Dieten, BerlinNew York 1975,
s. 243-250 (dalej: Choniates, Historia); Eustathios of Thessloniki, The Capture
of Thessaloniki, ed. J.R. Melville-Jones, s. 30-34 (dalej: Eustatios, Capture);
G. Ostrogorsky, op. cit., s. 327; O. Jurewicz, Andronik I. Komnenos, Wrocaw 1962,
s. 99; Ch. M. Brand, Byzantium confronts the West, 1180-1204, Cambridge Mass.
1968, s 39-41; J.-Cl. Cheynet, op. cit., s. 112; W. Treadgold, op. cit., s. 498-499.
14 Okruciestwa Bizantyczykw wobec ludnoci aciskiej podkrelaj zwaszcza rda zachodnie, np.: Roberti de Monte Cronica, ed. L. K. Bethmann, MHG SS
VI, Hanower 1844, s. 533; Historia rerum in partibus transmarinis gestarum a tempore successorum Mahumeth usque ad annum Domini MCLXXXIV edita a venerabili Willermo Tyrensi archiepiscopo, [w:] Recueil des Historiens des Croisades.
Historiesn Occidentaux, t. I., Paris 1844, s. 1083-1084; patrz te: Choniates, Historia, s. 250-251; Eustatios, Capture, s. 32, 34; Sigiberti Continuatio Aqicinctina, ed.
L. K. Bethmann, MGS SS VI, Hanower 1844, s. 422; Roberti Canonici S. Mariani
Autissioddorensis Chronicon, ed. O. Holder-Egger, MGH SS XXVI, Hanower 1882,
s. 427; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 327; O. Jurewicz, op. cit., s. 99-100; Ch. Brand,
op. cit., s. 41-42; M. Angold, The Byzantine Empire ..., s. 264.
226

_______________________________________________________________
Gdyby wszystkie te incydenty potraktowa jako zdobycie Konstantynopola, to okazaoby si, e Miasto strzeone przez Boga kilkakrotnie ulego agresorom. Jak ju jednak zostao wspomniane,
wydarzenia te byy wynikiem walk wewntrznych, wic mimo podkrelanego barbarzystwa niektrych oblegajcych (np. Gotogrekw
czy Paflagoczykw), Romejowie mogli by dumni, e ich stolica jest
nie do zawadnicia przez zewntrznego wroga.
Sytuacja zmieniaa si diametralnie w kwietniu 1204 r., kiedy to
Konstantynopol po raz pierwszy w swych dziejach zosta zajty
w trakcie regularnych dziaa wanie przez nieprzyjaciela z zewntrz, ktry nie mg liczy ani na zdrad, ani na podstp, ani na
poparcie jego mieszkacw15 i kiedy okazao si, e potne mury nie
s ju gwarantem bezpieczestwa stolicy Cesarstwa. Warto jednak
zarazem zada pytanie, czy w kwietniu 1204 r. nie zabrako jeszcze
jednego elementu niezbdnego, by stoeczne umocnienia speniy sw
rol, mianowicie woli oporu samych mieszkacw i garnizonu Miasta16. Jak mona sdzi, wydarzenia z ostatniego dnia obrony sugeruj, e konstantynopolitaczycy byli ju zmczeni walkami i chcieli
przede wszystkim spokoju, z czego mg zdawa sobie z tego spraw
15 Choniates, Historia, s. 566-571; Georgi Akropolitae Opera, ed. A. Heisenberg,

P. Wirth, t. 1, Stuttgart 1978, s. 7-8 (dalej: Akropolites, Historia); Geoffroy de Villaehardouin, Zdobycie Konstantynopola, ed. Z. Pentek, Pozna 2003, s. 91-96; Robert
de Clari, Zdobycie Konstantynopola, ed. Z. Pentek, Pozna 1997, s. 66-75; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 345; M. Angold, The Byzantine Empire ..., s. 294-295; idem, The
Fourth Crusade. Event and Context, Harlow 2003, s. 100-101; Queller D. E., Madden
T. F., The Fourth Crusade: the conquest of Constantinople, Filadelfia 1997, s. 172192; M. Meschini, 1204: Lincompiuta. La IV crociata e le conquiste di Constantinopoli, Mediolan 2004, s. 122-129; Z. Pentek, Cesarstwo aciskie 1204-1261. Kolonialne pastwo krzyowcw czy Neobizancjum?, Pozna 2004, s. 65-67.
16 Symptomatyczny w tym momencie wydaje si opis negocjacji, jakie mia toczy nowy wybrany cesarz Laskarys z gwardi waresk, ktr zachca do walki
argumentem utraty przez nich wysokiego odu, jeli wadza w Miecie przejdzie
w rce acinnikw, na co gwardzici odpowiedzie mieli nieszczerym i zodziejskim
(uJpouvlw~ kai; ejpiklovpw~) targiem o wysoko zapaty. Nawet jeli ten epizod potraktowa jako opis barbarzyskiej natury najemnikw, to naley doda, e patriotycznych nawoywa Laskarysa nie posucha rwnie nikt z konstantynopolitaczykw, a on sam wycofa si na widok aciskich rycerzy; Choniates, Historia,
s. 572; zob. te: M. Angold, The Fourth Crusade ..., s. 100; T. G. Kolias, Military
Aspects of the Conquest of Constantinople by the Crusaders [w:] Urbs capta. The
Fourth Crusade and its Consequences/La IVe Croisade et ses consquences,
ed. A. Laiou, Paris 2005, s. 136 (dalej: Urbs capta).
227
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
sam Aleksy V, kiedy noc 13 kwietnia ucieka po pierwszych niepowodzeniach17.
Odzyskanie Konstantynopola i restauracja Cesarstwa Romejw
byy dla basileusw z dynastii Laskarysw najwyszym celem18, jakkolwiek rzadko decydowali si oni toczy otwarte walki19, zajci
przede wszystkim umacnianiem swojego pastwa, a nastpnie poszerzaniem jego granic20. Podobnie musia postpowa rwnie Mi17 Choniates, Historia, s. 571; M. Angold, The Byzantine Empire ..., s. 330;
M. Meschini, op. cit., s. 29-30.
18 Na ten temat np.: D. Angelov, Byzantine Ideological Reactions to the Latin
Conquest of Constantinople, [w:] Urbs capta, s. 296-299; S. Kyriakidis, Warfare
in Late Byzantium, 1204-1261, Leiden-Boston 2011, s. 16; zob te: H. Ahrweiler,
Lxprience nicenne, Dumbarton Oaks Papers 1975, t. 29, s. 24-25 (dalej: DOP);
M. Angold, Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Laskarids of Nicaea (1204-1261), Oxford 1975, s. 13-14; idem, Church and Society in
Byzantium under the Comneni, 1081-1261, Cambridge 2000, s. 518; idem, The
Fourth Crusade ..., s. 2001-201; P. I. avoronkov, Zapadnyje i vostonyje realii
v socjalno-politieskoj i duchovnoj iznii Nikejskoj imperii, [w:] Vizantija medu
Zapadom a Vostokom. Opyt istorieskoj charakteristyki, red. G.G. Litavrin, SanktPeterburg 1999, s. 208.
19 Ciekaw reminiscencj sytuacji jeszcze sprzed klski acinnikw pod Adrianopolem w 1205 r. mona znale np. w kronice Alberyka de Trois Fontaines, ktry
wspomina, e pewien chytry Grek (Grecus subdolus) imieniem Laskarys mia zapewni Baldwina, e jeli wyle go z wojskiem za Rami w. Jerzego (Hellespont), to
on podporzdkuje wadzy aciskiego cesarza tamtejsze ziemie, naturalnie zgodnie
ze sw podstpn, greck natur momentalnie po przybyciu do Azji zdradzi cesarza
(Chronica Albrici monachi Trium Fontium, ed. P. Scheffer-Boichorst, MGH SS
XXIII, Hanower 1874, s. 885-886). Opis Alberyka, jakkolwiek nie precyzuje on,
o ktrym Laskarysie mowa, moe sugerowa, e pocztkowo nawet pniejsi nikejscy patrioci starali si przej na sub zwycizcw.
20 O planach Teodora Laskarysa majcego zamiar zaatakowa acinnikw i odzyska utracone ziemie, wspomina cesarz Henryk w licie wysanym do papiea
w styczniu 1212 r. (G. Prizning, Der Brief Kaiser Heinrichs von Konstantinopel vom
13. Januar 1212, BZ 1973, t. 43, s. 414-415; patrz te: G. Ostrogorsky, op. cit., s. 355
i przyp. 2; H. Ahrweiler, Byzance et la mer, Paris 1966, s. 305). Nieudan prb
zlikwidowania aciskiej Romanii podjy za panowania Jana III Watatzesa sprzymierzone siy bugarsko-nikejskie, jednak ostatecznie basileus musia uzna wyszo oddziaw aciskich; zob. np.: Akropolites, Historia s. 50-52; te: J. Lognon,
Lempire latin de Constantinople et la principaut de More, Paris 1949, s. 172-173;
R. L. Wolff, The Latin Empire of Constantinople, 1204-1261, [w:] A History of the
Crusades, ed. K. M. Setton, t. II, Madison-Milwaukee-London 1969, s. 219; M. Angold, Byzantine Government ..., s. 91-92; idem, The Fourth Crusade ..., s. 210;
A. Daneva-Vasileva, Blgaria i Latinskata imperia (1204-1261), Sofia 1985, s. 139142; M. C. Bartusis, The Late Byzantine Army. Arms and Society, 1204-1453, Fila-
228

_______________________________________________________________
cha VIII Paleolog, mimo e jak zapewnia Jerzy Akropolites jedyn trosk i zamiarem cesarza byo odzyskanie Miasta z rk acinnikw21, gdy w 1259 r. po uzyskaniu godnoci cesarskiej22 stan
wobec zagroenia koalicj grupujc ksicia Achai Wilhelma II Villehardouina, krla sycylijskiego Manfreda, Jana z Tesalii i Michaa
II wadc Epiru23.
Wprawdzie zwyciska dla Paleologa bitwa pod Pelagoni24 zapewnia wadcy niekwestionowan przewag w europejskiej czci
dawnego Bizancjum, jednak nadal nie podj on otwartych dziaa
przeciw Baldwinowi II, wadcy Romanii. Dopiero z pocztkiem
1260 r. Micha VIII poprowadzi swe siy do Tracji, zajmujc wikdelfia 1992, s. 22-23; P. Lock, The Franks in the Aegean, 1204-1500, London-New
York 1995, s. 65; W. Treadgold, op. cit., s. 733-734; Z. Pentek, op. cit., s. 168-171.
21 Akropolites, Historia, s. 173-174. Nie wydaje si nic w tej materii zmienia
opis poselstwa Baldwina II do Michaa Paleologa przybyego jeszcze zim 1259 r.,
kiedy to cesarz, odrzuciwszy dania ustpstw terytorialnych na rzecz Romanii,
mia zagrozi wojn, jeli acinnicy nie oddadz mu czci dochodw z ce i opat za
obrbk zota (Akropolites, Historia, s. 161-163). Jakkolwiek warto pamita, e
odzyskanie Konstantynopola musiao by dla Paleologa priorytetem rwnie ze
wzgldw dynastycznych, gdy byoby niewtpliw legalizacj jego zdobytej drog
uzurpacji dominujcej pozycji w Nikei (D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos and the West 1258-1282. A Study in Byzantine-Latin Relations, Cambridge
Mass. 1959, s. 46; M. Angold, The Fourth Crusade ..., s. 210).
22 Na temat okolicznoci objcia faktycznej wadzy u boku maloletniego Jana IV
Laskarysa przez Paleologa patrz np.: Akropolites, Historia, s. 158-159; Georgii Pachymeris Relationes historicas, ed. A. Failler, V. Laurent, t. I, Paris 1984, s. 105-115
(dalej: Pachymeres, Relationes I), D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos
, s. 33-46; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 369 i przyp. 2; M. Angold, Byzantine Government ..., s. 80-89; Z. Pentek, op. cit., s. 188.
23 Zob. np.: Akropolites, Historia, s. 163-164; Pachymeres, Relationes I, s. 115119; Nicephori Gregorae Byzantina historia, t. I, ed. J. Schopen, Bonn 1829, s. 71-72
(dalej: Gregoras, Historia I); J. Lognon, op. cit., s. 223-224; D. J. Geanakoplos,
Greco-Latin Relations on the Eve of the Byzantine Restoration: The Battle of Pelagonia 1259, DOP 1953, t. 7, s. 101-118; idem, Emperor Michael Paleologos..., s. 4759; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 369-370; M. C. Bartusis, op. cit., s. 37; W. Treadgold,
op. cit., s. 731-732; Z. Pentek, op. cit., s. 188-189.
24 Akropolites, Historia, s. 167-171; Pachymeres, Relationes I, s. 117-121; Gregoras, Historia I, s. 74-75; J. Lognon, op. cit., s. 224-225; D. M. Nicol, The Date of the
Battle of Pelagonia, BZ 49, 1956, s. 68-71; D. Geanakoplos, Greco-Latin Relations ...,
s. 118-135; idem, Emperor Michael Paleologos..., s. 65-74; G. Ostrogorsky, op. cit.,
s. 370; P. Wirth, Von der Schlacht von Pelagonia bis Wiedereroberung Konstantinoples. Zur usseren Geschichte der Jahre 1259-1261, BZ 1962, t. 55, s. 30-37;
R. L. Wolff, op. cit., s. 228; M. C. Bartusis, op. cit., s. 37-38; Z. Pentek, op. cit., s. 189190.
229
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
szo miejscowoci lecych nieopodal Konstantynopola25. W zwizku
z tymi dziaaniami Jerzy Akropolites przytacza ciekaw anegdot,
ktra dowodziaby, e wadca Nikei podj prb zajcia Miasta podstpem26. Zgodnie z relacj historyka bowiem pozostajcy w cesarskiej niewoli od czasu bitwy pod Pelagoni aciski arystokrata Anselin de Toucy27 powiadomi Michaa, e posiada dom przylegajcy do
miejskich murw i moe poprzez tamtejsz bram wpuci do rodka
jego oddziay, ktre atwo opanuj Konstantynopol28. Cesarz jakoby
ze wzgldu na czce ich zwizki rodzinne29 uwierzy rycerzowi
i uwolni go, obiecujc ponadto wielkie zaszczyty za pomoc w odzyskaniu stolicy. Ze swej strony Anselin de Toucy skada uroczyste
przysigi, e dochowa wiernoci i pomoe zrealizowa plan majcy
zakoczy tam aciskie rzdy30, jednak zdradzi Paleologa i nie
otworzy bramy, tumaczc si wykrtnie, e klucz do niej zabra archont Miasta (oJ a[rcwn th`~ povlew~)31.
Trudno rozstrzygn, czy opowie Jerzego Akropolitesa jest jedynie czyst fantazj32, jakkolwiek naley podkreli, e o tych wy25
M. C. Bartusis, op. cit., s. 39.

Akropolites, Historia, s. 173-175; zob. te: J. Lognon, op. cit., s. 226;
D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 75-76; M. C. Bartusis, op. cit.,
s. 39.
27 Anselin de Toucy by modszym synem Narjota de Toucy, regenta Romanii
z czasw maoletnioci Baldwina II i crki Teodora Branasa; D. Geanakoplos, GrecoLatin Relations ..., s. 137-141; P.I. avoronkov, Nikeiskaia imperia i francuzskoe
rycarstvo (Anso de Kaio i Anso de Tusi), Vizantijskij Vremennik 2000, t. 59 (84),
s. 82 (dalej: VV); M. Angold, The Latin Empire of Constantinople, 1204-1261: Marriage Strategies, [w:] Identities and Allegiances in the Eastern Mediterranean after
1204, ed. J. Herrin, G. Saint-Guillain, Farnham 2011, s. 55, 56; zob. te:
W. Treadgold, op. cit., s. 733.
28 Akropolites, Historia, s. 174; P.I. avoronkov, Nikeiskaia imperia i francuzskoe rycarstvo ..., s. 81-82; M. Angold, The Latin Empire ..., s. 56 i przyp. 49.
29 Jerzy Akropolites okrela go terminami: oJ ejxavdelfo~ bd tov suggenev~
(Akropolites, Historia, s. 174). Zwaywszy na fakt, e rd Branasw by spowinowacony z Paleologami, de Toucy po kdzieli mg pretendowa do rangi cesarskiego
krewniaka i atwiej znale posuch u basileusa; zob. np.: P.I. avoronkov, Nikeiskaia imperia i francuzskoe rycarstvo ..., s. 83-85; M. Angold, The Latin Empire ...,
s. 55.
30 Akropolites, Historia, s. 174.
31 Ibidem, s. 175.
32 Przyjmujc prawdopodobiestwo opowieci Akropolitesa, naley rwnie zastanowi si, czy wspomniany archont ktrym mgby by aciski komendant,
bd te nawet sam Baldwin II (D. Geanakoplos, Michael Paleologos ..., s. 77) nie
26
230

_______________________________________________________________
darzeniach nie wspominaj pozostae bizantyskie rda, koncentrujce sw uwag na obleniu Galaty przez wojska cesarza33. Warto jednak zauway, e podstpne, czy te wykorzystujce zdrad,
zawadnicie Konstantynopolem wpisywaoby si w bizantysk tradycj.
Z kolei informacje dotyczce walk o Galat s nie do podwaenia
i mog wskazywa, e zamiarem Paleologa byo odzyskanie Miasta
w ramach regularnych dziaa, jednake mimo przewagi liczebnej
cesarskich oddziaw oblenie zakoczyo si fiaskiem34 i cesarz
postanowi powrci do Azji Mniejszej, utwierdzony w przekonaniu,
e jego siy nie s jeszcze odpowiednie do zrealizowania yciowego
zamierzenia35.
Niewtpliwie niepowodzenia pod murami Galaty oraz fiasko hipotetycznego konceptu zwizanego z osob de Toucyego zmusiy Michaa Paleologa do wypracowania nowego planu36, gdzie jednym
dowierza arystokracie, czy te to on sam od pocztku nie zamierza otwiera bramy,

jednak kariera Anselina de Toucy w ksistwie Achai mogaby sugerowa, e cesarski krewniak po prostu Michaa VIII okama; na temat wspomnianej kariery
zob.: P.I. avoronkov, Nikeiskaia imperia i francuzskoe rycarstvo ..., s. 82-83.
33 Pachymeres, Relationes I, s. 171-175; Gregoras, Historia I, s. 80-81; o walkach
pod murami Galaty wspomina rwnie Jerzy Akropolites (Akropolites, Historia,
s. 174-175); patrz te: D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 75-79;
M. C. Bartusis, op. cit., s. 39; W. Treadgold, op. cit., s. 733.
34 Mimo to Baldwin II poczu si zmuszony prosi o pokj, ktry zosta zawarty
na jeden rok (Akropolites, Historia, s. 175; zob. te: J. Lognon, op. cit., s. 226;
D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 78; W. Treadgold, op. cit.,
s. 733); z kolei nic o podpisaniu traktatu nie wspomina ani Jerzy Pachymeres (Pachymeres, Relationes I, s. 175), ani Nikefor Gregoras (Gregoras, Historia I, s. 81),
ktrzy koncentruj swoj uwag na strachu, jakim Paleolog napeni acinnikw
w Konstantynopolu.
35 Wspomniany powyej plan podstpnego zajcia Konstantynopola zakadajc
naturalnie, e Jerzy Akropolites opisuje fakty byby wic rozsdny, w dodatku
fiasko walk pod murami Galaty oraz dowiadczenia Jana III Watatzesa musiay
utwierdzi powszechnie panujce przekonanie, e w celu zdobycia dawnej stolicy
naley zgromadzi olbrzymie rodki militarne; J. Lognon, op. cit., s. 226; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 82; M. C. Bartusis, op. cit., s. 39;
M. Angold, The Fourth Crusade ..., s. 210.
36 By moe wi si z tym poselstwo, jakie Paleolog skierowa do spowinowaconego z rodem Laskarysw cara Bugarii Konstantyna Ticha, prawdopodobnie
w celu zapewnienia neutralnoci pnocnego ssiada Cesarstwa Nikei; jednoczenie
basileus podj kroki, by spacyfikowa sytuacj rwnie na pograniczu maoazjatyc-
231
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
z gwnych punktw musiao by pozyskanie przede wszystkim odpowiednio licznej floty, gdy ta bdca w jego posiadaniu bya zupenie niewystarczajca37. Zamierza osign to poprzez zblienie
z republik Genui, ktra w zamian za wsparcie dziaa wadcy Nikei, otrzymywaa przywilej swobodnego handlu na ziemiach podlegych Paleologowi, wraz z terenami znajdujcym si jeszcze w rkach
aciskich. Wzajemne zobowizania zostay sprecyzowane w traktacie podpisanym 13 marca 1261 r. w Nymfaion38.
Kilka miesicy pniej basileus wysa swojego zaufanego dowdc cezara Aleksego Strategopulosa na czele niewielkich si dla dokonania demonstracji zbrojnej najprawdopodobniej na pograniczu
z Bugari39. Natomiast pobocznym zadaniem nikejskiego wodza byo
przemaszerowanie wzdu murw Konstantynopola, by unaoczni
kim patrz np.: D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 81; R. L. Wolff,
op. cit., s. 230; M. C. Bartusis, op. cit., s. 39.
37 Cesarstwo Nikejskie posiado bowiem nieliczn i niebdc rwnorzdnym
przeciwnikiem dla Wenecji flot, chocia wadcy z dynastii Laskarysw starali si
rwnie wykorzystywa jako korsarzy piratw dziaajcych w basenie Morza Egejskiego; natomiast w pewnym, liczcym si, stopniu flota bizantyska zosta odbudowana dopiero po 1262 r., kiedy moga liczy ok. 60-80 okrtw; patrz np.: H. Ahrweiler, Byzance..., s. 329, 336-373; O. E. Kolotova, Vizantijskie flot i piratstvo pri
imperatore Michaile VIII Paleologe (1261-1282), Antinaia drevnost i srednie veka
2011, t. 40, s. 302-312.
38 Umowa zawarta z wosk republik wskazuje, e Micha Paleolog przemyliwa o otwartych dziaaniach przeciwko Konstantynopolowi, jednak swe plany lokowa raczej w dalszej perspektywie, gdy Genua miaa wysa flot dopiero po ratyfikacji traktatu przez wadz republiki, co nastpio 10 lipca 1261 r. Na temat ukadu
patrz np.: J. Lognon, op. cit., s. 226; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos
..., s. 81-91; H. Ahrweiler, Byzance..., s. 329-330; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 371;
R. L. Wolff, op. cit., s. 230; I. P. avoronkov, Nikeiskaia imperia i Zapad (vzaimootnoenia s gosudarstvami Apeninskogo poluostrova i papstvom, VV 1974, t. 36,
s. 119-121; M. Balard, La Romanie gnoise (XIIe dbut du XVe sicle, Rzym 1978,
s. 42-45; M. C. Bartusis, op. cit., s. 39; W. Treadgold, op. cit., s. 333; Z. Pentek,
op. cit., s. 190-191.
39 Pachymeres, Relationes I, s. 191; z kolei Nikefor Gregoras podaje, e celem
wyprawy Strategopulosa by Epir (Gregoras, Historia I, s. 83), natomiast Jerzy
Akropolites mwi krtko o zachodnich ziemiach (Akropolites, Historia, s. 181); patrz
te: J. Lognon, op. cit., s. 226; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ...,
s. 92-93; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 371; R. L. Wolff, op. cit., s. 230; A. Failler, Chronologie et composition dans lHistoire de Georges Pachymre, Revue des tudes
Byzantines 1980, t. 38, s. 56; M. C. Bartusis, op. cit., s. 40; Z. Pentek, op. cit., s. 191.
232

_______________________________________________________________
Baldwinowi II potg jego cesarskiego przeciwnika i sterroryzowa
aciskich mieszkacw40.
Wykonujc wiernie rozkazy, cezar Aleksy rzeczywicie podszed
ku Miastu i wkroczy na ziemie zamieszkae przez tak zwanych thelematarioi, czyli Romejw, ktrzy po upadku Konstantynopola
w 1204 r., zaakceptowali aciskie panowanie41. W lipcu 1261 r.
otwarcie opowiedzieli si oni po stronie basileusa Michaa VIII Paleologa, donoszc jego wodzowi, e ambicje weneckiego podesty sprawiy42, i starodawna stolica pastwa Romejw pozostaje praktycznie
bezbronna43.
Strategopulos wykorzysta wic skrztnie okazj i zdoby metropoli Romanii, co podkrelaj rda bizantyskie, rozkadajc jedynie rnie akcenty tego wydarzenia44. Zgodnie z ich przekazami,
40 Akropolites, Historia, s. 181; Pachymeres, Relationes I, s. 191; Gregoras, Historia I, s. 83; patrz te: J. Lognon, op. cit., s. 226; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 93; M. C. Bartusis, op. cit., s. 40.
41 Thelematarioi, ktry to wyraz mona tumaczy jako ochotnicy, wolontariusze,
zamieszkiwali tereny wok Konstantynopola jak i samo Miasto i trudnili si przede
wszystkim upraw ziemi, zaopatrujc stolic w ywno, byli rwnie wykorzystywani czasem przez aciskich wadcw jako rezerwuar pomocniczych si militarnych.
Natomiast fakt, e mieli pochodzenie romejskie pozwala Nikejczykom korzysta
z ich usug jako doskonaych informatorw o sytuacji w Konstantynopolu; patrz
np.: D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 95-96; R. L. Wolff, op. cit.,
s. 230-231; M. C. Bartusis, op. cit., s. 40-41; D. Jacoby, The Economy of Latin Constantinople, 1204-1261, [w:] Urbs capta, s. 197; Z. Pentek, op. cit., s. 191.
42 wczesny bowiem podesta w Konstantynopolu Marco Gradenigo uzna,
e energiczne dziaania wymierzone w Nike zarwno wzmocni morale acinnikw,
jak i poskromi ambicje Romejw, dlatego te stacjonujca w Miecie flota wyruszya na Morze Czarne ku wysepce Dafnusia; Akropolites, Historia, s. 181-182; Pachymeres, Relationes I, s. 193; Gregoras, Historia I, s. 85; J. Lognon, op. cit., s. 226;
D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 93, 97-104; H. Ahrweiler, Byzance..., s. 331; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 371; R. L. Wolff, op. cit., s. 231; M. C. Bartusis, op. cit., s. 40; P. Lock, op. cit., s. 64, 66; Z. Pentek, op. cit., s. 191.
43 Znaczenie thelematarioi jako informatorw o zaistniaej sytuacji podkrelaj
bizantyskie rda (Akropolites, Historia, s. 182; Pachymeres, Relationes I, s. 193;
Gregoras, Historia I, s. 83, 84), jakkolwiek ani najbliszy wydarzeniom Jerzy Akropolites, ani Nikefor Gregoras nie posuguj si terminem thelematarioi; zob. te:
J. Lognon, op. cit., s. 226; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 104106; R. L. Wolff, op. cit., s. 231; A. Daneva-Vasileva, op. cit., s. 169; M. C. Bartusis,
op. cit., s. 40.
44 Wedug Jerzego Akropolitesa o sukcesie zadecydowaa odwaga i zdecydowanie
wodza, Aleksego Strategopulosa (Akropolites, Historia, s. 182), natomiast Jerzy
Pachymeres wspomina o wtpliwociach i obawach gwnodowodzcego, honorujc
233
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
o sukcesie nikejskiego oddziau zadecydowa przede wszystkim fakt,
e acinnicy nie posiadali odpowiednich si45, by naleycie chroni
cao murw Konstantynopola, a co wicej, jak mona sdzi, zbytni pewno pokadali w umocnieniach, o czym wiadczy fakt (ktry
bizantyscy autorzy zgodnie podkrelaj), e stranicy Baldwina II
zostali zaskoczeni46.
Jak ju zostao wspomniane poszczeglne rda rnie przedstawiaj pierwsz faz walk o Konstantynopol, czyli sforsowanie
murw Teodozjusza. Jerzy Akropolites wspomina o dziurze, przez
ktr mg przedosta si pojedynczy czowiek47, z kolei Nikefor Gregoras pisa, e nikejscy zbrojni przeszli poza umocnienia podziemnym przejciem48, natomiast Jerzy Pachymeres podaje, e do murw
zostay przystawione drabiny49. Nastpnie rda ju zgodnie podaj,
e odblokowano bram Peges i do Miasta wkroczya reszta zbrojnych
Strategopulosa50.
Najbardziej bogat w detale narracj z walk o Konstantynopol toczonych w nocy i w dzie 25 lipca 1261 r. pozostawi Jerzy Pachymeres51, jednak naley zauway, e relacja pozostaych rde, jakkolwiek skromniejsza, pokrywa si w znacznej mierze z jego opowieci52. Mona wic uzna, e o wicie pod kontrol cezara Aleksego
za to dowdc telematarw, Aleksego Kutrizakesa (Pachymeres, Relationes I, s. 193,

195); zob. te: Gregoras, Historia I, s. 85.
45 Z. Pentek, op. cit., s. 211.
46 Akropolites wspomina o zrzuceniu z murw zaskoczonego stranika (Akropolites, Historia, s. 182), z kolei Pachymeres jest bardziej dosadny, gdy opisujc wyeliminowanie picych stranikw, kwituje swoj opowie, cierpkim stwierdzeniem,
e rzecz dotyczya naturalnie Wochw (Pachymeres, Relationes I, s. 197); patrz te:
J. Lognon, Lempire latin ..., s. 227; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos
..., s. 106; R. L. Wolff, op. cit., s. 231; M. C. Bartusis, op. cit., s. 41.
47 Akropolites, Historia, s. 182; zob. te: A. Failler, op. cit., s. 57.
48 Gregoras, Historia I, s. 85; zob. te: J. Lognon, op. cit., s. 227; R. L. Wolff,
op. cit., s. 230; A. Failler, op. cit., s. 57; Z. Pentek, op. cit., s. 191.
49 Pachymeres, Relationes I, s. 195, 197; zob. te: A. Failler, op. cit., s. 57.
50 Akropolites, Historia, s. 182; Pachymeres, Relationes I, s. 197; zob. te: Gregoras, Historia I, s. 85; J. Lognon, op. cit., s. 227; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael
Paleologos ..., s. 106-107; R. L. Wolff, op. cit., s. 231; M. C. Bartusis, op. cit., s. 41;
Z. Pentek, op. cit., s. 191.
51 rdo to mona uzna z najbardziej wartociowe dla tego problemu; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 108; A. Failler, op. cit., s. 56-57.
52 Akropolites, Historia, s. 182-183; Gregoras, Historia I, s. 85.
234

_______________________________________________________________
znajdowaa si ju brama Peges i przylegy do niej obszar53. Opr
acinnikw prbowa organizowa Baldwin II54, lecz na wie o szybkich postpach przeciwnika uciek i schroni si w Wielkim Paacu55.
Z kolei oddziay nikejskie, wspomagane przez cz rodzimej ludnoci stolicy, szybko zajmoway kolejne dzielnice Miasta56.
Niewtpliwie najwikszym zagroeniem dla sukcesu dziaa niewielkich w gruncie rzeczy si Aleksego Strategopulosa bya powracajca flota wenecka57, gdy jej przybycie mogo diametralnie zmieni wynik bitwy o stolic, dlatego te cezar, idc za rad Jana Fylaksa, jeszcze niedawno pozostajcego w subie Baldwina II, podpali
dzielnice zamieszkae przez acinnikw58. W tej sytuacji59 zgroma53

Pachymeres, Relationes I, s. 199; Gregoras, Historia I, s. 85-86; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 110; R. L. Wolff, op. cit., s. 231.
55 Akropolites, Historia, s. 182; Pachymeres, Relationes I, s. 199; J. Lognon,
op. cit., s. 227; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 111; R. L. Wolff,
op. cit., s. 231.
56 Warto podkreli te, e pwiecze aciskich rzdw w Konstantynopolu doprowadzio do znacznej ruiny stolicy, ktrej spore obszary byy ju niezamieszkae.
Zniszczenia Miasta byy rwnie efektem wielkich poarw z lat 1203-1204, kiedy to
miao spon do 1/3 zabudowa Konstantynopola (A. M. Schneider, Brnde in Konstantinopel, BZ 1941, t. 41, s. 386-387; T. F. Madden, The Fire of the Fourth Crusade
in Constantinople. 1203-1204: A Damage Assessment, BZ 1991-1992, t. 84-85, s. 7293); z ca pewnoci straty te nie zostay zlikwidowane w czasach panowania aciskiego; zob. te: D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos..., s. 112;
A.-M. Talbot, The Restoration of Constantinople under Michael VIII, DOP, 47, 1993,
s. 243-249; M. Angold, The Fourth Crusade ..., s. 137, 158.
57 W tym przypadku take mona zauway dosy istotne rnice w bizantyskich rdach. Jerzy Akropolites podaje bowiem, e acinnicy nie byli wiadomi
walk, o ktrych dowiedzieli si dopiero, kiedy podpynli pod Konstantynopol (Akropolites, Historia, s. 182-183), z kolei Pachymeres informuje, e to wanie wie
o walkach w Miecie skonia flot acisk do powrotu (Pachymeres, Relationes I,
s. 199, 201); w pewien sposb pokrywaj si z t drug relacj rwnie dane przekazane przez Nikefora Gregorasa, jakkolwiek pisze on, e flota aciska pojawia si
dopiero nastpnego dnia (th/` uJsteraiva) i przeprowadzaa ewakuacj ludnoci od
wieczora do rana (Gregoras, Historia I, s. 86); patrz te: D. J. Geanakoplos, Emperor
Michael Paleologos ..., s. 111.
58 Akropolites, Historia, s. 183; Pachymeres, Relationes I, s. 201; Gregoras, Historia I, s. 85. Zwikszyo to niebotycznie chaos, jaki panowa 25 lipca na ulicach
Konstantynopola, kiedy to zgodnie z bizantyskimi rdami, aciska ludno szukaa schronienia w klasztorach, w zakamarkach murw i portykw (Akropolites,
Historia, s. 182); zob. te: J. Lognon, op. cit., s. 227; D. J. Geanakoplos, Emperor
54
235
Jacek Bonarek
_______________________________________________________________
dzeni na pokadach aciskich statkw marynarze i onierze zrezygnowali z prby desantu i podjcia walki z napastnikami, zajli si
za to ratowaniem swoich najbliszych60.
Sukcesy onierzy Strategopulosa, zdrada w rozumieniu zachodnich elit rzdzcych Miastem czci greckojzycznej ludnoci
Konstantynopola i akt terroru, za jaki mona uzna podpalenie aciskich dzielnic, spowodowa masowy eksodus acinnikw na czele
z ich rzdzcymi61, co przypiecztowao nieoczekiwane i nage gdy
wydarzenia rozegray si w cigu jednego dnia odzyskanie prawowitej stolicy przez Romejw z Nikei62.
Warto zauway, e Micha VIII Paleolog nie musia ostatecznie
zbiera armii i prowadzi regularnego oblenia przy pomocy sojuszniczej floty Genueczykw, by odebra potomkom uczestnikw
IV krucjaty starodawn bizantysk stolic. Jego niewtpliwy sukces przypomina wydarzenia z czasw Justyniana II63, Konstantyna V
czy Aleksego I Komnena, kiedy to zajcie Miasta byo gwnie wyniMichael Paleologos ..., s. 111-113; R. L. Wolff, op. cit., s. 231; M. C. Bartusis, op. cit.,
s. 41; W. Treadgold, op. cit., s. 733.
59 Zgodnie ze sowami Jerzego Pachymeresa ku statkom acinnikw poday
bezwadnie, czsto boso i w samych koszulach, kobiety i dziewczta; Pachymeres,
Relationes I, s. 203; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos..., s. 113.
60 Akropolites, Historia, s. 183; Pachymeres, Relationes I, s. 201; Gregoras, Historia I, s. 86; J. Lognon, op. cit., s. 227-228; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael
Paleologos ..., s. 112; R. L. Wolff, op. cit., s. 231; M. C. Bartusis, op. cit., s. 41;
61 Uciekli wwczas: podesta Marco Gradenigo, patriarcha Pantaleon Giustiniani
oraz podjty w ostatnim momencie z portu Bukoleon cesarz Baldwin II; Akropolites,
Historia, s. 183; Pachymeres, Relationes I, s. ; Gregoras, Historia I, s. 86; J. Lognon,
op. cit., s. 227; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 114; G. Ostrogorsky, op. cit., s. 371; P. Lock, op. cit., s. 66; Z. Pentek, op. cit., s. 191.
62 Micha VIII Paleolog pojawi si w Konstantynopolu niecay miesic pniej,
15 sierpnia, dokonujc uroczystego wjazdu do Krlowej Miast. Z ca pewnoci
odzyskanie stolicy z rk acinnikw stanowio symbol odbudowy Cesarstwa, jednak
Micha uzyska rwnie bardzo powan, osobist korzy, bowiem mg ju przystpi do przejcia cakowitej i dziedzicznej wadzy, czego dowodem bya powtrna
koronacja Michaa i jego ony Teodory w Hagia Sofia, natomiast proces zosta
uwieczony olepieniem dziesicioletniego Jana IV Laskarysa w wita Boego
Narodzenia 1261 r.; Akropolites, Historia, s. 186-189; Pachymeres, Relationes I,
s. 199; D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 114; G. Ostrogorsky,
op. cit., s. 371-372; R. L. Wolff, op. cit., s. 232; M. Angold, Byzantine Government ...,
s. 91-92; M. C. Bartusis, op. cit., s. 41-42; W. Treadgold, op. cit., s. 733.
63 Patrz te: D. J. Geanakoplos, Emperor Michael Paleologos ..., s. 110.
236

_______________________________________________________________
kiem podstpu bd przypadku. Nadal wic stoeczne fortyfikacje,
mimo zaniedba z czasw aciskiego panowania, mogy by uznawane za gwarancj bezpieczestwa konstantynopolitaczykw. Nie
naley bowiem rwnie zapomina, e w tym czasie Konstantynopol
by metropoli odrbnego i wrogiego wobec Nikei pastwa, paradoksalnie wic Romejowie noc 25 lipca 1261 r. stali pod murami Teodozjusza w roli zewntrznego wroga.
237
ARTYKUY RECENZYJNE
RECENZJE

_______________________________________________________________
Studia i szkice dedykowane Julianowi Baranowskiemu, red. Ewa

Wiatr, Piotr Zawilski, Archiwum Pastwowe w odzi i Centrum Bada ydowskich Uniwersytetu dzkiego, d 2010, ss. 302
W dniu 22 listopada 2009 r. zmar po dugiej chorobie Julian Baranowski, absolwent studiw historycznych o specjalizacji archiwistycznej na Uniwersytecie Mikoaja Kopernika w Toruniu, nastpnie
dugoletni pracownik i starszy kustosz Archiwum Pastwowego
w odzi; wielki mionik historii miasta nad dk i caego regionu;
autor licznych publikacji, dotyczcych dramatycznych dziejw ydw
dzkich w latach II wojny wiatowej oraz historii dzkiego getta1;
redaktor wielu prac zbiorowych i wydawnictw rdowych2; konsultant filmw dokumentalnych, traktujcych o dziejach odzi pod okupacj niemieck i o losach Litzmannstadt Getto3; wielokrotnie nagradzany i odznaczany za dziaalno badawcz, naukow i archiwistyczn oraz prace redakcyjne. Recenzowana publikacja stanowi hod
1
J. Baranowski publikowa m.in. w: Biuletynie Gwnej Komisji Badania

Zbrodni Hitlerowskich w Polsce Kronice miasta odzi, Roczniku dzkim, Tyglu Kultury oraz w wydawnictwach zbiorowych (patrz np.: Dzieje ydw w odzi
1820-1944. Wybrane problemy, red. W. Pu, S. Liszewski, d1991; Zagada ydw
na terenach polskich wcielonych do III Rzeszy, red. A. Namyso, Warszawa 2008;
Orodek zagady ydw w Chemnie nad Nerem w wietle najnowszych bada, Konin 2004; Berliner Juden im Getto Litzmannstadt 1941-1944. Ein Gedenkbuch, red.
I. Loose, Berlin 2009; Konstantynw dzki. Dzieje Miasta, red. M. NartonowiczKot, d 2006; Getto w odzi 1940-1944, red. J. Fijaek i A. Galiski; Fenomen
getta dzkiego 1940-1944, pod red. P. Samu, W. Pu, d 2006; Zagada ydw z
getta dzkiego, red. J. Fijaek, d 1984). Patrz te: The d Getto 19401944/dzkie getto 1940-1944. Vademecum, d 1999, 2003, 2005, 2009.
2 Zob. np.: Getto dzkie/Litzmannstadt Getto 1940-1944, d 2009 (wsp. red.
ze S. Nowinowskim); Kronika getta dzkiego/Litzmannstadt Getto 1941-1944, t. IV, d 2009 (wsp. red. z K. Radziszewsk, A. Sitarkiem, M. Trbaczem, J. Walickim, E. Wiatr i P. Zawilskim).
3 M. in.: Stacja Radegast (re. M. Burzyska-Keller), Litzmannstadt Getto
Pieko na Ziemi Obiecanej (re. M. Olbrychowski), Filmowa Encyklopedia odzi
(re. J. Wileska).
Anna Arkuszewska
_______________________________________________________________
oddany J. Baranowskiemu, przygotowany przez grono najbliszych
kolegw i wsppracownikw.
Wydawnictwo pt. Studia i szkice dedykowane Julianowi Baranowskiemu zawiera kilkadziesit artykuw w tym rwnie w jzyku niemieckim autorstwa m.in. pracownikw Uniwersytetu dzkiego, Instytutu Pamici Narodowej i badaczy z zagranicy; archiwistw z Archiwum Pastwowego w odzi i Archiwum Pastwowego
w Piotrkowie Trybunalskim oraz dzkich dziennikarzy, specjalizujcych si w publicystyce historycznej, dotyczcej dziejw miasta nad
dk i miejscowej spoecznoci ydowskiej.
Publikacje zebrane w ksice to: dwa wspomnienia P. Zawilskiego, dyrektora Archiwum Pastwowego w odzi i Sawomira
Abramowicza o J. Baranowskim; bibliografia dorobku naukowego
J. Baranowskiego; artyku Jarosawa Kity powicony dziejom zabytkowego zespou pofabrycznego przy ulicy Przdzalnianej 71, odzwierciedlonym w zasobach rdowych Archiwum Pastwowego w
odzi; dwa teksty Moniki Kucner, charakteryzujce niemieckojzyczn literatur o odzi do 1939 r. oraz ycie polityczne i pras polityczn mniejszoci niemieckiej w odzi do 1939 r.; studium Aleksego
Piasty prezentujce dziaalno urzdnika stanu cywilnego gminy
Bkowa Gra w pierwszym wierwieczu XIX w.; artyku Joanny
Podolskiej, ukazujcy dzieje Zelowa i miejscowej mniejszoci ydowskiej; tekst Zofii Przybysz powicony zagadnieniu prb wprowadzania i funkcjonowania numerus clausus na uczelniach polskich
w okresie Drugiej Rzeczypospolitej; biograficzny szkic Michaa Trbacza przybliajcy czytelnikowi posta Aleksandra Margolisa
dzkiego lekarza-spoecznika, ydowskiego socjalisty, polityka, zamordowanego przez Niemcw w grudniu 1939 r.; artyku P. Zawilskiego, w ktrym omwiona zostaa dziaalno Stray Miejskiej
w odzi w latach 1938-1939; studium Magorzaty Domagalskiej,
analizujcej wspomnienia, dzienniki, relacje i utwory literackie dzieci ydowskich, dowiadczajcych w okupowanej Polsce okruciestw
niemieckiej okupacji; tekst Saschy Feucherta powicony zapiskom
i notatkom, pozostaym po mieszkacach Litzmannstadt Getto; rozprawka Antoniego Galiskiego, prezentujca wybrane problemy
z dziejw niemieckich wizie i aresztw w odzi w latach 19391945; szkic Andrei Lw rekonstruujcy wiadomo i stan wiedzy
o Holokaucie ydw z dzkiego getta; artyku Moniki Polit odnoszcy si do legendy o krlu Chaimie, w ktrym Autorka zaprezen-
242
(Rec.) Studia i szkice dedykowane Julianowi Baranowskiemu

_______________________________________________________________
towaa interesujce uzupenienia i poprawki do przedwojennej biografii Chaima Mordechaja Rumkowskiego; dwuczciowa publikacja
Krystyny Radziszewskiej, na ktr skadaj si biograficzny szkic,
ukazujcy posta kronikarza dzkiego getta Bernharda Heiliga,
oraz prezentujcy przetumaczony tekst jego zapiskw z getta; studium Adama Sitarka, przedstawiajce dramatyczn histori transportw ydw z Berlina do Litzmannstadt Getto w latach 1941-1942;
artyku Aliny Skibiskiej, omawiajcy losy ydw, ktrzy pozostali,
bd przedostali si na aryjsk stron z warszawskiego getta
i ocaleli z Holokaustu; rozprawka E. Wiatr, przybliajca czytelnikowi problematyk ycia codziennego w getcie dzkim w wietle
Kroniki getta dzkiego; wreszcie publikacja Tomasza Matuszaka
charakteryzujca dziaalno wydawnicz Archiwum Pastwowego
w Piotrkowie Trybunalskim na przykadzie periodyku Badania nad
dziejami Regionu Piotrkowskiego. Szkice i studia dedykowane Julianowi Baranowskiemu zamyka artyku P. Zawilskiego, ukazujcy
histori i dziaalno Stray Miejskiej w odzi w latach 1945-1950
(nawizujcy do zamieszczonego rwnie w recenzowanym wydawnictwie tekstu jego autorstwa).
Recenzowane wydawnictwo naley oceni pod wzgldem naukowym i poznawczym bardzo wysoko. Poza dwoma tekstami o charakterze z zaoenia wspomnieniowym i zestawieniem dorobku J. Baranowskiego zawiera bowiem naukowe, wnikliwe artykuy, powicone
zagadnieniom, zwizanym z dziejami odzi i dzkiej mniejszoci
ydowskiej, ktre nie stay si, jak dotd, przedmiotem refleksji badaczy. Pewnym mankamentem ksiki jest natomiast brak indeksu
osobowego utrudniajcy odszukanie informacji o konkretnych postaciach, omawianych na jej amach i krtkich chociaby not biograficznych autorw artykuw, zamieszczonych w wydawnictwie.
Podsumowujc trzeba podkreli, i literatura naukowa, dotyczca dramatycznej historii odzi w latach niemieckiej okupacji oraz
losw mniejszoci ydowskiej, zamieszkujcej dawny polski Manchester, w okresie II wojny wiatowej, zostaa wzbogacona o wan pozycj. Naley stwierdzi, e przyjaciele i wsppracownicy J. Baranowskiego wybrali a przede wszystkim wymienicie zrealizowali
chyba najlepszy pomys na przypomnienie i upamitnienie tego wybitnego dzkiego archiwisty, znawcy wojennych losw miasta nad
dk, badacza, ktrego we wdzicznej pamici zachowuj rwnie
243
Anna Arkuszewska
_______________________________________________________________
pracownicy Biblioteki Instytutu Historii, w ktrej bywa czstym
gociem.
Anna Arkuszewska
(Biblioteka Instytutu Historii U, d)
244

_______________________________________________________________
Yizhar Hirschfeld, ycie monastyczne na Pustyni Judzkiej

w okresie bizantyskim, Tyniec. Wydawnictwo Benedyktynw, Krakw 2010, ss. 499
Praca, zmarego w 2006 r., izraelskiego archeologa Yizhara Hisrchfelda1 jest kolejn pozycj na licie tynieckiego Wydawnictwa Benedyktynw z serii rda Monastyczne2. Dziki omawianej publikacji polski czytelnik ma okazj pozna szczegy dotyczce ycia anachoretw i cenobitw zamieszkujcych klasztory pooone na obszarze dzisiejszego Izraela (i czciowo take Autonomii Palestyskiej),
w okresie mniej wicej poowy od IV w. (okres dziaalnoci Charytona, uznawanego za twrc monastycyzmu na Pustyni Judzkiej) do
VII stulecia (podboje Persw i Arabw). Chocia ksika Hirschfelda
ukazaa si ju w 1992 r.3, to jak podkrela Ewa Wipszycka nadal
1 Yizhar Hisrchfeld urodzi si w 1950 r. W czasie swojej dziaalnoci naukowej

zwizany by on z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie,
gdzie w 1987 r. uzyska stopie doktora. Specjalizowa si przede wszystkim w archeologii Bliskiego Wschodu okresu rzymskiego i bizantyskiego. Bra udzia
w wykopaliskach m. in. w Herodium i Qumran. Prowadzi take badania nad monastycyzmem na obszarze Pustyni Judzkiej (rezultaty swoich bada przedstawi on
w omawianej pracy). Kilkakrotnie nagradzany za swoj prac naukow, zmar
w 2006 r. Por.: http://www.bib-arch.org/news/hirschfeld-obit.asp, dostp 09.07.2011;
http://orion.mscc.huji.ac.il/orion/news/In%20MemoriamYHirschfeld.htm, dostp: 09.
07.2011.
2 Do tej pory nakadem Wydawnictwa Benedyktynw, w serii rda Monastyczne, ukazay si m. in. nastpujce prace: G. Bunge, Ewagriusz z Pontu mistrz
ycia duchowego, Krakw 1998; D. J. Chitty, A pustynia staa si miastem Wprowadzenie do dziejw monastycyzmu w Egipcie i Palestynie pod panowaniem chrzecijaskim, Krakw 2008; V. Desprez, Pocztki monastycyzmu, T. 1-2, Dzieje monastycyzmu chrzecijaskiego do soboru efeskiego, Krakw 1999; Historia mnichw
w Egipcie, oprac. E. Wipszycka, R. Winiewski, Krakw 2007; Pachomiana latina,
przek.: A. Bober, W. Miliszkiewicz, M. Starowieyski, oprac. M. Starowieyski, Krakw 1996.
3 E. Wipszycka, Przedmowa, [w:] Y. Hirschfeld, ycie monastyczne na Pustyni
Judzkiej w okresie bizantyskim, Krakw 2010, s. 13.
Piotr Baranowski
_______________________________________________________________
zachowuje swoj warto w zasadniczych sprawach, uzupeniajc
nasz wiedz o ruchu monastycznym na obszarach innych ni Egipt4.
Recenzowana praca skada si ze wstpu, omiu rozdziaw oraz
wnioskw. Na kocu Autor umieci take krtkie biogramy najwaniejszych postaci ruchu monastycznego na Pustyni Judzkiej, o ktrych bya mowa w ksice (m. in. biogramy Eutymiosa, Saby, Charytona). Cao uzupeniaj mapy, ilustracje, alfabetyczny wykaz
klasztorw Pustyni Judzkiej oraz indeks imion i nazw wasnych.
Otwierajcy prac obszerny Wstp (s. 16-56), podzielony na cztery
podrozdziay, ma za zadanie wprowadzi Czytelnika w poruszan
problematyk. W tym wprowadzeniu znajdziemy zatem omwienie
rde pisanych, wykorzystanych przez Autora (dobrym pomysem
byo umieszczenie w tym miejscu tabeli, w ktrej podano tytuy podstawowych rde, z podaniem czasu ich powstania oraz z zaznaczeniem, ktremu klasztorowi i jakiej postaci dane dzieo powica najwicej uwagi), a take zarys historii bada archeologicznych, prowadzonych na Pustyni Judzkiej od koca XIX w. Wstp zawiera take,
bardzo dokadn, charakterystyk warunkw naturalnych opisywanego obszaru. Ponadto we Wstpie Y. Hirschfeld zamieci zarys historii ruchu monastycznego na Pustyni Judzkiej (jego zdaniem
pierwszymi anachoretami na tym terenie byli chrzecijanie uciekajcy przed przeladowaniami religijnymi, w okresie przed 313 r.5), aczkolwiek trzeba stwierdzi, e zarys ten jest bardzo oglnikowy. Hirschfeld przedstawi bowiem jedynie sylwetki kilku najwaniejszych
postaci w dziejach monastycyzmu na Pustyni Judzkiej (m. in. Charytona, Eutymiosa, Saby, Teodozjusza, Teoktysta), wymieni zakadane
przez nich laury i cenobia, po czym omwi najbardziej charakterystyczne cechy funkcjonowania tyche klasztorw. W tym miejscu
rzuca si w oczy brak charakterystyki ruchu monastycznego w innych rejonach Cesarstwa Bizantyskiego (np. w Egipcie, czy Syrii6),
4
Ibidem.
Informacje na temat pocztku ruchu monastycznego w Palestynie mona znale m. in. w nastpujcych pozycjach: D. J. Chitty, op. cit., s. 51-57; W. Harmless,
Chrzecijanie pustyni. Wprowadzenie do literatury wczesnego monastycyzmu, Krakw 2009, s. 501-504.
6 Na temat historii monastycyzmu w Egipcie (uwaanego za kolebk tego ruchu)
i monastycyzmu syryjskiego dysponujemy o wiele wiksz liczb opracowa ni na
temat monastycyzmu z obszarw Pustyni Judzkiej. Por.: V. Depsrez, op. cit., T. 1,
s. 281-359, 365-415; A. Guillaumont, U rde monastycyzmu chrzecijaskiego, T. 2,
Krakw 2006, s. 247-255; G. Schwaiger, M. Heim, Zakony i klasztory. Historia mo5
246
(Rec.) Y. Hirschfeld, ycie monastyczne

_______________________________________________________________
co mogoby przyczyni si do lepszego zrozumienia specyfiki monastycyzmu na Pustyni Judzkiej.
Po tym wprowadzeniu Hirschfeld przechodzi ju do opisywania
poszczeglnych aspektw zwizanych z funkcjonowaniem ycia monastycznego na omawianym terenie. Pierwszy rozdzia, zatytuowany Rodzaje klasztorw (s. 57-106), przedstawia klasyfikacje siedzib
mniszych, wystpujcych na omawianych terenie pierwsze podrozdziay tego fragmentu recenzowanej pracy dotycz laur. Obok podania definicji terminu laura dokonany zosta podzia tego typu klasztorw ze wzgldu na miejsce ich zbudowania, wyrnione zatem zostay laury klifowe i laury zbudowane na terenie rwninnym. Podobn klasyfikacj zastosowano w przypadku cenobiw. Kolejne fragmenty rozdziau pierwszego zajmuj opisy klasztorw powstaych na
ruinach fortec (zarwno laur, jak i cenobiw) oraz klasztorw powstaych przy kocioach memorialnych (w przypadku Pustyni Judzkiej byy to klasztory powstae na trasie pielgrzymek z Jerozolimy do
miejsca chrztu Jezusa w Jordanie). Przy kadym z wyej wspomnianych rodzajw klasztorw zostao podanych kilka przykadw konkretnych laur bd cenobiw Hirschfeld okrela ich pooenie na
Pustyni Judzkiej (zazwyczaj wzgldem Jerozolimy), podaje przyblion powierzchni, dokonuje charakterystyki terenu, na ktrym dany klasztor zosta wzniesiony, stara si okreli pooenie budynkw
klasztornych, podaje szacunkow liczb cel oraz gdzie to moliwe
podaje przyblion liczb mnichw, mogcych zamieszkiwa dany
obiekt.
Rozdzia drugi, zatytuowany Jak budowano klasztory (s. 107125), przedstawia kwestie zwizane z procesem budowy laur i cenobiw. Sam proces budowy danego klasztoru mia charakter stopniowy, cakowite zakoczenie budowy nastpowao zazwyczaj kilka lat
po tym, jak klasztor rozpoczyna funkcjonowanie. Na podstawie rde pisanych oraz danych archeologicznych Hirschfeld doszed do
wniosku, e budowy klasztorw opieray si na wczeniej opracowanych, fachowych, planach architektonicznych (wiadcz o tym np.
rozbudowane systemy doprowadzania wody), za w budowie klasztorw brali udzia zarwno fachowcy wieccy (wspominaj o nich rda pisane), jak i sami mnisi, ktrzy najczciej wykonywali proste
prace fizyczne (aczkolwiek zdarzali si mnisi, ktrzy przed wstpienastycyzmu chrzecijaskiego, Pozna 2007, s. 11-17; A. Solignac i in., Monastycyzm. Historia i duchowo, Krakw 2002, s. 201-225.
247
Piotr Baranowski
_______________________________________________________________
niem do klasztoru zajmowali si rzemiosem). Ponadto Autor porusza
w tym miejscu kwestie materiaw budowlanych (podaje, e do budowy najczciej uywano wapienia i kamieni, do wykocze natomiast uywano stiuku), a take opisuje pewne sprawy zwizane
z technik budowy (pisze np. o tym, e przy budowie murw na klifach uywano murw podporowych). Rozdzia ten koczy si stwierdzeniem, e klasztory najczciej wzorowane byy na domach bogatych rodzin, zamieszkujcych Palestyn w okresie bizantyskim.
Trzeci rozdzia pracy ycie codzienne mnichw. Narodziny
wsplnoty monastycznej (s. 127-190) pozwala zapozna si z warunkami ycia braci, zamieszkujcych klasztory na Pustyni Judzkiej.
Po opisie sposobw zakadania nowych klasztorw oraz po przedstawieniu procedury przyjmowania modych kandydatw do wsplnoty,
Hirschfeld zapoznaje Czytelnika z hierarchi klasztorn, wymieniajc i charakteryzujc poszczeglne funkcje powierzane braciom, poczwszy od igumena stojcego na czele kadego zgromadzenia
poprzez mnichw, noszcych w laurach tytu oikonomos, ktrzy zajmowali si sprawami finansowymi i administracyjnymi, czy te zarzdcw odpowiedzialnych m. in. za rozdzia pracy, a skoczywszy
na braciach-ogrodnikach, czy mnichach odpowiedzialnych za zwierzta. Kolejne czci rozdziau charakteryzuj zwyky dzie mnichw, ktrzy wedle rde pisanych spali ok. szeciu godzin na dob,
pozostay czas spdzajc przy pracy lub na modlitwach. W omawianym rozdziale nie zabrako rwnie informacji o tym, jak wygldao
poywienie mnichw (t kwesti opisuje pity podrozdzia, s. 158175), z kolei na podstawie danych uzyskanych podczas prac archeologicznych, a take na podstawie rde pisanych i malowide, Hirschfeldowi udao si scharakteryzowa strj mnichw, a take odtworzy wyposaenie cel klasztornych.
Ciekawym fragmentem trzeciego rozdziau jest trzeci podrozdzia
(s. 149-153) podejmujcy kwesti liczebnoci mnichw na Pustyni
Judzkiej w okresie bizantyskim. Majc za podstaw szacunkow
powierzchni znanych Hirschfeldowi klasztorw oraz znajc przyblion liczb cel w tych klasztorach, a take biorc pod uwag tzw.
klasztory duchy (nieodkryte obiekty, o ktrych jednak mwi rda
pisane), Autor oceni, e Pustyni Judzk w omawianym okresie zamieszkiwao rednio nie wicej ni 3 tysice mnichw.
Kolejny rozdzia (s. 191-204) charakteryzuje rda utrzymania
klasztorw Pustyni Judzkiej. Laury i cenobia otrzymyway pienidze
w rny sposb. Czowiek ubiegajcy si o przyjcie do wsplnoty
248

_______________________________________________________________
musia najczciej przekaza, przynajmniej cz, swojego majtku.
Oprcz tego klasztory otrzymyway dary (nieraz bardzo hojne) od
prywatnych, wieckich osb, od dostojnikw kocielnych, czy nawet
z dworu cesarskiego. Niebagateln rol odgryway take zapisy testamentowe. Klasztory otrzymyway jednak nie tylko pienidze.
Znane s liczne przypadki, kiedy wsplnotom ofiarowano ywno
lub przekazywano im ziemi na wasno. Oprcz tego mnisi sprzedawali rwnie efekty swojej pracy (bracia zajmowali si gwnie
wyplataniem koszy, lin, mat itp., natomiast tam, gdzie sprzyja klimat hodowano winorol i sprzedawano wino).
Rozdzia pity pracy Hirschfelda, zatytuowany Elementy architektoniczne cz sakralna (s. 205-242) przedstawia i charakteryzuje miejsca w klasztorach zwizane ze sprawowaniem kultu. Pierwsze czci tego fragmentu recenzowanej ksiki dotycz kociow
klasztornych najwaniejszych budowli w laurach i cenobiach (Autor wyrnia trzy typy kociow monastyczne, ten typ by najbardziej rozpowszechniony, skalne, a take kocioy w typie bazyliki
do czasw Hirschfelda zidentyfikowano tylko jeden taki koci). Podajc kilka przykadw kociow wystpujcych w poszczeglnych
klasztorach, a take zamieszczajc odwoania do znajdujcych si na
kocu pracy zdj i rysunkw, Autor stara si przekaza Czytelnikowi jak najbardziej dokadny opis wygldu klasztoru, podajc
szczegy dotyczce m. in. powierzchni obiektu, czy cech wygldu
zewntrznego (naley podkreli, e odwoywanie si do konkretnych
przykadw budowli, a take powoywanie si na zdjcia, jest cech
charakterystyczn caej omawianej pracy. Hirschfeld opisujc dane
zagadnienie, zawsze opiera si na rdach archeologicznych, pisanych itp. i podaje konkretnie w jakim klasztorze dana rzecz zostaa
znaleziona, lub z jakiego krgu pochodzi opis danego przedmiotu).
Szczeglnie ciekawy jest opis kociow wykutych w skale dziki
opisom Autora Czytelnik jest w stanie doceni kunszt budowniczych
tego typu wity z okresu bizantyskiego.
Kolejny fragment tego rozdziau (s. 221-236) charakteryzuje
miejsca pochwku mnichw w klasztorach. Podajc (po raz kolejny)
przykady konkretnych klasztorw, Hirschfeld charakteryzuje m. in.
pooenie cmentarzy wzgldem innych budowli w klasztorze. Du
cz tego podrozdziau zajmuje opis ceremonii aobnych odprawianych w przypadku mierci braci. Rozdzia pity koczy si podrozdziaem (s. 236-242) opisujcym indywidualne miejsca modlitw mni-
249
Piotr Baranowski
_______________________________________________________________
chw w celach (Hirschfeld skupia si przede wszystkim na laurach,
cen charakterystyczn cenobiw bowiem bya wsplna modlitwa).
Znajduj si tam charakterystyki niewielkich nisz, przeznaczonych
na modlitwy, jak rwnie wielkich, starannie wykoczonych pomieszcze, przypominajcych kaplice.
Kontynuacj przedstawionych wyej zagadnie stanowi rozdzia
szsty (wieckie elementy w architekturze klasztornej, s. 243-312),
charakteryzujcy tym razem budowle nie majce zwizku ze sprawami kultu. Mowa jest tutaj m. in. o klasztornych bramach, dziedzicach, wieach, czy ogrodach. W rozdziale zawarta zostaa rwnie charakterystyka cel mniszych, natomiast ostatni podrozdzia
(s. 308-312) Hirschfeld powici charakterystyce cieek wewntrznych, jak i tych, ktre czyy poszczeglne laury i cenobia. Przy lekturze tego rozdziau warto, moim zdaniem, zwrci uwag na podrozdzia pierwszy (s. 243-255) opisujcy klasztorne systemy doprowadzania i gromadzenia wody. Autor, dysponujc wynikami bada
archeologicznych oraz informacjami w rdach pisanych, opisa pomysowo budowniczych z epoki bizantyskiej pozwalajc na maksymalne wykorzystanie wody pochodzcej m. in. z opadw deszczu
(zdaniem Hirschfelda byo to gwne rdo wody w klasztorach Pustyni Juedzkiej), a take jej zabezpieczania i oczyszczania w podziemnych zbiornikach.
Powyej scharakteryzowane rozdziay dotyczyy szczegw ycia
mnichw, zamieszkujcych zgromadzenia, yjcych we wsplnotach.
Pustyni Judzk zamieszkiwali jednak jeszcze inni asceci, mianowicie pustelnicy. Zagadnienia zwizane z ich yciem porusza rozdzia
sidmy recenzowanej pracy Pustelnicy oraz ich ycie (s. 313-325).
Pustelnicy stanowili znaczcy odsetek mnichw na Pustyni Judzkiej.
Nie byo adnych regu ustalajcych zasady ycia pustelniczego
mnich mg zamieszka w pustelni (zazwyczaj na miejsce odosobnienia wybierano jaskinie lub np. ruiny) w dowolnej odlegoci od osiedli
ludzkich, czy od klasztoru (asceci zazwyczaj utrzymywali kontakty
z macierzystym orodkiem), z ktrego najczciej otrzymywa jedzenie, cho znane s przypadki pustelni, w ktrych anachoreci mieli
np. ogrdek warzywny. Istniaa jeszcze inna forma ycia pustelniczego, polegajca na tym, e mnisi udawali si na pustyni tylko na
pewien czas t form ascezy stosowano najczciej w okresie Wielkiego Postu. Niestety o yciu pustelnikw wiemy stosunkowo niewiele, bowiem zachowao si bardzo mao ladw obecnoci mnichw
na pustyni, w miejscach cakowitego odosobnienia.
250

_______________________________________________________________
Ostatni rozdzia ksiki Hirschfelda (s. 327-336), Miejsca wite
na Pustyni Judzkiej, dotyczy obiektw odgrywajcych wan rol
w sprawowaniu kultu, pooonych w rnych czciach Pustyni
Judzkiej (niektre z nich znajdoway si daleko od klasztorw i osiedli ludzkich). Hirschfeld wyrnia dwa rodzaje tego rodzaju miejsc
pierwszy to przystanki na trasie pielgrzymek (jak np. koci w. Piotra, wybudowany z polecenie cesarzowej Eudokii), drugi natomiast to
obiekty, pooone przy klasztorach, zwizane z kultem mnicha, ktrego obdarzano wielkim szacunkiem (za przykad takiego miejsca
posuya Hirschfeldowi tzw. Wiszca Jaskinia Charytona).
Nastpnie jak ju zostao powiedziane na pocztku w pracy
zamieszczone zostay Wnioski kocowe oraz biogramy najwaniejszych postaci ruchu monastycznego Pustyni Judzkiej, o ktrych bya
mowa. Cao dopeniaj rysunki, fotografie, mapy (oraz ich spisy),
a take obszerna bibliografia.
Powysze omwienie sygnalizuje jedynie to, jak wiele problemw
poruszy Autor recenzowanej pracy. Po raz kolejny naley podkreli
w tym miejscu skrupulatno, jak wykaza si Y. Hirschfeld, opisujc ycie mnichw na Pustyni Judzkiej w okresie bizantyskim.
Korzystajc z wynikw bada archeologicznych (w ktrych sam bra
udzia), opierajc si na rdach pisanych (trzeba pamita, e Autor by archeologiem, dlatego te sowa uznania nale si jego znajomoci tego typu rde), a take czerpic z np. ze rde ikonograficznych Hirschfeld stara si, bardzo szczegowo, odtworzy poszczeglne aspekty ycia mnichw z terenw wspczesnego Izraela
i Autonomii Palestyskiej, co naley stwierdzi udao mu si
w peni.
Jeli chodzi o styl Hirschfelda (a poniekd take i o styl polskiego
tumacza), to naley go oceni pozytywnie, aczkolwiek niektre
fragmenty wymagaj od odbiorcw wikszego skupienia uwagi. Hisrchfeld bowiem przytacza bardzo duo szczegowych danych, niejednokrotnie s to dane liczbowe (np. w rozdziale pierwszym, kiedy Autor podaje szacunkowe powierzchnie klasztorw), co powoduje, e
tekst czasami staje si mao przejrzysty i moe po prostu zmczy
Czytelnika. Niemniej jednak Autor (oraz polski tumacz) poradzili
sobie z tak iloci informacji, przekazujc je w sposb cakiem przystpny.
Za wad recenzowanej pracy mona uzna natomiast fakt, i nie
zawiera ona adnego rozdziau wprowadzajcego (poza Wstpem)
251
Piotr Baranowski
_______________________________________________________________
w tytuowe ycie monastyczne. Hirschfeld gdzieniegdzie tylko dokonuje porwna monastycyzmu Pustyni Judzkiej z np. monastycyzmem Egiptu porwnania te s jednak bardzo lakoniczne. Opis
ruchu monastycznego na terenach innych ni Pustynia Judzka
z pewnoci pozwoliyby zapozna si Czytelnikowi ze specyfik tego
zjawiska, z jego histori (wedug badaczy ruch monastyczny zapocztkowany zosta w Egipcie chociaby dlatego Autor mgby
wspomnie co wicej o monastycyzmie na innych obszarach)7, a take uatwiyby zrozumienie cech charakterystycznych monastycyzmu
na Pustyni Judzkiej poprzez porwnanie z innymi terenami. Brak
takiego fragmentu nie uatwi rwnie pracy pocztkujcym badaczom, do ktrych co zostao podkrelone w Przedmowie take adresowana jest ta ksika8.
Najwicej zastrzee naley mie do strony edytorskiej polskiego
wydania. Niestety, ale tynieckie Wydawnictwo Benedyktynw nie
ustrzego si stosunkowo licznych bdw technicznych. Czytajc
polskie wydanie pracy Hirschfelda moemy odnie wraenie, e korekta tego wydania bya bardzo pobiena, o czym wiadcz np. takie
bdy: Specjalne podzikowania nale si (Sic!) Josephowi Patrichowi9;
Koci, jak i postawiony si obok niego (Sic!) klasztor ()10; Jest to
jedyne rdo odnoszce si do pocztkw monastycyzmu na tym terenie, dotyczce 1. poowie IV wieku (Sic!)11; Pozostaoci po niej s rozsiane po stromym zboczu Wadi Khureitum i zajmuj teren okpo
(Sic!) ()12; () pomimo zaawansowanego wieku, zgasza si jako
ochotnik, aby pracowa, co miao na celu si wiczenie si (Sic!)
w cnocie gocinnoci ()13; () lecz i tak jest to jedno z najpikniejszych i najlepiej zachowanych miejsc memorialnych, wybudowanych
przez mnichw w okresie okresu (Sic!) bizantyskim14; W czas tym
7 G. Schweiger, M. Heim, op. cit., s. 11-14; A. Solignac i in., op. cit., s. 53; E Wipszycka, R. Winiewski, Przedmowa, [w:] Historia mnichw w Egipcie, s. 10-11.
8 E. Wipszycka, op. cit., s. s. 13.
9 Y. Hirschfeld, ycie monastyczne na Pustyni Judzkiej w okresie bizantyskim,
Krakw 2010, s. 21.
10 Ibidem, s. 54.
11 Ibidem, s. 30.
12 Ibidem, s. 67.
13 Ibidem, s. 144.
14 Ibidem, s. 331.
252

_______________________________________________________________
czasie (Sic!) zaoy wasne mae cenobium ()15. Nie s to jedynie
bdy tego typu, na ktre moemy natrafi w czasie lektury.
Mimo tego prac Yizhara Hirschfelda naley oceni wysoko.
Oparta na rzetelnej analizie rde historycznych i bdca zbiorem
rezultatw bada archeologicznych samego Autora, uzupeniona
licznymi rysunkami i zdjciami sprawia, e Czytelnik moe przenie
si w epok bizantysk i dokadnie zapozna si z codziennymi zajciami bizantyskiego mnicha. Jest to bez wtpienia bardzo wartociowa pozycja na polskim rynku, ktra powinna da asumpt do dalszych bada nad kwestiami monastycyzmu na Pustyni Judzkiej.
Piotr Baranowski
(Piotrkw Trybunalski)
15
Ibidem, s. 347.
253

_______________________________________________________________
Kelly DeVries, A Cumulative Bibliography of Medieval Military

History and Technology, Leiden Boston Kln 2002 (History
of Warfare, vol. 8), ss. 1128
W 1997 r. zapocztkowano seri wydawnicz powicon dziejom

wojskowoci pod wsplnym tytuem History of Warfare. W zaoeniu
ma ona prezentowa najnowsze badania zwizane z klasycznymi
dyscyplinami dziejw wojen i wojskowoci, takimi jak strategia, operacja, taktyka. Mieszcz si w niej rwnie badania zwizane z kwestiami gospodarczo-militarnymi oraz spoeczno-wojskowymi ale rwnie publikacje powicone technice i technologii wojennej. Terytorialnie i chronologicznie kolejne tomy History of Warfare obejmuj
obszar Europy, Azji oraz Bliskiego Wschodu na przestrzeni od staroytnoci a do pocztkw XX w. Recenzowany tom poprzedzaj studia o zrnicowanym charakterze; s to zarwno monografie, jak
rwnie zbiory pomniejszych prac1. Dotychczas ukazao si ju 68
czci tej serii.
Recenzowany tom na tle pozostaych wyrnia si o tyle, e jest
typow bibliografi prac powiconych redniowiecznej historii wojskowoci oraz technice wojskowej tego okresu. Wbrew tytuowi znalazy si tam rwnie noty bibliograficzne prac odnoszcych si do
schyku staroytnoci (Late Antiquity), a take okresu przeomu redniowiecza i nowoytnoci (Early Modern, Renaissance). cznie
1
Exercise of Arms. Warfare in the Netherlands, 1568-1648, ed. M. van der

Hoeven, Leiden New York Kln 1997 (vol. 1); Technology, Disease and Colonial
Conquest, Sixteenth to Eighteenth Centuries. Essays Reappraising the Guns and
Germs Theories, ed. G. Raudzens, Leiden Boston Kln 2001 (vol. 2); Conquest
and Resistance. War in Seventeenth-Century Ireland, ed. P. Lenihan, Leiden Boston Kln 2001 (vol. 3); H. Nicholson, Love, War and the Grail, Leiden Boston
Kln 2001 (vol. 4); J. W. Birkenmeier, The Development of the Komnenian Army:
1081-1180, Leiden Boston Kln 2002 (vol. 5); Scotland and the Thisty Years
Wars, 1618-1648, ed. S. Murdoch, Leiden Boston Kln 2001 (vol. 6); H. P. van
Tuyll van Serooskerken, The Netherlands and World War I. Espionage, Diplomacy
and Survival, Leiden Boston Kln 2001 (vol. 7).
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
tysice odsyaczy bibliograficznych pomieszczono w 196 czciach.
Najwicej, bo a 128 dotyczy redniowiecza, 50 techniki wojskowej,
natomiast 18 zawiera informacje dotyczce prac z okresu wczesnej
nowoytnoci. Zreszt jak we wstpie stwierdzi K. DeVries celowo
pominito cisy podzia chronologiczny na epoki, skoro pny antyk
(III-IV n.e.) w dziedzinie wojen i wojskowoci mia decydujcy wpyw
na ksztat wojskowoci wczesnoredniowiecznej, a zamknicie redniowiecza z kocem XV w. (na przykad w przypadku Imperium
Ottomaskiego) rwnie nie miaoby wikszego sensu2. Podstawow
kategori podziau wpisw bibliograficznych jest przynaleno geograficzna, przynaleno noty do historiografii powiconej konkretnej wojnie lub kampanii wojennej, ewentualnie konkretnemu tematowi. Tym podziaom podstawowym towarzyszy umiejscowienie not
w czasie, na przykad Medieval England czy Early Modern England.
Ta niezwyka publikacja w zaoeniu miaa by przewodnikiem
dla studentw ale i pracownikw naukowych, ktrzy sw uwag
skupiaj na historii wojskowoci. Naley tu odnotowa, e zamys ten
zosta zrealizowany w najlepszy z moliwych sposobw. Podzia zawartoci na prawie 200 podrozdziaw tylko pozornie wprowadza
chaos i utrudnia objcie caoci. W praktyce okazuje si, e taka konstrukcja jest fortunna, poniewa uatwia szybkie dotarcie do konkretnych not w o wiele szybszym tempie, ni mozolna kwerenda,
ktr naleaoby prowadzi w tym wykazie, gdyby zosta podzielony
na wiksze czci chronologiczne, tematyczne czy terytorialne.
Z punktu widzenia badacza historii wojskowoci i techniki wojskowej, dziaajcego poza krgiem anglosaskim, praca ta moe stanowi cenne uzupenienie wiedzy na temat najnowszych (do 2001 r.)
publikacji powstaych w innych krajach, zwaszcza, e czstokro
dotarcie do nich wie si z pewnymi komplikacjami. Niestety zasada ta nie do koca sprawdza si w przeciwnym kierunku. Ot pomimo wymienienia 45 nazwisk polskich autorw i ich licznych prac,
jest to lista wykazujca braki. Rzecz jasna sztandarowe publikacje
z omawianego zakresu tematycznego zostay przywoane w bibliografii, ale niekiedy mylnie3 lub brak ich w ogle4. Jest to zrozumiae,
K. DeVries, op. cit., s. XVIII.

I tak na przykad w przypadku opracowania Uzbrojenie w Polsce redniowiecznej 1350-1450, d 1990 jako autora podano: Nadolski A. et al.
3
256
(Rec.) K. DeVries, A Cumulative Bibliography

_______________________________________________________________
o tyle, e podczas pracy nad zestawieniem tak duej iloci not, nie
sposb odpowiednio uwypukli osignicia badawcze wszystkich specjalistw z wielu krajw. Warto przywoa stwierdzenie samego Autora, ktry pisze: Of course, there are also the obviously missed references. No matter how thorough the bibliography compiler is in
searching for references, there will always be many that are missed.
(Indeed, in an earlier draft of this work, I actually missed one of my
own articles!)5. Zapewne bya to jedna z przyczyn, z powodu ktrej
w 2005 r. wydano swoisty dodatek do omawianej pracy. Identyczny
tytuu uzupeniono informacj Update 20046, natomiast w 2008 r.
opublikowano kolejne uzupenienie pod hasem Update 2003-20067.
Polskich tytuw udao si odnale jedynie 77. Wrd nich a 62
to artykuy, pozostae 15 to monografie. Wikszo tekstw (45) powstaa w jzykach obcych (gwnie po angielsku, francusku i niektre po niemiecku), ale tylko 29 spord nich ogoszono drukiem za
granic. I tu warto odnotowa jeszcze jedn prawidowo. W popularyzacji ustale polskich badaczy niebagateln rol odegrao czasopismo Fasciculi Archaeologiae Historicae, bowiem 12 tekstw obcojzycznych publikowano wanie w nim.
Na marginesie warto doda, e bez maa pene (do 2003 r.) zestawienie polskich prac powiconych tytuowemu zagadnieniu (autorstwa Piotra Andrzeja Nowakowskiego) znalazo si w drugim wydaniu Uzbrojenia w Polsce redniowiecznej 1450-1500 (Toru 2003),
a wic ju po opublikowaniu recenzowanej pracy. Na 27 stronach
znale mona nie tylko zapisy bibliograficzne prac zwizanych
z dziejami wojskowoci (gwnie uzbrojeniem), ale rwnie odsyacze
do podstawowych materiaw rdowych ogoszonych drukiem.
Kwesti otwart pozostaje stworzenie, ale i rozpropagowanie szerszego zestawienia bibliograficznego zwizanego nie tylko z bronio4
Przywoano dwa artykuy M. Goska, niestety pominito monografie takie jak:

M. Gosek, Znaki i napisy na mieczach redniowiecznych w Polsce, Wrocaw 1973;
idem, Miecze rodkowoeuropejskie z X-XV w., Warszawa 1984; idem, Pnoredniowieczna bro obuchowa w zbiorach polskich, d 1996; Polska technika wojskowa
do 1500 roku, red. A. Nadolski, Warszawa 1994; Uzbrojenie w Polsce redniowiecznej
1450-1500, red. A. Nowakowski, wyd. I, Toru 1998.
5 K. DeVries, op. cit., s. XVIII.
6 Idem, A Cumulative Bibliography of Medieval Military History and Technology.
Update 2004, Leiden Boston Kln 2005 (History of Warfare, vol. 26).
7 Idem, A Cumulative Bibliography of Medieval Military History and Technology.
Update 20032006, Leiden Boston Kln 2008 (History of Warfare, vol. 46).
257
Aleksander Bodyrew
_______________________________________________________________
znawstwem, lecz take powiconego dziejom rnych rodzajw broni
i historii dziaa zbrojnych w okresie redniowiecza i nowoytnoci.
Bogaty dorobek nauki polskiej w tym zakresie zasuguje bowiem na
podsumowujce ujcie problemu w postaci bibliografii kumulatywnej.
Aleksander Bodyrew
258

_______________________________________________________________
Konstantynopol Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie wczesnobizantyskim, red. Mirosaw. J. Leszka, Teresa Woliska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, ss. 751
Monografia, ktra jest przedmiotem niniejszego omwienia, to

owoc pracy uczonych, nalecych do tzw. dzkiej szkoy bizantynologicznej. Ksika powstaa w ramach grantu, przyznanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego Rzeczypospolitej Polskiej.
Dziki niemu dzcy badacze mieli moliwo dokonania wielomiesicznych kwerend rdowych w najlepszych orodkach zachodnioeuropejskich (jak Oksford, Pary czy Rzym) oraz bada in situ prowadzonych w Stambule.
dzka szkoa bizantynologiczna to najwiksze tego typu rodowisko naukowe w Polsce. Jej twrc by profesor Waldemara Ceran
(ktrego pamici powicona jest omawiana praca), nastpca profesor Haliny Evert-Kappesowej, uczennicy Kazimierza Zakrzewskiego,
jednego z ojcw polskiej bizantynologii. Waldemar Ceran zajmowa
si w swoich pracach: spoeczestwem Antiochii w IV w., pogldami
Euzebiusza z Cezarei oraz Jana Chryzostoma na temat wadzy cesarskiej, postaw Kocioa wobec religijnej polityki Juliana Apostaty,
postaw elit pogaskich i chrzecijaskich wobec centralizacji i biurokratyzacji pastwa oraz histori bizantynologii polskiej.
Badania dzkich bizantynistw obejmuj rne aspekty dziejw
Cesarstwa. Maciej Kokoszko zajmuje si fizjonomik, medycyn oraz
dietetyk antyku i Bizancjum. Zainteresowania Mirosawa J. Leszki
oscyluj wok uzurpacji w okresie IV-X w., arystokracji wojskowej
w II poowie V w., roli cesarzowych w okresie wczesno- i redniobizantyskim, stosunkw bizantysko-bugarskich w VII-XI w. Wrd
pl badawczych Teresy Woliskiej naley wymieni relacje Cesarstwa z pastwami barbarzyskimi na Zachodzie, dzieje Sycylii pod
panowaniem bizantyskim, krg wybitnych postaci VI w., w szczeglnoci osb skupionych wok Justyniana I oraz dzieje konfliktw
bizantysko-perskich o Armeni. Sawomir Bralewski zajmuje si
histori Kocioa wczesnobizantyskiego, historiografi kocieln,
Baej Cecota
_______________________________________________________________
relacjami pomidzy pastwem a Kocioem we wczesnym Bizancjum.
Magorzata B. Leszka podejmuje kwesti roli duchowiestwa na
dworze cesarskim i w yciu politycznym wczesnego Bizancjum oraz
cesarzowych w okresie wczesno- i redniobizantyskim. Prace Piotra
Krupczyskiego dotycz armii wczesnobizantyskiej i stosunkw
wojskowych z dworem cesarskim. Pawe Filipczak zajmuje si yciem spoecznoci miejskich w IV-VI w., szczeglnie zwracajc swoj
uwag na bunty i niepokoje spoeczne, a take administracj miast
wczesnobizantyskich, za Kiri Marinow podejmuje rol czynnikw
geograficznych w dziejach stosunkw Bizancjum z Bugari oraz teori i praktyk bizantyskiej sztuki wojennej. Przedmiotem bada
Andrzeja Kompy jest historiografia bizantyska od V do IX w.
Omawiana praca podzielona zostaa na 11 rozdziaw. Pierwszy
z nich (Powstanie Konstantynopola i jego dzieje od IV do pocztku
VII w., ss. 13-101) otwiera tekst Pawa Filipczaka (Miasto na siedmiu wzgrzach. Topografia i rodowisko naturalne Konstantynopola
w zarysie, ss. 13-23), przedstawiajcy rodowisko geograficzne i topografi Konstantynopola. Autor prezentuje w nim m.in. teorie, dotyczce procesw geologicznych, ktrych efektem byo uksztatowanie si obszarw, na ktrych zaoony zosta Konstantynopol. Nastpnie M. J. Leszka oraz T. Woliska charakteryzuj losy antycznego Byzantion (Byzantion, ss. 23-29), m.in. okolicznoci powstania
miasta, jego udzia w wojnach pomidzy Atenami a Spart, czy te
dostanie si pod rzymskie panowanie. Kolejny podrozdzia stanowi
rozwaania dotyczce zaoenia Konstantynopola przez Konstantyna
Wielkiego i ksztatowania si jego stoecznego statusu (Konstantyn
Wielki i zaoenie Miasta, ss. 29-38; Ewolucja statusu Miasta. Idea
Konstantynopola Nowego Rzymu, ss. 38-42) pira M. B. Leszki oraz
M. J. Leszki. W ostatniej partii rozdziau I (Zarys dziejw Konstantynopola w latach 337-602, s. 42-101) ci ostatni autorzy ukazuj polityk poszczeglnych wadcw wobec Konstantynopola. Przyjcie takiego rozwizania daje im moliwo scharakteryzowania procesu
rozwoju miasta w epoce wczesnobizantyskiej, jak rwnie przekazania Czytelnikowi quantum wiedzy, umoliwiajcej ledzenie wywodw w dalszych czciach ksiki.
II rozdzia (Ksztat urbanistyczny Miasta, ss. 102-177) powicony
jest organizacji przestrzennej Konstantynopola. M.J. Leszka po
przedstawieniu oglnej charakterystyki struktury urbanistycznej
bizantyskiej stolicy (Uwagi wstpne, ss. 102-109), omawia kompleks
260
(Rec.) Konstantynopol-Nowy Rzym

_______________________________________________________________
zabudowa Wielkiego Paacu (Wielki Paac i rezydencje cesarskie,
ss. 109-119), nie zapominajc o licznych, pomniejszych, obiektach
paacowych, lecych poza gwn siedzib wadcy, jak: Bryas, Damatrys, paac w. Mamasa, Hebdomon, Blacherny. T. Woliska
przedstawia obiekty uytecznoci publicznej (Hipodrom. anie Zeuksipa. Bazylika. Senat, ss. 119-132), za S. Bralewski kocioy konstantynopolitaskie (Konstantynopolitaskie kocioy, ss. 132-151).
Rozdzia uzupeniaj dwa podrozdziay autorstwa K. Marinowa.
Pierwszy dotyczy konstantynopolitaskich portw (Porty, ss. 151157). Szczeglnie interesujc jego cz stanowi przedstawienie wynikw bada archeologicznych prowadzonych przez Stambulskie
Muzeum Archeologiczne na terenie Yenikap. W 2009 r. odsonito
tam ponad trzydzieci wrakw statkw wczesnobizantyskich, co
jest najwikszym znaleziskiem tego typu na wiecie. W drugim podrozdziale K. Marinow charakteryzuje fortyfikacje i koncepcj obronn Konstantynopola (Umocnienia Konstantynopola, ss. 157-177).
Gwn cz rozdziau III (Mieszkacy Konstantynopola, ss. 178233), powiconego ludnoci stolicy cesarstwa, stanowi rozwaania
A. Kompy dotyczce struktury spoecznej Miasta (Struktura spoeczna, ss. 178-226). Znajdziemy tutaj bardzo istotne uwagi dotyczce
polityki rodzinnej cesarzy bizantyskich, czy te powstania obcoplemiennych elit wadzy. Warto zwrci uwag na ustalenia na temat
konstantynopolitaskiej klasy redniej, w tym drg kariery urzdniczej. Refleksje na temat roli kobiet w spoeczestwie Konstantynopola wydaj si by wstpem do bardziej pogbionego studium.
W kocowej czci rozdziau III (Kibice i nie tylko, czyli konstantynopolitascy fakcjonici, ss. 226-233) T. Woliska przedstawia dziaalno fakcji hipodromowych i ich rol w yciu stoecznego miasta.
W czci IV pracy (Cesarz, dwr i poddani, ss. 234-269)
M. J. Leszka wraz z T. Wolisk podejmuj kwestie zwizane z osob cesarza i jego otoczeniem. Szczeglnie warto zwrci uwag na
podrozdzia dotyczcy kontaktw pomidzy wadc a poddanymi (Cesarz w kontaktach z poddanymi, ss. 247-258). Dochodzio do nich
zarwno podczas oficjalnych ceremonii pastwowych, kocielnych,
jak i np. w czasie wycigw w hipodromie.
W rozdziale V (Wadze Konstantynopola, ss. 270-349) P. Filipczak
ukazuje w jaki sposb zarzdzana bya bizantyska stolica. Ten
fragment ksiki otwieraj, oparte o wnikliw analiz rde, rozwaania na temat funkcji jakie sprawowa prokonsul, ktry w pierwszej
261
Baej Cecota
_______________________________________________________________
fazie istnienia Konstantynopola by odpowiedzialny za jego zarzdzanie. W podrozdziaach powiconych prefektowi miasta, ktry pod
koniec lat 50. IV w., zastpi prokonsula, na szczegln uwag zasuguj ustalenia dotyczce daty utworzenia tego urzdu, drobiazgowy
opis zada, jakie stay przed urzdnikami prefektury oraz omwienie
zachowanych przekazw na temat rozdawnictwa darmowego chleba.
Niemniej interesujca jest analiza systemu ochrony Miasta przed
poarami oraz aparatu policyjnego. Odnotowa wypada rozwaania
autora na temat prerogatyw kwezytora, ktrego zadania odpowiadaj tym, przed ktrymi dzi stoj urzdnicy imigracyjni. Z pewnoci najwaniejsz cz tekstu P. Filipczaka na temat wadz Konstantynopola, stanowi jego badania nad dziaaniami podejmowanymi przez prefekta miasta wobec wystpie ludnoci, bdcych nastpstwem m.in. napi religijnych, trudnoci gospodarczych czy
walk fakcyjnych.
W kolejnym rozdziale (Koci i jego wpyw na ycie mieszkacw
Konstantynopola, ss. 350-400) M.B. Leszka omawia relacje pomidzy
Kocioem konstantynopolitaskim a mieszkacami Miasta. Badaczka analizuje wpyw, jaki mia lud Konstantynopola, na wybr
patriarchy, np. podczas sporu pomidzy Pawem a Macedoniuszem.
Niezwykle interesujcy jest temat zamachw na patriarchw, m.in.
Grzegorza z Nazjanzu, Nektariusza, czy samego Jana Chryzostoma.
Autorka omawia take okolicznoci wystpie ludnoci przeciw depozycji niektrych biskupw, np. nielegalne zgromadzenia joannitw,
czy spraw Eufemiusza. Uwagi te uzupenia udane podsumowanie
dotychczasowych bada, dotyczcych personelu pracujcego na rzecz
konstantynopolitaskiego biskupstwa oraz jego sytuacji materialnej.
Z ostatnim zagadnieniem zwizana jest, poruszona w pracy bardzo
szczegowo, kwestia dziaalnoci filantropijnej Kocioa konstantynopolitaskiego. Znajdziemy tu omwienie rnorodnych fundacji
charytatywnych, takich jak: domy pielgrzymkowe (ksenodochia),
sierocice (orfanotrofia i brefotrofia), przytuki dla osb starszych
(gerontokomia) oraz ubogich (ptochotrofia). Szczeglnie wiele miejsca
powica autorka prawu azylu w kocioach Konstantynopola, analizujc poszczeglne przypadki jego zastosowania.
W nastpnym rozdziale (ycie religijne mieszkacw Konstantynopola, ss. 401-470) S. Bralewski zajmuje si aktywnoci religijn
konstantynopolitaczykw. Szczeglny nacisk kadzie w swoich wy-
262

_______________________________________________________________
wodach na opis rnych przejaww pobonoci, jak np. kultu Matki
Boej, krzya czy relikwii.
W rozdziale Aprowizacja miasta (ss. 433-470) T. Woliska
i M. Kokoszko ukazuj problem zaopatrzenia Konstantynopola
w wod i ywno. Znajduj si tutaj m. in. opisy akweduktw oraz
cystern konstantynopolitaskich.
Integraln cz ksiki, cho mogc stanowi materia na osobn rozpraw, s rozwaania M. Kokoszki na temat rodzajw pokarmw spoywanych przez konstantynopolitaczykw (Smaki Konstantynopola, ss. 471-575). Autor, ekspert w dziedzinie bada nad
wczesnobizantysk ywnoci, przedstawia na ponad stu stronach
rodzaje potraw przygotowywanych przez mieszkacw stolicy cesarstwa bizantyskiego. Rozpoczyna od omwienia tych, ktre powstaway na podstawie zb: od pszenicy, poprzez jczmie, na poledniejszych gatunkach, takich jak proso i owiec, koczc. Dziki badaniom dzkiego bizantynologa, moemy zapozna si zarwno z potrawami staymi (mdza), jak rnego rodzaju zupami (np. ptisne).
Czytelnik dowie si take, ile gatunkw chleba wypiekano w Miecie.
Sporo miejsca powicono serom i jajom, jako jednym z najpopularniejszych pokarmw spoywanych w Konstantynopolu. Szczegowo
omwiono, najczciej niedostpne dla zwykego Bizantyczyka
z powodu ich ceny, misa (drb, wieprzowina, baranina) oraz ryby
(od afe poprzez tuczyka i bonito na rekinach koczc). Skrupulatnie zanalizowane zostay rodzaje warzyw i owocw podawane na bizantyskich stoach, rwnie te niezbyt popularne dzisiaj, jak nieszpuka (mspilon, epimels), czy te malwa (malche). W czci powiconej przyprawom na szczegln uwag zasuguj rozwaania
na temat sosw garum oraz silfionu. Z podrozdziau dotyczcego
napojw dowiadujemy si ile rodzajw wody pitnej rozrniali Bizantyczycy, poznajemy take receptur na przygotowanie takich specjaw, jak fuska.
W rozdziale M. Kokoszki odnajdujemy gotowe przepisy, co popularniejszych potraw bizantyskich. Zapoznajemy si te z metodami
konserwowania ywnoci, np. przy uyciu roztworu hlme. Na kartach omawianej ksiki autor przedstawia take opinie wczesnych
lekarzy (od Galena, poprzez Orybazjusza, Aecjusza z Amidy, Antyma, na Pawle z Eginy koczc) na temat waciwoci odywczych
i zdrowotnych poszczeglnych produktw i potraw.
263
Baej Cecota
_______________________________________________________________
W kolejnym rozdziale (Edukacja w Konstantynopolu, ss. 576-642)
A. Kompa charakteryzuje konstantynopolitask owiat. Dziki
jego pracy moemy zapozna si ze szczegow analiz cesarskich
rozporzdze, okrelajcych sytuacj prawn konstantynopolitaskich nauczycieli. Omwione zosta take warunki finansowe, na
jakie mogli liczy retorzy czy te gramatycy. Autor przedstawia
dzieje szkoy wyszej, stworzonej przez Teodozjusza II. W obszarze
zainteresowania A. Kompy pozostaj nie tylko edukacja prawnicza
i filozoficzna, ale take medyczna i inynieryjna, jak dotd sabiej
opracowane w literaturze przedmiotu. Autor rozdziau omawia te
histori powstania bibliotek konstantynopolitaskich, w tym miejskiej, zaoonej przez Konstancjusza II.
W rozdziale koczcym omawian publikacj, T. Woliska przyblia sposoby spdzania wolnego czasu przez mieszkacw Konstantynopola (Rozrywki konstantynopolitaczykw, ss. 643-669). Autorka
omawia m.in. przedstawienia mimw, pantomim, cesarskie wita
brumalia. Osobny temat stanow rozrywki, jakie mia do zaoferowania konstantynopolitaski hipodrom, czyli wycigi rydwanw oraz,
znacznie rzadziej organizowane, zawody biegaczy. Oprcz nich
w hipodromie odbyway si wystpy sceniczne, walki zwierzt i ze
zwierztami, czy te popisy akrobatw. Miay one za zadanie wypeni kibicom czas pomidzy kolejnymi gonitwami.
Monografi dzkich bizantynologw uzupeniaj: przedmowa
(s. 9-11) szczegowe mapy wczesnobizantyskiego Konstantynopola,
indeksy (osb, nazw geograficznych i etnicznych, nazw konstantynopolitaskich, ss. 699-742), bibliografia oraz bogaty materia ilustracyjny, zgromadzony przez autorw w czasie ich pobytw w Stambule.
Praca Konstantynopol-Nowy Rzym. Miasto i ludzie w okresie
wczesnobizantyskim stanowi z pewnoci najobszerniejsz i najbardziej wyczerpujc monografi na temat stolicy cesarstwa bizantyskiego, jaka ukazaa si w cigu ostatnich kilkunastu lat w literaturze wiatowej. Pomimo bogactwa treci, autorom udao si zachowa
przejrzyst koncepcj caoci. Historia miasta jest tylko tem dla obszernych rozwaa dotyczcych wszelakich aspektw ycia mieszkacw stolicy cesarstwa. Poszczeglne rozdziay pracy oparte s na
wyczerpujcej bazie rdowej oraz literaturze przedmiotu, ktr
udao si zebra autorom podczas licznych wyjazdw do najwaniejszych orodkw naukowych Europy Zachodniej oraz Stambuu.
264

_______________________________________________________________
Istotne czci monografii, np. dotyczce kwestii spoecznych, czy te
diety wczesnych konstantynopolitaczykw, wzbogacaj znaczco
dorobek bizantynologii wiatowej. Sdz, e praca dzkich uczonych
wejdzie do obiegu naukowego i zainspiruje do dalszych bada, a ze
wzgldu na sw przystpn form znajdzie odbiorcw wrd szerokich rzesz czytelnikw, zainteresowanych dziejami cesarstwa bizantyskiego.
Baej Cecota
265

_______________________________________________________________
Bocznymi drogami. Nieoficjalne kontakty spoeczestw socjalistycznych 1956-1989, red Wodzimierz Borodziej, Jerzy Kochanowski, Wyd. TRIO, Warszawa 2010, ss. 315
W 2010 r. staraniem warszawskiego Wydawnictwo TRIO ukazaa

si praca zbiorowa: Bocznymi drogami. Nieoficjalne kontakty spoeczestw socjalistycznych 1956-1989, pod redakcj Wodzimierza Borodzieja i Jerzego Tomaszewskiego. Ksika zawiera interesujce
teksty historykw z Polski, Niemiec, Czech i Wgier odnonie nieformalnych kontaktw rnych grup spoecznych z krajw bloku
wschodniego od lat 50. po dekad lat 80. Na uwag zasuguje np.
tekst niemieckiego badacza Daniela Logemanna powicony dziaajcemu w Niemczech Wsch. w latach 1969-1989 Orodkowi Informacji i Kultury Polskiej w Lipsku. W orodku tym krzyoway si rozmaite cele, poczwszy od oficjalnej polityki kulturalnej, imprez
o charakterze spoecznym, po elementy komercyjne, takie jak sprzeda wydanych w Polsce ksiek czy pyt. D. Logemann w swoim tekcie szeroko odnis si rwnie do kwestii inwigilacji orodka przez
wschodnioniemieck Stasi.
W interesujcy sposb pisz rwnie w swoim materiale Patryk
Wasiak i Agata Witorska: Przestrze swobody. Wystawy zakazanych artystw z krajw socjalistycznych w Polsce po 1956 r. Autorzy
ukazali sposoby i okolicznoci, w jakich do Polski w sposb nielegalny czy plegalny docieray prace artystw bdcych niejednokrotnie
na cenzurowanym w swoich krajach, oraz jak byy one nastpnie
prezentowane w polskich prywatnych, nieformalnych galeriach.
Natomiast redaktor wydawnictwa J. Tomaszewski zaprezentowa
tekst powicony nieoficjalnej wymianie handlowej midzy spoeczestwami krajw socjalistycznych w latach 70. i 80. XX wieku.
J. Tomaszewski nawizuje przede wszystkim do polskich wypraw
handlowych, tzw. turystw, na Wgry, do Niemiec Wsch., Czechosowacji czy Zwizku Radzieckiego. Przedstawia skal tego zjawiska,
ktre ze wzgldu na niekontrolowany wywz wielu rodzajw i ga-
Andrzej Kobus, (Rec.) Bocznymi drogami

_______________________________________________________________
tunkw towarw, wzbudzao powane zaniepokojenie i kontrakcje
ekip rzdzcych w poszczeglnych pastwach bloku wschodniego.
Warto bliej zapozna si rwnie z materiaem autorstwa Grayny Szelgowskiej: Je inaczej. Turystyka kulinarna Polakw
w czasach PRL. Dowiadujemy si z niego midzy innymi, kiedy
i w jakich okolicznociach w polskim menu znalazy si takie wszak
importowane potrawy jak leczo czy kultowy paprykarz szczeciski. Autorka ukazuje czytelnikowi, jak bardzo w cigu kilku dekad
PRL-u zmieniy si gusta i upodobania kulinarne milionw Polakw.
Reasumujc, recenzowana praca jest niewtpliwie ciekaw pozycj historyczn. Odnosi si do zagadnienia nie spenetrownego jeszcze
powaniej przez polskich badaczy obszaru wiedzy odnonie nieformalnych powiza spoeczestw w krajach za tzw. elazn kurtyn.
Andrzej Kobus
268

PZH, T. 12, 2011, Cz. 2 - B5

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

PZH, T. 12, 2011, Cz. 2 - B5

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Tom 12 (2011), cz 2

Piotrkowskie Zeszyty Historyczne

Piotrkw Trybunalski 2011

Redakcja i korekta Zesp

Projekt okadki, DTP

Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, t. 12 (2011), cz. 2

Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

Tradycje zwizane z metodami werbunku i zacigu w pierwszej

T. Grabarczyk, Piechota zacina Krlestwa Polskiego w XV wieku, d 2000,

Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

M. Plewczyski, W subie, s. 159.

Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

16 Corpus Iuris Polonici. Sectionis primae. Privilegia, statuta, constitutiones,

S. Kutrzeba, Polskie ustawy, nr 11, art. 22.

Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

Acta Tomiciana. Epistolarum, legationum, responsorum, actionum et rerum

Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

Z. Spieralski, Kampania, s. 118-190, gdzie dalsza, bardzo obszerna literatu-

Wojsko zgrupowano w Brzeciu, gdzie 4 kwietnia odby si popis. W poowie

Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

Archiwum Gwne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego, Oddzia 85,

Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

Analiza przemarszw wojsk polskich (zwaszcza w kampanii

CIP, v. IV, fasc. I, Krakw 1910, nr 44, art. 9; Z. Spieralski, Kampania,

M. Biskup, op. cit., s. 336.

Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

37 CIP, v. III, Krakw 1906, nr 232; AT, t. V, nr 282; Z. Spieralski, Wojskowo

Pochody wojenne polskich wojsk zacinych

S. Kutrzeba, op. cit., nr 18, art. 16.

Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, t. 12 (2011), cz. 2

Rzeczywisto czy imaginacja?

M. Janion, Czas formy otwartej, Warszawa 1984, s. 94.

4 Zarys biogramu Waleriana ukasiskiego na podstawie m. in.: Sz. Askenazy,

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

Sz. Askenazy, op. cit., s. 340.

R. Gerber, Wstp..., s. 17.

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

J. Lelewel, Dziea, Warszawa 1961.

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

P. Lelewel, Pamitniki i diariusz domu naszego, Wrocaw 1966.

L. Stempowski, ywot Piotra aganowskiego, pukownika wojsk polskich, Pary 1845.

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

L. Pantiejew, Wspomnienia, Warszawa 1964.

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

T. Bieczyski, op. cit., s. 630-631.

56 A. Komorowski, Wspomnienia Podchorego z czasw W. Ks. Konstantego,

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

A. E. Komian, Wspomnienia, t. I-II, Pozna 1867; idem, Listy ( 1829-1864),

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

Ibidem, t. III, s. 37.

L. ks. Sapieha, Wspomnienia z lat od 1803 do 1863 r., Lww 1875.

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

Por. Deotyma, Pamitnik 1834-1897, Warszawa 1968.

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

H. Bogdaski, Pamitnik 1832-1848, Krakw 1971; J. Gbocki, Wspomnienia

F. Szeluto, Pamitnik powstaca z 1831 roku, Warszawa 1930.

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy

D. Chapowski, Pamitniki, t. I-II, Pozna 1899.

K. Kaczkowski, Wspomnienia 1808-1831, Lww 1876, s. 204.

Rzeczywisto czy imaginacja? Biografia legendy