Vous êtes sur la page 1sur 37

nekb

1>
T[sko

nekb
;op

g[oy
ekb

eh

oSk

ih

dh

;fsr[o

;qh

GrT[sh

yk;

d;ys

jwB?.
ofSnk

jwB?.

ih

;op

b'j

sP g q ; kfd.

gqDt

nkfd

nkfd
j;fs

g[o[y nprfs
ehN e phu

ndP?

nby

Jezekok.

g[oy

ib

gkfs;kjh

eh

;qh

;jkfJ

b'j

fbykoh

1>

gq;kfd

ek.

;op

nkr

nekb

T[;sfs

10.

ofSnk
ih

T[ s kok

jwB?.
dh

;dk

ofSnk

d;ys 3

wjhnb

xN

ehU

xN

nzsoikwh.

1.

2.
3.

poB fujB fij ikfs B gksk. ;sq fwsq fij sks B wksk.
;G s d{fo ;GB s Bok. ifb Efb wjhnfb ikfj p;ok. 4.

o{g

nBkjd

pkBh.

uoB

;ofB

fij

p;s

pqjwk fp;B[ nzs[ Bjh gkfJU. Bfs Bfs w[y uko


e'fN fJzdq T[gfJzdq pBkJ. pqjw o[dq T[gkfJ ygkJ.
b'e

dkBt
G{s

usq

d;

yb

dt

cfBzd

Gfty

GtkB

oukfJU.

ngkok.
ejkBh.

pj[fo

rzXqp
xN

xN

nkg

iS
e

ih

(fbys)

;jkfJ
dk-gkfsFkjh

10

;k~ nekb g[oy dh ofynk j?, ;k~ ;op b'j o{g (Fesh gz[i, gqG{)
dh ofynk j?, ;k~ ;G d ekb (gqG{) dh ofynk j?, ;k~ ;dk ;op b'j ;o{g
dh ofynk j?.1
fbykoh

d;ys

(fbys)

(w?I) ;G s'I gfjbK Unzeko ;o{g ~ gqBkw eodk jK (fi; B) ib,


Eb ns nkekF dk g;ko ehsk
j?. T[j nkfd g[oy, dj-ofjs ns
nftBkFh j? ns
u"dK b'eK ~ (T[; B nkgDh) i'fs Bkb gqekFwkB eo
ofynk j?.1. i' jkEh s'I b? e ehV se (;G ftu) ;wkfJnk j'fJnk j?
ns oki s fGykoh ~ fJe-;wkB ;wMdk j?, T[j dP?s-ofjs, nfdqF g[oF
tk;sftesk dk frnkBtkB ns jo fJe d fdb dhnK ikDB tkbk j?.2.
T[j fd;D s'I go, B BFN j'D tkbk ns GyK s'I ofjs j?, T[; dk fe;
gqfs w'j (BjhI j?, T[; dk), ozr o{g iK oyk BjhI j?, T[j toB, fuzBQ (nkfd)
;G s'I fBnkok j?l T[j nkfd g[oy, ndP?s-;o{g ns ftekoK s'I ofjs j?.3.
fi; d toB, fuzBQ, ikfs ns pokdoh BjhI j?, fi; d t?oh, fwso, wksk
ns fgsk BjhI jB, i' ;G s'I d{o ns ;G d BV j?, fi; dk ib, Eb
ns nkekF ftu fBtk; j?.4.

g;kok.

nby o{g nS? nBGyk. okr ozr fij o{g B oyk.


poB fujB ;Gj{` s fBnkok. nkfd g[oy ndP? nfpekok.

nBjd

GrT[sh

gq;kfd

soh feqgk Bkb. uT[gJh

nfpBk;h. b'e usq df; i's gqek;h.


;wkBk. okt oze fij fJe;o ikBk.
;G

;fsr[o

d;ys

nr

uT[ g Jh

Eb

nfprkwh.

jwB?.

yk;

T[;sfs

jh

ou
gN

phu

GtkBh.
pskfJU.

fwbkfJU.

;[G

ukok.

gN

eh

ikBh.

5.
6.

7.

1H g[oksB phVK ftu fJBQK wKrfbe T[eshnK ftu \oe jB, go sZE-rs e'Jh ftF/F nzso
BjhI j? 2H @eh# 3H eJh phVK ftu fJj T[esh BjhI j?

T[; dk ;o{g ;hwk-ofjs (ngo ngko) ns T[; dh pkDh fpBk fe;


nkxks s'I g?dk j'D tkbh j?. T[; d uoBK dh UN ftu wkfJnk (@GtkBh#)
t;dh j?. pqjwk ns ftFD{ B T[; dk nzs BjhI gkfJnk ;r'I (pqjwk B
nkgD) u"jK w[ZyK s'I T[; ~ pnzs pnzs (Bfs Bfs) fejk j?.5. T[; B eo'VK
fJzdo ns
T[gfJzdo (tkwB ntsko) g?dk ehs
jB, T[; B pqjwk, o[dq
(fFt) ~ f;ofink ns ;zxkfonk j?l T[; B u"dK b'eK dh yv ouh j'Jh
j? ns fco nkgD ftu jh T[; ~ ;wN b?Idk j?.6.
T[; B pnzs d?Is, dts, FFBkr,
rzXop ns F[G nkuko tkb :eFK
dh ouBk ehshl G{s, GftF ns toswkB (dhnK xNBktK) dh eEk ejkDh th
T[j nkg jh j?l T[j jo fJe Foho dh r[gs s'I r[gs rZb ~ ikDdk j?.7.
1H

fJj nzF r[o{ r'fpzd f;zx ih d nkgD jZEK Bkb fbfynk j'fJnk ns fJ; s'I pkd
dk gkm fbykoh dh ebw ftu fbfynk j'fJnk wzfBnk iKdk j?

17

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

17

sks wks fij ikfs B gksk. Je ozr ekj{` Bfj oksk.


;op i'fs e phu ;wkBk. ;Gj{` ;op m"fo gfjukBk. 8.

jh

ekb ofjs nBekb ;o{ g k. nby g[ o [ y nftrfs ntX{ s k.

;G dhnK i'sK ftu ;wkfJnk j'fJnk j?l (w?I) T[; ~ ;G ftu ns ;kohnK

ikfs gkfs fij fujB B poBk. nfprfs dt nS? nBGowk. 9.


;G e' ekb ;GB e' eosk. o'r ;'r d'yB e' josk.

EKtK ftu (t;dk j'fJnk) gSkfDnk j?.8. T[j ekb (fwqs{) s'I go ns T[;
dk ;o{g ekb (dhnK ;hwktK) s'I w[es j?l T[j B ikfDnk ik ;eD tkbk,

Je fus fij fJe fSB fXnkfJU. ekb ckf; e phu B nkfJU. 10.

nftnes, wkfJnkth gqGkt s'I w[es g[oF j?. T[; dh ikfs, pokdoh, fuzBQ
ns toB BjhI j?. T[j nftnes, nftBkFh ns GowK s'I ofjs gow-;Zsk

sP g q ; kfd.

esj{`
esj{`

efps

;[us j[fJ e? usBk e' uko[ ehU


nfuzs j[fJ e? ;'ts nus j'.

ej{`
ej{`

wjk okiB e' dhis nBzs dkB


wjk okiB s ShB fSs bs j'.

ej{`

pfd

ej{`

fsqr[B

ej{`

iS

ej{`
ej{`

GJ fezBo fg;ku ej{` gqs j'.


j'fJ e? fjzd{nk rkfJsqh e' r[gs

ej{z

j'fJ

ohfs

ej{`

nshs
rzXqp

sk

ej{`
T[or

s[oek

f;T[

fSD

;or[B
ej{`

g[eko

j'.

(j
j'.

11.

ej`{

fJzdO

gdth

2.

12.

;h

@;[or[B#,

fBi Bkfo goBkfo


pd ohfs ejz{ sK

ejz{

fsqr[B

ej{`
ej{`

;;sq Xkoh ej{` fpfdnk e fpukoh


wko[s njkoh ej{` Bko e fBes j'.

@;[orB#

ejz{

;ws

czX

ftu

BjhI

gqG{!

sz{)

fes

;[us

j'

usBk

;[zdo

(wB'jo)

pDkfJnk

j?

b?Idk j?I. fes sz{ tdK dh


fes sz{ fszBK r[DK s'I go

XB fdzdk j?I. fes


fes wjkokfinK s'I
ohs nB[;koh j?I ns
ns fes ;ko
r[DK

:[ e s

j? I .11.

tkbk j?Il ns fes w[;bwkB j' e T[Zuh nktk} ftu pKr fdzdk j?I. fes
sz{
e'e eth (ftdtkB gzfvs) j' e g[okD d ws ~ gVQB tkbk j?I, ed
e[okB d sZsP-;ko ~ ;wMD tkbk j?I.
fes sz{ td dh wo:kdk (ohs)
j?I ns fes T[; d fpbe[b T[bN j?I. fes sz{ fszB r[DK s'I go j?I ns
;ko

r[DK

Bkb

:[es

j?I.12.

(j gqG{!) fes s[;hI dtfsnK dh ;Gk (dhtkB) ftu fpokiwkB j' ns


fes d?IsK ~ jzeko
dh ;bkj d oj j'. fes s[;hI fJzdo okik ~ fJzdo-

e fBes j'.
f;T[ fpgohs
;or[B

gd gqdkB eo oj
j' ns
fes fJzdo-gd y'j e b[ek b?Id
j'. fes
;[ftukoK ~ ns fes e[ftukoK ~ ftukod j' ns fes fBi-Bkoh ns fes

ejz{
ejz{

nshs

(fwqs{)

wzrdk fcodk j?I ns fes wjkdkBh pD e wz{j-wzfrnk


wjkokfinK ~ th nBzs (fBZXhnK) dkB fdzdk j?I ns

fes

ej`{ fJzdq gdth SgkfJ ShB bs j'.


esjz{ fpuko nfpuko e' fpukos j'

ekb

fes sz{ :eF, rzXop, ;Zg (@T[or#) ns ftfdnkXo j?I,


fes fezBo,
fgFku ns gqs nkfd j?I.
fes ~ fjzd{ j' e rkfJsqh dk r[gs ikg eoB

fpokiwkB
ds j'.

fJ`dO

fco

wfs

dtskB
dkBtkB

fwbs

1.

j'.

ej`{
ej`{

e'

T[j

Bkb

pd ohs ej{` sk f;T[ fpgohs


fsqr[B nshs ej{` ;or[B1 ;ws j'.

okik

j?,

ifgU

ej{`
ej{`

fdtkB w?
r[wkB wfs

ehsk

Xosh (dh pkdFkjh) y'j


fes T[BQK s'I T[bN j?I,

ej{` e'e ekfp j[fJ e? g[okB e' gVs


esj{` e[okB e' fBdkB ikB bs j'.

e
e'

fXnkB

ns fes fB;fuzs j' e x{e ;[Zsk j'fJnk j?I. fes sz{ fGykoh pD e fGfynk

;ws

ds

th

soh feqgk Bkb. efps

fpfdnkXo

pKr

bJh

c;dk.10.

fpgohfs
1

T[; dk B e'Jh fgsk j?, B wksk, B T[; dh e'Jh ikfs j? ns B


pokdohl T[j fe; fJe Bkb (ftFF o{g ftu) ;zpzfXs BjhI j?.
T[j

j?.9. T[j ;G dk BkF eoB tkbk ns ;G dk f;oie j?l T[j o'r, ;'r
ns d'yK (gkgK) ~ BkF eoB tkbk j?. T[; dk fi;
B fJekrq fuZs fJe

esj{` fGykoh j[fJ e? wKrs fcos Ghy


ej{` wjk dkfB j[fJ e? wKfrU XB ds

1H

T[ ; sfs

go-Bkoh
j'.

3.

13.

(fgnko

d)

eIdo

(xo)

j'.

fes

tdK

ns fes/ T[; s'I T[bN j', fes fszBK r[DK s'I go


Bkb :[ e s j' . 13.

dh

ohs

ns

(wo:kdk)

fes ;ko

j'
r[DK

tkb

(j gqG{!) fes s[;hI F;sqXkoh (:'Xk) j', fes ftfdnk dk ftuko eoB
(ftdtkB) j', fes g"D (wkos) dk nkjko eoB tkb (fFt) j' ns

fes

ib

(Bko)

ftu

fBtk;

eoB

tkb

(ftFD{-BkokfJD)

j'.

fes

s[;hI

dt

18

;qh

ej{ `
ej{`

d;w-rqzE

d t pkBh ej{ `
wzrbk fwqVkBh
Xkwh

;kfjp

nekb

;kodk GtkBh
ej{` f;nkw ej{`

ej{`

Xow

ej{`
ej{`

ish ej{` ekwh


pd ohfs ej{`

ej{`

ej{`

fsqr[B

ej{`

iNkXkoh

ej{`
ej{`

i'r
ekB

;kXh ej{` ;kXBk eos j'.


cko ej{` vzvh j[fJ gXko

ej{`

c{fe

c{fe

nshs

;op

ej{`

ej{`

mT[o

ej{` ds
sk f;T[

rkwh

;ws

Xo

pqjwukoh

e"

j'.

ej{` bs
fpgohs

;or[B1

ezmh

gktB

;s

fgqEh

g?

j'.
j'.

Xos

4.

14.

j'.

G{fw Gko
Gt G{sB

e" T[skos j' wjkoki


eh GktBk Gos j'. 5.

ej{`

rhs

e"

pskts

15.

j'

nebze ej{` wko[s w:ze


g{oB gqize ej{` ;[Xsk eh

ejz{
ej{`

dt Xow ej{` ;kXBk e


e[s;fs e[eow ej{` Xow

ej{`

gT[Bjkoh

ej{`
ej{`

i'rh 3 ish pqjwukoh Bo ej{` Bkfo


SsqXkoh ej{` Skbk Xo S?b Gkoh

j'.

ej{`

Setkoh

17.

ej{`

rhs

ej{z
ej{z

fBqs e Bu:k ej{z Bo e' neko


pd pkBh ej{z e'e eh ejkBh

ej{`

Sb

rt:k

e
ej{`

1H @;[or[B#, @;[orB# 2H @GkB# 3H @i'r#, @i'fr#

pB[

j'.

phukoh

gqeko

j'.
e

(Xow

dh

wo:kdk

oyD

tkb)

j'

ns

fes

;G

Bkb

;z : [ e s

eoB

tkb

j' . 14.

7.

pqjwukoh

(okwkBzdh

;kX{)

j',

fes

i'r

;kX

fbnk

j?

ns

fes (i'r) ;kXBk eo oj j'. fes


s[;hI ezB gkN i'rh j', fes/ vzvkXkoh (;zfBnk;h) j' e ftuo oj j', fes c{e c{e e g?oK ~ Xosh T[s

fes wjkoki dk o{g Xko e Xosh T[go'I }[bw d Gko ~ T[skod j' ns
fes

irs

ihtK

s[;hI

dh

rhs

fJZSK

ns

Bkd

g{ok
d

YzrK

eod

j'.15.

(@fBdkB#)

d;D

tkb

j'

ns

dt

ftfdnk

tor
ftu

j'.

gqphB

fes
j'

s[;hI
ns

nfs

fes

ezrkb

Xosh

j'

ns

ns
fes

fes
;{oi

XBkY

j',

fes

j'.16.

(j gqG{!), s[;hI fes ebze s'I fpBk j' ns fes uzdqwk (@w:ze#) ~
wkoB tkb (ebzfes eoB tkb r'sw foFh) j', fes s[;hI fJ;soh ;fjs
gbzx tkb (frqj;sh) j' ns fes/ s[;hI F[ZXsk dk ;ko-sZsP j' (noEks ;[y-

j'.

jow
e gqeko
e

Xow-Xkw

dkB b?D tkb j'. fes s[;hI td-ohs ~ gkbD tkb j' ns fes fJ; s'I
T[bN j', fes fszBK r[DK (oi', ;s', sw') s'I go j' ns fes fJzBQK r[DK

wjk

ej{`
ej{`

fpfdnk

fes

d[ork ns
;\?d toD

fes rzB dk o; j' ns fes wfdok dk gkB eoB tkb j'. fes s[;hI wjkB
;{ow pD e pkrahnK (@wtk;B#) ~ wkod j' ns fes s[;hI dtfsnK d th

ej{` fpfdnk w? gqphB ej{` G{fw ej{` GkB[ 2 j'. 6.16.

ej{`

j'.

j', fes
ns fes

fes Bku ebk ns fuZsoebk d Gzvko j'. fes s[;hI nzfwqs nEtk ;'w
o; (@g:{y#) j' e (T[;
~) ghId ns fgbKd j' ns fes s[;hI wkyhT[I ns

dtskB e ;wkB j'.


ej{` dqp e nXhB

;ko

tkbh

fes

esj{` w:{y T{y ej{` wfd gkfB j'.


ej{` wjk ;{o j[fJ e? wkos wtk;B e"
wjkdt
wjkdhB

(nkekF pkDh) j', fes ;o;tsh ns gkopsh


(fwqVkBh) j' ns fes s[;hI ekb ozr tkbh j'

XoB tkb (i?B ;kX{) j'. fes f;gkjh j' e F;sqK (@f;bkjB#) dk nfGnk;
eo oj j' ns
fes Ssqh (:'Xk) o{g j' e t?oh ~ wkod ns wod j'.

ej{z fBqsekoh fusqekoh e fBXkB j'.


esj{` g:{y j[fJ e? ghts fgtkts j'

ej{`
ej{`

pkDh
fFtk

(j gqG{!) fes s[;hI iNkXkoh (;kX{) j' ns fes rb ftu ezmh XkoB

ej{`
ej{`

fBdkB

18

EK ftuoB eoB tkb (;op ftnkgh) j', fes is-;s XkoB eoB tkb
j' ns fes ekw ftu y[F (T[bk;h) j'l fes
dkB dD tkb j' ns fes

esj{` f;gkjh j[fJ e? ;kXs f;bkjB e"


ej{` Ssqh j[fJ e? nfo wkos wos j'.

Bkd

T[ ; sfs

;[ftXk s'I go j'), fes s[;hI dt-Xowh j' ns

wjZb (Gzvko) j', fes fBzdk:'r e[eow (eoB tkb) j' ns fes Xow d
nBe Yzr j'. fes g"D dk nkjko eoB tkb j', fes ftfdnk dk ftuko
eoB tkb (ftdtkB) j', fes i'rh, ish, pqjwukoh, g[oF ns Bkoh j'. fes
SsqXkoh (oki), fwqrSkbk-Xkoh (;zfBnk;h) j', fes pj[s ;[zdo B"itkB ns
fes

fBopb

Foho

fes rhsK

pi:k
j'.

fes t;hfbnK (;kXBK) d

tkb

(@Setkoh#)

ns

fes

Sb

nBe

o{g

j'.17.

d rkD tkb j', fes pz;oh tikT[D tkb j', fes Bku

d Buko j' ns fes Bo ;o{g tkb j'. fes s[;hI td-pkDh j', fes ekw
d GdK dk fpqZsKs j', fes oki j', fes okDh j' ns fes s[;hI fJ;soh
d tZy tZy ;o{g j'. fes pz;oh tikT[D tkb, fes rT{nK ~ uokT[D tkb,

19

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

ej{z
ej{z

okik ej{z okBh ej{z Bkfo e gqeko


pB e pi:k ej{z XB e uo:k

ej{z

bkyB

bt:k

ej{`

;[zdo

fes (ftnoE dhnK) s'jwsK brtkT[D tkb ns fes ;[zdo e[wko j'. fes
s[;hI gftsosk dh FkB j', iK ;zsK d gqkD j' iK wjkB dkB dD tkb dkBh
j'

iK

(j gqG{!) s[;hI fBo'r ns no{g j' iK ;[zdo ;o{g tkb j', iK okfinK
oki j' iK wjkB dkB eoB tkb dkBh j'. s[;hI gqkDK dh ofynK eoB

fBoi[o fBo{g j' fe ;z[do ;o{g j'


fe G{gB e G{g j' fe dksk wjk dkB

tkb j' iK
j' iK tZv

fpfdnk

fpuko

j'

e fdt:k
wkBh wjk

fe

ndP?

j'.

j'.

wkB

j',

j'

pqjwpkd

ej{`

ej{`

Bkd

fBBkd

ej{`
ej{`

pd ohfs
Bhfs nT[

fpfdnk
1

ej{`

e'

fpykd

g{oB

Grs

g{oB gqskg ej{` fJeksh


skg e' nskg ej{` i'r

sP g q ; kfd.

;{o

;[X
;[okodB

;w{j
;[X

f;XkB

;[Xkfde

dfy
;zs

;w{j

xfo
nBe

i'fr
wsh

j'.

wszr
s[ozr

10.

ish

20.

e.

e.

io io ;zfr nB{g T[szr ;[ozr ;tko.


e[ozr ; e{ds gT[B e rT[B e' iks

j' iK o'r ns ;'r ~ fwNkT[D tkb


j'. s[;hI ftfdnk dk ftuko (ftdtkB)

th

ekb

j',

iK

t?ohnK

bJh

ghVkekoh

j',

iK

fwsoK

bJh

s[;hI

pqjw

;zpzXh

ftuko-uouk

j',

iK

ftfdnk

soe-ftsoe

j', iK fes nBjd Bkd dh X[B j', iK fes (nBjd Bkd dh X[B ftu) g{oh
soQK bhB Grs j'. fes s[;hI td-ohs d gkbe j', fes ftfdnk dh gqshsh

ns
Bkb

;ko jh d; e' dfy ofj:' ws e'T{ B dyhns gqkB gsh e.


;qh GrtkB eh GkfJ feqgk j{` s Je osh fpB[ Je osh e. 1. 21.
wks
e'fN

d[ZX g[Zso pyFD tkb


nfGwkB tkb nfGwkBh

j'. fes g{oB gqskg tkb j', fes JeKs-tk;h (;kXe)


sgf;nk (d[nkok gqkgs B ehs ik ;eD tkb) nekb

;P ? :

fcfoU

j'.18.

j' . 19.

fBtko.

Gkoh G[ikB e G{g Gbh fpfX fBnkts ;h; B iks fpuko.


Js GJ s' ejk GJ G{gfs nzs e? Bkr 3 jh gkfJ gXko. 2. 22.

d ikg j', fes


g[oy (nskg) j'

fes i'r-;kXBk s'I fvrD tkb j'. fes to dD tkb j' fes Sb
y'j b?D tkb j', (w?~) ;G ;fwnK ftu ns ;GBK fmekfDnK ftu

fJe-;wkB

fSBkfJ bs
; brs j''.

fBokeko

(ftFtk;) j', fes Bhsh j' ns fes nBhsh j' ns fes nZr tKr uwed

e' ikg ej{`


s fvrs j'.

ej{` po ds ej{` Sb ;'


;op ekfb ;op m"fo Je

ekb
fes

j'.

ej{` fpfdnk eh gqshfs


nBhfs ej{` iPkbk ;h irs
2

iK

gq k D-o{ g

j'.

fe ;sqB e ;{b j' fe fwsqB e gqkB j'. 9. 19.


ej{`

fBod'F

j' iK ndP?s-;o{g tkb j', iK f;ZXhnK dh gqfsw{osh j', iK F[ZXsk dk r"ot


j'. s[;hI itkBh d ikb (nkeofFs eo e w'j pzXB ftu c;kT[D tkb)

j'.

ntsko

fe f;Xsk eh ;{ofs j' fe ;[Xsk eh ;kB


i'pB e ikb j' fe ekb j{` e ekb j'

;qktr

19

;[Xsk eh ;kB j' fe ;zsB e gqkB j'


fe dksk wjk dkfB j' fe fBqd'yh fBozeko j'. 8. 18.

gqkB e pu:k d{X g{s


o'r ;'r e fwN:k feX"

e[wko

j'.

T[ ; sfs

gq shs

j[ z d

j' .20.

soh feqgk Bkb. ;P?:/

(j gqG{! w?I) p[ZX ns i?B ws ~ wzBD tkb FqkteK, eoweKvhnK, f;ZXK,


ns ishnK d f;ZXKfse ftukoK (xoK) ~ x'y fbnk j?l F{othoK,

i'rhnK

(dtfsnK d t?oh) d?IsK ns F[ZX nzfwqs (;[Xk) gkB eoB tkb dtfsnK ns
nBe gqeko d ;zsK dhnK wzvbhnK ~ (s[o fco e ty fbnk j?)l ;kfonK
d;K

ws-wsKsoK

ty

fbnk

j?

go

e'Jh

th

nfijk

BjhI

tfynk

i'

(;Zu noEK ftu) gowkswk dk pfDnk j't (noEks nfXnksfwe eosZt


gqfs ;us j't). (;u sK
fJj j? fe) gowkswk dh feqgk dh GktBk ns
fJe wkso gqhs (osh s'I fpBk) (fJj ;ko) fJe osh d th BjhI jB (noEks
s[ZS jB).21. ;'B Bkb iVQ j'J, T[Zu neko gqeko tkb ;zX{o Bkb ;ztko
j'J nB{gw w;s jkEh j'Dl fjoBK tKr e[dD ns g"D dh s}h ~ th fgS
SZvD tkb eo'VK x'V j'Dl (d[nko #s/ yV) tZvhnK G[iktK tkb oki uzrh
soQK Bkb f;o fBtkT[Id j'D, fiBQK dh fe frDsh th B ehs ik ;edh j'tl
nfij (gqskgh) okik pD rJ, sK eh j'fJnk,
g?ohI jh (fJ; ;z;ko s'I) ikDk j[zdk j?.22.

1H@BBkd# 2H @J/eKsh# 3H @BKr/#

(feT[Ife)

nzs

ftu

sK

Bzr

20

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

(fiBQK B) ;ko

ihs fco ;G d; fd;kB e' pkis Y'b fwqdzr Brko.


r[zis r{V 1 rikB e ;[zdo fjzs;s 2 jh j: oki jiko.
G{s

Gfty

GtkB

G{gfs

eT[B

rB?

Bjh

iks

;qhgfs ;qh GrtkB Gi fpB[ nzs e' nzs e


shoE BQkB 3 dfJnk dw dkB ;[ ;ziw Bw
pd g[okB esp
gT[B njko ish
;qh

GrtkB

fpuko.

Xkw f;Xko. 3.
nBe fp;y.

23.

e[okB fiwhB iwkB ;pkB e gy.


is Xkfo ;p? ;[ fpuko jikoe dy.

Gi

fpB[

G{gfs

Je

;[X f;gkjh d[ozs d[pkj ;[


Gkoh r[wkB Go wB w? efo

osh

fpB[

Je

by?.

4.

24.

;kfi ;Bkj d[oikB db?Ir.


gops gzy jb? B jb?Ir.

ngko

pv

pfonko

nfpukofj

;ko

eh

Xko

GS:k.

s'os d; wfb`d wtk;B wks rikB e wkB wb:k.


rkV/ rVkB e s'VBjko ;[ pksB jh ue uko bt:k.
;kfjp[

;qh

dkBt

dt

iht

fis

;G

e'

cfBzd
ib

w?

f;oBkfJe

fB;kuo
Eb

w?

ikue

G{s
gb

nBe

Gfty
jh

gb

;[

GtkB
w?

;G

Je

fdt:k.

6.

26.

Eg?Ir.

g[zB gqskgB pkfY i?s X[fB gkgB e? pj[ g[zi yg?Ir.


;kX ;w{j gq;zB fco? ifr ;sq ;G? nftb'fe ug?Ir. 7.

27.

wkBt fJzdq rfizdq BokfXg i"B fsqb'e e' oki[ eo?Ir.


e'fN fJ;BkB rikfde dkfB nBe ;[nzpo ;kfi po?Ir.
pqjw wj;[o fp;B[ ;uhgfs nzfs c; iw ckf; go?Ir.
i Bo ;qh gfs e gq; j?I gr s Bo cfo B dj Xo?Ir. 8. 28.

1H @r{VQ# 2H @jz;s# 3H @BkB#

d;-d;KsoK ~ fis fbnk j't ns fiBQK d (oki-

wjZb nr) Y'b, fwqdzr ns Brko tid j'Dl ;[zdo jkEhnK d


fuzxkVd j'D ns j}koK jh ;qFm x'V fjDed j'Dl (nfij wjZst
G{s, Gfty ns toswkB fszBK ekbK ftu fJsB oki
j'J jB fe
~ ftukfonk BjhI ik ;edk (noEks nDfrDs jB)l go wkfJnk d
gqG{ d f;woB s'I fpBk nzs ~ :woki d xo ub rJ jB.23. (i
shoE fJFBkB, dfJnk, dkB, (ftekoK s'I puD d) ;ziw, Bw ns j'o

;w{j
tkb)
fiBQK
;[nkwh
e'Jh)
nBeK

ftFF eow eoB tkbl tdK, g[okDK, espK ns e[okB nkfd Xosh T[s
T[gbpX ;kfonK ;fwnK d (Xow rqzEK ~) x'yD tkbl g"D dk nkjko eoB
ns is-;s Xko e ish pDB tkb j}koK jh ftuko g{ote ty jBl
go wkfJnk d ;[nkwh gqG{ d GiB ns gqw (@osh#) s'I fpBk oki th
(gowkswk d d[nko s) gqtkB BjhI jB.24.
B j't ns i' etu ;ik e t?ohnK ~ dbD tkb j'Dl T[j (F{otho) nkgD
wB ftu Gkoh r[wkB GoB tkb j'D fe gops GktI yzG bk
e (nkgD
;EkB s'I) fjb ikD, (go T[j :'X oD ftu'I) fjbD tkb B j'Dl T[j t?ohnK
~ s'VB tkb, pkrahnK ~ wo'VB tkb ns w;s jkEhnK dh w;sh ~ wb
;[ND tkb j'Dl go wkfJnk d ;[nkwh gowkswk dh feqgk s'I fpBk (nfij
pbtkB ;{ow th) nzs ftu ;z;ko ~ fsnkr e ub ikDr.25.
ngko Fesh tkb F{otho ns pj[s pbtkB i' fpBk ftuko (;ze'u
ehs) F;sqK dh Xko ~ ;jkod jBl eJh d;K ~ s'Vd jB, pkrahnK ~ db
fdzd jB ns w;s jkEhnK dk jzeko wb fdzd jBl i' fdqVQ fefbnK ~
s'VB tkb jB ns rZbK ftu jh i' u"jK uZeK ~ fis b?D dh ;woEk
oyd jBl go wkfJnk dk ;[nkwh gqG{ T[BQK ;GBK dk wkbe j?, (T[; d do
s)

ig?Ir.
Ekg

20

uzrh f;yh j'Jh c"i fi; d ;ko f;gkjhnK (dh Fesh) dk e'Jh nzs

s'fo nohB wo'fo wtk;B wks wszrB wkB wb?Ir.


;qh gfs ;qh GrtkB feqgk fpB[ fsnkfr ijkB[ fBdkB ub?Ir. 5. 25.

pho

T[ ; sfs

fJj

;ko

ikue

jB

ns

T[j

fJe

jh

dD

tkbk

j?.26.

d?Is, dt s Bkr ns okyF th fi; ~ fszBK ekbK (G{s, Gfty,


toswkB) ftu igd jBl i' gb jh gb ftu ib-Eb d ;ko ihtK dh
;EkgBk eo fdzdk j?l fi;
d f;woB Bkb g[zBK dh gquzvsk tX iKdh j? ns
fi;
d i?x'F ~ ;[D e gkgK d ;w{j BFN j' iKd jBl (T[; d gqskg ~)
ty e ;ko ;zs irs ftu gq;zBsk-g{ote fcod jB ns T[BQK ~ ty e
t?oh b'e BFN j' iKd jB.27. i' wB[Zy, fJzdo, rfizdo, e[po tKr fszB
b'eK T[s oki eod jBl i' eo'VK shoEK dk fJFBkB eoe jkEh nkfd dkB
eod
jB ns
nBe ;[nzpoK dh ftt;Ek eo e (fJ;sohnK ~) tod jBl
go i T[j pqjwk, wjF ns ftFD{ ns fJzdo (;uh-gsh) (dk fXnkB Xod
jB, sK) nzs ftu iwoki d czX ftu c;d jBl fijV g[oF wkfJnk d
;[nkwh gowkswk d uoBK dh S'j gqkgs eod jB, T[j wB[Zy fco dj XkoB
BjhI

eoBr

(Gkt

nktkrtD

uZeo

s'I

w[es

j'

ikDr).28.

2 1

;qh

d'T{

b'uB

w{zd

d;w-rqzE

e?

;kfjp

p?fm

nekb

ejk

G:'

ofjU

pe

BQks
pk;[

fcfoU bhJ ;ks ;w[zdqB b'e rfJU


ehU fpfynkB ;' p?m e n?; jh n?;

X:kB

brkfJU.

gob'e rtkfJU.
;' p?; fpskfJU.

;ku[ ej" ;[B bj[ ;G? fiB gqw ehU fsB jh gqG[ gkfJU. 9. 29.

ekj{`

b?

gkjB

g{i

XfoU

f;fo

ekj{`

b?

fbzr[

ro

bNekfJU.

ekj{` bfyU jfo ntkuh fd;k wfj ekj{` gSkj e' ;h; fBtkfJU.
e'T{ p[skB e" g{is j? g;[ e'T{ fwqskB e" g{iB XkfJU.
e{o feqnk T[ofMU ;G jh ir[ ;qh GrtkB e" Gd[ B gkfJU. 10.30.

sP g q ; kfd.

s' w o

Sz d

o{g

d[ozs.

i; fsbe G{ fGqs
nebze o{g ngko.

;G

irs

Grs

wjzs.

GkB[. d; uko uko fBXkB.


;G b'e ;'e fpdko.

eb ekb eow fpjhB. ;G eow Xow gqphB.


nByzv ns[b gqskg. ;G EkfgU fij Ekg.
nByd

Gd

nSd.

w[yuko

rkts

pd.

4.

2.
3.

fij

nzv

;G ehB 1
fij e'fN
eJh
1H

@ehB'#

2H

okw

irs g;ko.
nyzv. ns[b
s

pqjwzv.

ehB

irs g;ko.
fJzdq fBqgko.
feq;B

@nfp:[es#,

ofuU
gqskg

o;{b.
@nfpnes#

;[

33.

35.

fpukfo fpukfo.
gquzv. 6. 36.
u"dj

yzv.

nfp:es 2 o{g T[dko. 7.


eJh pqjw fp;B fpuko.
fpB

32.

34.

fij Bfs fBrw ejzs. w[yuko pes fpnzs.


nBfGi ns[b gqskg. nByzv nfws nEkg. 5.

fij ehB
nBzs o{g

Grfs

e'

2 1

eh j'fJnk i e'Jh d'tI nZyK pzd eo e p?m frnk ns prb tKr


fXnkB brk fbnkl i e'Jh (T[wo Go) ;Zs ;w[zdoK ftu fJFBkB eodk
fcfonk (sK fJj ;wM fbnk ikt fe) T[; dk b'e th frnk ns gob'e
th (T[; B) rztK fbnkl pkB-gq;sh (fpfynkB-t?ykB;) j' e izrbK ftu
fBtk;
ehsk, T[BQK B th fJ; soQK nkgDh ;koh T[wo (ftnoE ftu) fpsk
fdZshl (w?I) ;u efjzdk jK, ;ko (fXnkB Bkb) ;[D bt' fe fizBQK B gowkswk
Bkb gqw dk ;zpzX i'fVnk j?, T[BQK B jh T[; ~ gqkgs ehsk j?.29.
fe; B ;kbrqkw ~ g{i e f;o T[s XkoB eo fbnk j?
B fFtfbzr b? e rb ftu bNek fbnk j?l fe; B gowkswk ~
ftu ikfDnk j? ns fe; B gZSw tb f;o fBtkfJnk j?l e'Jh
(w{osh) ~ g{i fojk j? ns e'Jh epoK ~ g{idk fcodk j?l ;kok
feqnk ftu T[bfMnk j'fJnk j?,
go wkfJnk d ;[nkwh dk fe;
BjhI gkfJnk j?.30.

ns
g{op
w{oy
;z;ko
B th

fe;
fdFk
p[sK
e{Vh
Gd

soh feqgk Bkb. s'wo Szd

jfo iBw woB fpjhB. d; uko uko gqphB.


nebze o{g ngko. nBfSi si T[dko. 1. 31.
nBfGi

T[ ; sfs

ep{b.

8.

37.
38.

gowkswk iBw-woB s'I ofjs j?, nmkoQK ftfdnktK (uko td, S


tdKr, whwK;k, fBnkfJ, g[okD, ;fwqshnK, nk:[otd, XB[otd, rzXot td
ns Bhsh Fk;sq) ftu gqphB j?, fBFebze o{g tkbk ngo ngko j?, T[;
T[dko ;o{g tkb dk si ed BFN BjhI j[zdk.31. (T[j) nfGi o{g tkbk
;G ftu b[fenk j'fJnk (d[ozs) j?, ;ko irs d GrsK dk fFo'wDh j?,
i; dk fNek j?, G{wh ns ;{oi dk nkXko (fGqs) j?, nmkoQK f;ZXhnK dk Gzvko
j?.32. (T[j) ebze-ofjs ngo ngko j?, ;kfonK b'eK d ;'r ~ BFN eoB
tkbk j?, efb:[r d eoweKvK s'I go j? ns ;ko Xow-eowK ftu gqphB
j?.33. (T[; dk) gqskg nyzv ns ns[b (B s[bBkfJnk ik
;eD tkbk)
j?, (T[; B) ;G ;EkgBktK ~ ;Ekfgs eo ofynk j?, (T[;) yd s'I ofjs
dk Gd y'fbQnk BjhI ik ;edkl uko w[yK tkbk pqjwk (T[; ~) tdK d[nkok
rkT[Idk j?.34. fi; ~ td (@fBrw#) Bfs Bfs (pnzs pnzs) efjzd jB,
uko w[yK tkbk pqjwk fi; ~ pnzs pnzs d;dk j?, i' nfGi (fBofbgs)
ns ns[b gqskg tkbk j?, T[j B yzfvnk ik ;eD tkbk, ;hwk ftu B pzfBQnk
ik ;eD tkbk ns ;Ekfgs B ehsk ik ;eD tkbk j?.35.
fi; B irs dk g;ko ehsk j?, (fi; B jo fJe) ftuko ~ ftukog{ote ofunk j?, i' nBzs ns nyzv o{g tkbk j? ns fi; dk gqskg ns[b
ns gquzv j?.36. fi; B nzv s'I pqfjwzv (dh ouBk ehsh j?), fco u"dK
yzvK ~ f;ofink j? ns ;ko irs dk g;ko g;kfonk j?, (T[j) nftnes
(neEBh) o{g tkbk (gqG{) T[dko j?.37. fi; B eo'VK fJzdo tor oki
pDkJ jB ns eJh pqjwk, ftFD{ dh ftuko g{ote (ouBk ehsh j?), eJh
okw, feqFD, o;{b nkfd (g?dk ehs jB), go fpBk Grsh T[; d d[nko
s e'Jh gqtkB BjhI j[zdk.38.

22

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

eJh f;zX fpzX Bfrzdq. eJh wS eS cfBzdq.


eJh dft nkfd e[wkfo. eJh feq;B fp;B ntsko. 9.39.

ns

eJh

fJzdq

ftFD{

eJh

o[dq

S[dq

eJh

e'e

ekfp

eJh
eJh

;k;sq f;zfwqfs pykB. ej{` eEs jh ;[ g[okB.


nrBj'sq1 eozs. eJh T[oX skg d[ozs.

eJh
ej{`

T[oX pkj[ ;zfBnk;. ej{` i'r G; T[dk;. 12.


fBtbh eow eozs. ej{` gT[B njko d[ozs.

ej{`

shoE

pko

p[jko.

eJh

;o{g.
GDzs.

dkB

pd

eJh

okw

eJh

ngko.

nT[

w[yuko.

feq;B

nB{g.

Gd

ejzs.

pd

ej{`

ir

eow

10.

T[dko.

40.

fi; B eJh ;w[zdo, ;[wo tor gops (pDkJ jB), eJh wZS, eZS
FFBkr (ou jB), eJh dts ns ;Bekfde (f;oi jB), eJh feqFD,
nkfd

nrBj'sq1 nB{g. ej{z fBnkfJ oki


;k;sq f;zfwqs ohfs. ej{` pd f;T[

41.
42.

eod

e
43.

14.

eJh df; df; fcozs. eJh Je m"o fJ;Ezs.


ej{` eos ib wfj ikg. ej{` ;js sB go skg.
ej{`

pk;

pBfj

ej{`

frqj;s

eozs.

Xow

ej{`

ngko.

skg
ej{`

sBfj

oki

44.

15.

T[dko.

(sgf;nk

o'r

ojs

nGow.

ej{`

eow

eos

ej{`
ej{`

;y
o'r

pqjw ;o{g. ej{` Bhfs oki nB{g. 17.


;'r fpjhB. ej{` Je Grfs nXhB.

16.

p?okfr

ej{`

;fBnkf;.

ej{`

fcofs

o{g

T[dkf;.

;G eow c'eN ikB. ;G Xow fBjcb wkB.


fpB[ Je Bkw nXko. ;G eow Gow fpuko. 20.
sP g q ; kfd.

ib

joh.

Eb

joh.

T[o

bx[ B oki

joh.

pB

1.

1H

@nrfBj's#

joh.
2H

nGy

@bx[fBoki#

joh.
3H

nd'y

@T{jK#

joh.

ndP?y

48.
49.
50.

4.

T[s

eJh

tkb)

;zfBnk;h

jB,

eJh

i'rhnK

G;

ftu

fBofbgs

eod

jB.43.

nB{g

jtB

(@nrBh-j'sq#)

j[zd

jB,

fes

oki-;zgdk

ekoB

fBnK

ns

eJh

okiBhsh

dk

T[dkosk

g{ote

fBotkj

eod

oj

Gow s'I ofjs jB, fes (eJh) B ehs ikD

tkb
eow eod jB, fes (eJh) FFBkr pqjw-;o{g jB, fes nB{gw
BhshtkB jB.47. fes o'r ns ;'r s'I ofjs jB, fes (eJh) fJe-wkso
Grsh d t; ftu jB, fes (eJh) fBoXB (ns fes) oki e[wko jB, fes
(eJh) td ftnk; dk ntsko jB.48. eJh pqjw tdK ~ gVQ oj jB,
eJh FFBkr Bkw dk T[ZukoB eo oj jBl fes (e'Jh) t?okrh j? ns fes
;zfBnk;h, fes e'Jh (sg;th) ;z;ko s'I T[gokw j' e fco fojk j?.49. (fgS
d;) ;ko eow ftnoE ;wM', ;ko Xow fB;cb wB', fJe Bkw d nkXko
fpBk

;ko

eowK

Gow

wkso

;wMDk

ukjhdk

j?.50.

soh feqgk Bkb. bx[ Boki Szd

51.

joh.

eoB

fes (eJh) o'r ns

fro joh. r[c joh. fSs joh. BG joh. 2. 52.


Jhjk joh. T{jk 3 joh. fiwh joh. iwk joh. 3. 53.
nby

d[nko

46.

Sz d

joh.

X[g (@skg#) ;fjB eod jB.45. fes (eJh) pBK ftu tk; eod jB, fes
(eJh) Foho T[s rowh ;fjzd jB, fes (eJh) frqj;E Xow dh gkbBk

s'I
2

T[;

ohsK j[zdhnK jB.44. eJh d;-d;KsoK ftu fcod jB, eJh fJe' ;EkB
T[s ;fEs jB, eJh gkDh ftu (yV j' e/) ikg eod jB, eJh Foho T[s

47.

19.

j?.39.

j[zdk j?, fes Fk;sqK ns ;fwqshnK dh ftXh j[zdh j? ns fes tdK d T[bN

neow.

ej{` oze okie[wko. ej{` pd fpnk; ntsko. 18.


eJh pqjw pd oNzs. eJh ;y Bkw T[uozs.

ehsk

fcod jB.42. fes e'Jh B"bh-eow eod jB, fes e'Jh efmB g"D-nkjko
eod/ jB, eJh shoEK T[s ngko dkB eod jB ns eJh T[dkosk g{ote

eod jB
jB.46.
ej{`

ntsfos

45.

;jzs.

Bhfs

eod jB, ns fesB jh g[okDK dh eEk eod jB.41. fesB jh j'w eod
jB, fesB jh g[m bNe e efmB sg eod jB, eJh pKjtK ~ T[Zuk T[mk

fes

fpG{s.
fpgqhfs.

ntskoK

eJh e'e-Fk;sq ns ekft ~ gVQd jB, eJh tdK d ojZ; ~ gqrN


jB (ftnkfynk eod jB), fesB jh Fk;sqK ns ;fwqshnK dk pykB

:Z r -eow
ej{`
ej{`

22

fJzdo MkV{ fdzd jB, eJh td ns pqjwk jB, eJh s[ZS o{g tkb o[dq jB,
eJh nB{gw o{g tkb feqFD ns okw jB.40.

11.

13.

T[ ; sfs

54.

ib ftu joh j?, Eb ftu joh j?, fjod ftu joh j? ns izrbK ftu
th joh jh j?.51. gopsK ftu joh j?, r[cktK ftu joh j?, Xosh (@fSs#)
ftu joh j?, nkekF ftu joh j?.52. fJ; b'e ftu joh j?, gob'e ftu
joh j?, }whB T[s joh j?, nkekF ftu th joh j?.53. joh by s'I fpBk
j?, joh Gy s'I fpBk j?, joh d'y s'I fpBk j?, joh dP?sGkt s'I fpBk j?.54.

23

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

nekb joh. ngkb joh. nSd joh. nGd joh. 5. 55.


nizsq joh. nwzsq joh. ;[si joh. nszsq joh. 6. 56.
nikfs

joh.

ngkfs

joh.

joh.

nfws 1

nwks

joh.

7.

57.

T[ ; sfs

23

joh ekb-ofjs j?, joh gkbD-g'FD s'I ofjs j?, joh SfdnK BjhI
ik ;edk, joh dk Gd BjhI gkfJnk ik ;edk.55. joh izsqK s'I ofjs j?,
joh wzsqK s'I ofjs j?, joh tZv si tkbk j?, joh szsqK s'I ofjs j?.56.
joh iBw s'I ofjs j?, joh pokdoh s'I ofjs (ngkfs) j?, joh fwso s'I
fpBk j?, joh wksk s'I fpBk j?.57.

no'r joh. n;'r 2 joh. nGow joh. neow joh. 8. 58.


ni? joh. nG? joh. nGd joh. nSd joh. 9. 59.

joh o'r s'I ofjs j?, joh ;'r s'I ofjs j?, joh Gow s'I ofjs j?,
joh eowK s'I th go j?.58. joh nfis j?, joh G?-ofjs j?, joh Gd (yzv

nyzv

yzv eoB dh feqnk) s'I ofjs j?, joh BkF s'I ofjs j?.59. joh yzfvnk
BjhI ik ;edk, joh Gzfvnk BjhI ik ;edk, joh ~ dzfvs BjhI ehsk ik

joh.

nGzv

joh.

nvzv

joh.

gquzv

joh.

10.

60.

;edk,
nst

joh.

nGt

joh.

nit

joh.

Gi' joh. Eg' joh. sg' joh.


ib; s[jh. Eb; s[jh. Bfd;
fpqS;
Gi;

s[jh.

gs;

s[nz.

s[jh.

Gi;

oN;

joh.

11.

61.

ig' joh. 12. 62.


s[jh. Bd; s[jh. 13.

fSs;

s[nz.

nSt

s[jh.

s[nz.

T[oX;

mN;

s[jh.

s[nz.

63.

14.

15.

64.

65.

s[jh.

iwk

s[jh.

weh

s[jh.

wek

s[jh.

16.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

19.

69.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

s[jh

s[jh.

20.

70.

68.

y{e

wbjkoh

frd{nk

w;kB

x[x{ wNpk;h
soto ;dht

ri
pk;

efoUJh

fpG{s
eos

j?.60.

jK,

s?~

igdk

jK,

sz{ jh }whB j?I,

s?~

;[ofs

ftu

fNekT[Idk

jK.65.

sz{ jh nkekF j?I, sz{ jh wekB tkbk j? ns ][d jh

wekB j?I.66. sz{ jh iBw s'I fpBk j?I, sz{ jh vo s'I ofjs j?I, sz{ jh S'j
s'I go j?I, sz{ jh BkF s'I w[es j?I.67. sz{ jh is j?I, sz{ jh pqs j?I, sz{ jh
rsh j?I ns sz{ jh frnkB j?.68. sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh,
sz{ jh, sz{ jh.69. sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh, sz{ jh (noEks

Xkoh
j?.

br v'bs T[dk;h fwqr


w'B ;kX Jh wos j?.

fpzd e ;X:k skfj jhi eh pv:k ds


pzdok ;dht gkfJ Bkr Jh fcos j?.
nzrBk nXhB ekw eq'X w? gqphB
Je frnkB e fpjhB ShB e?; e? sos j?.1.71.

e[M

;G

gk;

sz{

jh

sz{

j?I).70.

(i

(i nx'ohnK tKr wb yKfdnK w[esh fwbdh sK) ;{o wb yKdk j?l


ftG{sh wbD Bkb w[esh fwbdh sK) jkEh ns y's yj ftu tfbdd

jBl ( i

w;kDK ftu fojK w[esh fwbdh sK) frdV w;kDK ftu jh fojk

eod jB (T[BQK ~ w[esh feT[I BjhI fwbdh)l


fwbdh sK) T[b{ wmK ftu jh t;d jBl (i

(i wmK ftu t; e w[esh


GowD eofdnK w[esh fwbdh

sK) gF{ (@fwqr#) ;dk T[dk;hnK tKr fcod ofjzd jBl (i


w"B XkoB eoB
Bkb w[esh fwbdh sK) fpqS ;dk w"B XkfonK jh wo iKd jBl (i) thoi
d

;kfXnK

(pqjwuo:

gkfbnK)

s[bBk dDh ukjhdh j?l (i Bzr


;dk Bzr g?ohI fcod jB (T[BQK

1H @nfwsq# 2H @n;'e#

jh

soh feqgk Bkb. efpZs

efps[

rdkjk

tkbk

gZso j?I, sz{ jh Xosh j? ns sz{ jh nkekF j?I.64. (w?I) s?~ Gidk jK, s?~

;G
sP g q ; kfd.

si

fNekU, joh dh sgf;nk eo', joh dk ikg eo'.62. (j joh!) sz{ jh ib


j?I, sz{ jh Eb j?I, sz{ jh Bdh j?I, sz{ jh ;wz[do j?I.63. sz{ jh fpqS j?I, sz{ jh

66.

nG{ s[jh. nG? s[jh. nS{ s[jh. nS? s[jh. 17. 67.
is; s[jh. pqs; s[jh. rs; s[jh. ws; s[jh. 18.

gquzv

joh pj[s wjkB j?, joh dk G/d BjhI gkfJnk ik ;edk, joh nfis
j?, joh Sfdnk BjhI ik ;edk.61. joh dk GiB eo', joh ~ (fjod ftu)

Gidk
fiwh

joh

nXhB ns
fJe pqjw

(w[esh

fwbdh)

sK

T[BQK

jhiV

dh

g?oh fcoB Bkb w[esh fwbdh, sK) pzdo


~ w[esh feT[I BjhI fwbdh)l fJ;soh d

ekw eq'X nkfd ftfFnK ftu g{oh soQK fbgs s[ZS (ftnesh)
frnkB s'I fpBk fetI Gt-;kro s'I so ;ed jB.71.

24

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

G{s pBukoh fSs ST[Bk ;G? d[XkXkoh


gT[B e njkoh ;[ G[izr ikBhns[ j?.

d)

fsqD

xkj

GS:k

XB

s s' rT{nB
BG e T[v:k

b'G

si:k

e i:k fpqyG:k wkBhns[ j?.


skfj gzSh eh pv:k ds

pr[bk fpVkb fpqe fXnkBh


is' pv frnkBh fsB' ikBh
n?;

gqgzu

wfB

G{fb

mkBhns[ j?.
g? pykBh Bkfj

nkBhns[

j?.

2.

72.

G{s pB ftu fcoB tkb jB, Xosh (@fSs#) T[s ;ko S'N pZu (wK
d[ZX T[s gbd jB, g"D ~ nkjko pDkT[D tkb ;Zg nytkT[Id jBl
ykD

p;:k

skfj

T[v:k

;'

cb e
nkfd; 1

G{uoh
fuo:k

GS:k skfj
fco:k ss'

e?
e?

i:k

f;t:k

skfj

uzdqwk

f;t:k

e"

eth

eh

e?

fcoB

ds

gfjukBhn?.

3.

eS

wS

ejs

sId{nk 2

eT[bBkfG eT[b fij


r'ghBkE r{io r'gkb

skb
;p?

73.

pX:k

iwd{s

ejhns[

fsnkrD

tkfbnK

rT{nK

fe)

T[s

nfij

gqgzuK

nEtk

gkyzvK

G[b

th

fXnkB
1H @nfd;# 2H @fszd{nk#

eki

;sh
G{y

;ku/

fgnk;

pV
dj

t;D

G{s

;js

ftu

tkfbnK

G{uoh

(@xh;#)

ikJ

efjDk

ukjhdk

;wMDk

ukjhdk

j?l

gkDh

ftu

soB

tkfbnK

j?
ykD
ftu

irs

jh efjzdk j? (feT[Ife T[vD tkbk T[j ehVk ib T[s jh


ofjzdk j?) ns nZr ykD tkb ~ ue'o tork ;wMDk ukjhdk

ty

fyVd

wZSK

ns

sId{nK

G"o dk BK th) wkXt


74.

;kb

iK

ftr;d

jB).73.

BkokfJD

fejk

iktrk,

(i

ftFD{

@e"b-BkGh#

j?, (i T[; dk BK eBZQ:k j? sK bzwhnK NzrK tkbh)

weVh dk BK th eBQZ:k j? ns (i T[; dk BK ez;-pXe j? sK) ez; ~ wkoB


tkbk iwd{s th ez;-pXe j?l nfrnkBh b'e etb gozgok (beho dh
ns

T[;

(i' gowkswk) ftFt dk gkbe ns irs dk ekb-;o{g j?, dhBK


T[s fdnkb{ ns t?ohnK bJh d[ydkfJe j?, (jo fJe dh) ;dk gkbBk eodk
j? ns iw d ikb d gqGkt s'I w[es j?. (eJh) iNkXkoh i'rh, ;Zu ;sh

pqjwukoh
g?

wB

rtkb r'ghnK d gsh (BjhI jB), i (T[; dk Bkw foyheF j? sK) foyheF
BK d eJh wjzs ty iKd jBl (i T[; dk BK wkXt :d{tzFh feqFD j? sK

gkt?
j?. 4.

fp;Pgkb irs ekb dhB fdnkb p?oh


;dk gqfsgkb iw ikb s ojs[ j?.
iNkXkoh

ikJ

ukjhdk.72.

cehoh) ~ gkbd jB, (go) pqjwfrnkB d ojZ; ~ ;wMd BjhI


~ g{id BjhI fi; d ofynK (;z;ko ftu) ojhdk j?.74.

i'rh

bkb;k d
jB, T[BQK

nkyd jB sK) fi; skbkp ftu ewb g?dk j[zd jB, eh T[j e"b-BkGh BjhI
j?l (i T[; gow-;Zsk dk BK) r'ghBkE j? sK ;ko r[io ns rT{nK d gkbe

j?.

w{V o{fV ghNs B r{Vsk e" Gd


g{is B skfj ik e oky ojhns[

b'G

(i ib ftu fBtk; eoB tkb ~ BkokfJD fejk ikDk j? sK) ;kfonK


eS{nK,

j?.

foyhe; Bkw e? wjzs bjhns j?.


wkXt Gto n" nNo{ e" eB:k Bkw
ez;

j?l ;{oi d T[gk;e ~ ewb c[b dh T[gwk dDh ukjhdh j? ns uzdqwk d


T[gk;e ~ ewbBh ;wMDk ukjhdk j? (feT[Ife fJj eqwtko ;{oi ns

;G

w? ojs[
XBukoh

jK

tkfbnK

@ib-i[bkjk#
skDk sDdk

uzdqwk
BkokfJD

efjzd

fbnkT[ D k
G{wh

pv:k

XB

ns nkekF ftu T[vD tkfbnK ~ fuVhnK efjDk ukjhdk j?l cbK d


tkfbnK ~ pKdoh d g?dk ehs efjDk ukjhdk j? ns nfdqFN o{g

pKdoh e i:k ej?


G{s e gSkBhn?.

eT[b

ns

ofjzd jB)l fisB th tZv


tZv frnkBh j'J jB, T[BQK B (fJBQK fdykftnK
dh n;bhns ~) ;wM fbnk, go df;nk e[M BjhI, (fJ; bJh n;hI ri

ej?

pykBhn?.

ib e so:k e" r`roh ;h ejs ir


nkr e GS:k ;' ue'o ;w wkBhn?.
;{oi

tkfbnK

~ gzSh dh T[gwk dDh ukjhdh j? ns prb, fpZb s pfxnkV ~ fXnkBh


efjDk ukjhdk j? (feT[Ife T[j fFeko dh ske ftu nZyK pzd eo e p?m

BjhI
BG

24

pbd jh wzBDk ukjhdk j? (feT[Ife T[j f;o ;[N e fpBk fe;


ezw eoh iKd jB)l (i' f;ZXhnK d pb s) nkekF ftu T[vd

ti
G{fw

T[ ; sfs

j?.

ns tZv pqjwukoh (T[; gqG{ d) fXnkB bJh G[y ns fgnk; ~ nkgD Foho
T[s ;fjB eod jB. (T[; d frnkB dh gqkgsh bJh eJh) B"fb eow,

25

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

fBT[bh eow ib j'w gkte gtB j'w


nX' w[y Je gkfJ mkY fBpjs j?.
wkBt
pd

cfBzd
n"

Bkus

esp
fcos

dt

dkBt

Bfs

Bfs

w'o

B
e?

pkdo

gkt?

eos

dkfwBh nBe GkT[ efoU


uzdqwk s ;hsb B ;{oi

j?.

jB.
5.

75.

e[wko

;h

(T[;
esp

nBs

j?.

frnkB e fpjhB ekb ck; e nXhB ;dk


i[rB eh uT[eoh fcokJ Jh fcos j?. 6. 76.

Je f;t GJ Je rJ Je co GJ
okwuzdq feq;B e ntsko Gh nBe

w'Bdh

wdko

tor

n;[Bh

e[wko

j?.

es/

nz;k ntsko es ekb pf; GJ j?.


gho n" fgekpo 1 es rB B gos Js

pqjwukoh

pv

pv

SkfJnk

eJh

e';

eh

fBqs-Grsh

ns

d?Is

BjhI

gk

;ed

ns

eoB

si

tkbk

e'Jh

BjhI

j?

sgf;nk

fe;

j'o

BjhI

Bkb

(ns

eoBh.

fwbdk

j't

b'eK

frnkB

s'I

b'e ;dk :[rK dh u"eVh d fcokJ


ftu T[ b M ofjz d jB).76.

sK)

w'o

Budk
rid
nBe

wkb-XB

Bkb

GoB

tKM

fcod

b'e,
ofjzd

ekb

czX

jB

(noEks

fesB jh td ns g[okB (j'J), ns ;fwqshnK d ;w{j j' j' e phs rJ


jB. fesB jh (Xow dh ofynk eoB tkb) w[nktB[ZdhB ns wdko (Fy
eB"ih

tor

dotF),

fesB

jh

nFPtBh

ewko,

fesB

jh

nzF-

ntsko (fJ; ;z;ko ftu nk e) ekb t; j' rJ jB. fesB jh gho ns


g?rzapo (j'J jB, i') fJsB jB fe frD BjhI ik ;ed, T[j (;ko) G{wh
g?dk

j'

fco

G{wh

ftu

jh

i'rh, ish, pqjwukoh ns

;wk

rJ

jB.77.

tZv tZv SsqXkoh (oki) j'J jB, i' eJh

jh

pv
pv

pv okiB e dkpfs fcofs d;


pv okiB e dqg e' dbs[ j?.

fgskwk ~ fwbD bJh 48 e'j SsqK dh SK jm ub e frnk ;h)l i' tZfvnK


tZfvnK okfinK d dF ~ dpKd fcod ;B ns tZfvnK tZfvnK okfinK d

wkB ; wjhg nT[ fdbhg e?; 2 SsqXkoh


pv' nfGwkB G[i dzv e' eos j?.

jzeko ~ dbd fcod ;Bl wkBXksk tor oki ns dbhg tor SsqXkoh
i' nkgDhnK G[iktK dk pj[s wkD eod ;Bl dkok tor oki (@fdbh;o#)

dkok ; dbh;o 3 d[oi'XB ; wkBXkoh


G'fr G'fr G{fw nzfs G{fw w? fwbs j?. 8. 78.

ns d[o:'XB tor jzekoh


jh fwb rJ jB.78.

eo

nBe

g';sh

nBedk

1H fgrKpo# 2H @i?;/# 3H @dbh;s#

s'guh

fBtkts

egN
j?

;h;

G;
e".

j?.

td

jB.75.

Ssq

f;id

ubs

dts

efjzd

fJe fFt j'J T[j th rJ, fJe fco j'J (T[j th ub rJ), okw
uzdo, feqFD tor ntsko th nBeK j'J. fesB jh pqjwk ns ftFD{ (j'J),

SsqXkoh
b"

FFBkr,

(e'Jh) sg;h BjhI (s i td gfVQnK fwbdk j't sK) pqjwk tork tdftukoh e'Jh BjhI j? ns (i sgf;nk ehfsnK fwbdk j't sK) ;Bs e[wko

T[s
ish

pnzs

Bkb fe; oki ~ gowkswk fwbdk j't sK) fJzdo tork irs ns Xosh
~ GoB tkbk e'Jh okik BjhI j?. (i sg ehfsnK fwbdk j't sK) fFt tork

pdhj[ZdhB

G{fw jh s j[fJ e? cfo G{fw jh fwbJ j?.7.77.


i'rh

wB[Zy,

gowkswk

sgd

ftu c;
nktkrtD

es p/d n" g[okB es


j[fJ j[fJ fpsJ j?.

es

Gd
pnzs

jkt-Gkt eodh jh ofjzdh j?. (i gowkswk FKsh XkfonK fwbdk j't sK)
uzdqwk s'I e'Jh mzvk BjhI j?, (i T[j rowh ;jkfonk fwbdk j't sK) ;{oi

torh

pqjwk no[ fp;B[


f;zfwqs ;w{jB e

dk)
th

ofjzdk j?l (i gowkswk Bof;zx tikT[D Bkb fwbdk j't sK) pdb
ofjzd jBl (ns i gowkswk ok;-bhbk Bkb fwbdk j't sK) fpibh

Jh eos j?.
e sgs si

sgf;nk

(i

x'o

fJzdq ;" B okik Gt G{fw e" Gos j?.


f;t ; sg;h nkfd pqjwk ; B pdukoh
;Bs

25

(eod jB ns eJh) ib, nrBh ns g"D Bkb ;zpzfXs j'w (eod jB ns


eJh) w{X wz{j bNe e/ (ns eJh) fJe g?o s yV j' e (;wI ~) r[}kod

Gd

ejs

T[ ; sfs

e'jK

se

(i

SsqK

dh

f;idk

SK

jmK

ehfsnK

jh

(i'

ubd

G'rK

gowkswk

nBe tko (r'bk dkrD bJh)


f;o fBtkT[Idk j?. eh j'fJnk

jB

~)
gq;zB

(;zes

G'r
j[zdk

G'r
j't

d[o:'XB

nzs
sK)

tb

ftu
s'guh

j?

i'

Xosh
egN

GhFw

ftu
;fjs

f;idk eod jB ns g';sh th nBe tko


i e'Jh gfjbtkB nBe vzv eYdk j? go

2 6

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

ejk GfJU wb i" g? ekYs nBe vzv


;' s" B v`v"s n;NKr nfEsh; e".
ejk

GfJU

o'rh

i'

g?

vko:'

oj:'

w[fy

j'fJnk i e'Jh i'rh f;o w[BkJh fcodk oj

e".

Je GktBk fpjhB e?; gkt? irdh; e". 9. 79.


;h;

gNes

ik

ekB

w?

yi{ok

pB

e'

Gqw:k

nT[o

d{;o'

p'e

eos

w'o

dkdo

eos

;dk xBx'o xB efoU Jh eos


Je gkfJ mkY ;dk pB w? ojs

i?;
ej{`

Je ;PKrh ej{` i'rhnk


;fBnkf; G; pB e?

ej{`
ej{`

gT[Bjkoh ej{` p?m bkfJ


b'G eh y[wkoh ;" nBe

ej{`

pqjwukoh

ej{`

jkE

g?

11.

j't

1H

@fBjok:'#

fpjhB

e?;

pqjw

81.

gowkswk

pB

ftu

ftuoB

ns

gqphB j?, (go) fJe GktBk s'I tKfMnk


~ fetI gqkgs eo ;edk j?.80.

cb-c[b

ykD

Bkb

ns ;dk pB
eh j'fJnk i

j?

sK

T[j

pqjwb'e

;qtV

Xosh

T[s

jz{M

j{zM

(c{e

c{e

e)

g?o

Xod

jB.

(i

fJe

jB.
BjhI

(fitI) pqjw frnkB


j' ;edk, T[; soQK

gqw ns FoXk s'I ;yD ftnesh (;z;ko ;kro ~) fetI so ;ed jB.81.
fitI fJe pj[o{ghnk ed i'rh
;zfBnk;h G; XkoB eo e ftykT[Idk

ns ed p?okrh pDdk j? ns ed
j?. ed g"D-nkjkoh ns ed ;wkXh

(@skoh#-skVh) brk e p?mdk j? ns ed b'G dh y[wkoh ekoB nBe r[D


rkT[Idk j?. ed pqjwukoh j[zdk j?, ed jZE T[s ysh izwk e ftykT[Idk j?

pkoh

gktJh.

sK)

ns fJZbK (;dk) d;-d;KsoK ftu ftuod ofjzd


s'I ofjs ftnesh wjkdkBh (gowkswk) ftu bhB

skoh
r[B rktJh.

b'e

(i

;EkB T[s fNe ofjD Bkb gqG{ fwbdk j't sK) gZEo nBe :[rK se fJe
EK T[s tk; eod jB ns (i x[zwD fcoB Bkb gqG{ fwbdk j't sK) eK

ns ed dzvXkoh pD e b'eK ~ GowkT[Idk j?. (i') ekwBktK d t; j' e


Budk j?, (Gbk) frnkB s'I fpBk etb BZuD Bkb fetI pqjw-b'e dh gqkgsh

ej{` vzvXkoh j[fJ e? b'rB GqwktJh.


ekwBk nXhB gfoU Bkus j? BkuB ;'
frnkB

j?.

fJe g?o T[s yV'fsnK gowkswk fwbdk j't sK) pB ftu fpqS ;dk fJe
g?o d Gko s/ yV ofjzd jB (ns i ihtK ~ d[y B fdZfsnK gqG{ fwbdk

p?okrh pB?
fdyktJh.

brkt

jB.79.

(i BZuD ns F'o gkT[D Bkb gowkswk fwbdk j't sK) w'o Bfunk
eodk j? ns vZv{ o"bk gkT[Id jB ns
pdb ;dk rfink eod jB. (i

sos

j?.

;ed/

~ ykD tkbh i'e ~ g[S ty'. i' ftnesh ekwBktK d nXhB j? ns ekw-

j?.
fpqS

GktBk

e?

eo

Gv ;dk nkgDk f;o fpqSK Bkb orVdh fcodh j? (go wZEk orVB Bkb
gqG{ BjhI fwbdk) ns i fwZNh d ykfXnK (gowkswk fwbdk j[zdk sK) fwZNh

;'o

fpuos j?.
w? B j{i? bhB

e?;

fetI

iKdk

eq'X ftu
(@gob'e#)

ekr nT[o uhb df; df;


frnkB e fpjhB wjk dkB
dhB

gqkgs

fwbdk j't sK) nZe ~ ykD tkb, cb-c[b ~ GZSD tkb,


ftu fcoB tkb peo (p'e) tork e'Jh j'o d{ik BjhI j?.

c{fe c{fe gkt G{fw ;qktr Xos j?.


gkjB nBe i[r Je mT[o pk;[ eo?

fpjhB

gowkswk

fgfNnk

;".

ekwBk nXhB ekw eq'X w? gqphB


Je GktBk fpjhB e?; GN? gob'e ;". 10. 80.

Jh

doFB (fXnkB) BjhI eodk. (i') ekwBktK d nXhB,


ns fJe (gowkswk) dh GktBk s'I ;yD jB, T[j

yi{ok tV frnk j't T[j th f;o gNedk j? (ns i gowkswk f;o ~


fgND Bkb fwbdk j't sK) fwso ns g[Zso d woB d ;'r ftu th f;o

ejk G:' Gv iT[ x;s ;h; fpqSB ;"


wkNh e' GS:k p'b g{S bhi? i'e ;".

BkfuU

id'I se) wB ~ w[zB e (;tZS

eo e) gowkswk d
Sb-egN ftu gqphB

(i f;o d gNfenK gowkswk fwbdk j't, sK) fi; d ezB ftu ezB-

X;?

w{zv SNes fwsq g[sq j{` e ;'e ;".


nke e' uo:k cb c{b e' GS:k
;dk

2 6

T[; ~ JhFto (@nfEsh;#) nr ehsk nFNKr vzv"s BjhI fejk ik ;edk.


eh j'fJnk (i' e'Jh i'rh) o'rh tKr T[go tb wz{j eo e fgnk oj, (eh

T[oX[

wB s B w{zv fBj[ok:' 1 nkfd Jh;


ekwBk nXhB ;dk dkwBk gq p hB

T[ ; sfs

12.

82.

j'

;edh

j?.82.

27

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

27

gzu pko rhdo g[eko go ;hs ekb


e[zuo nT[ rdjk nBedk gqeko jh.

(fitI) ;odh dh o[s ftu frdV gzi tb j[nK j[nK eodk j? ns


jkEh s y'sk nBeK tko fuzxkVd ns jhIrd jB (go T[BQK ~ e[M th jk;b

ejk

BjhI

G:'

i'

g?

ebtsq

uhfo uhfo u'oNk


ejk GfJU ck;h

bhU

ek;h

phu

j[zdk).

eh

j'fJnk

eo

ekFh

(pBko;)

ftu

ebtsq

(Bkb

Foho

e[mkoB ;' wkojh.


vkfo p{fvU iV rzrXkfo

fuotk) fbnk (feT[Ife eJh tko) u'o ~ th e[jkVhnK Bkb uho uho e
wko fdZsk iKdk j?. eh j'fJnk (i e'Jh) w{oy (nkgD rb ftu) ckjh gk

vkfo vkfo ckf; mr wkfo wkfo vkojh.


v{p Boe Xkfo w{V frnkB e fpBk fpuko

e rzrk dh Xkok ftu o[V frnk j? (feT[Ife eJh tko) mr b'r (okjhnK
B rb ftu) ckjh gk e wko fdzd jB. frnkB ~ fpBk ftuko (eJh) w{oy

GktBk
skg

fpjhB
e

;j

skgBk

e?;
s

nBe

frnkB

i'

g?

sB

fpukojh.

gkJhn?

xkfJb

ikg e ehJ s i' g?


g{dBk ;dht s[jh s[jh
BG e T[v
nBb nek;

e'

nskg

;js

13.

83.

BkE

i eo Fohoe d[y (skg) ;jkoB Bkb d[yK s'I T[Zu ;[nkwh Bkb wb

j?.

gk:s nikg
T[uos j?.

j' ;edk j't, sK xkfJb ftnesh nBe gqeko d d[y


;fjB eodk j?. i ig[ ehfsnK ig-nshs gowkswk ~

dt

j't sK g{dBk (fJe


ftu T[vD Bkb i

s i' g? BkokfJD gkJh:s


gzSh v'bp' eos j?.

pk;h

feT[

G[izr

sos

j?.

GfJU

e' T {
fjzd{

pq j wukoh e' T { ish nB[ w kBp' .


s[oe e'T{ okfcih fJwkw ;kch

wkB;
eosk
d{;o'
Je
Je

w[zvhnk

;`fBnk;h

e'T{

14.

i'rh

84.

Gd

e'Jh

G{fb

Gqw

wB[Zy

jh eh ;t ;G jh e' r[odt Je
jh ;o{g ;p? Je? i'fs ikBp'. 15.
w;hs ;'Jh g{ik n" fBtki
;p? Je g? nBe e' GqwkT[

dtsk

ndt

iS

rzXqp

fBnko fBnko d;B e


Je? B?B Je? ekB Je?

s[oe
G;
dj

85.

jh

;o{g

;p?

Je

jh

j?.

;Zg
p?okrh

feT[I

w[es

pfDnk

BjhI

j'fJnk

j[zd.84.

j?,

e'Jh

;zfBnk;h

ns

e'Jh

dh

g?dkfJF

nEtk

ikfs

jB

(fJ;

bJh

fJBQK

;kfonK

~)

fJe'

fijk

g?Dk ukjhdk. fJe' dh jh ;tk (eo') (feT[Ife) ;G dk (T[j) r[o{ fJe' jh


j?, ;ko fJe' dk ;o{g jB, (;kfonK ftu) fJe' i'fs ;wMDh ukjhdh j?.85.
ns

w;fid

T[jh

j?

ns

g{ik

ns

Bwk}

th

T[jh

j?,

wB[Zy

;ko
fJe jB, go nBesk dk G[byk g?Idk j?. dts, d?Is, :eF, rzXop,
w[;bwkB ns fjzd{ (i' fGzB fGzB gqshs j[zd jB, fJ; dk ekoB n;b ftu)

fjzd{

pBkT[

(okwkBzdh)

wzfdo

tyo tyo d;K d


jB, ezB fJe' fij

j?.

16.

gfjokt dk gqGkt j?. (;G dhnK) nZyK fJe' fijhnK


jB, Foho fJe' fij jB ns p'bD Fesh fJe ;wkB

j? (feT[Ife ;kfonK dh ouBk) fwZNh, g"D (pkd), nrBh ns ib d wb Bkb


j'Jh j?. nZbkj (fJ;bkwh gow ;Zsk) ns nGy (fjzd{ gow ;Zsk) T[jh j?,

yke pkd nkfs; n" nkp e' obkT[ j?.


nbj nGy ;'Jh g[okB nT[ e[okB UJh
Je

tkb

fwbDh
gkskb

;wMDk ukjhdk j?.


(;G dk) eosk T[jh feqgkb{ j? ns o'}h dD tkbk
fdnkb{ th T[jh j?. (fJBQK ftu) j'o e'Jh nzso ;wMD d Gow ftu BjhI

UJh
j?.

e' gqGkT[
Je? pkB

e'Jh

eoB

s w[esh
j't sK)

i'rh pD frnk j?, e'Jh pqjwukoh ns e'Jh ish fd;dk j?. e'Jh fjzd{ j?,
e'Jh s[oe, e'Jh Fhnk (@ok\ih#) j? ns e'Jh ;[zBh (@fJwkw;kch#), (go) ;ko

wkBp'.

dj[ok
wkB;

fBtk;

GfJU

eh ikfs ;p? Je? gjukBp'.


eohw ;'Jh okfie ojhw UJh
B

ftFF gzSh) ;dk @s[jh-s[jh# T[ukodk ofjzdk j?. nkekF


BkokfJD gqkgs j' ;edk j't sK nBb gzSh (;dk)

fwbdh j[zdh (sK) nZr ftu ftXtk ~ gsh Bkb ;sh j'D
ukjhdh j? (ns i r[ck ftu ofjD Bkb w[esh fwbdh
ftu

e'T{

(skg) Foho T[s


gkfJnk ik ;edk

nkekF ftu jh T[vkohnK brkT[Idk ofjzdk j?. i nZr ftu ;VB Bkb w[esh

nkr w? io s rfs oKv eh gos efo


gskb

ftnesh Boe dh Xkok ftu v[p iKd jB (feT[Ife) GktBk s'I fpBk frnkB
~ (fetI) ftukfonk ik ;edk j?.83.

86.

e[okB ns g[okD th T[jh j? (feT[Ife) fJj ;ko fJe dk jh ;o{g jB ns


;kfonK

dh

pBktN

fJe-;wkB

j?.86.

28

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

i?; Je nkr s eB{ek e'fN nkfr T[m?


fBnko fBnko j[fJ e? cfo nkr w? fwbkfjAr.
i?; Je X{fo s nBe X{fo g{os j?
X{fo e eB{ek co X{fo jh ;wkfjIr.
i?; Je Bd s sozr e'fN T[gis j?
gkfB e sozr ;p? gkfB jh ejkfjIr.
s?; fp;P o{g s nG{s G{s gqrN j'fJ
skjh s T[gfi ;p? skjh w? ;wkfjIr. 17. 87.
es
es
es
ese
ib
ekb
si
skjh

eS wS es T[B eT[ eos GS


nS pS j[fJ ;gS T[v ikfjIr.
BG phu nS gS eT[ eo?Ir GS
gqsS j[fJ gukfJ ykfJ ikfjIr.
ejk Eb ejk rrB e rT[B ejk
e pBkJ ;p? ekb jh upkfjIr.
fiT[ nsi w? nsi i?; si bhB
s T[gfi ;p? skjh w? ;wkfjIr. 18.

88.

e{es fcos es o'ts wos es


ib w? v[ps es nkr w? ios j?.
es rzrpk;h es wdhBk wek fBtk;h
ese T[dk;h e GqwkJ Jh fcos j?.
eots ;js es G{fw w? rvs es
;{nk g? uVs 1 es d[y eT[ Gos j?.
r?B w? T[vs es ib w? ojs es
frnkB e fpjhB ife iko Jh wos j?.

19.

;'fX
p'fX
xf;
g{i
rkfj
bhg
rkfJ
gfu

90.

jko
jko
jko
jko
jko
jko
jko
jko

dtsk
p'Xe
uzdB
gkjB
r'oB
GhsB
rzXqp
gzfvs

fpo'X
gqp'fX
brkfJ
uYkfJ
wBkfJ
brkfJ
pikJ
sgzfs

sP g q ; kfd.

jko dkB' pv
jko ikg;h.
jko u'nk uko
jko bkg;h.
jko wVh wN
jko Skg;h.
jko fezBo ;G
jko skg;h. 20.

G[ i z r

89.

gq : ks 2 Sz d

B okrz B ozrz B o{gz B oyz. B w'jz B eq'jz B dq'jz B dP?yz.


B eowz B Gowz B iBwz B iksz. B fwsqz B ;szq B fgsq B wksz. 1. 91.
1H @uYs# 2H @gqiks#

T[ ; sfs

28

fitI nZr s'I eo'VK fuDrK (@eB{ek#) g?dk j[zdhnK jB ns tZyoh


tZyoh j'Id do;k e/ fco nZr ftu jh fwb iKdhnK jBl fitI X{V ftu'I nBe
}Zo g?dk j[zd jB ns X{V d T[j }Zo fco X{V ftu jh ;wk iKd jBl fitI
fJe ;w[zdo s'I eo'VK sozrK g?dk j[zdhnK jB, go gkDh dhnK ;kohnK bfjoK
gkDh jh nytkT[IdhnK jBl fstI T[; ftokN gowkswk s'I ;{yw ns ;E{b
(iV-usB) g?dk j' e, T[; s'I T[gi e fco T[; ftu ;wk iKd/ jB.87.
fesB jh eZS{ ns wZS jB,
fesB jh T[BQK ~ ykD tkb jB, fesB
jh ro[V, nBb nkfd gzSh, yzGK tkb j' e T[v ikDr. fesB jh nkekF
ftu ro[V, nBb nkfd gzShnK dk GZSD eoBr ns feB jh gqrN j' e
(T[BQK ~) yk e/ guk ikDr. eh ib (tk;h), eh Eb tk;h ns eh nkekF
ftu ftuoB tkb ;G ekb d pDkJ j'J jB ns ekb d[nkok jh BFN
ehs ikDr. fitI gqekF nzXeko ftu ns nzXeko gqekF ftu bhB j?, T[;
soQK T[; s'I g?dk j' e ;G T[; (gow ;Zsk) ftu ;wk ikDr.88.
fesB jh e{ed fcod jB, fesB jh o'Id wo iKd jB, fesB/ jh ib
ftu v[pd/ jB ns/ fesB/ jh nZr ftu ;V iKd/ jB, fesB jh rzrk-tk;h
jB ns fesB jh wZe-wdhB d fBtk;h jB ns fesB jh T[dk;hB j' e
G"Id fcod jB, fesB jh (ekFh ftu) nko (dh Xko) ;fjzd jB ns fesB
jh Xosh ftu (nkgD nkg ~) rvtk b?Id jB ns
fesB jh ;{bK dh ;i
(;{nk) T[s uVQ e d[y ~ ;fjB eod jB, fesB jh nkekF ftu (foZXhnK
f;ZXhnK dh Fesh Bkb) T[vd jB ns fesB jh ib ftu ofjzd
jB, fesB
jh frnkB s'I ;yD b'e wudh (ie) nrBh ftu ;V wod jB.89.
(T[; gowkswk ~ gqkgs eoB bJh) dts y'i eo eo e jko rJ,
fto'Xh Gkt ~ g;koB tkb tZv tZv d?Is jko rJ, p[ZXhwkB p[ZXh dhnK
nNebK brk brk e jko rJ ns ig eoB tkb ;{MtkB th jko rJ,
uzdB fx;kD tkb (g[ikoh) jko rJ, T[sw ;[rzfXs gdkoE brkT[D tkb
jko rJ,
w{oshnK (@gkjB#) ~ g{iD tkb jko rJ, ns fwZmh bNh (dk
gq;kd) uVQkT[D tkb th jko rJ, epoK ftu fco fco e Ee rJ,
wVQhnK
ns wmK ~ wBkT[D tkb th jko rJ, ezXK (ftu brhnK jB{wkB nkfd
dhnK w{oshnK ~) fbzpd fbzpd th jko rJ
ns Xkofwe iK ;zgqdkfJe
mZg (Skg) th brtk brtk e jko rJ, rzXop rk rk e jko rJ, ;ko
fezBo (fJe dt-i{Bh) th ;k} tik tik e jko rJ, gzfvs ns sg;th
sg eo eo e jko rJ (go gowkswk ~ gqkgs BjhI eo ;e).90.
soh feqgk Bkb. G[zir gq:ks Szd

(j gqG{! sok fe; Bkb B sK ftFF) gqw j?, B sok e'Jh ozr j?, B
o{g j?, B oy j?, B (fe; Bkb e'Jh ftFF) w'j j?, B eq'X j?, B X'qj j?, B
dP?F j?, B (e'Jh ftFF) eow j?, B Gow j?, B iBw j?, B ikfs j?, B (e'Jh
ftFF) fwso j?, B t?oh j?, B fgT[ j? ns B wksk j?.91.

29

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

29

nbyz nGyz ni'Bh ;o{gz. ;dk f;fXdk p[fXdk fpqfX o{gz. 2. 92.

(sok fe; Bkb e'Jh ftFF) ;Bj BjhI j?, B xo j?,


B ekwBk j?,
B fmekDk j?, B g[Zso j?, B fwso j?,
B t?oh j?, B fJ;soh. (s[;hI) nby,

Bjh ikB ikJh eS{ o{g oyz. ejk pk; ske' fco? eT[B Gyz.

nGy, ni{Bh ;o{g tkb j'. ;dk f;ZXh dD tkb, p[ZXh dD tkb ns

B Bjz B rjz B ekwz B Xkwz. B g[szq B fwsqz B ;sqz B Gkwz.

ejk Bkw sk e' ejk e? ejkt?. ejk e? pykB' ej? w' B nkt?. 3. 93.

wjkB

o{g tkb j'.92. (T[; gqG{ dh) e[M e[ th o{g-oyk BjhI ikDh iKdh, T[;
dk tk;k feE j? ns fe; Gy ftu fcodk j?, T[; dk eh BK j? ns feE'I
dk fejk iKdk j?, (T[; pko) eh efj e d;K (feT[Ife T[j) efjD ftu BjhI
nkT[Idk.93.

B o'rz B ;'rz B w'jz B wksz. B eowz B Gowz B iBwz B iksz.

(T[; ~) B o'r j?, B ;'r j?, B w'j j?, B ][wko (@wksz#) j?, B eow

ndP?yz nGyz ni'Bh ;o{g. Bw' Je o{g Bw' Je o{g. 4. 94.

j?, B Gow j?, B iBw j?, B ikfs j?, (T[j) dP?F-ofjs, Gy ofjs, ns

gonz gok gow gqfrnk gqek;h. nSdz nS? nkfd ndP? nfpBk;h.

;o{g

B iksz B gksz B o{gz B o`r. Bw' nkfd nG`r Bw' nkfd nG`r. 5. 95.

Bw;eko j?.94. (T[j gow ;Zsk) go s'I go j?,

tkbk

j?,

(T[;)

fJe

o{g

tkb

Bw;eko

j?,

fJe

o{g

ni{Bh

tkb

;qFm p[ZXh (@gqfrnk#) ~

gqekfFs eoB tkbh j?, SdB s'I ofjs, BkF s'I ofjs, w[ZY edhwh, dP?s s'I
ofjs ns nftBkFh j?. (T[; dh) B ikfs j?, B pokdoh j?, B o{g j? ns
B

jh

ozr,

fes feq;B ; ehN e'N? T[gkJ. T[;ko rV/ cfo wN pBkJ.


nrkX nG? nkfd ndP? nfpBk;h. gonz gok gow g{oB gqek;h. 6. 96.

(T[;
T[;ko,
s'I

B)

(fco

gowkswk)
go,

w[ZY

feqFB

Xosh

nfs

edhwh
tor

ftu)

rzGho,

gow

(T[;

B nkXz B fpnkXz nrkXz ;o{g. nyzfvs gqskg nkfd nS fpG{s.


B iBwz B woBz B poBz B fpnkX. nyzv gqu`v nd`v n;kX. 7. 97.

(T[;)

ns
fesB

rv

ns

gowkswk

~)

fco

ofjs
ehV

g?dk

pDkJ

Bw;eko
ehs

ns

dP?s-ofjs

gqekFwJh

nkfX

s'I

eo'VK

nkfd,

g{oB
B

jh

fdZs,

G?-ofjs,

;q/Fm

BkF

j?.95.

jB.

fwNk

nftBkFh

(gfjbK)

fdZs.

j?.

(T[j

(T[j)

go

j?.96.

(wkBf;e

phwkoh)

j?,

fpnkfX

(Fohoe

o'r j?), (T[j) nfs rzGho (nrkX) o{g tkbk j?, (T[j) nyzv gqskg tkbk,
nkfd

;o{g

ns

BFN

j'D

tkbh

;zgZsh

(ftG{sh)

tkbk

iBw j[zdk j?, B woB j[zdk j?, B e'Jh ozr (toB) j?

j?.

(T[;

dk)

ns B jh o'r j?.

(T[j) nyzv, gquzv, ndzv (fi; ~ dzv B fdZsk ik ;e) ns n;kX j?.97.
B Bjz B rjz ;Bjz B ;kE.

T[dzv nwzv gquzv gqwkE.

B iks B gks B ;sq B fwsq. ;[ G{s Gfty GtkB nfusq. 8. 98.

(T[; ~) B (e'Jh ftFF) Bj j?, B (T[; dk) e'Jh xo, B e'Jh ;Bjh
j? ns B jh ;kEhl (T[j) fBvo, ;ki-;iktN s'I go, gquzv ns (fto'XhnK
dk) BkF eoB tkbk j?. (T[; dh) B ikfs j?, B pokdoh, (T[; dk) B e'Jh

B ok:z B ozez B o{gz B oyz. B b'Gz B nS'Gz nG{sz nGyz.


B ;szq B fwsqz B Bjz B rjz. ;d?tz ;dk ;op ;opsq1 ;Bjz. 9. 99.
B ekwz B e'qXz B b'Gz B w'jz. ni'Bh nS? nkfd ndP? ni'jz.
B iBwz B woBz B poBz B fpnkXz. B o'rz B ;'rz nG? fBofpykXz. 10.100.

t?oh

j?

ns

ns

fBokeko

jh

fwso.

(nfusq)

o{g

(T[j)

G{s,

toswkB

tkbk

j?.98.

ns

Gfty

ftu

w"i{d

j?

(T[j) B okik j?, B fGykoh j?, (T[; dk) B e'Jh o{g j? B oyk. (T[;
~) B e'Jh b'G j?, B d[y j?, (T[j) Foho (G{s) ofjs ns Gy-ofjs j?.
(T[;dk) B e'Jh t?oh j?, B fwZso, B ;Bj j? ns B jh e'Jh xo j?. (T[j)
;dhth, jwFk ;G ftu ftnkgs ns ;G Bkb ;Bj eoB tkbk j?.99. (T[;
~) B e'Jh ekwBk j?, B eq'X j?, B b'G j? ns B jh w'j. (T[j) ni{Bh, BFN B
ehs ik ;eD tkbk, w[ZY edhwh, ndP?s ns nfdy ;o{g tkbk j?. (T[j) B
izwdk j? B wodk j?, (T[; dk) B e'Jh ozr j?, B jh ebze j?, (T[; ~) B e'Jh

1H

@;ops#

o'r j? ns/ B jh ;'r j?. (T[j) nG? ns tkd-fttkd s'I ofjs j?.100.

30

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

30

nS d z nG d z neowz nekbz .
nyzvz nGzvz gquzvz ngkbz.

ikD

B sksz B wksz B iksz B ek:z.

(T[; dk) B e'Jh fgsk j?, B wksk, B iBw j? ns B jh djh. (T[; dk)

B Bjz B rjz B Gowz B Gk:z. 11. 101.


B o{gz B G{gz B ek:z B eowz.

B fe; Bkb (e'Jh ftFF) ;Bj j?, B e'Jh xo j?, B e'Jh Gow j? ns B
jh GktBk j?.101. (T[; dk) B e'Jh o{g j?, B jh (T[; T[go e'Jh) okik

B sqk;z B gqk;z B Gdz B Gowz.


;d?tz ;dk f;fX fpqXz ;o{g.

j?, B e'Jh ekfJnk j? ns B jh eow. (T[; ~) B e'Jh vo j?, B MrVk


iK pyVk j?, B e'Jh Gd j? ns B jh Gow. (T[j) fBZs j?, ;dk-f;ZX j?

Bw' Je o{g Bw' Je o{g. 12. 102.

ns
o{g

fBq T [ e sz gq G k nkfd nB[ e sz gq s kg .


ni[ r sz nS? nkfd nftesz nEkg .
fpG[rsz nS? nkfd nS? ;o{g.
Bw' Je o{g Bw' Je o{g. 13. 103.
B Bjz B rjz B ;'ez B ;kez.
gonz gftsqz g[Bhsz nskez.
B iksz B gksz B fwsqz B wzsq.
Bw' Je szsq 1 Bw' Je szsq. 14. 104.

(T[j) nS/d, nG/d, fBFeowk ns/ ekb-ofjs j?l nyzv, nGzv (Gzv
s'I T[Zuk), gquzv ns ngkb (fpBk fe; d[nkok gkb ikD tkbk) j?.

fpoX o{g tkbk j?. (T[;) fJe


tkb ~ Bw;eko j?.102.

o{g

tkb

Bw;eko

j?,

(T[;)

fJe

(j gqG{! sz{) B ejh ik ;eD tkbh gqGk dk ;[nkwh j?, nkfd ekb
s'I jh B eEB ehs ik ;eD tkb gqskg tkbk j?I, (sz{ fe; j'o d fXnkB
Bkb) ;z:[es BjhI, (sz{) B Sd ik ;eD tkbk, w[ZY edhwh, fteko-ofjs
ns Ekfgnk B ik ;eD tkbk j?I. B G'r ik ;eD tkb, BkF B j' ;eD
tkb, w[ZY edhwh, ftBkF s'I T[go ;o{g tkb, fJe o{g tkb (s?~) Bw;eko
j?, fJe o{g tkb (s?~) Bw;eko j?.103. (j gqG{! sok) B fe;/ Bkb ;Bj
j?, B xo j?,
B ;'r j? ns B jh ;ke,
(sz{) go s'I go, gftso, gktB
ns ;[szso (nske) j?I. (soh) B e'Jh ikfs j?, B pokdoh j?, B fwso
j? ns B jh ;bkjeko (wzsqh) j?. (j) fJe-szsq oki tkb! (s?~) Bw;eko
j? , Bw;eko j? . 104.

B Xowz B Gowz B ;owz B ;ke.


B powz B uowz B eowz B pke.
B ;sqz B fwsqz B g[sqz ;o{g.
Bw' nkfd o{g Bw' nkfd o{g. 15. 105.
ej{` ezi e wzi e Gofw G{b.
ej{z oze e oki e Xow nb{b.
ej{z d; e G; e Xow Xkw.
ej{z oki e ;ki e pki skw. 16. 106.
ej{z nSq e gSq e f;X ;kX.
ej{z f;X e p[fX e fpqX bkX.
ej{z nzr e ozr e ;`fr dy.
ej{` izr e ozr e ozr gy. 17. 107.
ej{z Xow e eow e jow ikB.
ej{z Xow e eow e Gow wkB.
ej{z uko[ u;Nk ej{z fusq o{gz.
ej{z gow gqr:k ej{z ;op G{gz. 18. 108.
1H @szs/#

(j gqG{! sok) B Xow j?, B Gow j?, B ;kXBk j? ns B jh ;ke;zpzX j?. (sok) B e'Jh etu (@powz#) j?, B Ykb (@uowz#) j?, B eow j?
ns B jh vo (pke-\ko;h Fpd) j?. (sok) B e'Jh t?oh, j?, B fwso j?,
B g[Zso j?, (sz{ nfij) ;o{g tkbk j?I. j nkfd ;o{g! (s?~) Bw;eko j?,
Bw;eko j?.105. (j gqG{! sz{) fes
ewb (@ezi#) dh ;[rzXh (@wzi#) d Gow
ftu G[b (G"o tKr w[zvok fojk j?I), fes (sz{) fGykoh d ;[Gk ftu ns fes
(sz{) oki d ;[Gk ftu ;fEo j?I. (sz{) fe; d; d G; ns Xow dk fmekDk
(noEks
d)

xo)

pk}

dk

fes

j?I.

fes

(sz{)

ykX-gdkoE

(sz{)

nZyoK

oki

(wk;

dh
dk

T[g;orK

;ki-;iktN

j?I

N[eVk)

j?I.106.

(gqs::K)

d[nkok

ns
f;ZX

fes

(T[;

oki

ehsk

j'fJnk

j?I

ns
fes (sz{) f;ZX g[oF j?I ns fes p[ZXh ~ gqkgs eoB tkbk tZvk p[ZXhwkB
j?I. fes (sz{) fJ;soh d ;z:'r dh w"i ftu fd;dk j?I ns fes :[ZX d
T[s;kj dh w;sh ftu ftykJh fdzdk j?I.107. fes
(s[;hI) Xow-eow d
fBtk;-;EkB j', fes (s[;hI) Xow-eow ~ Gow wzBD tkb j'. fes (s[;hI)
;[zdo

uFNk

tkb

j'

ns

(eod
fes

j'

ns)

;kfonK

fes
d

oki

fuso

tor
j'.108.

j'.

fes

(s[;hI)

;qFm

p[ZXh

31

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

31

ejz{ Bj rqjz 1 ej{z dj d'yz. ej{z nT[ydh o'r e ;'e ;'yz.


ej{z dt fpd:k ej{z d?s pkBh. ej{z iS rzXqp fezBo ejkBh. 19. 109.

fes (s[;hI) gqw ~ rqfjD eoB tkb j', fes s[;hI djh d o'r j'.
fes n"FXh j' e o'r d d[y ~ BFN (;'yz) eod j'. fes (s[;hI) dtfsnK

ej{z oki;h ;kseh skw;h j'. ej{z i'r fpd:k Xo skg;h j'.

dh ftfdnk j' ns fes d?IsK d p'b j'. fes (s[;hI) :eF, rzXop, fezBo

ej{z o'r josk ej{z i'r i[rsz. ej{z G{fw eh G[rs w? Gow G[rsz. 20. 110.

nkfd dtfsnK d fpqZsKs j'.109. fes (s[;hI) oi' r[Dh, fes ;s' r[Dh
ns fes sw' r[Dh j'. fes (s[;hI) :'r ftfdnk ~ XkoB eoB tkb sg;th
j'. fes (s[;hI) o'r-ofjs j' ns fes
G{wh dhnK G'rD:'r t;s{nK ~ G'rD d

ej{z dt e`fBnk ej{` dkBth j'. ej{z iS fpfdnk Xo wkBth j'.


ej{z oki;h j' ej{z oki e`fBnk. ej{z f;qf;N eh fgq;N eh fo;N gzfBnk. 21. 111.
ej{z pd fpd:k ej{z fpUw pkBh. ej{z e'e eh ekfp eE? ejkBh.
ej{z ndq ;koz ej{z Gdq o{gz. ej{z wdq pkBh ej{z S[dq 2 ;o{gz. 22. 112.
ej{z pd fpfdnk ej{z ekfp o{gz. ej{z u;Nk uko fusqz ;o{gz.
ej{z gow g[okB e' gko gkt?. ej{z p?fm e[okB e rhs rkt?. 23. 113.

ej{z ;[X ;yz ej{z pqjw Xowz. ej{z fpqX nt;Ek ej{z pkb eowz 3.
ej{z i[nk 4 ;o{gz iok ojs djz. ej{z Bj djz ej{z fsnkr rqjz 5. 24. 114.
ej{z i'r G'rz ej{z o'r okrz. ej{z o'r josk ej{z G'r fsnkrz.
ej{z oki ;kiz ej{z oki ohsz. ej{z g{oD gqfrnk ej{z gow gqhsz. 25. 115.

ej{z nkoph s'oeh gko;h j'. ej{z gjbth g;sth ;z;feqsh j'.
ej{z d; Gkfynk ej{z dt pkBh. ej{z oki fpfdnk ej{z okiXkBh. 26. 116.
ej{z wzsq fpfdnk ej{z szsq ;koz. ej{z izsq ohsz ej{z ;;sq Xkoz.
ej{z j'w g{ik ej{z dt nouk. ej{z fgzr[bk ukoDh rhs uouk. 27. 117.

ej{z phB fpfdnk ej{z rkB rhsz. ej{z wbS Gkfynk ej{z pd ohsz.
ej{z fBqs fpfdnk ej{z Bkr pkBh. ej{z rkoV{ r{V eE ejkBh. 28. 118.
1H @r/jz# 2H @fSdq# 3H @Xowz# 4H @i[nkB# 5H @r/jz#

i'r Bkb i[V j'J j'. fes s[;hI


Gow ftu fbgs (fd;d j').110.

fes (s[;hI) dt-g[Zsoh j' ns fes d?Is-g[Zsoh j'. fes (s[;hI) :eF
dh g[Zsoh j' ns fes ftfdnk-Xkoh wB[Zy g[Zsoh j'. fes (s[;hI) gN-okDh
j' ns fes oki-ezfBnk j', fes (s[;hI) f;qFNh d Eb gkskb dh T[sw gBzr
g[Zsoh (gzfBnk-Bkr g[Zsoh) j'.111. fes (s[;hI) td-ftfdnk j', fes
nkekF-pkDh j', fes e'e Fk;sq dh ekft-eEk j'. fes (s[;hI) b'jk j' ns
fes ;'Bk. fes (s[;hI) wzrbwJh p'b j' ns fes xNhnk fe;w d Fpd
j'.112. fes (s[;hI) td-ftfdnk j', fes ekft o{g j'. fes (s[;hI) ;[zdo
uFNk eoB tkb ;keko o{g j'. fes (s[;hI) ;qFm g[okDK (d f;ZXKsK) d
Gd ~ gkD tkb j' ns fes p?m e e[okB dhnK nkfJsK gVQd j'.113.
fes (s[;hI) gZe F/y j' ns fes pqkjwD d Xow dh gkbBk eoB
tkb j'. fes (s[;hI) fpoX nt;Ek tkb j' ns fes pkbK tkbh uFNk
eoB tkb j'. fes (s[;hI) itkB o{g tkb
j' ns fes
p[Ykg s'I ofjs
Foho tkb j'. fes dj ~ fgnko eoB tkb j' ns fes xo ~ fsnkrD
tkb j'.114. fes i'r ~ G'rd j' (noEks i'r-;kXBk okjhI Foho ~
fBo'r oyd j') ns fes o'r Bkb fBx oyd j'. fes o'r joB tkb/
j' ns fes G'rK dk fsnkr eoB tkb j'. fes (s[;hI) oki;h mkm tkb
j' ns
fes oki d n?Ftoi s'I ;yD j'. fes (s[;hI) g{oh p[ZXhwkBsk tkb
j' ns fes T[sw gqw eoB tkb j'.115.
fes (s[;hI) noph (GkFk) j', fes s[oeh ns fes gko;h j'. fes
s[;hI gfjbth j'. fes/ g;s' j' ns/ fes/ ;z;feqs j'. fes s[;hI iB;kXkoD
dh GkFk j' ns fes dt-p'bh j'. fes (s[;hI) oki dh ftfdnk j' ns fes
(y[d jh) okiXkBh j'.116. fes (s[;hI) wzsq-ftfdnk j' ns fes szsqK dk
;ko j'. fes :zsqK dk frnkB eokT[D tkbh ftfdnk j' ns fes XB[o
(sho-ewkB) ftfdnk ~ XkoB eoB tkb j'. fes (s[;hI) j'w ns g{ik (dh
ftfdnk j' ns fes) dtfsnK d g{iD (dh ftfdnk j'). fes (s[;hI) SzdFk;sq j' ns fes ;zrhs dh uouk eoB tkb j'.117.
fes (s[;hI) thDk
j'. fes (s[;hI) w[;bwkBh
ekfJw eoB tkbh GkFk
dh p'bh j'. fes (s[;hI)

tikT[D dh ftfdnk j' ns fes ;zrhs dh ftfdnk


d;K dh GkFk j' ns fes (s[;hI) td dh wo:kdk (~
j'). fes (s[;hI) Bku-ftfdnk j' ns fes Bkr-tzF
;Zg dh }fjo ~ d{o eoB tkbh wzsq-ftfdnk j'.118.

32

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

32

ej{z nSok gSok wSok j'.


ej{z pho fpfdnk nG{sz gqGk j'.

fes (s[;hI) fJ; b'e dh ;[zdoh, fes ;tor dh ;[zdoh ns fes


gkskb dh ;[zdoh j'. fes (s[;hI) tho-ftfdnk j' ns fes G"fsesk s'I T[Zuh

ej{z S?b Skbk Xo SsqXkoh.

;[zdosk

ej{z oki ;kiz fXokikfXekoh. 29. 119.


Bw' BkE g{o ;dk f;X dksk.

tkb ;kX{ j') ns fes Ssq XkoB eoB


mkm-pkm tkb oki nfXoki j'.119. j

nSdh nS? nkfd ndP? fpXksk.


B sq;sz B rq;sz ;w;sz ;o{g.

sz{ ;dk f;ZXhnK dk dksk j?I, sz{ nSd, nS? (BkFjhB), w[ZY edhwh, ndP?s;o{g ns ;G dh f;oiBk eoB tkbk j?I. (j gqG{!) B sz{ vodk j?, B fe;

Bw;sz Bw;sz s[ n ;sz nG{ s . 30. 120.

s'I gefVnk iKdk j? ns so ftu ;kfonK d ;o{g ;wkJ j'J jB. j nuoi
o{g tkb! s?~ Bw;eko j?, Bw;eko j?.120.

sP g q ; kfd.

gkXVh

Sz d

np:es si nBGT[ gqek;. nS? ;o{g ndP? nBk;.


nBs[N si nBy[N Gzvko. dksk d[ozs ;opz gqeko. 1. 121.
nBG{ s s i nBfSi rks. eosk ;dht josk ;Bks.
nk;B nv'b nBG{s eow. dksk dfJnkb nBG{s Xow. 2. 122.

tkb

j'.

soh feqgk Bkb.

fes

(s[;hI)

;[zdo

B"itkB

j',

fes

fwqrSkbk

(XkoB

eoB

tkb (oki) j'. fes (s[;hI) Fkjh


g{oB ;[nkwh! (s?~) Bw;eko j?,

gkXVh Szd

(j/ gqG{! s[;hI) fpBk nkeko d si ns nB[Gt d[nkok gqkgs j'D tkb
frnkB (gqekF) j', BkF-ofjs, ndP?s ns nkFk-ofjs ;o{g tkb j'. s[jkvk
si nN[N j? ns Gzvko ny[N j? ns jo soQK Bkb pnzs dks j'.121. (j
gqG{! sok) si n;uoiwJh j?, sok Foho B fSMD tkbk j?. (sz{) ;G dk
eosk ns BhuK ~ ]sw eoB tkbk j?I. (sok) nk;D nv'b j? ns sok
eow ft;wkdh j? (sz{) dksk fdnkb{ ns/ ndG[s Xow tkbk j?I.122.

fij ;sq fwsq Bjh iBw ikfs. fij g[sq Gqks 1 Bjh fwsq wks.
fij eow Gow Bjh Xow fXnkB. fij Bj rj Bjh fpUspkB. 3. 123.
fij ikfs gkfs Bjh ;sq fwsq. fij Bj rj Bjh fujB fusq.
fij ozr o{g Bjh okr oy. fij iBw ikfs Bjh Gow Gy. 4. 124.

(j gqG{! sz{ T[j j?I) fi; dk e'Jh t?oh, fwso, iBw, ikfs BjhI j?,
fi; dk e'Jh g[Zso, Gok, d';s ns wksk BjhI j?, fi; dk e'Jh eow, Gow,
Xow ns fXnkB BjhI j?, i' xo d w'j ns i[rsK pDkT[D s'I go j?.123.
fi; dh e'Jh ikfs, pokdoh, t?oh ns fwso BjhI j?, fi; ~ fe; gqeko
d xo d w'j dh e'Jh geV BjhI j? ns B jh e'Jh fuzBQ-fuso j?. fi;
dk ozr, o{g, gq/w, o/yk, iBw, ikfs ns
fi;

fij eow Gow Bjh ikfs gkfs. Bjh Bj rj Bjh fgsq wks.
fij Bkw Ekw Bjh por fpnkX. fij o'r ;'r Bjh ;sq ;kX. 5. 125.
fij sqk; tk; Bjh dj Bk;. fij nkfd nzs Bjh o{g okf;.
fij o'r ;'r Bjh i'r i[rfs. fij sqk; nk; Bjh G{fw G[rs. 6. 126.

ftu

eow,

ikfs,

pokdoh

dk

Gy dk e'Jh Gow BjhI


e'Jh

Gow

G[byk

BjhI

j?.124.
j?,

(fi;

~) xo, fgsk ns wksk dk ;Bj BjhI j?l i' BK, EK, tor nkfd tzvhnK
(d pyV) s'I go j?, fi; ~ (e'Jh) o'r-;'r BjhI j? ns fi; dk B jh
(e'Jh) t?oh ns

;ZiB j?.125. fi; ~ fe;

gqeko dk e'Jh vo BjhI

ns

B jh (fi; dh) dj BFN j[zdh j?. fi; dk B e'Jh nkfd j?, B nzs ns
B jh fe; gqeko d o{g dk Gzvko j?. fi; ftu B o'r, B ;'r ns B jh
i'r dh i[rs j?, fi; ~ nkFktK (d B g{oB j' ;eD) dk e'Jh vo j? ns
B jh G{wh d G'rK dh (e'Jh bkb;k j?).126.
fij ekb fpnkb efNU B nzr. nS? ;o{g ny? nGzr.
fij Bfs Bfs T[uozs pd. fij nby o{g eEs esp. 7. 127.
fij nby o{g nk;B nv'b. fij nfws si nS? ns'b.
fij fXnkB eki w[fB 2 iB nBzs. eJh ebg i'r ;kXs d[ozs. 8. 128.
1H @ftsq# 2H@w[B#

(sz{ T[j j?) fi; d Foho ~ ekb o{gh ;Zg B vf;nk BjhI, fi; dk
;o{g ftBkF s'I ofjs, ]sw j'D s'I go ns ftxB s'I w[es j?, fi; ~
td pnzs-pnzs T[ukod jB, fi; ~ espK nbZy o{g d;dhnK jB.127.
fi; dk o{g nby j? ns nk;D nv'b j?, fi; dk si nfws j? ns i'
BkF-ofjs ns ns'b j?. fi; d doFB (fXnkB) bJh eJh ebgK s'I
(dhox

ekb

s'I)

pnzs

w[Bh

b'e

efmB

:'r-;kXBk

eod

nk

oj

jB.128.

33

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

33

sB ;hs xkw poyk ;jzs. eJh ebg Je nk;B fpszs.


eJh isB i'r fpfdnk fpukfo. ;kXzs sdfg gkts B gko. 9. 129.

(eJh b'e) Foho T[s ;odh, rowh ns poyk ;fjzd jB, fJe' nk;D
T[s p?fmnK eJh ebg pshs eo fdzd jB, i'r ftfdnk ~ ;kXD d nBe

eJh T[oX pkj d;B Gqwzs. eJh T[oX wX gke M[bzs.

:sB

eJh f;fwqs ;k;sq T[uozs pd. eJh e'e ekfp eEs esp. 10. 130.

yVhnK eo e d;-d;KsoK ftu x[zwd jB, eJh w{X j' e nrBh ftu
bNed jB, eJh ;fwqshnK, Fk;sqK ns tdK ~ T[ukod jB, eJh ekw-Fk;sq,

eod

ekft

jB,

ns

go

espK

fco

dk

th

(sok)

ftfynkB

gko

eod

BjhI

gk

;ed.129.

eJh

pKjK

jB.130.

eJh jtB eod jB, eJh g"D dk nkjko eod jB, eJh eo'VK fwZNh

eJh nrfBj'sq1 eJh gT[B njko. eJh eos e'N fwqs e' njko.
eJh eos ;ke g? gsq GS. Bjh sdfg dt j'ts gqsS. 11. 131.
eJh rhs rkB rzXqp ohfs. eJh pd ;k;sq fpfdnk gqshfs.

dk nkjko eod jB, eJh etb ;kr, d[ZX iK gZsoK dk GZSD eod
go sK th (T[BQK ~) gowkswk gqsZy (j' e doFB) BjhI fdzdk.131.

ej{` pd ohfs ir nkfd eow. ej{` nrfBj's1q ej{z shoE Xow. 12. 132.

rzXopK

tKr

rhs

jB, eJh td
jB ns eJh
eJh df; df; Gkyk oNzr. eJh df; df; fpfdnk gV`s.
eJh eos Gkfs GksB fpuko. Bjh Be[ sk;[ gk:s B gko. 13. 133.
eJh shoE shoE Gows ;[ Gow. eJh nrfBj'sq1 eJh dt eow.
eJh eos pho fpfdnk fpuko. Bjh sdfg sk;[ gk:s B2 gko. 14. 134.

rkT[Id

jB,

eJh

td-Fk;sq

dh

ftfdnk

T[s

dh ohs Bkb :Zr nkfd eow eod jB,


shoEK T[s ik e Xow d ekoi eod

jB,
eJh

fB;uk

eod

eJh jtB
jB.132.

eod

eJh d; d; dh p'bh p'bd jB, eJh d; d; dh ftfdnk gVQd jB,


eJh GKs GKs d ftuko eod jB, (go fco th) T[; dk osk e[ Gd gqkgs
BjhI

eo

;ed.133.

eJh

b'e

Gow-t;

nBe

shoEK

T[s

G"Id

fcod

jB,

eJh jtB ns eJh dt-eow eod jB ns eJh (ptzik) thoK dh ftfdnk


dk ftuko eod jB, (go) sK th T[; (gow-;Zsk) dk gko BjhI gk
;ed.134.

ej{z okiohfs ej{z i'r Xow. eJh f;zfwqs ;k;sq T[uos ;[eow.
fBT[bh nkfd eow ej{z j;fs dkB. ej{z n;PwX3 wy e' pykB. 15. 135.

(eJh)

fe;

oki-ohs

(dh

gkbBk

eo

oj

jB

ns

eJh)

i'r-Xow

ej{z eos pqjw fpfdnk fpuko. ej{z i'r ohfs ej{z fpofX ukfo.

(dk
eo

nfGnk; eo oj jB), eJh ;fwqshnK, Fk;sqK d T[ZukoB dk F[G eow


oj jB, (eJh) B"bh nkfd eow (eo oj jB ns) fes jkEh dkB

ej{z eos iS rzXop rkB. ej{z X{g dhg ej{z nox dkB. 16. 136.

ehs

ik

oj

jB

ns

fes

fes (e'Jh) pqjw ftfdnk


(dh gkbBk eo oj jB)

nFPwX

:Zr

dh

wfjwk

rkJh

ik

ojh

j?.135.

dk ftuko eod/ jB ns fes (e'Jh) i'r


ns fes ;qFm ns wjkB nkuko eo oj

ohs
jB,

fes :eF ns rzXop tKr rk oj jB, fes (e'Jh) X{g, dhge (nkfd ;ik
e) nkosh eo oj jB ns fes (e'Jh) nox dkB eo oj jB.136.
ej{z fgsq eow ej{z pd ohfs. ej{z fBqs Bku ej{z rkB rhs.
ej{z eos ;k;sq f;zfwqfs T[uko. eJh Gis Je gr fBokXko. 17. 137.
eJh Bj dj eJh rj tk;. eJh Gqws d; d;B T[dk;.
eJh ib fBtk; eJh nrfB skg. eJh igs T[oX bNezs ikg. 18. 138.

eJh igs i'r ebgz gqizs. Bjh sdfg sk; gk:s 4 B nzs.
eJh eos e'N fpfdnk fpuko. Bjh sdfg fd;fN dy w[okfo. 19. 139.
1H @nrBj's# 2H @fB# 3H @n;[w/X# 4H @gkfJsfB#

fes

(e'Jh)

td

ohs

nB[;ko

fgsoh

eow

(eo

fojk

j?)

ns

fes

e'Jh skb s Bku (eo fojk j? ns) fes (e'Jh) r


a hs rk fojk j?, fes
(e'Jh) Fk;sqK ns ;fwqshnK dk T[ukoB (eo fojk j?) ns fes (e'Jh) fJe
g?o T[s yV' e fBokXko GiB eo fojk j?.137. eJh Foho Bkb w'j eod
jB ns eJh xo ftu fBtk; eod jB, eJh T[dk;hB j' e d;-d;KsoK
ftu x[zwd fcod jB, eJh ib ftu t;d jB ns eJh nrBh sgd jB,
eJh w{X bNe e ikg igd jB.138.
eJh

(b'e)

ebgK

(fizB

bzp

;wI)

se

i'r-;kXBK

T[; (gqG{) dk nzs BjhI gk ;ed. eJh eo'VK ftfdnktK


jB, sK th gowkswk dk doFB BjhI eo ;ed.139.

eod
dk

jB,
ftuko

sK

th
eod

34

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

fpB[ Grfs ;efs Bjh gos gkB. pj[ eos j'w no[ ir dkB.
fpB[ Je Bkw[ fJe fus bhB. c'eN' ;op Xowk fpjhB. 20. 140.
sP g q ; kfd.

s' N e

Sz d

i? izgfj 1 i[rD i{j 2 i[nz. G? ezgfj 3 wo[ g:kb G[nz.


sg skg; ;op ibo[ Ebz. XzfB 4 T[uos fJzdq e[wo pbz. 1. 141.
nByd ;o{g nGd nfGnz. nByzv nG{s nSd nfSnz.
nBekb ngkb fdnkb n;[nz. fij mNhnz wo nek; G[nz. 2. 142.

nByzv nwzv gquzv Boz. fij ouhnz dt ndt poz.


;G ehBh 5 dhB iwhB[ iwK. fij ouhnz ;op wehB[ weK. 3. 143.
fij okr B o{g B oy o[yz. fij skg B ;kg B ;'e ;[yz.
B o'r B ;'r B G'r G[:z 6. fij yd B Gd B Sd S:z. 4. 144.

fij ikfs B gkfs B wks fgsz. fij ouhnz Ssqh Ssq fSsz.
fij okr B oy B o'r GDz. fij dP?y B dkr B d'y rDz. 5.145.
fij nzvj s pqjwzv ofuU. d; uko eoh Bt yzv ;fuU.
oi skw; si nsi ehU. nBGT[ gd nkg gquzv bhU. 6. 146.

f;qn f;zXo[ fpzX BfrzX Brz 7. f;qn iS rzXqp cfDzd G[iz.


ofu dt ndt nGt Brz. Bogkb fBqgkb eokb fsqrz. 7.147.
eJh ehN gszr G[izr Boz. ofu nzvi ;si T[sG[iz.
ehJ dt ndt ;okX fgsz. nByzv gqskg gquzv rsz. 8. 148.

gqG ikfs B gkfs B i'fs i[sz. fij sks B wks B Gqks ;[sz.
fij o'r B ;'r B G'r G[nz. fij i`gfj fezBo iS i[nz. 9. 149.
1H @izgj[# 2H @i{n# 3H @ezgj[# 4H @XB# 5H @ehB/ 6H @G[izr# 7H @Brh#

nekb

fpBk

Grsh

dh

Fesh

T[ ; sfs

(gowkswk)

34

jZE

BjhI

nkT[Idk,

GktI

pj[s

j'w, :Zr ns dkB (feT[I B) ehs ikD. fpBk fJe Bkw ftu fJekro fuZs
wrB j'J, ;ko Xow (tk;sfte Xow-eow s'I) tKM jB.140.
soh feqgk Bkb. s'Ne Szd

;ko fwb e (T[; gqG{) dh i? i? eko


wo{ gops, gkskb ns Xosh ezpd jB. ibK
~ gqkgs eoB bJh) sg eod jB (ns fi;
okik, XzB XzB efjzd jB.141. (i') yd-ofjs
j?, nyzv G"fse sZsPK s'I ofjs, Sd-ofjs ns
s'I fpBk, (fe; gqeko dh) gkbBk s'I go, fBo
B ;[wo gops, nkekF ns Xosh ~ ;fEs

eod jB, (fi; d) G?


EbK d ;ko sg;th
~) fJzdo, e[po ns
;o{g tkbk, nGd ns
BkF-ofjs j?, i' y[d
nfGwkB ns fdnkb{ j?,
ehsk j'fJnk j?.142.

Bkb
(fi;
pkbh
nG?
ekb
fi;

(i') nyzv, ;EkgBk-ofjs, gquzv si tkbk g[oF j?, fi; B dtfsnK,


d?IsK dh uzrh soQK ouBk ehsh j?, (fi; B) ;koh Xosh ns nkekF (dh
;kiBk eo e nkgD) nXhB ehsk j?, fi; B ;ko wekB ns wekBK ftu
ofjD tkb g?dk ehs jB.143. fi; dk (fe; Bkb ftFF) gqw BjhI, B
jh o{g-oyk ns Feb (wb yKdh j?), fi; ~ skg, ;okg ns B jh d[y
ns ;[y j?, fi; ~ B o'r j?, B ;'r ns B jh G{wh d G'rK (dh fuzsk
j?), fi; ~ ayd, Gd, dP?F ns BFN j'D dk vo BjhI j?.144.
fi; dh B ikfs j?, B pokdoh ns B jh wksk ns fgsk j?, fi;
B Xosh (@fSs`#) T[s Ssq XkoB eoB tkb Ssqh g?dk ehs jB, fi; ~ gqw
s'I ofjs, o{g-oyk s'I fpBk ns o'r-ofjs fejk iKdk j?, i' dP?F d dkra
ns d[y (d ebze) s'I w[es ;wfMnk iKdk j?.145. fi; B nzv s'I pqfjwzv
pDkfJnk j?, (fi; B) uko fdFktK ns B"I yzvK dh ouBk ehsh j?, (fi;
B) oi', sw' ns si-nsi (gqekF ns nzXeko) dh ouBk ehsh j?l (T[;
B) nkgD nkg jh nB[Gt s'I gquzv gqekF ehsk j?.146.
(fi; B) ;w[zdo ns ftzfXnkub, ;[wo gopsK ~ pDkfJnk j?, (fi;
B) :eF, rzXop, FFBkr ns ;ZgK dh f;oiBk ehsh j?, (fi; B) dtfsnK,
d?IsK ns pqjwk, ftFD{ (@nGt#) ns n?okts jkEh dh ouBk ehsh j? ns
wB[ZyK ~ gkbD tkb okfinK ns fGnkBe ihtK (;Zg iK tfjFh gF{) dh
f;oiBk ehsh j?.147. (fi; B) eJh eo'VK gszr, ;Zg, ns wB[Zy (pDkJ
jB ns), nzv, g;hB s'I g?dk j'D tkbhnK t;s{nK ns pB;gsh dh ouBk
ehsh j?, (fi; B nBeK) wkV ns uzr, ;okX ns fgso pDkJ jB, (fi;
dk) nyzv gqskg ns gquzv ukb-Ykb j?.148.
(fi;) gqG{ dh B ikfs j?, B pokdoh j?, (i' nkgDh) i'fs ekoB ;G
Bkb :[es j?, fi; dk B fgsk j?, B wksk, B Gok j?, B g[Zsol fi; ~ B
o'r j?, B ;'r ns B jh Xosh d G'rK (dh fuzsk j?)l fi; ~ (;ko) fezBo
ns :eF igd jB.149.

35

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

Bo Bkfo Bg[z;e ikfj ehJ. rD fezBo iS G[izr dhJ.


ri pki oEkfde gkfs rBz. Gft G{s Gfty GtkB s[nz. 10. 150.

nekb

T[ ; sfs

35

(fi; B) fJ;sohnK, g[oF ns jhiV g?dk ehs jB, ;ko fezBoK,


:eFK ns ;ZgK ~ iBw fdZsk j?, (fi; B) jkEh, x'V, oE nkfd ns g?dbK d
;w{j (g?dk ehs jB). sz{ jh G{s, Gfty ns toswkB ftu w"i{d j?I.150.

fij nzvi ;si io oiz. ofu G{fw nek; gskb ibz.


ofu gkte gT[B gquzv pbh. pfB ik;[ ehU cb c{b ebh.11.151.
G{n wo[ nek; fBtk; fSsz. ofu o'i fJekd; uzd fpqsz.
d[fs uzd fdBh;o 1 dhg dJh. fij gkte gT[ B gq u z v wJh.12.152.

j?,

fi; B nzvi, ;si ns ioi (tkbhnK uko ykDhnK dh) ouBk ehsh
(fi; B) G{wh, nkekF, gkskb ns ib dh f;oiBk ehsh j? ns tZv

si tkbh nZr ns gquzv g"D ~ g?dk


ns ebhnK ~ pDkfJnk j?.151. (fi;
(dh f;oiBk eo e)
fJekdFh (nkfd tosK)

Xosh ~
dh uzdqwk

ehsk j?, fi; B izrb, cb, c[b


B) G{wh, ;[wo gops ns nkekF

fBtk; dk ;kXB pDkfJnk,


(dh fsEhnK nB[;ko) ouBk

(fco) o'},
ehsh, uzdqwk

ns ;{oi o{gh dhftnK dk gqekF fdZsk ns fi; B nrBh ns g"D torhnK


gq u z v
fij yzv nyzv gquzv ehJ. fij Sfsq T[gkfJ fSgkfJ dhJ.

(FeshnK
fi;

dk

fBowkD

nyzv

ns

ehsk).152.

gquzv

yzvK

dh

ouBk

ehsh

ns

BSZsqK

dh

ouBk

fij b'e us[odk; uko[ ou. Bo rzXqp dt ndt ;u. 13. 153.
nBX{ s nG{ s nS{ s wsz . nBrkfX np : kfX nBkfd rsz .

eo e (fco ;{oi d si ;kjwD) b[ek fdZsl fi; B ;[zdo u"dK b'eK dh


ouBk ehsh ns rD, rzXop, dts, d?Is f;oi.153. (T[j) F[ZX ;o{g,

nByd nGd nSd 2 Boz. fij uko[ us[ofd; ueq fcoz. 14. 154.

G"fse

sZsPK

s'I

go

ns

nDS'jh

;{M-p{M

tkbk

j?l

nrkX,

d[ZyK

s'I

ofjs

ns nBkfd ekb s'I rshwkB j?l eFN s'I fpBk, nGd, nSd g[oF j?l fi;
dk u"dK b'eK ftu ;[zdo uZeo fcodk j?.154.
fij okr B ozr B oy o[rz. fij ;'r B G'r B i'r i[rz.
G{n GziB rziB nkfd f;oz. fij pzds dt ndt Boz. 15. 155.

fi; dk (e'Jh) okr, ozr, nkeko BjhI j?, B e'Jh o'r j?, fi; ~ B
(e'Jh) ;'r, G'r j? ns B jh i'r Bkb ;zpzfXs j?, (i') G{wh dk BkF eoB

rD fezBo iS G[izr ou. wfD wkfDe w'sh bkb ;u.


nBGzi gqGk nBrzi fpqsz. fij gko B gkts g{o wsz. 16. 156.

tkbk ns w[ZY edhw s'I fJ; dh f;oiBk eoB tkbk j?, fi; dh dts,
d?Is ns wB[Zy pzdBk eod jB.155. (fi; B) rD, fezBo, :eF ns ;Zg
ou jBl wDhnK, wkDe, w'sh, bkb ;ki jBl (i') B xND tkbh F'Gk ns
nw[e

nByzv ;o{g nvzv gqGk. i? izgs pd g[okB ;Gk.


fij pd esp nBzs ej?. fij G{s nG{s B Gd bj?. 17. 157.

fpqZsKs

tkbk

j?l

fi;

dk

nzs

g{oB

p[ZXhwkB

th

BjhI

gk

;ed.156.

(fi; dk) ;o{g nyzv ns F'Gk no[e j?, ;ko td ns g[okD (fi;

fij pd g[okB esp ig?. ;[s f;zX[ nX'w[y skg sg?.

dh) i? i? igd jB, fi; ~ td ns esp pnzs pnzs efjzd jB, fi;
dk ;E{b ns ;{yw e'Jh th Gd BjhI gk ;edk. 157. fi; ~ td, g[okB

eJh ebgB b" sg skg eo?. Bjh B?e[ feqgkfBfX gkfB go?. 18. 158.

ns

esp

igd

jB,

;w[zdo

dk

g[Zso

(uzdqwk

fi;

dk)

w{X

wz{j

sg

eo

fojk j?l eJh (;kXe) ebgK fizB bzp ;wI s'I sgf;nk ftu wrB jB, (go
T[BQK d) feqgkfBX (gqG{) fpbe[b jZE BjhI br fojk.158.
fij c'eN Xow ;G? si j?. fJe fus feqgkfBfX e' Gi j?.
sT{ :k Gt ;kro e' so j?. Gft G{fb B dj g[Bo Xo j?. 19. 159.
fJe Bkw fpBk Bjh e'fN fpqsh. fJw pd T[ukos ;ko;[sh.
i'T{ tk o; e u;e o; j?. sT{ G{fb B ekb czXk c; j?. 20. 160.

Bkb

e th irs ftu Foho XkoB BjhI eod (Gkt w[es j' iKd jB).159.
fJe Bkw (d f;woB) s'I fpBk eo'VK tosK (Bkb w[esh) BjhI j[zdh, fJ;
gqeko
br

1H @fdBh;j# 2H @wS/d@

fijV b'e ;ko ftnoE Xow ekoi Sv fdzd jB ns fJekro wB


gowkswk ~ igd jB, T[jh (b'e) Gt-;kro ~ sod jB, fco G
a [b

d
frnk

tdK
j?,

d
T[j

eEB
G[b

;o;tsh
e

th

T[ukodh
ekb

j?.
czX

fiBQK
ftu

T[;

BjhI

o;

dk

c;dk.160.

u;ek

36

;qh

d;w-rqzE

sP g q ; kfd.

;kfjp

Boki

nekb

Sz d

ndt dt j? ;dk nGt Gt BkE j?.


;w;s f;fX fpqfXdk ;dht ;op ;kE j?. 1. 161.

(T[; gowkswk
tkfbnK ~ th BFN
j? ns B N[ZN ;eD
dt ns ndt (d?Is)
j?l ;kohnK f;ZXhnK ~

nBkE BkE BkE j? nGzi Gzi j? ;dk.

(T[j)

nrzi rzi rzi j? ;dht f;fX fpqfXdk.


nB{g o{g ;o{g j? nfSi si wkBhn?.
;dht f;fX ;[fX dk gqskg gsq ikBhn?. 2. 162.
B okr ozr o{g j? B o'r okr oy j?.
nd'y ndkr ndr j? nG{s nGqw nGy j?.

fp;PzGo fp;[BkE j? fp;y fp;P GoB j?.


fiwh iwkB e fpy? ;dht eow Gow j?.
w?

fp;y

nkB

wkBhn?.

g[okB n" e[okB Bfs Bfs e? psktJh.


B eow w? B Xow w? B Gow w? pskJhn?.
nrzi nkfd dt j? ej' ;[ e?f; gkJhn?. 5. 165.

dk

BkE

(;[nkwh)

j?l

GzB

ik

;eD

B jh o'r ns wwsk dh e'Jh beho


ofjs, G"fse sZsPK s'I w[es ns GowK s
j?, B wksk, B ikfs j? ns B pokdoh,
nfdqFN, nBzs (nFF), Gy-ofjs ns
j?.163.

j?. (T[j) d'F-ofjs, p-dkra,


GyK s'I go j?. (T[; dk) B
B jh e'Jh fuzBQ iK toB j?.
;dk ;z;ko dh gkbBk eoB

;kVfgsk
(T[j)
tkbk

j? ;wkB o{g ikBhn?.


ngq w kB s i wkBhn? .

;z;ko dh gkbBk eoB tkbk j?. (T[j) Xosh ns nkekF ftukb ;dk j'D
tkb eowK dk ;z:'ie j?. T[; ~ dP?F-ofjs, Gy-ofjs, by s'I fpBk ;[nkwh
;wMDk ukjhdk j?. (T[; ~) ;kohnK EKtK ftu ftFF o{g ftu ;dk w"i{d
wz B Dk ukjhdk j? . 164.
(T[j) B :zsq d t; ftu nkT[Idk j?, B szsq ns wzsq d ekp{ jz[dk
j?. (T[; ~) g[okD ns e[okB pnzs pnzs efjzd jB. (T[j) B eow ftu,
B Xow ftu ns B Gow ftu (b[gs) df;nk iKdk j?. Bk; s'I ofjs T[j
nkfd dt ~ d;' fe; soQK gkfJnk ik ;edk j?.165.

fizwh iwkB e fpy? ;w;s Je i'fs j?.


B xkN j? B pkY j? B xkN pkY j's j?.
6.166. 1

B dj j? B rj j? B ikfs j? B gkfs j?.


B wzfsq j? B fwsq j? B sks j? B wks j?.
B nzr j? B ozr j? B ;zr j? B ;kE j?.
B d'y j? B dkr j? B dP?y j? B dj j?. 7. 167.
1H fJ; s'I pkd e[M phVK ftu @Boki Szd# d'pkok fbfynk j?

nBkEK

(T[j) irs ~ GoB tkbk ns T[; dk ;[nkwh j? ns ftFF o{g ftu


4.164.

B izsq w? B szsq w? B wzsq pf; nktJh.

B jkB j? B pkB
wehB nT[ wekfB

;dk

tkfbnK ~ GzBD tkbk j?l (T[j) ]}kfBnK s'I tKfMnK ~ ;dk ]}kB pyFD
tkbk j? ns f;ZXhnK ftu tkXk eoB tkbk j?l (T[; dk) ;o{g T[gwk s'I
ofjs o{g tkbk j? ns (T[; ~) nw[e si tkbk ;wfMnk iKdk j?l (T[;
~) ;dk F[ZX p[ZXh dD tkbk ns gqskg dk gqwkD-gZso wzfBnk iKdk
j?.162.

ndP?y j? nGy j? nby BkE ikBhn?.


mT[o

gowkswk

~) w[ZY s'I jh nN[ZN ns B BFN ehs ik ;eD


eoB tkbk ikfDnk iKdk j?l (T[j) ;dk ;{yw, ;E{b
tkfbnK ~ s'VB tkbk ;wfMnk iKdk j?l (T[j) ;dk
j? ns Gd-:[es ns Gd-ofjs (frnkB dk) ;[nkwh
ftef;s eoB tkbk ns ;dk ;G dk ;kEh j?.161.

(T[; ~) B w'j (@okr#) j? ns B jh (T[; dk e'Jh) o{g-ozr j? ns

B sks wks ikfs j? B gkfs fujB poB j?.


ndy n;y nGy j? ;dht fp;[ GoB j?. 3. 163.

;op

3 6

soh feqgk Bkb. Boki Szd

nrzi nkfd dt j? nGzi Gzi ikBhn?.


nG{s G{s j? ;dk nrzi rzi wkBhn?.

;dht

T[ ; sfs

Xosh ns nkekF ftu ;G EK (fi; dh) fJe i'fs (g;oh j'Jh) j?l
i' B xNdh j?, B tZXdh j? ns B xNdh-tXdh d'tI j?l (T[j i'fs) B xkN
tkbh j?, B pBktN tkbh j?, (T[; ~) ;wkB o{g tkbk ;wMDk ukjhdk j?l
T[; ~ wekBK ns wekBK ftu t;D tkfbnK ftu p-fw;kb gqekF wzBDk
ukjhdk

j?.166.

(T[; dk) B Foho j?, B xo


dk) B (e'Jh) ;bkjeko j?, B fwso
dk) B (e'Jh) nzr-;ke j?, B ozr
~) B d'F j?, B ebze j?, B dP?F

j?,
j?,
j?,
j?,

B
B
B
B

ikfs
fgsk
fe;
dj

j? ns B jh pokdohl (T[;
j? ns B jh wksk j?l (T[;
;zrh-;kEh dk ;Bj j?l (T[;
j?.167.

37

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

37

B f;zx j? B ;:ko j? B okT[ j? B oze j?.


B wkB j? B w"s j? B ;ke j? B ;ze j?.

(T[j) B Fo j?, B frdV j?, B okik j?, B fGykoh j?l (T[; ~) B


wkD j?, B w"s, B ;ke j? ns B jh Fzek j?l B :eF j?, B rzXop j?, B

B iS j? B rzXqp j? B Bo[ j? B Bkfo j?.

Bo j? ns B jh Bkoh j?l B u'o j?, B Fkj j? ns B jh Fkj{eko dk g[Zso

B u'o j? B ;kj j? B ;kj e' e[wko j?. 8. 168.

j?.168.

B Bj j? B rj j? B dj e' pBkT[ j?.


B Sb j? B fSdq j? B Sb e' fwbkT[ j?.
B szsq j? B wzsq j? B izsq1 e' ;o{g j?.
B okr j? B ozr j? B oy j? B o{g j?. 9. 169.
B izsq j? B wzsq j? B szsq e' pBkT[ j?.
B Sb j? B fSdq j? B SkfJnk e' fwbkT[ 2 j?.
B okr j? B ozr j? B o{g j? B oy j?.
B eow j? B Xow j? niBw j? nGy j?. 10. 170.
B sks j? B wks j? ny:kb nyzv o{g j?.
nSd j? nGd j? B oze j? B G{g j?.
go j? gftsq j? g[Bhs j? g[okB j?.

(T[; ~) B w'j j?, B (T[; dk) xo j?, B Foho j? nsa B jh pBktN


j?l (T[; ftu) B (e'Jh) Sb j?, B fSdq (;{ok]) j?, B jh Sb Bkb T[; dk
e'Jh wb j?l (T[j) B szsq j?, B wzsq j? ns B :zsq dk ;o{g j?l (T[; ~)
B w'j j?, B ozr j?, (T[; dk) B nkeko j? ns B jh (e'Jh) ;o{g j?.169.
(T[j) B :zsq (d t;) j?, B wzsq ns B szsq d[nkok pfDnk j?, (T[j)
B Sb j?, B fSdq (;{ok]) j? ns B wkfJnk (@SkfJnk#) Bkb (T[; dk) wb
j?l (T[j) B w'j j?, B ozr j?, B o{g tkbk j? ns B jh nkeko tkbk j?l
(T[j) B eow j?, B Xow j?, (T[j) niBwk ns Gy s'I ofjs j?.170.
(T[; dk) B fgsk j?, B wksk, (T[j) fynkb s'I T[Zuk nyzv o{g tkbk
j?. (T[j) nSd ns nGd j?, (T[j) B fGykoh j? ns B jh okik. (T[j
;G s'I) go j?, gftso j?, ;tZS j? ns g[oksB j?. (T[j) B BkF j[zdk j?,
B

N[ZNdk

nrzi j? nGzi j? eohw j? e[okB j?. 11. 171.


nekb j? ngkb j? fynkb j? nyzv j?.
B o'r j? B ;'r j? B Gd j? B Gzv j?.
B nzr j? B ozr j? B ;zr j? B ;kE j?.
fgq:k j? gftsq j? g[Bhs j? gqwkE j?. 12. 172.
B ;hs j? B ;'e3 j? B xqkw j? B xkw j?.
B b'G j? B w'j j? B eq'X j? B ekw j?.
B dt j? B d?s j? B Bo e' ;o{g j?.
B Sb j? B fSdq j? B fSdq eh fpG{s j?. 13. 173.
B ekw j? B eq'X j? B b'G j? B w'j j?.
B dP?y j? B Gy j? B d[Jh j? B dq'j j?.
B ekb j? B pkb j? ;dht fdnkb o{g j?.
nrzi j? nGzi j? nGow j? nG{s j?. 14. 174.
nSd Sd j? ;dk nrzi rzi rzi j?.
nG{s Gy j? pbh no{g okr ozr j?.
B dP?y j? B Gy j? B ekw eq'X eow j?.
B ikfs j? B gkfs j? B fusq fujB poB j?. 15. 175.
1H @izs# 2H @gqGkT[# 3H @T[;B#

j?,

(T[j)

T[j

feqgkb{

ekb-ofjs,

j?,

gftso

gkbDk-ofjs

j?,

Xow-rqzE
(T[j)

(e[okB)

fuzsB

(dk

j?.171.
fBFkDk)

j?

ns

nyzv ;o{g tkbk j?. (T[; ~) B o'r j?, B ;'r j?, B ojZ;g{oB j? ns
B jh BFo ehs ikD tkbk j?. T[; dk B (e'Jh) nzr (Foho) j?, B ozr
j?, B (e'Jh) ;zr-;kE j?. (T[j) fgnkok j?, gftso j?, ;tZS j? ns (;G
~) nXhB oyD tkbk j?.172.
(T[j) B ;odh j?, B rowh j?, B SK j? ns B X[g j?l (T[j) B b'G
j?, B w'j j?, B eq'X j? ns B jh ekwBk j?. (T[j) B dtsk j?, B d?Is j?
ns B g[oy ;o{g tkbk j??. (T[; ftu) B e'Jh Sb j?, B fSdq j? ns B
jh

B[e;K

tkbh

ftG{sh

(;zgZsh)

j?.173.

(T[; ~) B ekw j?, B eq'X j?, B b'G j?, B w'j j?, B dP?F j?, B Gy
j?, B d{Jh dk Gkt j? ns B X'yk j?. (T[j) B ekb j?, B pkbe j?, ;dk
fdnkb{ o{g tkbk j?. (T[j) nrzi j?, nGzi j?, Gow ns gzi G{sK s'I T[Zuk
j?.174.
(T[j) ;dk nSd ~ th SdD tkbk j? ns BFN B j'D tkfbnK dk
th BkFe j?. sZsPK s'I fpBk th T[j pbtkB ;o{g tkbk j? ns T[j okrozr ns o{g-ofjs j?. (T[; ftu) B dP?F j?, B Gy j? ns B jh ekw, e'qX
ns eow j?. (T[; dh) B (e'Jh) ikfs j?, B pokdoh j? ns B jh (e'Jh)
fuso,

fuzBQ

ns

toB

j?.175.

38

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

38

fpnzs j? nBzs j? nBzs si ikBhn?.


nG{fw nfGi j? ;dk nfSi si wkBhn?.

(T[j) pnzs j?, nBzs j?, (T[; ~) pnzs si tkbk ikDBk ukjhdk
j?. (T[j) ]keh (gkofEt) BjhI j?, gqGkfts j'D tkbk BjhI j?, (T[; ~) ;dk

B nkfX j? B fpnkfX j? nrkX o{g byhn?.

B fSMD tkbk si wzBDk ukjhdk j?. (T[; ~) B wkBf;e o'r j?, B Fohoe

nd'y j? ndkr j? nS? gqskg gyhn?. 16. 176.

o'r j?l (T[; ~) nrkX o{g tkbk frDBk ukjhdk j?. (T[j) d'y s'I fpBk
j?, dkra s'I ofjs j?, (T[; ~) ;dk BFN B j'D tkb gqskg tkbk tyDk
ukjhdk

B eow j? B Gow j? B Xow e' gqGkT[ j?.

j?.176.
(T[; ftu) B eow j?, B Gow j?l (T[; T[s) B Xow dk gqGkt j?.

B izsq j? B szsq j? B wzsq e' obkT[ j?.


B Sb j? B fSdq j? B fSdq e ;o{g j?.

T[j B :zsqK ftu, B szsqK ftu ns B jh wzsqK ftu ofbnk j'fJnk j?. (T[j)
B
Sb j?, B fSdq j? ns B jh fSdq (B[e;) tkbk ;o{g oydk j?. (T[j)

nGzr j? nBzr j? nrzi ;h fpG{fs j?. 17. 177.

BkF

B ekw j? B eq'X j? B b'G w'j eko j?.


B nkfX j? B rkX 1 j? B fpnkX1 e' fpuko j?.

(T[; ~) B ekw j?, B eq'X j? ns B b'G, w'j ns jzeko (@eko#) j?.


T[j B nkfX j?, B jh (fe; gqkgsh dh T[; ~) ukj (@rkX#) j? ns B jh

B okr ozr o{g j? B o{g oy oko2 j?.


B jkT[ j? B GkT[ j? B dkT[ e' gqeko j?. 18.178.

ftnkfX dk ftuko j?. (T[j) B ozr, okr ns ;o{g tkbk j?, B jh o{goyk dh e'Jh oVe j?. (T[; ftu) B jkt-Gkt j? ns B jh dkT[-gu dk

s'I

e' J h

Yz r

rikXgh BokXgh eozs ;t j? ;dk.


f;s;gsh 3 sg;gsh pB;gsh ig; ;dk.
nr;s nkfd i pV sg;gsh fp;yhn?.
fpnzs fpnzs fpnzs e' eozs gkm gyhn?. 19. 179.
nrkX nkfd dt eh nBkfd pks wkBhn?.
B ikfs gkfs wzfsq fwsq ;sq ;Bj ikBhn?.
;dht ;op b'e e' feqgkb fynkb w? oj?.
4

s[ozs dq'j dj e nBzs Gkfs ;' dj?. 20. 180.


sP g q ; kfd.

o{ n kwb

Sz d

o{g okr B oy ozr B iBw woB fpjhB.

fpBk,

Foho

s'I

fpBk

ns

BFN

j'D

tkbh

;zgdk

j?.177.

j? . 178.

(fi; dh) (n?okts dk ;[nkwh) fJzdo ns (BoK dk ;[nkwh) e[po


;tk eod jBl (fi; dk) uzdqwk (@f;s;gsh#), ;{oi ns to[D ;dk

;dk

ig eod jB, nr;s nkfd tZv tZv ftFF sg;th (;G T[; ~) pnzs pnzs
pnzs efjzd ty rJ jB.179.
j?,

;wMDk

T[; nrkX, nkfd dt dh rZb (fpZqsKs) nBkfd j?. (T[; dh) B ikfs
pokdoh j?, B jh (T[; dk e'Jh) ;bkjeko, fwso, t?oh ns ;Bjh
ukjhdk

j?.

(i'

ftnesh)

;dk

;G

b'eK

T[s

feqgkb{

(gow

;Zsk)

~ nkgD fXnkB ftu oyd jB, (T[BQK dh) dj d nBe soQK d d[y s[os
jh ;V iKd jB.180.
soh feqgk Bkb. o{nkwb Szd

(fi; dk) o{g, okr, oyk ns

ozr BjhI j? ns

(i') iBw-woB s'I

nkfd BkE nrkX g[oy ;[ Xow eow gqphB.


izsq wzsq B szsq ik e' nkfd g[o[y ngko.

ofjs j?, (i') w[ZY-edhw dk ;G dk ;[nkwh, nrkX g[oy j? ns Xow eow


ftu gqphB j?l (fi; ~) :zsq, wzsq ns szsq nkfd (t; ftu BjhI) eo ;ed

j;fs ehN fpy? p;? ;p mT[o w? fBoXko. 1. 181.

ns i' nkfd g[oy ns ngko j?l (i') jkEh s'I b? e ehV se ftu t;dk
j? ns i' ;kohnK EKtK ftu fpBk fe; nkXko d
w"i{d j?.181.

ikfs gkfs B sks ik e' wzsq wks B fwsq.

fi; dh (e'Jh) ikfs, pokdoh, fgsk, wksk, ;bkjeko ns fwso BjhI

;op mT[o fpy? ofwU fij ueq fujB B fusq.


nkfd dt T[dko w{ofs nrkX BkE nBzs.

j?l i' ;G EKtK ftu owD eo fojk j? ns fi; dk e'Jh fuzBQ-uZeo ns


;o{g (@fusq#) BjhI j?l (i') nkfd-dt, T[dko ;[Gk tkbk, nrkX ns nBzs

nkfd nzfs B ikBhn? nfpykd dt d[ozs. 2. 182.

;[nkwh j?l (fi; d) nkfd ns nzs dk gsk BjhI (ns i') pyfVnK s'I w[es
ns p nz s fJFN-d t j? .182.

1H @fpnkX j? nrkX# 2H @eko#, @okr# 3H @f;s;[sh# 4H @wzsq#

39

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

39

dt Gt B ikBjh fi; wow pd esp.


;Be nT[ ;Be;[ BzdB gktjh B j;p.

fi; dk Gd dts BjhI ikDd ns (B jh T[; dk) ojZ; td ns


esp gk ;e jB. pqjwk (@;Be;#), ;Be, nkfd ;tk eo e fi; dk nB[wkB

iS fezBo wS wkB; w[or T[or ngko.

BjhI brk ;e. :eF, fezBo, wZS, wB[Zy, gzSh (@w[or#), ;Zg (nkfd T[; d'

Bfs Bfs g[ekojh f;t ;eq n" w[yuko. 3. 183.

Gd ~ BjhI gk ;e) fFt, fJzdo (@;eq#), pqjwk (fi; ~) pnzs pnzs efjzd
jB.183.

;op ;gs gsko e sfo ikgjh fij ikg.

;ko ;ZsK gkskbK d jmK fi; dk ikg ifgnk iKdk j?, (T[j) nkfd
dt nrkX si tkbk, nBkfd ;o{g tkbk ns d[yK s'I ofjs j?, (T[j) :zsq,

nkfd dt nrkfX si nBkfd w{ofs nskg.


izsq wzsq B nktJh efo szsq wzsq B ehB.
;op mT[o ofjU fpoki fXoki oki gqphB. 4.184.
iS rzXqp dt dkB' B pqjw SsqhnB wkfj.
p?;Bz e fpy? fpoki? ;{dq Gh tj Bkfj.
r{V rT[v B Ghb Gh eo pqjw ;y ;o{g.
okfs fdt; B wX T[oX B G{fw nek; nB{g. 5. 185.
ikfs iBw B ekb eow B Xow eow fpjhB.
shoE iksq B dt g{ik r'o e B nXhB.
;op ;gs gsko e sfo ikBhn? fij i'fs.
;; Bkw ;jz;cfB Bfj Bs g{oB j's. 6. 186.

wzsq
;G

Bkb jZE BjhI nkT[Idk, szsq-wzsq


dk ;[nkwh ;ko ;EkBK ftu
(T[j)

:eFK,

T[j t?FDtK ns
fGnkBe Ghb ns
fdB

ftu

j?

(fi;
B

rzXopK,

Bkb t; BjhI
gqphBsk-g{ote

dtfsnK,

d?Isk,

ehsk ik ;edk. (T[j)


fpokiwkB j?.184.

pqkjwDK,

SsqhnK

ftu

BjhI

j?l

F{doK ftu th BjhI fpokidk. (T[j) B rzGho r"V,


pqkjwD s Fy d ;o{g ftu j?. (T[j) nB{gw B oks

ns

jh

gkskb,

Xosh

ns

nkekF

ftu

j?.185.

dh) B ikfs j?, B iBw j?, B fwqs{ j?, B eow j? ns (i')

Xow-eow

s'I

ofjs

j?.

(i')

shoE-:ksqk,

dt-g{ik

ns

wVQh-w;kDK

dh

g{ik d nXhB th BjhI j?, fi; dh i'fs ;ko ;ZsK gkskbK d jmK ikDh iKdh
j?. j}ko cBK tkbk FFBkr th fBs BtI BKtK Bkb (T[; d) ;ko BK f;wo
BjhI

;fenk
;ko

;'fX ;'fX jN ;G? ;[o fpo'X dkBt ;op.

j?.
dts

186.
(T[;

~)

bG

bG

Ee

rJ

jB

ns

;ko

d?Is

fto'X

rkfJ rkfJ jN rzXqp rtkfJ fezBo rop.


gVs gVs Ee wjk efp rVs rkV nBzs.

eo eo e (jko rJ jB). (T[; ~) rkT[Id rkT[Id rzXop Ee rJ jB


ns fezBo ( th tki tik tik e) nkgDk r"ot rztk u[e jB. wjk eth

jko jko1 efjU ;G{ fwfb Bkw Bkw d[ozs. 7. 187.

th nBzs ekft ou e ns T[BQK ~ gVQ gVQ e Ee rJ jB. (go) jko


e ;G fJ;
Bshi T[s gj[zu jB fe (T[; gowkswk d ;ko) BKtK dk nzs
gk ;eDk pj[s n"yk j?.187.

pd Gd B gkfJU bfyUB ;p esp.


dt dkB' w{V wkB' iS B ikB? ip.
G{s Gp 2 GtkB G{gfs nkfd BkE nBkE.
nrfB pkfJ ib Eb wfj ;op mT[o fBtk;.8.188.

(T[; dk) tdK B Gd BjhI gkfJnk ns B espK B (T[;) ;tk eoB


:'r dk nzs tfynk j?. fi; dh Feb (@ip#) ~ :eF BjhI ikD ;e ns
dts

ns

d?Is

wkB'

(ikDB

dk

:sB

eod

eod)

w{oy

f;ZX

j'

rJ

j'D.

(T[j gqG{) G{s, Gfty ns toswkB dk okik j? ns nkfd BkE ns BkF


s'I ofjs j?. (T[; dk) nrBh, tk:{, ib, Eb nkfd ;GBK ;EkBK ftu tk;k
j?.188.

dj rj B Bj ;Bfj 3 npj Bke nihs.


;op rziB 4 ;op GziB ;op s nBGhs.

(fi; dk) Foho ns xo Bkb ;Bj BjhI j? ns i' nfis ns B

;op eosk ;op josk ;op d:kb ndP?y.

ftzBQ ik ;eD tkbk ;[nkwh j?. (i') ;G ~ BFN eoB tkbk, ;G ~ s'VB
tkbk ns ;G d vo s'I ofjs j?. (i')
;G dk eosk, ;G dk BkFe, ;G

ueq fujB B poB ik e' ikfs gkfs B Gy. 9. 189.

T[s fdnkb{ ns ndP?F j?. fi; dk uZeo,

1H @jfo jfo# 2H @G:# 3H @;Bfj# 4H @wziB#

ikfs,

pokdoh

ns

Gy

j?.189.

fuzBQ ns toB BjhI, B jh (e'Jh)

4 0

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

4 0

o{g oy B ozr ik e' okr o{g B ozr.


;op bkfJe ;op xkfJe ;op s nBGzr.

fi; dk o{g, oy ns ozr BjhI j? ns B jh okr-ozr ns


o{g
j?. (i') ;G e[M eoB d ;woE ns ;G dk ;zxkoe ns nfis j?. (T[j)

;op dksk ;op frnksk ;op e' gqfsgkb.

;G dk dksk, ;G ~ ikDB tkbk ns ;G dh gkbBk eoB tkbk j?. (T[j

dhBpz X [ d:kb ;[ n kwh nkfd d t ngkb. 10. 190.

;G) dhBK dk pzX{, fdnkb{ ;[Gk tkbk ;[nkwh ns fe; dh gkbBk s'I ofjs
nkfd d t j? . 190.

dhBpzX[ gqphB ;qhgfs ;op e' eosko.

(T[j) gowkswk dhBK dk pzX{, gqphB, wkfJnk dk gsh ns ;G dk


eosk j?l fi; dk (e'Jh) toB, fuzBQ-uZeo, w[jKdok ns Foho BjhI j?l (fi;

poB fujB B ueq ike' ueq fujB neko.


ikfs gkfs B r'sq rkEk o{g oy B poB.
;op dksk ;op r:ksk ;op G{n e' GoB. 11. 191.

dh) ikfs pokdoh, r's dh (e'Jh) rkEk BjhI j? ns B jh (e'Jh) o{g oyk
iK toB j?l (T[j) ;G ~ dD tkbk, ;G ~ ikDB tkbk ns ;koh G{wh
dk

d[;N rziB ;sq GziB gow g[o[y gqwkE.


d[;N josk f;q;N eosk irs w? fij rkE.
G{s Gp Gfty GtkB gqwkB dt nrzi.
nkfd nzs nBkfd ;qhgfs gow g[o[y nGzi. 12. 192.

gkbD

g'FD

eoB

tkbk

j?.191.

(T[j) d[FNK ~ wkoB tkbk, d[FwDK ~ BFN eoB tkbk ns


(;z;ko
d ;woEktkBK ~) e[ubD tkbk gow g[oy j?. (T[j) d[FNK ~ wkoB tkbk,
f;qFNh dk eosk j? ns fi; dh eEk irs ftu gqf;ZX j?. (T[j) nBFto
gow-;Zsk G{s, Gfty ns toswkB (fszBK ekbK) se w"i{d j?. ns (T[j)
nkfd

s'I

nzs

se

nBkfd,

wkfJnk

dk

gsh,

;zpzfXs

j'o

fisB

BkF

s'I

ofjs

gow

g[oF

dk

g;kok

j?.192.
Xow e nB eqw ise ehB sT[B g;ko.
dt ndt rzXop fezBo wS eS ngko.
G{fw nek; ib Eb wfj wkBhn? fij Bkw[.
d[;N josk g[;N eosk f;q;fN josk ekw. 13. 193.

Xow

Xow

Bkb

eow

jB,

T[BQK

(T[; B) ehsk j?l ngko dtfsnK, d?Isk, rzdopK, fezBoK, wZSK, eZSK nkfd
(dk ou?sk th T[jh j?). G{wh, nkekF, ib Eb ftu fi; d Bkw dh wfjwk
j?. d[FNK ~ wkoBk, (;kX{ g[oFK ~) fdqVQ eoBk ns f;qFNh dk BkF eoBk
(T[; dk) ezw j?.193.
(T[j)

d[ ; N joBk f;q ; N eoBk d:kb bkb r' f pz d .

d[FNK

dk

BkFe,

f;qFNh

dk

eosk,

fdnkb{

ns

fgnkok

r'fpzd

fwsq gkbe ;sq xkbe dhB d:kb w[ e z d .


nxT[ vzvD d[;N yzvD ekb j{` e ekb.

j?. (T[j) fwsoK dh gkbBk eoB tkbk, t?ohnK ~ BFN eoB tkbk, dhBfdnkb ns w[eshdksk j?. gkghnK ~ dzv dD tkbk, d[FNK ~ u{o u{o eoB

d[;N joDz g[;N eoDz ;op e gqfsgkb. 14. 194.

tkbk ns ekb dk th ekb j?. d[FNK dk dwB eoB tkbk, (Gb g[oFK ~)
g[FN eoB tkbk ns ;G dk gqfsgkbe j?.194.

;op eosk ;op josk ;op e1 nBekw.


;op yzvD ;op dzvD ;op e fBi Gkw 2.
;op G[rsk ;op i[rsk ;op eow gqphB.
;op yzvD ;op dzvD ;op eow nXhB. 15. 195.
;op f;zfwqsB ;op ;k;sqB ;op pd fpuko.
d[;N josk fp;P Gosk nkfd o{g ngko.
d[;N dzvD g[;N yzvD nkfd dt nyzv.
G{fw nek; ib Eb wfj igs ikg nwzv. 16. 196.
1H@s/# 2H @Xkw#

ns

(T[j)

;G

dk

eosk,

;G

dk

BkFe

ns

;G

dhnK

ekwBktK

(g{ohnK

eoB tkbk j?). ;G dk yzvB eoB tkbk, ;G ~ dzv dD tkbk ns


dk fBih gqekF (@Gkw#) j? (noEks ;G ftu T[[; dh i'fs w"i{d j?).

;G
;G

~ G'rD tkbk, ;kohnK i[rsK ns eowK ftu gqphB j?. (T[j) ;G dk BkFe,
;G dk dzve j? ns ;ko eow (T[; d) nXhB jB.195.
j?.

(T[jh) ;kohnK ;fwqshnK, ;ko Fk;sqK ns ;ko tdK dk (;w[Zuk) ftuko


d[FNK ~ wkoB tkbk, irs dh gkbBk eoB tkbk ns ngko nkfd

o{g tkbk j?. (T[j) d[FNK ~ dzv dD tkbk ns pbtkBK (g[FNK) dk ;zxkoe
nyzv nkfd dt j?. Xosh, nkekF, ib, Eb
(@nwzv#) dk ikg ifgnk ik fojk j?.196.

ftu

][d

;Ekfgs

j'D

tkb

4 1

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

4 1

f;q ; Nuko fpuko i s ikBhn? ;fpuko 1.


nkfd dt ngko ;qh gfs d[;N g[;N gqjko.

(T[j

fisB th fFFNkuko ns ftuko jB, ftuko g{ote ;wM bJhJ fe


;ko T[; ftu ;fEs jB). (T[j) nkfd dt, ngko, wkfJnk dk gsh

nzB dksk r:kB frnksk ;qp wkB wfjzdq.

ns

pbtkB

pd fpnk; eo eJh fdB e'fN fJzdq T[fgzdq. 17. 197.

tkbk ns ;kfonK okfinK dk wkD j?. (T[; B) fesB jh td-ftnk;, eo'VK


fJzdo ns T[gIdo (pktB ntsko) pDkJ jB.197.

iBw iksk eow r:ksk Xow uko[ fpuko.

(T[j) iBw-iBwKsoK dh rZb ikDB tkbk, eow-eKvK dk frnksk


ns Xow dk uzrk ftukoe j?. (fi; dk) td, fFt, o[dq ns pqjwk ojZ;

pd Gt B gktJh f;t o[dq nT[ w[yuko.


e'fN fJzdq T[gfJzdq fpnk; 2 ;Be 3 ;Bs 4 e[wko.
rkfJ rkfJ Ee ;G r[B ueqs G w[yuko. 18. 198.

BjhI ikD ;e,


e[wko nkfd ;G
j'

nkfd nzfs B wX ik e' G{s Gp GtkB.


;fs

d[ n kgo

fsq s hnk

efbi[ r

usq

ekb

gq X kB.

fXnkfJ fXnkfJ Ee wjk w[B rkfJ rzXqp ngko.


jkfo jkfo Ee ;G? Bjh gkJhn? fsj gko. 19. 199.
Bkod nkfde p d fpnk;e 5 w[ f B wjkB nBz s .
fXnkfJ fXnkfJ Ee ;G? efo e'fN e;N d[ozs.
rkfJ rkfJ Ee rzXqp Bkfo ngSq ngko.
;'fX ;'fX Ee wjk ;[o gkfJU Bfj gko. 20. 200.

d[FNK

frnk

wkoB

tkbk

eo'VK fJzdo,
(T[; d) r[D

j?.

T[gIdo
rk rk

(T[j)

nzB-dksk,

frnkB

eokT[D

(pktB ntsko), ftnk;, ;Be-;zs


e Ee rJ jB ns pqjwk j?okB

j?.198.

(T[;) dk nkfd, nzs ns wZX ns G{s, Gfty ns toswkB (e[M th


BjhI j?), T[j ;s:[r, d[nkgo, sqsk ns efb:[r u"jK ekbK ftu gqXkB j?.
T[; ~ wjk w[Bh nkokXd nkokXd Ee rJ jB ns ngko rzXop rk rk
e jko rJ jB. ;G jko jko e Ee rJ jB go e'Jh th T[; dk gko
BjhI

gk

;fenk.199.

:sB

Bkod, td-ftnk; nkfd pnzs wjkB w[Bh eo'VK eFN g{oB n"y
tkbh (T[; dh) nkokXBk eod eod Ee rJ jBl rk rk e rzXop

Ee rJ jB ns pnzs ngZSoktK th Bu Bu e (Ee rJhnK jB), gqXkB


dts (T[; ~) bG bG e Ee rJ jB, (go T[; dk) gko BjhI gk
;e.200.

sP g q ; kfd.

d' j ok

soh feqgk Bkb. d'jok

Je ;w ;qh nkswk T[ufoU wfs f;T[ p?B.

fJe tko ;qh nkswk B p[ZXh gqfs (fJ; soQK) puB ehsk fe s[;hI
soQK (T[;) irdhF dk ;kok gqskg (w?~) d;'.201. nkswk dk ;o{g

;G gqskg irdh; e' ejj[ ;eb fpfX s?B. 1. 201.

uzrh

e' nkswk ;o{g j? ejk f;q;fN e' fpuko.


eT[B Xow e' eow j? ejj[ ;eb fp;Eko. 2. 202.

eh j? ns f;qFNh dk ftuko fetI j?< Xow dk


ft;sko Bkb d;' . 202.

ejk 6 ihsp ejk woB j? etB ;[or ejk Boe.


e' ;[xVk e' w{Vsk ejk soe ntsoe. 3. 203.
e' fBzdk i; j? etB etB gkg ejk Xow.
etB i'r e' G'r j? etB eow ngeow. 4. 204.
ejj[ ;[;qw ek ;'' 7 ejfj dw e' ejk ejzs.
e' ;{ok dksk etB ejj[ szs e' wzs. 5. 205.
ejk oze okik etB joy ;'r j? etB.
e' o'rh okrh etB ejj[ ss[ w[fj stB. 6. 206.
1H @;puko#, @;[fpuko# 2H@fpnk;i# 3H@iBe# 4H@;zs# 5H@fpnk;# 6H@ejz#, @efj# 7H@e'#

ihT[Dk

eh

j?,

woBk

eh

j?,

;tor

eh

eow fejVk j?< fJ; ~


j?

ns

Boe

dh

j?<

;[xV

e"D j?, w{oy e"D j?, soe eh j? ns nftsoe (pdbhbh) eh j?<.203.


fBzdk eh j?, :F eh j?, gkg eh j?, Xow eh j?< :'r eh j?, G'r eh j?, ;[eow
eh

j?

ns
d;',

e[eow
sgf;nk

eh

j?<.204.

fe;

efjzd

jB

ns

(fJzdohnK

dk)

dwB

fe;

efjzd jB< ;{owk e"D j?, dksk e'D j?, szsq eh j? ns wzsq eh j?<.205.
e"D fGykoh j?, e"D okik j?< ns joy ns ;'r eh j?< o'rh e"D j? ns
;z;ko ftu fbgs (@okrh#) e"D j?< T[; dh n;bhns w?~ d;'.206.

42

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

42

etB fo;N e' g[;N j? ejk f;q;N e' fpuko.


etB fXq;N e' fGq;N j? ej' ;eb fp;Eko. 7. 207.

ofink j'fJnk e"D j?, pbtkB e"D j? ns f;qFNh (dh ouBk dk)
ftuko eh j?< Yhm e"D j?, GqFN e"D j?< ;koh (rZb w?~) ft;sko ;fjs

ejk eow 1 e' eow j? ejk Gow e' Bk;.

d;'.207. eoB :'r eow fejVk j? ns Gow dk BkF fetI j[zdk j?< fuzsB

ejk fusB eh u;Nk ejk nus gqek;. 8. 208.

eh

j?,

uFNk
fB:w

ejk Bw ;ziw ejk ejk frnkB nfrnkB.

eh

j?

eh

ns

j?,

;ziw

nfuzs:

dk

eh

frnkB

j?,

gqekF

eh

ns

j?<.208.

nfrnkB

eh

j?<

o'rh

e"D

e' o'rh ;'rh etB ejk Xow eh jkfB. 9. 209.


e' ;{o 2 ;[zdo etB ejk i'r e' ;ko.

j?, ;'rh e"D j? ns Xow dh jkBh feE j[zdh j?.209. ;{owk e"D j?, ;[zdo
e"D j? ns :'r dk ;ko eh j?< eosk e"D j?, frnkBh e"D j?< fJBQK dk

e' dksk frnkBh etB ej' fpuko fpukfo. 10. 210. 3

ftuko-nftuko

sP g q ; kfd.

dhxo

fsq G z r h

nS nyzv si gqu`v yzv T[dzv nby ws.


i? i? j';h wfjyk;[fo wodB ozw egodB Ssq fSs. 1. 211.

d[FNK d dbK ~ dzv dDk, d?IsK ~ BFN eoBk ns d[oiBK ~ iVQ'I


g[NDk (fi; dk) nkfd ekb s'I ;[Gk j?l fuZSo d?Is ~ wkoB tkbh, gkghnK
dk T[ZXko eoB tkbh, BoeK s'I pukT[D tkbh (fi; dh) rsh pj[s rzGho
j?l (j) B BFN j'D tkbh, B yzfvs j'D tkbh, gquzv si tkbh, xwzvhnK
~ yzv yzv eoB tkbh ns r[M ftukoK tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh,
;[zdo e;K
i? i? e ko

fpjzv D

d[; N

fBezd D

g[; N

T[d zv D

o{g

d;' . 210.

soh feqgk Bkb. dhox fsqGzrh Szd

Sz d

d[ o iB db dz v D n;[ o fpjz v D d[ ; N fBez d D nkfd fpq s .


uSok;[ o wkoD gfss T[ X koD Boe fBtkoD r{ V rs 4.

nk;[o h

(w? ~ )

ns.

dk i{Vk eoB
j' t . 211.

tkbh

ns

fgqEth

T[s

(j) d?IsK ~ wkoB tkbh, d[FNK ~ iVQ'I

SZso

g;koB

tkbh!

(soh)

g[ND tkbh, nfsnzs pbtkB

uzvk;[o uzvD w[zv fpjzvD X{wq fpX[z;D wfjy ws.


dkBt gq j koB Boe fBtkoB nXw T[ X koB T[ o X nX .

G[iktK tkb o{g tkbh, uzv d?Is ~ wkoB tkbh, w[zv (d?Is) ~ BFN eoB
tkbh, X{wq b'uB ~ ]sw eoB tkbh ns wfjyk;[o d wZE ~ c'VB tkbh,

i? i? j';h wfjyk;[o wodB ozw egodB nkfd fpqs.2.212.

d?IsK dk ;zxko eoB tkbh, BoeK s'I pukT[D tkbh, gkghnK dk T[ZXko eoB
tkbh, nkekF ns gkskb ftu ftnkge o{g tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh
;[zdo

e;K

dk

i{Vk

eoB

tkbh

nkfd

fposh!

(soh)

i?

i?eko

j't.212.

bze[Vhnk ckX? nk:[X pkX? ;?B fpwodB ekb n;[oz.

(fi; dk) vT[o{ vw vw eo e tidk j?, ppo Fo p[edk j?, nfs


nfXe si;th G[iktK coedhnK jB. F;sq ;ik e jB{wkB so nr SkbK

n;Nk:[X uwe? G{yB dwe? nfs f;s Mwe? cze czDz.


i? i? j';h wfjyk;[o wodB ozw egodB d?s fiDz. 3. 213.

wkodk ik fojk j? wkB' d?IsK dh ;?Bk ~ BFN eoB bJh ekb o{g j't.
(so) nZm (jZEK ftu) F;sq uwed jB, rfjD fbFe oj jB, (wkB') nfs

vkto{ vt`e? ppo pt`e? G[ik co`e? si 5 poz.

fuZN

(;Zg

t?ohnK)

;[zdo e;K dk
j't.213.
uzvk;[o uzvD w[zv fpwz[vD yzv nyzvD y{B fys.
dkfwBh dwz e D X[ i k coz e D cDh 6 c[ z e koD i' X fis .
;o Xko fppoyD d[;N gqeoyD g[;N gqjoyD d[;N wE.

tkbh
uweD

i{Vk

c[zeko

eoB

oj

tkbh

j'D.
ns

(j)

d?IsK

wfjyk;[o
fisD

d?Is
tkbh!

wkoB

(soh)

i?

tkbh,
i?eko

(j) :[ZX-G{wh ftu uzv d?Is ~ wkoB tkbh, wz[v d?Is ~ ]sw eoB
ns N'N B ehs ik ;eD tkfbnK d N'N eoB tkbh, fpibh tKr
tkbh,

M{bd

MzfvnK

tkbh,

;Zg

tKr

F{ed

shoK

tkbh

ns

:'fXnK

i? i? j';h wfjyk;[o wodB G{fw nkek; sb 7 T[oX nX.4.214.

~ fisD tkbh, shoK dk whIj t;kT[D tkbh, d[FNK ~ x;hN x;hN e wkoB
tkbh, pbtkB :'fXnK ~ gq;zB eoB tkbh ns d[FNK ~ fwXD tkbh,

1H @Gow# 2H @;{ok# 3H e[M phVK ftu fJj d; d'jo/ nrb/ 20 dhox fsqGzrh SzdK s'I pkd
doi ehs/ fwbd/ jB 4H @ws/# 5H @sp# 6H @cDhno# 7H @o;ksb#

wfjyk;[o ~ wkoB tkbh, G{wh, nkekF, gkskb, T[go jmK ;G ftu ftnkgs!
(s oh) i? i? eko j' t .214.

43

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

dkfwBh gqj k;B ;[Sfp fBtk;B f;q; fN gqek;B r{V rs.


oesk;[o nkuB i[X gqwkuB fBqd? BokuB Xow fpqs.
;q'Dzs nfuzsh

nBb fptzsh i'r i:zsh yVr Xo.

i? i? j';h wfjyk;[o wodB gkg fpBk;B Xow eo. 5. 215.

nekb

j
tkbh

fpibh

(nfsnzs

dh

uwe

;[zdoh),

tor

f;qFNh

T[ ; sfs

jk;

dk

43

tkbh,

gqekF

nfs

eoB

;[zdosk

tkbh,

ftu

rzGho

fBtk;

eoB

tkbh,

d?IsK

rsh

dk bj{ ghD tkbh, :[ZX ftu T[s;kj tXkT[D tkbh, }kbwK ~ yk ikD tkbh,
Xkofwe

fposh

tkbh,

fisD

tkbh

dk

BkF

eoB

ns

bj{

ghD

yVr

tkbh,

XkoB

Xow

tkbh,
eoB

dh

nrBh

tkbh,

T[rbD

wfjyk;[o

;EkgBk

eoB

tkbh,

tkbh!

:'r-wkfJnk

wkoB

tkbh,

gkgK

(soh)

i?

i?eko

j't.215.
nx Ux fBtkoB d[;N gqikoB f;q;fN T[pkoB ;[X ws.

(j) ;ko gkgK ~ ]sw eoB tkbh, d[FNK ~ ;kVB tkbh, f;qFNh dk

cDhno c[zekoB pkx p[ekoD ;;sq gqjkoD ;kX ws.


;?jEh ;BkjfB n;N gqpkjB p'b fBpkjB si ns[bz.

T[ZXko

i? i? j';h wfjyk;[o wodB G{fw nek; gskb ibz. 6. 216.

(nkfd

Fo

eoB
~

tkbh

ns

p[[ekT[D
F;sq)

F[ZX

tkbh,

nZmK

ws

F;sqK

G[iktK

tkbh,

(rb

ubkT[D

Bkb

ubkT[D

ftu

tkbh
tkbh,

gkJ)

c[zekod

ns

;kX{

etu

XkoB

ws

;ZgK

tkbh,

tkbh,

;?jEh

eoB

tkbh,

p'bK

~ g{ok eoB tkbh ns ns[Zb si tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh ns G{wh,


nkekF,
ukufo uwekoB fSS[o jkoB X{w X[ekoB dqg wE.
dkVth gqdzs i'r i:`s wB[i wE`s r{V eE.
2

gkskb
(j

eow gq D k;B uz d 3 gq e k;B ;{ o i gq s i B n;NG[ i .


i? i? j';h wfjyk;[o wodB Gow fpBk;B Xow X[i. 7. 217.

ns/

ib

:[ZX-G{wh

ftu

ftu)

(fBtk;

F;sq

eoB

tkbh!

uwekT[D

soh)

tkbh,

i?

i?eko

j't.216.

fuZS[o

okyF

wkoB

tkbh, X{wqb'uB d?Is ~ (p'Nh p'Nh eo e) wkoB tkbhl ns (t?ohnK d) jzeko


~

wZED

wkfJnk

ekoB

eowK
si
eoB

tkbh,

nBko
fisD

dkfDnK

tkb

wB[ZyK

tor
~

(;'jD

orVB

BFN

eoB

tkbh,

uzdqwk

tor

tkbh,

ns

nZm

G[iktK

tkbh,

wfjyk;[o

X[ik!

(soh)

tkbh

ns

Xow

dh

ns

gZe)

tkbh

gqekF
~

i?

ns

dzdK
r{VQ

tkbh,

:'r-

fpqZsKs

tkbh,

tkbh,

;{oi

Bkb'I

wkoB

tkbh,

GowK

i?eko

j't.217.

th

shpo

BFN

x[zxo{ xwzeD ;;sq MwzeD cDhno c[zekoD Xow X[i.


n;NkN gqjk;B f;q;fN fBtk;B d[;N gqDk;B ueq rs.

tkbh, ;ZgK dh c[zeko tkbh ns Xow dh X[ik d ;o{g tkbh, mkj-mkj eo

e;oh gqtkj ;[X ;Bkj nrw nEkj Je fpqs.

i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd e[wkfo nrkX fpqs. 8. 218.

ns

(j
jZ;D

:[ZX-G{wh
tkbh,

u"jK

etu

f;qFNh

uZeK

tkbh,

d?Is

ftu)

ftu

nrzw

wkoB

x[zxo{

ftu

fBtk;

rfswkB

j'D

ns

tkbh,

g?oK

nrkX

nkfd

eoB
tkbh,

;o{g

e[wkoh

SDekT[D
tkbh,
Fo

tkbh,

tkbh,
d[FNK

T[s

fJe'

F;sqK

uwekT[D

dk

BkF

eoB

tkbh

;tkoh

eoB

tkbh,

gZe

;[Gk

tkbh,

ns

nrkX

fposh

fij

tkbh!

(soh)

s'I

pzdBk

eokT[D

tkbh,

d[FNK

wfjyk;[o
i?

i?eko

j't.218.
;[o Bo w[fB pzdB d[;N fBezdB fGq;N fpBk;B fwqs wE.

dtfsnK,

wB[ZyK

ns

w[BhnK

dk

BkF

ekto{ e[wko nXw T[Xko Boe fBtko nkfd eE.


fezeDh gq;'jfD ;[o Bo w'jfD f;zxko'jfD fpsb sb.

eoB tkbh, GqFN ftneshnK ~ ]sw eoB tkbh ns w"s ~ th w;b dD

i? i? j';h ;G mT[fo fBtk;B pkfJ gskb nek; nBb. 9. 219.

s'I

1H @nuzsh# 2H @X{g XykoB# 3H @uzv#

tkbh,

ekto{

pukT[D

dh

tkbh,
pzBQD

e[wkoh

(ekwZfynk

w[ZY-edhw

tkbh

sVkrh

eoB

tkbh

ns

fpsb

tkbh,

ns

nrBh

ftu

;G

s'I

dtfsnK
(d{ik

EK

jh
ns

gkskb)

fBtk;

eoB

dth!)
fJ;

BhuK

fposh

wB[ZyK
se

sz{
~

ftuoB

tkbh

j?I,

tkbh,
w'jD

skoB
be

tkbh,

tkbh,

g"D,

(soh)

i?

tkbh,
Bkb

Fo

BoeK
x[zxo{nK

dh

;tkoh

gkskb,

nkekF

i?eko

j't.219.

4 4

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

;zeNh fBtkoD nXw T[XkoD si gqeoyD1 s[zd sp.


d[y d'y djzsh i[nkb i:zsh nkfd nBkfd nrkX nS.
;[ X sk ;wogD soe fpsoeD sgs gq s kgD igs fit? .
i? i? j';h ;;sq gqeoyD nkfd nBhb nrkfX 2 nG?. 10. 220.

nekb

i? i? j';h oesk;[o yzvD ;[zG ueqsB fB;z[G wE. 11. 221.

pkfoi fpb'uB fpqsB fpw'uB ;'u fp;'uB eT[u e;.


dkfwBh gqjk; ;[e ;o Bk; ;[fpqs ;[pk; d[;N rq;.

4 4

(j) d[ZyK ~ d{o eoB tkbh, BhuK dk T[ZXko eoB tkbh, nfs nfXe
si tkbh, e'qXh (s[zd) ;[Gk tkbh, d[yK-d'yK ~ ;kVB tkbh, nrBh tKr wuD
tkbh, nkfd nBkfd ekb s'I nrkX ns nSd ejh ikD tkbh, F[ZXsk nogB
eoB tkbh, soeK ~ od eoB tkbh, sgd si tkbh, igD tkfbnK ~
fitkT[D tkbh, F;sqK ~ ubkT[D tkbh ns nkfd, nBhb (frDsh s'I go),
nrkX ns nG? ;o{g tkbh! (soh) i? i?eko j't.220.

uzubk uyzrh nbe G[izrh s[zd s[ozrD fsS ;o.


eoe;k e[mko Boe fBtko nXw T[Xko s{o Gi.
dkfwBh dwze ejfo b`e nkfd ns`e eq{o eE.

T[ ; sfs

uz u b

B? D K

ns

nz r K

tkbh,

;Z g DhnK

torhnK

}[ b \K

tkbh,

c[ o shb

x'V tKr fsyh ns s} shoK tkbh, fsyk e[jkVk XkoB eoB tkbh, BoeK
s'I pukT[D tkbh, gkghnK ~ skoB tkbh ns bzphnK pKjtK tkbh, fpibh
torh uwe tkbh, Fo tor gsb be tkbh, w[ZY s'I fGnkBe ns em'o
eEk tkbh, oesphi dk BkF eoB tkbh, F[zG ~ uhoB tkbh, fBF[zG ~ fwXD
tkbh! (soh) i? i?eko j't.221.
(j) ewb torhnK nZyK tkbh, ;'r ns T[dk;h
fceoK ~ ]sw eoB tkbh ns Foho T[s etu e;D

~ fwNkT[D tkbh,
tkbh, fpibh tKr

uzubk fgqnzrh pd gq;zrh si s[ozrh yzv n;[oz 3.


i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd nBkfd nrkfX T[oXz. 12. 222.

jZ;D tkbh, s's tor


~ rq;D tkbh, fpibh
dh ukb tkbh, d?IsK
nkfd, nBkfd, nrkX,

xzNek fpoki? 4 o[DM[D pki? Gqw G? Gki? ;[Bs ;[oz.


e'feb ;[fB bki? febfpy Gki? ;[y T[goki? wfX T[oz.

(fi; d be Bkb) pzBQhnK fezBehnK i' fJe-;wkB tidhnK jB, fiBQK


d ;[o ~ ;[D e Gow ns G? Gi iKd jBl T[; nktk} ~ ;[D e e'fJb th

d[oiB db dM? wB sB foM? ;G? B Gi? o'joDz 5.

FowkT[Idh j?, gkg d{o j' iKd jB, fjod ftu ;[y (FKsh) g?dk j[zdh j?l (j)
d[oiBK dh \"i ~ wkoB tkbh, sB wB ftu ohMD tkbh ns G? Bkb :[ZXG{wh s'I B GZiD tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh, uzv okyF ~ uhoB tkbh,
nkfd-ekb s'I g{ih ikD tkbh! (soh) i? i?eko j't.223.

i? i? j';h wfjyk;[o wodB uzv ueqsB nkfd r[oz. 13. 223.

ukuoh gqi'XB d[;N fpo'XB o'; no'XB eq{o fpqs.


X{wqkS fpX[z;B gqb? gqi[z;B ifr fpX[z;B ;[X ws.
ikbgk i:zsh ;sq wEzsh d[;N gqdkjB rkV ws.
i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd i[rkfd nrkfX rs. 14. 224.

yfsqnkfD yszrh nG? nGzrh nkfd nBzrh nrkfX rs.


fpqVbkS fpjzvD uSo dzvD si gquzvD nkfd fpqs.
;[o Bo gqfsgkoD gfss T[XkoD d[;N fBtkoD d'y jo.
i? i? j';h wfjyk;[o wodB fp; fpX[z;B f;q;fN eo. 15. 225.

1H @gqekoD# 2H @nBkd# 3H @;[o`# 4H @fpri?# 5H @jo'jo`#

o'eD

Be tkbh, ;[ftZqshnK ~ ;zg[FN eoB tkbh ns d[FNK


tor ;[zdo Foho tkbh, td d gq;zr tkbh, s} x'Vh
dk yzvB eoB tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh ns
T[go ~ T[mD tkbh! (soh) i? i?eko j't.222.

(j) uzr F;sqK tkbh, d[FNK dk fto'X eoB tkbh, o'j Bkb t?ohnK ~
tkbh, em'o ;[Gk tkbh, X{wqB?B okyF dk BkF eoB tkbh, gob' g?dk

eoB tkbh (gob' wukT[ D tkbh), irs dk ftBkF eoB tkbh, F[ Z X ws


tkbh, ikbgk gops ~ fisD tkbh (Gkt ikbgk dth), t?ohnK ~ popkd
eoB tkbh, d[FNK ~ ;kVB tkbh, ns nfs nfXe w;sh tkbh, wfjyk;[o ~
wkoB tkbh, nkfd-i[rkfd s'I nrkX rsh tkbh! (soh) i? i?eko j't.224.
(j) SsqhnK tor pkDK tkbh, G? ~ B wzBD tkbh, BFN B j' ;eD
tkbh, w[ Z Y s' I jh Foho-ofjs o{ g tkbh ns nrkX ukb-Ykb tkbh,
fpqVbkS d?Is ~ wkoB tkbh, fuZSo okyF ~ dzv dD tkbh, gquzv si tkbh,
Fo{ s'I jh nfijh fposh tkbh, dtfsnK ns wB[ZyK ~ gkbD tkbh, gfssK
dk T[ZXko eoB tkbh, d[FNK ~ ]sw eoB tkbh ns d'yK ~ joB tkbh,
wfjyk;[o ~ wkoB tkbh, ftFt ~ BFN eoB tkbh ns f;qFNh dh f;oiBk
eoB tkbh! (soh) i? i?eko j't.225.

45

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

45

dkfwBh gqek; T[Bs 1 Bk; i'fs gqek; ns[b pb.


dkBth gqeoyD ;o to toyD d[; N gqXoyD fpsb sb.

gqekF

(j) fpibh tor gqekF tkbh, T[u-bzp Be tkbh, uwed (ujo d)


tkbh ns ns[Zb pb tkbh, d?IsK dh \"i ~ (:[ZX-G{wh ftu) wX'bD

n;Nk:[X pkjD p'b fBpkjD ;zs gBkjD r{V rs.

tkbh,

uzr

ns

ftsb

i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd nBkfd nrkfX fpqs. 16. 226.

(d{ik gkskb) se g;oB tkbh, nZm fe;wK


p'bK ~ fBGkT[D tkbh, ;zsK ~ UN dD

d jZfEnkoK ~ ubkT[D
tkbh ns rzGho rsh

tkbh,
tkbh,

wfjyk;[o ~ wkoB tkbh,


i? i? e ko j' t / . 226.

s'I

(soh)

d[y d'y gqGSD ;te oSD ;zs gqsSD ;[X ;o.

shoK

dh

toyk

eoB

tkbh,

d[FNK

nkfd-nBkfd

ekb

XwekT[D

nrkX

tkbh

;[Gk

tkbh!

;kozr ;Bkj d[;N gqdkj nfo db rkj 2 d'y jo.


rziB r[wkB ns[b gqtkB ;`fs iwkB nkfd nzs.

;zsK

(j) d[yK ns d'yK ~ yk ikD tkbh, ;teK dh ofynk eoB tkbh,


~ gqsZy j'D tkbh, fsy shoK tkbh (iK F[ZX ;o'to tkbh), sbtko

i? i? j';h wfjyk;[o wodB ;kX gqdSB d[;N j`s. 17. 227.

ns

etu

fbskVB tkbh, d'yK ~ d{o eoB tkbh, jzeko ~ BFN eoB tkbh, ns[Zb
gqtkfBnK tkbh, nzs ;wI }kwB ti'I gF nkT[D tkbh, nkfd s'I nzs se

XkoB

eoB

tkbh,

d[FNK

;kVB

tkbh,

t?ohnK

g;oB tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh, ;kX{ o[uhnK tkfbnK ~


tkbh ns d[FNK ~ wkoB tkbh! (soh) i? i?eko j't.227.

v[ev[eh vwze? pkx pp`e? G[ik co`e? ;[X rs.


i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd i[rkfd nBkfd ws. 18.228.

uzdqkBB uko? Boe fBtko? gfss T[Xko? w[zv wE.


i? i? j';h wfjyk;[o wodB X{wq fpX[z;B nkfd eE. 19. 229.

j'D

(;{oi) ~ fisD tkbh ns shyD ws tkbh, nZm F;sqK ~ uwekT[D tkbh,


F;sqK ~ dwekT[D tkbh, fpibh tKr fbFeD tkbh, nkfd ekb s'I nfij
;[ G k tkbh, jZ E Bkb v[ r v[ r h tikT[ D tkbh, F o ~ p[ e kT[ D tkbh,
cVedhnK pKjtK tkbh ns F[ZX ukb tkbh, wfjyk;[o dk wodB eoB tkbh
ns

uSok;[o wkoD Boe fBtkoD gfss T[XkoD Je GN.


gkgkB fpjzvB d[;N gquzvD yzv nyzvD ekb eN.

gqsZy

(j) ;G ekoBK ~ eoB tkbh, jzeko ~ BkF eoB tkbh, i'fs tkb

ekoD eohbh rop rjhbh i'fs fishbh s[zd ws.


n;NkfJX uweD ;;sq MweD dkfwfB dweD nkfd fpq s .

db

T_Xko

nkfd

nBkfd

i[rkfd

(j)

fuZSo

d?Is

eoB

tkbh,

;[GN

(fJe-;wkB)
wkoB
Fesh

uzvD tkbh, B yzfvs j' ;eD


th eND tkbh, uzdqwk Bkb'I th

tkbh,
tkbh,

ws

tkbh!

BoeK
gkgK

s'I

(soh)

i?

pukT[D

BFN

eoB

i?eko j't.228.
tkbh,
tkbh,

gfssK

dk

d[FNK

tkfbnK dk yzvB eoB tkbh ns fwqs{ ~


;[zdo w[y tkbh, BoeK s'I S[Nekok fdtkT[D

tkbh, gkghnK ~ skoB tkbh, w[zv d?Is dk ftBkF eoB tkbh, wfjyk;[o ~
wkoB tkbh, X{wqb'uB dk ftBkF eoB tkbh, nkfd ekb s'I fJ; gq;zr tkbh!
(soh)
oesk;[ o wodB uz v ueq d B dkBt nodB fpVkb pX .
;o Xko fppoyD d[oiB XoyD ns[b nwoyD Xow X[i.
X{wqkS fpX[z;B ;q'Ds u[z;B ;[zG fBgks fB;[zG wE.
i? i? j';h wfjyk;[o wodB nkfd nBhb nrkfX eE. 20. 230.

i?

i?eko

j't.229.

(j) oes phi okyF ~ wkoB tkbh, uzv d?Is ~ uhoB tkbh, dkBtK
dbD tkbh, fpVkb d?Is dk pZX eoB tkbh, s} shoK dh MVh brkT[D

tkbh, d[oiBK ~ XwekT[D tkbh, ns[b eq'X tkbh ns Xow dh X[ik wzBh
ikD tkbh, X{wq-B?B dk BkF eoB tkbh (oes phi dk) bj{ ghD tkbh,
;[zG ~ wkoB tkbh, fB;[zG ~ wZED tkbh, wfjyk;[o ~ wkoB tkbh ns nkfdekb s'I nDfrDs ns nrkX gq;zr tkbh! (soh) i? i?eko j't.230.

1H @T[BsB# 2H @;ko#

4 6

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

sP g q ; kfd. gkXVh Sz d

s[w ej' dt ;opz fpuko. fiw ehU nkfg eos g;ko.


idfg nG{s nBG? nBzs. sT[ ej' iEk wfs sq?D szs. 1. 231.
eosk eohw ekfdo feqgkb. ndP? nG{s nBG? fdnkb.
dksk d[ozs d[y d'y ojs. fij Bfs Bfs ;G pd ejs. 2. 232.

nekb

T[ ; sfs

4 6

soh feqgk Bkb. gkXVh Szd

dt! s[;hI fJj ;G ftuko g{ote d;' fe eos

(;koh f;qFNh

dk) g;ko fetI ehsk j?< GktI (T[j) G"fse sZsPK s'I go, G?-ofjs ns pnzs
j? sK th nkgDh fij' fijh p[ZXh j?, T[; dh ftt;Ek d;dk jK.231. (T[j
gowkswk ;G dk) eosk j?, pyfFF eoB tkbk j?, Fesh tkbk j?, feqgkb{
j?, ndP?s o{g j?, sZsPK dh ouBk s'I go j?, vo s'I ofjs j?, dfJnk eoB
tkbk j?, pnzs dksk j?, d[yK-d'yK s'I ofjs j?, fi; ~ ;ko td pnzs pnzs
efjz d

jB.232.
(T[;

eJh T{u Bhu ehB' pBkT[. ;G tko gko ik e' gqGkT[.


;G iht izs ikBzs ikfj. wB w{V feT[ B ;tzs skfj. 3. 233.
eJh w{V gsq1 g{ik eozs. eJh f;X ;kX[ ;{oi f;tzs.
eJh gbfN ;{oi f;idk eokfJ. gqG Je o{g dP? e? bykfJ. 4. 234.

B)

eJh

T[u

BhtI

pDkT[

pDkJ

jB,

T[oko

gko

(T[;

dk)

gqGkt j?, i' ;ko ihtK izs{nK dh rfsftXh ~ ikDdk j?. (j) w{oy wB!
(fco) T[; ~ feT[I BjhI f;wodk.233. eJh w{oy (fpb iK s[b;h d/) gZsoK
Bkb
eJh
j?,

(T[; dh) g{ik eod jBl eJh f;ZX ;kXe ;{oi dh ;tk eod jBl
;{oi d T[bN (gZSw) tb f;idk eod jBl gqG{ sK fJe o{g tkbk
(fco

T[;

~)

dP?s

o{g

ftu

fetI

tfynk

ik

;edk

j?.234.

nBfSi si nBG? gqek;. dksk d[ozs ndP? nBk;.


;G o'r ;'r s ojs o{g. nBG? nekb nS? ;o{g. 5. 235.

(T[j gqG{) B fSZiD tkb si tkbk j? ns T[j ;[sj-f;ZX gqekfFs


j'D tkbk j?l pnzs dksk j?, ndP?s ;o{g ns BkF-ofjs j?l T[j ;G o'rK

eo[ D k fBXkB ekfwb feq g kb. d{ y d' y jos 2 dksk fdnkb.

;'rK s'I ofjs o{g tkbk j?l G?-ofjs, ekb-ofjs, BkF-ofjs ;o{g tkbk
j?.235. (T[j) feqgk dk ]}kBk j?, g{oB feqgkb{ j?, d[y-d'y ~ BFN eoB

nziB fpjhB nBGzi BkE. ib Eb gqGkT[ ;opsq ;kE. 6. 236.

tkbk j?, fdnkb{ dksk j?, wkfJnk s'I ofjs ns nN[ZN ;[nkwh j?. (T[; dk)
ib-Eb
fij ikfs gkfs Bjh Gd Gow. fij ozr o{g Bjh Je Xow.

ftu

gqGkt

j?

ns

;G

Bkb

(owD

eoB

tkbk)

j?.236.

fi; dh e'Jh ikfs, pokdoh ns Gow Gd BjhIl fi; dk e'Jh ozr-

fij ;sq[ fwsq d'T{ Je ;ko. nS? ;o{g nfpub ngko. 7. 237.
ikBh B ikfJ fij o{g oy. efj pk;[ sk;[ efj eT[B[ Gy.

o{g BjhI j? ns etb fJe' jh Xow (eosZt) tkbk j?. fi; bJh t?oh ns
fwso d'tI fJe-;wkB jB. (T[; dk) ;o{g BkF-ofjs, ngko ns ;fEo

efj Bkw sk;[ j? etB ikfs. fij ;sq[ fwsq Bjh g[sq Gqks. 8. 238.

j?.237. fi; dh o{g-oyk ikDh BjhI iKdh. T[; dk tk; feE/ j?, T[; dk
G; fejVk j?, T[; dk Bkw eh j? ns T[; dh ikfs eh j?< (T[; pko e[M

BjhI fejk ik ;edk) fi; dk B e'Jh t?oh j?, B fwso j?, B g[Zso ns
Gok

(T[j) feqgk dk ]}kBk j? (ns ;koh f;qFNh dk) ekoB ;o{g j?l fi;

eo[Dk fBXkB ekoD ;o{g. fij ueq fujB Bjh ozr o{g.
fij yd Gd Bjh eow ekb. ;G iht izs eh eos gkb. 9. 239.
T[oXz fpojs f;X ;o{g. p[Xz ngkb i[Xz nB{g.
fij o{g oy Bjh ozr okr. nBfSi si nBfGi ndkr. 10. 240.

j? . 238.

dk e'Jh fuzBQ-uZeo ns o{g-ozr BjhI j?l i' yd, Gd, ekb ns eow s'I
go
j?l i' ;G iht-izs{nK dh gkbBk eodk j?.239. i' T[ukD-BhtkD
(tkX-xkN) s'I fpBk ns f;ZX (ekwb) ;o{g tkbk j?l (T[j) ngko p[ZXh tkbk
ns nB{g :[ZX eoB tkbk j?l fi; dk e'Jh o{g, oyk ns okr-ozr BjhI
j?l (fi; dk) si B fSZiD tkbk ns i' B gqGkfts j'D tkbk j? ns B
jh

1H @gkso#, @fgs[#

2H @ojs# 3H @nSq#

ebz fes

j' D

tkbk

j? .240.

47

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

ib Eb wjhg pB1 sB d[ozs. fij Bfs Bfs fBf; fdB T[uozs.


gkfJU B ikfJ fij g?fo gko. dhBkB d'y dfjsk T[dko. 11. 241.
eJh e'fN fJzdq fij gkfBjko. eJh e'fN o[dq i[rhnk d[nko.
eJh pd fpnk; pqjwk nBzs. fij Bfs Bfs fBf; fdB T[uozs. 12. 242.

sP g q ; kfd. ;P ? :

dhfBB eh gqfsgkb eo? fBs ;zs T[pkfo rBhwB rko?.


gS g;{ Br Bkr BokfXg ;op ;w? ;G e' gqfsgko?.
g'ys j? ib w? Eb w? gb w? efb e Bjh eow fpuko?.
dhB dfJnkb dfJnkfBfX d'yB dys j? go[ ds B jko?. 1. 243.

dkjs j? d[y d'yB e" db d[iB e gb w? db vko?.


yzv nyzv gquzv gqjkoB g{oB gqw eh gqhfs ;zGko?.
gko[ B gkfJ ;e? gdwkgfs pd esp nGd T[uko?.
o'i jh oki fpb'es okfie o'fy o{jkB eh o'ih B Nko?. 2. 244.

ehN gszr e[ozr G[izrw G{s Gfty GtkB pBkJ.


dt ndt yg nj`wt 2 B Gt bfyU Gqw f;T[ GowkJ.
pd g[okB esp e[okB j;/p Ee eo jkfE B nkJ.
g{oB gqw gqGkT[ fpBk gfs f;T[ feB ;qh gdwkgfs gkJ. 3. 245.

nkfd nBzs nrkfX ndP?y ;[ G{s Gfty GtkB nG? j?.


nzfs fpjhB nBksw nkg ndkr nd'y nfSdq nS? j?.
b'rB e eosk josk ib w? Eb w? Gosk gqG t? j?.
dhB dfJnkb dfJnk eo ;qhgfs ;[zdo ;qh gdwkgfs J j?. 4. 246.
ekw B e'qX B b'G B w'j B o'r B ;'r B G'r B G? j?.
dj fpjhB ;Bj ;G' sB Bj fpoes nrj nS? j?.
ikB e' ds nikB e' ds iwhB e' ds iwkB e' d? j?.
ekj e' v'bs j? s[woh ;[fX ;[zdo ;qh gdwkgfs b? j?. 5. 247.
1H @wfjpB# 2H @j`wt#

nekb

T[ ; sfs

47

(T[j) ib-Eb dk okik ns pBK s FohoK ftu pnzs (o{g ftu


g;fonk j'fJnk j?)l fi; ~ oks-fdB pnzs pnzs ejhdk j?. fi; dk d{ik
ezYk (@gko#) BjhI gkfJnk ik ;edk. T[j T[dko ;o{g tkbk dhBK-d[yhnK dk
d'y joB tkbk j?.241. fi; d eJh eo'VK fJzdo gkDh God jB (;tk
eod jB)l eJh eo'V o[do T[; d d[nko Bkb i[V j'J jBl eJh tdftnk; ns pF[wko pqjwk fi; ~ oks fdB pnzs pnzs (efj e) T[ukod
jB.242.
soh feqgk Bkb. ;?P:

(T[j gqG{) dhBK-d[yhnK dh ;dk gqfsgkbBk eodk j?, ;zsK ~ T[pkodk


j?
ns nfsnkukohnK dk ftBkF eodk j?. gzShnK, gF{nK, gjkVK, ;ZgK ns
okfinK dh ;G tb gqfsgkbBk eodk j?. (i') ib-Eb (ftub ihtK) dk
gb ftu jh gkbD g'FD eodk j? ns efb-ekb (ftu j'D tkfbnK dk)
eow BjhI ftukodk. T[j dhB-fdnkb, dfJnk dk ;w[zdo, d'yK ~ dy eh th
d D ' ;z e ' u BjhI eodk.243.
d[yK ns d'yK ~ ;kVdk j? ns d[oiBK d dbK ~ gb Go ftu dbwb fdzdk j?. i' B yzv ik ;eD tkfbnK dk BkF eoB tkbk, gquzv si
tkfbnK T[s gqjko eoB tkbk ns fBFekw gqw dh gqhs ~ gkbD tkbk j?.
(fi; dk) gko ftFD{ BjhI gk ;edk ns td-esp (T[; ~) nGd (fi; dk
ojZ; B ;wfMnk ik ;e) efjzd jB. jo o'} gowkswk ;kv r[gs GdK ~
tydk j?, go r[Z; ftu nk e ihtK dh o'}h pzd BjhI eodk.244.
(fi; B) ehV, gszr, fjoB, ;Zg, G{sekb, toswkB ekb ns GftFs
ekb pDkJ jBl dts ns d?Is jzeko ekoB yZg rJ, (fe; B T[;dk) Gd B
gkfJnk, (T[j) GowK ftu jh Gowd oj. td, g[okD, esp, e[okB nkfd
(Xow g[ ; seK) pj[ s frDsh-fwDsh eodhnK (fj;kp brkT[ I dhnK) jko
rJhnK, go (T[BQK d) jZE e[M B nkfJnk.
g{oB gqw d gqGkt s'I fpBk (d;')
fe; B gowkswk ~ gqfsFmk ;fjs gqkgs ehsk j?.245.
(T[j gqG{) ;G dk nkfd, nBzs, nrkX, dP?F-ofjs ns G{s, Gftys
ns toswkB fszBK ekbK ftu G?-ofjs j?. (T[j) nzs s'I ofjs, ][d nBksw,
dkra s'I fpBk, d'y s'I ofjs, fSdq s'I fpBk ns BkF s'I w[es j?. (T[j) b'eK
dk eosk th j? ns
josk th, ib-Eb ftu (;ko ihtK dh) gkbDk eoB
tkbk T[jh gqG{ j?. dhB-fdnkb, dfJnk dh ykD, wkfJnk dk ;[nkwh ;[zdo
gq G { T[ j h j? . 246.
ofjs,
ofjs
ofjD
gqkDh!

(fi; ~)
;G Bkb
j?. (i')
tkfbnK)
sz{) feT[I

ekw, eq'X, b'G, w'j, o'r, ;'r, G'r ns G? BjhI j?, (i') dj;Bj eoB tkbk, w'j s'I ftoes, xo s'I fpBk ns BkF s'I
usB ihtK ~ fdzdk j?, iV t;s{nK ~ fdzdk j?, }whB (ftu
~ fdzdk j?, nkekF (ftu ftuoB tkfbnK ~) fdzdk j?. (j
v'b fojk j?, soh ]po ;[zdo gowkswk b? fojk j?.247.

48

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

o'rB s no[ ;'rB s ib i'rB s pj[ Gkfs pukt?.


;sq nBe ubkts xkt sT{ sfB Je[ B bkrB gkt?.

(T[j)

o'rK

s'I,

pukT[Idk

okys j? ngB' eo[ d? efo gkg ;p{j B GNB gkt?.

T[s

n"o eh pks ejk ej 1 s' ;" ;[ gN jh e gN phu pukt?. 6. 248.

;ko

gkg

T[;

se

eh

ejK,

T[j

(wksk

;'rK

j?.

t?oh

nBe

T[ ; sfs

s'I,

tko

ib

48

(jfEnko)

iht-izs{nK

ubkt,

(go)

s'I

nBe

sK

th

YzrK

Bkb

Foho

T[;

fJe BjhI br ;edk. (T[j ;G ~) nkgDk jZE d e oydk j? ns

iS G[izr ;[ dkBt dt nGt s[w? ;G jh efo fXnkt?.

gj[zu

jh

d)

BjhI

gN

;ed.

ftu

(j

roG

fifrnk;{!)

d"okB

th

s?~

j'oK

pukT[Idk

dh

rZb

j?.248.

(j gqG{!) :eF, ;Zg, d?Is ns dts nkfd ;ko s[jk~ nGd eo e

G{fw nek; gskb o;ksb iS G[izr ;G? f;o fBnkt?.


gkfJ ;e? Bjh gko gqGk j{` e' Bfs jh 2Bsj pd2 pskt?.

fXnkT[Id

y'i Ee? ;G jh y[ihnk ;[o jko go jfo jkfE B nkt?. 7. 249.

gqG[sk

jB.

G{wh,

nkekF,

iht) ns :eF,
dk

gko

gkskb,

o;ksb

nkfd

(ftu

t;D

tkb

;ko

;Zg nkfd ;ko (s?~) ;h; fBtkT[Id jB. e'Jh th (soh)


BjhI

gk

;edk

ns

td

th

(s?~)

pnzs

pnzs

efjzd

jB.

;ko y'ih dts y'i eod Ee rJ, jko rJ, (go) gqG{ fe; d th (jZE)
BjhI

nkfJnk.249.

Bkod ; us[okBB ; o[wBkfoy ; ;Gj{` fwfb rkfJU.

Bkod

tofrnK,

pqjwk

fifjnK,

o'wjoFD

foFh

tofrnK

;GBK

B)

pd esp B Gd bfyU ;G jkfo go jfo jkfE B nkfJU.

fwb

gkfJ ;e? Bjh gko T[wkgfs f;X ;BkE ;BzsB fXnkfJU.


fXnkB Xo' fsj e' wB w? fij e' nfws'i ;G? ifr SkfJU. 8. 250.

BjhI. ;G (:sB eo eo e) jko rJ jB, go gowkswk fe;

BjhI

:F

nkfJnk.

;fjs

okr B o{g B oy B ozr B ;ke B ;'r B ;zr fsjko.


nkfd nBkfd nrkfX nGy ndP?y ifgU fsB jh e[b sko. 9. 251.

Xo'

j?.

(T[;

dk)

pqjwk-g[ZsoK

fXnkB
pd g[okB esp e[okB nGd fBqgkB ;G? gfujko.
Gd B gkfJ ;feU nBGd e' yds j? nBSd g[eko.

rkfJnk

feT[Ife

tdK,
nzs

th
T[;

espK
fFt

f;woB
dk

(d

gVQB

th

gqkgs

ehsk

j?.

nfws

tkfbnK

BjhI
(j

si

;ko

oki

eo

T[;

ftu

tfynk

d th jZE

;fenk,

gqkDh!)
irs

T[;

f;ZXK,

BkEK

wB

ftu

dk

g;fonk

j'fJnk

j?.250.
td,
(~

g[okD,

gqkgs

eoB

esp,
dk

e[okB

:sB

ns

eod

oj

go)

Gd
Ee

ik
rJ.

;eD

tkb

gowkswk

T[;

nGd

gowkswk

d Gd ~ gqkgs B eo ;e, T[j d[yh j' e (T[; gow ;Zsk ~) @nSd# (BK
Bkb) :kd eod jB. (fi; dk) B okr j?, B o{g-oyk j?, B e'Jh ozr j?,
B ;ke j?, B ;'r j?, T[j gqG{ ;dk so ;zr j?. (i') nkfd, nBkfd, nrkX,

shoE e'N ehJ fJ;BkB dhJ pj[ dkB wjk pqs3 Xko.

nGy,

d; fcfoU eo G; sg'XB e; Xo B fwb jfo fgnko.


nk;B e'fN eo n;NKr Xo pj[ fBnk; eo w[y eko.

ns

dhB dfJnkb nekb Gi fpB[ nzs e' nzs e/ Xkw f;Xko. 10. 252.

fcodk

ndP?F

(gqG{)

(e'Jh

fifrnk;{

wjkB
oj,

fwbdkl
sP g q ; kfd.

efps[

nsq e ub:k fSsq Ssq e Xo:k


SsqXkohU e Sb:k wjk ;sqB e ;kb j?I.
dkB e fdt:k wjk wkB e pY:k
nt;kB e fdt:k j?I eN:k iw ikb j?I.
i[X e fis:k nT[ fpo[X e fwN:k
1H @ej'I# 2H @Bs nGs#, @Bsj Gd# 3H @fpqs#

pqs

ns

(dhtkB

tkb

gowkswk

soh

feqgk

tkbk,

igdk
GktI)

XkoB

e;

eo'VK

XkoB

eo,

i'r

;kX{nK

tKr)

wz{j

Bkb.

Gi

nkgDh

shoEK

sg;thnK

nk;B
~

T[j

eo'VK

eol

(iNktK)

j?,

fpBk

eo
d

bJ,

ekb

(T[j)

dk

tkbk

nZm

(go

eol
~

jh

fJFBkB
Gy

nzr

nzs

e[b

sko
eo,

Xko

b?Idk

j?.251.

pj[s

dkB

d;-d;KsoK

dt
ftu

sK

th)

fgnkok

jfo

BjhI

XkoB

eo,

pj[s

fsnkr

eo

(go)
:woki

dhB-fdnkb,
d

xo

nekb
iKd

;o{g

jB.252.

efpZs

j gqG{! (sz{) n;sqK ~ ubkT[D tkbk, Xosh d Ssq ~ XkoB


Ssq-XkohnK (okfinK) ~ SZbD tkbk ns gqpb t?ohnK ~ ;bQD

j?I.

(sz{)

dkB

dD

iwK

dk

ikb

eZND

tkbk,
tkbk

pj[s
j?I.

wkD
(sz{)

tXkT[D

tkbk,

j'F-jtk;

:[ZX

fisD

tkbk,

dD

fto'X

tkbk
~

eoB
tkbk
ns

fwNkT[D

49

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

49

tkbk, ;qFm p[ZXh dD tkbk, wjkB wkBK dk th wkB j?I. (sz{) frnkB ~ ikDB
tkbk, wjkB p[ZXh dD tkbk, ekbK dk ekb ns wjkekb dk th ekb

ekb j{` e ekb wjk ekb j{` e ekb j?I. 1. 253.

j?I.253.

i'rh i'r ;kX? gT[B ;kXBk fese pkX?


nkop e nkoph nokX so Bkw j?I.
coK e fcozrh wkB? ezXkoh e[o?;h ikB?
gSw e gSwh gSkB? fBi ekw j?I.
wojNk wxb soh wB ;' sgf;nk eo?
fdqVt? fsbzrh gjukB Xow Xkw j?I. 2. 254.
pzr e pzrkbh fcojzr e fcozrk tkbh
fdbh e fdbtkbh soh nkfrnk w? ubs j?I.
o'j e o[jb wkx d; e wxb pho
pzr;h p[`db gkg g[zi e' wbs j?I.
r'yk r[B rkt? uhB wuhB e ;h; B:kt?
fspsh fXnkfJ d'y dj e dbs j?I.
fiB? s'fj fXnkfJU fsB? g{oB gqskg 1 gkfJU
;op XB Xkw cb c[b ;' cbs j?I. 3. 255.
dt dtskB e" ;[o; dkBtkB e"
wj; rzr XkB e" nG; ejhns[ j?I.
ozr w? ozrhB okr o{g w? gqphB
n"o ekj{` g? B dhB ;kX nXhB ejhns[ j?I.
gkJhn? B gko[ si g[zi w? ngko
;op fpfdnk e T[dko j?I ngko ejhns[ j?I.
jkEh eh g[eko gb gkS gj[zus skfj
uhNh eh fuzxko gfjb jh ;[Bhns[ j?I. 4. 256.
es fJzdq d[nkok es pqjwk w[yuko
es feq;B ntsko es okw ejhns[ j?I.
es ;f; ok;h es ;{oi gqek;h
es w[zvhnk T[dk;h i'r d[nko djhns[ j?I.
es wjkdhB es fpnk; ; gqphB
es e[wo e[bhB es iS ejhns[ j?I.
eos j? fpuko g? B g{oB e' gkt? gko
skjh s ngko fBokXko bjhns[ j?I. 5. 257.
@gqkgs#

T[ ; sfs

wjk p[fX e fdt:k wjk wkB j{` e wkB j?I.


frnkB j{` e frnksk wjk p[fXsk e dksk dt
g{oph B gko gkt? fjzr[bk fjwkb fXnkt?
r'fo rodih r[B rkt? so Bkw j?I.

1H

nekb

fJbke
r[od}h

g{ot d;K d fBtk;h (sok) nzs BjhI gk ;e, fjzrbki (weokB


d fBtk;h) ns fjwkb (d fBtk;h) s?~ f;wod jB. r'o ns
(fJBQK fJbkfenK d tk;h) so Bkw d r[D rkT[Id jBl i'rh (s?~

y[F eoB bJh) i'r-;kXBk eod jB, gqkDk:kw (g"D dh ;kXBk) ftu fesB/
e[ br j'J jB ns nop dF d noph b'e so Bkw dh nkokXBk eod
jB. coK; dF d coK;h;h (s?~) wzBd jB, ezXkoh ns e[oFh th (s?~)
ikDd jB ns gZSw fdFk d gZSwh (b'e th so Bkw dh nkokXBk ~ jh)
nkgDk eosZt ;wMd jB. wjkokFNo d fBtk;h, wrX dF d tk;h wB
s'I soh sgf;nk eod jBl dqkftV ns fsbzr dF d tk;h (th s?~) XowXkw

ti' I

gSkDd

jB.254.

pzrkb gqdF d pzrkbh,


(nkfd ;ko) soh nkfrnk ftu
d wxb, pzrkbh s/ p[zdb yzv
;w[Zu ~ BFN eo fdzd jB.
d fBtk;h (s?~) f;o M[ekT[Id

fcozr dF d cozrh ns fdZbh d fdbtkbh


ubd jB. o[jb yzv d o[jb, wrX gqdF
d :[ZX tho (sok Bkw igd j'J) gkgK d
r'oy (sok) r[D rkT[Id jBl uhB ns wuhB
jB ns
fspsh b'e th (soh) nkokXBk

eo e nkgD Foho d d'yK ~ BFN eod jB. fiBQK B (j


gqG{!) s?~ ifgnk
j?, T[BQK B (sok) g{ok gqskg gk fbnk j? ns T[BQK dk xo pkjo c[bK cbK
ns XB Bkb Gog{o j' frnk j?.255.
(sz{) dftfsnK (~ f;fynk dD bJh) pqj;gsh,
d?IsK (~ wkoB bJh)
fJzdo, rzrk ~ XkoB eoB bJh fFt pD iKdk j?I, (s?~) T[Ii G;-ofjs
jh fejk iKdk j?.
(sz{) ozr ftu ozrs j?I, okr o{g ftu pj[s gqphB j?I
ns fe; d nXhB BjhI j?I, go ;zsK d t; ftu df;nk iKdk j?. (sok)
gko BjhI gkfJnk ik ;edk, (sz{) ngko si dk ;w[Zu j?I, ;koh ftfdnk dk
T[dko (;[nkwh) j?I, ns (s?~) ngko fejk iKdk j?. (so e'b) jkEh dh
fuzxkV gb Go pkd gj[zudh j?, go ehVh dh g[eko gfjbK ;[Dh iKdh
j?.256.
jh

(so) d[nko T[s fesB fJzdo, fesB jh uko w[yK tkb pqjw, fesB
feqFB ntsko ns fesB jh okw ntsko (yV's) d; iKd jB. fesB

jh uzdqw (ns T[BQK dhnK) okFhnK, fesB jh gqekF eoB tkb ;{oi, fesB
jh T[dk;h, ;zfBnk;h, i'rh (so) d[nko (T[s p?m) X{Dh pkb oj jB. fesB
jh w[jzwd (wjkdhB) jB,
fesB jh ftnk; tor fBg[D jB, fesB jh
e[po, fesB jh e[bhB ns fesB jh :eF nytkT[Id jB. (fJj ;G sok)
ftuko eod
jB, go g{oB (pqjw) dk gko BjhI gk ;ed, fJ; eo e
(s?~) ngko ns fBokXko ;wfMnk iKdk j?.257.

5 0

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

T[ ; sfs

5 0

g{oB ntsko fBokXko j? B gkoktko


gkJhn? B gko g? ngko e? pykBhn?.

nko-gko BjhI gkfJnk ik ;edk, B jh sok e'Jh (gob gk; dk) ezYk j?,

ndP ? nfpBk;h gow g{ o B gq e k;h

(fJ; bJh s?~) ngko fejk iKdk j?. (sz{) ndP?s, nftBkFh, ;qFm ns g{oB

wjk o{g j{` e ok;h j? nBk;h e? e? wkBhn?.


izsq j{` B ikfs ik eh pkg j{` B wkfJ sk eh

gqekF

g{oB gqGk eh ;[ SNk e? nB[wkBhn?.


si j{` e' szsq j? fe oki;h e' izsq j?

T[; dk fgsk ns wksk j?. (T[; ~) g{oB i'fs jh Mbe nB[wkBDk ukjhdk

w'jBh e' wzsq j? fBizsq e? e? ikBhn?. 6. 258.

dk

(j

tkbk

ekwBk eh ykB j? fe ;kXBk dh ;kB j?


fpoessk eh pkB j? fe p[fX e' T[dko j?.
;[zdo ;o{g j? fe G{gB e' G{g j?
fe o{g j{` e' o{g j? e[wfs e' gqjko[ j?.
dhBB e' dksk j? rBhwB e' rkoe j?
;kXB e' oSe j? r[BB e' gjko[ j?.7.259.
f;fX e' ;o{g j? fe p[fX e' fpG{fs j?
fe e[qX e' nG{s j? fe nS? nfpBk;h j?.
ekw e' e[fBzdk j? fe y{ph e' fdjzdk j?
rBhwB frfozdk j? fe si e' gqek;h j?.
ekb j{` e ekb j? fe ;sqB e ;kb j?

wzsq

eoB

gkJhn? B gko gkoktko j{` e' gko ik e'


ehis fpuko ;[ fpuko e' fBtk; j?.

j?,

iK

tkbk

(fJ;

bJh

s?~)

Bk;-ofjs

dk e'Jh YKuk (:zsq) BjhI j?, B ikfs j?, B jh

;G

d/

gqoe

ti'I

;wfMnk

iKdk

j?.258.

j?I

iK

;kX{nK

dk

ofyne

j?I,

iK

r[DK

dk

gjkV

j?I.259.

(sz{) w[esh (f;ZXh) dk ;o{g j?I, iK p[ZXh dh ;zgdk j?I, iK eq'X ~ ]sw
eoB

tkbk

ftfFFNsk
gqekfFs

j?I,
dD

eoB

iK

nwo

tkbk
tkbk

j?I,
j?I.

ns
iK
(sz{)

nftBkFh
t?ohnK
ekb

j?I.

~
dk

(sz{)

raoe
th

ekoi

eoB

ekb

eoB

tkbk

j?I,

iK

tkbk

j?I,

j?I,

iK

t?ohnK

si

d[y

iK
~
dD

tkbk j?I, iK fwsoK ~ g[FN eoB tkbk j?I, iK tkX (ftek;) dh ykD (@pk;h#)
j?I. (sz{) i'r dk :zsq j?I, iK si dk szsq j?I, iK w'fjs eo b?D tkbk wzsq

j?I.

fe ;[y e' eoB j? fe si e' gqek; j?.

j?I,

e[p[ZXh ~ BFN eoB tkbk j?I. (sz{) dhBK ~ dD tkbk j?I, iK t?ohnK ~ BFN

o{g e' fBtk; j? fe p[fX e' gqek; j?


fe f;Xsk e' pk; j? fe p[fX j{` e xo[ j?.

fp;P e' GoB j? fe ngdk e' joB j?

Gzvko

(sz{) ;[zdo ;o{g tkbk j?I, iK okfinK dk okik j?I, iK o{g dk th o{g j?I, iK

iK

wjhgB e' wzv j? fe fJ;sqh j? B Bo[ j?. 9. 261.

dk

j?I, iK ;kXBk dh F'Gk j?I, iK t?okr dk ;[Gk j?I, iK T[dko p[ZXh tkbk j?I.

j?I,

iwikb e' eN:k j? fe ekwBk e' eo j?.


si e' gquzv j? nyzvD e' yzv j?

o{g

(feT[Ife sok)

j?I, iK F[ZXsk dk xo j?I iK f;ZXhnK dk ;ko-sZsP j?I. (sz{) ekwBk dh ykD

i'r j{` e' izsq j? fe si j{` e' szsq j?


fe w'jBh e' wzsq j? fe g{oB gqek;h j?. 8. 260.

ndtB e' dt j? fe ;[Xsk e' ;o[ j?.


ikB e' pu:k j? fJwkB e' fdt:k j?

wjkB

th fBokXko j?I

(j gqG{! sz{) si dk wjkB fpqS j?I, iK okiBhsh dk rfsFhb ;o'to

iK

dtB e' dt j? fBoziB nGt j?

(sz{)

j?. (T[j) si dk szsq j?, okiBhsh dk :zsq j?, iK w'fjs eoB tkbh Fesh

j?I,

fe fwsqB e' g'ys j? fe fpqXsk e pk;h j?.

j?I,

g{oB ntsko j'

;wMDk ukjhdk j?. fi;

si j{` e' so[ j? fe oki;h e' ;o[ j?


;[Xsk e' xo[ j? fe f;Xsk eh ;ko[ j?.

gowkswk! sz{)

g{oB

gqekF

j?I.260.

(sz{) o{g dk xo j?I, iK p[ZXh dk gqekF j?I, iK w[esh (@f;Xsk#) dk fBtk;


p[ZXh

dk

fmekDk

j?I.

(sz{)

dtfsnK

dk

dtsk

j?I,

iK

wkfJnk-ofjs

ns Gd-ofjs j?I, iK d?IsK (ndtK) dk th dtsk j?I, iK F[ZXsk dk ;o'to


(sz{

GrsK

dh)

ikB

pukT[D

tkbk

j?I,

iK

JhwkB

dD

tkbk

iK :w-ekb ~ eZND tkbk j?I, iK ekwBktK ~ g{ok eoB tkbk j?I.


si ~ gquzv eoB tkbk j?I, iK
tkbk

j?I,

iK

okfinK

B yzv

;Ekfgs

eoB

j?I,
(sz{)

ik ;eD tkfbnK ~ yzfvs eoB


tkbk

j?I,

iK

fJ;soh

j?I

g[oF.261.
(sz{)
j?I,
gobk

ftFt

dk

GoB-g'FD

eoB

tkbk

j?I,

iK

fpgsk

joB

tkbk

iK ;[y dk ekoB o{g j?I iK si dk gqekF j?I. fi; dk gko T[oko iK


ezYk

th xo j?I.

ikfDnk

BjhI

ik

;edk,

ftuko

eohJ

sK

(sz{)

ftukoK

dk

fjzrbki ns fjwkb (d fBtk;h s?~) rkT[Id jB, jpFh ns

5 1

;qh

d;w-rqzE

;kfjp

nekb

fjz r [ b k fjwkb? rkt? np;h jbph fXnkt?


g{oph B gko gkt? nk;k s nBk; j?.
dtB e' dt wjkdt j{` e dt j?
fBoziB nGt BkE ndP? nfpBkf; j?. 10. 262.

jbph

dP ? s -ofjs,

cNe ;h e? b k; ewkT{ r V ek;hg[ o


;h;k ;h ;[ozrkpkfd Bhe? ;'jhns[ j?.
fjwk ;h fjwkb? jo jko ;h jbpkBo
jz; e?;h jkihg[o dy w'jhns[ j?.
uzdB ;h uzgktsh uzdqwk ;h uzdqkfro
uKdBh ;h uKdrV iT[ B i' j hns[ j? .
rzrk ;w rzr Xkfo pekfB ;h fpbzdkpkfd
ehofs fsjkoh 7 eh T[ihnkoh ;'jhns[ j?. 13. 265.
cok;h fcozrh cok;h; e d[ozrh
weokB e fwqdzrh so rhs rkJhns[ j?.
Gyoh ez X koh r' f o ryoh rod i kukoh
gT[B e njkoh so Bkw[ fXnkJhns[ j?.
g{op gbkT{ ekwo{g nT[ ewkT{
;op mT[o w? fpoki? ijk ijk ikJhns[ j?.
g{oB gqskgh izsq wzsq s nskgh BkE
ehofs fsjkoh e' B gko gkJhns[ j?. 14. 266.
jko{

jwhok;h#

3H@;zX#

4H@ogk#

5H@uzd'oh#

6H@tjh#

tk;h)

fXnkT[Id

jB,

g{op

fBtk;hnK

dtfsnK dk th dtsk, wjkdt dk th dt j?I, (sz{) wkfJnk-ofjs, Gd-ofjs,

Sho e?;h ShoktfX SkS e?;h SsqkBo


Sgkeo e?;h Sfp ekbfJzdq e e{b e?.
jz;Bh 2;h ;hjk o{w jhok ;h2 j[;?Bkpkd
rzrk e?;h Xko ubh ;ks f;zX 3 o{b e?.
gkok ;h gbkT{rY o{gk 4 e?;h okwg[o
;'ok ;h ;[ozrkpkd Bhe ojh M{b e?.
uzgk ;h uzdoh 5 e'N uKdBh ;h uKdkrfV
ehofs fsjkoh ojh 6 wkbsh ;h c{b e?. 12. 264.

2H@;h;h

Bro

5 1

th (sok) nzs BjhI gkfJnk, (sz{ jo gqeko dhnK) nkFktK s'I ofjs j?I. (sz{)

nziB fpjhB j? fBoziB gqphB j?


fe ;te nXhB j? eN:k iw ikb e.
dtB e dt wjkdt j{` e dt BkE
G{fw e G[i:k j? w[jh:k wjk pkb e.
okiB e okik wjk ;ki j{` e ;kik
wjk i'r j{` e i'r j? Xo:k dqw Skb e.
ekwBk e eo j? e[p[fXsk 1 e' jo j?
fe f;Xsk e ;kEh j? fe ekb j? e[ukb e. 11. 263.

1H@fep[fXsk#

(jbp-JhokB

T[ ; sfs

ftBkF-ofjs

;[ n kwh

j? I .262.

(sz{) ekfbwk s'I ofjs j?I ns wkfJnk s'I ofjs fBg[D j?I, (sz{) ;teK
nXhB j?I ns (T[BQK d) iw-ikb ~ eND tkbk j?I. (sz{) dtfsnK dk

dtsk

ns

wjkdt

dk

dtsk

j?,

(sz{)

Xosh

G'rD

tkbk

ns

wjkB

pkfbektK ~ th w'j b?D tkbk j?I. (sz{) okfinK dk th okik, wjkB ;ki;iktNK dk ;ki j?I. wjkB i'rhnK dk th i'rh j?I ns fpqSK dh fSb (d
p;sq) XkoB eoB tkbk j?I. (sz{) ekwBktK g{ohnK eoB tkbk j?I, iK e[p[ZXsk
~ joB tkbk j?I, iK f;ZXhnK dk ;kEh (wkbe) j?I, iK ;kohnK e[ukbK ~ ]sw
eoB

tkbk

j? I .263.

iwBk

(soh ehosh) Sho-;w[zdo


d ezY
T[s uzdqwk dh

ftu d[ZX torh, Ssqg[o ftu bZ;h torh,


;[zdosk torh, ;hjk-o{w (Broh) ftu jz;Bh

fijh, j[;?Bkpkd ftu jho fijh ns ;ZsK ;w[zdoK d ;w[Zu ~ (bikT[D tkbh)
rzrk dh Xkok fijh, gbkT{rV ftu gko torh, okwg[o ftu uKdh fijh,
;kozrg[o ftu F'o fijh (;\?d soh ehosh) uzrh soQK ftnkgs j' ojh j?.
uzdoh d
feb ftu uzp d ;wkB, uKdkrVQ ftu uKdBh torh, soh ehosh
wkbsh

c[b

tKr

(jo

EK

g;o

e?bkF, ewkT{rV ns ekFhg[o


FhF tKr (soh ehosh) F[GkfJwkB j?.

ojh

j?).264.

ftu ;cfNe tKr, ;[ozrkpkd ftu


fjwkbk gops ftu po\ tKr, jbp

Bro ftu fFt d (fuZN ;Zg d) jko tKr, jkihg[o ftu jz; tKr (soh
ehosh etb) tyD Bkb jh w'fjs eo b?Idh j?. uzgktsh ftu uzdB fijh,
uzdqkfroh ftu uzdqwk fijh ns uKdrVQ
F'Gk tyh iKdh j?. rzrk dh Xko ftu
prfbnK

tKr

soh

ehosh

dh

;'Gk

;'G

ftu uKdBh torh (;\d soh)


rzrk tKr (F[ZX), fpbzdkpkd ftu
ojh

j?.265.

gko;h, cozrh, coK; d d'ozr b'e, weokB dF d fBtk;h (fwqdzrh)


nkfd so jh rhs rkT[Id jB. Gyoh (Gyo d fBtk;h), ezXkoh, r'oh, ryVh
ns @rod}#
dF ftu ftuoB tkb ns
g"D dk nkjko eoB tkb so
Bkw dh nkokXBk eod jB. g{op d gbkT{, ekwo{g ns e[wkT{ gqdF, fiE
fiE th ikJhdk j?, T[BQK ;kohnK EKtK s (sz{ jh) fpoki fojk j?I. (j) g{oB
gqskg tkb ns :zsqK-wzsqK d gqGkt s'I
gko BjhI gk ;edk.266.

7H@fjskoh

ofjs ;[nkwh! soh ehosh dk e'Jh

52

;qh

d;w-rqzE

sP g q ; kfd.

;kfjp

gkXVh

Sz d

nekb

T[ ; sfs

52

soh feqgk Bkb. gkXVh Szd

(sz{) dP?s-ofjs, BkF-ofjs, nv'b nk;B tkbk j?Il dP?s s'I w[es, nzs

ndP? nBk; nk;B nv'b. ndP? nBzs T[gwk ns'b.


nS? ;o{g np:es BkE. nkikB[pkj[ ;opk gqwkE. 1. 267.
ij sj wjhg pB fsB gqc[b. ;'Gk p;zs ij sj gqi[b.

s'I fpBk ns ns[b T[gwk tkbk j?I. (sz{) BFN B j'D tkbk nftnes BkE
j?I. nikBpkj[ ns j'o ;kfonK ~ fwXD tkbk j?I.267. fiE feE pB, fsqD

pB sB d[ozs yr fwqr wjkB. ij sj gqc[b ;[zdo 1 ;[ikB. 2. 268.

nkfd gqc[fbs jB (T[BQK dk sz{) okik j?I. fiE feE sz{ p;zs dh F'Gk tKr
uwe fojk j?I. pF[wko pBK ns
fsqDK ns gzShnK s izrbh gF{nK ftu
sz{

wjkB

(w"i{d)

j?I.

(sz{)

;[zdo

;[ikB

fiE

feE

gqc[fbs

j'

fojk

j?I.268.

e[ d ofs ewkb okfie ojhw. eo[ D kfBXkB ekfwb eohw. 3. 269.

gqc[fbs c[bK (ns T[; ftu uwedh g[Fg-X{b) dk w[eN (so f;o
T[s) ;[F'fGs j?, wkB' ekwdt f;o T[s u"o eo fojk j't. (sz{) ewkb e[dos

ij sj fpb'fe sj sj gq;'j. nkikB[pkj[ nfws'i w'j.


o';z fpojs e[o[DkfBXkB. ij sj gqc[b ;[zdo ;[ikB. 4. 270.

tkbk, ofjw eoB tkbk, ;G ~ o'}h dD tkbk, dfJnk dk Gzvko ns g{oB


p]fFF eoB tkbk j?I.269. (w?I) fiE
feE tydk jK, T[E T[E jh (sz{)

c[bsz gqc[b bfjbjs wT[o. f;fo Y[bfj ikB[ wBwEj uT[o.

cp fojk j?I. (sz{) bzphnK G[iktK tkbk, nfws pb tkbk ns w'j b?D tkbk
j?I. (sz{) eq'X s'I ofjs ns dfJnk dk Gzvko j?I. (j) ;[zdo ;[ikB!
(sz{)
pB fsB 2 wjhg ib Eb wjkB. ij sj gq;'j eo[DkfBXkB.
irwrs si g{oB gqskg. nzpo iwhB fij igs ikg. 5. 271.
;ks' nekb ;ks' gsko. fpEfoU nfdq;N fij eow iko. 6. 272. 3

fiE

feE

fiE

(sz{) pBK ns fsBfenK dk


feE j eo[Dk-fBXkB! (soh)

j'

fojk

j?I.270.
okik j?I ns
ib-Eb ftu
;'Gk (g;oh j'Jh j?). (sok)

wjkB jI.
g{oB si

ns gqskg irwrk fojk j?. nkekF ns Xosh ftu (sok jh) ikg ifgnk
ik fojk j?.271. ;ZsK nkekFK ns ;ZsK gkskbK ftu soh feqgk dk ikb
nfdqFN

1H @;[`d`# 2H @sB# 3H fJ; Szd d etb d' uoD fdZs j'D ekoB nX{ok gqshs j[zdk j?. eJh
phVK ftu nzs s @T[;ss ;zg{oB`# T[esh th fby fdZsh rJh j?

gqc[fbs

o{g

ftu

c?fbnk

j'fJnk

j?.272.

Vous aimerez peut-être aussi