Corinne Hofmann

Moja afrykaska
mio

Dla mojej afrykaskiej rodziny

POWRT

DO

KENII

Nareszcie. Znowu lec do Kenii. Po czternastu latach; bo to ju

prawie tyle lat upyno od czasu, gdy z moj creczk Napirai,
wtedy ptoraroczn, uciekam z Nairobi. I oto znowu siedz
w samolocie. Targaj mn sprzeczne uczucia: to radosne podnie
cenie, od ktrego serce szybciej bije, to niejasny strach i lk ktry skrca odek i powoduje pocenie rk. Jestem tak podeks
cytowana, e na przemian chce mi si mia i paka.
W gowie wiruje od penych lku pyta. Jak wyglda teraz mj
dawny dom i kraj, w ktrym mieszkaam przez kilka lat? Co si
zmienio? Co pozostao takie samo? Czy nowoczesno i postp
na tyle opanoway Keni, e i ludzie, i maa wioska Barsaloi na
pnocy kraju, zmieniy si nie do poznania? Przed czternastu
laty we wsi bya tylko misja, osiem drewnianych domkw, nasz
murowany sklep i kilka manyatt - tradycyjnych, okrgych chat
Samburu, otynkowanych glin i krowim nawozem.
W podry towarzysz mi wydawca Albert Vlkmann w cha
rakterze ojca i opiekuna" oraz Klaus Kamphausen, ktrego za
daniem bdzie fotografowanie i filmowanie caej wyprawy. Ich
obecno duo dla mnie znaczy, bo dziki nim czuj si pewniej.
Jestem im naprawd wdziczna za towarzystwo.
Podczas lotu przez cay czas wyobraam sobie ludzi, ktrych
nie widziaam tyle lat. Moj teciow, ktr nadal darz ogrom
nym szacunkiem, Lketing - mojego wczesnego kenijskiego

ma, Jamesa - jego modszego brata, Sagun i wiele innych

osb. Chcemy take odwiedzi ojca Giuliana w jego nowej misji.
To on ratowa mnie w cikich sytuacjach.
Mam nadziej, e wszystko pjdzie dobrze i e z jakich powo
dw nie utkn ju na lotnisku w Nairobi.
W kocu zapadam w drzemk. Kiedy po kilku godzinach zno
wu otwieram oczy i spogldam przez okienko, widz na niebie
pas poncy czerwieni. Tak wanie jutrzenk ujrzaam dwa la
ta temu, kiedy po nadzwyczaj wyczerpujcej wspinaczce udao
mi si wej na szczyt Kilimandaro. Wtedy, gdy wreszcie dotar
am na Stella Point, na wysoko okoo 5750 m, byam niemal
u kresu si, a teraz siedz tylko nieco niewygodnie w fotelu lot
niczym. Leniwie wodz oczyma po nagich grzbietach grskich,
widocznych w pierwszym brzasku, by po chwili znowu zapa
w pytki sen.
Na godzin przed ldowaniem na moment robi mi si niedo
brze - to ze zdenerwowania, ktre ciska mi serce i nie daje od
dycha. W mylach wypowiadam krtk modlitw. Widz ju
bezkresne sawanny Kenii. Niekiedy udaje mi si nawet rozpo
zna koliste zarysy kraalw - ustawione w krgu manyatty, oto
czone kolczastym ogrodzeniem dla ochrony przed dzikimi zwie
rztami.
Moe lecimy take nad Barsaloi? Ile to razy siedziaam przed
nasz manyatt i razem z mam spogldaam w niebo. Kiedy
nadlatywa samolot, mama zawsze pytaa mnie, jak te elazne
ptaki", bo tak nazywaa samoloty, znajduj drog tam w grze?
Bez cieek i wiate. Moe i teraz spoglda ku niebu, skoro wie,
e mam przylecie?
Najchtniej wyskoczyabym ju tutaj. Wspominajc dawne y
cie w Kenii, patrz na wysuszone koryta rzek, wijce si przez
pylist, czerwon ziemi. Ich brzegi, nawet gdy jest susza, zawsze
znacz zielone pasy zieleni. Samolot stopniowo obnia puap lo
tu, zatacza ostatni ptl i podchodzi do ldowania w Nairobi.

PRZYGOTOWANIA

DO

POWROTU

Decyzja o wybraniu si w t podr wcale nie przysza mi a

two. Przez kilka miesicy toczyam ze sob wewntrzn walk,
zastanawiajc si, czy to, co zamierzam zrobi, jest suszne. Lecz
w moim yciu wydarzyo si i zmienio tyle rzeczy jednoczenie,
e kiedy spojrz na to z perspektywy czasu, wydaje mi si, e po
prostu tak miao by. To los tak chcia.
Ju wczeniej, w cigu minionych lat, prbowaam si jako
przygotowa do ewentualnej podry. Raz po raz dzwoniam do
ambasady Kenii w Szwajcarii, a take do ambasady niemieckiej
w Nairobi i pytaam, co naley zrobi, aby rozwd z moim m
em z plemienia Samburu, przeprowadzony w Szwajcarii, zosta
uznany take w Kenii. Odpowied bya za kadym razem taka
sama - musz zleci spraw kenijskiemu adwokatowi i absolut
nie konieczna jest zgoda mojego ma. Ale Lketinga od dusze
go czasu znowu mieszka na pnocy Kenii, o kilkaset kilome
trw od Nairobi, i od kilku lat jest onaty z mod kobiet ze
swojego plemienia. Wiedziaam, e proszenie go, aby zechcia
w takiej sprawie przyjecha do Nairobi i stawi si przed sdem,
to czysty absurd. Zwaszcza e Lketinga z pewnoci i tak nie
zrozumiaby, po co miaby to robi. Przecie w jego yciu
wszystko jest w porzdku, a rozwody s u Samburu nieznane, po
niewa mczyni mog eni si z kilkoma kobietami.
Tak wic jako ona Lketingi musiaabym znowu przy wyje
dzie mie jego pozwolenie na opuszczenie Kenii. Dlatego zosta
wiam t spraw, majc wiadomo, e przynajmniej na razie nie
bd moga odwiedzi tego kraju - chocia duo mylaam o mo
jej rodzinie, przede wszystkim o teciowej, babci mojej crki,
i bardzo chciaam ich wszystkich znowu zobaczy. Pocieszaam
si, e pewnie w kocu da si co z tym zrobi, kiedy Napirai za
kilka lat zechce pozna swojego ojca. Wtedy znajdziemy jakie
rozwizanie. Zobaczymy - powtarzaam sobie i chowaam moje
europejskie dokumenty rozwodowe w szufladzie.

* *

W roku 2003 przez ca jesie jed na wieczory autorskie

z moj ksik Zegnaj Afryko. Spotkania z czytelnikami sprawia
j mi ogromn rado. Prace przygotowawcze do sfilmowania
mojej pierwszej ksiki id pen par, co pociga za sob ko
nieczno wyjazdw do Monachium, ilekro trzeba omwi ja
kie kwestie zwizane ze scenariuszem. Bardzo mnie cieszy, e
mog zgasza swoje yczenia, zastrzeenia i uwagi. Dziki tym
spotkaniom nawizuje si prawdziwa wsppraca z ekip filmo
w. atwiej mi teraz radzi sobie z mieszanymi uczuciami i wt
pliwociami, ktre czsto ogarniaj mnie na myl o tym filmie.
Bo to wcale nie takie proste oglda na ekranie wasne ycie,
mimo zmienionych imion i nieco skrconej wersji. Przy niekt
rych scenach zy napywaj mi do oczu. Mino ju tyle lat,
a tamte przeycia tak bardzo mnie jeszcze poruszaj.
Ale jestem ciekawa, jak to wszystko wypadnie, no i dumna, e
wana cz mojego ycia zostanie wkrtce pokazana w kinach.
Napirai cigle ma wtpliwoci. Doskonale to rozumiem, przecie
ona nie pamita tamtych czasw i atwo moe wzi film za rze
czywisto. Modl si, eby wszystko wyszo dobrze, ebymy
nie musiay si potem niczego wstydzi.
Dziki wsppracy z filmowcami udaje mi si nawiza pewne
pomocne kontakty w Kenii. Pod koniec roku postanawiam nagle
znowu wycign z szuflady papiery rozwodowe, przesyam je
faksem do nowego znajomego z Nairobi, z prob, by zechcia
przedstawi moj spraw do wyjanienia jakiemu miejscowemu
adwokatowi. Jeli w ogle jest moliwe, aby bez specjalnych
utrudnie zaatwi uznanie w Kenii mojego rozwodu, to wanie
teraz, kiedy na miejscu mamy znajomych, ktrzy mog pomc.
Nie mam nic do stracenia, tote po prostu spokojnie czekam na
odpowied.
Na pocztku nastpnego roku bardzo pochaniaj mnie spra
wy promocji mojej ksiki. Wieczory autorskie daj ogromn sa
tysfakcj. To wspaniae uczucie opowiada o swoich przeyciach
setkom zainteresowanych osb, patrze na zdumione i rozrado10

; wane twarze. Jest mi niezmiernie mio, kiedy sysz, e tak wiej lu ludziom nie tylko sprawiam rado moj ksik, ale i doda
am im siy i odwagi do ycia. Czuj si prawie tak, jakbym speI niaa jak wan misj.
Odczyty i wyjazdy pochaniaj mnie tak bardzo, e nie zauwa
am, jak le si dzieje w moim yciu osobistym. Kiedy si wresz
cie orientuj, jest ju za pno. Mj partner po cichu wycofa si
z naszego zwizku. To straszne przeycie, ogarnia mnie gboki
smutek, a jednoczenie wcieko. Ale do o tym. Znowu co
si popsuo, stao si co, czego bym si nigdy nie spodziewaa.
Dziki temu zrozumiaam, e moja przeszo, znana ju prze
cie na caym wiecie, nawet dla kochajcego mczyzny moe
stanowi powany problem. Po nakrceniu filmu bdzie pewnie
jeszcze trudniej.
A jednak nie chc zrezygnowa z obranej drogi. Kocham mo
j prac, ktra nie tylko daje mi moliwo wpywania na posta
wy ludzi tutaj, ale take pozwala pomaga ludziom w Afryce.
Wiem, e moje ksiki przyczyniaj si do lepszego zrozumienia
midzy biaymi i czarnymi - pisz mi o tym sami czytelnicy.
A czy mona sobie wyobrazi pikniejsze zadanie, zwaszcza e
sama daam ycie dziecku mieszanej krwi? Tak, jestem tego pew
na - w tej dziedzinie dalej bd robi wszystko, co w mojej mo
cy. To przekonanie pomaga mi lepiej radzi sobie ze smutkiem
i alem z powodu rozpadu mojego zwizku.
Dlatego z jeszcze wiksz energi rzucam si w wir pracy, wol
ne chwile spdzam z crk albo na dugich wdrwkach po uko
chanych grach.
W kilka tygodni pniej dostaj z Nairobi wiadomo, e mo
je europejskie dokumenty rozwodowe s prawnie wane take
w Kenii i e przed czternastu laty wedug kenijskiego prawa nie
uprowadziam crki, gdy jej ojciec da mi wtedy pozwolenie na
Wyjazd - chocia co prawda nie spodziewa si, e bdzie to wy
jazd na zawsze. Ta wiadomo jest dla mnie prawdziw ulg.
Lecz nocami nadal rozmylam o rozpadzie mojego zwizku fatalnie pi i drcz mnie ze sny. Pewnej nocy budz si prze
raona. Zlana potem gwatownie siadam na ku, a w gowie wi11

ruje mi myl, e musz pojecha do Kenii, jeli chc zobaczy

moj teciow jeszcze za ycia. Jestem tak wzburzona i wyprowa
dzona z rwnowagi, e nie mog si uspokoi i a do rana nie
udaje mi si zmruy oka.
Nie mog uwolni si od tej myli. Przez kilka nastpnych dni
zastanawiam si gorczkowo, czy rzeczywicie powinnam poje
cha do Kenii. Co powie na to Napirai? A co moja matka?
A przede wszystkim, co sobie o tym pomyli caa moja afryka
ska rodzina, z Lketing na czele?
Jednak pomys wyjazdu wciga mnie coraz bardziej, nie mog
ju myle o niczym innym, targaj mn sprzeczne emocje: to
wpadam w nerwowy niepokj i wzburzenie, to w prawdziw eu
fori. Jakie to dziwne! Gdybym bya z moim partnerem, nigdy
nie przyszoby mi do gowy, aby teraz wybra si do Kenii! Mo
e to prawda, e nasze ycie jest zaprogramowane z gry, i tak
wanie miao by.
Znowu jad do Monachium. Spotykam si z reyserk filmu
Biaa Masajka. Bya w Kenii i odwiedzia midzy innymi moj
rodzin w Barsaloi. Opowiada, e po przeamaniu pocztkowej
nieufnoci, przyjli j yczliwie. Udao si nawet namwi moj
teciow, eby si pokazaa. Mama cigle jeszcze jest postawn
kobiet, ale wida ju po niej wiek. Przy poegnaniu przekazaa
dla mnie wiadomo: Corinne doyje dziewidziesiciu lat, tak
jak ja. Chc, eby wiedziaa, e kocham j z caego serca i ycz
jej wszystkiego najlepszego. Zawsze bdzie u nas mile widziana.
Chciaabym j jeszcze raz zobaczy, zanim umr".
Kiedy sysz te sowa, zy napywaj mi do oczu. A wraz z ni
mi fala wspomnie... Moja afrykaska mama jest mi taka bliska.
W tej chwili postanawiam. Jad do Afryki! Musz jeszcze raz zo
baczy moj teciow i wzi j w ramiona!
Id do wydawnictwa. Mwi o moich planach. Albert, wydaw
ca, ktry przed szeciu laty odwiedzi moj afrykask rodzin
i przekaza im pierwsz ksik napisan przeze mnie, Biaa Ma
sajka, od razu zgasza gotowo towarzyszenia mi w podry.
Nareszcie poznam maego Alberta" - mwi uradowany. May
Albert to pierwszy syn Jamesa, brata mojego byego ma. James
12

da chopcu to imi w dowd wdzicznoci za wieloletnie wspar

cie finansowe ze strony wydawnictwa.
To wanie Jamesa zawiadamiam listownie o naszych planach.
Brat Lketingi jest moim cznikiem z afrykask rodzin, gdy
tylko on jeden potrafi czyta i pisa. W napiciu czekam na od
powied. W maju nadchodzi upragniony list. James pisze, e on
i caa rodzina bardzo si ciesz na moje przybycie. Jest te kilka
sw o mamie. Zawsze czua, e jeszcze kiedy mnie zobaczy.
A teraz bardzo si cieszy na mj przyjazd. Nie musz si take
obawia adnych trudnoci ze strony Lketingi. James pisze, e
wiadomo o moim przyjedzie bardzo wszystkich poruszya.
Ludzie, ktrym o tym opowiada, pytaj go z niedowierzaniem:
Really, Conne will come once again to our place in Kenia? (Na
prawd Corinne znowu przyjedzie do Kenii, do naszej wioski?").
Kiedy ze wzruszeniem czytam crce ten pikny list, Napirai
mwi spontanicznie: Tak, mamo, myl, e naprawd powinna
tam pojecha". To s sowa, na ktre czekaam, ktrych pragn
am i potrzebowaam. Oddycham z ulg. Teraz mog spokojnie
jecha. Widz, e ta podr bdzie czym wanym take dla mo
jej ukochanej crki. Po powrocie bd moga podzieli si z ni
wraeniami i przeyciami, opowiedzie o rodzinie, pokaza filmy
i zdjcia.
Przez cztery miesice staczaam ze sob wewntrzn walk, za
dawaam sobie pytanie, czy ten powrt ma jakikolwiek sens. Jak
to zniesiemy? Czy bdzie to dobre dla wszystkich? Ale teraz, pod
wpywem sw crki, nabraam pewnoci, e wszystko, co zda
rzyo si od pocztku roku, to bya droga prowadzca do celu,
ktrym jest spotkanie po latach w Afryce.

NAIROBI
Kiedy wysiadam z samolotu, nie czuj uderzenia wilgotnego
tropikalnego powietrza. Tak jak wtedy w Mombasie - jest raczej
sucho. I ciepo. Stajemy w kolejce do odprawy paszportowej, a ja
nie mog si uwolni od tego mdlcego uczucia. Mimowolnie
13

wracam na moment mylami do wydarze sprzed czternastu lat.

Tutaj wanie, przy kontroli paszportowej, omal nie zawrcono
mnie razem z crk. Wtedy prawie umieraam ze strachu, kiedy
zadawano mi te wszystkie pytania. Dlaczego wyjeda pani bez
ojca dziecka? Gdzie jest teraz pani m? Jak dugo pozostanie pa
ni poza granicami kraju? Dlaczego pani crka ma niemiecki
paszport, skoro urodzia si w Kenii, a jej ojciec jest Samburu?
Czy to rzeczywicie pani crka?
Pytanie za pytaniem - omal nie doprowadziy mnie wtedy do
obdu. Miaam szczcie, e wreszcie pozwolono mi wsi do sa
molotu. A teraz znowu podaj mj paszport urzdnikowi. I cho
cia ten tylko uprzejmie kiwa gow, serce wali mi jak oszalae.
Teraz jestem tu sama, bez crki. Uznaam, e zabieranie jej jest
zbyt niebezpieczne - Napirai nie jest jeszcze penoletnia. We
dug prawa kenijskiego crka naley do ojca, a wedug praw ple
miennych mojego byego ma - waciwie nawet do babki, czyli
do jego matki. Z punktu widzenia Samburu Napirai jest wanie
w najlepszym wieku do zawarcia maestwa. Tutaj nadal wy
daje si dziewczta za m w bardzo modym wieku i nadal
istnieje straszliwy zwyczaj obrzezania. Ryzyko, e by moe b
dziemy musiay przeciwstawi si tego typu naciskom, wydao
mi si zbyt due, tote zdecydowaam si przyjecha sama.
Zreszt Napirai wcale nie miaa ochoty jecha do Kenii. Oczywi
cie stale wypytuje mnie o ojca i nasz histori, ale jak dotd oba
wa przed nieznanym jest zbyt wielka.
Urzdnik bierze mj paszport, przystawia do komputerowego
czytnika. Wida, e i tutaj zawita postp. Po kolejnych piciu se
kundach dostaj stempel. Oddycham z ulg. Wraz z moimi towa
rzyszami jestem legalnie na kenijskiej ziemi.
Na pierwsz noc wynajmujemy pokoje w hotelu Norfolk o wie
loletniej, a waciwie wiekowej ju tradycji. Wybudowano go
w stylu wiejskiej posiadoci w 1904 roku. W czasach kolonial
nych by miejscem spotka biaych osadnikw, przemysowcw,
plantatorw i bogaczy, przyjedajcych tu na safari. W dzikim,
sabo poznanym kraju taki hotel musia by prawdziw oaz cy
wilizacji. I dzisiaj jeszcze wisz tu na cianach stare obrazy i fo14

tografie synnych ludzi, jak choby Roosevelta czy Hemingwaya.

Roliny tropikalne tworz klimat otaczajcego budynek ogrodu,
utrzymanego w stylu parkowym, a ustawione tu stare powozy
konne stanowi przyjemne dekoracje. Po raz pierwszy jestem
I w Nairobi w hotelu tej klasy i nawet nie chc myle, ile to b
dzie kosztowao. Noc tutaj to pewnie miesiczna pensja przecitI nego urzdnika.
| Wtedy, przed laty, gdy musiaam pojecha do Nairobi - a by
;
to dla mnie zawsze koszmar - za kadym razem zatrzymywaam
si w River Road. Oczywicie nie byo to najlepsze miejsce, ale za
to za nocleg w ponurym pokoju paciam tylko cztery lub pi
frankw. Kiedy jest si on wojownika Samburu i z konieczno
ci zarabia si na ycie, nie przychodzi czowiekowi do gowy, by
wydawa ciko zapracowane pienidze na drogi nocleg.
Lecz teraz podruj z europejskimi towarzyszami, a ta wypra
wa powinna take by w miar przyjemna dla mojego wydawcy.
W kocu Albert nie ma dwudziestu lat, no i nie zakocha si
miertelnie w jakiej masajskiej kobiecie.
Wieczorem jemy obiad na tarasie. Za naszymi plecami jest bar,
do ktrego w dawniejszych czasach przychodzili panowie, aby
wypali cygaro. Kobiety nie miay tam wstpu.
Jest piknie i nastrojowo, ale ja nie czuj si jeszcze w Afryce,
mimo e wpada tu dzisiaj o wiele wicej ciemnoskrych biznes
menw ni kilka lat temu. Poza tym, kiedy ju zaspokoiam
pierwsz ciekawo, wszystko wydaje mi si odrobin za eleganc
kie - i chciaabym jak najszybciej ruszy dalej. Tote wcale nie
jest mi smutno, kiedy nastpnego dnia ciskamy obcignit bia
rkawiczk do portiera, ubranego w ciemnozielony smo
king, egnajc si z nim z umiechem.

W DRODZE

DO

KRAINY

SAMB UR U

Wynajmujemy dwa land cruisery, opacamy szoferw i wresz

cie ruszamy w kierunku mojej dawnej ojczyzny". Nasze samo
chody przebijaj si przez potwornie zatoczone ulice Nairobi.
15

Panuje tu nieopisany chaos. Z kadej strony nacieraj samocho

dy osobowe, ciarwki, mae busy, zwane tutaj matatu, i smrod
liwe, kolorowe autobusy dalekobiene. Czarne chmury spalin
dusz, prawie nie ma czym oddycha. Mimo to znowu z podzi
wem obserwuj, jak wszyscy tutaj, kobiety i mczyni, prbuj
zarobi chocia par szylingw. S sprzedawcy gazet, ktrzy cze
kaj na skraju chodnika i gdy tylko kolumna aut si zatrzyma,
ruszaj ze swoim towarem. Jaki czowiek przeciska si midzy
samochodami i prbuje sprzeda kolorowe czapeczki, inny kieszonkowe latarki i zegarki. Wpada mi w oko oryginalne na
krycie gowy w kolorze czerwonym, opuszczam wic szyb, eby
wytargowa cen. Sprzedawcy nie maj zbyt duo czasu. Szybko
dobijamy targu, ale poniewa sprzedajcy nie ma drobnych, a sa
mochody za nami niecierpliwie trbi, ruszamy dalej. Jednak
mody mczyzna ani myli rezygnowa z zarobku. We wstecz
nym lusterku widz, jak wielkimi susami sadzi za naszym samo
chodem. Ujechalimy ju pewnie ze 400 metrw, kiedy po obje
chaniu ronda nadarza si okazja, eby si na krtko zatrzyma.
Ledwie stanlimy, a ju sprzedawca jest przy nas i umiecha si
szeroko. Zdumiona kupuj czapk, nasz kierowca te bierze jed
n. Chopak nie posiada si z radoci. Ten jego umiech przyda
oby si zobaczy wielu sprzedawcom w naszym nobliwym kra
ju! U nas nikt nie wystaje w oparach spalin i nie ugania si za
klientami! A wielu sprzedawcw i sprzedawczy nie sta nawet
na cie umiechu - no, chyba e klient wysili si na dowcip!
Przy maych straganach albo wprost na ziemi siedz handlarze
i oferuj swj skromny towar: troch pomidorw, cebul, mar
chew, banany. ycie w Nairobi jest barwne, ale mimo panujce
go tu rozgardiaszu i tumw ludzi nie wydaje mi si tak nerwo
we, jak w miastach Europy.
Powoli wyjedamy z centralnej, starej czci miasta i teraz
wyraniej wida oznaki postpu: wszdzie nowe supermarkety
i budynki wielu firm. Billboardy z reklamami telefonw komr
kowych i rnej marki telewizorw, a take plakaty filmowe mi
gaj po obu stronach autostrady. Tu przy krawnikach powy
stawiane s ka i szafy, midzy nimi wida kozy, ktre zamiast
16

trawy przeuwaj skrki od bananw albo wyszukuj w mie

ciach resztki jedzenia. Wszdzie biegaj rozemiane dzieciaki
w niebieskich szkolnych mundurkach. Na kracu miasta rozci
ga si jeden z wielkich slumsw Nairobi - dzielnica zamieszka
na przez najbiedniejszych. Mona j z daleka rozpozna po cha
rakterystycznej pstrokacinie dachw z blachy falistej.
Nasi kierowcy musz jecha z du ostronoci, gdy nawet
iw Nairobi, w samej stolicy Kenii, drogi s w katastrofalnym sta
nie. Waciwie same dziury i wyboje, a miejscami w ogle nie ma
asfaltu. Na naszym pasie co chwila kto wyjeda z naprzeciwka,
tak e nie da si jecha z przyzwoit prdkoci. Przejechanie
170-kilometrowej trasy do Nyahururu zabrao nam prawie pi
godzin. Co prawda wybralimy star, pen zakrtw drog przez
okolice jeziora Naivasha, gdy chcemy rzuci okiem na wspania
Wielk Dolin Ryftow.
Wielka Dolina Ryftowa, ktrej czci jest Wielki Rw
Wschodni, to uskok, a waciwie system rozpadlin, cigncy si
przez Afryk na dugoci 6000 kilometrw. Przed milionami lat
wskutek ruchw tektonicznych nastpio rozerwanie skorupy
ziemskiej, a powstae pyty tektoniczne zaczy si rozsuwa, po
wodujc zapadanie si ziemi midzy nimi. Wielka Dolina Ryfto
wa to niezwykle pikne tereny o zapierajcych dech w piersiach
rnicach wysokoci, malowniczych przepaciach i wwozach.
Stoj na platformie widokowej, zbudowanej dla licznie przy
bywajcych tu turystw; platforma jest niezbyt porzdnie skle
cona z desek i nie budzi zaufania, ale rozcigajcy si std widok
na rozleg rwnin i zamykajcy j acuch gr jest naprawd
zachwycajcy. Bezporednio pod moimi stopami ronie gsty las
liciasty; przerzedza si stopniowo, przechodzc w gaje akacjo
we; w oddali wida ju tylko pojedyncze drzewa i spieczon czerWonawobrunatn ziemi. Ten widok po raz pierwszy budzi we
mnie uczucie, e jestem w mojej ojczynie. Nareszcie rozpoznaj
dawn Keni. Kolor ziemi, ksztat drzew i ta zniewalajca prze
strze przypominaj mi Barsaloi. Czuj, jak zalewa mnie fala
szczcia. Chc. jeci dalej. Do mojego afrykaskiego domu
jeszcze d u g ^ r b g a . "* ^\
9 Filia nr 6

\~A.

K.

1/

Pod wieczr dojedamy do Nyahururu, najwyej, bo na wyso

koci 2463 m n.p.m., pooonego miasta w Kenii. Po prawej stro
nie szosy rozpoznaj natychmiast miejsce, gdzie dawniej nocowa
am: hotel Nyahururu Space Haven. Co si tu jednak zmienio.
Fasada, wtedy niebieska, teraz pomalowana jest na rowo. Hotel
usytuowany jest naprzeciwko dworca autobusowego, gdzie o tej
porze panuje oywiony ruch. Kierowcy minibusw gonymi
klaksonami prbuj zwrci na siebie uwag klientw. Std wa
nie rozchodz si trasy we wszystkich kierunkach. Kiedy przy
jeda si z okolic Maralalu, to wanie tu, w Nyahururu, zaczyna
si wielki, daleki wiat" Kenii. Dla mnie, ilekro wracaam tutaj
z Nairobi, nocowanie w Nyahururu oznaczao poegnanie z cywi
lizowanym wiatem - a jednoczenie wielk rado. Wiedziaam
bowiem, e jeszcze tylko 25 kilometrw, a zaczynaj si tereny
Samburu, ojczyzna mojej afrykaskiej rodziny.
A teraz musz po prostu przej si po tym dworcu i sprbo
wa znale autobus, ktrym wtedy jedziam. My, troje biaych
obadowanych kamerami filmowymi i aparatami fotograficzny
mi, od razu zwracamy na siebie uwag - natychmiast otaczaj nas
zaciekawieni ludzie. Kady chce si czego dowiedzie albo co
sprzeda. Pytam o kolorowy autobus do Maralalu i ku mojemu
rozczarowaniu dowiaduj si, e jed tam tylko minibusy, matatu. Szkoda, bo zamierzaam nastpnego ranka wsi do tego
wanie autobusu, aby, jak przed laty, przey czterogodzinn
podr do Maralalu. Ju samo zaadowywanie autobusu byo nie
zwykym widowiskiem. Te wszystkie rzeczy, puda, skrzynki,
stoy, szafy, materace, kanistry na wod w jaki niepojty, grani
czcy z cudem sposb adowano do rodka i na dach autobusu.
Czasem do pasaerw doczali te wojownicy w swoich koloro
wych ozdobach, z dugimi czerwonymi wosami. Wszystko to
tworzyo wspania, niepowtarzaln atmosfer.
Wanie to chciaam poczu ponownie. Jeszcze raz przyjecha
do Maralalu razem z tutejszymi mieszkacami, zazna ich spon
tanicznej radoci i pogody. Ta podr bya za kadym razem
prawdziw przygod: nigdy nie byo wiadomo, kiedy i czy
w ogle dojedzie si do celu. Ile to razy zdarzyo si, e autobus
18

utkn w bocie i trzeba byo nacina gazi w buszu, podoy

pod koa, by w kocu ruszy. Robiam to nie raz i nie raz jako je
dyna biaa pasaerka razem z Afrykanami siedziaam w przy
dronym rowie, na kompletnym pustkowiu, czekajc, a w ko
cu ruszymy dalej.
Szkoda, e nie ma ju tego autobusu, z ktrym czy mnie ty
le wspomnie. Chcc nie chcc, pojad dalej wygodnie wynaj
tym land cruiserem. Po raz ostatni spogldam na plac i ruszamy
do hotelu Thomson's Falls Lodging, w ktrym w tej okolicy
zwykle nocuj biali. To skromny, ale bardzo przyjemny hotel.
Ju przy wjedzie witaj nas miejscowe kobiety, nawoujc ze
swoich sklepikw z pamitkami: Jumbo customer, how are you?
Fm Esther. Come to my shop!. Nadbiega jeszcze kilka kobiet, kada
chce, ebymy zapamitali jej imi i jutro przyszli do jej sklepu
na zakupy. Jest tylko jeden may problem. Jutro jest niedziela
i kobiety od dziewitej rano do trzeciej po poudniu s w kocie
le. Ale przecie powinnimy poczeka, nie moemy sprawi im
zawodu. Niestety, nie moemy zosta duej - moja rodzina
w Barsaloi ju czternacie lat czeka na mj powrt.
Na krtko przed wyruszeniem w dalsz drog ogldamy syn
ne Wodospady Thomsona. Woda spada tu z wysokoci 72 me
trw. Przedtem wielokrotnie jedziam t tras, ale nigdy nie
przyszo mi do gowy, aby zatrzyma si w celach turystycznych.
Po obejrzeniu wodospadw opuszczamy teren kompleksu tu
rystycznego, nie zwracajc niczyjej uwagi, poniewa sklepy z pa
mitkami s jeszcze zamknite. Jestem podekscytowana podr,
gdy naszym dzisiejszym celem jest Maralal. Jeli wszystko pj
dzie zgodnie z planem, to spotkamy si tam z Jamesem. W ostat
nim licie zaproponowa, e wyjedzie nam na spotkanie i bdzie
nas pilotowa na nowej drodze do Barsaloi.
Bardzo si ciesz na spotkanie z nim i jestem ciekawa, jakie
Przekae mi nowiny. Najwaniejsze jest oczywicie to, co o momi przyjedzie myli Lketinga. Cieszy si i czeka, czy raczej po
winnam si liczy z tym, e atmosfera bdzie napita? Bo chocia
Lketinga oeni si ponownie, z kobiet ze swojego plemienia,
jestem przekonana, e cigle traktuje mnie jak swoj on. Po
19

prostu nie umiem sobie wyobrazi, jak zareaguje na mj widok.

Mam nadziej, e spotkamy si z Jamesem i on rozwieje moje
wtpliwoci.
Pocztkowo jedziemy jeszcze kilka kilometrw asfaltwk,
ktra urywa si gwatownie przy wsi Rumuruti i przechodzi
w zwyk nieutwardzon drog. To ju kraina Samburu. Rolin
no zmienia si jak noem uci. Dotychczas jechalimy przez
tereny zielone, pastwiska i obszary rolnicze. Teraz wokoo rozci
ga si wybitnie sucha kraina, a kolor ziemi zmienia si stopniowo
z beowego na czerwony. Robi si coraz gorcej.
O bitej szosie nie ma co marzy, s tylko wyboiste, pene dziur
wiejskie drogi. Porzdnie nas trzsie i zarzuca na wybojach, a sa
mochody zostawiaj za sob ogromn chmur kurzu. Na uwagi
moich towarzyszy dotyczce stanu drogi odpowiadam ze mie
chem, e przed czternastu laty byo znacznie gorzej. Mnie si to
trzsienie i podskakiwanie podoba i nic nie jest w stanie popsu
mi radoci. Przypominam sobie, ile razy jechaam t okropn,
zdradliw i pen zasadzek drog, i pod wpywem nagego im
pulsu prosz kierowc, eby pozwoli mi poprowadzi. Skoro ju
nie ma na tej trasie wielkiego autobusu, to przynajmniej chc so
bie przypomnie, jak to byo w moim rozklekotanym landrowerze. Auto trzsie si i podskakuje, a ja musz bardzo uwaa, e
by w por wymija przynajmniej wiksze wyrwy.
Ktem oka rejestruj w pewnym oddaleniu od drogi pierwsze
manyatty. Co jaki czas na kilka metrw przed samochodem po
jawiaj si biae kozy. Podczas gdy zwierzta powoli schodz
z drogi, strzegce ich dzieci gapi si na nas z zaciekawieniem.
Chopcy stoj ze swoimi pasterskimi kijami, przeoonymi za
plecy i przecignitymi poziomo przez zgite w okciach rce.
Modsze dziewczynki miej si i machaj do nas, do tnzungu,
biaych, w samochodach. Mniej wicej po dwch godzinach do
jedamy do niewielkiej wsi, ktr mona pozna jedynie po kil
ku sklepikach po obu stronach szosy. Naturalnie wida te kolo
rowo ubranych ludzi, ktrzy przed nimi stoj. Nie! Co jeszcze
zapowiada blisko ludzkich osiedli, co, czego dawniej nie byo:
plastik! To smutne, e plastik podbi i Keni.

20

Wida to ju na 500 metrw przed kad wsi. Najpierw tylko

pojedyncze niebieskie, rowe lub cakiem przejrzyste, mae, pla
stikowe torebki wisz tu i tam na niskich krzewach. Lecz im bli
ej wsi, tym gorzej - niewielkie cierniste krzewy s dosownie
upstrzone gsto ponabijanymi na kolce plastikowymi torbami. Pa
trzc z daleka, mona by pomyle, e to kwitnce krzewy. Smut
na prawda szybko wychodzi na jaw, gdy tylko podjecha bliej. Za
moich czasw w Kenii nie byo plastiku. A jak ju kto zdoby pla
stikow torebk od turysty, to strzeg jej jak oka w gowie i uywa
wielokrotnie. Teraz takie Torby setkami wisz na krzakach!

MARALAL
Na krtko przed dotarciem do celu naszej dzisiejszej wyprawy
przekazuj kierownic szoferowi, gdy chc podczas wjazdu do
Maralalu mc wszystko obj wzrokiem. Szybko zauwaam, jak
bardzo w cigu tych lat rozrosa si ta miejscowo. S tu teraz
nowe ulice i drogi, co prawda jeszcze nieutwardzone, tylko
gruntowe, jest nawet rondo, a przy nim - nie wierz wasnym
oczom - nowoczesna stacja benzynowa! Ze sklepem, jak
w Szwajcarii! Zaraz te przekonuj si, e w Maralalu s teraz
trzy stacje benzynowe i w kadej chwili mona zatankowa.
Rzecz nie do wyobraenia za moich czasw w Kenii! Nigdy nie
wiedziaam, kiedy jedyna tutaj stacja benzynowa znowu dostanie
paliwo. Czasem musielimy czeka cierpliwie a cay tydzie,
aby z 200-litrowym pojemnikiem mc wrci do Barsaloi niebez
pieczn drog przez busz. W domu za kadym razem pojawiao
si pytanie, jak i gdzie przechowa t beczk z niebezpieczn za
wartoci, bo przecie w obrbie manyatt cigle co si robio na
odkrytym ogniu. Dziki Bogu i w tej sprawie zawsze pomocny
by ojciec Giuliano. No a dzisiaj - trzy stacje. Jakie to uatwie
nie dla posiadaczy samochodw. Co prawda wtedy, gdy tu miesz
kaam, w okolicy nie byo wicej ni dziesi aut!
Przejedamy powoli obok targowiska, ktre niespecjalnie si
Zmienio od moich czasw. Drewniane budy stoj jedna obok
21

drugiej, wszdzie powiewaj na wietrze pikne, kolorowe masajskie chusty, zasony i koce. Za targiem, tak jak wtedy, stoi budy
nek poczty. Pniej bd miaa okazj przekona si, e maj tam
cztery komputery - misjonarze i byli uczniowie mog dziki nim
przez Internet czy si ze wiatem.
Jedziemy bardzo wolno, eby zauway Jamesa. Zdenerwowa
na proponuj, bymy najpierw zrobili rund przez Maralal, bo
przecie wyrniamy si jako biali, wszyscy od razu nas zauwa
i dziki temu James na pewno dowie si o naszym przybyciu.
Centrum Maralalu wyglda jak dawniej, ale na obrzeach mia
steczko rozroso we wszystkich kierunkach. Przejedamy obok
dawnego domku Sophii, i od razu ogarnia mnie fala wspomnie.
Myl o Sophii, mojej dobrej, wspaniaej przyjacice z tamtych
lat. Miaymy szczcie w tym samych czasie chodzi w ciy
i w tym samym tygodniu urodziymy nasze crki. Byymy
pierwszymi biaymi kobietami, ktre w tej okolicy urodziy dzie
ci. Mogymy dziki temu mie dla siebie osobny pokj w szpi
talu w Wambie. Sophii i jej woskiej sztuce kulinarnej zawdzi
czam, e w ostatnim miesicu ciy udao mi si uty niezbdne
dziesi kilo, by przy porodzie mie minimaln wag siedem
dziesit kilogramw. Dzisiaj, przy wzrocie 1,80 m, wa o wiele
wicej. Jak by to byo wspaniale zobaczy Sophi i jej crk!
Po objechaniu Maralalu parkujemy przed schroniskiem,
w ktrym zawsze nocowaam, kiedy przed laty przyjedalimy
tutaj z Lketing. Ledwie zdylimy wysi, a ju obstpuje nas
przynajmniej omiu modych mczyzn i oferuje rne towary
do sprzeday. Jeden z nich napomyka, e przed kilku tygodnia
mi wanie tutaj krcono film Biaa Masajka. Czy my te znamy
t histori? Inny potakujco kiwa gow i pyta, czy przypadkiem
nie naleymy do tej ekipy filmowej. Spoglda przy tym na mnie
badawczo. Zaprzeczamy i wchodzimy do restauracji.
Jest urzdzona inaczej, ni zachowaam to w pamici. Na rod
ku krluje podobny do baru kontuar, otoczony metalow siatk.
Przez niewielki otwr dostajemy zamwion col. Mczyni na
dal nas nie odstpuj, od niektrych zalatuje piwem. Pytaj mnie
o imi, a ja rzucam pierwsze lepsze, jakie przychodzi mi do go-

22

wy.Nie chc, eby mnie rozpoznano jako prawdziw bia Masajk, zwaszcza e nie wiem, jak tutaj, w Maralalu, przyjto eki
p filmow. Ale co bdzie, jeli nagle pojawi si tu James?
Dla odwrcenia uwagi pytam o samosa, tutejsze pieroki na
dziewane misem. Jeden z mczyzn natychmiast rzuca si do
wyjcia i ju po kilku minutach jest z powrotem. Kadzie na st
dziesi pierokw zawinitych w star gazet. Z przyjemnoci
paaszuj trzy, ale moim towarzyszom, Albertowi i Klausowi, wi
dok zatuszczonego drukowanego papieru najwyraniej odbiera
apetyt.
Gdzie te podziewa si James? Czekamy prawie p godziny,
a jego wci nie ma. A jeli nie dosta mojego ostatniego listu? Co
prawda, nie podaam konkretnego miejsca spotkania, bo prze
cie Maralal zachowaam w pamici jako sabo zabudowane mia
steczko.
Tymczasem na naszym stole, midzy pierokami, pitrz si
ju najrniejsze miejscowe pamitki dla turystw. Caa sterta
rcznie wykonanych masajskich ozdb, mae drewniane podpr
ki pod gow, a take rungu, wielkie paki wojownikw. Zaczyna
si robi nieprzyjemnie. Pacimy horrendaln, jak na tutejsze
warunki, cen za pieroki, a tymi, ktre zostay, czstujemy in
nych goci. Wychodzimy. Jamesa dalej nie wida, tote postana
wiamy pojecha do Safari Logde, eby spokojnie zaj zamwio
ne pokoje.
Z tym hotelem cz si szczeglnie mie wspomnienia. To tu
taj siedziaam na tarasie, kiedy po raz pierwszy przyjechaam do
Maralalu, aby szuka mojego przyszego ma. Godzinami przy
gldaam si zebrom, mapom i dzikim winiom przy wodopoju
i zadawaam sobie pytanie, za ktrym to wzgrzem moe miesz
ka ten tajemniczy wojownik, i czy przeczuwa, e ja jestem tutaj,
w pobliu. Z paroma fotografiami w rku biegaam codziennie
Po Maralalu i kadego przybyego mczyzn w tradycyjnym
stroju pytaam o Lketing. Dziesitego dnia moje wysiki i mo
dlitwy zostay wynagrodzone. Mogam wzi w ramiona tego
Piknego mczyzn, najwiksz mio mojego ycia. Nasze lo
sy poczyy si.

23

Pniej m przywiz mnie jeszcze raz do tego hotelu, kiedy

z powodu malarii byam tak osabiona, e ledwie mogam utrzy
ma si na nogach. Poniewa od tygodni mj organizm nie by
w stanie przyswoi adnego jedzenia, zrozpaczony Lketinga po
stanowi przywie mnie tu, gdzie s saatki, chleb, kanapki - je
dzenie, do ktrego przyzwyczajeni s biali. I rzeczywicie, po ty
lu miesicach mki kukurydzianej i koziego misa, zwyka ka
napka z serem i szynk postawia mnie na nogi. Ale po moim
pierwszym pobycie w tym hotelu ju nigdy wicej w nim nie no
cowaam.

SPOTKANIE

Z JAMESEM

Otrzsam si ze wspomnie i id do samochodu zabra baga.

Nagle syszymy gony warkot i po chwili kto podjeda na mo
tocyklu. James! Poznaj go od razu. Nie wierz wasnym oczom:
James na motorze! Zsiada i uwanie opiera na podprce niewiel
ki terenowy motocykl. Zdejmuje czapk i biegnie do mnie z wy
cignitymi ramionami, mimo upau, tkwicymi w rkawach
grubej kurtki. James mieje si jak may chopiec i ju po chwili
padamy sobie w objcia. Co za rado!
Przez te wszystkie lata mielimy ze sob jedynie kontakt li
stowny. To dziki Jamesowi udao mi si zachowa czno
z rodzin - bez niego nie byoby to moliwe. Przez kilka minut
tylko miejemy si do siebie. Zaskoczona patrz na Jamesa - tak
bardzo si zmieni! Kiedy widziaam go ostatnim razem, by za
ledwie siedemnastoletnim chopakiem, dzisiaj to dojrzay m
czyzna.
James wita si wylewnie z moim wydawc, ktrego ju prze
cie zna, i z Klausem. Podekscytowany opowiada, e w ostat
niej chwili dostrzeg nasze samochody w Maralalu i natych
miast popdzi za nami. Ale my po prostu nie widzielimy go
we wstecznym lusterku! No tak, przecie samochody wzbijaj
tumany kurzu, a poza tym nie spodziewalimy si, e on przy
jedzie na motorze.

24

Po tym serdecznym przywitaniu idziemy wszyscy na taras i za

czyna si opowiadanie. Cigle jeszcze przygldam si Jamesowi:
jest nieco wyszy ode mnie, a jego twarz jest peniejsza ni daw
niej, przez co oczy wydaj si mniejsze. Ubrany jest na sportowo
i bardzo ciepo, na nogach ma mocne buty, takie do pieszych w
drwek. W tej okolicy nigdy jeszcze nie widziaam tego typu
obuwia. Dawniej tutejsi mieszkacy chodzili przewanie w san
daach wycitych ze starych opon samochodowych albo w bu
tach z plastiku.
James ze miechem opowiada, e cae Barsaloi czeka na nasze
przybycie, a mama mwi, e nie uwierzy w nasz przyjazd, dop
ki nie staniemy przed jej manyatt. Mama bardzo si cieszy, za
wsze wiedziaa, e jeszcze kiedy mnie zobaczy.
Gadamy i gadamy. W pewnej chwili Albert pyta o motocykl.
James cay si rozjania w umiechu. Wida, e jest dumny ze
swojego nabytku. Tylko on i jego dawny kolega szkolny dorobi
li si motorw. Dla Jamesa to wielkie uatwienie wasnym moto
cyklem dojeda do pracy i wraca do domu. Co prawda, moe
sobie na to pozwoli tylko w weekendy ze wzgldu na wysoki
koszt utrzymania pojazdu i na cen benzyny. James jest dyrekto
rem niewielkiej szkoy oddalonej o kilkanacie kilometrw od
Barsaloi. Jedzie si tam okoo 45 minut. A trudno uwierzy, e
kierownik szkoy nie moe sobie pozwoli na codzienny dojazd
do domu wasnym motocyklem! Ale to jest pnocna Kenia, te
rytorium Samburu, i dla Jamesa to cakiem normalne. Jest szcz
liwy, e w ogle ma motocykl.
Mnie James wypytuje przede wszystkim o Napirai. Dlaczego
nie przyjechaa ze mn? Ile ma wzrostu? Czy pyta o swoj afry
kask rodzin? Czy lubi chodzi do szkoy? I czy kiedy tu
przyjedzie? Dosownie zasypuje mnie pytaniami.
Nie na wszystkie da si tak od razu odpowiedzie. Szczerze
i otwarcie mwi Jamesowi, e chc si tu najpierw sama dobrze
rozejrze, potem pokaza Napirai zdjcia i filmy, i stopniowo za
chci j do wizyty. Jeli wszystko pjdzie dobrze, Napirai z pew
noci przyjedzie ze mn nastpnym razem.
Czas szybko mija i ju prowadz nas do stou, na kolacj. Jeste25

my jedynymi gomi. Wtedy, przed laty, te nie spotkaam tu

adnych turystw, a mimo to hotel nadal dziaa. Nie wiem na ja
kiej zasadzie, to dla mnie zagadka. James jest tu po raz pierwszy,
z zainteresowaniem spoglda na sztuce po prawej i lewej stronie
talerza.
Na przystawk podaj tosty z grzybami, co wzbudza moj we
soo, gdy wiem, e Samburu nie jadaj grzybw. James pyta
ostronie, co to takiego i nieco zakopotany spoglda na talerz.
Dostaj takiego ataku miechu, e prawie nie mog mwi. Ci
gle mam w uszach sowa Lketingi: To, co jedz biali, to nie jest
porzdne jedzenie. Tym si nie ma jak naje" - powtarza i za
wsze si wtedy okropnie krzywi. A teraz James siedzi z podob
n min przed swoim tostem. W kocu jako si opanowuj
i mwi mu, co to jest. James na to, e w porzdku, w takim ra
zie sprbuje: W kocu jestem gociem, a jak si jest gociem, to
si je to, co podadz".
Po paru minutach bior jednak od niego ten tost, kiedy ju po
daj nastpne danie - zup pomidorow. Zupa bardziej mu sma
kuje, chocia i takiej potrawy nie zna. W kocu na stole pojawia
si miso. To ju co bardziej dla Jamesa, chocia z jego punktu
widzenia troch za maa ta porcja. Za to deser, mus czekoladowy,
ktrego take nigdy nie jad, zupenie nie przypada mu do gustu.
Podczas jedzenia duo si miejemy i gadamy, gadamy, gada
my. Wypytuj o Lketing. He is not bad in this time - odpowiada
James. Lketindze dobrze si teraz powodzi, przed miesicem po
lubi now on, mod dziewczyn. Jestem zaskoczona, gdy
w adnym z ostatnich listw James nie wspomina o takim zamia
rze brata. Teraz za wyjania mi, e Lketinga zdecydowa si do
piero niedawno na kolejne maestwo. Jego pierwsza - a po mnie
to waciwie druga - ona cigle choruje, kilka razy poronia. Jak
dotd Lketinga ma tutaj, w Kenii, tylko jedno dziecko - crk
Shankayon. A chciaby mie wicej potomstwa - i wystarczajco
dugo na to czeka. Chora ona od kilku miesicy nie mieszka
w Barsaloi, wrcia do siebie, do matki.
To naprawd nowe, zaskakujce i nieoczekiwane wiadomoci.
Zaczynam si nieco obawia, czy moje przybycie nie spowoduje
26

dodatkowych napi i problemw. Kiedy dziel si z Jamesem

tymi wtpliwociami, ten odpowiada ze miechem: Ale skd,
przecie nie ma w tym nic nadzwyczajnego!".
Dodaje, e Lketinga nie chcia na mj przyjazd wystpi sam,
bez ony. Bo moe to by zrobio na mnie ze wraenie. A ponie
wa tak czy owak chce mie wicej dzieci, takie rozwizanie jest
najlepsze. Co prawda uwaam, e pierwsza cz tego uzasadnie
nia jest nieco nacigana, ale i tak ciesz si, e Lketinga ma u bo
ku on ze swojego plemienia. Najprawdopodobniej jest to bar
dzo moda dziewczyna, niewiele starsza od naszej crki Napirai!
Dla nas, Europejczykw, to nie do wyobraenia. Lecz w kultu
rze Samburu mczyzna czsto po prostu nie ma innego wyboru,
jak tylko polubi bardzo mod kobiet. Dziewczta nierzadko
s wydawane za m za mczyzn starszych nawet o czterdzieci
lat, a gdy m umrze, kobiecie, nawet jeli ma dopiero dwadzie
cia lat, nie wolno ju polubi innego. Co prawda, wdowom na
dal wolno rodzi dzieci. Nosz one wwczas nazwisko rodzinne
zmarego ma, ale nigdy nie dowiaduj si, kto jest ich rzeczy
wistym ojcem - o tym si po prostu nie mwi. U Samburu nie
istnieje maestwo z mioci. Maestwo Lketingi i moje to
byo co wyjtkowego. Wiem, e dziki temu Lketinga przey
co niezwykego i piknego, ale z drugiej strony wprowadziam
do jego ycia niepokj, niepewno i zamt.
A jak uoy mu si z now on? Bardzo jestem ciekawa.
Drug on Lketingi znaam osobicie. Jako moda dziewczyna
czsto zagldaa do naszego sklepu i kupowaa ywno. Po la
tach rozpoznaam j na filmie wideo, nakrconym przez ojca
Giuliana na naszym weselu. Bardzo mnie to ucieszyo. Byoby
mio zobaczy j znowu. Teraz to ju nie dziewczyna, tylko mo
da kobieta, no i matka siostry przyrodniej Napirai.
Przechodzimy do pokoju z kominkiem i sczymy ostatni kie
liszek wina. James nie pije, zadowala si col - nie zna wina,
a poza tym musi przecie wrci do Maralalu na motocyklu.
Przyjemnie jest tak siedzie i patrze na ogie trzaskajcy
w kominku. Sucham, jak James opowiada Albertowi i Klausowi
o swoim pierwszym spotkaniu ze mn - w Maralalu, przed szko.

27

To byo po tym, jak wreszcie udao mi si odszuka Lketing,

ktry zaprowadzi mnie wtedy do tej szkoy, by przedstawi swo
jemu bratu i powiedzie mu, e jedziemy do Mombasy. James
mia ledwie czternacie lat; pamitam, jaki by niemiay. Posa
no po niego. Przyszed i sta przed nami ze spuszczonymi oczy
ma, prawie nie podnoszc wzroku.
Teraz James prbuje opisa, co wtedy myla: Byem bardzo
oniemielony, nie wiedziaem, o co chodzi, pomylaem, e ta
biaa kobieta to mj sponsor. Wiedziaem, e jaka Amerykanka
finansuje nasz szko i zastanawiaem si, skd si tu nagle
wzia. Po co przyjechaa? Co to ma znaczy? Byem bardzo zde
nerwowany. Uspokoiem si troch dopiero, jak Lketinga mi po
wiedzia, e Corinne jest jego kobiet i przyjechaa tu, eby go
odszuka. Aha, pomylaem, o to chodzi. Ale nie powiem, eby
mnie to ucieszyo. Przecie to czyste szalestwo: mj brat z bia
kobiet! I oni maj zamieszka u mojej matki! Bd problemy.
Przecie Lketinga nigdy nie chodzi do szkoy, nie wie nic
o wiecie biaych. A i wszyscy inni w rodzinie te znaj tylko tra
dycyjne ycie Samburu. Gdyby mj brat chodzi do szkoy, to co
innego, ale tak... Pomylaem, e z tego bd tylko kopoty.
Lketinga, starszy przecie ode mnie, by ju wtedy wojowni
kiem. Mnie, jeszcze nieobrzezanemu uczniakowi, nie wypadao
mwi wojownikowi, co o tym wszystkim myl. No tak,
a pierwsze problemy pojawiy si od razu w Mombasie, i ju
w kilka tygodni pniej Corinne znowu staa przed szko - tym
razem sama. Znowu szukaa mojego brata, ktry by wtedy cho
ry. Chciaa, ebym zawiz j do Barsaloi, do mojej rodziny.
Obiecaem, e jej pomog, chocia byoby mi trudno opuci
szko na kilka dni. U nas wyjeda si ze szkoy tylko na ferie
albo gdy w domu kto umar. Ale Bogu dziki Corinne poradzi
a sobie wtedy sama!". James spoglda przy tym na mnie ze mie
chem.
Tak to wygldao z jego perspektywy. Z wielu rzeczy nie zda
waam sobie sprawy, dowiaduj si o tym dopiero teraz. Ale gdy
James opowiada, cay ten czas przesuwa mi si przed oczami wspomnienia s takie ywe.
28

To ju jutro. Znowu wyrusz z Maralalu do Barsaloi i po raz

pierwszy od czasu mojej ucieczki przed czternastu laty ujrz
Lketing. Jako nie mog si pozby mdego, jtrzcego uczu
cia niepewnoci. Ogie na kominku zgas, a my jestemy porzd
nie zmczeni dug drog i pierwszymi emocjami. Ustalamy, e
spotkamy si z Jamesem jutro rano przed poczt i razem wybie
rzemy po zakupy.
Rozchodzimy si do swoich pokojw. Take tutaj w komin
kach pali si ogie i jest przytulnie. Wlizguj si pod moskitier, czekam na sen. Ale dopiero teraz, gdy wokoo jest tak spokoj
nie i cicho, dociera do mnie, jak bardzo jestem wzburzona. Sen
nie chce nadej, a ja czuj, jak ogarnia mnie dziwny smutek. Im
duej rozmylam, tym bardziej zaczynam si ba, e jutro, gdy
zobacz mam i Lketing, to si po prostu rozpacz - a wedug
obyczajw Samburu nie jest to dobry znak. zy wylewa si tyl
ko, gdy kto umrze.
Wstaj z ka, wychodz na dwr i siadam przed drzwiami.
Wsuchuj si w noc. Ju wkrtce bdzie penia. Wszdzie co
chrzci, trzaska i chroboce w krzewach, ale nie widz, co to ta
kiego. Jaka mapa w pobliu wydaje krtki, wcieky wrzask
i nagle z oddali dolatuje mnie piew wojownikw. Gdzie za
wzgrzami zebrao si kilkadziesit osb, wojownikw i dziew
czt, i tacz w wietle ksiyca. Wiatr to przywiewa, to znw
tumi dwiki. Od czasu do czasu sysz wyranie tupanie stp,
przerywane niekiedy krtkim, ostrym okrzykiem. Siedz, nasu
chuj i wyobraam sobie, jak to piknie przystrojeni wojownicy
podskakuj w tym tacu wysoko w gr, a dziewczta wtruj
im, potrzsajc w takt gowami i cikimi ozdobami na szyjach.
Przygldaam si temu rytuaowi nie raz, kiedy taczy mj m,
i zawsze byo to ekscytujce i poruszajce przeycie.
Smutek i lk powoli ustpuj, a ja czuj, jak ogarnia mnie po
czucie szczcia, spokoju i wolnoci. Teraz jestem gotowa na ju
trzejsze spotkanie z rodzin i bardzo si ciesz. Zadowolona i od
prona, wlizguj si z powrotem pod moskitier, wygodnie
ukadam na ku. Wcigam w nozdrza lekko dymny zapach po
koju i wkrtce zasypiam.
29

chcemy jak najszybciej znale si w Barsaloi. Cigle przejeda

my przez wyschnite koryta niewielkich potokw. Woda jest tu
taj towarem deficytowym.
Ku mojemu zdumieniu widz liczne wielbdy, ktre nie
spiesznie uciekaj w krzewy - jak w zwolnionym tempie. Wygl
da na to, e Samburu hoduj dzisiaj duo tych zwierzt.
Wjedamy na wzniesienie midzy dwoma kamienistymi
wzgrzami. Gdy tylko przez nie przejedziemy, mieszkacy Barsa
loi zorientuj si po chmurach pyu na horyzoncie, e zbliamy
si do nich, mimo e przed nami jeszcze dobre p godziny jaz
dy. Z pewnoci bdzie na nas czeka p wsi.
Kiedy zatrzymujemy si po raz ostatni, Klaus proponuje, e
pojedzie przodem. Bdzie mg wtedy w spokoju przygotowa
si do sfilmowania mojego wjazdu i powitania. James zgadza si
na jego pomys. Mwi, e sprbuje wytumaczy to Lketindze.
Tymczasem Albert i ja moglibymy, zanim dojedziemy do duej
rzeki pod Barsaloi, obejrze szko. Zaczto j budowa niedu
go przedtem, zanim opuciam wie. Poza fundamentami nie
byo tam wwczas niczego. Jak si pniej przekonamy, dzisiaj
take wszystkiego brakuje, ale dzieci z okolicy maj przynaj
mniej wasn szko.
Wkrtce po odjedzie Klausa nachodz mnie wtpliwoci
i ogarnia niemie uczucie. Co powie Lketinga, kiedy stanie przed
nim jaki nieznany mczyzna, w dodatku uzbrojony w kamer
filmow? A inni mieszkacy wsi? Co sobie pomyl? Wikszo
z nich nie wie, co to film, a tu tymczasem Klaus wjedzie z t swo
j kamer i statywem.
Czuj si troch nieswojo, ale myl o Napirai, i to rozprasza
moje wtpliwoci. Przecie przede wszystkim dla niej chc do
kadnie udokumentowa t podr. Pragn, eby chocia w ten
sposb moga w tym uczestniczy. W kocu jej rodzice spotyka
j si po latach. Napirai nie pamita tych kilkunastu miesicy
przeytych w Kenii. Jej korzenie wywodz si z dwch rnych
kultur, ale wychowaa si i yje tylko w jednej z nich - w kultu
rze biaych. To ja jestem zwizana uczuciowo z Afryk, a nie ona.
P-Afrykanka i moja crka. Napirai ma mentalno Europejki,

32

a mimo to nie jest postrzegana jako biaa. To wszystko nie jest

dla niej atwe. Chciaabym przywie jak najwicej fotografii
z tej podry, jak najwicej zarejestrowa na tamie filmowej,
aby przybliy mojej crce afrykask rodzin.
Jedziemy powoli, a ja jestem coraz bardziej niespokojna. Czu
j narastajce napicie i ciekawo. W oddali majacz pierwsze
domostwa Barsaloi. Wydaje si, e wie si nieco rozrosa. A jed
nak ten widok jest mi tak znajomy i bliski, jakbym opucia to
miejsce cakiem niedawno.
Spomidzy akacji i kolczastych zaroli wychylaj si podu
ne budynki szkoy. Powoli podjedamy pod bram, przed kt
r czeka ju dyrektor, serdecznie nas witajc. Stoi przed murem,
pokrytym malowidami. Jedno z nich przedstawia sdziego
w todze i birecie. Obok dwoje dzieci gra w pik non. Na trze
cim kolorowym obrazku przedstawiono st z komputerem,
przy ktrym pracuje elegancko ubrany mczyzna. Nad ma
lowidami widnieje haso: Walk out productwe. W tym odle
gym od wszelkiej cywilizacji miejscu, w samym rodku sawan
ny, szczeglnie dziwacznie i niestosownie wyglda obrazek
z komputerem. Tym bardziej, a wiem to od Jamesa, e czsto
brakuje tu w szkoach nawet najpotrzebniejszych, podstawo
wych materiaw, takich jak owki, zeszyty i papier do rysowa
nia.
Dyrektor oprowadza nas po budynkach szkoy, a ja nie mog
wyj w podziwu, ile udao si osign naprawd niewielkimi
rodkami. Pomieszczenia klasowe s urzdzone skromnie, ale
praktycznie. Okna nie s wprawdzie oszklone, ale za to osoni
te drucian siatk. Najwiksz dum dyrektora jest maa biblio
teka z zaledwie kilkoma ksikami. Uczniowie mog je czyta
w wietlicy - surowym pomieszczeniu o nagich cianach. Do do
mu ksiek zabiera nie wolno. W zadymionych manyattach
szybko ulegyby zniszczeniu.
Kilkoro dzieci z zaciekawieniem wyglda przez zabezpieczo
ne siatk okna, ze zdziwieniem przypatrujc si biaym przyby
szom. W rogu szkolnego dziedzica widz uczniw, ktrzy
z aluminiowymi talerzami w rkach czekaj w kolejce po swoj
33

porcj kukurydzianej papki, ugali. Dzieciaki robi wraenie

nieco oniemielonych, ale pogodnych i zadowolonych. Wiem,
e s d u m n e z tego, e rodzice w ogle posali je do szkoy. Cie
kawe, co by powiedziaa moja crka, gdyby musiaa si tutaj
uczy.
Ogldam szko z prawdziwym zainteresowaniem i wzrusze
niem. Jednak po niedugim czasie egnamy si z dyrektorem
i ruszamy dalej - chc wreszcie dojecha do wsi i zobaczy moj
rodzin. Pewnie nie rozumiej, dlaczego jeszcze nie dojechali
my, skoro ju jaki czas temu widzieli na horyzoncie zapowia
dajce nas chmury pyu.
W kocu samochd zjeda powoli ze stromej skarpy Barsaloi
River i przeprawiamy si przez 150-metrowe wyschnite koryto
rzeki. Jeszcze tylko par metrw i bdziemy we wsi. Widz ju
pierwsze chaty po obu stronach drogi.
Serce bije mi mocno ze wzruszenia, prbuj ogarn wzrokiem
jak najwiksz przestrze. Gdzie jest Lketinga? Gdzie na mnie
czeka? Czy jest we wsi, w swojej chacie, osonity przed wzro
kiem ciekawskich? W Barsaloi jest teraz tak duo nowych, drewnianych chat, e nie wiem, na co mam patrze. Wszdzie stoj za
ciekawieni ludzie, a dzieciaki biegn w podskokach za naszym
samochodem. Nieco wyej, po lewej, rozpoznaj budynek misji.
Wydaje mi si mniejsza ni dawniej. Brakuje te zielonych bana
nowcw. Za to koci jest ukoczony.
T a m ! Nareszcie dostrzegam nasz drugi samochd i motocykl
Jamesa. Kierowca zatrzymuje si tu obok. Kiedy nieco oszoo
miona prbuj wysi, przez otwarte okno samochodu wyciga
j si do mnie jakie rce i mocno obejmuj moj szyj. Jednocze
nie kto obcaowuje mi policzki. Sysz tylko: Och, Corinne,
och Corinne!". Jestem kompletnie zaskoczona i nie wiem, co si
dzieje. Nie mam pojcia, kto mnie tak ciska i cauje. Na pomoc
pieszy mi James, odcigajc jakiego mczyzn, najwyraniej
bardzo wzruszonego moim przyjazdem. W kadym razie nie by
to Lketinga!

34

LKETINGA
W kocu mog wysi i rozejrze si swobodnie dookoa. Ja
kie dwadziecia metrw przed sob, pod wielk parasolowat
akacj widz Lketing. Stoi, wysoki i dumny, z elegancko skrzy
owanymi nogami, w typowej dla Masajw pozycji.
Wiem, e nie ruszy si nawet na krok. Nie wypada, aby docho
wujcy tradycji Samburu wychodzi na spotkanie kobiecie.
A wic to ja ruszam w jego stron, cigana ciekawskimi spojrze
niami zgromadzonych dookoa mieszkacw wsi. W gowie
mam kompletn pustk. Ani jednej myli. Sysz tylko szybkie
bicie serca. To zaledwie kilka metrw, a mnie si wydaje, e id
ca wieczno.
Lketinga nadal jest szczupy. Lew rk wspar na biodrze,
praw obejmuje swj dugi kij, opierajc si na nim z gracj. Bio
dra ma owinite czerwon chust. Jest ubrany w ty t-shirt, na
ktry narzuci du bia chust w niebieskie kropki. Na stopach
ma sanday wycite ze starych opon samochodowych. Zawsze ta
kie nosi. Oprcz dugiego kija trzyma w rku tradycyjn pak
rungu. Na prawym biodrze spod koszulki wystaje czerwona po
chwa maczety.
Widz to wszystko, podchodzc do Lketingi, i jednoczenie
sysz jego lekko schrypnity, agodny gos, ktrym woa do
mnie: Hey, you are looking big, very big, like an old Mama! To po
witanie cakiem rozprasza moje oniemielenie, odpowiadam mu
artobliwie: Ach, a ty wygldasz jak stary mczyzna".
Patrz mu w oczy. I naraz wszystko zaczyna si dzia samo
z siebie. Obejmujemy si, przytulamy i ciskamy mocno, praw
dziwie, serdecznie, zupenie nie zwaajc na to, e taka forma
przywitania w ogle nie jest tutaj przyjta. Nasze zachowanie jest
cakowicie spontaniczne, niczego nie planowalimy, wida tak
miao by. Wreszcie uwalniam si z obj Lketingi. Przyglda
my si sobie uwanie. Lketinga wyglda o wiele lepiej ni przed
szeciu laty, kiedy to Albert widzia si z nim w Maralalu i prze
kaza mu moj pierwsz ksik. Zdjcia z tego spotkania, ktre
Potem ogldaam, byy dla mnie prawdziwym wstrzsem. Dzisiaj

rozpoznaj na twarzy Lketingi jego dawn urod. Ma przepik

ny profil, delikatnie wymodelowane rysy twarzy, nieduy nos,
a usta piknie wykrojone i pene. W umiechu pokazuje biae z
by z charakterystyczn przerw porodku. Koci policzkowe wy
staj troch mocniej ni dawniej, przez co policzki wydaj si
nieco zapadnite. Na wysokim czole wida ju kilka pierwszych
zmarszczek, za to krtkie, krcone wosy Lketingi s jeszcze pra
wie cakiem czarne. W uszach, ktrych patki s zgodnie z trady
cj Samburu przekute i wycignite w due otwory, poyskuj
srebrzycie niewielkie, metalowe keczka.
Gdy tak stoimy, rozmawiajc i artujc, Lketinga chwyta mnie
nagle za praw rk, na ktrej mam srebrn bransoletk i przy
patrujc si jej, pyta nieco zdziwiony: What is this? Dlaczego nie
nosisz ju bransoletki, ktr daem ci na lub? Co to za branso
letka, co to znaczy?". Jestem troch zaskoczona jego dziwn
reakcj, ale mimo zakopotania staram si go uspokoi i odpo
wiadam z umiechem: Sam powiedziae, e jestem gruba. Mu
siaam zdj nasz bransoletk, za bardzo uciskaa mi rk". Ale
Lketinga tylko potrzsa gow, wyranie wida, e nie moe tego
poj.
Stoimy i patrzymy na siebie, a ja jestem tak poruszona, e zy
napywaj mi do oczu. O Boe, tylko nie to! Spogldam w bok,
usiujc ukry wzruszenie. Ale Lketinga ju to zauway i znowu
bierze mnie za rk: Don't ery! Czemu paczesz? To nie jest do
brze". Oddycham gboko, zagryzam wargi i staram si opano
wa. Nie wolno mi tu paka, przed tymi wszystkimi ludmi!
Dorose kobiety nie pacz. eby jako rozadowa napicie, py
tam o mam. Lketinga kiwa gow i mwi: Okay, okay, potem
zaprowadz ci do mamy. Pole, pole - powoli, powoli".
Dopiero teraz ktem oka zauwaam Klausa, ktry stoi nieco
z boku i wszystko filmuje. Zupenie o nim zapomniaam! Po
chwili podchodzi do nas Albert i mj byy m wita si z nim
uciskiem doni, umiechajc si szeroko. Wida po Lketindze,
jak bardzo jest dumny z jego odwiedzin.
Lketinga porusza si spokojnie, jego ruchy s pene gracji. Je
dyn nerwow osob jestem tu chyba ja. Mimo to zdumiewa
3

mnie, jak atwo, naturalnie, lekko i przyjemnie rozmawia mi si

z Lketinga. Jak gdyby nie byo tych wszystkich lat midzy nami.
Od razu gadko przeszlimy na nasz jzyk": prosty angielski,
przeplatany sowami z jzyka Masajw. artujemy i przekoma
rzamy si, a Lketinga pyta, dlaczego ufarbowaam sobie wosy na
czerwono. Przecie jestem teraz an old mama!
Nagle jego oczy ciemniej, a midzy brwiami pojawia si owa
charakterystyczna, grona zmarszczka, ktra dawniej zawsze zapo
wiadaa co niedobrego. Lketinga pyta powanym gosem: Gdzie
jest moje dziecko? Dlaczego nie przyjechaa tu moja crka?".
Serce na moment zamiera mi w piersi i zaraz zaczyna bi jak
oszalae. Patrz Lketindze prosto w oczy i mwi, e Napirai
chodzi do szkoy, musi si duo uczy i teraz nie moga mi towa
rzyszy. Ale na pewno kiedy przyjedzie do Barsaloi. Na twarzy
Lketingi pojawia si wyraz odprenia, lecz cigle jeszcze patrzy
na mnie badawczo, a potem mwi: Okay, it's okay. I waitfor my
child. I really hope, that she will come.
Rozgldam si dookoa i widz starszego brata Lketingi - tat
Saguny. Razem z kilkoma innymi mczyznami siedzi w cieniu
dugiego budynku niedaleko nas i patrzy w moj stron. Ucie
szona macham do niego, na co wstaje i podchodzi do nas. Wita
my si szczerym, ale penym respektu uciskiem doni. Brat
Lketingi jest gow rodziny, gdy ich ojciec ju nie yje, a zatem
liczy si jego sowo - jako najstarszego. Tata Saguny mwi tylko
w jzyku maa i dlatego nigdy nie nawizalimy bliszych stosun
kw. Ale teraz, przy powitaniu, umiecha si. Przyjmuj to z ulg
i wdzicznoci. Wtedy tak naprawd nie wiedziaam, czy mnie
lubi i akceptuje, czy te nie. W pewnym sensie zawsze wydawa
mi si najdzikszy, najmniej przystpny w caej rodzinie. Kiedy
mwi swoim ostrym, ochrypym gosem, zawsze ma si wrae
nie, e si z kim kci. Jako wiadek towarzyszy nam w podr
y polubnej do Mombasy. Nigdy nie zapomn jego dziecicego
zdziwienia miejskim yciem. Gwar, pnadzy turyci, wielka
woda - wszystko to napawao go wtedy autentycznym przestra
chem. Za to tutaj, w buszu, sprawdza si znakomicie - jest
najbardziej twardy i wytrzymay z caej rodziny. Jego obecno

37

cieszy mnie szczeglnie. Potem dowiaduj si od Jamesa, e

ojciec Saguny przyszed tu ze swojej wioski, odlegej o cztery
godziny marszu, mimo gorczki - po to, aby by przy moim
przybyciu i przywita si ze mn!
Lketinga prowadzi nas w stron duego, porzdnie utrzyma
nego kraalu. Idzie przed nami, a ja patrz zafascynowana i podzi
wiam, jak wspaniale porusza si ten mczyzna. Dochodzimy do
wskiego, drewnianego domu, pokrytego dachem z blachy fali
stej. Budynek ma jakie dziesi metrw dugoci i jest pomalo
wany na zielono. To dom Jamesa i jego rodziny. Ze wszystkich
stron sysz co chwila: Supa, mama Napirai. Serian a ge? - Hej,
witaj mamo Napirai, co u ciebie?".
Przechodzimy midzy gstymi ciernistymi krzewami, ktre
zaczynaj si zaraz przy domu. Maj okoo dwch metrw wyso
koci i su jako ogrodzenie dla obejcia i domostw caej rodzi
ny, ale przede wszystkim jako zabezpieczenie przed dzikimi
zwierztami. W cigu dnia trzyma si otwarte tylko niewielkie
przejcie, ktre dokadnie barykaduje si na wieczr, kiedy z pa
stwisk powrc zwierzta.
Co chwila witam si z jakimi ludmi, ciskam czyje rce,
spogldam w ciemne twarze. W wikszoci s to kobiety. Wszyst
kie umiechaj si szeroko, pozdrawiaj swoim zwykym supa
i pytaj, czy je pamitam. Niektre rozpoznaj od razu, innych
nie mog sobie przypomnie. Podchodzi do mnie bardzo stara
kobieta o pomarszczonej twarzy, umiecha si, ukazujc mocno
szczerbate zby i pozdrawia, na znak bogosawiestwa plujc mi
na rce. Bardzo dobrze j pamitam i rozpoznaj od razu. To
matka dziewczyny, ktr wtedy, przed laty, odwiedziam w kilka
godzin po obrzezaniu. Ta dziewczyna mieszkaa w chacie nieda
leko nas. W wieku dwunastu lat wydano j za m i w dniu lu
bu, jak to jest w zwyczaju u Samburu, poddano straszliwemu ry
tuaowi obrzezania. Chtnie zapytaabym t star kobiet o jej
crk, ktr te doskonale pamitam. To byo takie pogodne,
wesoe dziecko. Ale starzy ludzie mwi tutaj przewanie jzy
kiem maa, ktrego ja, pomijajc kilka zwrotw, niestety nie ro
zumiem.

38

Robi mi si smutno i nagle czuj si cakiem bezradna. Mam

tyle do powiedzenia, a tymczasem mog tylko sta w milczeniu
i si umiecha. Z mam bdzie podobnie.
James lekko mnie popycha i prowadzi dalej. W obrbie kraalu
znajduj si jeszcze dwie wiksze manyatty i dwie mniejsze,
w ktrych za dnia trzyma si mode kzki. Nowo narodzone koltka bierze si nawet do manyatt mieszkalnych. Ich ciany to
konstrukcja z drewnianych pali i palikw, gsto posplatanych
i poczonych ze sob, oboonych krowim ajnem, ktre
twardnieje po wysuszeniu. Widz tu i wdzie, e ciany s pop
kane, a ajno odpada. Dach chaty tworz skry kolce, wyplata
ne na miejscu sizalowe maty, tektura, worki. Wszystko to jest
pieczoowicie poukadane, tak aby zachodzce na siebie warstwy
chroniy od deszczu. Przed chat ley zwykle zwinita skra kro
wia, porzdnie uoone drewno na ognisko i owalne plecionki
z wierzbiny, ktre w razie przeprowadzki przywizuje si osom
na grzbietach jako rodzaj konstrukcji tragarskiej. Na tych wanie
plecionkach musi si zmieci cay dobytek rodziny.
Wok manyatt kury dziobi w czerwonobrzowej piaszczystej
ziemi. Dziwi si, widzc to stadko, gdy Samburu w zasadzie
nie trzymaj drobiu. Pamitam jeszcze, jak bardzo wszyscy byli
podekscytowani, kiedy przyniosam do wsi pierwsz kur. Nikt
nie wiedzia, co te mona pocz z takim dziwnym i zupenie
nieprzydatnym zwierzciem. Samburu nie jadali wtedy misa
kurzego ani jaj, a dla mamy to by tylko kopot: no bo jak uchro
ni tak kur przed dzikimi zwierztami? W dodatku martwia
si, e kura przycignie drapiene ptaki, co z kolei moe by nie
bezpieczne dla modych kzek. A teraz widz tu, w kraalu, co
najmniej dziesi wawo podskakujcych kurek! Zdziwiona py
tam o to Jamesa, na co odpowiada, umiechajc si zadowolony:
"Przecie nam pokazaa, jaki poytek jest z tych zwierzt! Moja
ona od czasu do czasu gotuje co z jajkami. A to, czego sami nie
zjemy, sprzedajemy w naszym maym sklepie siostrom misyjn
y m " . No prosz, znowu co nowego! W czasach ojca Giuliana
nie byo tu adnych sistr.

39

MAMA
Z zamylenia wyrywa mnie gos Jamesa: Potem ci wszystko
poka, teraz chodmy przywita si z mam. Ona mieszka tutaj,
z n a m i " - i wskazuje na manyatt wysokoci czowieka, do ktrej
wanie doszlimy. Kiedy chc si schyli i wlizn do rodka
przez niewielki otwr wejciowy, James powstrzymuje mnie
i szepcze: Nie, nie, czekaj, niech mama sama wyjdzie. W rod
ku, w tej ciasnocie i gryzcym dymie nie bdziecie mogy si
przywita, jak naley. No i mama bdzie miaa przynajmniej po
wd, eby znowu wyj z chaty".
James nachyla si do wejcia, mwi kilka zda w jzyku maa
i po chwili sysz, jak mama rusza si z miejsca. Zaraz potem, po
chylona, wychodzi z manyatty. Nareszcie j widz! Po czternastu
z gr latach! Oniemiaa ze zdumienia stwierdzam, e w cigu te
go dugiego czasu prawie wcale si nie zmienia! Wyobraaam j
sobie o wiele starsz i sabsz. Tymczasem widz postawn i pe
n godnoci kobiet. Wycigamy ku sobie rce i patrzymy na sie
bie wymownie, w milczeniu.
Mj Boe, jak tajemnicz aur roztacza ta kobieta! Prbuj
co wyczyta z jej lekko mtnych oczu. W kulturze Samburu nie
ma zwyczaju, by pada sobie w ramiona i wylewnie okazywa
uczucia i wzruszenia. Silne emocje Samburu prbuj tumi, pa
trzc powanie i bez ruchu przed siebie. Tymczasem my z mam
cigle jeszcze ciskamy si za rce.
Tak bardzo chciaabym jej powiedzie, jak wana jest dla mnie
ta wizyta. O tym, jak przez te wszystkie lata cigle miaam na
dziej, e los pozwoli mi j jeszcze kiedy zobaczy. Zawsze si za
ni modliam, w moich uczuciach zajmuje bardzo wane miejsce,
jest mi taka bliska. I jeszcze tyle innych rzeczy... Ale stoj bez
sowa. Mog przemawia jedynie sercem i wyrazem oczu.
Nagle mama wyciga praw rk, dotyka mojej twarzy, deli
katnie przyciska mi j do brody i szepcze: Corinne, Corinne,
Corinne!". Jej twarz rozjania umiech. Co za ulga! Pierwsze lo
dy zostay przeamane! Obejmuj mam i nie mog powstrzyma
si od wycinicia na jej posiwiaej gowie gorcego pocaunku.

40

Zalewa mnie fala niewysowionego szczcia. Czuj, e mama

take jest bardzo wzruszona. Ta chwila pokazuje, e podjam
dobr decyzj, by znowu tu przyjecha.
Na moment wracam mylami do naszego pierwszego spotka
nia. Do tych chwil, gdy po dugich i penych przygd poszuki
waniach wreszcie odnalazam Lketing w Barsaloi. Pamitam,
jak po gorcym przywitaniu siedzielimy z Lketing w manyhtcie
mamy, na krowiej skrze, gawdzc uradowani i szczliwi, gdy
nagle w otworze wejciowym pojawia si pochylona posta ma
my. Usiada naprzeciwko nas i dugo przygldaa mi si w mil
czeniu. Dzielio nas tylko dymice palenisko. Podobnie jak te
raz, przygldaymy si sobie badawczo, usiujc jak najwicej
wyczyta ze swoich oczu i twarzy. Wtedy take ona rozadowaa
sytuacj, wycigajc do mnie rk na powitanie. A dzisiaj do
tkna mojej twarzy.
Jestem tak bardzo wzruszona spotkaniem z Lketing i mam,
e zaczynam duo mwi. Gadam i gadam, bo inaczej jeszcze
chwila, a najzwyczajniej si rozpacz. Wyraam uznanie dla
wygldu mamy. Jej twarz jest nadal pena, prawie bez zmarsz
czek. Jest jedynie nieco nisza i szczuplejsza. Wosy ma krtsze
i siwe - przez co jej oczy wydaj si jeszcze ciemniejsze. Nieste
ty, podobnie jak wielu Samburu, ma z nimi problemy. Powo
dem jest gryzcy dym unoszcy si w chatach z otwartych pale
nisk. Jako ozdoby, moja teciowa nosi kilka warstw kolorowych
pereek na szyi i kolczyki ze szklanych paciorkw i mosidzu.
Na przegubach i kostkach stp rozpoznaj cienkie srebrne ob
rcze, tyle e teraz wrzynaj si gboko w skr. Z okazji lubu
dostaam od Lketingi podobne ozdoby. Nosiam je tak dugo,
a w kocu porobiy mi si na kostkach gbokie rany, ktre
przez kilka miesicy nie chciay si zagoi. Blizny po nich mam
do dzisiaj.
Mama ubrana jest w star niebiesk kang, narzucon na ra
miona i w brzow poatan spdnic. Patrzc na to, myl z ra
doci, e mam dla niej trzy nowe spdnice. Przelatuje mi przez
gow, e przecie James mgby kupi matce czasem now spd
nic za pienidze, ktre wysyaam, aby ich wspomc. Ale wiem,
41

e tutaj ubrania uywa si dopty, dopki si cakiem nie roz

padnie. A wicej ni jednego nie wypada nosi. Tak przynaj
mniej myl starzy ludzie.
Usuwam si na bok, tak aby Albert mg si przywita z ma
m. Robi to serdecznie i z szacunkiem. Mama pamita jego po
przedni wizyt i jest jej mio widzie go ponownie. Ale na
Klausa spoglda nieco nieufnie. Nie zna go i pewnie troch si
boi tej jego kamery. Rozmawiamy, a James i Lketinga su nam
jako tumacze.
Wypakowuj nowiutki koc i podaj go mamie. Lecz ona, za
miast si ucieszy, robi niezadowolon min. Zbita z tropu, zasta
nawiam si, co jej si nie podoba. Potem dowiaduj si, e mamie
byo nieprzyjemnie, bo inni ludzie widzieli, jak dostaje prezenty.
A z tego jest tylko zazdro i za krew.
Chcc j rozweseli, wycigam z podrcznego plecaka may al
bum ze zdjciami Napirai, ktre wybraam specjalnie dla niej
i Lketingi. Zaczam od najnowszych fotografii, a na kolejnych
stronach Napirai jest coraz modsza. Mama i Lketinga siadaj
i z zaciekawieniem ogldaj zdjcia. Lketinga dziwi si, e jego
crka jest ju taka dua. Jest prawie taka wysoka jak ja" - mwi
ze miechem.
Mama przy kadym zdjciu pyta, czy to aby na pewno Napirai.
Wida, e nieatwo jej zrozumie, o co chodzi na tych zdjciach,
ktre przecie wybraam celowo. Nie potrafi sobie tego wszyst
kiego uporzdkowa. Na szczcie fotografie maej Napirai bar
dziej do niej przemawiaj i mama wyranie si oywia. Tymcza
sem nad maym albumem pochyla si ju z dziesi gw. Wszy
scy chc zobaczy nasz crk. Take tata Saguny, starszy brat
Lketingi, przyglda si z zaciekawieniem i nawet w pewnej chwi
li wybucha serdecznym miechem, ukazujc idealnie biae zby.
A mio patrze na jego rozemiane oczy.
Wreszcie dochodzimy do zdjcia, na ktrym wida moj crk
z kilkoma kozami. Robi to na ogldajcych najwiksze wrae
nie - wszyscy zaczynaj co wykrzykiwa w wielkim podniece
niu. Przy ostatnich zdjciach mama, delikatnie gadzc fotografie
dugimi palcami, mwi: Tak, teraz j rozpoznaj, teraz rozpo-

42

znaj moj ma Napirai". I mieje si do mnie, uszczliwiona.

Potem zamyka album, wsuwa go pod swoj kang i krtko dzi
kuje mi sowami: Ashe oleng.

WIELKA

RODZINA

Teraz James zaprasza nas do swojego domu, chce nam przed

stawi rodzin. Jego ona przygotowaa chai, tradycyjn, bardzo
sodk herbat z kozim mlekiem. Od manyatty mamy do skrom
nego domu Jamesa jest tylko dwadziecia krokw. Przed wej
ciem bawi si i skacze kilkoro dzieci, z zaciekawieniem ledz
kady nasz krok. W drzwiach domu pojawia si adna, pulchna
moda kobieta. James przedstawia j jako swoj on, mam Sa
m i . Saruni, trzyletnia, bardzo ywa dziewczynka, to jego pier
worodna crka.
U Samburu maonkowie nigdy nie zwracaj si do siebie po
imieniu. Jeli co takiego przytrafi si przez nieuwag, winowaj
ca musi drugiej stronie ofiarowa koz. Imiona uchodz tu za co
bardzo osobistego. Kiedy para maeska nie ma jeszcze dziecka,
mczyzna i kobieta zwracaj si do siebie po prostu mparatut ono - i lepayian - mu. Po urodzeniu dziecka Samburu zwra
caj si do maonkw mama i tata oraz imieniem dziecka. Imi
jakiej osoby mona wymieni tylko, gdy jest ona nieobecna.
Wobec obcych wymienia si jedynie nazwisko oraz podaje, od
czyjej matki i ojca si pochodzi.
Ten osobliwy zwyczaj to teraz dla mnie pewne utrudnienie. Je
stem nieco zakopotana, gdy nie bardzo wiem, jak mam si
zwraca do Lketingi. Dawniej mwiam do niego po prostu
darling, ale dzisiaj nie byoby to na miejscu. Nie chciaabym te
nazywa go lepayian, mem. Jestemy przecie rozwiedzeni, a ja
nie chc budzi niewaciwych oczekiwa. Moe odpowiednie
byoby tata Napirai", ale jako nie chce mi to przej przez usta.
C, nie bdzie mi atwo nawiza rozmowy z Lketing, jeli b
dziemy oddaleni od siebie kilka metrw. Chcc nie chcc, b
dziemy musieli za kadym razem podej bliej, spojrze sobie

43

w oczy albo pocign drugie za rkaw, by zwrci na siebie uwa

g i mc zacz rozmow.
ona Jamesa od razu budzi moj sympati. Na pierwszy rzut
oka nie uznaabym jej za kobiet Samburu. Podobnie jak James
chodzia do szkoy. Nie nosi na szyi tradycyjnych ozdb, tylko
modny delikatny acuszek z czarnych i zotych pereek. Nie ma
te ogolonej gowy, jak jest tu w zwyczaju. Jej wosy s kokiete
ryjnie upite i kunsztownie oplecione ozdobn chustk. Jest
ubrana po miejsku, nie tradycyjnie. Ma na sobie sweterek i bluz
k z dzianiny, a do tego ciemnoczerwon spdnic. James i ona
wyranie odstaj od reszty rodziny, zupenie jakby yli w innym
czasie. ona Jamesa jedn rk podtrzymuje swoje najmodsze
dziecko, a drug wyciga do mnie na powitanie. Mimo miejskie
go wygldu sprawia wraenie bardzo niemiaej. Mwi cicho
i tylko na chwil podnosi na nas oczy.
Wchodzimy do najwikszego pokoju, przestronnego pomiesz
czenia, na ktrego umeblowanie skadaj si proste drewniane
stoy, krzesa i stoki. Na cianach, dla dekoracji, powieszono
najrniejsze rzeczy. Obok dwch lubnych fotografii przedsta
wiajcych Jamesa w tradycyjnych ozdobach wojownika, wisi
zdjcie ukazujce go w ciemnym garniturze i krawacie. Dziwne
zestawienie! Fotografia kilku kenijskich ministrw, wielki
plakat z brazylijsk druyn futbolow, pluszowy misiaczek, za
wieszony na gwodziu niedaleko chrzecijaskiego krzya - na
widok tych kontrastw umiecham si w duchu. Gdyby spojrze
na to oczyma Europejczyka, wszystko tu jest biedniutkie, a na
wet troch mieszne. Jednak gdy przypomn sobie nasze ycie
w manyatcie, to wydaje mi si, e ten pokj umeblowany jest nie
mal z przepychem.
Siadam na jednym z krzese, a Lketinga zajmuje miejsce z dru
giej strony stou. Zakada nog na nog, szczupymi rkami obej
muje cienki kij, bez ktrego nie rusza si z miejsca. Zastpuje mu
on dzid. Dugie nogi Lketingi wygldaj wspaniale, a caa jego
posta ma w sobie co bardzo godnego i nieco kobiecego. Jestem
bardzo rada, e widz go w tak dobrej formie. W kocu to ojciec
mojej crki i ona take powinna by z niego dumna.

44

Lketinga przypatruje mi si nieustannie. Ja za rozgldam si

po pokoju. Tymczasem ona Jamesa stawia na stole termosy
z herbat i emaliowane metalowe filianki. A mnie zatyka
z wraenia! Termos! Dziki temu mog tu cigle mie pod rk
wczeniej przygotowan gorc herbat! Tak, w tym przypadku
ten cay plastik ze szklanym wkadem to rzeczywicie postp.
Drewno na opa jest bardzo cenne, wic gdy ju raz rozpali si
ogie, mona przygotowa herbat na cay dzie, nie marnujc
go wicej.
Rozmawiam z Lketinga, a James zabawia rozmow Alberta,
Klausa i naszych kierowcw, najwyraniej bardzo tym wszyst
kim zdumionych. Starszy brat Lketingi przykucn obok przy
cianie i przysuchuje si potokowi nieznanych angielskich sw.
Prosz byego ma, eby mu przetumaczy, jak bardzo chciaa
bym zobaczy Sagun i osobicie przekaza jej upominek. Tata
Saguny owiadcza, e jego crka codziennie chodzi pa krowy.
Lecz on wrci jutro do swojej wsi i zastpi j przy stadzie, aby
moga przyj do mnie pojutrze. Bardzo si ciesz. Bd moga
zobaczy Sagun, ktra wtedy, gdy yam w Kenii, bya ma
dziewczynk. Mieszkaymy w chacie mamy. Na pocztku Saguna bardzo si baa mojej biaej twarzy. Za to potem za kadym ra
zem chorowaa z tsknoty, gdy na kilka dni wyjedaam ze wsi
po zaopatrzenie. Jada dopiero wtedy, kiedy wracaam. Czasami
zabieraam Sagun nad rzek, gdy szam po wod albo upra
ubrania. Pamitam, jak przyjemno sprawiay jej kpiele w ka
uy - a piszczaa z radoci. Z ktrej wyprawy do Szwajcarii
przywiozam jej brzow lalk. Nigdy nie zapomn wraenia,
jakie ta lalka zrobia we wsi. Wszyscy byli wstrznici, bo myle
li, e to martwe dziecko. Omal nie wywoaam maego powstania!
Jestem taka ciekawa, jak te dzisiaj wyglda tamta maa Saguna.
Czy w ogle mnie sobie przypomni?
Popijam gorc herbat i czuj, jak powoli opada ze mnie cae
napicie. Ta herbata to smak mojej afrykaskiej ojczyzny. Klaus
Uwaa, e jest okropna, a Albert przynosi sobie z samochodu bu
telk wody. Dla mnie chai jest jak najlepszy szampan. Jake cz
sto ten napj stanowi nasze jedyne poywienie przez wiele dni!
45

Na zewntrz, przed wejciem, siedz na ziemi dwie mae

dziewczynki, pytam wic Lketing o siostr przyrodni Napirai.
Odwraca si i mwi co do dzieci. Jedna z dziewczynek wstaje
i niemiao wchodzi do pokoju. Od razu rzuca si w oczy pewne
podobiestwo midzy ni a moj crk. Podobne s zwaszcza
okolice oczu i zarys czoa. Umiecham si do maej i przywouj
j skinieniem rki, ale ona nie ma miaoci podej. Lketinga
mwi do niej bardziej zdecydowanym tonem. Teraz dziewczyn
ka zbiera si w sobie i pozdrawia mnie, ale nie podnosi oczu. Na
pirai take bya i jest do dzisiaj niemiaym dzieckiem. Rodzin
ne podobiestwo? Shankayon ma raczej wyrazisty nos ojca, pod
czas gdy Napirai odziedziczya bardziej okrgy nosek swojej
afrykaskiej babci.
Lketinga mwi, e jego crka chodzi do szkoy, ale robi przy
tym nieco lekcewacy gest rk. Szkoa nie ma dla niego nic
wsplnego z prawdziwym yciem. Dlatego uwaam za niezwy
ke, e mimo to da swojemu dziecku moliwo nauki. Bo tutaj
to ojciec nadal decyduje, czy dziecku wolno chodzi do szkoy,
czy nie, mimo e nowy rzd wprowadzi obowizek nauki.
Shankayon jest adniutka i wyjtkowo wysoka, jak na osiem
lat. Zaraz za ni wbiega w podskokach malutka, trzyletnia Saruni i z wyrazem zaciekawienia patrzy na nas wielkimi oczami.
James owiadcza z dum, e z wyjtkiem starszego brata caa
rodzina mieszka tutaj, w jednym kraalu. Nawet mama przeniosa
si z drugiej strony wsi, gdzie za moich czasw mieszkalimy
wszyscy.
Zreszt tam, na wzgrzu, nie ma ju adnych manyatt. Wszy
scy sprowadzili si na d, do wsi. Zdumiona, pytam o przyczy
n. Przecie sama widzisz, jak rozroso si i zmienio Barsaloi odpowiada James ze miechem. - Dzisiaj mamy we wsi ujcie
wody, nigdy nie brakuje wieej i czystej do picia. Nie musimy
ju chodzi po ni tak daleko, jak kiedy, nad rzek".
Nie mog si nadziwi zmianom, jakie zaszy tu w cigu zale
dwie czternastu lat. James wyciga rk w stron podwrza
i wskazuje na niewielki budyneczek z blachy falistej. To nasza
toaleta i azienka" - owiadcza z dum. Jak si potem przekoAf,

nam, toaleta to prosty klozet, gdzie potrzeb zaatwia si na sto

jco. azienka za to nagie pomieszczenie, w ktrym na podo
dze stoi czerwona plastikowa miska do mycia. Chocia ten
przybytek" jest tak prymitywny, jestem niezmiernie zadowolo
na, e nie musz ju biega do buszu i jeszcze na koniec pali zu
ytego papieru toaletowego. Midzy rozoyst akacj a toalet
wisi na sznurku uprana bielizna. Cay kraal wyglda tak jako
spokojnie i przytulnie. James bardzo dobrze to wszystko zorga
nizowa.
Z zamylenia wyrywa mnie pytanie Lketingi: A czy ty wiesz,
ile jest tutaj sklepw?". Potrzsam przeczco gow i spogldam
na niego wyczekujco. Czternacie spoywczych, trzy rzeni
cze i jeden bar z piwem. Kompletne szalestwo, co?" - mwi
Lketinga.
Faktycznie, a si wierzy nie chce! Przed siedemnastu laty to
wanie ja byam osob, ktra urzdzia tu pierwszy przyzwoity
sklep spoywczy. Jak u nas byo wszystko wyprzedane, to ju ni
gdzie w caym Barsaloi i okolicy nie mona byo niczego kupi.
Tote gdy sysz, e dzisiaj zawsze jest pod dostatkiem jedzenia,
ciesz si niepomiernie. Jestemy w Barsaloi dopiero od niedaw
na, ale wszystko, co zobaczyam i usyszaam w tak krtkim cza
sie, wskazuje, e ycie tutaj, co prawda dalej surowe i skromne,
stao si jednak znacznie atwiejsze. A mojej afrykaskiej rodzi
nie, dziki finansowemu wsparciu z naszej strony, z pewnoci
powodzi si lepiej ni wielu innym.
Lketinga, ktry jakby czyta w moich mylach, spoglda na
mnie i mwi: Realy, ycie jest teraz o wiele lepsze. Moe ze
chcesz znowu tu zosta?". Wybucha przy tym miechem, a jego
biae zby lni wspaniale. Odpowiadam figlarnie, chocia tym
Pytaniem wprawi mnie w lekkie zakopotanie: Przecie znowu
Polubie mod kobiet. Gdzie ona jest?". Lketinga natych
miast powanieje, z niechci macha rk i mwi krtko: I don't
know - somewhere! Wyranie wida, e nie chce rozmawia o swojej nowej onie, tote szybko zmieniam temat.
W otwartych drzwiach co jaki czas wida maego, dwuletniego synka Jamesa. Na cze mojego wydawcy ochrzczono go imie-

47

niem Albert. Ale ta zgodno imion najwyraniej nie robi na ma

ym wraenia, bo gdy tylko spojrzy na nasze biae twarze, zaraz
wybucha paczem i ucieka. Jego siostra, Saruni, jest o wiele bar
dziej ufna. Stopniowo, zatrzymujc si co chwila, przysuwa si
do mnie. Jest taka rozkoszna, e najchtniej od razu wziabym
j na rce. Bardzo przypomina mi ma Sagun.
Stefania - bo tak ma na imi ona Jamesa - stoi w wskim po
mieszczeniu obok wejcia, sucym jako miejsce do gotowania.
Niepytana, w ogle si nie odzywa. W kuchni" znajduje si je
dynie palenisko, ale nie na ziemi, jak zwykle tutaj, tylko nieco
wyej. Tak wic Stefania moe gotowa na stojco. Wokoo wycementowanego paleniska jest troch miejsca do przygotowywa
nia potraw i odkadania rzeczy. Po lewej, na cianie wisi kilka
garnkw, filianek i talerzy. Woda stoi w 20-litrowym kanistrze
na ziemi.
James pyta, czy jestemy godni. Lketinga natychmiast ener
gicznie protestuje: No, teraz nie bdziemy je, przecie musi
cie potem zje koz. Zabij dla was najlepsz i najwiksz". Al
bert rzuca, e to nie jest konieczne i troch si krzywi. Dawniej
by wegetarianinem i nie ma ochoty patrze na zabijanie kozy.
Lecz James odpowiada zdecydowanie, e tak musi by: Co by
pomyleli ludzie, gdybymy na wasz przyjazd nie ubili najlepszej
kozy?". Na widok mocno speszonych twarzy Alberta i Klausa
Lketinga wybucha gonym miechem. Do wieczornego powro
tu trzody do domu upynie jeszcze okoo dwch godzin. W tym
czasie, zanim gwatownie zapadnie ciemno, powinnimy rozlo
kowa si na nocleg.

NASZ

OBZ

Maszerujemy do pooonej w pobliu misji. W drodze co

chwila kto do mnie podchodzi. Cigle si z kim witam, sysz:
Mama Napirai! Supa! Seran a ge? Jestem do gbi poruszona tym
serdecznym przyjciem po tylu latach. W misji od razu rozpo
znaj stra i kobiet, ktra pracowaa tu przed laty. Wiemy, e
48

ojca Giuliana nie ma ju w Barsaloi. Zamiast niego wita nas

mody duchowny z Kolumbii i serdecznie zaprasza w gocin.
Oczywicie nie ma nic przeciwko temu, abymy tutaj na kilka
dni rozbili namioty. Mody Kolumbijczyk kieruje misj od kil
ku lat i sysza ju o biaej Masajce.
Kierowcy podprowadzaj samochody na teren misji. Ustawia
j je na paskim miejscu, gdy na dachach obu aut maj by roz
bite i umocowane namioty. Natychmiast zabieraj si do roboty
i p godziny pniej sypialnie" dla obu moich towarzyszy pod
ry s gotowe.
Teraz kolej na namiot dla mnie. Bdzie sta zwyczajnie, na zie
mi. Gdy szoferzy s zajci jego rozkadaniem, nadchodzi Lketinga. Na widok namiotw na dachach staje osupiay, a jego oczy
robi si wielkie ze zdumienia. Whafs this? - pyta oszoomiony,
wpatrujc si w namioty. Jego reakcja jest tak zabawna, e nie
mog powstrzyma si od miechu. Wyjaniam, e to domy" dla
Alberta i Klausa. Lketinga, jak zawsze, gdy co jest dla niego
nowe i niezwyke, potrzsa gow i burczy pod nosem: Crazy,
really crazy! Jak mona spa tak wysoko!".
Ostronie wstpuje kilka szczebli po jednej z drabinek, wtyka
gow do namiotu i ju po chwili syszymy jego zduszony, gard
owy miech i pene rozbawienia sowa: Yes, oh,yes, to wyglda
cakiem niele!".
Lketinga pewnie jeszcze nigdy w yciu nie widzia namiotu,
nie mwic ju o namiocie na dachu samochodu. Doskonale ro
zumiem, e caa ta sytuacja musi by dla niego w najwyszym
stopniu niezwyka. U Samburu nie ma zwyczaju, aby gocie
przybywali z wasnym domem. Kiedy Samburu s w podry,
wszdzie mog poprosi o nocleg. Naley tylko przestrzega
Pewnych regu. Pamitam na przykad, e mj byy m mg
nocowa tylko u kobiet, ktre miay syna w jego wieku. Ten zwy
czaj suy pewnie temu, aby uniemoliwi zdrad maesk.
Lketinga, zlustrowawszy namioty, pyta troskliwie, gdzie bd
nocowa: tutaj czy w manyatcie mamy? Pokazuj na kierowcw,
ktrzy wanie stawiaj mj namiot i odpowiadam, e pierwszej
nocy bd spaa tutaj. Musz si troch przyzwyczai - wyja49

niam - a potem chtnie przenocuj u mamy". Okay, no problem odpowiada Lketinga ze spokojem, nastpnie podchodzi do kie
rowcw i pomaga im przy ustawianiu namiotu.
Przygldam si temu ze zdumieniem, gdy u Samburu budo
waniem domw zajmuj si wycznie kobiety. To one cinaj
i targaj na miejsce gazie i konary potrzebne do budowy manyatty - mczyni nie pomagaj im wcale. Kiedy szkielet chaty jest
gotowy, zbiera si glin i krowie ajno, ktrym tynkuje si cia
ny i uzupenia dach. Domy nale wycznie do kobiet - razem
z caym wyposaeniem. Mczyni nie maj domw.
Modzi mczyni, w okresie gdy ju s wojownikami, ucz si,
jak przey w warunkach naturalnych, bez dachu nad gow. Po
obrzezaniu opuszczaj dom matki i yj w mskiej spoecznoci
gdzie w buszu. W tym czasie sypiaj zwykle pod goym niebem,
przy krowach. Kiedy pada, rozpinaj nad gowami krowie skry
i czekaj, a znowu zawieci soce i bd mogli wysuszy swoje
kangi.
Mczyznom wolno jednak przechowywa w domu matki
pewne osobiste przedmioty, a po duszym czasie mog niekiedy
u niej nocowa. Lecz nie mog nic u matki je. Wie si to
z okrelonym tabu - kobietom obrzezanym, to znaczy zam
nym, absolutnie nie wolno patrze na to, co bdzie jad wojow
nik.
Wanie wczoraj wieczorem James opowiada nam w Maralal
Lodge, jak ciki by dla niego ten czas zaprawy na wojownika.
Przecie wzrasta z dala od domu, mao nocowa w manyatcie,
mieszka w szkole i razem z innymi kolegami spa w normalnym
pokoju. Kiedy wic w wieku siedemnastu lat, wkrtce po obrze
zaniu, musia wynie si do buszu, eby pilnowa krw i podda
si tradycyjnym rytuaom, bya to dla niego naprawd trudna
prba. James nie nawyk do takiego ycia. Cikie byy zwasz
cza noce. Nagle musia si kompletnie przestawi, nauczy si
spa pod goym niebem, na krowiej skrze, a nieznane odgosy
i zapachy przeszkadzay mu zasn. Za kadym razem, kiedy bu
dzi si w nocy z pytkiego snu, odruchowo wyciga rce, w na
dziei, e zaraz dotknie cian.
50

Tymczasem gotowy jest ju mj may, okrgy namiot. Lketinga wciska wanie w ziemi ostatnie ledzie. Jestem zdumiona
i gboko wzruszona jego troskliwoci, z tak chci pomaga
kierowcom przy moim namiocie! Dawniej, kiedy prosiam go
o pomoc przy czym, do czego nie by przyzwyczajony, czsto po
prostu mnie zbywa. Najzwyczajniej si wymigiwa: Ach, nie
wiem, nie umiem, lepiej zrb to sama!".
Zaczynamy wypakowywa bagae. Cign do namiotu moje
dwie wielkie torby podrne. Ledwie weszam, a ju Lketinga
wtyka gow do rodka i pyta, bardzo podekscytowany: Masz
dla mnie jakie prezenty? James ci napisa, o co prosiem?". Mi
n robi przy tym tak, jak chopiec przed boonarodzeniow
choink! Nie mog si powstrzyma i wybucham miechem.
Mrugam do niego porozumiewawczo, wskazuj na jedn z toreb
i mwi, e s w niej wycznie prezenty dla rodziny. Umie
cham si i prosz, eby nie by taki niecierpliwy. Musi troch po
czeka, bo chc dopiero jutro spokojnie porozdziela prezenty,
kiedy ju nie bdzie nas obserwowao tyle osb. Ten argument
doskonale trafia do Lketingi.
Na krtko przed nastaniem ciemnoci wyruszamy z obozu,
dwigajc t cik torb. Idziemy do kraalu mojej rodziny, gdzie
czeka ju na nas James.

KRAALU

Tymczasem do kraalu powrcio co najmniej szedziesit kz,

w wikszoci biaych, i panuje tu wielki ruch i oywienie. Mae
kzki gono nawouj swoje matki, ktre, o ile nie s wanie do
jone, meczc, biegaj po caym terenie. Wszdzie wida zajte
dojeniem kobiety i dziewczta.
Wanie o tej porze, wieczorem, kiedy do domu wracaj ludzie
i zwierzta, kraal wyglda najpikniej. Mama ju na p godziny
Przed powrotem kz zasiada przed manyatt i czeka. Zwykle ra
zem z ni siedz te inne kobiety. Gdy tylko mama dostanie
pierwsze udojone mleko, przygotowuje chai dla dziecka, ktre
51

akurat mieszka w jej chacie. Potem jeszcze dla kilkorga innych

dzieci i dla siebie samej gotuje ugali, ktre codziennie jada si na
kolacj.
Klaus filmuje rne sceny w kraalu. Dzieci, pocztkowo onie
mielone, zrozumiawszy, co Klaus robi, stopniowo staj si coraz
bardziej ufne i specjalnie dla niego pozuj do kamery. Popisuj
si, apic mae kzki, ktre potem nosz na ramionach. Nawet
trzyletnia Saruni goni za jak kzk, apie j za tyln nog,
sprawnie obejmuje maymi rczkami wszystkie cztery nogi zwie
rztka, a potem unosi do gry, patrzc przy tym triumfujco na
Klausa. Klaus nie wie ju, co ma najpierw filmowa. Kiedy po
tem na maym monitorze pokazuje nakrcone ujcia, dzieciaki
wprost nie posiadaj si z radoci. W ten sposb widz siebie po
raz pierwszy w yciu. Wok Klausa byskawicznie gromadz si
duzi i mali. Kady chciaby popatrze na niewielki ekranik ka
mery filmowej. Ciekawo jest silniejsza ni niemiao i lody
zostaj przeamane.
Przygldam si tej radosnej krztaninie z prawdziw przyjem
noci. Nagle podchodzi modsza siostra Lketingi i wita si ze
mn wylewnie. Ona take pilnowaa kz podczas wypasu i wr
cia dopiero teraz. Oczywicie od razu pyta o Napirai i jej take
musz wszystko dokadnie opowiedzie. T siostr Lketingi za
wsze bardzo lubiam. Jako mod dziewczyn wydano j za m
za bardzo starego mczyzn. Zmar wkrtce potem, gdy ona
urodzia swoje pierwsze dziecko. Od tego czasu siostra mojego
byego ma yje samotnie, ale urodzia jeszcze kilkoro dzieci.
Zgodnie z tradycj Samburu, nie wolno jej wyj powtrnie za
m. Pamitam, e jako dziecko bya wesoa i pogodna. Wydaje
si, i t pogod ducha zachowaa do dzisiaj. Obejmuje mnie, ci
ska i pieszczotliwie pociera gow o moj szyj.
Ten wybuch serdecznoci przerywa Lketinga, ktry wanie
do nas podszed. Bezceremonialnie apie mnie za rk i cignie
za sob, mwic powanym tonem: Chod, zobacz, jak koz
zabij dla ciebie!". Tata Saguny i James s ju przy stadzie. Prze
ciskaj si wrd zwierzt, naradzajc si i rozmawiajc z oywie
niem. Odcigaj na bok wybrane sztuki. Do braci docza Lke52

tinga. My, troje biaych, czujemy si nieco bezradni. Zaraz za

padnie wyrok i jedno ze zwierzt straci ycie. Mczyni ju zde
cydowali - wybr pad na najwikszego koza.
Lketinga apie zwierz za rogi i wyciga ze stada. Z pocztku
wszystko odbywa si spokojnie, ale nagle kozio wydaje z siebie
przeraliwy bek. To beczenie przejmuje do szpiku koci. Inne
zwierzta stoj spokojnie, przeuwajc, a wielki kozio prbuje
si wyrwa, jakby przeczuwa, e oto wybia jego ostatnia godzi
na. Albert zostawia nas. Mwi, e przyjdzie, jak bdzie po
wszystkim.
Lketinga wyprowadza koza. Przechodzc obok mnie, woln
rk ujmuje moj i mwi: Chod z nami, popatrzysz, to twj ko
zio!". Wiem, e dla kobiety uczestniczenie w rytuale zabijania
zwierzcia to zaszczyt, tote nie daj pozna po sobie, jakie to dla
mnie przykre.
Tata Saguny zrcznym chwytem apie koza za nogi i przewra
ca na bok na ziemi. Lketinga natychmiast zatyka zwierzciu
nos i pysk, aby je udusi. Kozio dawi si, wyrywa i szarpie, usi
ujc si wyswobodzi. Brzuch wznosi si i opada, a mnie si wy
daje, e trwa to ca wieczno. Dziki Bogu jest ju ciemno i tyl
ko ksiyc owietla ten okropny widok. Wedug obyczajw Samburu, zanim zwierz umrze, nie moe popyn krew.
Podczas gdy tutaj w ciszy odbywa si zabijanie zwierzcia, wo
koo toczy si zwyke ycie. Kilkoro dzieci dalej ugania si za
maymi kzkami, inne spokojnie obserwuj dogorywanie koza.
Wreszcie jego ciaem wstrzsaj ostatnie drgawki. Tata Saguny
prosi Shankayon, by przyniosa n i misk. Potem ostrzy n
o kamie, a nastpnie wprawnym ciciem otwiera ttnic szyjn.
Natychmiast zaczyna wypywa krew i podstawiona miska na
penia si ciepym pynem. eb koza jest odchylony do tyu,
te oczy zwierzcia patrz martwo ku niebu.
Lketinga pyta artobliwie, czy nie miaabym ochoty napi si
krwi. Dzikuj i odmawiam, a Lketinga to samo proponuje
Klausowi, ktry i tak ma ju do po tym, co widzia. James za
biera misk. W ciemnoci rozpoznaj niewyrane postaci dwch
wojownikw, ktrzy podaj za nim. Zdziwiona pytam Lketin53

g, dlaczego on nie pije krwi. Bo ju nie jestem wojownikiem" pada spontaniczna odpowied. Podnosi martwe zwierz i kadzie
je na kawaku blachy falistej, a jego starszy brat jednym ruchem
przecina skr koza po stronie brzusznej, od piersi po genitalia.
Potem rozcina wzdu wszystkie cztery nogi. Pomagaj mu przy
tym mae dziewczynki. Jedna trzyma latark, inne po kolei przy
trzymuj nacinane nogi.
Teraz rozpoczyna si ciganie skry. Brat Lketingi jedn rk
ciga skr, a drug mocno przyciska koza do ziemi. W ten spo
sb skra szybko i atwo oddziela si od misa. Przygldam si
zdumiona i zafascynowana, bo przy tym wszystkim nie spywa
ani jedna kropla krwi. Nie mija nawet dwadziecia minut, a ko
zio ley przed nami cakowicie odarty ze skry. Teraz otwieraj
mu brzuch. Wypywaj jelita i wntrznoci. Brat Lketingi patro
szy koza, dokadnie wszystko oddziela i odkada kad oczysz
czon cz na blach. Poniewa jeszcze z dawnych czasw pa
mitam", jak straszliwie cuchnie tre jelit, nie czekam na dalsze
sprawianie, tylko odchodz. W kocu chc potem je to miso.
Id do domu, doczam do zgromadzonych osb i pij gorc
herbat chai z termosu. Na mj widok may Albert natychmiast
chowa si za matk i spoglda na mnie przeraonymi oczami. Ja
mes opowiada, jak mieszkacy Barsaloi zareagowali, kiedy nie
od razu pojawiam si we wsi. Wiesz - mwi - wikszo i tak
nie wierzya, e wrcisz tu po czternastu latach. Kiedy zobaczy
li, e z samochodu wysiad tylko Klaus, uznali to za dowd. Zja
wia si jaki mzungu, aby powiedzie, e Corinne jednak nie
przyjedzie. Uspokoiem ich i wyjaniem, e zwiedzasz szko.
Potem usyszaem, jak ludzie mwi midzy sob - Corinne
przyjeda jak krlowa, dwoma samochodami, w dodatku pro
wadzonymi przez szoferw. Najpierw zjawia si jedno auto,
z ktrego wychodzi jaki biay, eby zorientowa si w sytuacji
i ustawi kamer. A dopiero pniej przyjeda Corinne. Dla
wszystkich byo jasne: Only a Queen is moving in this way".
Wybuchamy gonym miechem. Tego si naprawd nie spo
dziewaam, e bd mnie porwnywa do krlowej. Oczywicie
zdawaam sobie spraw, e nasze dwa wielkie samochody tereno54

we, w dodatku z szoferami, musz wzbudzi we wsi sensacj.

W kocu mieszkacy Barsaloi pamitaj naszego rozklekotane
go landrowera, ktrego zawsze prowadziam sama. To ja byam
kierowc.
James kilka razy powtarza t histori, za kadym razem wzbu
dzajc rozbawienie. Dodaje, e z mojego przyjazdu ciesz si na
wet ludzie, ktrzy nie znali mnie osobicie, a jedynie syszeli
o mnie.
Wychodz na zewntrz. Ksiyc w peni i tysice gwiazd roz
janiaj nocne niebo. Po niedawno zabitym kole ani ladu. I tyl
ko Lketinga piecze na ruszcie nad ogniskiem kilka kawakw
misa. Jest dokadnie ustalone, jakie czci dostaj starsi m
czyni, jakie przypadaj kobietom, a ktre mog je nieobrzezani jeszcze dziewczta i chopcy. Przypominam sobie, e podroby,
nogi i gowa zawsze byy gotowane w manyatcie u mamy. Przysia
dam si do Lketingi i patrz na skwierczce kawaki koziego
misa. A trudno uwierzy, e ta koza zaledwie przed godzin
staa przed nami ywa i wawa.
Prbujemy rozmawia, ale wcale nie jest atwo znale odpo
wiedni temat. Kiedy chc opowiedzie co o mojej ksice, Lke
tinga macha niecierpliwie rk i mwi: Pniej, nie teraz". Sta
ram si dowiedzie czego o okresie po moim wyjedzie, ale
Lketinga odpowiada: Nie chc mwi o moim yciu w Mombasie, od razu zaczynam od tego wariowa. Cakiem zmieniem
swoje ycie. Nie pij i jestem zadowolony. Mam trzy ony i ad
nych problemw". Mnie nie moe ju uwaa za swoj on, ale
w tym momencie nie chc wszczyna dyskusji. Dlatego opowia
dam mu o naszej crce Napirai. Co robi w szkole, jakie lubi
przedmioty. Mwi, e wolaaby raczej pj do pracy, ni uczy
si przez wiele lat. Lketinga podchwytuje to natychmiast i rzu
ca: Yes. She is clever like me.
W manyattach take przygotowuje si miso, wida to po dy
mie, ktry wydobywa si ze wszystkich chat. Jestem coraz bar
dziej godna i nabieram apetytu na jedzenie. Ciesz si, e nie
dugo bd moga zatopi zby w wielkim kawale misa, chocia
na pewno bdzie twarde.

55

Nareszcie. Siedzimy w domu Jamesa, a na stole dymi blaszany

garnek peny upieczonych kawakw koziego misa. Kady cz
stuje si sam. Jedni obgryzaj eberka, inni z apetytem wgryzaj
si w kawaek uda. Mnie to pieczone miso smakuje doskonale,
natomiast Albert i Klaus jedz tylko tyle, ile wymaga grzeczno.
Wspaniaa uczta dobiega koca. Powoli zbieramy si do wyj
cia, by uda si na nocny odpoczynek w naszym obozie na tere
nie misji. Jestemy porzdnie zmczeni, wrcz wyczerpani wrae
niami dugiej podry. Ruszamy w drog, a Lketinga towarzyszy
nam do samej misji. Umawiamy si na herbat na nastpny dzie.
Albert, Klaus i ja jeszcze na chwil siadamy razem na krzese
kach campingowych, eby odetchn i uporzdkowa w mylach
wraenia minionego dnia. Kierowcy przypominaj o penej lo
dwce w samochodzie. Postanawiamy zakoczy dzie kielisz
kiem ginu z tonikiem. Jestemy tylko o par krokw od wsi,
a mam wraenie, jakbym znalaza si w innym wiecie. Siedz
wygodnie na krzele, trzymam w rku schodzonego drinka, pa
trz na twarze dwch biaych mczyzn i rozmawiam po niemiec
ku. Przez chwil to wszystko wydaje si kompletnie nierzeczywi
ste. Z takiej perspektywy jeszcze nigdy nie patrzyam na Barsaloi!
Z zamylenia wyrywa mnie Klaus. Opowiada, jak wygldao je
go spotkanie z Lketinga, zanim przyjechaam do wsi. Kiedy wy
siad z samochodu, pod akacj, opodal, sta Lketinga. Obok niego
sta James, ktry po krtkiej rozmowie znikn w swoim domu.
Klaus poczu si nieco zagubiony, nie bardzo wiedzia, jak si za
chowa, ale wzi kamer na rami i odwanie podszed do Lketingi. Gdy prbowa si przedstawi, Lketinga tylko zmierzy go
wzrokiem, z kompletnie nieporuszon twarz. Zaraz potem bez
sowa odwrci oczy i znowu uparcie patrzy na drog w kierun
ku rzeki. Klaus poczu si cakiem bezradny, byo mu po prostu
gupio, nie bardzo wiedzia, jak wybrn z tej sytuacji. Po chwili,
ktra jemu wydaa si wiecznoci, usysza pene wyrzutu: You
are late! Z ulg i nadziej, e moe wreszcie uda mu si nawiza
rozmow, zacz gorczkowo wyjania przyczyny naszego sp
nienia. Lketinga przerwa mu bezlitonie: / know everything.
Zmierzy go przy tym druzgoccym spojrzeniem. Teraz Klausowi
56

zrobio si naprawd nieprzyjemnie: Boe, co bdzie, jak pojawi

si Corinne? - pomyla - Jak wytrzymamy tutaj kilka dni, skoro
Lketinga zachowuje si tak ju teraz?". Lecz po kilku kolejnych,
nieskoczenie dugich minutach usysza agodniejszym ju nie
co tonem zadane pytanie: Doyou have a cigarette?
Nie uwierzycie, jaka to bya ulga... Ucieszyem si, e chocia
w ten sposb mog zrobi dla niego co miego. Wreszcie Lketinga,
gdy ju zapali papierosa, mrukn askawie: Let's go in the shadow.
No i tak stalimy, milczc, w cieniu akacji. Sowo daj, e ju daw
no na nikogo nie czekaem z takim utsknieniem, jak dzisiaj na
was!" - koczy Klaus swoje opowiadanie, a my miejemy si do ez.
Doskonale umiem sobie wyobrazi takie zachowanie mojego
byego ma. To jego podejrzliwe, uparte spojrzenie. Rozumiem,
jak niezrcznie Klaus musia si poczu w tej sytuacji.
Pomijajc w epizod, wszyscy jestemy zdania, e zarwno
dzisiejsze powitanie we wsi, jak i zachowanie Lketingi przeszy
nasze najmielsze oczekiwania. Czuj si znakomicie, jestem na
prawd zadowolona. Wypijam ostatni yk. Panowie wdrapuj si
na samochody i znikaj w swoich namiotach. Wlizguj si do
mojego i moszcz sobie wygodne posanie ze piwora. Na ze
wntrz siedz nasi kierowcy, zagbieni w cich rozmow. Od
strony wsi dobiega niekiedy pomekiwanie kz, przerywane krt
kim szczekniciem psa. Z tej odlegoci gosy ludzi to tylko ciche
pomrukiwanie. Jake chciaabym wiedzie, co myl o nas: ma
ma, Lketinga i wszyscy inni. Jak odebrali ten pierwszy dzie na
szej wizyty? Ja jestem bardzo zadowolona. Dotychczas wszystko
si udao i nie auj, e zdecydowaam si na t podr. Czuj
w sercu mie ciepo. Czy oni czuj podobnie?

W MANYATCIE

MAMY

Nastpnego dnia budz si bardzo wczenie. Jestem troch

rozbita i poamana. Wysuwam si z namiotu i patrz na wspania
le czerwon kul soca, powoli wynurzajc si zza szczytw
gr. W naszym obozie panuje jeszcze spokj i cisza. Odwieam

57

si chusteczkami higienicznymi i rozkoszuj piknym poran

kiem i wschodem soca. Wkrtce budz si te moi towarzysze.
Wanie pijemy porann herbat, gdy zjawia si Lketinga. Ina
czej ni poprzedniego dnia, dzisiaj jest ubrany po europejsku.
Ma na sobie dugie spodnie, koszulk i pbuty. Wita si z nami
uciskiem doni, pyta, jak spalimy, a potem maszeruje prosto do
mojego namiotu. Najzwyczajniej w wiecie otwiera zamek by
skawiczny, zaglda do rodka i sprawdza, jak te tam wyglda po
nocy. Dawniej, kiedy byam jego on, bardzo by mnie to rozzo
cio, ale teraz takie zachowanie wydaje mi si jedynie dziwacz
ne i zabawne, ledwie mog si powstrzyma od miechu.
Po inspekcji namiotu Lketinga dosiada si do nas. Zastana
wiamy si, co bdziemy robi. Lketinga mwi, e James musi
wrci do szkoy, gdy wanie dzisiaj ma przyjecha komisja wi
zytacyjna z Nairobi. Starszy brat Lketingi jest jeszcze we wsi, ale
i on chciaby wkrtce ruszy do domu, zanim upa stanie si nie
do zniesienia. Oczywicie chciaabym mu przedtem przekaza
prezenty, ktre dla niego przywiozam. Po poudniu mogliby
my pj nad rzek, a potem zwiedzi wie.
Lketinga zgadza si na taki plan dnia, tote powoli si zbiera
my i idziemy spacerkiem do manyatty mamy. Przed chat siedzi
tata Saguny. Pozdrawia nas uprzejmie i mwi w jzyku maa, e
chciaby ju uda si do swojej wsi, eby mc jutro rano przysa
tu Sagun. Szybko id do domu Jamesa, w ktrym zostawiam
torb z prezentami, przynosz tradycyjny koc Samburu w krat
i pomaraczow koszul z mechatej flaneli. Wrczam te skrom
ne prezenty zdumionemu bratu Lketingi, a on wydaje si na
prawd uszczliwiony. Dzikuje mi sowami: Ke subat, ke supati pi - pikne, naprawd bardzo pikne". Na pewno jeszcze raz
si zobaczymy, bo na nasz cze planowane jest wielkie wito.
Co bliszego na ten temat bdziemy mogli przekaza jego crce,
Sagunie. Po krtkim poegnaniu brat Lketingi lekkim krokiem
wychodzi z kraalu w swoim zielonym kapeluszu na gowie i z no
wym kocem owinitym wok bioder.
Tak jak w dawnych czasach prosz mam o pozwolenie wejcia
do manyatty zapytaniem: Godie? Jeli w odpowiedzi usysz: Ka58

ribu, bd moga wej. Mama zaprasza mnie do rodka i oto po

czternastu latach znowu wchodz do manyatty. Ostronie przeci
skam si koo paleniska, aby usi z tyu na krowiej skrze.
W zdenerwowaniu nie jestem do uwana, od razu zawadzam
o jedn z wierzbowych gazek wystajcych ze cian i ocieram so
bie rami. Na szczcie ranka, cho krwawi, nie jest zbyt dua.
Mama dla wszystkich przygotowaa gorc herbat chai. Na r
ku trzyma najmodsze dziecko Jamesa, huta je delikatnie i co mu
piewa. Widz tylko mae, goe nki niemowlcia, ktre wystaj
spod koszulki. Gowa jest przykryta wielk czapk, tak e nie mo
na zobaczy jego twarzyczki. Wedug tradycji Samburu przez kil
ka pierwszych tygodni nowo narodzonego dziecka nie wolno po
kazywa nikomu spoza najbliszej rodziny. U Samburu istnieje
swego rodzaju wiara w czary, tote boj si, e kto mgby le y
czy niemowlciu, sprowadzi na dziecko nieszczcie czy nawet
mier. Pamitam doskonale jak to byo, kiedy wyszam ze szpita
la z ma Napirai i przyjechaam do domu. Byam taka dumna
i chciaam kademu pochwali si moj sodk dziewczynk, ale
mama na to nie pozwolia. Kazaa mi zostawia ma w domu,
a gdy chciaam z ni wyj, musiaam przykrywa jej twarz chust
k. Jeszcze dzisiaj czuj, jakie to byo dla mnie przykre.
Mama poleca jakiej modej dziewczynie z kraalu odnie
dziecko. W chacie unosi si lekki dym, ale ja od razu czuj si tu
swojsko i z przyjemnoci przyjmuj gorc herbat. Lketinga
zajmuje miejsce obok mnie, natomiast Klaus i Albert, przywi
tawszy si z mam, zostaj na zewntrz i siadaj przy wejciu.
Mama siedzi naprzeciwko nas na swojej krowiej skrze. Ten kt
to jej prywatna przestrze i nikt, z wyjtkiem maych dzieci, nie
ma tu wstpu. Kawaek ciany za plecami mamy jest osonity
blach falist. Pod cian, na ziemi, ley stary koc, a nad nim wi
si stara, okopciaa moskitiera. Z boku stoi osobista metalowa
skrzynka mamy, kluczyk do niej moja teciowa zawsze nosi na
szyi. Przechowuje w niej kilka wanych przedmiotw swojego
dugiego ycia. Ponadto skrzynia suy jako miejsce do stawiania
dwch kubkw do herbaty i rnych puszek. Obok paleniska
stoi garnek z herbat i osmalona patelnia. Na ziemi, midzy pa59

leniskiem a jedn z bosych stp mamy zauwaam odcity, oble

piony skrzep krwi eb zabitego wczoraj koza. Mama ugotuje
pewnie t gow w cigu dnia. Przy ciance dziaowej drzemie
uwizana malutka nowo narodzona kzka.
Obok mnie stoi inna metalowa skrzynka, na ktrej rozpoznaj
kilka przedmiotw nalecych do Lketingi - wynika z tego, e
mj byy m mieszka tymczasowo u matki, a jego moda ona
gdzie w pobliu buduje nowy dom. Obyczaj Samburu zabrania
mczynie wprowadzi si z trzeci on do domu drugiej. Wa
ciwie chciaam jak noc spdzi w manyatcie mamy, ale po tym,
co zauwayam, musz zrezygnowa. Nie chc by przyczyn
niepotrzebnych napi.
Popijajc gorcy chai, przysuchuj si, jak Lketinga rozmawia
z matk.
Rozmowa staje si coraz bardziej gwatowna, wic pytam, co
si stao. Mama jest za, bo zabrako kukurydzy i nie moe ugo
towa dla dzieci ugali. W dodatku jakie kobiety zaczepiay j
i pokpiway, e do tej pory nie dostaa od nas adnych prezentw
w postaci ywnoci. Lketinga wyjania mamie, e wczoraj
wszystko zostao przeniesione do domu Jamesa i wieczorem, kie
dy James wrci, razem chc rozda prezenty. Mama, wyranie
udobruchana sowami Lketingi, znowu spoglda na nas z przy
jazn min. Ale poniewa do wieczora jeszcze dugi czas,
a wszyscy s godni, przynosimy do manyatty jeden z przywiezio
nych workw mki. Mama dzikuje z ponurym raczej wyrazem
twarzy, co wkrtce znajduje wyjanienie. Prawie natychmiast
o wejcie do chaty prosi kilka kobiet. Robimy im miejsce i wy
chodzimy. Zreszt i tak chcielimy ju wybra si nad rzek.

NAD

RZEK

Poszukujc ladw przeszoci, pragn zacz od miejsca,

gdzie dawniej staa nasza manyatta. Po suchym, ciernistym tere
nie czapiemy na drug stron wsi. Klaus ma przy sobie kamer
filmow, Albert - aparat fotograficzny. Kiedy dochodzimy do
60

wzniesienia, widz tylko kilka wysuszonych ciernistych gazek,

ktre przypominaj, e kiedy sta tu kraal. Na piaszczystej, czerwonobrunatnej ziemi nic wicej nie da si rozpozna. Jedynie
akacja, pod ktr mama zawsze zasiadaa z dziemi, dalej stoi sa
motna i zagubiona na sawannie. Lketinga i ja opowiadamy na
szym towarzyszom, jak tutaj ylimy. Potem maszerujemy do
rzeki, t sam drog, ktr chodziam przez kilka lat. Inaczej ni
dawniej, kiedy zawsze spotykaam po drodze jakie kobiety, dzi
siaj nie wida tu nikogo. Przecie we wsi jest teraz ujcie wody.
Lketinga naj naturalniej w wiecie bierze ode mnie plecak i za
rzuca go sobie na rami. Idziemy przodem. You remember this
way? - pyta. Odpowiadam twierdzco. Pamitam doskonale,
jakby to byo wczoraj. Dalej idziemy w milczeniu. Od czasu do
czasu zaczepiam spdnic o jak ciernist ga. W Barsaloi no
sz wycznie spdnice, gdy spodnie dla kobiet uwaa si tu za
nieprzyzwoite.
Prawie dochodzimy do rzeki, kiedy Lketinga zaczyna mwi
o filmie i ksice. Z pretensj w gosie pyta: Dlaczego kto mnie
gra? To przecie nie jestem ja. Po co to wszystko? Czy znasz
tego mczyzn? Co on ma wsplnego z nami?". Te pytania spa
daj na mnie nieoczekiwanie, bo wanie zamyliam si nad
naszym dawniejszym yciem, i z pocztku nie wiem, co odpowie
dzie. Ostronie wyjaniam Lketindze, e osoby w filmie fak
tycznie nie maj z nami nic wsplnego. Przecie ja take nie
gram siebie: Gra mnie kobieta, ktrej ty nie znasz. Mama to te
nie mama, a James - to nie James. Tak wanie jest w filmie, to
najzupeniej normalne. Wielu ludziom w Europie podoba si na
sza historia, chcieliby wiedzie, jak wyglda ycie tutaj. Film im
to umoliwia".
Lketinga sucha uwanie, milczy przez chwil, a potem m
wi: Ale do nas co rusz przychodz jacy obcy ludzie i opowia
daj, e chcesz mnie oszuka, e w Szwajcarii masz samolot, du
o domw i wielkie samochody". Te absurdalne wyrzuty
w pierwszej chwili odejmuj mi mow, ale zaraz pytam Lketing co to za ludzie, ktrzy opowiadaj takie kamstwa. Odpo
wiada, e ich nie zna, przybywaj z rnych miejsc, take ze
61

Szwajcarii i moe mnie znaj. Nie wiem, czy to prawda, czy

nie. Czasem z pustyni przychodz do domu wojownicy i te
opowiadaj takie historie".
Czuj si dotknita i jest mi bardzo smutno. Mimo to usiuj
zachowa spokj, kiedy odpowiadam Lketindze, cho nieco bar
dziej energicznym tonem: Przecie nawet nie znasz tych ludzi,
a mnie znasz od osiemnastu lat. Mieszkaam w Barsaloi i robiam
wszystko, ebymy byli szczliwi, eby w ogle mc tu y. Wy
jechaam, bo nie przeyabym, gdybym zostaa. Opuciam ten
kraj kompletnie bez rodkw do ycia, a mimo to wspieram two
j rodzin. Uwaasz, e to takie zwyczajne? Gdybym bya zym
czowiekiem, to przez te wszystkie lata nie troszczyabym si
o ciebie i o twoj rodzin. W moim kraju nie jest przyjte, e ko
bieta wspiera mczyzn, kiedy go opuci. Pomagaam wam nawet
wtedy, kiedy nie miaam pracy, a po sukcesie ksiki - jeszcze
wicej. Wydawnictwo i ludzie z filmu te wam pomagaj. A ty?
Mylisz, e na moim miejscu zrobiby to wszystko dla mnie?".
Lketinga spoglda na mnie i mwi nieco spokojniej: Nie, nie
sdz, ale nie wiem na pewno. Nie rozumiem te, dlaczego ludzie
wygaduj takie rzeczy. Przyjechali nawet dziennikarze. Chcieli,
abym powiedzia o tobie co zego. Odpowiedziaem im, e dla
mnie cigle jeste on, chocia mieszkasz w Szwajcarii. Poma
gasz mi i nie wiem, dlaczego miabym mwi o tobie le. Nadal
naleysz do naszej rodziny i jeste matk mojego dziecka. Po
prostu nie gadaem wicej z tymi ludmi".
Odpowiadam, e to najlepsze, co mg zrobi. A potem prbu
j mu wyjani, e chodzi o zwyczajn ludzk zawi. Przypomi
nam Lketindze o czasach w Mombasie, o tych wszystkich intry
gach. Wielu spord tak zwanych przyjaci w rzeczywistoci by
o naszymi wrogami, zazdrocili nam i le yczyli. Tylko dlatego,
e byam moda, adna i jak na afrykaskie warunki - bogata.
A dzisiaj dostajecie pomoc - mwi dalej. - Posiadacie due
stado zwierzt, James ma dom, a i ty bdziesz mia porzdny
drewniany dom dziki pomocy ludzi z filmu. Jeli bdziecie m
drze obchodzi si z pienidzmi, nie musicie wicej godowa.
Wszystko dlatego, e kiedy miae odwag polubi bia kobie62

t. Myl, e tak wanie widz to ludzie. Przecie co takiego

musi budzi zazdro i ci, co maj mniej, wymylaj takie rzeczy,
eby nas porni. Owszem, mam w Szwajcarii samochd, ale
przecie zawsze miaam, take w Afryce. Nie mam wasnego do
mu, jak opowiadaj ci rni ludzie, tylko wynajmuj dom i co
miesic pac czynsz. A z opowieci o wasnym samolocie mona
si tylko mia".
Faktycznie. Mimo przykroci, jak sprawia mi ta zawi, na
myl, e rozbijam si po okolicy wasnym samolotem, trudno mi
powstrzyma umiech. Lketinga spoglda na mnie nieco urao
ny i mwi swoim lekko schrypnitym gosem: It's okay. I belive
you, really. Teraz, kiedy mi to wszystko wyjania, wierz ci.
Czasem jednak nie wiem, co jest prawd. James te tyle mi opo
wiada, a ja musz mu po prostu wierzy. Myl, e poniewa cho
dzi do szkoy, chciaby zrobi karier, jak jaki minister. Ale ja
jestem Samburu, prawdziwy Samburu. Mam moje zwierzta i ro
dzin. This is okay for me".
Bior Lketing za rk i patrzc mu w oczy, mwi do niego
wyranie i dobitnie: Nie wrciabym tutaj, gdybym kiedykol
wiek zrobia celowo co nieuczciwego. Wyjedajc, chciaam
tylko uratowa ycie. Myl, e moesz ufa take swojemu bra
tu. Komu bdziesz wierzy, jeli nie wasnej rodzinie?". Po tych
sowach odwracam si. Jestem wzruszona i wzburzona. Chc si
uspokoi, zwaszcza e Albert i Klaus ju nas prawie doganiaj.
Tymczasem dochodzimy do wyschnitego koryta rzeki. Z ra
doci stwierdzam, e tak jak dawniej panuje tu o tej porze oy
wiony ruch. Na wprost widzimy kilka wielbdw, stoj wok
wypenionego wod dou, skd dobiega wesoy piew. Czyje ra
miona w regularnym rytmie czerpi wiadrem wod i sprawnie
wylewaj do zagbienia wyoonego kawaem plastiku. Zwierz
ta natychmiast apczywie wycheptuj drogocenny pyn. Kiedy
Podchodzimy bliej, wielbdy odwracaj si i odbiegaj powol
nym kusem. Wojownik, ktrego ramiona widzimy, spoglda
w gr, przestaje piewa i wychodzi z dou. Patrzc na nas nie
ufnie, odpowiada na powitanie Lketingi. Potem powoli oddala
sie w lad za zwierztami.
63

O tej porze ze wszystkich stron schodz si nad rzek dziew

czta, chopcy i wojownicy, prowadzc swoje trzody. Ju po krt
kim czasie w korycie rzeki dosownie roi si od setek zwierzt przewanie kz, ale s wrd nich take pojedyncze owce - we
wszystkich barwach i odcieniach. W odlegoci okoo 200 m od
nas mona dostrzec niewielki strumyczek. Wok tej cienkiej
struki due poacie piasku maj ciemniejsz barw, co oznacza,
e pod powierzchni pynie woda. Dalej, w d rzeki, bya daw
niej nasza umywalnia", gdzie mylimy si z Lketinga. Dzisiaj
nie ma ju tutaj wody.
Powoli idziemy w kierunku zwierzt. Tradycyjnie ubrane
dziewczta za pomoc niewielkich kijkw staraj si utrzyma
w grupie swoje stadka. Wrd zwierzt paraduj wojownicy. Nie
ktrzy mczyni, zamiast w tradycyjne dzidy - s uzbrojeni
w karabiny. Lketinga wyjania mi, dlaczego: Od czasu krwawe
go konfliktu z ludem Turkana wielu tutaj ma bro". Atmosfera
staje si niemal grona. Nastpn rzecz, ktr zauwaam, jest to,
e mode dziewczta nie nosz ju na biodrach garbowanych,
ozdobionych szklanymi paciorkami skr. Pod kangami maj eu
ropejskie, przewanie kraciaste, spdnice. Lecz tak jak dawniej
ich nagie piersi okrywaj tradycyjne ozdoby.
Zewszd dobiega meczenie wystraszonych, zdenerwowanych
kz. Lketinga co rusz zamienia par sw z jakim wojownikiem.
Idziemy dalej, w stron wspaniaego, potnego drzewa, ktre
krluje nad rzek na niewielkim wzniesieniu i wprost zaprasza,
by pod nim usi i wypocz. Lketinga i ja zajmujemy miejsce
na olbrzymim wystajcym korzeniu i przygldamy si barwnej
krztaninie nad rzek. Klaus z zapaem utrwala na tamie filmo
wej malownicze, pradawne sceny.
W pewnej chwili Lketinga pokazuje na mod dziewczyn,
ktra wanie zblia si do rzeki ze swoim stadem. Rozpoznaje j
z daleka i mwi, e to Natasza. Dwik tego imienia natychmiast
przywouje wspomnienia. To ja przed szesnastu laty nadaam
imi tej dziewczynie. Bylimy wtedy w Sitedi, z wizyt u jedne
go z braci przyrodnich Lketingi. Pamitam, jak podano mi no
wo narodzone dziecko. Zapytaam o imi dziewczynki, a wtedy
64

jej matka rozemiaa si i powiedziaa: Nie ma jeszcze imienia, ty

nadaj jej jakie imi mzungu". I wanie Natasza" jako pierwsze
przyszo mi do gowy. Mio mi, e dziewczyna faktycznie nosi to
imi.
A teraz Natasza stoi zaledwie o kilka metrw od nas. Mwi,
e chciaabym si z ni przywita. Lketinga idzie i przyprowadza
j po chwili. Oczywicie Natasza mnie nie zna, wie tylko, e to ja
nadaam jej imi. Jest bardzo niemiaa i nie odzywa si nawet
sowem. Jej ubranie jest stare i poatane. Jestem na siebie za, bo
nie mam nawet adnych sodyczy, eby j poczstowa.
Zwierzam si z mojego kopotu Lketindze, ktry radzi mi, e
najlepiej bdzie, jak wrcz Nataszy par szylingw. Wtedy b
dzie moga szybko pobiec do wsi i kupi sobie pikn kang. To
dobry pomys, mam tylko jedn obaw - kto w tym czasie przy
pilnuje kz Nataszy? Ale i na to jest rada. Lketinga zamienia pa
r sw z jakim wojownikiem, ktry poi swoje stado nad rzek.
Mczyzna zgadza si przypilnowa zwierzt Nataszy. Dziewczy
na bierze pienidze i wielkimi susami pdzi do Barsaloi.
Podczas jej nieobecnoci co chwila spogldam na stado. Mam
nadziej, e adna koza nie zaginie, bo to byaby dla dziewczyny
kiepska zamiana. Jak dawniej nie mog si nadziwi, jak te pa
sterze rozpoznaj swoje zwierzta. Wikszo kz jest biaa i we
dug mnie wyglda identycznie.
Ponownie zasiadamy w cieniu drzewa, a ja rozkoszuj si pik
nym widokiem na rzek i okolic. Nieco dalej siedz na piasku
dwaj nadzy wojownicy i myj swoje ciemne, powabne ciaa. Ich
czerwone kangi susz si w gorcym socu, rozoone na skal
nym wystpie. Nikt nie zwraca na mczyzn uwagi. Wszystko
wok tchnie harmoni i niemal biblijnym spokojem.
Niedugo potem sysz, jak Lketinga mwi: Natasha is coming
back. Rzeczywicie, w podskokach nadbiega drog, w sonecz
tej chucie na ramionach. To cudowne widzie, jak ra
do sprawia jej trzepotanie materiau na wietrze. Podchodzi
do nas i dzikuje niemiao. Chce mi odda tych par drobnych
reszty, co naprawd mnie wzrusza. Mnie ten prezent prawie nic
nie kosztowa, a ona wprost nie posiada si ze szczcia, e ot
65

tak, po prostu, dostaa co nowego do ubrania. Ciesz si razem

z ni, a potem patrz, jak szybkim krokiem wraca do swojej
trzody.
Przez chwil myl o Napirai, ktra jest mniej wicej w tym
samym wieku. Znalezienie dla niej czego odpowiedniego do
ubrania wymaga znacznie wicej wysiku. To pikne przeycie
z Natasz podnosi mnie na duchu i poprawia nastrj. Stopniowo
odpram si po trudnej rozmowie z Lketing. Jednak cigle
jeszcze da si wyczu wyrane napicie i dystans midzy nami.
Wraz z narastajcym upaem koryto rzeki z wolna pustoszeje.
Nagle zjawia si przede mn stara kobieta i wskazuje na swoje
piszczele, z wysuszon, spkan, niemal szar skr. Daje do zro
zumienia, e potrzebuje maci. Niestety, nie mog jej pomc.
Przynajmniej Klaus ma krem do opalania. Daje go kobiecie,
a ona, zadowolona, znika rwnie nagle i niepostrzeenie, jak si
pojawia. My take zbieramy si do powrotu. Wokoo, w pobliu
brzegw rzeki, wida wszdzie kozy lece w cieniu drzew. O tej
porze jest tak gorco, e bez obuwia nie daoby si i po piasz
czystej ziemi.

NASZ

DAWNY

SKLEP

We wsi panuje cisza i spokj, ludzie pochowali si w chatach

albo odpoczywaj w zacienionych miejscach. Postanawiam zoba
czy nasz dawny sklep. Zaraz te dochodzimy do zrujnowanego
budynku, po ktrym jednak mona pozna, jak duy i porzdny
by kiedy ten nasz sklep. Teraz ze cian odpada farba, okna s
zakratowane, a drzwi zamknite. Nad wejciem wyskrobano na
murze napis Hotel". Wanie prbuj zajrze do rodka, kiedy
nagle otwieraj si drzwi, omal nie wypadajc przy tym z zawia
sw. Okazuje si, e wacicielem budynku jest mczyzna, kt
ry tu po moim przybyciu do wsi tak gorco si ze mn wita.
Wyranie wida i czu, e ma problem z alkoholem. Zaprasza nas
do rodka i ze szczegami opowiada Klausowi i Albertowi, jak
ciko pracowaam w tym sklepie. Najwyraniej zna moj histo66

ri i nadal jest dla mnie peen podziwu. Niestety, nie mog go so

bie przypomnie.
Kiedy potem zagaduj o niego Lketing, ten tylko macha r
k i mwi: Ach, nie gadaj z nim, on jest stuknity!". Ale mnie
ten mczyzna nie wydaje si ani stuknity, ani gupi. Jaki
czas temu wynaj nasz sklep i przerobi go na hotel. Rozgl
dam si i ze zoci omal nie trafia mnie przysowiowy szlag. Na
sze dawne pki sklepowe sprchniay albo s p o a m a n e .
Wszystko a lepi si od brudu. Na zapleczu, gdzie dawniej
mieszkalimy, urzdzony jest ten tzw. hotel. Due pomieszcze
nie jest podzielone na mniejsze wielkimi chustami, ktre maj
zapewni odrobin prywatnoci. Nie ma adnych materacy, nie
mwic ju o kach. Kiedy o to pytam, mczyzna wyjania,
e nie s potrzebne, bo jego gocie i tak pi na ziemi. Czuj
lekkie obrzydzenie i rozczarowana opuszczam budynek, ktry
kiedy by pierwszym w Barsaloi sklepem spoywczym z praw
dziwego zdarzenia, i w ktrym ciko harowaam od witu do
zmroku.
Kiedy potem idziemy dalej przez wie, sysz zewszd pozdro
wienia: Mama Napirai". We wsi i w kraalu mojej afrykaskiej
rodziny jest spokojnie i cicho. Doroli pochowali si przed upa
em, dzieci s w szkole albo w buszu ze zwierztami. W kraalu
jest tylko cicha i nie zwracajca na siebie uwagi Stefania oraz jej
dzieci: Saruni i may Albert. Lketinga pyta troskliwie, czy nie
jestemy godni. Na to pytanie mona odpowiedzie tylko twier
dzco, tote proponuj, e ugotujemy co razem ze Stefani.
Mczyni przystaj na to i zostawiaj nas. Lketinga idzie pewnie
do swojej nowej ony, a Klaus i Albert udaj si do naszego obo
zu, by uci sobie ma drzemk.

MIDZY

KOBIETAMI

Postanawiamy ze Stefani ugotowa danie z ryu, marchwi,

kapusty i misa. W maej kuchni wisi na gwodziu obok okna
Przednia noga ubitego wczoraj koza. Stefania zdejmuje j i po67

daje mi do przytrzymania. Wielk maczet odcina, tu przy mo

ich palcach, mae kawaki misa. Wol nie myle o tym, e to
surowe miso cay dzie wisiao tu w upale, bez lodwki. Wka
damy wszystko do wielkiego garnka, a Stefania, ku mojemu zdu
mieniu, dodaje gotowych przypraw. Za moich czasw uywao
si tylko soli.
Prbuj nawiza rozmow, ale nie za bardzo mi si to udaje,
chocia Stefania dobrze mwi po angielsku. Odpowiada wpraw
dzie na pytania, ale sama si do mnie nie odzywa. Mode kobie
ty tutaj nie s nawyke do rozmawiania z obcymi, nie mwic ju
o mczyznach.
Kiedy potem zagaduj o to Jamesa, potwierdza moj obserwa
cj: Tak, to normalne, e kobiety Samburu nie mwi wiele.
Z wyksztaconymi, jak Stefania, jest lepiej. My omawiamy ze so
b pewne sprawy. Ale moi bracia, a waciwie wszyscy ze starsze
go pokolenia, uwaaj, e kiedy ju trzeba rozmawia z kobiet,
naley uywa niewielu sw i formuowa krtkie, dobitne zdania.
Dziewczyna czy kobieta, ktra mwi duo i gono, nie bdzie
posuszna mowi. U nas niemal zawsze mczyzna rozwizuje
problemy, i to on decyduje. Kobieta ma si bez dyskusji podpo
rzdkowa".
Po raz kolejny uzmysawiam sobie, e w oczach tutejszych lu
dzi z pewnoci nie odpowiadaam idealnemu obrazowi kobiety.
Zwykle ja rozwizywaam problemy, i to nie zawsze cicho i spo
kojnie.
Wbrew zapewnieniom Jamesa, jako nie zauwayam, eby on
sam duej rozmawia ze swoj on albo zaprosi j do wsplnej
rozmowy. Stefania niemal zawsze trzyma si z dziemi na ubo
czu, przysuchuje si bez sowa albo gotuje dla nas herbat. A po
niewa take nigdy z nami nie je, nie udaje si nawiza z ni
bliszego kontaktu.
Kiedy jedzenie gotuje si ju na kuchence, wchodzi siostra
Lketingi i prosi mnie, abym posza do chaty mamy. W manyatcie zastaj mam drzemic na krowiej skrze. Podnosi si na
tychmiast i mieje do mnie. Siostra Lketingi wprawnie dmucha
w ar i manyatta na chwil wypenia si dymem, ale zaraz potem
68

na palenisku rozpala si ogie. Kobieta stawia na nim garnek

z przypieczonymi kawakami misa i daje do zrozumienia, e to
dla mnie!
Mama ugotowaa moj ulubion potraw! Pamitaa, e naj
bardziej smakowao mi takie wanie miso, przyrzdzone przez
ni. Z przyjemnoci rzucam si na jedzenie. Przez chwil mam
wyrzuty sumienia z powodu Alberta i Klausa, ktrym z pewno
ci odki burcz z godu, gdy tymczasem ja si tutaj objadam.
Mama patrzy spokojnie i co chwila mnie zachca: Tamada, tamada - bierz, bierz". Umiecha si, gdy chwal potraw, chocia
z pewnoci nie rozumie dokadnie tego, co mwi.
Zoci mnie, e po tych czternastu latach nie umiem rozma
wia bez tumacza. Jak ja to robiam wtedy? Siostra Lketingi
mwi troch kisuahei i od czasu do czasu chwytam jakie so
wo, ale nie potrafi odpowiedzie. W kocu domylam si, e
midzy innymi prosi mnie o pienidze. Wygrzebuj dwa bank
noty i jeden wrczam siostrze, a drugi, o wikszej wartoci mamie. Siostra Lketingi natychmiast ukrywa pienidze pod
ozdobami na szyi, mama natomiast wsuwa nog swj banknot
pod krowi skr. Chocia w przeliczeniu jest to zaledwie oko
o dziesiciu euro, jestem przekonana, e jeszcze nigdy nie wi
dziaa banknotu o takiej wartoci. Bo i skd mama miaaby
wzi tyle pienidzy? We wszystko, czego potrzebuje, zaopatru
je j James. Obie kobiety, bardzo zadowolone, dzikuj mi so
wami: Ashe oleng.

NOWE

YCIE

JAMESA

Niedugo potem sysz warkot motocykla Jamesa. Poniewa

jedzenie w domu musi ju by gotowe, wracam i witam si z Ja
mesem, ktry wyglda na bardzo zmczonego. Saruni od razu
rzuca si do taty i przytula do niego. Maa po prostu uwielbia Ja
mesa. A ten natychmiast zaczyna opowiada. Z jego ust pynie
Potok sw. Opisuje, jak przebiega wizytacja, przez ktr musia
dzisiaj koniecznie pojecha do szkoy, chocia czuje si zmczo69

ny i chory. Chyba ma lekki atak malarii. Rzeczywicie, na jego

twarzy perl si kropelki potu.
Tutaj od czasu do czasu kady choruje na malari. Dla ludzi
zdrowych i silnych taki atak to zwykle co w rodzaju niezbyt
cikiej grypy, choroba mija po kilku dniach. Ale z malari nie
ma artw. W Kenii jest to nadal jedna z najczstszych przyczyn
zgonw. Dziki Bogu objawy u Jamesa nie s zbyt silne, no i mo
e w ogle nie jest to malaria.
Kiedy siedzimy razem tego wieczoru, uzmysawiam sobie, e
James yje waciwie jak Europejczyk i podlega prawie takim sa
mym stresom. Ma duo pracy jako kierownik szkoy, razem z mi
sj organizuje rne akcje i przedsiwzicia, trzyma piecz nad
liczn rodzin, pomaga Lketindze przy budowie domu, troszczy
si o zaopatrzenie swojego sklepu. Zaatwia sprawy, goni go ter
miny, a tymczasem wiat wok niego w pewnym sensie stoi
w miejscu. Bez motocykla nie podoaby tym wszystkim obowiz
kom. Jednoczenie, poniewa James go ma, kady oczekuje od
niego, e moe zaatwi jeszcze wicej. Ten motocykl to zarazem
bogosawiestwo i przeklestwo. Na przykadzie Jamesa atwo
zobaczy, e postp niemal automatycznie prowadzi do nerwo
woci i popiechu. James nie zaatwia przecie swoich spraw
szybciej po to, eby zyska wicej wolnego czasu. Zaatwia
wszystko w jak najkrtszym czasie po to, by mc wzi na siebie
jeszcze wicej. Pod wzgldem materialnym jego ycie zyskao.
Lecz James jest tak przeciony obowizkami, e ucierpiao na
tym jego zdrowie. Czsto zdarza si, e jest w stanie pojecha do
pracy dopiero wtedy, kiedy zayje tabletki od blu gowy. Jakie
to europejskie! Z pewnoci mgby mniej si angaowa, ale
najwyraniej i on jest ju zaraony wirusem sukcesu za wszelk
cen". Mwi mi, e chciaby si dalej ksztaci i wanie zapisa
si na kursy na uniwersytecie w Nairobi.
Po jakim czasie wraca Lketinga i wszyscy zasiadamy przy
stole przed penymi talerzami. James je za dwch i dlatego nie
sdz, aby rzeczywicie mia atak malarii. Stefania i dzieci jedy
nie si przygldaj, tote my troje czujemy si nieco niezrcznie.
Ale James nas uspokaja i mwi, e jego ona i dzieci zjedz p-

70

niej, kiedy my si nasycimy. Nie ma w tym nic niezwykego, we

dug tradycji Samburu najpierw jedz mczyni, potem dopie
ro kobiety i dzieci. Zatem ja jestem tutaj uwaana poniekd za
mczyzn.

UPOMINKI
Nie mog si wprost doczeka, kiedy skoczymy jedzenie i b
d moga rozda przywiezione prezenty. Kiedy wreszcie nadcho
dzi ta chwila, do domu Jamesa przychodzi mama. Po raz pierw
szy widz, jak zajmuje miejsce na krzele. Siedzi z godnoci,
opierajc si na dugim, cienkim kiju. Mimo to wida, e nie czu
je si za dobrze w tym otoczeniu, chocia dom Jamesa jest odda
lony od jej manyatty ledwie o dwadziecia krokw. Oprcz mojej
najbliszej rodziny obecna jest take siostra Lketingi, jego nie
znany mi wczeniej brat, no i gromada dzieci.
Zaczynam od ubranek, koszulek i sweterkw dla niemowlcia,
maego Alberta, Saruni i siostry przyrodniej Napirai, Shankayon.
Dla niej mam dwie adne spdnice. Potem kilka spdnic dostaje
mama. Pierwsza jest z porzdnego, mocnego materiau w kolorze
ciemnozielonym. Na twarzy mamy adnej reakcji. Druga spd
nica jest nieco janiejsza. Mama dalej siedzi nieporuszona. Do
piero kiedy wyjmuj i podaj jej trzeci spdnic, w kolorowe
kwiaty, mama nie potrafi ukry radoci. Z uznaniem spotyka si
take chusta na ramiona, w kolorze krlewskiego bkitu. Mama
jest zadowolona. Nieznany mi brat Lketingi dostaje koc, siostra
i ona Jamesa otrzymuj po spdnicy i po kandze. Lketinga ob
serwuje wszystko bardzo uwanie i pyta ze miechem, czy moe
mam co i dla niego w pustej ju prawie torbie. Wrczam mu
czerwono-ty koc, zszyty z dwch czci, ktremu wszyscy
Przygldaj si z zaciekawieniem, a take spdnic dla jego ony.
Nie wiedziaam przecie, e Lketinga ma teraz dwie ony. Ponie
wa nie ma tutaj adnej z nich, bdzie musia sam zdecydowa,
ktra dostanie prezent. Mczyni otrzymuj jeszcze koszule,
Lketinga naturalnie czerwon. Potem przychodzi kolej na proste
71

zegarki dla Lketingi i jego ony oraz Jamesa i Stefanii - i w ten

sposb moja torba zostaje oprniona.
Ale i Albert ma prezenty dla rodziny. Wszystkie rzeczy s
ogldane i oceniane z wielkim zdziwieniem, a oczy obdarowa
nych byszcz z zadowolenia jak u maych dzieci. W kocu mj
wydawca wypakowuje jeszcze lornetki dla Lketingi i Jamesa.
Z pocztku obaj nie wiedz, co z nimi zrobi. Albert wychodzi
z mczyznami na zewntrz i pokazuje, do czego su. James
trzyma lornetk przy oczach, pokrca rub i nagle wykrzykuje
w wielkim podnieceniu: Widz manyatt tam daleko, pod gr,
a przed ni le dwie kozy! Widz tak wyranie, jakby to byo
obok! Nie do wiary!". Lketinga take tak dugo pokrca rub,
a i jemu udaje si nastawi ostro. Bracia stoj obok siebie
z lornetkami przy oczach i podekscytowani rozmawiaj w nie
zrozumiaym dla nas jzyku maa. Wyglda to tak komicznie, e
wszyscy wybuchaj miechem. Nawet Stefania, ktra zwykle
trzyma si z boku, przeamuje niemiao i te chce spojrze
przez lornetk. Nie mwic ju o dzieciach. Spord wielu pre
zentw wanie lornetki wzbudziy najwikszy entuzjazm.
Kiedy ju wszyscy ochonli z emocji i wrcili do domu, wyj
muj na koniec radioodtwarzacz. Mam przy sobie kaset z na
granymi gosami mojej szwajcarskiej rodziny. W pokoju robi
si nagle bardzo cicho. Obecni w skupieniu suchaj sw mo
jej matki, jej ma Hanspetera i mojego rodzestwa. Kiedy roz
lega si silny gos mojego brata, wszyscy wybuchaj miechem.
Lketinga rozpoznaje, e to on, kiwa gow i mwi: Yes,yes, I re
member Jelly and Erie, really, I remember!, a w jego lekko schryp
nitym gosie sycha prawdziw rado. Po krtkiej przerwie
po raz pierwszy sucha gosu swojej crki Napirai. W napiciu
siedzi prosty jak wieca na krzele i z nieporuszon twarz
przysuchuje si jej sowom. Kiedy na koniec rozbrzmiewa
szwajcarska muzyka ludowa grana na harmonii, Lketinga spo
glda na mnie i mwi: Okay, it's okay! I remember all and
waitfor my child.
James jest zachwycony tym prezentem i dzikuje mi serdecz
nie. Wprawdzie zauwaa, e urzdzenie wymaga omiu baterii,

72

co tutaj, w Kenii, bdzie bardzo drogo kosztowao. Nawet szko

a nie ma tak drogiego sprztu" - mwi w zamyleniu. Wyja
niam mu, jak obsugiwa kiesze CD, bo czego takiego jeszcze
nie widzia.
Niedugo po odsuchaniu tamy mama wraca do swojej manyatty. Pozostali ogldaj prezenty, porwnuj zegarki i lornetki,
sprawdzaj gatunek tkanin.
Niestety, nie wszystkie dzieci dostay upominki, dla kilkorga
niczego nie mam, bo po prostu nie wiedziaam, e mieszkaj
w kraalu. S czciowo na utrzymaniu Jamesa. Wykonuj rne
prace w domu, za co dostaj jedzenie i maj zapewniony dach
nad gow. Wyglda na to, e rodziny, ktre mieszkaj w oddalo
nych miejscach, wysyaj swoje dzieci do krewnych we wsi, eby
mogy one chodzi do szkoy. Serce mi si kraje, e poza sody
czami nic nie mam dla tych dzieciakw. W domu ley tyle rze
czy, z ktrych wyrosa Napirai. Tutaj kade dziecko byoby przeszczliwe, gdyby dostao jakiekolwiek ubranie, nawet za due
albo za mae. Lketinga uspokaja mnie i mwi, ebym si tak nie
martwia. Dzieciaki i tak s zadowolone.
Mniej wicej za dwie godziny do kraalu wrc zwierzta. A ja
przedtem chciaabym pj do naszego obozu i wreszcie chocia
troch si umy, jeszcze przy wietle dziennym, w ciepych pro
mieniach soca. Lketinga natychmiast zaatwia dla mnie plasti
kow misk. Po prostu posya po ni do pobliskiej manyatty jak
dziewczynk. Mio widzie, jak wszyscy nawzajem sobie poma
gaj. Zwrciam na to uwag podczas wizyty w chacie mamy.
Kiedy przyszlimy do niej na herbat, nie miaa a szeciu filia
nek. Wysaa wic do ssiadw jak dziewczynk z prob o ich
poyczenie.
Std zwyczaj, e u babci zawsze mieszka jaka dziewczynka. Jej
zadaniem bowiem jest wyrczanie i pomaganie starszej kobiecie.
Tradycyjnie babka wychowuje pierworodne crki swoich kolej
nych dzieci. Teraz mojej teciowej duo pomaga Shankayon. Od
kd jej matka przed kilkoma miesicami wrcia do swojej wsi,
Shankayon mieszka u babci. Lketinga nie potrafi mi powiedzie,
kiedy i czy w ogle jego ona wrci do Barsaloi. Mwi, e cigle

73

jeszcze niedomaga po licznych poronieniach, ktre przesza.

Oczywicie Shankayon ma tutaj ojca. Jednak od razu zauwaam,
e Lketinga nie powica maej tyle czasu, co James swoim dzie
ciom. Swoj pierworodn crk, Napirai, interesowa si o wiele
bardziej, chocia bya jeszcze wtedy bardzo maym dzieckiem.
Tymczasem tutaj z niemowltami ojcowie maj mao do czynie
nia, tak jest przyjte. James jeszcze ani razu nie pocaowa przy
nas swojego najmodszego dziecka. Nie widziaam, aby bra je na
rce czy pieci, tak jak pieci maego Alberta i Saruni.
Po niedugim czasie dziewczynka wraca z poyczon misk.
Lketinga obmywa misk, dopiero potem mi j podaje. Znowu je
stem wzruszona jego troskliwoci i staraniem. Dzikuj i wra
cam do obozu.
W obozie jest spokojnie, nie ma nikogo. Napeniam misk wo
d i szukam ustronnego miejsca, gdzie mogabym si umy nie
widziana przez nikogo. W kilka minut pniej jestem czysta.
Przebrana w wiee ubranie, czuj si jak nowo narodzona.
Wanie gdy zamierzam uda si z powrotem do kraalu, sysz, e
kto mnie woa. Gos dobiega z misji. To zatrudniona tutaj pra
cownica, ktr pamitam jeszcze z dawnych czasw. Podczas na
szej rozmowy napomyka o moim myciu: Nie myj si na dworze,
Corinne - mwi - to nie uchodzi kobiecie. Nastpnym razem
przyjd do misji, bdziesz moga wzi prysznic".
Uradowana t niespodziewan propozycj dzikuj jej ser
decznie i pytam, czy jest moliwo skontaktowania si z ojcem
Giulianem, gdy chcielibymy za kilka dni zoy mu wizyt.
Dowiaduj si, e dwa razy dziennie mona si z nim poczy
przez radiotelefon - wczesnym rankiem, o sidmej albo wieczo
rem, o szstej. W kadej chwili moemy przyj do misji i sko
rzysta z radiotelefonu. Ucieszona tymi nowinami wracam do
kraalu.
Tymczasem Klaus ze swoj kamer sta si gwn atrakcj
kraalu. Ogldanie siebie na monitorze sprawia wszystkim
ogromn przyjemno. Przecie wiele osb nie widziao dotd
nawet wasnego odbicia w lusterku. No i Klaus siedzi teraz cz
sto na ziemi, w swoich jasnych spodniach, a wokoo niego toczy

74

si i nachyla przynajmniej osiem gw. W dwa dni pniej Lketinga pyta mnie z szelmowskim umiechem, dlaczego Klaus ci
gle nosi te swoje brudne spodnie, gdy on sam codziennie si dla
nas przebiera.

YCIE

W KRAALU

Id prosto do manyatty mamy. Mama siedzi przed chat, przy

niej zebrao si kilka kobiet. Znowu witaj si serdecznie, ci
skam wycignite do mnie donie, patrz w rozemiane twarze
starszych i modszych kobiet.
Nieco z boku siedzi jaka kobieta z niemowlciem na rku
i spoglda na mnie. Nie moe by stara, chocia czoo ma po
marszczone, a pod oczami ciemne krgi. Kiedy si jej przygl
dam, natychmiast odwraca oczy, nie odzywa si ani sowem. Jej
twarz wydaje mi si dziwnie znajoma. Dopiero po duszej
chwili, zmieszana i zaskoczona, przypominam sobie, e to mu
si by dziewczyna, przy ktrej obrzezaniu byam obecna przed
laty.
Mj Boe, jak staro wyglda! Na jej twarzy maluje si wyraz re
zygnacji. Wtedy miaa okoo dwunastu lat. Pamitam, e zajrza
am do chaty, gdzie odbywao si obrzezanie, a ona siedziaa na
krowiej skrze, dzielnie si umiechajc, chocia dwie godziny
wczeniej zostaa obrzezana yletk, bez adnego znieczulenia.
Bya taka modziutka, a mimo to nie daa po sobie pozna blu.
Pamitam, jakie wraenie zrobia na mnie wtedy jej posta w tej
prostej manyatcie. Wyczogaam si zawstydzona z chaty. Spo
dziewaam si, e zobacz jczce, skrcone z blu ludzkie ciao...
Co te stao si z t dumn, pogodn dziewczyn?
Przede wszystkim wida, e musiaa cierpie gd. Zagaduj do
niej. Pytam, czy nie mieszkaa z nami po ssiedzku. Umiecha si
przelotnie, ale patrzy w bok. Nie daj za wygran i mwi, e
wiem, i rozumie mj angielski, bo przez jaki czas chodzia do
szkoy. Teraz jej twarz na duej rozjania si umiechem - moe
dlatego, e kto okaza jej zainteresowanie.

75

Po chwili zjawia si brat kobiety. Jest ubrany jak wojownik.

On take wyglda starzej i jest bardziej zniszczony ni inni w je
go wieku. Pozdrawia mnie moim imieniem. Z warg nie schodzi
mu do niesamowicie wygldajcy umiech. Tej rodzinie musi
si rzeczywicie le powodzi, ale ja nie wiem, jak im pomc. Nie
mog przecie stan tak po prostu na placu we wsi i rozdawa
pienidzy. Nieuchronnie wywoaoby to konflikt, a my musieli
bymy natychmiast ucieka, bo ludzie nie daliby nam spokoju.
Poniewa cigle jestem otoczona przez gromad ludzi, nie mog
nawet tym dwojgu potajemnie wsun pienidzy.
Jeszcze si nad tym zastanawiam, gdy dobiega mnie dwik
pierwszych dzwoneczkw i pobekiwanie kz. Zaraz potem
w niewielkim szaasie za mn rozlega si tak przeraliwe woa
nie koltek, e nie mona usysze wasnych myli. W cigu pa
ru minut kraal wypenia si biaymi kozami, ktre rozbiegaj si
we wszystkich kierunkach. Mama przegania t, ktra biegnie
prosto do jej manyatty. Natychmiast zewszd zbiegaj si dziew
czta i kobiety, aby zacz dojenie. Niektre dziewczynki, maj
ce niewiele ponad dziesi lat, dwigaj na plecach modsze ro
dzestwo.
Lketinga, owinity w nowy czerwono-ty koc, paraduje
dumnie wrd swoich zwierzt. Sprawdza kopyta i uszy kz. Ja
mes przebra si na powrt zwierzt i ma teraz na sobie kang.
My, troje biaych, zafascynowani przygldamy si cowieczornym
obrzdkom. Od razu wida, e powrt dzieci wnosi do kraalu
oywienie i mi atmosfer.
Jest to take pora ssiedzkich odwiedzin. Zwykle do kraalu
przychodz starzy mczyni, aby wsplnie z innymi napi si
herbaty. Dzisiaj wrd odwiedzajcych jest take waciciel ho
telu". Ukradkiem prbuje wyebra od Alberta par szylingw
na piwo. W pewnej chwili podchodzi do mnie i pokazujc na
mod dziewczyn w wieku mniej wicej siedemnastu lat, oznaj
mia gosem spiskowca, e to nowa ona Lketingi.
Oddalona tylko o kilka metrw od nas doi wanie koz. Praw
dopodobnie pilnowaa czci stada podczas wypasu gdzie dalej,
bo do tej pory jej nie widziaam. Biorc pod uwag fakt, e za76

mpjcie, a zatem i poprzedzajce je obrzezanie, miay miejsce

zaledwie przed miesicem, chodzenie za kozami nie jest dla niej
teraz atwym zadaniem.
Przygldam si jej dyskretnie. To moda, silna dziewczyna.
Ma na sobie tradycyjne ozdoby Samburu. Sprawia wraenie nie
miaej i nieco zalknionej. Nie ma w tym nic dziwnego, przecie
mieszka tu dopiero od niedawna, a jej dom rodzinny jest oddalo
ny o kilka godzin marszu. Z pewnoci nie wie, kiedy znowu zo
baczy rodzicw i przyjaciki. Tutaj jest jeszcze obca, a ponadto
yje z nieznanym, i dla niej pewnie starym, mczyzn. Im du
ej o tym myl i wczuwam si w sytuacj tej dziewczyny, tym
bardziej jest mi jej al. Poniewa zapada zmrok, nie mog do
kadniej przyjrze si rysom jej twarzy. Ale jutro, za dnia na pew
no bdzie to moliwe. Bardzo mnie dziwi, e Lketinga do tej po
ry nie przedstawi mi swojej nowej ony.
James pyta, czy chcielibymy co zje. Jego ona moe dla nas
ugotowa spaghetti. Spaghetti! Zabawne! Dawniej, nawet
w Mombasie, na takie jedzenie wszyscy krcili nosem. Mwili, e
biali jedz robaki! A teraz kluski gotuje si nawet w buszu! Jak
bardzo zmieniy si czasy! Nikt z nas nie jest ju godny, potra
wa z misa i warzyw, ktr przedtem jedlimy, bya bardzo syc
ca i jeszcze nie zdylimy zgodnie. Poprzestaj na herbacie ze
wieo wydojonym, lekko ciepym kozim mlekiem.
Tymczasem zapada ciemno. We wszystkich manyattach pa
nuje oywienie, ludzie rozmawiaj, gotuj i jedz. Najpierw przy
gotowuje si chai, a potem ugali, papk z kukurydzy. Dzieci
w rnym wieku biegaj od manyatty do manyatty, speniajc r
ne drobne polecenia. James znowu czuje si chory, jest rozbity
i ma gorczk. My take zaczynamy odczuwa pewne wyczerpa
nie. Przez cay czas jestemy otoczeni ludmi. Nie ma mowy, aby
chocia na p godziny zosta samemu i jako uporzdkowa
uczucia i wraenia. Nieustannie s przy nas kobiety, mczyni,
a teraz take dzieci. Wszyscy mwi co w niezrozumiaym dla
nas jzyku maa albo po prostu stoj i patrz na nas w milczeniu.
Odwiedzio mnie take kilku modych mczyzn. Dwaj z nich
chodzili z Jamesem do szkoy i byli w naszym domu czstymi
77

gomi. Grywalimy razem w karty. Cieszy mnie, e cakiem do

brze im si powodzi. Ale wszyscy maj ten sam problem - brak
pracy. Dlatego chcieliby dalej studiowa, ale nie maj sponso
rw. Prosz o wsparcie finansowe. To dla mnie problem, bo jak
tu obieca co jednym, a odmwi innym? Jak dokona sprawied
liwego wyboru? W dodatku wszyscy s w wieku Jamesa, czyli
troch po trzydziestce. Obiecuj, e si zastanowi. Chc te po
rozmawia na ten temat w misji.

WIECZR

W MISJI

Wszyscy s zmczeni i potrzebuj wypoczynku po przeyciach

tych dwch dni. Dlatego postanawiamy dzisiejszego wieczoru
zrezygnowa ze wsplnej kolacji i wczeniej uda si do obozu
w misji. Umawiamy si na jutrzejszy ranek, na dusz rozmow
z mam, Jamesem i Lketing. Chciaabym si jeszcze dowiedzie
tak wielu rzeczy z przeszoci.
W obozie zasiadamy na skadanych krzesekach. Francis
i John, nasi szoferzy, zapalaj lampy, ebymy mieli troch wia
ta. Na zakoczenie dnia postanawiamy napi si czerwonego wi
na. A kiedy jeszcze, niby za dotkniciem czarodziejskiej rdki,
pojawiaj si smakoyki, przez gow przelatuje mi myl, e inaczej ni za dawnych czasw w Barsaloi - podczas tego pobytu
na pewno nie strac ani kilograma.
Mwi o moliwoci skontaktowania si z ojcem Giulianem
przez radiotelefon w misji. Postanawiamy sprbowa jutro rano.
Poniewa za dwa dni jestemy umwieni na planie filmu Biaa
Masajka, moglibymy potem odwiedzi ojca Giuliana, a nastp
nie wrci tutaj, aby wzi udzia w uroczystoci poegnalnej.
Zreszt trzeba da troch spokoju rodzinie, tote wyjazd na par
dni jest jak najbardziej rozsdnym wyjciem. Nasze przybycie
wprowadzio tu sporo niepokoju i rozgardiaszu. Wszyscy potrze
buj odrobin spokoju.
Kiedy omawiamy nasze plany, nieopodal przechodz cztery
kobiety w zakonnych habitach i spiesznym krokiem kieruj si
78

do budynku misji. Niedugo potem dosiada si do nas nowy ko

lumbijski misjonarz. Pyta o nasze samopoczucie i przebieg mo
jej wizyty. Bardzo go interesuje, jak zachowuje si wobec mnie
Lketinga. Kiedy mwi, e nie byo adnych problemw i zgoto
wano nam przyjazne przyjcie, widz jego rado. Misjonarz
opowiada o kilku przedsiwziciach, ktre prowadzi razem
z Jamesem. James jest porednikiem i zarzdc finansowym gru
py kobiet, ktre wytwarzaj tradycyjne ozdoby Samburu, sprze
dawane a do Nairobi. Kobiety wynagradzane s od kadej sztu
ki towaru, tote niektre 7. nich dorobiy si nawet skromnych
drewnianych domw. Ta informacja robi na mnie wraenie. Cie
sz si ogromnie, bo w ten sposb pomaga si przede wszystkim
kobietom.
Misjonarz mwi, e jest w Barsaloi od piciu lat i e na krtko
przed jego przybyciem toczyy si w okolicy krwawe walki z lu
dem Turkana. Opowiada nam o tym, co si dziao z misj po mo
jej ucieczce. Zaraz po wyjedzie ojca Giuliana, w roku 1991,
przybyli inni misjonarze. Jeden z nich zmar na malari zoliw.
Lekarze w Nairobi przez ponad rok bezskutecznie walczyli
o uratowanie mu ycia. Podczas tego opowiadania robi mi si
zimno. Jak ywy staje mi przed oczyma ten straszny czas, kiedy
chorowaam na malari. Moje ycie byo take kilkakrotnie po
wanie zagroone. Najbardziej na dwa miesice przed urodze
niem Napirai. To dziki interwencji ojca Giuliana, ktry
wezwa przez radio latajcego doktora" - helikopter medyczny dosownie w ostatniej chwili przewieziono mnie do szpitala
w Wambie i udao si uratowa mi ycie. Znowu uzmysowiam
sobie, jak bardzo bliska mierci byam wtedy.
Najbardziej interesuje nas konflikt z plemieniem Turkana.
Prosimy misjonarza, aby opowiedzia, co sysza o tej wojnie.
Dla wszystkich byo to wielkie zaskoczenie - mwi misjo
narz - chocia ju wczeniej, od kilku miesicy zdarzay si na
pady na pojedyncze osoby i byy nawet wypadki miertelne,
Drobne zatargi midzy zajmujcym przylege tereny plemieniem
Turkana a czonkami ludu Samburu nie byy w tej okolicy niczym niezwykym. Ale to, co wydarzyo si na pocztku grudnia
79

1996 roku, zaskoczyo wszystkich. Ten dzie zacz si najzupe

niej zwyczajnie. Wojownicy i dzieci jak codziennie wyszli ze
stadami ze wsi. Co prawda ludzie opowiadali, e minionej nocy
jacy rabusie nocowali przy ogniskach w pobliu drogi, ale na
razie traktowano to jako plotk, gdy nikt nie wiedzia niczego
pewnego. Nagle, okoo poudnia, ca okolic Barsaloi najechao
600 uzbrojonych w karabiny wojownikw Turkana. Przybyli
z gr i ze wszystkich stron pdzili ludzi i bydo do doliny rzeki,
w kierunku terenw Turkana. Zabijali natychmiast kadego, kto
stawia opr. Niezalenie od tego, czy byo to dziecko, kobieta
czy wojownik uzbrojony w dzid. Kiedy we wsi usyszano pierw
sze strzay, nikt nie wiedzia, co si dzieje. Do czasu a przybyli
pierwsi wiadkowie wydarze. Po krtkiej naradzie postanowio
no natychmiast ucieka. W miar bezpieczna bya ju tylko jed
na droga. Samburu nie mogli nic zrobi, nie mieli adnej moli
woci przeciwstawienia si napadowi. Mogli tylko patrze, jak
Turkana zabieraj im wszystkie zwierzta - okoo 20 tysicy kz
i kilka tysicy krw. Ludzie uciekli, ledwie uchodzc z yciem.
Nikt wtedy nie potrafi wyjani, skd Turkana wzili cae swo
je uzbrojenie. Ich przewaga bya tak ogromna, e Samburu nie
mieli adnych szans. Ta wyprawa rabunkowa bya wyranie
wczeniej zaplanowana i przygotowana.
Czterech duchownych, ktrzy wwczas pracowali w Barsaloi,
nie chciao opuci misji. Zaofiarowali ludziom schronienie
w kociele. Lecz na misj take napadnito, a crk jednej z za
trudnionych tu kobiet zabito. Jednemu z misjonarzy przestrze
lono nogi, drugi zosta ranny w rami. Kiedy przybya pomoc,
wszyscy byli w szoku. Tymczasowo ewakuowano misj. Tutej
sza ludno alarmowaa Nairobi, ale zanim cokolwiek zrobiono,
mino wiele dni. W tym czasie wojownicy Samburu zwoali
narad i postanowili, e i bez broni odbij swoje stada. Rzeczy
wicie pniej udao si odzyska niemal wszystkie zwierzta.
Rzd przysa posiki dopiero po wielu dniach. W tym czasie
zgino bardzo wielu ludzi. Administracja zdobya si na dziaa
nie dopiero, gdy zestrzelono jeden z helikopterw zwiadow
czych i zgin wany urzdnik z dystryktu. Uyto granatw.
80

Niestety, wtedy wsie byy ju opustoszae. Ludno ucieka

w okolice Maralalu".
Pytamy ojca o przyczyny tej masakry. Nikt tak naprawd te
go nie wie - odpowiada. - Na kilka miesicy przedtem na tere
nach Samburu przeprowadzono odwierty i natrafiono przy tym
na lady zota. Nie wiem, czy ma to jakikolwiek zwizek z t
spraw. Z drugiej strony jeszcze wczeniej doszo do powanego
konfliktu midzy Somalijczykami i Samburu. Po obu stronach
byli zabici i ranni. Jednak dziao si to na bardziej oddalonych
terenach, w kierunku na Wamb. Po prostu nikt nie wie dokad
nie, dlaczego doszo do tego konfliktu, i jak to w ogle moliwe".
Suchajc relacji misjonarza, przypominam sobie listy, ktre
wtedy otrzymywaam od Jamesa. Pisa mi, e stoczeni, w wiel
kiej ciasnocie yj u obcych ludzi w pobliu Maralalu. Stracili
niemal wszystko. Na szczcie mam udao si wtedy na czas wy
wie samochodem z Barsaloi. Byo to dla niej dodatkowe ci
kie przeycie. Do caego tego strachu musiaa jeszcze po raz
pierwszy w yciu wsi do samochodu! Ludzie z dnia na dzie
na wasnym terenie stali si uciekinierami. Wielu umaro ww
czas z godu.
Pomagaam rodzinie w miar monoci, ale sama byam
w | a m t y m czasie bez pracy. Miny jeszcze dwa lata, a moja ro
dzina nadal czekaa, by mc powrci w swoje strony. Ja nato
miast zaczam odnosi pierwsze sukcesy z ksik. W rok p
niej, w lipcu 1999, odwiedzi ich Albert, ktry take pomg im
w cikiej sytuacji. Kiedy pomyl o fotografiach z tamtego okre
su, czuj bolesny ucisk w piersi. Na szczcie dzisiaj nie wida
ju w Barsaloi ladw zniszcze. Wydaje si, e prawie wszyscy
czonkowie mojej rodziny w miar dobrze znieli czas wygnania.
Lecz niepokojce jest to, e tak wielu wojownikw chodzi teraz
z karabinami.
Tymczasem zrobio si pno. Z zamylenia wyrywaj mnie
sowa misjonarza, ktry egna si z nami, aby uda si na nocny
odpoczynek. My take chowamy si w namiotach i prbujemy,
kade na swj sposb, upora si z nadmiarem wrae i przey
minionych dni.
81

NOWA

ONA

LKETINGI

Nastpnego ranka budz si zaraz po szstej. Od wsi dobiega

j mnie pojedyncze gosy, tote myl, e mog ju i do mamy.
O tej porze jest na tyle chodno, e wkadam sweter. Kiedy do
chodz do kraalu, nie mog si dosta do rodka, gdy wejcie
cigle jeszcze zagrodzone jest kolczast zapor. Zagldam przez
ogrodzenie i czekam. W kocu zauwaa mnie Lketinga. W no
wym kocu nacignitym na gow powoli przechodzi midzy
zwierztami do bramy". Otwiera, umiechajc si szeroko i py
ta, dlaczego tak wczenie jestem na nogach. Mwi, e w naszym
obozie jeszcze wszyscy pi, a ja chciaabym posiedzie tutaj,
przy zwierztach. Chciaabym te poprosi Jamesa o kilka jajek,
bo nie mamy ju niczego do jedzenia.
James usysza nasz rozmow i zaspany wychodzi z domu.
Witamy si, a potem dostaj od niego ostatnie cztery jajka. Wi
cej akurat nie maj.
Chc wraca, ale Lketinga wysya mnie do manyatty mamy, na
chai. Prosz mam o pozwolenie na wejcie. Wita mnie umie
chem i te si dziwi, jaki to ze mnie ranny ptaszek. Wyglda na
to, e u mamy pili ju chai dwaj starsi mczyni. Wanie wy
chodz z manyatty. Mama podaje mi filiank, od razu te stawia
na ogniu garnek z przypieczonym misem. Dziwi mnie, e to
miso cigle jeszcze jest. Chyba rzeczywicie przyrzdzia je spe
cjalnie dla mnie i nie daje nikomu ani kawaeczka. Teraz wtyka
mi do rki yk i znowu zachca mnie swoim: Tamada, tamada!
Zaraz potem wychodzi z chaty. Jestem uradowana i zakopotana
jednoczenie, gdy z pewnoci jako jedyna dostaj tak luksuso
we jedzenie na niadanie. Z apetytem zjadam kilka yek misa.
Zatopiona w mylach uj twardawe kawaki, kiedy nagle do
manyatty wchodzi nowa ona Lketingi. Pewnie mylaa, e niko
go nie ma w rodku, bo przecie mama i Lketinga s na dworze,
przy zwierztach.
Przestraszona stoi schylona w otworze wejciowym i wida, e
nie bardzo wie, czy ma si wycofa, czy wej do rodka. Umie
cham si do niej i mwi: Kabu! Ostronie okra miejsce ma82

my i wchodzi na krowi skr przy ognisku. Przesuwam si tro

ch na bok, eby jej zrobi miejsce. Jestem bardzo ciekawa, po co
przysza i co teraz zrobi. A ona otwiera metalow skrzyni Lketingi i wyjmuje spdnic, ktr przywiozam dla jego ony - dla
ktrej z jego on. Dziewczyna z ciekawoci dotyka materiau,
ocenia wzrokiem rozmiar spdnicy, a potem pieczoowicie od
kada j do skrzyni. Za pomoc tych paru sw w maa, ktre
znam, pytam, czy podoba si jej spdnica. Zalkniona cicho od
powiada, e tak. Potem odwraca si i wanie chce wyj z chaty,
gdy w wejciu pojawia si Lketinga. Teraz to on si dziwi, ale nie
odzywa si ani do mnie, ani do ony. Dziewczyna kuli si i ci
chutko jak myszka wymyka z manyatty.
Twarz Lketingi jest tak nienaturalnie powana i surowa, e a
mam ochot si rozemia. A on siada na maym stoeczku przed
ogniem, siga po yk i nabiera sobie kopiast porcj misa.
W artach strcam moj yk miso z powrotem do garnka
i protestuj: Nie, to moje jedzenie. Mama ugotowaa miso spe
cjalnie dla mnie!". On/y a little bit - tylko odrobin!" - ebrze
Lketinga ze miechem.
Z przyjemnoci dziel si z nim misem, ale nie mog si
powstrzyma, by nie zagadn o on. To chyba bya twoja nowq ona, prawda?" - pytam niewinnie i jakby mimochodem.
Lketinga znowu powanieje i odpowiada: Yes. A co, to dla cie
bie problem?". Zaprzeczam i teraz ju cakiem na powanie py
tam: Dlaczego si do niej nie odzywasz, nawet na ni nie spoj
rzae!". Na to Lketinga: A dlaczego ja, mczyzna, miabym
pierwszy mwi mojej onie jambo? Ona jeszcze ani razu mnie
nie pozdrowia i dlatego ja jej te nie pozdrawiam! To ona po
winna odezwa si pierwsza, wtedy moe zaczn z ni rozma
wia!".
Mwi to z takim przekonaniem, e mimo przykrej sytuacji,
ktra si za tym kryje, wybucham miechem. Mj byy m, co
Prawda nieco niepewnie, ale te zaczyna si mia i wyjania, e
jego zachowanie jest cakiem normalne. Takie zwyczaje panuj
u Samburu. Prbuj mu wyjani, e milczenie jego ony moe
trwa jeszcze miesicami. Moe jednak byoby lepiej, eby stop83

niowo zaczli ze sob rozmawia. Pewnie jeszcze bardzo mao j

zna. Lketinga odpowiada, e nie. Rozmawia z jej rodzicami, do
wiadywa si te o ni we wsi. Dziewczyna pochodzi z tej wioski
pod Maralalem, gdzie moj uwag zwrciy te wszystkie plasti
kowe torebki na krzakach. Pytam jeszcze Lketing, jak w takim
razie wyglda to ich maestwo, skoro ani nie rozmawiaj, ani
nie miej si ze sob? Yes, that's crazy! - odpowiada. - Ale ja na
prawd nie zamierzam odezwa si do niej pierwszy. Nie jestem
przecie kobiet!" Po czym dodaje ze miechem: A moe po
prostu jeszcze raz oeni si z tob?". Zaskoczona i troch zmie
szana miej si razem z nim, bo to najlepsze, co mog zrobi
w tej dziwnej sytuacji.
Nagle przypominam sobie o jajkach, ktre zostawiam na dwo
rze, na motocyklu Jamesa. Zupenie zapomniaam o moich god
nych towarzyszach podry! Robi mi si troch wstyd. Zaraz te
wychodzimy z manyatty i spacerem idziemy do misji. Tymcza
sem w obozie gotuj wanie herbat i kaw. Albert, Klaus i nasi
kierowcy ciesz si na widok jajek, ktre dzisiaj, poza paroma
orzechami i rozmoczonymi chrupkami, bd ich jedynym nia
daniem. Ja nic ju nie jem. Kiedy zdziwieni pytaj dlaczego, opo
wiadam, jak uczt przygotowaa mi mama.
Po skromnym niadaniu wracamy z Lketinga do kraalu. Napo
tykamy Jamesa, ktry wanie zabiera si do spryskiwania rod
kiem przeciwko robactwu maej manyatty, przeznaczonej dla
kolt. rodek owadobjczy w sprayu. Znowu co, czego nie by
o tutaj za moich czasw! Gdy rozmawiamy, z manyatty mamy
wychodzi siostra Lketingi i wita si ze mn wylewnie. Lketinga
mwi co do niej energicznym i nieprzyjemnym tonem, a ona
szybko odchodzi. Pytam, o co chodzi. Lketinga, bardzo rozelo
ny, mwi: Wczoraj wieczorem moja siostra bya pijana. Nie y
cz sobie tego. Nie wiem, jak w ogle mogo do tego doj". Od
razu przypominam sobie o pienidzach, ktre daam mamie i jej.
Czuj si wspwinna.

84

ROZMOWY

MANYATCIE

Tymczasem James umy rce i moemy ju wej do manyatty

mamy. Siadamy na krowiej skrze, James obok mnie, gdy b
dzie tumaczem. Zaraz potem do chaty wsuwa si Klaus i siada
na maym stoeczku przy palenisku. Lketinga przykuca obok
wejcia, a Albert, po przywitaniu, tak jak poprzednio, zostaje na
zewntrz i zajmuje miejsce w cieniu manyatty.
Mama wita si z nami, w ramionach huta dziecko Jamesa.
Dzisiaj ma na sobie jedn z nowych spdnic. Rozmow rozpo
czyna James, wyjaniajc mamie, e jest jeszcze par spraw,
o ktre chc j zapyta. Mama spoglda na mnie i wyraa zgod.
Po pierwsze chciaabym wiedzie, jak mama zareagowaa, kiedy
James powiedzia jej, e przyjad w odwiedziny. Odpowiada: Ke
supai pi. To wspaniale. Bardzo si ucieszyam, ale tak jak wszy
scy tutaj nie wierzyam do koca. Nikt we wsi nie myla, e wr
cisz po tak dugim czasie. Ale nastpnym razem przywieziesz
Napirai, moj ma Napirai".
Wybucham miechem, gdy moja crka jest teraz wysza ode
mnie. Dla niej pozostaje malutkim dzieckiem, jakim widziaa j
po raz ostatni. Potem mama dodaje, jak to dobrze dla wszystkich,
ejnog mnie zobaczy po tak dugim czasie. Lketinga kiwa go
w na znak potwierdzenia i mwi: Really this is very good. Ale
nikt w to nie wierzy. Kiedy przyjecha wasz pierwszy samochd,
kobiety mwiy, e co tu nie gra. Mama Napirai na pewno nie
przyjedzie, od pocztku byo wiadomo...!". Potrzsa przy tym
gow, umiechajc si pod nosem. A kiedy James powtarza jesz
cze zdanie: Only a Quinn is moving in this way, wszyscy, nawet
mama, wybuchamy miechem.
Klaus jest ciekaw, jak to byo, kiedy przyjechaam do Barsaloi
i mama zobaczya mnie po raz pierwszy. Mama powanieje, i po
krtkim namyle mwi: Po prostu si baam". Pytam, czego si
obawiaa. James stara si jak najlepiej przetumaczy sowa ma
my: Poniewa biaa kobieta to byo dla mnie co nieznanego.
Mylaam - jak mam z ni rozmawia, skoro ona mnie nie rozu
mie? Kim ona w ogle jest? Nic o niej nie wiem. Na pewno jest
85

przyzwyczajona do innego domu, a teraz przybywa tutaj i chce

razem z nami mieszka w zadymionej chacie. Nie mamy prawie
nic do jedzenia, zamiast tego pijemy tylko mleko i krew. Tyle
myli przelatywao mi przez gow i po prostu si baam. Myla
am, co ta biaa moe zrobi dla mnie? Kada ona moich synw
jest jak moje wasne dziecko. Jej troski s moimi troskami i od
wrotnie. Baam si, e z tob bdzie duo zmartwie, e nie b
dziesz umiaa zatroszczy si o wod, opa i jedzenie dla mnie, bo
jeste biaa. Kto bdzie pra moje ubrania, kto bdzie mi poma
ga? Przecie nie ta mzungu? Pomylaam, e to my bdziemy
musieli dla ciebie to wszystko robi. Na pocztku widziaam tyl
ko same problemy. Z drugiej strony wiedziaam od Lketingi, e
aby go zobaczy, przebya taki wiat drogi a z Mombasy. Dlate
go musiaam da ci szans - no i zostaa z nami. Ciko pracowa
a. Troszczya si o mnie, przynosia drewno, wod i jedzenie.
Bya dla mnie lepsza ni wszystkie dzieci przedtem. Naprawd
ci pokochaam".
Jej sowa robi na mnie wielkie wraenie - jestem tak poruszo
na, e zy lec mi po policzkach. A do dzisiaj nie zdawaam so
bie sprawy, jak wiele przysporzyam jej wtedy trosk. A mama
opowiada dalej. Do jej manyatty przychodzili ludzie ze wsi i ci
gle pytali, co to za mzungu u niej mieszka. Jak to moe by, e po
zwala mi mieszka u siebie, skoro mnie nie zna. I jak w ogle ze
mn wytrzymuje, skoro nie moe ze mn rozmawia. A ja - m
wi mama - po pewnym czasie zaczam wszystkim odpowiada,
e mimo wszystko dobrze mi z tob. Nie mam z ni adnych
kopotw, robi to, co do niej naley, pomaga mi, nie wszczyna
ktni - tak im mwiam. Po kilku miesicach przestaam uwa
a ci za obc, nie widziaam ju adnej rnicy midzy tob
i wasnymi dziemi. Staa si moim dzieckiem. Od tej chwili
przejam pen odpowiedzialno za ciebie i za wszystkie kopo
ty zwizane z t sytuacj".
Co chwila ocieram zy z oczu i strasznie si wstydz, bo wiem,
e nie wypada paka. Mama spoglda na Jamesa i pyta, co si ze
mn dzieje. Szybko prosz, eby wytumaczy mamie, i w ten
sposb mzungu wyraaj dobre uczucia i silne emocje. Nie musi
86

si niepokoi i martwi. James tumaczy moje sowa i parska

przy tym miechem. Mama take w kocu umiecha si ze zro
zumieniem.
Opowiadanie mamy komentuje Lketinga: Yes, na pocztku
byo naprawd ciko. Do mnie te przychodzili ludzie, inni wo
jownicy, i pytali, po co sprowadziem do domu bia kobiet. By
em pierwszym wojownikiem, ktry przywiz do Barsaloi i po
lubi mzungu. Ludzie patrzyli na to podejrzliwie, wielu mwio
le o biaych. Przyszed nawet nasz policjant i pyta, dlaczego nie
poprosiem go o pozwolenie na lub z tob. Crazy! Co on sobie
wyobraa! Jestem mczyzn i nie musz pyta o to, kogo mam
polubi!". Na te sowa Lketingi wszyscy wybuchaj gonym
miechem.
Teraz kolej na mnie. Opowiadam, e wkrtce po powrocie do
Szwajcarii, kiedy zamieszkaam z Napirai na wsi, to ona bya
pierwszym dzieckiem mieszanej krwi w okolicy. Dzieciaki zbie
gay si, eby j oglda albo uciekay z krzykiem na widok ciem
nej twarzy. Dzisiaj w Szwajcarii nawet w maych wsiach mieszka
wielu ciemnoskrych i wszyscy si ju przyzwyczaili. Mama ki
wa gow twierdzco i mwi: Eh na - tutaj te tak jest".
James dorzuca, e w okolicach Maralalu u Samburu mieszka
wiele biaych kobiet. Chocia moe niekoniecznie w manyattach, jak ta tutaj" - dodaje z umiechem i spoglda na mnie,
a Lketinga koczy swoim lekko schrypnitym gosem, w ktrym
sycha rozbawienie: Ale te ladies s przewanie stare i nie takie
dobre jak ty. Takiej bym sobie nie wzi za on". Wszyscy wy
buchaj miechem. James przytakuje bratu i mwi: Tak, Corinne bya naprawd jedn z nas. Z moim bratem jedzia wszdzie,
odwiedzali rodzin i krewnych nawet w dalekich miejscowo
ciach. Nawet tam, gdzie nie byo wody albo gdzie mieszkao si
z krowami. Dla niej to nie by problem". No niezupenie - prze
latuje mi przez gow - to wcale nie byo takie atwe.
Mama cigle huta w ramionach niemowl i mwi: Byam ta
ka szczliwa, e obdarzya mnie wnuczk i dumna, e powie
rzasz mi Napirai, kiedy musisz wyjecha. To by dla mnie wiel
ki dowd mioci. Od tego czasu cakiem ci zaakceptowaam
87

i nie widziaam ju rnicy midzy tob, bia, a nami, czarny

mi. Stalimy si jednoci".
Twarz mamy nieruchomieje, robi si surowa, wiem, co to
oznacza. Stara si ukry swoje uczucia. Woln rk szybko prze
suwa po oczach. Co prawda przed laty zawsze wydawao mi si,
e czy nas co gbszego. Waciwie nawet to czuam, ale dopie
ro teraz sowa mamy daj mi cakowit pewno.
Na moment wszyscy milkn. Nad naszymi gowami brzcz
muchy. Na dworze gdacz kury, sycha meczenie kz. Syszymy
te, e Albert rozmawia z dziemi. Chyba rysuje co z nimi na
ziemi.
* * *
James jeszcze raz wraca do wspomnianego przez Lketing
miejscowego policjanta: On pewnie chcia od was po prostu pie
nidzy - stwierdza. - Tutaj ludzie myl, e wszyscy biali s bo
gaci, mieszkaj w wielkich domach, maj samochody, nigdy nie
s godni i nie maj adnych trosk, yj w luksusach. Jak tylko
mam okazj, staram si to wyjania. Mwi ludziom, e to nie
prawda. Biali te maj swoje problemy i kopoty, tylko nie opo
wiadaj o tym wszystkim naokoo. U nas jest inaczej, do tradycji
naley, e jak si kogo spotyka, to rozmawia si z nim godzin
lub dwie. Rozmow rozpoczyna osoba starsza. Opowiada, skd
idzie, kim jest, jak powodzi si rodzinie, jak si miewaj zwierz
ta, kto jest chory i na co, co si ostatnio wydarzyo w rodzinnej
wsi i w kraalu. Na koniec mwi, dokd idzie i po co. W takim
opowiadaniu nie pomija si adnych szczegw i faktycznie mo
e ono zaj nawet godzin. Potem to samo powtarza si ze stro
ny drugiej osoby".
James bardzo zabawnie odgrywa przed nami tak wymylon
scen spotkania. miejemy si do ez. Tutaj to najzupeniej nor
malne - kontynuuje, gdy ju si troch uspokoilimy - bo ludzie
czasem wdruj godzinami i nie widz po drodze nikogo. Nic
dziwnego, e si ciesz, gdy ju kogo spotkaj. Nawet jeli jest
to nieznajomy. Wreszcie mog porozmawia. Takie rozmowy
88

powtarzaj si z kadym napotkanym, w drodze. Kolejnej osobie

opowiada si, kogo spotkao si wczeniej i co ta osoba mwia.
Rozmowy staj si coraz dusze, a wiadomoci rozchodz si
w cigu kilku godzin na przestrzeni wielu kilometrw. Nic dziw
nego, e gdy nasi ludzie napotykaj od czasu do czasu biaych i wi
dz ich rozmawiajcych ze sob tylko par minut, uznaj, e biali
w ogle nie maj problemw i nie musz o niczym rozmawia".
Jak rnie mona patrze na te same sprawy! W naszym spoe
czestwie zachodzi proces uboenia i zaniku prawdziwych wizi
midzyludzkich. Coraz mniej ze sob rozmawiamy. Wielu ludzi
cierpi z tego powodu. Dla miejscowych natomiast nasza maomwno jest oznak braku problemw.
Sysz, jak James mwi dalej: Sam jestem ju teraz prawie jak
mzungu. Duo pracuj, podruj tylko na motorze, mam zawsze
mas spraw do zaatwienia. Kiedy spotkam kogo na drodze, za
raz mnie zatrzymuje. Na pocztku stawaem, bo mylaem, e
moe chodzi o co wanego. Ale ludzie zwykle chc tylko wie
dzie, skd i dokd jad, albo interesuje ich mj motocykl
i chcieliby si wszystkiego dowiedzie. Lecz ja nie mam czasu,
dlatego zwykle odpowiadam krtko tak lub nie i nie wdaj
si w szczegy. Czasem nie opowiadam nawet o tym, e kto
w|domu jest chory, bo to trwaoby za dugo. Gdy si jednak po
tem o tym dowiedz, nastpnym razem robi mi wyrzuty. Nie
potrafi sobie wyobrazi, e musz si trzyma planu, terminw,
cile okrelonych obowizkw. Dla ludzi tutaj nie ma znacze
nia, czy postoj przy drodze godzin duej, czy te nie".
Kiedy James o tym opowiada, wida wyranie jego dum z te
go, e tu, w buszu, jest jednym z pierwszych, ktrzy prowadz
nowe, bardziej nowoczesne ycie. Mnie to wszystko nastraja me
lancholijnie i nie za bardzo mi si podoba. Zmiany te oznaczaj
bowiem pocztek rozpadu naturalnych wizi. Tak jak w Europie
te wszystkie procesy prawdopodobnie doprowadz wielu ludzi
do ycia w osamotnieniu.
Klaus zauwaa, e do Jamesa z pewnoci nie dociera wiele
drobnych spraw i informacji o yciu tutejszych ludzi, skoro tak
gna przez okolic na swoim motorze. James odpowiada, e czas
89

tutaj take szybko pdzi i wszystko si zmienia. Ale mnie si to

wcale nie podoba - wtrca Lketinga. - Dzisiaj wielu wojowni
kw nie nosi dugich wosw, tak jak dawniej. Nie chc. Przyczy
n jest rwnie fakt, e chodzili do szkoy. Dziewczta nie nosz
ju tak wielu ozdb, gdy chopcy, ktrzy uczszczaj do szkoy,
po prostu ich nie obdarowuj. A uczennice, jak moja crka Shankayon, wcale nie nosz ozdb, bo jest to zabronione. Nie chc te
barwi skry ochr. Nawet te, ktre nie chodz do szkoy, wol
uywa kremw do skry, sprowadzanych z Nairobi. adna
dziewczyna nie nosi ju spdniczki ze skry zwierzcej, piknie
wyszywanej paciorkami, takiej jak widziaa u mojej siostry.
Tradycyjne stroje wkada si jeszcze tylko na wane ceremonie".
James dorzuca: Lecz i tego nie bdzie za pi, dziesi lat. Ju
dzisiaj prawie nie spotyka si tradycyjnych ozdb na szyj z wo
sia yrafy albo kolczykw z koci soniowej, jakie do niedawna
nosili wojownicy".
To, co sysz, wprawia mnie w gboki smutek. Przecie my
take przywielimy tutaj nowoczesne produkty i przedmioty.
Dopiero teraz uwiadamiam sobie, e faktycznie nie widziaam
jeszcze ani jednej modej dziewczyny i ani jednego wojownika,
ktrzy prezentowaliby ca barwno i bogactwo tradycyjnych
strojw i ozdb, tak jak to byo na porzdku dziennym przed
czternastu laty. Wanie te radosne, intensywne kolory ozdb
i kang wyraaj i symbolizuj rado ycia, energi i pogod du
cha tutejszych ludzi. Jeli z czasem europejska monotonia barw
wyprze intensywn czerwie, nasycony bkit i chust i ko
cw, tak jak to ju widzielimy w Maralalu, to zniknie take
optymizm i naturalna pogoda. Miejscowi ju dzisiaj pij alkohol,
i to w duych ilociach. Spord modych ludzi wielu ma co
prawda ukoczon szko, ale brakuje im pienidzy na dalsz na
uk, wyuczenie zawodu czy studia. Wracaj po szkole w rodzin
ne strony, do dawnej kultury, i yj, nie wykorzystujc zdobytej
wiedzy. A przy swoim, ju raczej zachodnim, nastawieniu i wia
topogldzie coraz czciej porzucaj tradycyjny styl ycia. Dla
mnie ten proces oznacza utrat korzeni.

90

 * *

W miar rozmowy atmosfera staje si coraz luniejsza, tak e

w kocu zbieram si na odwag i jeszcze raz pytam Lketing, jak
zareagowa na wiadomo o tym, e ju nie wrc. Lketinga pa
trzy na mnie powanie i mwi: Przez dugi czas po prostu w to
nie wierzyem, bo przedtem zawsze wracaa. Ju wkrtce po
twoim wyjedzie zaczy si problemy ze sklepem, interes prze
sta dobrze i i przez to miaem kopoty z pienidzmi. Wszyscy
chcieli mnie oszuka. Potem by ten poar samochodu, no a ja
nie miaem ju pienidzy, eby da auto do naprawy. Dlatego
sprzedaem nasz samochd i dostaem za to mniejszy. Tym ma
ym autem jedziem jako takswkarz, do czasu wypadku. Po wy
padku wzili mnie do wizienia. Naprawd miaem same proble
my, nie chc ju wicej o tym myle".
James dodaje: Tak, to prawda. Dowiedziaem si o tej histo
rii trzy lata po tym, jak wrcia do Szwajcarii. Pojechaem wte
dy do Mombasy, eby poszuka Lketingi. Udao mi si go zna
le. le mu wtedy szo i by w fatalnym stanie. Poprosiem go,
eby wrci ze mn do domu i Lketinga si zgodzi. Umwilimy
si na nastpny dzie, eby pojecha autobusem do Maralalu.
niestety, Lketinga nie przyszed, a ja pojechaem sam, bo musia
em wrci do szkoy. Kiedy dzie pniej czekaem w Maralalu
na okazj do Barsaloi, nagle pojawi si Lketinga i poszlimy do
wsi razem. Oczywicie Lketinga nie mia wtedy domu, ale za to
mia duo zwierzt. Przez te wszystkie lata, gdy by nieobecny
we wsi, jego stado kz i krw bardzo si powikszyo. Opiekowa
si nimi nasz starszy brat. U nas nie sprzedaje si ani nie zabija
zwierzt nieobecnego waciciela. Dziki temu Lketinga po po
wrocie do domu by bogatym czowiekiem. Uradzilimy, e naj
lepiej bdzie, jeli poszuka sobie kobiety, ktra wybuduje mu
dom i urodzi dzieci. No i Lketinga zaledwie w miesic pniej
polubi drug on, matk Shankayon. Po urodzeniu pierwsze
go dziecka druga ona Lketingi zapada na zdrowiu - wszystkie
pozostae dzieci zmary. Teraz matka Shankayon jest w swojej
wsi, u rodzicw. Nie wiemy, kiedy tu wrci".
91

Lketinga w roztargnieniu kiwa gow, a mama przysuchuje

si w milczeniu. Wyranie czuj, e mj byy m nie moe al
bo nie chce ju nic wicej mwi o przeszoci. Po chwili Lke
tinga napomyka o ksice i filmie. Prosi brata, eby opowie
dzia nam o zwizanych z tym zdarzeniach w Barsaloi. James
opowiada nieco dokadniej to, czego ju wczeniej dowiedzia
am si od Lketingi podczas spaceru nad rzek: No tak, jak
pewnie wiecie, cigle nachodz nas tu obcy ludzie, przewanie
kenijscy dziennikarze. Wypytuj, czy znamy tre ksiki, czy
wiemy, e ta Corinne oczernia Samburu i bierze za to duo pie
nidzy. Zawsze im odpowiadamy, e doskonale znamy ksik.
My dostajemy pienidze i dobrze nam si dziki temu powodzi.
Corinne napisaa o naszej rodzinie, wic do nas naley ocena dobrze czy le. Dodajemy jeszcze, e pytalimy o to take kenij
skiego ambasadora, ktry jest Samburu i zna niemiecki, a on nas
zapewni, e wszystko jest w porzdku. Wikszo dziennikarzy,
syszc te argumenty, wycofuje si. Lecz trafiaj si i tacy, kt
rzy koniecznie chc, ebymy powiedzieli co zego o ksice al
bo o filmie i proponuj nam za to pienidze. Jeden z nich powie
dzia nawet Lketindze, e powinien stara si w dystrykcie
o aresztowanie Corinne w Szwajcarii. Wyobraacie sobie! Lke
tinga strasznie si wciek, kaza im si wynosi. Ale i tak jesz
cze go potem nachodzono".
Lketinga wtrca: Naprawd, to byli jacy szalecy. Cigle im
powtarzaem, eby mi dali spokj, e nie zamierzam niczego ro
bi. Jeste moj on i ciesz si, e dobrze ci si powodzi
w Szwajcarii. Mwiem im, e chciabym, aby i mojemu dziecku
powodzio si w Szwajcarii jak najlepiej. Mnie jest tutaj dobrze,
nie potrzebuj tyle do ycia, co wy w Szwajcarii. Ale oni nie
chcieli odpuci i cigle mnie zamczali. W kocu zagroziem, e
jeli sobie nie pjd, to ich stuk, bo wzniecaj niepokj i nie
pewno wrd mieszkacw Barsaloi". James dodaje: Z tymi
dziennikarzami rozmawia take nasz misjonarz, ktry czyta
twoj ksik po hiszpasku. Powiedzia, e nie ma w niej nic
zego. Na szczcie teraz wszystko si uspokoio i wszyscy bardzo
si cieszymy z waszego przyjazdu".

92

Do manyatty wraca Albert i dodaje, e zna mnie od dawna

i wie, jak mocno jestem przywizana do mojej afrykaskiej ro
dziny i jak bardzo si martwiam, kiedy tutaj le si dziao. Od
wielu lat on i jego rodzina uczestnicz w naszym wsplnym lo
sie, dlatego czuje si uczuciowo zwizany z ludmi w Barsaloi.
Od samego pocztku wiedzia, e bdzie mi towarzyszy w tej
podry. Chcia znowu zobaczy ca rodzin i wspania mam.
W miar swoich moliwoci chce pomaga ludziom tutaj. James
tumaczy wszystko mamie, a ona dzikuje Albertowi uciskiem
doni i sowami: Ashe oleng.
Na koniec Albert pyta mam, czego oczekuje od przyszoci,
czego pragnie. Mama zastanawia si krtko i odpowiada: Powo
dzi mi si naprawd dobrze. Chciaabym zachowa zdrowie i e
by moje oczy jeszcze dugo widziay. Ale nawet jeli olepn, to
chciaabym dalej mie takie dobre ycie, jak dotychczas. Nicze
go wicej nie potrzebuj". James dodaje, e chcia wybudowa
dla mamy may domek, ale ona si nie zgodzia, wolaa pozosta
w swojej manyatcie. Mama jest szczliwa. Wszyscy s znowu ra
zem. Zdarza si, e przez trzy dni nie opuszcza chaty, ale jest za
dowolona, bo zawsze s u niej dzieci albo jacy gocie.
Mio mi widzie, e tak jak dawniej starzy ludzie bior udzia
w yciu codziennym spoecznoci, nie s zostawieni sobie i osa
motnieni.
Lketinga, zapytany o swoje yczenia, owiadcza ku mojemu
zdumieniu: Nie chc, eby mwia, e nie jeste ju moj on.
Tego u nas nie ma. Obojtne, gdzie yjesz, zawsze pozostajesz
moj on. Nie chciabym sysze, e mieszka z tob jaki inny
mczyzna. To jest okay, ale ja nie chc o tym po prostu sysze.
Zawsze myl o tobie jako o mojej onie. Mam nadziej, e teraz
bdziesz przyjedaa czciej. Samburu si nie rozstaj".
Jego sowa wzruszaj mnie, ale jednoczenie uwaam, e Lke
tinga za duo ode mnie wymaga. Czuj si tak, jakby wywiera na
mnie presj. Staram si mu delikatnie wytumaczy, e rozstali
my si ju dawno i nie ma nic dziwnego w tym, i nie chc na
zawsze pozosta sama. Przecie on te oeni si ponownie, i to
nawet dwa razy. miej si przy tym, eby jako rozadowa syQ3

tuacj. Lketinga odpowiada: Tak, w porzdku, ale ju o tym nie

opowiadaj". Na szczcie, zupenie bez specjalnego zamiaru, nie
wspomniaam w adnym z ostatnich listw do Jamesa, e ju nie
jestem z moim partnerem. Dobrze si zoyo.
James pomaga mi wybrn z tej niezrcznej sytuacji, mwic,
e trudno tu znale odpowiednie sowa. Koczy draliwy temat,
opowiadajc o swoich marzeniach na przyszo: Chciabym
jeszcze rozbudowa dom, eby byo wicej miejsca, jak przyjad
gocie, ktrzy powinni mie u mnie wygodnie. Poza tym przy
daby si telefon komrkowy, wtedy przynajmniej w Maralalu,
gdzie jest ju sie radiowa, mgbym si szybko kontaktowa
z innymi. W Barsaloi nie ma jeszcze sieci i pewnie troch potrwa,
zanim zao. Chciabym te mie telewizor, eby wiedzie, co
si dzieje w kraju i na caym wiecie, moe nawet w Niemczech
i Szwajcarii". James mieje si i koczy swoj list ycze: Jak
na razie niczego wicej mi nie potrzeba".

SAGUNA
Na zewntrz, przed manyatt, sycha jakie gosy. Lketinga
mwi, e przysza Saguna. Ogarnia m n i e rado i jestem
ogromnie ciekawa, jak te teraz ona wyglda. Przerywamy na
sze rozmowy, ktre trwaj ju trzy godziny i wszyscy po kolei
wysuwamy si z manyatty. Olepia mnie ostre wiato sonecz
ne. Albert zasiada na nieduym stoeczku przed chat i natych
miast otacza go dzieciarnia. Zaczyna si wsplne rysowanie.
Z tyu spostrzegam on Lketingi, ktra wznosi now manyatt.
Wanie zajta jest wplataniem cienkich witek wierzbowych
w ciany boczne.
Zjawia si Stefania i mwi, e Saguna czeka na nas w jej domu.
Idziemy tam razem. Kiedy wchodz do rodka, widz najpierw
siostr Lketingi, ktra z powan twarz siedzi na zielonym sto
liczku pod cian. Za jej plecami chowa si Saguna.
Jest od stp do gw ubrana tradycyjnie i wyglda po prostu
zachwycajco. Kiedy przed kilkunastu laty opuszczaam wie,
94

bya ma dziewczynk w wieku okoo czterech lat. Teraz widz

przed sob krzepk, zdrow i pikn osiemnastoletni pann.
Witam si z ni serdecznie, chocia Saguna raczej niemiao od
powiada na moje pozdrowienie. Przez te wszystkie lata czsto
o niej mylaam. Pytaam o ni w listach do Jamesa. To od niego
wiem, e ta ju prawie dorosa kobieta od dawna nie mieszka
w chacie mamy.
Saguna ma na sobie czerwon spdniczk, na ramiona narzu
cia dwie kangi, niebiesk i t, ktre zasaniaj jej nagie piersi.
t kang mog nosi tylko nieobrzezane dziewczta w wieku
odpowiednim do maestwa. Ca szyj, ramiona i pier Saguny
okrywaj gste sznury paciorkw. Pod spodem wida koraliki
czerwone, a na nich drug warstw paciorkw, bardzo koloro
wych i kunsztownie posplatanych. Wyglda to jak barwny talerz.
Ju same ozdoby wa pewnie dobre dwa kilogramy. Saguna ma
na gowie cile przylegajc opask z kolorowych paciorkw, do
ktrej przymocowany jest krzyyk z czerwonych pere. Wisz na
nim byszczce metalowe pytki. Czoo ozdabia duy guzik z ma
cicy perowej z ozdobnym metalowym krzyykiem, sigajcym
a do nozdrzy. Do krzyyka przymocowane s dwa acuszki,
kjre pkolicie opadaj na policzki, a potem biegn w gr
i koo uszu s przymocowane do opaski na gowie. Twarz dziew
czyny wyglda w tych ozdobach mikko i delikatnie. Od razu
rzuca si w oczy, jak bardzo Saguna podobna jest do swojej zmar
ej matki, ktra stracia ycie przy kolejnym porodzie, kiedy
dziewczynka miaa jedenacie lat. Na szczcie maa mieszkaa
jeszcze wtedy z babci.
Nietrudno zauway, e Saguna nie jest przyzwyczajona do te
go, by by orodkiem zainteresowania. W przypadku dziewczt
jest tak tylko w dniu lubu i w zwizku z poprzedzajc go cere
moni obrzezania. Kiedy rodzi si dziewczynka, dla ojca nie ma
to zwykle wikszego znaczenia. Mczyzna wwczas jest zazwy
czaj nieobecny w domu. Z narodzinami syna wi si znacznie
bardziej wystawne rytuay. Ssiedzi szybko dowiaduj si, jakiej
pci jest dziecko, mimo e dopiero w kilka tygodni pniej wol
no im obejrze niemowl.
95

Saguna z rkami zoonymi na kolanach siedzi naprzeciwko

mnie i spoglda niemiao, lecz z zaciekawieniem. Chwal jej
pikny strj i wygld, co przyjmuje ze skromnoci. Wiem, e
ma za sob czterogodzinny marsz przez rozgrzany, suchy step.
Na pewno jest godna i spragniona, tote prosz Jamesa, eby
da jej co do jedzenia. Ale James odpowiada, e Saguna dosta
nie je w manyatcie mamy. Rozumiem, znowu chodzi o trady
cyjny zwyczaj, plemienne reguy zachowania. Saguna jest mo
d, jeszcze nieobrzezan kobiet i pewnie dlatego nie mona jej
ugoci w domu Jamesa, ktry do niedawna mia status wojow
nika.
Proponuj, aby dziewczyna najpierw odwiedzia mam, a po
tem przysza do nas na pogawdk. Gdy wychodzi, pytam Jame
sa, kiedy zostanie wydana za m. James nie wie. Lketinga, kiedy
go potem o to zagaduj, te nie potrafi mi nic powiedzie. Tym
czasem Saguna, przy swoich osiemnastu latach, naley raczej do
starszych niezamnych dziewczt. Jednak musi mie przyjaciela
wrd wojownikw, bo inaczej nie posiadaaby tylu ozdb.
Ozdoby to wiadectwo statusu dziewczyny - im wicej ich do
staje, tym bardziej jest podana jako kandydatka na on. Jej ce
na moe wtedy doj nawet do wicej ni siedmiu krw. Nieste
ty, dziewczynie nie wolno polubi ukochanego. W dniu lubu
przyjaciel dziewczyny ma obowizek przygotowa tuszcz i czer
won ochr, ktre panna moda wetrze sobie potem w skr.
Ma dla dziewczyny zwykle wybiera ojciec. Zwraca przy tym
uwag, aby zwizek by niezaleny od wszelkich dz cielesnych.
Znaczenie ma natomiast reputacja rodziny wybranki. Obowiz
ki kobiety w maestwie to rodzenie dzieci, prowadzenie domu
i dogldanie trzody ma - do czasu, a ten ostatni obowizek b
d mogy przej za ni dzieci. Wybrana na on dziewczyna cza
sem nie wie, kto zostanie jej mem. W przypadku mczyzn,
najbardziej podani s ci, ktrzy wanie zakoczyli okres bycia
wojownikami. Wczeniej i tak nie wolno mczynie wzi sobie
ony. Czsto zdarza si, e dziewczyn wydaj za m za starsze
go mczyzn lub wrcz za starca. Zostaje trzeci czy nawet
czwart on i musi sucha polece pierwszej.
96

Myl, e taki los moe spotka Sagun, niepokoi mnie i zasmu

ca. Pytam Jamesa, czy w jej przypadku nie daoby si jako zapo
biec takiej ewentualnoci. Nie - odpowiada James - przecie Saguna zna tylko takie ycie, tradycyjne ycie Samburu. Nic nie da
si zmieni. Wszystko musi i swoj kolej. Saguna przejdzie
przez wszystkie obrzdki i ceremon(e, a potem bdzie miaa no
wy dom przy wybranym dla niej mu".
James mwi to tak zdecydowanym tonem i z takim przekona
niem, e nie mog oprze si smutnej refleksji. Kobiety tutaj
jeszcze dugo nie bd miay prawa do samodzielnego ycia.
Wraz z t refleksj przychodzi druga - jak ambiwalentna jest
moja postawa. Z jednej strony podziwiam pikno strojw dziew
czt i wojownikw i pragn, aby tradycje i obyczaje Samburu
jeszcze dugo pozostay ywe. Z drugiej - chciaabym, by zmie
niy si te zwyczaje i rytuay, ktre ra mnie jako Europejk. Ta
myl boli mnie i zasmuca, a jednoczenie ciesz si, e moja cr
ka moe si wychowywa w Szwajcarii. Jest mniej wicej o dwa
lata modsza od Saguny i gdyby ya tutaj, nie miaaby zapewne
najmniejszej szansy, by prowadzi samodzielne ycie. Nawet
gdybym walczya o to z caych si.
Kiedy nieco pniej wychodzimy z domu, widz, e Saguna
siedzi na kamieniu pod akacj i bawi si z Shankayon oraz dwie
ma innymi dziewczynkami. Siadam obok niej i czekam, ciekawa,
czy si do mnie odezwie. Saguna tymczasem zdja z gowy swj
pikny diadem. Pewnie dlatego, e jest jej gorco. Co jaki czas
wsuwa donie pod naszyjniki na piersi i unosi je nieco, chcc do
puci do skry troch powietrza. Nagle pyta o Napirai. Prbuj
jej co opowiedzie, ale nie za dobrze mi to idzie ze wzgldu na
problemy jzykowe. Prosz Shankayon, eby przyniosa od ma
rny may czerwony album ze zdjciami. Tymczasem pojawia si
Lketinga i tumaczy moje sowa Sagunie.
Pytam j, czy przypomina mnie sobie. Czy pamita, jak daam
jej brzow lalk i jak razem chodziymy nad rzek. Saguna na
wszystko odpowiada powanym kiwniciem gowy. Zaraz te
nadbiega w podskokach Shankayon z albumem w rkach i poda
je go Sagunie.
97

Dziewczyna otwiera album i zaczyna ogldanie od najnow

szych zdj Napirai. Ze zdumieniem pyta, czy to rzeczywicie
ona. Lketinga wyjania jej dokadnie poszczeglne fotografie, na
ktrych wida Napirai na niegu i lodzie albo podczas kpieli.
Saguna oglda fotografie z wielkim zdziwieniem i zaciekawie
niem. To pewnie dla niej szczeglne przeycie, oglda niewiele
modsz od siebie dziewczyn, ktra yje w tak odmiennych wa
runkach, chocia urodzia si w tym samym miejscu, co ona.
Z pewnoci dziwi j, e Napirai ma dugie wosy. Gowa Saguny jest bowiem gadko ogolona, zgodnie z tutejszym ideaem
dziewczcego i kobiecego pikna. Na zdjciach, na ktrych wi
da Napirai w dinsach, wzrok Saguny zatrzymuje si na duej.
Jake chciaabym wiedzie, jakie myli przebiegaj jej teraz
przez gow!
Tymczasem nad albumem znowu pochyla si kilka gw.
Zwaszcza Shankayon cieszy si, ogldajc zdjcia przyrodniej
siostry. Saguna kilka razy przeglda cay album od pocztku do
koca, szepce co i mieje si razem z innymi dziewcztami.
Przysiadam si bliej i przygldam jej szczupym ramionom
ozdobionym kilkoma bransoletkami z posplatanych sznurkw
kolorowych paciorkw. Po chwili Saguna pyta: Dlaczego nie
przywioza Napirai? Gdzie ona teraz jest, u kogo mieszka?".
Odpowiadam, e Napirai chodzi do szkoy i nie moga przyje
cha, a podczas mojej nieobecnoci jest pod opiek rodziny przy
jaciki. Lketinga tumaczy i dodaje, e Napirai by moe przy
jedzie w odwiedziny, kiedy ju ukoczy szko.
Saguna sucha uwanie i mikko dotyka mojego ramienia, wy
ranie zafascynowana moj srebrn bransoletk, w ktrej widzi
swoje odbicie. Delikatny dotyk jej rki przywouje ponownie to
dawne uczucie bliskoci i wizi, jakie wytworzyo si, gdy miesz
kaymy razem w manyatcie mamy. Wtedy Saguna bya dla mnie
jak may promyk soca, ktry nie raz rozjania smutek ci
kich dni. Czuj si taka bezradna, kiedy myl o losie, jaki j cze
ka, gdy nie mog jej przed nim ustrzec. Ale moe Saguna wcale
by sobie tego nie yczya, moe pragnie y zgodnie z plemien
nymi nakazami, by akceptowan i szanowan przez czonkw
98

wsplnoty. ycz jej z caego serca, by dostaa za ma modego,

dobrego mczyzn.
Nasz rozmow i sceny ogldania albumu Klaus sfilmowa
swoj kamer. Saguna pewnie ju wczeniej dowiedziaa si od
Shankayon, e mona si zobaczy na monitorze. Teraz siada
obok Klausa, ktry pokazuje jej sfilmowane sceny. Saguna, naj
pierw przestraszona, a potem rozbawiona przyglda si rucho
mym obrazkom. W ten sposb jeszcze nigdy siebie nie widziaa,
tote z wielkim zaciekawieniem oglda wszystkie ujcia. Klaus
kilka razy musi przewija tam. W kocu wszyscy dajemy si
zarazi tym dziecicym zdziwieniem. Niestety, ju wkrtce Sa
guna musi zbiera si w dalek drog powrotn do domu. Jutro
rozpocznie si normalny dzie, a ona jak zwykle bdzie pilnowa
pascego si stada. Wrczam jej przywiezione prezenty: pikn
spdnic, pachnce mydo i krem do ciaa. Saguna z radoci
przyjmuje podarunki i chowa wszystko pod kang. Zegnamy si,
a ja wiem, e pewnie ju nigdy wicej takiej jej nie ujrz. Natu
ralnie piknej w tym przepychu barw.

NOWA

KUCHNIA,

NOWE

POTRAWY

James zaprasza nas do siebie na posiek. Stefania rozdaje alu

miniowe talerze i stawia na stole garnek ze spaghetti. Jemy
z wielkimi apetytem, chocia u nas to danie przyrzdza si ina
czej. Stefania poamaa spaghetti na mae kawaki i ugotowaa je
razem z kozim misem i warzywami.
James opowiada, e pewne rodziny we wsi, zwaszcza te, w kt
rych dzieci chodziy do szkoy, zmieniy sposb odywiania. On
sam te zna spaghetti ze szkoy. To danie nie jest dla niego ni
czym nowym, podobnie jak dla jego rodziny. Ciekawi mnie, czy
mama jada teraz makaron. Pamitam, e dawniej wolaa raczej
nic nie zje, ni wzi do ust co, czego nie zna. Jedynym wyjt
kiem byy ananasy. James mieje si z mojego pytania, mwic,
e mama nie lubi makaronu. Ale - dodaje - tak jak dawniej
uwielbia ananasy i zawsze, gdy je do niej przynosz, wspomina
QQ

ciebie. To dziki tobie poznaa ich smak". Tak, doskonale to pa

mitam. Widz mam przed sob jak yw - powoli, ostronie
uje i wysysa kawaki ananasa.
Na moje pytanie, czy teraz w sklepach Somalijczykw mona
dosta rne artykuy ywnociowe, James odpowiada dobitnie:
Somalijczykw ju tutaj nie ma. Wszystkich przegnalimy.
Wiesz, jak tylko wyjechaa z Barsaloi i przesta dziaa jedyny
we wsi sklep Samburu, natychmiast skoczyy w gr ceny cukru
i mki kukurydzianej. Somalijczycy nie trzymali si cen wyzna
czonych przez pastwo, tylko sprzedawali wszystko dwa razy
droej. Ludzie we wsi mogli tylko krzycze i narzeka. Pami
tam, jak lamentowali: Dlaczego nie ma tutaj Corinne? Teraz nie
mamy ju dobrego sklepu ani samochodu. Somalijczycy, nie
do, e sprzedawali mao towarw, to jeszcze za drogo. A i za
skry krowie i kozie nie dawali tyle, co przedtem ty. Wielu
mieszkacw wsi przychodzio do mnie i pytao: Co moemy
zrobi, eby Corinne wrcia? Tylko biali potrafi prowadzi do
bry sklep, a adna inna biaa kobieta nie zechce z nami tak do
brze y jak ona. Uwaali, e powinienem ci poprosi, eby
wrcia i oeni si z tob! Zrozpaczeni chwytali si najbardziej
absurdalnych pomysw".
Powoli dopijam herbat. Musz przetrawi te wszystkie nowo
ci. O propozycji oenku sysz pierwszy raz. Jest to tak zabaw
ne, e parskam gonym miechem.
James, rwnie rozbawiony, opowiada dalej: Powiedziaem lu
dziom, e musimy otworzy wasne sklepy, eby kontrolowa ce
ny. I stopniowo powstao tyle sklepw, e teraz jest ich za duo.
Interesy nie id za dobrze".
Wchodzi Lketinga, siada obok mnie na prostej sofie i z ponu
r min pyta, czy wanie rozmawialimy o nim. Wydaje si nie
by w tak dobrym humorze, jak jeszcze przed godzin. Nie wie
my, skd ta zmiana. Przez chwil myl, e moe czuje si wyklu
czony, odsunity, jak przed laty, kiedy James przychodzi do na
szego domu ze swoimi kolegami ze szkoy i gralimy razem
w karty, mialimy si i rozmawiali. eby go troch rozweseli,
pytam, czy pamita, jak w Mombasie, razem z moim bratem Eri100

kiem i jego on Jelly, poszlimy na spaghetti. Jak wtedy wszy

scy si denerwowali, bo myleli, e jemy dugie, biae robaki. Na
to wspomnienie Lketinga rzeczywicie si rozchmurza. Pewnie,
e pamitam. To byo dla mnie czyste szalestwo! A dzisiaj spa
ghetti jedz nawet niektrzy ludzie tutaj, we wsi!".

DALSZE

PLANY

PODRY

Omawiamy, jak dalej ma przebiega nasza podr i wizyta.

Postanawiamy, tak jak to ustalilimy wczeniej, pojecha jutro
na plan filmowy. T a m spdzimy dwa dni, potem odwiedzimy
ojca Giuliana i wrcimy tutaj. Dziki temu odpoczniemy tro
ch od siebie, a rodzina bdzie moga na tych par dni wrci
do normalnych zaj. Po powrocie chtnie wyprawilibymy
przyjcie poegnalne dla wszystkich, ktrzy tylko zechc
przyj.
Niestety, jako gocie, niewiele moemy przy tym pomc.
Chcielibymy natomiast wzi na siebie koszty caej uroczysto
ci. Na rodzin spadnie trud organizacji i duo pracy do wyko
nania. Trzeba ubi cztery kozy i ugotowa mnstwo ryu i faso
li. A przedtem uzbiera wystarczajco duo drewna na opa
i przygotowa kilka palenisk. To naprawd powane zadanie,
kiedy si nie ma samochodu, a czasu jest nieduo. James ofiaro
wuje si kupi ywno. Potem pyta Lketing, czy ten mgby
kupi kozy. Pada szorstka odpowied: Nie, nie bd mia na to
czasu, jad z Corinne. Chc zobaczy, jak jest z tym filmem. Co
oni tam robi!".
O Boe! Na sam myl o takiej ewentualnoci robi mi si sa
bo. Niby jak by to miao by? Przecie nawet dla mnie plan fil
mowy to rzecz zupenie nieznana, i nie orientuj si w tym
wszystkim, a co dopiero Lketinga! Nie czuj si na siach wszyst
kiego mu tumaczy i wyjania. Sama nie wiem, czego mam si
spodziewa i jak to znios. A jeszcze miaabym odpowiada za
kogo, kto kompletnie nie wie, co to jest produkcja filmu. Nie, to
dla mnie za duo!
101

Od razu przypomina mi si, jak kiedy, w misji w Barsaloi,

ogldaam z Lketing film. Akurat trafilimy na superprodukcj
Ben Hur. Na Lketindze obraz ten wywar wielkie wraenie, by
bardzo poruszony. W aden sposb nie mogam go przekona, e
film nie ma nic wsplnego z dzisiejszym yciem biaych. Dla
niego byo jasne, e u nas, w Niemczech albo w Szwajcarii, dzie
je si dokadnie tak, jak pokazuje film. Po dwudziestu minutach
musielimy wyj z salki projekcyjnej. Potem jeszcze pokcili
my si w domu i w tej awanturze byo duo wzajemnej nieufno
ci. Jedyne, co mogam wtedy powiedzie Lketindze, to e film
nie ma nic wsplnego z rzeczywistoci.
A teraz Lketing chce jecha ze mn na miejsce krcenia fil
mu o nas, o czci jego ycia, o jego plemieniu. Nie wyobraam
sobie, eby mg w jakikolwiek sposb doj z tym do adu,
zwaszcza e nie bdzie oglda caego gotowego obrazu, a tylko
skomplikowane i niezrozumiae prace na planie filmowym.
Na szczcie z pomoc przychodzi mi James. Mwi Lketindze,
e przecie jego obecno tutaj jest konieczna. Nie moe ot, tak
sobie wyjecha, kiedy caa wie bdzie przygotowywaa wito na
cze jego goci. Te argumenty docieraj do Lketingi. Obiecuje,
e bdzie na nas czeka i kupi kozy.
Spogldam na zegarek i stwierdzam, e powinnam wrci do
misji, bo teraz jest czas na nawizanie czno radiowej z ojcem
Giulianem. Towarzysz mi Lketing i Klaus. Pracownica misji
przyjmuje nas mio i prowadzi do korytarza, gdzie zainstalowa
ny jest radiotelefon. Urzdzenie jest przestarzae, ale dziaa
sprawnie. Sysz rozmowy w kilku jzykach, to w kisuaheli, to po
wosku, to po angielsku. Lketing przysuchuje si uwanie.
Najwyraniej on lepiej si orientuje w dziaaniu tego aparatu ni
ja. W pewnej chwili trca mnie i mwi cakiem spokojnie, e te
raz powinnam si odezwa.
Nagle sysz gos ojca Giuliana. Po wicej ni czternastu la
tach. Nadal brzmi mocno i energicznie. Ojciec Giuliano cieszy
si wyranie na nasz przyjazd i prbuje wytumaczy, jak do nie
go dotrze. Ale dojazd wydaje si tak skomplikowany, e misjo
narz, niewiele mylc, proponuje, e przyjedzie za trzy dni i od102

bierze nas z misji w Barsaloi punktualnie o dwunastej w pou

dnie. Wanie chc mu serdecznie podzikowa, kiedy czno
zostaje przerwana.
Spacerkiem wracamy do Jamesa i Alberta, do kraalu. Tymcza
sem wrciy take zwierzta i w kraalu panuje cowieczorny ruch
i oywienie. Kobiety doj beczce kozy. Siostra Lketingi wciska
mi do rki filiank i ze miechem zachca, ebym i ja sprbowa
a. Wybieram du bia koz i prbuj szczcia. Naprawd si
ciesz, kiedy do naczynia tryska malutka, cienka struka mleka.
Ale oczywicie nie mam w dojeniu adnej wprawy, tutaj trzylet
nie dziecko robi to lepiej ni ja.
Zaraz te zbiera si wokoo mnie gromada rozemianych dzie
ci. Jak ja kocham pogod i wesoo tych ludzi. Mimo trudnych
warunkw ycia wielu udaje si zachowa wrodzone poczucie hu
moru. Dzieciaki skacz i biegaj za kozami, sycha miechy, chi
choty i pokrzykiwania, jak wszdzie tam, gdzie bawi si dzieci.
Kiedy zapada ciemno, ludzie rozchodz si do swoich chat,
by ugotowa papk z kukurydzy i herbat, a my wracamy do na
szego obozu. Mniej wicej za godzin Lketinga i James jeszcze
raz zajrz do nas.
W obozie zasiadamy na skadanych krzesekach. Przyczaj
si do nas kierowcy Francis i John. To bardzo sympatyczni
i uprzejmi mczyni. Przez te wszystkie dni pilnuj rzeczy i sa
mochodw. Jak zwykle chc nam przynie drinki. Wol dzisiaj
z tego zrezygnowa, bo ma przyj Lketinga i nie chc, eby wi
dzia alkohol. Nie chciaabym w aden sposb go naraa, gdy
jak si wydaje, dotychczas rzeczywicie nic nie pi.
Na wielkim, wysokim zbiorniku na wod siedz cztery siostry
misyjne. Medytuj. Nieduy, kudaty piesek dotrzymuje nam to
warzystwa. Klaus i Albert bawi si z nim z wielk przyjemno
ci. Wszyscy przez chwil napawamy si cisz i spokojem wie
czoru, kade zajte swoimi mylami. To spotkanie po latach,
o ktrym marzyam od tak dawna, przeszo wszelkie moje ocze
kiwania. To dla mnie dua satysfakcja, czuj przyjemne zadowo
lenie. Lecz jednoczenie uwiadomiam sobie, e ju nie moga
bym tutaj y. Co prawda troch si zmienio na lepsze, ale i tak
103

ycie jest tu nadal cikie i surowe. Monotonia, powolno i ci

gle ten sam rytm dnia codziennego na dusz met byyby dla
mnie nie do zniesienia. Jak ja wytrzymywaam wtedy? Pewnie
byo to moliwe tylko dlatego, e ponad wszystko kochaam
Lketing i musiaam ciko walczy o przeycie.
Lketinga zblia si do nas powoli, poruszajc si z niezwyk
elegancj i wdzikiem. Mwi, e widzia ju dwie kozy, ktre
chce kupi na nasze wito, ale poczeka jeszcze do naszego odjaz
du, bo wtedy spadn ceny. Pole take po starszego brata, eby
i on przyby na poegnalne przyjcie. Gdy rozmawiamy, obok
przechodzi James. Idzie do ojca misjonarza, by co z nim om
wi, ale po niedugim czasie wraca i dosiada si do nas. James
rwnie rozpocz ju przygotowania do wielkiego wita za
cztery dni. Kiedy zatroskani pytamy, co bdzie, jeli nie wystar
czy jedzenia dla wszystkich, uspokaja nas i mwi, e tutaj nie sta
nowi to problemu: U nas kady moe przyby na uroczysto
i nikogo nie wolno wyprosi. Jeli nie zostao ju nic do jedzenia
lub picia, nikt nie robi z tego sprawy. Gospodarze nie maj obo
wizku podawa jedzenia tak dugo, a wszyscy si nasyc. Licz
si z tym, e przyjdzie do nas z p wsi i oczywicie nie damy ra
dy nakarmi tylu osb. Najwaniejsze, ebymy mieli wystarcza
jco duo tytoniu dla starcw". Lketinga kiwa gow na potwier
dzenie i dodaje z przekonaniem, e na pewno wszystko si uda.
Gawdzimy jeszcze p godziny, po czym egnamy si i umawia
my, e jutro, przed wyjazdem, jeszcze raz zajrzymy do kraalu.
Lketinga pyta przed odejciem: You sleep alone good here, no pro
blem? Pokazuje przy tym na mj namiot. Hakuna matata - nie
ma problemu, dobranoc", odpowiadam. Potem wsuwam si do
namiotu i wkrtce zapadam w sen.

W DRODZE

NA

PLAN FILMOWY

Budz si wczesnym rankiem i nie wiem, co za odgosy wyrwa

y mnie ze snu. Nasuchuj przez chwil i rozpoznaj przecige
ryczenie osa rozbrzmiewajce wraz z ujadaniem psa. Jak co rano
104

sysz niezliczone, rnorodne gosy ptakw. Ta blisko przyro

dy dziaa na mnie kojco. Przyjemnie jest nie sysze haasu uli
cy i ryczcych motorw, ktre normalnie wyrywaj mnie ze snu.
Ciekawa nowego dnia rzeko wychodz z namiotu. Nasi kierow
cy ju s na nogach i najwyraniej nie mog si doczeka, kiedy
wreszcie zasid za kierownicami samochodw. Po niedugim
czasie wszyscy stoimy wok kochera gazowego i czekamy na go
rc herbat i kaw. Oczywicie przybiega nasz ulubieniec, pie
sek sistr misyjnych, ktrego nazwalimy Willi. Ju wisi u no
gawki spodni Klausa, rozmieszajc nas wszystkich zabawnym
zachowaniem. Do jedzenia mamy tylko resztki orzechw i chru
pek, ale i tak nikt nie ma specjalnie apetytu.
Francis i John sprawnie i szybko zwijaj nasze namioty, adu
j je do baganikw, a my pakujemy rzeczy. Potem idziemy do
kraalu. Lketinga wychodzi do nas, James stoi ju przy swoim
motocyklu, gotowy do drogi. Omawiamy ostatnie szczegy do
tyczce wita poegnalnego i wrczamy Jamesowi pienidze po
trzebne na zakupy. Mama wychodzi z manyatty, eby si z nami
poegna. Poniewa wiemy, e niedugo wrcimy, poegnanie
nie jest smutne. Podjedaj nasi kierowcy. Lketinga lekko do
tyka mojego ramienia i pyta: Po ilu dniach przyjedziesz tu spa,
po dwch czy po trzech dniach?". Odpowiadam: Po dwch, ale
wtedy zatrzymamy si w Barsaloi na krtko. Spotkamy si z oj
cem Giulianem, a potem pojedziemy z nim do Sereritu. Tam
przenocujemy jedn noc i wrcimy, aby spdzi tutaj noc przed
witem". Lketinga mwi z powan twarz: Okay, no problem,
teraz jedcie".
Znowu przejedamy przez wyschnite koryto rzeki i obok
szkoy, potem skrcamy w kierunku na Wamb. Odgazienia
drg nie s oznakowane, wic mona si jedynie domyla, do
kd si jedzie, szczeglnie e te wszystkie polne drogi wygldaj
tak samo: czerwona ziemia, gdzieniegdzie wyrwy i dziury, nie
kiedy lady k. Przejedamy przez okolic o niezwykym kraj
obrazie, ktrej charakter nadaj liczne parasolowate akacje. Od
czasu do czasu na tej suchej ppustyni wykwita niewielki krzew
janiejcy cudownymi czerwonymi kwiatami. To wspaniay do105

wd, e przyroda potrafi y nawet tam, gdzie jest mao wody.

Widoki zapieraj dech w piersiach! Na horyzoncie w oddali roz
poznaj acuchy grskie wraz z ich pierwotnymi gstymi lasa
mi. W okresach suszy chroni si tam dzikie zwierzta.
Niebo po raz pierwszy od chwili naszego przyjazdu nie jest
jednolicie niebieskie, lecz tu i tam przesonite biaymi chmura
mi. Za mniej wicej trzy tygodnie zacznie si pora deszczowa.
Wtedy cay ten obszar zmieni si niemal w okamgnieniu. W po
rze deszczowej rzeki przybieraj szybko i gwatownie. Wezbrana,
nieokieznana masa brzowoczerwonej wody porywa wszystko.
Przez kilka dni rzeki s nieprzejezdne. Ziemia, teraz tak wysu
szona, e co chwila w powietrze wzbija si py, zamienia si w g
ste boto. Wolelibymy unikn tego wszystkiego podczas nasze
go krtkiego safari. Mam nadziej, e ekipa filmowa nie bdzie
tu tkwia podczas deszczw. Mj wzrok bdzi po wspaniaych
krajobrazach. Tu i tam, kiedy przyjrz si dokadniej, dostrze
gam na stepie pojedyncze kraale. Wtapiaj si w okolic i prawie
nie odrniaj barw, a jedyn oznak ich istnienia s koliste
ogrodzenia z ciernistych gazi.
Chocia jedziemy naprawd w wim tempie, kierowcy mu
sz bardzo uwaa, gdy drog coraz to zachodz nam zwierzta,
wystraszone haasem motorw. Wielbdy schodz na bok nie
zwykle wolno, wikszo z nich ma przedni nog podwizan
w stawie kolanowym, by nie mogy szybko biega. Dla nas nie
jest to miy widok, ale to skuteczny sposb na utrzymanie stada
w caoci.
Na skraju drogi co jaki czas spotykamy dzieci w rnym wie
ku - wesoo machaj za samochodami albo wycigaj do nas rce.
Na szczcie mam jeszcze jakie sodycze, tote niewiele mylc,
rozdaj je dzieciakom. Wikszo cieszy si, jakby to byy wspa
niae gwiazdkowe prezenty. Prawie wszystkie kobiety, ktre spo
tykamy, nios na plecach mae dziecko, a na gowie kanister
z wod albo wizk drewna. Niekiedy trafia si juczny osio. Ko
lorowo odzianych ludzi wida ju z daleka. Wygldaj niezwykle
majestatycznie, kiedy tak id przez rozgrzany busz, kroczc
z wdzikiem i elegancj, a czerwone, niebieskie i te kangi po106

wiewaj i furkoc wok ich postaci, poruszane nieustannie wie

jcym wiatrem. I do tego jeszcze te kolorowe naszyjniki, branso
lety i kolczyki, ktre dodatkowo zdobi i tak ju pikne postacie.
Od czasu do czasu widzimy umykajce w podskokach tic tic,
niedue zwierzta kopytne, podobne do saren. W czasie godu s
tutaj prawdziwym rarytasem! Gdzieniegdzie pas si niewielkie
stada zebr. Ale ani ladu wikszych zwierzt, takich jak yrafy czy
sonie. Jedynie pokane rozmiary odchodw wskazuj, e nie
dawno przechodziy tdy stada soni. Midzy akacjami dostrzega
my opuszczone termitiery, wielkie, skomplikowane budowle,
osigajce nierzadko wysoko do dwch metrw. Nowy misjo
narz z Barsaloi powiedzia nam, e wanie z materiau uzyskane
go z termitier buduje nowy koci w Opiroi. To znakomity suro
wiec budowlany, twardy jak kamie, mocny, wytrzymay - no
i nic nie kosztuje!
Jedziemy ju okoo dwch godzin i musimy uwaa, eby nie
przeoczy skrtu w busz. Co prawda Klaus ju raz by w miejscu,
gdzie krc film, ale jecha z innej strony. Dowiedzia si, e te
raz jest te nowa droga dojazdowa na plan. Moe i tak, bo rozpo
znajemy na drodze lady pojazdw, ale nie wygldaj jak pozosta
wione przez due samochody ciarowe. Film krc w pobliu
Wamby, ktr rozpoznaj w oddali. Tak, to musi by ju blisko!
Ale im bardziej zbliamy si do celu, tym wikszy ogarnia
mnie niepokj, tym bardziej jestem zdenerwowana. Dotychczas
rozmylaam jedynie o mojej afrykaskiej rodzinie, a teraz te
myli ustpuj miejsca innym odczuciom i emocjom.
Przede wszystkim jestem bardzo ciekawa Niny Hoss, aktorki,
ktra ma si wcieli w moj posta. Gorco pragn, abymy przy
pady sobie do gustu. Z pewnoci i dla niej spotkanie z kobiet,
ktrej losy odgrywa w filmie, wcale nie bdzie takie atwe.
A odtwrca postaci Lketingi? Czy stanie na wysokoci zada
nia, czy godnie odegra rol mojego dumnego afrykaskiego m
a, czy jej podoa? Bo przecie nie naley do plemienia Samburu, nie jest Masajem. Nie jestem wcale taka pewna...
Z drugiej strony doskonale zdaj sobie spraw, e autentyczny
Samburu, yjcy tradycyjnie, nie mgby odgrywa tej roli. Prze-

kH

107

ci taki czowiek nie wie, co to film, co to aktorstwo. Jake wic

mgby odgrywa czyje ycie? W dodatku pewnie trudno byo
by znale kogo, kto choby rozmawia z bia kobiet, nie m
wic ju o kontakcie fizycznym. W tradycji plemiennej Samburu nie istniej pieszczoty, a pocaunki s absolutnym tabu. Jaki
wojownik miaby przez trzy miesice na planie odgrywa takie
zachowania, w dodatku powtarza niektre sceny po dwadziecia
razy! Nie, to byoby absolutnie niemoliwe!
Realizatorzy filmu dugo poszukiwali odpowiedniej osoby do
roli Lketingi, take wrd Masajw i Samburu z wybrzea, ma
jcych kontakt z turystami. Nikogo jednak nie znaleli i dlatego
zdecydowali si na pewnego sympatycznego Afrykaczyka, kt
ry co prawda nie pochodzi z Afryki Wschodniej, ale jest wystar
czajco otwarty, inteligentny i wietnie nadaje si do tej roli. Na
si filmowcy nie mog si go nachwali, a ja jestem niezmiernie
ciekawa, czy i mnie si spodoba. Bardzo bym tego chciaa.
To szczeglne uczucie, jecha na plan filmu, gdzie wanie po
wstaje obraz o fragmencie wasnego ycia. W zasadzie udaje mi
si zachowa dystans do tego, co si dzieje. Przez cay czas mam
wiadomo, e to tylko film, a nie moja rzeczywista przeszo.
Jednak pojawiaj si momenty, kiedy oczekuj, e wszystko
w filmie bdzie dokadnie takie, jakie byo w moim yciu tutaj,
w Kenii. Wiem, to nieatwe. Mam nadziej, e wizyta na planie
i moliwo przyjrzenia si pracom nad filmem nieco zagodzi
moje obawy.
Zatopiona w mylach nie zauwaam, e nie udaje si nam od
nale drogi dojazdowej. Kilka razy wjedamy na jaki szlak,
ktry po kilkuset metrach koczy si lepo i musimy zawraca.
Jestemy ju niedaleko Wamby, kiedy natykamy si na jeepa
opatrzonego wielkim tym napisem: The White Masai. Klaus
zna ludzi jadcych jeepem, prosi ich o dokadne wskazanie dro
gi. Kilka kilometrw dalej w samym rodku buszu dostrzegamy
drogowskaz z napisem: White Masai Location. Do moich lkli
wych myli i obaw docza teraz niemiae uczucie pewnej dumy.
Jeszcze dwa razy przejedamy przez potn Wamba River,
ktra na szczcie jest teraz jedynie wyschnitym korytem, i po
108

niedugim czasie naszym oczom ukazuje si wjazd do obozu fil

mowcw. Teren jest ogrodzony i pilnowany przez stranikw.
Do rodka moe wej tylko ten, kto ma specjalne pozwolenie.
Przed barierk widzimy grupki kobiet i mczyzn, wikszo
z nich ma na sobie tradycyjne stroje i ozdoby Samburu. Niektrzy
na prowizorycznych straganach sprzedaj tradycyjne pamitki
osobom zatrudnionym na planie. Parkujemy w wyznaczonym
miejscu. Wysiadam z samochodu i - po raz pierwszy w yciu! wkraczam na plan filmowy. A przy tym jest to film, ktry opo
wiada o moim yciu. Nic do wiary!

NA

PLANIE

Pierwsze, co rzuca mi si w oczy, to miasto namiotw. Po obu

stronach dugiego placu stoj namioty mieszkalne, w rwnych
szeregach i odstpach. Od razu wida, e wszystko zaplanowano
z niemieck dokadnoci, porzdnie i praktycznie. Namioty
wygldaj jak mae domki z przedsionkami. Z tyu, w nieco
wikszej odlegoci, stoj niedue konstrukcje, mniej wicej wy
sokoci czowieka - co w rodzaju budek o ciankach z plastiku.
Pniej okazuje si, e to prysznice i toalety. Kiedy na to patrz,
po prostu odbiera mi mow. Jaki nakad pracy, materiaw
i kosztw, by odtworzy moje wczesne ycie, w ktrym ja nie
miaam niemal nic poza chatk z krowich plackw"!
Miasto namiotw usytuowane jest malowniczo midzy dwoma
wzgrzami. W oddali majacz gry. Prowadz nas do namiotu,
w ktrym mieci si centrum informacyjne wyposaone we
wszelkie urzdzenia najnowszej techniki. Na pulpitach stoj lap
topy i komputery, pracuj przy nich ludzie z obsugi planu.
Wszdzie widz telefony komrkowe podczone do adowarek.
Bardzo mnie to cieszy, bo wreszcie bd moga skontaktowa si
z Napirai. Moja crka pewnie niecierpliwie i z mieszanymi uczu
ciami czeka na znak ode mnie.
W tej chwili w namiocie nie ma wielu osb. Przedstawiamy si
obecnym. Pozostali s albo na obiedzie - wanie jest pora lunmo

chu - albo na planie. Kademu z nas przydzielaj jeden z tych

licznych namiotw. Kto idzie zawiadomi osoby majce si na
mi opiekowa, e przybylimy. Przed spotkaniem chcemy si od
wiey, zmy z cia kurz i py dugiej drogi. Wchodz do moje
go namiotu - i jestem po prostu zachwycona! Stoi tu prawdziwe
ko! Ze wie pociel! S te biae frotowe rczniki - co za
luksusy w porwnaniu z ostatnimi dniami. Stolik z krzesem
i maa szafka dopeniaj wyposaenia.
Po chwili przed namiotem zjawia si jaki Afrykaczyk i pyta,
czy ycz sobie do mycia ciepej wody. Ale na dworze jest dzisiaj
okoo czterdziestu stopni, wic odmawiam. Za to prosz, eby mi
wyjani, jak dziaa prysznic. To bardzo oryginalne urzdzenie.
Wchodzi si do wskiej, wysokiej plastikowej kabiny za namio
tami i staje pod natryskiem, ktry jest zaopatrzony w sznur. Jego
pocignicie powoduje, e pynie woda - tak jak z rezerwuaru
w toalecie. Wod, zimn albo podgrzan, zalenie od tego, jak
si zamwio, wlewa si do pojemnika zawieszonego nad kabin.
W drugiej czci plastikowego domku znajduje si toaleta. Co
prawda jest to tylko rodzaj zwykej wygdki, ale wszystko jest
urzdzone higienicznie i praktycznie.
Po wziciu odwieajcego prysznica z przyjemnoci si ubie
ram. Zaraz potem dolatuje mnie gos sprzed namiotu: Madame,
your lunch, please. Rozsuwam zamek byskawiczny wejcia i nie
wierz wasnym oczom. Wydaje mi si, e ni. Umiechnity
boy podaje mi tac ze srebrnym kloszem. Zasiadam przy moim
stoliku, zdejmuj klosz i ponownie ogarnia mnie zdumienie, gdy
widz, co znajduje si na tacy: przystawka, danie gwne, deser
i rne owoce - wszystko piknie podane i udekorowane. Z przy
jemnoci racz si tymi pysznociami. Smakuj kady ks.
To zdumiewajce, jak bardzo zmienia si nastawienie do je
dzenia, jeli czowiek przez jaki czas musi si ogranicza i rezy
gnowa z wielu rzeczy. A za dobrze znam to uczucie z godnych
czasw w Barsaloi. Co prawda miaam wtedy pienidze, ale cz
sto nie mogam za nie kupi nawet podstawowych produktw
ywnociowych. W porze deszczowej rzeki byy nieprzejezdne i nie byo moliwoci wydostania si z Barsaloi, aby naby cokol110

wiek do jedzenia. Teraz, gdy jem te wspaniae potrawy, wydaje

mi si, e jestem na luksusowym safari.
Po posiku wychodz z namiotu i natykam si na Alberta, kt
ry rozmawia z producentem filmu, Gunterem Rohrbachem. Wi
tamy si serdeczne, a Gunter pyta mnie o pierwsze wraenia.
Odpowiadam ze miechem, e jak na razie mog powiedzie
tylko co na temat obozu mzungu, bo nie widziaam jeszcze
miejsca, w ktrym krci si film. Gunter natychmiast proponu
je, e jeszcze dzisiaj pokae nam kraal, a jutro zwiedzimy filmowe
Barsaloi.
Po kilkuminutowej jedzie samochodem docieramy do kraalu,
zbudowanego przed kilkoma miesicami wycznie na potrzeby
filmu. W kraalu mieszkaj tradycyjne rodziny Samburu staty
stujce w filmie. To, co widz, robi na mnie due wraenie.
Wszystko tu jest wiernie i pieczoowicie odtworzone w najdrob
niejszych szczegach. Manyatty wygldaj dokadnie tak, jak
chata mamy w Barsaloi.
Poniewa faktycznie mieszkaj tu rodziny Samburu, auten
tyczne jest take codzienne ycie. Przed chatami siedz matki
z dziemi. Jedne je myj, inne pior kangi. Na kolczastym ogro
dzeniu susz si uprane rzeczy. I to jest pierwsza uderzajca r
nica: dzieci i doroli maj na sobie czyste ubrania. Pewnie jest tak
dlatego, e mieszkacy kraalu mog korzysta z wody, ktr co
dziennie dostarcza si z obozu filmowcw w wielkich cysternach.
Poza tym wioska wyglda tak, jakby bya prawdziwa, a ludzie
mieszkali tu od lat. Zgadza si kady detal. Cieszy mnie ogrom
nie, e nie zafaszowano niczego. Co chwila spotykamy piknie
wystrojone dziewczta. Od razu rzuca mi si w oczy, e teraz za
miast ptasich pir, do ozdabiania gw dziewczta uywaj kolo
rowych, plastikowych kwiatw. Mnie to po prostu rozmiesza,
ale dla dziewczt i wojownikw takie wyroby z plastiku to co
nowego i luksusowego.
Przechadzamy si po kraalu, a mieszkacy obserwuj nas z za
interesowaniem albo z lekkim rozbawieniem. Nie wiedz, e je
stem t kobiet, ktra kiedy mieszkaa w jednej z ich plemien
nych wsi i teraz krci si film wanie o mojej historii.
111

W pewnej chwili stajemy przed nieco wiksz, niezamieszkan manyatt. Przedstawia ona moj dawn manyatt w Barsaloi.
Wlizguj si do rodka i stwierdzam z zadowoleniem, e i tutaj
wszystko urzdzono i odtworzono z wielk pieczoowitoci
i dbaoci o autentyczno szczegw. To, co widz, przekonu
je mnie, e film waciwie przedstawi i zachowa wspania, jedy
n w swoim rodzaju kultur Samburu, ktra w tej formie by
moe nie przetrwa ju dugo.
W porze herbaty czeka smakowity poczstunek, z sokami, ka
w, herbat i rnymi akociami. Zwykle nikt nas tak nie obsu
guje i nie stawia co chwila przed nami smakoykw, tote z przy
jemnoci korzystamy z okazji. W obozie ju si roznioso, e
przyjechaa prawdziwa" biaa Masajka. Kto podchodzi do
mnie i pozdrawia uprzejmie sowami: Ciesz si, e mog po
zna pani osobicie. Podziwiam pani za odwag i wytrwao.
Za to, e zdecydowaa si pani na to niezwyke, trudne ycie.
Gdyby nie pani, nie byoby nas tu dzisiaj i pewnie nigdy bymy
nie przyjechali do tego wspaniaego kraju i nie poznali Samburu.
Prosz przyj moje wielkie podzikowania".
Jestem bardzo wzruszona i nie wiem, co odpowiedzie na te
pikne sowa.
Teraz chciaabym, eby Lketinga tu by i mg si przekona,
jak wielu ludzi na caym wiecie interesuje si nasz histori. Jak
s yczliwi nie tylko mnie, ale take jemu i jego rodzinie. W do
mu, w Szwajcarii, dowiadczam tego niemal codziennie. Dostaj
listy i maile, rozmawiam z ludmi na odczytach, wielu zaczepia
mnie na ulicy. Tymczasem w Barsaloi Lketinga ma z naszego po
wodu same przykroci. Prawie auj, e go tu nie zabraam i nie
moe usysze tych miych sw, ani wszystkiego zobaczy. Po
cieszam si myl, e opowiem mu o wszystkim podczas wita
poegnalnego, a potem przyl mu zdjcia.
Udaje mi si porozmawia z kilkoma ludmi z ekipy, midzy
innymi z pochodzc z Afryki Poudniowej kostiumolog, ktra
mimo tej wspaniaej przygody na planie zaczyna tskni za do
mem. Rozmawiam te z przesympatycznym charakteryzatorem
z Niemiec.
112

Kto pokazuje mi stojc w pewnym oddaleniu anten do tele

fonw komrkowych, zamontowan na czas krcenia filmu. S
tu take wielkie generatory, ktre wytwarzaj prd niezbdny do
krcenia filmu. Nie do wiary, ile materiaw, urzdze i wszel
kiego wyposaenia trzeba byo przetransportowa do buszu! Mo
g mie tylko nadziej, e ulewy pory deszczowej nie zaskocz
ekipy.
Po poudniu, gdy z nieba leje si ar, miasteczko filmowcw
w rozedrganym, migotliwym upale wyglda jak wymare. Za to
wieczorem, po zapadniciu zmroku, wszystko si oywia. Ze
wszd nadchodz ludzie, ktrzy przez cay dzie pracowali przy
filmie. Wszyscy id do swoich namiotw drog owietlon lam
pami naftowymi. Na otwartych paleniskach w wielkich beczkach
podgrzewa si wod do mycia, a w namiotach mieszkalnych
czonkowie ekipy przygotowuj si do kolacji.
Albert, Klaus i ja siedzimy razem z producentem filmu w namiocie-jadalni, przypatrujc si, jak przygotowuje si jedzenie
dla ponad stuosobowej ekipy. Pod kierunkiem Rolfa Schmida,
Niemca, ktry od wielu lat mieszka w Kenii i zajmuje si gastro
nomi, pracuje grupa kenijskich pomocnikw. Rolf jest profesjo
nalist, jeli chodzi o usugi cateringowe dla ekip filmowych pra
cujcych w Kenii. Ju przy wielu filmach troszczy si o straw
cielesn dla wszystkich zatrudnionych na planie. Pracowa mi
dzy innymi przy krceniu Poegnania z Afryk z Robertem Redfordem i Meryl Streep oraz na planie filmu Caroline Link, Nigdzie w Afryce. Wedug opinii wielu fachowcw Schmid jest naj
lepszym cateringowcem w caej Kenii. Jak pomyl, e wszystko,
co tutaj podaj na st, trzeba przywie w wielkich ciarw
kach a z Nairobi, wprawia mnie to w podziw. To nie lada przed
siwzicie i problem logistyczny, a fachowo Schmida budzi
najgbszy respekt.
Namiot powoli zapenia si ludmi. Wreszcie pojawia si Hermine, reyserka filmu. Ciesz si ogromnie, e znowu j widz
i mog powita przy pracy. Ju przy pierwszym spotkaniu wzbu
dzia moj sympati. Patrzc na ni, mam poczucie, e film o mo
ich afrykaskich przeyciach jest w dobrych rkach - bardzo mi
113

odpowiada, e reyserem jest kobieta. W kocu zjawia si Nina.

Na pierwszy rzut oka widz, e przynajmniej zewntrznie jest jak
najbardziej waciw osob do zagrania mojej postaci. Wysoka,
szczupa, jasnowosa - wygldaam podobnie przed osiemnastu
laty. Z ulg stwierdzam, e jest mi bliska take w sposobie bycia
i oglnym wraeniu, jakie wywiera. Witamy si z wielkim zacie
kawieniem i siadamy przy stole obok siebie. Sytuacja jest nie
zwyka - czuj si troch nieswojo i jestem nieco skrpowana.
Mam wraenie, e Nina take. Do naszego stolika przysiada si
woski aktor, ktry w filmie gra ojca Giuliana - zajmuje miejsce
naprzeciwko nas. Podoba mi si, chocia zewntrznie nie przy
pomina oryginau". Ale bez trudu mog sobie wyobrazi, e po
trafi by rwnie energiczny i skuteczny w dziaaniu, jak ojciec
Giuliano.
Potem pojawia si Jacky Ido, ktry gra Lketing. W filmie no
si imi Lemalian. Podczas kolacji jest ubrany po europejsku i je
go wygld wydaje mi si bardzo odlegy od wygldu wojownika
Samburu. Staram si nie pokaza, e moje pierwsze wraenie nie
jest najlepsze. Jednak podczas przywitania stwierdzam istnienie
pewnego podobiestwa do mojego byego ma i jego wcze
niejszego wygldu, szczeglnie w okolicach oczu. Jest te mniej
wicej tego samego wzrostu, co Lketinga. Ju przy pierwszych
sowach da si wyczu serdeczno i yczliwo aktora. To sym
patyczny, miy czowiek.
Bardzo jestem ciekawa, jak bdzie wyglda jutro, po charak
teryzacji. Rozmawiamy i dowiaduj si od niego, e na przemia
n w wojownika Samburu potrzebuje codziennie dwch godzin.
Ciekawi mnie, jak dokonuje si tej sztuki, a poniewa Jacky nie
ma nic przeciwko temu, chc by obecna przy charakteryzacji.
Jedzc, przysuchuj si rnym rozmowom. N i e t r u d n o
zauway, e wszyscy s bardzo zmczeni, wrcz wyczerpani.
Codzienna praca na planie zaczyna si wczenie rano i koczy
pno, a upa daje si wszystkim porzdnie we znaki. Dobrze, e
jedzenie jest naprawd wspaniae i wynagradza trudy dnia. De
sery mog swobodnie konkurowa z tymi z czterogwiazdkowego hotelu.
114

I chocia dzisiaj naprawd raduj mnie te luksusy i rozkosze

podniebienia, to gdy mieszkaam w buszu, niczego takiego nie
potrzebowaam. Mio do Lketingi dawaa mi nieprawdopo
dobn si i zdolno przetrwania w trudnych warunkach. y
am t mioci, czuam j i mogam dziki niej przenosi gry.
Producent wygasza krtk mow, podczas ktrej mnie przed
stawia - teraz ju wszyscy wiedz, kim jestem. Wkrtce po kola
cji odtwrcy gwnych rl opuszczaj namiot. Nina chce jeszcze
przewiczy swj jutrzejszy tekst, a Jacky wczenie kadzie si
spa, gdy wstaje bardzo rano - ze wzgldu na charakteryzacj.
Wypijamy ostatni kieliszek wina i wychodzimy z namiotu.
Nieco z boku placu ponie ognisko, ustawiono przy nim w p
kolu kilka krzese. Siadam na jednym z nich i z uczuciem przy
jemnego odprenia patrz w skrzce si pomienie. Po chwili
docza do mnie jaka kobieta Samburu, matka z mniej wicej
omioletni, yw jak iskierka, dziewczynk. Kobieta pozdrawia
mnie i od razu zaczyna opowiada co w jzyku maa. Natam
ca uwag, by z tych okruchw zda, ktre rozumiem, wyowi
jaki sens. W pewnej chwili prawie podrywa mnie z krzesa.
Przecie ta kobieta usiuje mi powiedzie, e zna mnie z daw
nych czasw! Mwi, e bya w szpitalu w Wambie w tym samym
czasie, kiedy ja rodziam Napirai. Ona wydaa wtedy na wiat
swoje ostatnie, czternaste dziecko. Prawie nie wierz wasnym
uszom! Ale wanie to udaje mi si wyowi z caego potoku
sw. A kiedy kobieta dodaje, e w filmie gra mam, po prostu
nie posiadam si z radoci. Koniecznie musz mie tumacza!
Chc dokadnie wiedzie, o czym ona mwi.
Szybko udaje si znale kogo, kto zna zarwno maa, jak i an
gielski. Rzeczywicie, wszystko dobrze zrozumiaam. To wprost
nie do wiary. Po wielu zdjciach prbnych z licznymi kandydat
kami, do roli mojej teciowej wybrano akurat kobiet Samburu,
ktra zna mnie sprzed lat i w dodatku urodzia dziecko w szpita
lu w Wambie w tym samym czasie, co ja moj Napirai. Co za
Wspaniaa wiadomo! Ciesz si ogromnie. Mam przy tym wra
enie, e to nie moe by przypadek.
Wesoa dziewczynka gra Sagun, w filmie nazywa si Christi115

ne. Maa to po prostu ywe srebro, biega i skacze, ale jest te bar
dzo spragniona bezpieczestwa i czuoci - mona to wyczu bez
trudu. Pniej dowiaduj si, e wychowuje j ciotka. Jej rodzice
albo oddali j na wychowanie, albo umarli. Tego nie wiem. A po
niewa Samburu bardzo niechtnie mwi o zmarych, nie spo
sb dowiedzie si niczego bliszego.
Jeszcze przez chwil przypatruj si filmowej mamie. Wydaje
si bardzo sympatyczna. Jednak jest modsza od mojej teciowej i dlatego brak jej tej aury tajemniczoci, jak roztacza mama. Ale
tutaj, przy ognisku, po tym, co mi powiedziaa, mam wraenie, e
jestemy sobie bliskie. Kobieta dodaje jeszcze, e zna kilka osb
z mojej rodziny w Barsaloi. Mio mi to sysze.
Jestem naprawd ciekawa, jak radzi sobie z rol mamy w fil
mie. Oczywicie dla mnie mama bya najwaniejsza. To od niej
czerpaam siy w chwilach zwtpienia. Nie raz uchronia mnie
przed cierpieniem. Byabym niezmiernie szczliwa, gdyby uda
o si to pokaza w filmie.
Podczas naszej rozmowy, wok ogniska zbiera si wicej osb.
Zasiadaj na krzesach i zaczynaj rozprawia - prawdziwa afry
kaska narada. Ludzie tutaj zawsze maj do opowiedzenia jakie
historie i zwykle jest przy tym bardzo wesoo. Filmowa mama
wstaje, chce si uda na nocny spoczynek - jutro znowu dugi
dzie na planie. Ja take opuszczam obozowy plac i poegnawszy
si z kilkoma osobami, id do mojego namiotu. Jestem bardzo
zmczona.

LEMALIAN,

CZYLI

LKETINGA

Wczenie rano budzi mnie gony wiergot ptakw. Wychodz

przed namiot i widz ostatnie chwile wspaniaego wschodu so
ca. Kilka metrw przede mn ronie akacja o rozoystej, parasolowatej koronie, na ktrej najbardziej zewntrznych konarach
wisz ptasie gniazda. Wygldaj jak kule przymocowane do ga
zi, do rodka prowadzi umieszczone u dou niewielkie, wskie
rurkowate wejcie. Widok ptakw wlizgujcych si od dou do
116

gniazd jest naprawd pocieszny. Na drzewie wisz pewnie ze trzy

tuziny tych ptasich domostw, wok ktrych ze wiergotem uwi
jaj si ich mieszkacy.
Po porannej toalecie id do samochodu, w ktrym urzduje
charakteryzator. Nie chciaabym straci okazji zobaczenia, jak
Jacky Ido przeistacza si w Lketing, filmowego Lemaliana.
A Jacky ju siedzi na swoim krzele i z daleka pozdrawia mnie
szerokim umiechem.
Jacky jest zawsze w wietnym humorze - mwi charakteryza
tor - chocia rano przychodzi tu jako pierwszy, a wieczorem wy
chodzi ostatni". Na cianie przyczepy wisi peruka z dugimi,
czerwonymi masajskimi warkoczami. Wyglda zupenie jak
prawdziwe wosy. Charakteryzator zaczyna prac, a ja przygldam
si, jak nastpuje stopniowa przemiana Jacky'ego w Lemaliana.
Najpierw do prawdziwych uszu Jacky'ego doczepia si wymo
delowane maowiny z wielkimi dziurkami, aby mona byo
woy kka z koci soniowej. Prawdziwie mozolna praca, wy
magajca wielkiej precyzji. Te sztuczne elementy z brzowej pla
stycznej masy dla mnie, laika, wygldaj nieco makabrycznie, do
zudzenia przypominaj bowiem prawdziwe ludzkie ucho. Cha
rakteryzator, widzc, jakie to na mnie robi wraenie, daje mi na
pamitk sztuczne ucho z poprzedniego dnia. Moj pierwsz my
l jest, by pokaza ten rekwizyt Lketindze. Ale natychmiast po
rzucam ten pomys, bo pewnie znowu wywoaoby to tylko nie
potrzebne dyskusje i zdenerwowanie. Skoro nawet dla mnie ten
model wyglda jak autentyczne ludzkie ucho, to jak wytuma
czy Lketindze, e s materiay, z ktrych mona zrobi wszyst
ko, tak aby wygldao na prawdziwe, i e w dodatku s ludzie,
ktrzy zajmuj si tym zawodowo?
T plastyczn mas charakteryzator precyzyjnie czy z praw
dziwymi uszami, modelujc j odpowiednio. Dzie w dzie to
samo! Potem na gowie aktora mocuje si cik peruk. Im bar
dziej Jacky upodabnia si do wojownika Samburu, tym bardziej
mi si podoba. Ale poniewa te wszystkie zabiegi trwaj ju po
nad godzin, wybiegam na krtko na plac, gdzie podaj niada
nie - eby jeszcze dosta co do jedzenia. Kiedy w p godziny
117

pniej wracam do charakteryzatorni, Jacky jest ju prawie zro

biony". Jaki mczyzna, prawdziwy Samburu, pomaga aktorowi
zaoy ozdoby i sprawdza, czy wszystko dokadnie odpowiada
tradycyjnemu strojowi.
Tak, filmowy Lemalian o wiele bardziej przypomina Lketing
ni Jacky z wczorajszego wieczoru! Z nagim torsem, przystrojo
nym tradycyjnymi ozdobami, wyglda wspaniale i bardzo poci
gajco. agodne oczy i szczery umiech jeszcze dodaj mu uro
ku. Kiedy na niego patrz, jestem przekonana, e zrobi na pu
blicznoci znakomite wraenie; mj pocztkowy sceptycyzm
pierzcha. Zreszt dla mnie to moe i lepiej, e Jacky nie wyglda
dokadnie tak, jak Lketinga - dziki temu atwiej mi bdzie od
dzieli film od rzeczywistoci.
Czas nagli. Ju za chwil zabior Jacky'ego na plan, dlatego
szybko robimy jeszcze kilka wsplnych zdj. Dzisiaj bd kr
cone sceny w sklepie, z Carol - bo takie imi nosz w filmie w szstym miesicu ciy. Jestem bardzo ciekawa, jak Nina b
dzie wyglda z brzuchem". Interesuje mnie te, jak wyglda
filmowe Barsaloi, nasz dawny sklep i misja.
To wszystko mog obejrze, lecz podczas krcenia filmowcy
chc by sami, moja obecno przeszkadzaaby im w pracy.
Doskonale to rozumiem i nie narzucam si, chocia wspaniale
byoby mc podejrze bezporednio na planie, jak powstaje film.

FILMOWE

BARSALOI

Wkrtce nasza trjka rusza do filmowej wioski. Pod koniec

droga prowadzi wok wzgrza. Kiedy zza niego wyjedamy,
z wraenia dosownie zapiera mi dech w piersiach. Dla potrzeb
filmu wzniesiono tu ca wiosk - filmowe Barsaloi! Po obu stro
nach drogi widz drewniane chaty, ktre ze swoimi pordzewia
ymi dachami i cianami z odpadajc farb wygldaj tak, jakby
stay tutaj dobrych dziesi lat. Wioska ley na wzniesieniu i wi
dok na sawann jest naprawd wspaniay. Odtworzona dla filmu
misja ley nieco dalej, na zboczu wzgrza.
118

Poniewa po drugiej stronie, w sklepie, trwaj wanie prace

nad filmem, najpierw idziemy zwiedzi misj. Ju z daleka wida
pewne podobiestwo do dawnej misji w Barsaloi, przede wszyst
kim dlatego, e i tutaj jest ogrd warzywny. Pamitam, jak bar
dzo ojciec Giuliano kocha ten swj ogrd, i jak codziennie, sto
sujc rne chytre i wymylne sposoby, musia go broni przed
cudzymi kozami.
Take tutaj troskliwie pielgnuje si kukurydz i warzywa.
Znowu podziwiam dbao o wierne oddanie szczegw. Urz
dzenie budynku misji utrzymane jest raczej w stylu kolonialnym.
Krlujcy w rodku kominek wyglda tak, jakby faktycznie uy
wano go ju niezliczon ilo razy. Umeblowania dopenia staro
modny, wielki st z kilkoma krzesami wokoo, regay z ksika
mi i par witych obrazkw na cianach. Naprawd przyjemne
wntrze. Przed budynkiem misji wzniesiono koci. Roztacza si
std wspaniay widok na wie. Od producenta, ktry nam towa
rzyszy i z wyran dum wszystko demonstruje, dowiaduj si, e
dzisiaj po poudniu bd tu krcone kolejne sceny filmu.
Wszdzie wokoo widz ludzi. Ale nie bardzo jest jak poroz
mawia, gdy podczas krcenia scen na planie, przez megafony
prosz o cisz i spokj, nawet jeli miejsce pracy filmowcw od
dalone jest o 300 metrw. Po tamtej stronie wsi, pod sklepem, pa
nuje oywiony ruch. Kto woa, e moemy przyj do sklepu, bo
wanie bdzie przerwa w krceniu.
Idziemy, mijajc miejscowych statystw siedzcych na ziemi
przed chatami. Co oni sobie myl o nas, biaych? Nagle zjawia
j si jacy mzungu z wielkimi ciarwkami i w samym rodku
sawanny w cigu kilku tygodni buduj wie, a nawet misj. A po
tem robi rne dziwne rzeczy, eby to wszystko wygldao na
stare. Pniej miaam okazj si przyglda, jak miejscowe ko
biety i wojownicy, zatrudnieni jako statyci, z dziesi razy mu
sieli chodzi tam i z powrotem po ulicy, cigle tak samo, bo trze
ba byo powtarza jakie ujcie. Jestem przekonana, e jeszcze po
latach bd sobie opowiada o krceniu tego filmu. Pewnie na
stpne pokolenie usyszy nie raz t histori, prawdopodobnie
w najrniejszych wersjach.
119

Jestemy ju prawie przy sklepie, kiedy ze rodka wychodz

Lemalian i Carola. Wygldaj wietnie! Nina ma wosy zwizane
z tyu, tak jak ja wtedy. Z widocznym brzuchem, w jasnej, kwie
cistej sukience i w skromnych masajskich ozdobach jest bardzo
podobna do tamtej Corinne. Mwi jej to ze szczerym przekona
niem podczas przywitania. Robi nam kilka wsplnych zdj, ale
zaraz potem Nina musi wraca do pracy. Przedtem mam jeszcze
moliwo rozejrzenia si po naszym odtworzonym sklepie.
Wszystko wyglda autentycznie, jest nawet stara waga szalkowa
z cikimi odwanikami, odlanymi z elaza. Kiedy na ni patrz,
przypomina mi si, jak tu harowaam, jak wybieraam z wielkich
workw i odwaaam codziennie po kilkaset kilogramw mki
kukurydzianej, cukru, ryu. Wieczorem nie mogam si ruszy,
tak bardzo bola mnie krzy. Ale nagrod byy rozemiane twa
rze ludzi, zadowolonych, e mog u m n i e kupi ywno.
Wspominam to z radoci, stojc na planie filmowego sklepu,
lecz zaraz musz wyj, bo jest ju po przerwie i znowu zaczyna
j krci.
Id z Klausem poszuka ciekawych scen i tematw do sfotogra
fowania. Jedna wydaje mi si szczeglnie wdziczna. Oto widzimy
dwch starych mczyzn w tradycyjnych strojach. Jeden z nich
ma nad wyraz oryginalne ozdoby": okulary ze szkami niemal tak
wielkimi, jak poowa jego twarzy i zabawny, mikki kapelusz
z szerokim rondem i motywem tygrysa. Doczam do mczyzn
i robimy sobie wsplne zdjcie. Mczyzna z okularami umiecha
si do mnie wesoo. Starzy ludzie zawsze bardzo mnie pocigali.
Twarz starego czowieka to wiadectwo jego ycia.
Siadamy w pewnym oddaleniu, w zacienionym miejscu i jesz
cze przez par godzin przygldamy si pracy nad filmem. Cigle
powtarza si to samo: cisza, akcja, stop. I znowu: cisza, akcja,
stop. Po pewnym czasie, kiedy ju ochonie si z pierwszego wra
enia, wszystko staje si nieco monotonne i nudne. By moe
dlatego, e nie bierzemy bezporedniego udziau w krceniu i nie
za bardzo si orientujemy, o co w tym chodzi.
Dlatego bardzo si ciesz, e po poudniu, kiedy krcone s
sceny w misji, zostaj zaproszona na kilka minut na plan. Rey120

serka wskazuje mi krzeso obok kamery. Nie wiem, co bd teraz

krci, wic czekam w napiciu. Nagle po schodach do budynku
misji wbiega Lemalian, a ojciec Giuliano pieszy do niego. To
scena, kiedy Lemalian opowiada misjonarzowi, e z Carol
i dzieckiem w szpitalu wszystko w porzdku.
Patrz na t scen i zbiera mi si na pacz, zupenie nie mog
si opanowa. Jestem kompletnie zaskoczona swoj reakcj, bo
przecie byam cakiem spokojna. Widz nie Lemaliana, a Lketing i przypomina mi si wszystko, co wtedy przeywaam. Je
stem tak wzruszona, e nie mog opanowa drenia. Dawic
szloch, czym prdzej schodz z planu, jest mi okropnie wstyd
przed wszystkimi. Ju taki drobny epizod wystarcza, ebym ca
kowicie stracia kontrol nad swoimi uczuciami. O Boe, a co si
stanie, jak zobacz na ekranie Carol? No tak, ju wiem: nie ob
dzie si bez ez.
Na szczcie wanie jest przerwa, tak wic mao kto poza pla
nem zauwaa moje wzruszenie. Nakadam na nos okulary prze
ciwsoneczne i bior gorc kaw, a poniewa jeszcze dr mi r
ce, oblewam sobie do. Troch mnie to otrzewia.
Po tym epizodzie mam do i nie chc duej oglda prac przy
krceniu filmu. Uwaam, e moja dalsza obecno tutaj jest wa
ciwie zbdna. Poznaam ju wszystkich aktorw i aktorki. De
koracje, scenografia, miejsca zdj - wydaj mi si jak najlepiej
dobrane. A poniewa nie mog w aden sposb przyczyni si do
dalszych prac nad realizacj filmu, jest dla mnie jasne, e du
szy pobyt na planie nie ma sensu. Najwyraniej wzruszenia
ostatnich dni nieco nadweryy moj stabilno emocjonaln.
Zaplanowana wizyta u ojca Giuliana z pewnoci dobrze mi zro
bi. Jego osoba ju wtedy dodawaa mi pewnoci siebie, dziki
niemu miaam poczucie bezpieczestwa. Na pewno troch si
u niego uspokoj i przygotuj wewntrznie na powrt do Barsaloi i poegnanie z moj rodzin, ktre z pewnoci bdzie dla nas
wszystkich silnym wzruszeniem.
Reszta popoudnia upywa na sympatycznej pogawdce z pro
ducentem filmu i jego on. Podczas wystawnej kolacji dzikuj
caej ekipie i aktorom za ich prac i wysiek, a przede wszystkim
121

za moliwo zajrzenia za kulisy realizacji mojego" filmu.

W serdecznych sowach wyraam gbokie przekonanie, e film
dla wielu ludzi bdzie naprawd wzruszajcym przeyciem.

OJCIEC

GIULIANO

Nastpnego dnia po niadaniu opuszczamy obz filmowcw

i udajemy si w trzygodzinn drog powrotn do Barsaloi, gdzie
o dwunastej w poudnie jestemy umwieni z ojcem Giulianem.
Zajedamy pod misj punktualnie. Misjonarz ju na nas czeka.
Prawie si nie zmieni. Tylko posiwiae wosy i nieco wicej
zmarszczek na ogorzaej twarzy znacz minione lata. Jak dawniej
nosi krtkie spodenki, koszulk polo i lekkie plaowe sanday.
Podchodzi do nas z szerokim umiechem na twarzy, witamy si
serdecznie. Ojciec Giuliano, wyranie rozbawiony, mierzy mnie
wzrokiem od stp do gw i mwi: I to ma by ta Corinne, kt
ra wtedy zastukaa do drzwi mojej misji?". Na te sowa mog si
tylko rozemia.
Bo przecie Giuliano zna mnie w moich najchudszych la
tach". A teraz yj w dobrobycie, odywiam si zdrowo, i oczy
wicie przytyam. Co prawda nie uwaam, e jestem gruba, ale
te nie wygldam ju jak tyka. Potem misjonarz wita si z Klau
sem i Albertem. Wyranie wida, jak wielk rado sprawia mu
nasza wizyta.
Czas jecha. Na widok naszych dwch wielkich samochodw
terenowych Giuliano sugeruje, ebymy pojechali tylko jednym.
Ale nasi kierowcy nie spuszczaj z oka swoich aut, wic to ozna
czaoby, e jeden z nich musiaby zosta tutaj. A tego oczywicie
nie chcemy. W tym momencie nie wiemy jeszcze, e u ojca Giuliana jest po prostu ciasno. Wspomnia jedynie, e jego nowa misja
nie jest tak dua, jak ta w Barsaloi. Kiedy napomykam, e braku
je mi przede wszystkim jego piknego ogrodu ze wspaniaymi
bananami, odpowiada krtko: Ci nowi ksia nie maj serca do
ogrodw, hodowania warzyw i owocw, wcale ich to nie intere
suje. Poza tym aden z nich nie potrafi sam zreperowa samo122

chodu, a ta umiejtno bardzo si tu przydaje. No tak, za to ma

my tutaj teraz dom sistr zakonnych!".
Jad z Giulianem, ebymy mogli sobie troch porozmawia.
Okazuje si to jednak niemoliwe, gdy na wyboistej drodze sa
mochd trzsie, a silnik warczy i haasuje. Ledwo si syszymy.
Kilometr po kilometrze posuwamy si wyschnitym korytem
Barsaloi River w kierunku gr. Ju po pgodzinnej jedzie
znajdujemy si w cakiem nieznanej i nowej dla mnie okolicy.
Z Lketing nigdy tutaj nie byam. Koryto rzeki ma miejscami
szeroko a 300 m i atwo sobie wyobrazi, jak musi tu by nie
bezpiecznie, kiedy w grach spadnie deszcz.
Przejedamy przez strefy rnej rolinnoci. Miejscami oko
lica jest do zielona, urozmaicona palmami pewnego gatunku,
ktry znam z dawniejszych lat oraz krzewami, ktrych nie znam.
Zaraz potem widzimy ciemne skalne pagrki. Ojciec Giuliano
mwi, e spodziewaj si tutaj z zota i ju si mwi o rozpo
czciu odwiertw, co dla tej okolicy oznaczaoby katastrof eko
logiczn.
Misjonarz prowadzi jak dawniej - ostro, szybko i pewnie. On,
szedziesicioczterolatek, cigle spoziera w tylne lusterko
i zrzdzi: No i gdzie s ci modzi kierowcy w tych swoich superautach?".
Na lewym brzegu rzeki siedzi w cieniu grupa kobiet Samburu
w otoczeniu gromady dzieci. W wielkim saganie gotuj papk
z mki kukurydzianej, eby nakarmi swoje pociechy. Ojciec
Giuliano mwi mi, e tutaj jedynie nieliczne kobiety maj jesz
cze mw, na ktrych pomoc i wsparcie mog liczy. Wikszo
z mczyzn przeniosa si do rozbudowujcych si wsi i miast.
Wielu te, niestety, popado w alkoholizm. Misjonarz wysiada
z samochodu, rozmawia z kobietami, przytula dzieciaki. Dla nas,
Europejczykw, widok tych wszystkich kobiet w cieniu wielkie
go drzewa to malownicze, sielskie sceny. Ale te matki codziennie
ciko walcz o przetrwanie - swoje i swoich licznych dzieci.
Jedziemy dalej. Podoe pod koami samochodw, dotychczas
luny, ty piasek, zmienia si w wysuszon, spkan warstw
czerwonej gliny. Przypomina to gliniane skorupki, ktre pod
123

wpywem gorca powyginay si do gry. Te formy s tak fan

tastyczne, e chc je sfotografowa. Wysiadam z samochodu ziemia jest rozpraona jak w wielkim piecu! Bez butw nie
daoby si tutaj wytrzyma ani sekundy. A jednak cigle natyka
my si na ludzi i zwierzta, mieszkajcych w tej nieprzyjaznej
krainie, gdzie ycie wydaje si niemoliwe. Ojciec Giuliano
macha do kadej kobiety, dziecka i mczyzny, mijanych po dro
dze. Od czasu do czasu woa co, usiujc przekrzycze wist po
wietrza. Zna, jak bliska jest mu ta okolica i jak bardzo kocha t
krain.
Po dobrych dwch godzinach wyjedamy z koryta rzeki
i skrcamy na drog gruntow. Droga prowadzi na wzniesienie,
z ktrego otwiera si wspaniay widok na okolic. Ojciec Giulia
no zatrzymuje si, wysiada z wozu i pokazuje nam krzew. Z jego
gazek odrywa niewielkie aromatyczne kulki. To kadzido, zwa
ne te olibanum, zestalony mleczny sok ze zranionej kory roli
ny. Potem misjonarz wskazuje w kierunku widocznej w oddali
biaej kreski, ktra pionowo, niby wodospad, opada po stoku g
ry. To moja misja - mwi. - Przed kilkoma miesicami w nocy
z potnym hukiem oderwa si kawa gry za moim domem.
Dziki temu Sererit wida ju z daleka. Jak tu bdziesz nastp
nym razem, wystarczy, eby jechaa w tym kierunku" - dodaje
ze miechem.
Podskakujc i trzsc si na wybojach, powoli zbliamy si do
gr. Ich grzbiety s pokryte wyranie widoczn gst dungl.
Giuliano opowiada, e yj tam jeszcze ogromne stada bawow
i soni, a czowiekowi prawie nie sposb przedrze si przez t
gstwin. Samburu podprowadzaj swoje trzody a pod sam
dungl, gdy trawa jest tam szczeglnie soczysta.
Zupenie nieoczekiwanie na skraju drogi pojawia si poduny
budynek. Giuliano wyjania z dum, e to nowa szkoa. Nieste
ty, trudno tu o nauczycieli. Wikszo po kilku miesicach pra
cy po prostu odchodzi. Ale zanim bdzie mona zatrudni
w szkole kogo, kto si tutaj wychowa, musi upyn jeszcze tro
ch czasu. Z rumorem toczymy si po drodze, omijajc co wik
sze kamienie i zarola. Misjonarz rzuca mimochodem, e t dro124

g dojazdow doprowadzi sam, wczeniej nie byo tu nic poza

gazami i krzakami. Nie mog si nadziwi, jak te ojciec Giulia
no wytrzymuje w tej dziczy.

MISJA W SERERIT
Samochody powoli wspinaj si zakosami po wskiej drce.
W kocu wyjedamy zza ostatniego zakrtu i zatrzymujemy si
przed misj. To, co widz, w niczym nie przypomina misji. Mam
raczej wraenie, e znalelimy si midzy ogromnymi puszkami
po konserwach. Wszystko, z wyjtkiem kocioa", ktry domi
nuje nad osiedlem zoonym z kilku chat, jest wykonane z bla
chy falistej. Nawet motocykl, ktry misjonarz mia ju dawniej,
stoi pod blaszanym dachem. Nasze samochody s prawie tak wy
sokie, jak te chatki. Teraz ju rozumiem, dlaczego Giuliano
chcia, ebymy pojechali tylko jednym samochodem. Po prostu
nie ma tutaj miejsca.
Lecz misjonarz nie byby sob, gdyby nie potrafi rozwiza
i tego problemu. Jeden z naszych wozw stanie nad jego kana
em samochodowym". Ten kana to po prostu rw wykopany
w ziemi, po bokach ktrego Giuliano wymurowa mae rampy
z betonu. Drugi wz zaparkuje ukonie na zboczu. Oczywicie
w tych warunkach nie moemy skorzysta z namiotw.
Ogldamy misj. Nie tylko my, przybysze z Europy, nie moe
my si nadziwi, jak mona tu y. Take nasi afrykascy kierow
cy nie ukrywaj zdumienia. Zagadnity o to ojciec Giuliano, od
powiada ze miechem: Id wszdzie tam, gdzie mieszkaj Samburu i gdzie jest woda. Tym si kieruj, wicej mi nie potrzeba.
Ze wszystkich miejsc, ktre poznaem w cigu tych wielu lat sp
dzonych w Kenii, to jest najpikniejszy zaktek z najlepsz wo
d". Giuliano mwi to z dum i przekonaniem, a szeroki
umiech potwierdza jego sowa.
Zaczyna si rozadowywanie jego samochodu. Kiedy pod plan
dek ukazuj si dwie wielkie beczki z rop, przez gow przela
tuje mi pytanie, jak te pater cignie je z platformy. Ale i to nie
125

jest dla Giuliana problemem. Specjalnie do tego celu zmontowa

co w rodzaju podnonika, no i pomaga mu te kilku Samburu.
Na koniec w maej chatce, wygldajcej jak zwyka szopa, lduj
paczki z tuszczami dla lokalnych mieszkacw. Wchodz do
rodka i pytam: Czy to jest spiarnia?". Nie, Corinne - odpo
wiada misjonarz - to mj dom. Tutaj mieszkam. A pi na tym
stole. Wieczorem kad na nim materac. I ley mi si bardzo wy
godnie". Na mojej twarzy musi si malowa wielkie zdumienie,
gdy ojciec Giuliano zapewnia mnie z wesoym umiechem na
twarzy: Niczego wicej mi nie potrzeba".
Gdy rozmawiamy, docza do nas inny woski ksidz. Siedemdziesiciosiedmioletni mczyzna mieszka tutaj z Giulianem.
Sprawia wraenie niezwykle krzepkiego i energicznego.
Idziemy obejrze punkt centralny misji - najoryginalniejszy
koci, jaki kiedykolwiek widziaam. Przypomina ogromn
manyatt. Dach i ciany okrgej budowli przykryte s niebieski
mi, tymi i zielonymi plastikowymi pachtami, tu i wdzie tra
fia si somiana plecionka. Wrota to due arkusze blachy falistej,
podnosi si je do gry i podpiera palami. Wewntrz tego okrge
go namiotu na drewnianych kokach wysokoci okoo 40 cm
przybito rzdy desek - peni funkcj awek dla wiernych. Ojciec
Giuliani, wyranie dumny ze swojej budowli, zapowiada, e jutro
na mszy koci bdzie peny.
Potem pokazuje nam, gdzie bdziemy spa. Dostaj na nocleg
may domek z blachy falistej, natomiast Albert i Klaus musz si
pomieci we dwch w innym maym domku. Poniewa teren
jest pochyy, nasi kierowcy nie mog rozbi swojego namiotu.
Na to te jest rada. Giuliano mwi, e mog si przespa na plat
formie jego wielkiego ciarowego Unimoga. Jedn noc da si
wytrzyma.
Ledwie wypakowalimy nasze rzeczy, a misjonarz ju podaje
nam na tacy aromatyczn, gorc kaw - oryginalne woskie
espresso. Potem zaprasza nas do swojej malutkiej kuchni. Po
drodze pokazuje swj ogrd warzywny. Prowadzi do niego bram
ka, po ktrej wije si przepikny, czerwono kwitncy krzew. Giu
liano uprawia najrniejsze warzywa, midzy innymi pomidory,
126

oberyny, saat. Wszelkie moliwe zioa przyprawowe rosn po

obu stronach ogrodowego parkanu.
Wchodzimy do skromnej kuchni. Stoi w niej wysoka lodwka,
zasilana, podobnie jak owietlenie w malutkiej misji, prdem
z baterii sonecznych. Potrawy gotuje si na gazie z butli. Na sto
le krluje wielki kawa woskiego sera tego, salami i szynka.
Jak te tutaj, na kocu wiata, udaje si temu mczynie wycza
rowa te wszystkie wspaniaoci?
Misjonarz jest bez przerwy w ruchu, ledwie znajduje chwil,
eby si do nas przysi. Mwi, e to on tutaj kucharzy i dzisiaj
wieczorem ugotuje dla nas co prostego, ale dobrego. Oczywi
cie takich delikatesw nie ma tu na co dzie" - dodaje, z umie
chem puszczajc do nas oko i jednoczenie nalewajc do filia
nek czerwonego wina.
Taki wanie jest ojciec Giuliano: prostolinijny, szczery, ser
deczny. No i do tego prawdziwy geniusz organizacyjny! Dosow
nie tryska energi. Przy nim czowiek czuje si bezpiecznie
i pewnie.
Podczas posiku Albert pyta go, czy czyta moj ksik.
O tak - odpowiada ojciec Giuliano z umiechem - bardzo do
kadnie przeczytaem wszystko, co napisaa Corinne. Szczegl
nie ciekawy by fragment o tym, jak to zatrzasnem jej drzwi
przed nosem!". Wstaje i odgrywa scen naszego pierwszego spo
tkania, kiedy to rzeczywicie potraktowa mnie do obcesowo.
Wybuchamy miechem. W kadym razie Giuliano potwierdza,
e wszystko, co napisaam w ksice, cakowicie odpowiada
prawdziwym zdarzeniom. Dodaje, e od razu wiedzia, i nasze
maestwo nie przetrwa. Nie mielimy szans. W Europie
i u Samburu zapatrywania zarwno na zwizek maeski, jak
i na sprawy seksu s zupenie odmienne.
Take Giuliano opowiada nam o konflikcie z plemieniem Turkana, a potem zaczyna mwi o nowym niebezpieczestwie,
jakie zawiso nad t krain. Mianowicie rzd chce zamieni w re
zerwat przyrody teren midzy Barsaloi a Sererit. Miejscowej lud
noci obiecano prac przy obsudze turystw. Ale to za mao.
Utworzenie rezerwatu oznaczaoby dla mieszkacw utrat tego,

127

co dla nich najwaniejsze - prawa do swobodnego korzystania

z zamieszkiwanych terenw. Jeli powstanie rezerwat, bdzie za
mao miejsca do wypasu trzd. Giuliano jest przekonany, e
miejscowe plemiona przetrwaj tutaj jedynie wtedy, jeli bd
mogy nadal - wraz ze swoimi stadami - prowadzi tradycyjny
pkoczowniczy tryb ycia.
Wida, jak bardzo ta sprawa porusza misjonarza. Perspektywa
odebrania ziemi tutejszej ludnoci doprowadza go do wcieko
ci, ktrej nawet nie prbuje przed nami ukrywa. Tutaj, w Sererit, sytuacja byaby szczeglnie za, gdy rdem wieej wody
s przez cay rok gry. Miejscowi musz mie do nich swobodny
dostp. Giuliano pokazuje nam wszystko dokadnie na mapie.
Sprawa, o ktrej opowiada, jest dla mnie cakiem nowa i przy
suchuj si wszystkiemu z zaciekawieniem. W pewnej chwili
musz jednak zapyta o toalet. Giuliano wskazuje na malek
budk, wykonan z plastikowych pyt i somianej plecionki.
Wchodz do rodka i omal nie wybucham miechem. Ubikacja
tutaj to tylko zwyka wygdka, ale za to jaka! Nad otworem jest
drewniane miejsce do siedzenia, zastpujce muszl klozetow,
z uoonymi po prawej i po lewej piknie wygitymi elementami
z przepoowionego konara - czyli z desk klozetow! Czysta na
tura! Obok zainstalowano prysznic, na takiej samej zasadzie jak
w obozie filmowcw. Jest nawet osobny kran, gdzie mona umy
rce pod biec wod!
Pena podziwu biegn do moich towarzyszy, eby im wszystko
opowiedzie. Ale ju przy moich pierwszych sowach Albert
i Klaus wybuchaj gromkim miechem, a im si brzuchy trz
s! Patrz na nich zdumiona i nic z tego nie rozumiem. W ko
cu mwi mi, e ju o wszystkim wiedz, poniewa ojciec Giulia
no przewidzia moj reakcj. Powiedzia im, e wrc zachwyco
na - bo ten ekstra sedes zbudowa specjalnie dla mnie!
Wychodzimy na zewntrz. Klaus, Albert i Giuliano cigle
jeszcze miej si i artuj. Nagle sysz dwik dzwoneczkw
i za ogrodowym potem dostrzegam kilka czarno-biaych krw,
ktre powoli czapi do domu. Za nimi idzie dwch wojownikw
i dziewczyna. Z widocznym zdumieniem spogldaj na nas
128

w milczeniu. Przyjazd biaych jest w tej okolicy z pewnoci

czym niezwykle rzadkim.
Chc troch rozprostowa koci i ruszam na zwiedzanie nie
wielkiego terenu misji. Podczas spaceru spostrzegam w ogrodzie
tradycyjnie ubranego wojownika Samburu. Jego nagi tors zdobi
sznury pereek, biodra okrywa czerwona chusta, mczyzna ma
te przypasan maczet. Ale niezwyke i zadziwiajce jest to, e
w prawej rce trzyma zielon konewk, ktr starannie i uwanie
podlewa ogrd. Nie patrzy na mnie, jest cakowicie skoncentro
wany na swojej pracy.
Potem dowiaduj si od ojca Giuliana, e Samburu czsto po
magaj mu przy pracy, oczywicie za wynagrodzeniem. Dziki
temu ucz si wykonywa czynnoci, ktrych wczeniej nie zna
li albo ktrych sensu nie rozumieli. Przy wznoszeniu zabudo
wa misji, szkoy i przy budowie drogi dojazdowej take poma
gali miejscowi. Misjonarz mwi, e jest tu przede wszystkim po
to, by uatwia ludziom ycie. Czy to przez szerzenie owiaty
zdrowotnej i higieny, czy tworzenie moliwoci nauki, a potem
wykorzystywania zdobytej wiedzy w praktyce. W tym odlegym
od wszelkiej cywilizacji zaktku ojciec Giuliano jest pracodaw
c, nauczycielem, przyjacielem, doradc i pomocnikiem w jed
nej osobie.
Poza tym, podczas przechadzki nie widz nikogo i mam wra
enie, e nikt tu nie mieszka. Ale to tylko zudzenie. Jak wsz
dzie w buszu, ludzie pojawiaj si w najmniej oczekiwanych mo
mentach. Nagle, kiedy czowiekowi wydaje si, e jest zupenie
sam, staje przed nim drugi czowiek, jakby spad z nieba. Jeszcze
przez chwil podziwiam pierwotne, romantyczne pikno okoli
cy, a potem wracam do kuchni, do Giuliana, eby pomc mu
w przygotowaniu kolacji. Lecz ojciec pozwala mi jedynie pokroi
kilka ostatnich pomidorw i cebul do saatki, reszt przygoto
wuje sam.
Nagle w ciszy rozbrzmiewaj dwiki woskiej muzyki ope
rowej. Jasne, czyste tony zaskakuj mnie, docieraj do moich
uszu zupenie nieoczekiwanie, tak e mimo upau z wraenia
przenika mnie dreszcz. Ta muzyka jest czym tak niezwykym
129

w tej odlegej, dzikiej okolicy, e czuj, jakby bya czym poza

ziemskim, jakby spywaa z nieba. Giuliano zauwaa moje zdu
mienie, spoglda z umiechem, a potem docza do piewu gono i radonie. Klaus i Albert, zwabieni przez dwiki mu
zyki, zagldaj po chwili do kuchni. Odkrywamy, e rdem
tej czarownej muzyki jest zasilany bateriami sonecznymi od
twarzacz C D !
Po niedugim czasie wszyscy zasiadamy przy stole przed gr
pysznego spaghetti z czosnkiem. Do makaronu Giuliano podaje
cay garnek pieczonego koziego misa, ktre smakuje po prostu
wybornie. Podczas kolacji nasz gospodarz opowiada o swoich
najbliszych planach. Przede wszystkim chce, jak tylko zbierze
fundusze, zbudowa wikszy koci. Obecny ju wkrtce prze
stanie wystarcza, sami si o tym przekonamy podczas jutrzejszej
mszy. Nastpne przedsiwzicie to wytyczenie przyzwoitej drogi
std bezporednio do Barsaloi. Teraz komunikacja jest bardzo
utrudniona, przede wszystkim w porze deszczowej, kiedy rzeki
s nieprzejezdne - trzeba wtedy robi dalekie objazdy. Jest to du
y problem, zwaszcza w przypadku choroby albo gdy wydarzy
si jaki wypadek.
Krelc przed nami swoje plany, ojciec Giuliano co chwila
przypomina sobie jakie wydarzenie sprzed lat, zwizane z moim
yciem z Lketing. Uzupeniajc si wzajemnie, opowiadamy te
historie Klausowi i Albertowi. Towarzysz Giuliana, starszy mi
sjonarz, przysuchuje si z zainteresowaniem, ale nagle wstaje
i wychodzi z kuchni. Mwi, e nie chce si spni na wiadomo
ci z Woch. Patrzymy na niego i nic nie rozumiemy. Giuliano
zaraz wyjania, o co chodzi. Codziennie wieczorem, o staej po
rze, odbieraj tutaj wosk stacj radiow.
Nieco pniej i my wychodzimy na zewntrz, prosto pod noc
ne, rozgwiedone niebo. Doczamy do starego misjonarza, kt
ry w skupieniu siedzi na krzele z radioodbiornikiem przy uchu.
Zajmujemy wolne krzesa, a Giuliano wyciga metalowy, skada
ny stela, co w rodzaju ka polowego. Ustawia go porodku,
wyciga si na nim bez skrpowania i pokazuje nam gwiazdy
i konstelacje. To cowieczorny rytua. Obaj misjonarze suchaj

no

wiadomoci, a potem rozmawiaj albo obserwuj gwiazdy. Zwy

kle po smej id spa.
Suchajc Giuliana, zauwaam na lecych naprzeciwko wzg
rzach mae, migotliwe ogniki. To pewnie paleniska Samburu
w manyattach. Od czasu do czasu, niesione wiatrem, dobiegaj do
naszych uszu ludzkie gosy. Pusto tu, wszystko wokoo tchnie
spokojem. Nagle misjonarz zrywa si z ka. Nie wytrzyma na
wet dziesiciu minut i ju leci zaatwi jak niecierpic zwoki
spraw. Korzystam z okazji i kad si na ku, eby popatrze
na gwiazdy. Ksiyc jest w peni, w lisiej czapie, a gwiazdy wisz
tak nisko, e chciaoby si je zrywa. To pikna chwila, czuj
blisko i jedno z natur, ogarnia mnie uczucie prawdziwej
wzniosoci.
Po chwili wraca ojciec Giuliano i pyta ze miechem: Corinne,
podoba ci si moje ko? Sam je zrobiem. Jak chcesz, moesz
spa na dworze, ja te tak czasem robi".
Oczywicie, e chc! Wcale nie trzeba mnie do tego namawia.
Od razu id po moje rzeczy do spania: cienki materac, piwr
i dwa koce. Na metalowym stelau moszcz sobie miciutkie po
sanie. Moi towarzysze przypatruj si temu nieco sceptycznie,
a Klaus pyta: Naprawd chcesz tu spa? Serio? Nie boisz si te
go caego robactwa?". Odpowiadam, e nie. To wspaniaa okazja,
bo ta noc pod goym niebem wynagrodzi mi to, e nie mog sp
dzi, tak jak planowaam, jakiej nocy w manyatcie mamy.
Uzbrojeni w latark kieszonkow wszyscy jeszcze raz udajemy
si do toalety, a potem kady maszeruje do swojej sypialni". Na
si kierowcy wdrapuj si na ciarwk, Albert i Klaus znikaj
w swojej puszcze po konserwach". Ja wskakuj do lekkiego pi
wora, przykrywam si kocami i nacigam na gow kaptur dresu,
bo w nocy z pewnoci zrobi si zimno. Jest tak wspaniale, e
chce mi si krzycze z radoci! Mam wraenie, e oto zawdro
waam na koniec wiata - czuj si wolna, lekka i bardzo maleka
wobec wszechwiata. Take moje problemy w tej chwili wydaj
si drobne, w ogle niewane. Wpatruj si w niebo i rozpoznaj
coraz to nowe konstelacje. Wysoko w grze, za ciemnym pagr
kiem ukazuje si nagle migotliwe wiateko. To samolot, ktry
131

na wysokoci dziesiciu tysicy metrw przelatuje nade mn,

w drodze do nieznanego mi celu.
Giuliano jeszcze co robi w kuchni, w kocu i tam ganie wia
to. Sysz, jak kierowcy rozmawiaj szeptem w swoim jzyku,
potem i oni milkn. Jest cicho. Wracam mylami do mojej rodzi
ny w Barsaloi. Zastanawiam si, jak te jutro wypadnie wito
poegnalne, ile osb przyjdzie na uroczysto. Niedugo potem
bdziemy musieli si rozsta. Odganiam t myl od siebie, nie
chc, eby przytumia to wspaniae uczucie szczcia, ktre te
raz mn owadno.
Sysz jakie szelesty i chroboty, ale wcale si tym nie przej
muj, bo przecie moje oe jest na wysokoci jednego metra nad
ziemi. Powietrze jest czyste, klarowne. Powoli zaczyna ogarnia
mnie senno. W krtkiej modlitwie dzikuj za udany jak dotd
pobyt w Barsaloi i Sererit i zasypiam. Budz si w rodku nocy.
Mam zimny nos, koce zsuny si z ka na ziemi, pi na nich
malutki kotek. Nacigam koce i moszcz si wygodnie, a kotek
ley teraz koo mnie i mruczy rozkosznie. Z oddali dolatuje ry
czenie jakiego dzikiego kota. Lew albo lampart - zastanawiam
si krtko, ale zaraz znowu zasypiam. Rano dowiaduj si od
Giuliana, e to by lampart. W tej okolicy yje ich jeszcze stosun
kowo duo.

MSZA

W GRACH NDOTO

Dzisiaj jest nie tylko niedziela, ale i urodziny Alberta. Oczy

wicie chcia to przed nami zatai, ale mu si nie udao. Zatrosz
czyam si o to. Ju podczas niadania piewamy mu ma sere
nad, silny gos Giuliana gruje nad wszystkimi. Potem misjonarz
idzie przygotowa si do mszy, a my mamy woln godzin.
Klaus bierze kamer i we trjk maszerujemy drog, ktr
wczoraj szy do domu krowy. Po niedugim czasie dochodzimy
do wyschnitego koryta rzeki. Przebiegaj przez nie malowni
czo wyrzebione skay. Klaus i ja uznajemy, e to odpowiednie
miejsce dla uczczenia urodzin Alberta. Siadamy na skale, wr132

czam Albertowi prezenty - Klaus wszystko pilnie filmuje.

W kocu nie kady moe powiedzie, e obchodzi urodziny
w najdalszym zaktku afrykaskiego buszu, w dodatku w wy
schnitym korycie rzeki, i zosta obdarowany upominkami pro
sto z Bahnhofstrasse w Zurychu! Albert jest naprawd wzruszo
ny, a my z Klausem cieszymy si, e sprawilimy mu rado.
Jak w wielu innych sytuacjach, tak i przy tej maej ceremonii
mamy nieproszonych goci - towarzysz nam mali gapie. Ledwie
usiedlimy, a ju, jakby spod ziemi, pojawia si kilkoro dzieci.
Stoj w bezpiecznej odlegoci i z nieporuszonymi twarzami
przygldaj si, co robimy. Dopiero po dobrej p godzinie ich za
interesowanie sabnie i dzieciaki odchodz powoli w milczeniu.
Wracamy na czas. Akurat zaczynaj schodzi si na msz
pierwsze osoby. Niemal wycznie s to tradycyjnie ubrane ko
biety i dziewczta. Wikszo ma przy sobie mae dzieci. Dzie
ciaki dostaj najpierw utshi, pynn papk z kukurydzy, potem
razem z matkami zasiadaj na misyjnych awkach. Kocielna
manyatta wypenia si ludmi. Na nasz widok niektrzy zatrzy
muj si zaniepokojeni, wraenie robi zwaszcza Klaus ze swoj
kamer. Inni wcale nie zwracaj na nas uwagi. Wikszo dzieci
ubrana jest w skromne czerwone szkolne sukienki, natomiast ko
biety s przystrojone i ubrane wyjtkowo piknie i starannie.
Kolorowe kangi a lni czystoci. Natarte tuszczem twarze
byszcz, a ogolone gowy ozdabiaj kolorowe przepaski z pacior
kw. Kilka kobiet ma na szyi nawet ozdoby z wosia yrafy, co
raz rzadziej spotykane i zakadane tylko na wielkie wita.
Wyglda na to, e niedziela w kociele to dla tych kobiet praw
dziwie witeczny dzie. Klaszcz i piewaj z takim zaangao
waniem, z takim przejciem i radoci, e robi mi si ciepo na
sercu. Przy akompaniamencie maego bbenka i dwch tamburynw skleconych z wygitych wierzbowych gazek i kapsli od
butelek piewaj tradycyjne afrykaskie pieni kocielne. Pieni
s rytmiczne i pene radoci. Kilka kobiet piewa niemal w tran
sie, kiwaj w takt gowami - zupenie jak podczas tradycyjnych
tacw. piew zaczyna zazwyczaj jedna kobieta, silnym, jasnym
gosem, potem doczaj do niej inne. Wszystko to trwa i powta133

rza si, a w kocu pojawia si ojciec Giuliano z metalow wali

zeczk. Wyciga swoje szaty mszalne i wkada je na cywilne
ubranie. Potem przykrywa prosty otarz kolorowym ptnem
i ustawia na nim kielich z winem i puszk z hosti.
Tymczasem okrga chata, w ktrej tylko skromny drewniany
krzy i kilka prostych papierowych obrazkw z wizerunkami
Maryi i Dziecitka Jezus wiadczy o tym, e jest to chrzecija
ski koci, do ostatniego miejsca wypenia si wiernymi.
W ostatnich rzdach siedzi nawet kilku starszych mczyzn, co
wiadczy o nadzwyczajnych umiejtnociach misjonarza. Bo e
by przycign do kocioa mczyzn Samburu, trzeba si na
prawd mocno wysili. W przerwach midzy piewami ojciec
Giuliano opowiada co w kisuaheli, a jaki Samburu tumaczy to
na maa. Pod koniec mszy misjonarz rozdaje komuni, a potem
znowu nastpuj piewy. Na zakoczenie wszyscy podaj sobie
donie. Patrz na wyraziste twarze kobiet i mam wraenie, e
uczestniczenie we mszy to dla nich nie tylko odmiana, ale
i prawdziwa rado. Po naboestwie ojciec Giuliano pieczoo
wicie skada wszystko do metalowej walizeczki. W tym czasie
tumacz podaje starym mczyznom nieco tytoniu do ucia - na
drog do domu. Na nas ta msza zrobia naprawd wielkie wrae
nie. Wiem, e to niezwyke przeycie jeszcze dugo pozostanie
ywe w naszej pamici.

POEGNALNE

WITO

Najwyszy czas, by wyruszy do Barsaloi. Giuliano bdzie nam

towarzyszy spory kawaek, gdy musi dzisiaj pojecha do Nairo
bi. Z niepokojem dostrzegamy w oddali na niebie ciemne chmu
ry. To moe oznacza, e rzeka ju wkrtce wypeni si wod
i bdziemy musieli zrobi daleki objazd. Misjonarz jest byska
wicznie gotowy do wyjazdu - jak prawdziwy Samburu nie musi
dokonywa wikszych przygotowa, aby wyruszy w drog.
Kiedy dojedamy do rzeki, widzimy, e piasek na brzegach
jest ciemny. To oznacza, e poziom wody pod ziemi ju si
134

podnis. Postanawiamy pojecha naokoo. Potem okae si to

rozsdn decyzj.
Po duszej jedzie docieramy do okrgu granicznego Bara
goi - gwnej miejscowoci plemienia Turkana. Mimowolnie
myl o konflikcie sprzed paru lat. To std Turkana najechali
na tereny Samburu. Skrcamy w bok tu przed Baragoi i nagle
rozpoczyna si gwatowna ulewa. Leje jak z cebra. Prawie nie
wida drogi, po ktrej toczy si masa spienionej, brunatnej wo
dy. Na szczcie to dopiero pocztek pory deszczowej. Ziemia
jest jeszcze bardzo sucha i nie rozmika od razu, da si normal
nie jecha. Mam nadziej, e w Barsaloi jeszcze nie pada, bo je
li tak, trudno bdzie utrzyma ogniska potrzebne na nasze
wito. Giuliano uspokaja mnie, ale mwi, e filmowcw to
pewnie troch zmoczy.
Jedziemy jeszcze jaki czas po mokrej drodze, a potem mijamy
miejsce, gdzie przed laty utknlimy we troje, Lketinga, Napirai
i ja, z powodu awarii akumulatora. Lketinga musia wtedy wr
ci do misji, kilka godzin marszu, eby poprosi ojca Giuliana
o pomoc. A ja siedziaam tutaj przez cztery godziny, sama z ma
lutk Napirai, na tym upiornym skwarze. Jedyn rozrywk byy
stada zebr i strusie, przechodzce obok. Kiedy przypominam
Giulianowi tamt przygod, misjonarz mieje si i mwi: No
tak, Corinne, nie raz ratowaem ci z opaw".
Wkrtce dojedamy do Barsaloi. Z ulg stwierdzam, e co
prawda niebo jest zachmurzone, lecz nie pada. Ale misjonarz
musi si popieszy, jeli chce zdy przejecha niebezpieczn
Wamba River. Umawiamy si jeszcze na poegnaln kolacj
w Nairobi, egnamy serdecznie i Giuliano ju pdzi w kierunku
Wamby.
*

Zajedamy na teren misji. Nasi kierowcy zabieraj si do roz

bijania obozu i namiotw na noc. A my idziemy do kraalu - cze
kaj tam ju na nas liczni gocie. James wychodzi nam naprzeciw
ko i mwi z wyran ulg w gosie: Bogu dziki, nareszcie jeste135

cie! Ugotowalimy mas jedzenia. Pierwsi gocie przyszli ju

przed poudniem, wszyscy s porzdnie godni. Ale powiedzia
em, e poczstunek rozpocznie si dopiero, jak wy wrcicie". Py
tam o Lketing i dowiaduj si, e bardzo si stara i mocno przy
oy do przygotowania wita. Razem ze starszym bratem zabili
cztery kozy i porozdzielali miso do gotowania na kilka chat.
Wchodzimy do kraalu. To, co widz, troch mnie zaskakuje.
Nie spodziewaam si a takiej masy goci. Ze wszystkich stron
podchodz do mnie ludzie i pozdrawiaj zwykym: Supa, mama
Napirai, seran a ge? ciskam wycignite donie, od czasu do cza
su kto mnie opluwa na szczcie. Wikszo goci znam przy
najmniej z widzenia. Przy samej tylko chacie mamy zebrao si
okoo trzydziestu kobiet, czekaj cierpliwie na rozpoczcie wi
ta. Z mam mog si tym razem powita tylko uciskiem doni,
inaczej nie wypada. Z radoci zauwaam, e woya now, ko
lorow kwiecist spdnic ode mnie. Siedzi obok crki przed
manyatt i wyglda na bardzo zadowolon.
James mwi, e czas rozpocz poczstunek. Wkrtce wrc
do domu zwierzta i kobiety bd miay pene rce roboty. Mi
mo to, zgodnie z tradycj to nie one dostan jedzenie jako pierw
sze - najpierw musz si naje mczyni. Troch nam gupio,
bo wszystko jest od dawna przygotowane i czekano tylko na nas.
Lketinga ma na sobie now czerwon koszul. Bierze mnie za
rk, prowadzi do bocznego pomieszczenia w domu Jamesa
i pokazuje ogromne michy, pene gotowanego ryu, fasoli, mi
sa. Masa jedzenia! Jestem pod wraeniem. Porzdnie si napra
cowali - wyglda to na uczt dla ponad setki osb! Jedzenia
strzee tata Saguny. Stoi w drzwiach, przed ktrymi ustawia
si duga kolejka mczyzn z miskami w rku. Lketinga zamie
nia z bratem kilka sw i zaczyna si poczstunek. Brat Lketingi znakomicie sobie radzi z wydawaniem jedzenia - robi to
z wielk powag i spokojem. Tymczasem Lketinga opowiada
mi o przygotowaniach i pracy, jak woyli w to, aby nasi gocie
byli zadowoleni ze wita. Jestem pena podziwu dla znakomi
tej organizacji - naprawd si postarali i wszystko przebiega
znakomicie!
136

Lecz my, Europejczycy, czujemy si troch zagubieni. Bo jed

nak ta uroczysto bardziej przypomina wydawanie jedzenia
przez organizacj charytatywn ni prawdziwe wito, jakie pa
mitam z dawnych czasw tutaj. Wtedy mieszkalimy poza wsi,
i wszystkie nasze uroczystoci odbyway si na otwartej prze
strzeni, na sawannie. Nasi gocie malowniczo porozsiadani na
ziemi, pod goym niebem, spoywali przygotowane na poczstu
nek jedzenie. A gdy wszyscy byli ju syci, rozpoczynay si ta
ce przy akompaniamencie rytmicznych pieww. Wszystkie gru
py wiekowe po kolei. Pamitam t wspania atmosfer. To byy
pikne uroczystoci, pene tajemniczego, magicznego uroku.
Dzisiaj moja rodzina mieszka w kraalu w obrbie wsi. Jedzenie
podaje si w zamknitym pomieszczeniu, a i tacw pewnie nie
bdzie. Moe przyczyna jest po prostu taka, e tym razem nie jest
to wito z okazji lubu, narodzin lub innego radosnego wyda
rzenia, tylko uroczysto poegnalna.
Wracam do chaty mamy i siadam na ziemi midzy ni a jej
crk. Mama z powan min huta na kolanach Saruni. Coraz
to zagaduj do mnie kolejne kobiety, ktre doczaj do goci.
Jedne pytaj, czy wrciam do Lketingi, inne wypytuj o Napirai. Mwi, e powinnam j tutaj przywie i zosta w Barsaloi,
razem z crk i mem. Oczywicie nie zamierzam wyjania
tym kobietom, serdecznym i penym yczliwoci, e Napirai
z pewnoci nie byaby zachwycona takim yciem. Zostaa prze
cie wychowana w Szwajcarii, w kulturze biaych. Mwi tylko,
e nastpnym razem Napirai pewnie przyjedzie tutaj ze mn, aby
pozna swoje afrykaskie korzenie.
Kobiety czekaj cierpliwie na swoj kolej. Nie wygldaj na
niezadowolone, przeciwnie - wikszo jest pogodna i radosna.
Nadchodzi James i czstuje wszystkie tytoniem. Ja te wycigam
rk. Kiedy wkadam gorzkie licie do ust, mama energicznie da
je mi do zrozumienia, e mam natychmiast wszystko wyplu.
Nie rozumiem, skd to nage poruszenie i zdenerwowanie, prze
cie niemal wszyscy tutaj uj tyto. James wyjania mi, e bd
miaa potem problemy odkowe. No i jestem za moda - tyto
uj tylko stare kobiety. Co prawda, nie rozumiem zwizku, ale
137

posusznie wypluwam wszystko na ziemi. Kilka kobiet mieje

si i klaszcze w donie, inne cigle jeszcze spogldaj na mnie
z ponur min. Pniej, w Wambie, zupenie przypadkiem do
wiem si czego wicej na temat tego tytoniu.
Wrd obecnych jest pewna kobieta, ktra w szczeglny spo
sb przyciga moj uwag. Jestem pewna, e nie znam jej z wcze
niejszych czasw. Jej gadko wygolona gowa nienaturalnie sil
nie byszczy w socu. Kobieta ma szeroko rozstawione oczy,
midzy brwiami wyranie rysuj si dwie gbokie, pionowe
zmarszczki. Wargi s bolenie zacinite, cigle nimi porusza.
Ona te podaje mi do, jakby mnie ju dawno znaa. I pyta
o Napirai. Kiedy na mnie patrzy, w jej oczach rozbyskuj jakby
iskry gniewu. Ta kobieta roztacza atmosfer zagroenia i niepo
koju. Jest w niej co niesamowitego. Wcale mi si to nie podoba,
dlatego wstaj i id do domu Jamesa. Chc zobaczy, ile jeszcze
potrwa, zanim wreszcie i kobiety bd mogy napeni swoje ta
lerze. Po drodze dostrzegam za domem mamy modziutk on
Lketingi wraz z dwiema innymi dziewcztami. Popatruje na
mnie z widocznym zaciekawieniem. Zastanawiam si, co te ona
sobie myli.
Tymczasem kolejka mczyzn, czekajcych na jedzenie, wy
ranie si zmniejszya. Lketinga cigle jeszcze wszystkiego do
glda, bacznie obserwuje mczyzn. James prosi mnie do domu,
ebymy i my wreszcie co zjedli. Ale ja chc je dopiero wtedy,
gdy poczstunek dostan przybye kobiety. Widz, e niektrzy
mczyni ju po raz drugi ustawili si w kolejce. Nieco poiryto
wana pytam Jamesa, kiedy wreszcie posiek dostan kobiety
i dzieci. Przecie czekaj ju tutaj z pustymi talerzami w do
niach ponad godzin i raz po raz zagldaj do rodka. James od
powiada spokojnie: Kobiety dostan je dopiero, jak najedz
si wszyscy mczyni". Ogarnia mnie zo, bo przecie ju nie
dugo wrc kozy i kobiety nie bd miay czasu na jedzenie.
Podchodz do Lketingi i prbuj u niego wzbudzi odrobin
wspczucia dla kobiet. Pole, pole, spokojnie, spokojnie - uspo
kaja mnie Lketinga - zaraz nakarmimy ostatnich mczyzn"Idzie do starszego brata i co tam z nim szepce.
138

Wiem, e bardzo si staraj, ale jestem kobiet i chciaabym,

eby dano ju co do jedzenia wanie kobietom i dzieciom. Za
gldam do pomieszczenia jadalnego i widz trzech mczyzn po
silajcych si z prawdziw rozkosz. Na wybetonowanej podo
dze walaj si ogryzione koci. Z ulg stwierdzam, e w miskach
zostao jeszcze duo strawy. Wreszcie ostatni go pci mskiej
opuszcza pomieszczenie i Lketinga woa co do kobiet. Barwna
kolumna rusza z miejsca i podchodzi do domu. Kobiety nie
spiesznie staj w kolejce i czekaj cierpliwie. Potem, z napenio
nymi miskami i talerzami ustawiaj si wokoo kurnika i jedz
na stojco. Od czasu do czasu podaj te jedzenie dzieciom, kt
re trzymaj w chustach na plecach.
Ale najpierw same uj przeznaczone dla dzieci kawaki i do
piero takie rozmikczone jedzenie wsuwaj zgodniaym malu
chom do buki. Ja te tak robiam, gdy mieszkaam tutaj z ma
lutk Napirai. Nie ma tu przecie specjalnego poywienia dla
dzieci.
Stoj, przygldam si i zauwaam, e jak tylko jakie dziecko
stanie w kolejce, to natychmiast si je przegania. Pytam Jamesa,
dlaczego. Odpowiada mi, e jedzenie dla dzieci bior matki.
Dzieci musz poczeka - dodaje - aby nie byo tak, i jedna ro
dzina dostanie podwjne porcje, a inni odejd z niczym".
Przechadzam si po kraalu i wszdzie widz umiechnite twa
rze. Gocie s naprawd zadowoleni. Nagle podchodzi do mnie
waciciel hotelu, czowiek, ktry poprzednio pokaza mi on
Lketingi. Mwi, e nasze wito to sukces, bo przyszo duo lu
dzi, zwaszcza starych. Jest nawet powszechnie powaana kobie
ta, ktra trudni si obrzezaniem dziewczt. Jej przybycie to dla
gospodarzy wielki zaszczyt. Mczyzna wskazuje kobiet, ktra
przed manyatt mamy zrobia na mnie niemie wraenie. To ona
tak strasznie okalecza dziewczta - bo tak chce tradycja. Teraz
rozumiem, dlaczego byo mi nieprzyjemnie. Na myl, e taka
wanie kobieta mogaby okaleczy rwnie moj crk, czuj
zimny dreszcz.
Kiedy do domu wracaj kozy, w kolejce cigle jeszcze stoi wie
le kobiet i dziewczt. Kraal wypenia si zwierztami, robi si
139

toczno i troch niespokojnie. Kilka kobiet i dziewczt z peny

mi talerzami biegnie do domw - do swojej roboty. Ja te chc
ju i do Jamesa, eby wreszcie co zje, ale w tym momencie
znowu staje przede mn mj informator". Mwi, e koniecznie
chce si ze mn przywita ona Lketingi. Id za nim bardzo za
ciekawiona.
ona Lketingi stoi z dwiema dziewcztami za swoj na wp
ukoczon manyatt. Wycigam do niej rk i pozdrawiam tra
dycyjnym: Supa. Dziewczyna chichocze niepewnie i do poowy
zasania twarz doni. Mczyzna zamienia z ni kilka sw,
a wtedy ona niemiao podaje mi rk. Jestem prawdopodobnie
pierwszym biaym czowiekiem, jakiego dotyka. Jej pena twarz
wyglda jeszcze bardzo dziecinnie. Witam si take z pozostay
mi dziewcztami, ktre take s ju zamne.
Robi to na mnie due wraenie. Jestem wstrznita. Jedna
z dziewczynek jest przynajmniej o gow nisza ni ona Lketin
gi i wyglda, jakby nie miaa jeszcze dwunastu lat. Mwi o mo
ich wraeniach hotelarzowi, a on, miejc si, odpowiada: Tak,
wiem, e to szalestwo, lecz ona naprawd naley do tamtego
mczyzny!" - i wskazuje gow w stron stojcej opodal grupy.
Ale zanim zdyam rozpozna, ktry to mczyzna, podchodzi
do nas wyranie zy Lketinga. Nie wiem, co mu si nagle stao
i o co chodzi. Lketinga mwi co podniesionym gosem do swo
jej modej ony - dziewczyna natychmiast potulnie odchodzi.
Prbuj uspokoi mojego byego ma, mwic, jak bardzo si
ciesz, e mogam pozna jego on. Lketinga nie sucha, tylko
z naciskiem zwraca mi uwag, ebym wicej z ni nie rozmawia
a, bo to nie wypada.
Poirytowana id do domu Jamesa. Jego ona jak zwykle stoi
z boku, a Saruni nie odstpuje ojca na krok. Ale nie widz mae
go Alberta. Kiedy o niego pytam, James przykada palec do ust
i pyta: Syszycie dzwoneczek?". Nasuchujemy i rzeczywicie
po chwili docieraj do nas delikatne dwiki - to may Albert ba
wi si po ciemku na dworze. Wybuchamy miechem, a James
wyjania, e na takie okazje zakadaj chopcu na nog may
dzwoneczek, aby byo go atwiej znale.
140

Stefania przynosi wielki garnek z misem, do ktrego jest jesz

cze ry z fasol. Stawia wszystko na stole. Czstujemy si, a Ja
mes pokazuje nam co smakowitsze kawaki. Z apetytem obgryza
my miso z kostek.
Nieco pniej docza do nas tata Saguny i nakada sobie pe
ny talerz. Brat Lketingi nigdy nie siada na krzele - przykuca
i opiera plecy o cian. Zwykle jest bardzo cichy i spokojny, ale
gdy ju zacznie mwi, bardzo si oywia. Teraz te co opowia
da, chyba o przygotowaniach do naszej uroczystoci. Na koniec,
jakby dla podkrelenia i potwierdzenia swoich sw, pluje na
podog. Wszyscy po kolei opowiadaj co wesoego i robi si na
prawd przyjemnie. Klaus i Albert po zjedzeniu kilku kawakw
misa owiadczaj, e maj do. James i jego brat nie posiadaj
si ze zdumienia i kwituj to salw miechu.
Opowiadamy o wizycie u ojca Giuliana. W pewnej chwili przy
pominam sobie o moim maym magnetofonie. Przecie podczas
mszy nagraam pikne piewy kobiet. Wczam odtwarzacz
i wszyscy suchaj z wielkim zaciekawieniem.
Maa Saruni budzi si i podbiega do mnie. Zachwycona przy
ciska magnetofon do ucha i zaczyna rusza si w takt muzyki.
Udaje si jej skusi nawet niemiaego braciszka, maego Alber
ta, ktry w kocu podchodzi i pozwala przysun sobie odtwa
rzacz do ucha. Oczy chopczyka robi si coraz wiksze i jesz
cze bardziej okrge, a my wszyscy przygldamy si dzieciom
rozbawieni.
Tylko Lketinga jest powany, prawie si nie odzywa. Wydaje
mi si, e myli o poegnaniu, gdy patrzy na mnie intensywnie
i w skupieniu. Nagle pyta: O ktrej jutro jedziecie?". Odpowia
dam, e po spakowaniu wszystkiego. Potem pjdziemy jeszcze
do misji, poegna si z ojcem misjonarzem. A pniej przyj
dziemy do kraalu i wypijemy z mam chai" - mwi. Lketinga
potakuje - to dobrze, bo mama chciaaby nas pobogosawi
i powiedzie nam enkai na drog. A ja bd wam towarzyszy
do Maralalu" - dodaje. Jestem mile zaskoczona i bardzo si cie
sz. Dziki temu poegnanie bdzie atwiejsze, bo nie ze wszyst
kimi naraz.
141

Tymczasem Stefania razem z dziemi posza ju do sypialni.

My take wkrtce si egnamy i wracamy do misji - wszyscy s
zmczeni po tym wyczerpujcym dniu. Lketinga odprowadza
nas do bramy i yczy dobrej nocy.
Jak co wieczr zasiadamy jeszcze na par minut na kempingo
wych krzesekach i dzielimy si wraeniami. Wszyscy troje uwa
amy, e naszemu poegnalnemu witu zabrako witecznej at
mosfery. Ale wydaje si, e gocie byli naprawd zadowoleni.
Tak przynajmniej nas zapewniano.
Potem omawiamy plan dalszej podry. Albert musi pojecha
bo Nairobi, poniewa stamtd ma samolot do kraju. Ja natomiast
chciaabym zosta w Kenii jeszcze tydzie. Wydaje si, e nie ma
sensu wraca na plan filmu, a ponadto wanie rozpoczyna si
pora deszczowa. Postanawiamy zatem nastpnego dnia wyruszy
do Nairobi. Chciaabym jeszcze odwiedzi szpital w Wambie.
Koniecznie. Byam tam kilka razy, kiedy moje ycie wisiao do
sownie na wosku, i wanie w tym szpitalu mnie ratowano.
Tam te urodziam Napirai. Moja crka to pierwsze dziecko mie
szanej krwi, jakie przyszo na wiat w Wambie. Chciaabym
przywie jej stamtd kilka fotografii. Albert i Klaus doskonale
to rozumiej i chtnie przystaj na mj plan. Obmylamy wic
tras do Nairobi przez Wamb.

NOCNY

TANIEC

Jeszcze nie zakoczylimy narady, gdy do naszych uszu docie

raj odgosy piewu i klaskania. Najpierw ciche, potem coraz
goniejsze. To brzmi jak taniec wojownikw, a w dodatku gosy
dobiegaj z niedaleka. Moje zmczenie znika jak rk odj. Rzu
cam, e moe by tak poszuka taczcych. Warto, aby Albert
i Klaus zobaczyli taki taniec. Owijam si ciemnym kocem, eby
nie zmarzn, ale i po to, eby mnie od razu nie dostrzeono. Nie
chcemy przeszkadza taczcym. W ciemnoci docieramy do
bramy misji i czeka nas tu niemia niespodzianka - brama jest
zamknita! Nie wiedzielimy o tym, e na noc zawsze j zamyka142

j. Jestem rozczarowana i chc wraca do namiotw, ale w Alber

cie najwyraniej budzi si duch wojownika, bo mimo pnej po
ry puka do drzwi misji.
Specjalnie dla nas otwieraj bram, ebymy mogli obejrze
taniec wojownikw. Przed laty wielokrotnie miaam okazj ogl
da takie ceremonie. Za kadym razem byam oczarowana, pa
trzc, jak pikni, szczupli i gibcy wojownicy wyskakuj wysoko
w gr, jak przy akompaniamencie pieww i klaskania wybijaj
rytm nogami.
Idziemy przez owietlon ksiycem wiosk w kierunku,
z ktrego dobiega piew. Po kilku minutach dochodzimy do pa
skiego, pustego placu, na ktrym zebraa si niewielka grupa lu
dzi. eby nas nie zauwaono, siadamy pod akacj - nie chcemy
by intruzami. Taczcych jest niewielu. Towarzyszy im kilka
dziewczt.
Szybko si orientuj, e to nie wojownicy, lecz nieobrzezani
jeszcze modzi chopcy. No tak, z tego mog jutro wynikn pro
blemy, bo nie wypada, abym ja, matka", ona byego wojowni
ka, przygldaa si tacom nieobrzezanych chopcw. Ale jestem
tak oczarowana tym piknym widokiem, e nie mog ruszy si
z miejsca. Klaus i Albert take patrz jak urzeczeni na wspaniae
przedstawienie.
Przypominaj mi si dawne czasy, kiedy Lketinga by jeszcze
silnym, piknym wojownikiem. On, najwyszy spord wszyst
kich, zwykle wyskakiwa w tacu najwyej. Jego wspaniae, du
gie czerwone wosy fruway w powietrzu. Po kilkugodzinnym
tacu wojownicy wygldali dziko i nieprzystpnie. Zdarzao si,
e niektrzy wpadali w rodzaj transu. Tym chopcom tutaj dale
ko do takiego stanu, dopiero zaczli taniec.
Niestety, zgromadzeni ju wkrtce nas zauwaaj, kilka razy
syszymy sowo mzungu. Par osb podchodzi do nas i wita si,
inni tacz dalej, jeszcze inni odchodz. Nie chcemy duej prze
szkadza i opuszczamy miejsce taca. Chocia patrzylimy na to
niezwyke widowisko tak krtko, by to pikny akcent na zako
czenie dnia.
Kiedy niedugo potem kad si w moim namiocie, uwiada143

miam sobie z ca wyrazistoci, e to moja ostatnia noc tutaj.

Dugo nie mog zasn i nawet troch pacz. Mam tylko nadzie
j, e nie popacz si jutro, przy poegnaniu.

POEGNANIE
Nastpnego ranka nasi kierowcy zwijaj obz i wszystko pakuj,
my natomiast siedzimy jeszcze przez jaki czas z ojcem misjona
rzem w budynku misyjnym. Ksidz pokazuje nam ozdoby, ktre
miejscowe kobiety wyrabiaj w ramach przedsiwzicia kierowa
nego przez niego i Jamesa. Dziki temu, e kobiety za pienidze
uzyskane ze sprzeday swoich wyrobw mog chocia w czci
wyywi rodziny, ojciec misjonarz rodki z darw moe przezna
cza dla najbardziej potrzebujcych w Barsaloi albo te na specjal
ne cele. Na przykad na tworzenie nowych uj wody. Wszyscy na
tym korzystaj. Mio wiedzie, e pienidze nie s marnowane
i trafiaj w odpowiednie rce. Na poegnanie misjonarz podkre
la, e bdziemy w kadej chwili mile widzianymi gomi. Prosi
te, aby poinformowa go o wejciu filmu na ekrany, gdy ludzie
tutaj z pewnoci bd nim zainteresowani. Obiecujemy kontak
towa si z nim i wspiera w przedsiwziciach na rzecz miejsco
wej ludnoci. Jeszcze raz dzikujemy za gocin, serdecznie ci
skamy sobie rce na poegnanie i opuszczamy misj.
W kraalu Lketinga czeka gotowy do drogi przed manyatt ma
my. Wlizgujemy si do chaty, James siada obok mnie - bdzie
tumaczy moje sowa mamie. Chc z ni przez chwil porozma
wia, nie wiem przecie, kiedy i czy w ogle jeszcze si zobaczy
my. Rozmawiamy o wsplnych przeyciach z czasw, kiedy tu
mieszkaam - kady co sobie przypomina. Wspominam pamit
ny wielki deszcz, kiedy mama staa przy manyatcie i usiowaa j
przytrzyma, eby woda nie porwaa chaty i caego naszego do
bytku. James tumaczy, a mama mieje si cicho. Lketinga doda
je, e doskonale przypomina sobie t powd, i jak uratowa
dwoje maych dzieci. Kade z nas dorzuca co od siebie, opowia
da o jakim zdarzeniu.
144

Na koniec James mwi, e teraz mama chciaaby pobogosa

wi nas przed podr, eby nic zego nie przydarzyo si
w drodze. Mama, jako najstarsza osoba w rodzinie, wstaje ka
dego dnia najwczeniej i bogosawi cay kraal, kade dziecko
z osobna. Bogosawi nawet kozy, eby wszystkie zdrowo wr
ciy do domu. Potem znowu si kadzie i wstaje razem z inny
mi. Kiedy dzieciaki wychodz ze zwierztami z kraalu, mama
bogosawi je po raz drugi. To bardzo wane, od tego zaley po
mylno dnia.
James skoczy i teraz mwi mama - patrzy na mnie i przema
wia silnym i penym serdecznego ciepa tonem: Bd si za cie
bie zawsze modlia, eby doya tego wieku, co ja. Za Napirai
te. Powiedz jej, e j kocham i e moja mio jest wielka. Dbaj
o ni i przeka jej pozdrowienia od babci".
Staram si zapamita kade sowo mamy i znowu musz wal
czy ze zami, ktre napywaj do oczu. Ogromnie wzruszona
prosz Jamesa, eby powiedzia mamie, jak bardzo si ciesz
z tych odwiedzin i e caa wizyta tutaj, to spotkanie ze wszystki
mi, byo dla mnie cudownym przeyciem. Mwi, e chc tu
przyjecha z Napirai. Jak Bg da, mama bdzie jeszcze wtedy y
a. Rozmawiajc, przez cay czas trzymamy si za rce. Dzieli nas
tylko palenisko. Coraz trudniej mi mwi, ze wzruszenia mam
cinite gardo. Czuj, jak oczy napeniaj si zami, ocieram je
ukradkiem. Nie chc niepokoi mamy tym moim popakiwa
niem.
Mama dzikuje i serdecznie ciska mnie za rk. Zauwaa, e
walcz ze zami i mwi: Napij si herbaty, to pomaga".
Z wdzicznoci przyjmuj filiank, ktr mi podaje. Ale nie
mog powstrzyma si od paczu. Ponownie prosz Jamesa, eby
powiedzia mamie, e moje zy to oznaka wielkiego przywizania
do niej.
Na koniec James przekazuje mojej teciowej poegnalne sowa
od Alberta i Klausa. Ja za nieprzerwanie na ni patrz. Mama,
jak zwykle, piastuje w ramionach niemowl. Przez szczeliny
w dachu wpadaj promienie soneczne, owietlajc jej gow.
2 rozproszonym wiatem soca miesza si dym z paleniska 14S

powiata obejmuje posta mamy, nadajc jej niemal mistyczn

aur. Od tej starej kobiety bije wielka godno i majestat - moja
teciowa to wspaniaa, niezwyka osobowo. Mam nadziej, e
uda mi si przywie tu Napirai i moja crka zdy jeszcze zoba
czy swoj afrykask babci. To mama spaja ca rodzin, yj
w niej stare tradycje. Ma w sobie co, co wzbudza gboki szacu
nek w kadym, kto si z ni zetknie. Wszyscy jestemy bardzo
poruszeni.
Poegnalna wizyta u mamy trwa ponad godzin. Wychodzimy
z manyatty, w ktrej zrobio si bardzo gorco. W kraalu zebrao
si ju kilka kobiet i dzieci. Chc si z nami poegna. Wzrusze
nie ciska mnie za gardo, najchtniej rozpakaabym si na gos.
Klaus robi zdjcia dzieciakom, a one, popiskujc z radoci, ogl
daj swoje podobizny. To ju ostatnie migawki z kraalu.
Podchodz do mamy i siostry Lketingi i staj midzy nimi.
Obie spogldaj na mnie powanie. Siostra Lketingi co chwila
przytula gow do mojego ramienia - wyranie czuj, e i ona
prbuje ukry wzruszenie. Mama ma na sobie kwiecist spdni
c, na ramiona narzucia now, niebiesk chust. Z godnoci
opiera si na swojej dugiej lasce. James, jak zwykle tryskajcy
energi, zagaduje dowcipnie, stara si nas troch rozweseli. Po
tem rozpoczyna si ceremonia bogosawiestwa. My, Europej
czycy, stajemy midzy Jamesem i Lketing, a mama z zamkni
tymi oczami zaczyna gon modlitw. Po kadym zdaniu odpo
wiadamy: Enkai. Wszyscy jestemy wzruszeni. Po skoczeniu
modlitwy po raz ostatni obejmuj mam, niemo patrz jej
w oczy. Ona na krtk chwil przyciska do mnie gow i mwi:
Lesere, lesere - do widzenia".
Teraz egnamy si z Jamesem, Stefani, dziemi i siostr Lke
tingi. Nieco dalej dostrzegam mod on mojego byego ma.
Nasze spojrzenia si spotykaj. Odnosz wraenie, e chce mi co
powiedzie. Ale co - nie wiem. Mam nadziej, e ta moda dziew
czyna zazna chocia troch przyjemnych chwil w maestwie
z Lketing. Moe dziki mojej wizycie, dziki temu, e tyle
si razem mialimy, Lketing stanie si milszy i dla niej. Kto
wie?
Ufi

James przekazuje pozdrowienia dla mojej matki, jej ma

Hanspetera i caej rodziny. Szczeglnie gorco mam oczywicie
uciska Napirai.
Idziemy do samochodw i podczas tej krtkiej drogi ciskam
wycignite rce, zewszd sysz poegnalne sowa: Lesere, mama
Napirai, lesere!
Powoli wyjedamy ze wsi, po obu stronach drogi stoj ludzie
i machaj na poegnanie. Robi mi si straszliwie smutno. Jak do
brze, e jedzie z nami Lketinga i jeszcze przez jaki czas bd bli
sko niego. Ta wizyta bya dla mnie jak podr w czasie, jakbym
wrcia do mojego minionego ycia - zajrzaa przez okno w prze
szo. I nawet jeli to czy owo zmienio si tutaj, w Barsaloi, to
przecie wiele rzeczy pozostao takimi, jakimi je zapamitaam
z modoci. Nie odczuam dystansu, oddalenia od tutejszych lu
dzi. Przeciwnie - ten powrt by jak przyjazd do domu. Moja
afrykaska rodzina, a take mieszkacy wsi przyjli mnie jak
crk dawno uznan za utracon. I wanie dlatego tak trudno mi
teraz std wyjeda.
Jedziemy w milczeniu. Lketinga patrzy przed siebie, wyglda
dzisiaj jakby starzej, jaki taki zapadnity w sobie. Niepokoi
mnie to, ale zaraz przypominam sobie, e kilka dni temu mwi
po cichu do Alberta: Albert, I have realy changed my life, I'm
happy now.
Dojedamy do Opiroi. Nagle Lketinga pokazuje grup kobiet
i dzieci: Patrz, tam jest mama Nataszy, chcesz si z ni przywi
ta?" - pyta. Oczywicie, e chc! Dawniej odwiedzaymy si
nawzajem i podczas jednej z tych wizyt nadaam imi jej crce.
Mem mamy Nataszy jest brat przyrodni Lketingi. Jego take
chtnie bym zobaczya. Pamitam, e potrafilimy si mia ca
ymi godzinami. wiat biaych by temu mczynie cakowicie
obcy. Zapaki czy zapalniczka byy dla niego prawdziwymi cuda
mi, mwi, e to ponce rce". Nigdy nie pi coca-coli. Ju sam
ciemny kolor napoju by dla niego podejrzany. A kiedy wreszcie
raz omieli si sprbowa coli, musujcy pyn na jzyku tak go
przestraszy, e od razu wszystko wyplu.
Mama Nataszy podchodzi do mnie. Ma na rku mae dziecko.
1/C7

Supa, mama Napirai! - woa. Obejmuj j, ciskamy si z nieka

man radoci. Ju wczeniej dowiedziaa si od crki o moim po
bycie tutaj. Pytam j o ma, ale okazuje si, e go nie ma - jest
na sawannie ze stadem krw. Mama Nataszy od razu pyta o Napi
rai. Pokazuj jej, jaka dua jest moja crka i mwi, e chodzi do
szkoy. Wtedy ona ze miechem podaje mi malucha, ktrego trzy
ma na rkach i mwi: We tego chopaczka i polij go do szko
y!". Wszyscy si miej. Lketinga tumaczy, e mama Nataszy
ma ju siedmioro dzieci, caej rodzinie dobrze si powodzi. Ta
kobieta jest szczliwa, jej m zawsze sprawia na mnie wraenie
dobrego, poczciwego czowieka, nigdy te nie wzi sobie drugiej
ony.
Razem z mam Nataszy stoi jeszcze kilka kobiet. Wszystkie
maj w kangach na plecach mae dzieci. Jedna z nich ma na sobie
tradycyjn, garbowan skr krowi. Jakich dwch starszych
mczyzn pozdrawia mnie serdecznie. Twierdz, e pamitaj
mnie z dawnych czasw i pytaj, czy ich poznaj. Nie chc spra
wia im przykroci i potakujco kiwam gow. Pluj mi na szcz
cie na rce. Przed odjazdem wycigam z torby podrnej moje
dwie ulubione kangi i daj je mamie Nataszy. Zaskoczona i ura
dowana dzikuje mi serdecznie. A ja jestem zadowolona, e na
koniec spotkaam jeszcze jedn star znajom, ktrej w dodatku
najwyraniej dobrze si powodzi.
Droga prowadzi nas znowu obok na wp ukoczonego kocioa-termitiery, potem wjedamy na gciej zadrzewiony te
ren. Strasznie trzsie i zarzuca na wybojach. Gdy tylko zacznie tu
pada deszcz, droga zamieni si w grzzawisko i bdzie zupenie
nieprzejezdna.
Przed Maralalem robimy krciutk przerw, bo z oddali wida
ju deszcz, zrobio si wyranie chodniej. Lketinga nagrywa na
mj may magnetofon kilka sw dla Napirai. Ledwie skoczy
ostatnie zdanie, a ju zacza si ulewa. Prawdziwy potop. Szyb
ko wskakujemy do samochodu i pdzimy do Maralalu, zanim
droga stanie si jednym wielkim bajorem. Deszcz siecze po szy
bach, a woda szumi pod koami. Mijamy zwierzta, ktre stoj
bez ruchu w strumieniach deszczu. Ludzie za szukaj schronie148

nia pod drzewami. Nasi kierowcy musz ostronie objeda wy

penione wod dziury i doy - w tej brunatnej breji nie da si
oceni ich gbokoci.
W Maralau chcemy zje co razem z Lketinga, w jakim
miejscowym lokalu. Proponuj somalijsk restauracj, gdy
cz si z ni mie wspomnienia.
Wtedy, przed laty, kiedy po raz pierwszy zachorowaam na ma
lari, przez cztery tygodnie prawie nic nie jadam - mj organizm
niczego nie przyjmowa. Byam bliska mierci z wyczerpania. Le
karze ze szpitala w Maralau nie potrafili mi pomc, a ja byam
zbyt saba, eby dotrze do lepiej wyposaonego orodka w Wambie. Lketinga i moja wczesna przyjacika, Jutta, zabrali mnie ze
szpitala i zacignli - w caym tego sowa znaczeniu - do tej re
stauracji. To bya ich ostatnia nadzieja. I rzeczywicie si udao.
Podano mi gotowan wtrob z cebul i pomidorami. Jadam po
woli, ostronie uam mae kawaeczki. I to wanie byo pierw
sze jedzenie, jakie mj organizm przyswoi. I pierwszy krok do
wyzdrowienia.
Parkujemy przed restauracj. Wchodzimy do rodka; Jestem
zdumiona zmianami, jakie tu zaszy. Lokal jest teraz znacznie
wikszy, panuje tu wielki ruch. Lketinga nasuwa na gow kap
tur od kurtki - dawniej te tak robi, jak nie chcia, eby go roz
poznano. Pyta, co mam ochot zje i przekazuje moje zamwie
nie. Niestety, nie ma ju wtrbki. Wobec tego prosz o kozie
miso z ziemniakami i sodk herbat chai. Lketinga bierze tyl
ko placki i te chai do picia.
Cigle mnie zadziwia, jak niewielk iloci jedzenia potrafi si
zadowoli Lketinga. Teraz jest wyranie niespokojny, jego spoj
rzenie bdzi tu i tam. W takim miejscu nie jest atwo znale od
powiednie sowa na poegnanie, tote siedzimy waciwie w mil
czeniu, a ostatnie wsplne minuty mijaj nieubaganie.
Pytam Lketing, czy ma co do zaatwienia w Maralau. Oka
zuje si, e tak. Po naszym odjedzie pjdzie do banku spraw
dzi, czy nadeszy ju pienidze od filmowcw. Na koniec chc
mu powiedzie co osobistego, chc jako da zna Lketindze
o swoich uczuciach: Prosz ci, Lketinga - mwi - uwaaj na
149

siebie. Nie zaczynaj znowu z alkoholem. Bardzo si ciesz, e

przez te dni ani razu nic nie pie. Widz, e naprawd zmieni
e swoje ycie, uwierz, to wane' take dla mnie. Opowiem
wszystko Napirai. I pewnego dnia przyjad z ni do Barsaloi".
Lketinga patrzy na mnie powanie i mwi po prostu: Okay.
I will waitforyou.
Czas si zbiera. Wychodzimy z haaliwego lokalu. Na dwo
rze leje jak z cebra - Maralal dosownie tonie w bocie. Wszdzie
mnstwo ludzi. Stoj pod daszkami, drzewami, czekajc, a
deszcz ustanie. Jak ja mam si tutaj poegna z Lketinga? Obj
go i ucaowa przed tymi wszystkimi obcymi, ktrzy nas obser
wuj? Nie, to niemoliwe, to by go tylko omieszyo. Lketinga
narzuca na kurtk cienki koc, po czym, patrzc na mnie spokoj
nie, z powan twarz, lekko dotyka mojego ramienia i mwi po
prostu: Okay, lesere.
Szybko egna si z Albertem i Klausem i odchodzi, nie ogl
dajc si za siebie, znika wrd kolorowego tumu. Ruszamy po
woli sprzed restauracji, a ja wypatruj Lketingi midzy ludmi
na ulicy. Nie udaje mi si jednak go rozpozna, gdy wiele osb
take ma narzucone na gowy kaptury i koce.
Jest mi bardzo smutno. Nie kocham ju tego mczyzny, ale to
ojciec mojej crki - i to wie nas na cae ycie. Podczas odwie
dzin odyo we mnie poczucie szacunku i powaania dla niego.
Lketinga swoim zachowaniem bardzo przyczyni si, e ta wizy
ta bya tak udana.
Dziki jego poczuciu humoru, dziki wesooci Jamesa, w tych
dniach miaam si wicej ni przez ostatnie p roku. I jest mi
teraz ogromnie ciko, e musielimy si rozsta. Czuj si po
prostu okropnie. Lketinga te by smutny - poznaam to po jego
nieruchomej twarzy. Ale on ma swj wiat, do ktrego naley ja take wracam do wasnego ycia. I obojgu nam nie jest le.
A czy nas crka.

150

OSTATNI

WIECZR

W KRAINIE

SAMBURU

Dzisiaj przenocujemy w Maralau, to nasza ostatnia noc w kra

inie Samburu. Chcemy j znowu spdzi w hotelu Maralal
Lodge. Zajmuj ten sam adny pokj z kominkiem co poprzed
nio. Na dworze, mimo ulewy, zebry i dziki cign do wodopoju.
Do kolacji mamy jeszcze sporo czasu, tote z przyjemnoci bio
r ciep kpiel, eby si chocia troch odpry i otrzsn po
przykrych chwilach poegnania. Z powodu deszczu woda ma od
cie czerwonawego brzu. Mimo to kpiel sprawia mi przyjem
no - w Afryce nie naley za bardzo wybrzydza.
Ledwie skoczyam, a ju kto puka do drzwi: Madame,
mam dla pani wiadomo. Kto czeka na pani w restauracji".
Zaintrygowana wychodz z pokoju. W restauracji siedz w fote
lach dwaj Afrykaczycy. Z daleka nie widz, kto to, ale jednego
z nich rozpoznaj, kiedy podchodz bliej. To miejscowy lekarz
z Barsaloi, czowiek, ktry przed laty wielokrotnie wspomaga
mnie poradami i diagnozami. Od razu wida, e pije. Przedsta
wia mi swojego towarzysza, urzdnika z Maralau. Witam si
z mczyznami, niezmiernie zaskoczona, przede wszystkim wy
gldem lekarza - mj Boe, ale si zmieni! Twarz ma obrzk,
nalan, brakuje mu kilku zbw. Mczyzna otwarcie mwi, e
ju od dawna ma problem alkoholowy. Pytam go o on i dzieci,
wszystkich dobrze znaam. Odpowiada mi w krtkich sowach,
a potem mwi, e niedawno spotka Lketing i od niego wie, e
tu jestem.
Tymczasem nadchodzi Albert. Lekarz natychmiast zaczyna
mu opowiada o moich chorobach i dolegliwociach. Ile to razy
myla, e napraw le ze mn, e ju si nie wywin. Najgorzej
byo wtedy, gdy towarzyszy mi do Wamby w samolocie Flying
Doctors. A ja nawet nie wiedziaam, e by tam wtedy ze mn,
w tej malutkiej awionetce. Prawie nieprzytomna z wyczerpania,
nie zwaaam na to, co si dzieje wokoo. Jedyne, co czuam, to
strach o moje nienarodzone dziecko. Lekarz dokadnie opisuje
ca dramatyczn akcj ratunkow i dodaje, e pilot, ktry mnie
wtedy wiz, ju nie yje. Zdaje si, e zmar na malari. Ta in151

formacja robi na mnie wielkie wraenie, bo przecie ten czo

wiek, dziki prawdziwie akrobatycznemu ldowaniu w buszu,
uratowa od mierci moje nienarodzone dziecko i mnie - wanie
kiedy byam chora na malari.
Jeszcze przez chwil wspominamy dawne czasy. Mj rozmw
ca przypomina mi, midzy innymi, jak to z okazji lubu obdaro
wa mnie koz. Przed poegnaniem nastpuje nieuchronna pro
ba o pienidze. Mczyzna mwi, e ma w szpitalu nieopacone
rachunki i nie wie, jak ma je sfinansowa. Staje si oczywiste, e
to wanie jest powodem jego wizyty. Daj mu kwot, jak uwa
am za stosown, po czym egnamy si. Odchodzi ze swoim to
warzyszem, a mnie jest przykro i czuj niesmak po tym spotka
niu. Z alem myl, co z tego czowieka zrobi alkohol.
Na kolacji znowu jestemy jedynymi gomi - a ja zastana
wiam si, jak to moliwe, e ten hotel jeszcze funkcjonuje. Urz
dzenie i wyposaenie cigle jest takie samo, jak przed osiemna
stu laty - proste, ale przytulne. Dzisiejszego wieczoru wszyscy
troje idziemy wczenie do swoich pokojw. Zasiadam przed ko
minkiem i patrzc na poncy, sypicy iskrami ogie myl,
gdzie te teraz moe by Lketinga. Mam nadziej, e nauczy si
ju mdrze rozporzdza swoim niezbyt duym, ale jednak przy
zwoitym majtkiem, i nie popadnie ponownie w alkoholizm.
Przed snem ogarnia mnie gorca potrzeba modlitwy za moj
rodzin: Dobry Boe, spraw, eby mama jeszcze dugo ya.
Chro Lketing i jego ma rodzin i pozwl, eby znowu zosta
ojcem. Daj Jamesowi si, eby jeszcze dugo mg by poredni
kiem midzy naszymi dwoma wiatami. Chro take moj crk
Napirai i spraw, eby bya dumna ze swoich korzeni".

SZPITAL

W WAMBIE

Nastpnego dnia wyruszamy wczenie rano. Jedziemy now

tras, omijajc wezbran rzek pod Wamb. Po raz ostatni syc
oczy widokami okolicy. Chc, eby te obrazy na dugo zapady
mi w pami. Zycie tutaj jest cikie, ale krajobrazy - nieopisa152

nie wspaniae. I podobnie pikni wydaj mi si tutejsi ludzie.

Kto raz tu przyjedzie, na zawsze pozostaje pod tajemnym uro
kiem tej krainy.
Nasze samochody wlok si teraz po ndznych drogach w kie
runku Wamby. Mniej wicej po trzech godzinach dojedamy do
wsi i od razu kierujemy si do szpitala. Nie spodziewam si, e
jest tam jeszcze ktokolwiek, kto zna mnie przed laty. Od ojca
Giuliana wiem, e niedawno szpital przej zakon z Indii, a ostat
nie woskie siostry wyjechay przed trzema miesicami. Waci
wie szkoda.
Idziemy poszuka kogo, kto zechce mnie oprowadzi po szpi
talu, z ktrym cz tyle wspomnie. Zgaszamy si na izb przy
j i mwimy, co nas sprowadza. Kobiety z Indii s wyranie
uradowane, ale z pocztku myl, e jestemy z ekipy filmowej wanie jutro spodziewaj si filmowcw. Kiedy wyjaniam, e to
ja jestem t Corinne, ktra leaa tutaj przed pitnastu laty, a ju
tro bd tu tylko" krci film o moim yciu, siostry od razu s
gotowe pokaza nam sale i oddziay szpitala.
Oprowadza nas sama zastpczyni dyrektora. Niewiele si tutaj
zmienio, chocia oglnie szpital jest znacznie lepiej utrzymany
ni przed laty. Najbardziej rzuca si w oczy zdumiewajco maa
liczba chorych. Dawniej przed izb przyj ustawiay si kilome
trowe kolejki, wszystkie sale byy pene, wszystkie ka zajte.
Sama kilka razy siedziaam z Napirai w poczekalni po cztery,
pi godzin, czekajc w kolejce do zaszczepienia.
Idziemy po korytarzach szpitala i wkrtce stajemy przed
drzwiami sali, w ktrej leaam z moj przyjacik Sophi take
czekajc na pord. Teraz nikt tu nie ley, wic mog wej do
rodka.
Nie do wiary! Wszystko wyglda dokadnie tak, jak przez pit
nastu laty! Nawet taki sam niebiesko-biay koc ley na materacu
elaznego szpitalnego ka! Miejscami tynk odpada ze cian.
Przy kach stoj wci te same metalowe szafki. Na ich widok
przypominaj mi si karaluchy i to nieprzyjemne chrobotanie.
Raz woyam do szuflady co do jedzenia i w nocy zbiegy si od
razu cae masy karaluchw, ktre te chciay si poywi. Naj153

pierw syszaam tylko chrobot i nie wiedziaam, co to takiego.

Dopiero kiedy zapaliam kieszonkow latark, zobaczyam w jej
wietle, jak cae to robactwo znika w najdrobniejszych nawet
szparkach.
Siadam na moim" ku i zalewa mnie fala szczcia. To tu
taj siedziaam godzinami i robiam na drutach. Ja, ktra w szko
le uciekaam od takich zaj, sama robiam rzeczy dla mojego
nienarodzonego dziecka. To tutaj przez dwa tygodnie niecierpli
wie czekaam na pord. Oczywicie nie mogam si w aden spo
sb przygotowa, nie byo tu szkoy rodzenia czy gimnastyki dla
ciarnych. Nie miaam te pojcia, jak przebiega akcja porodo
wa. U Samburu, kobieta, ktra ma rodzi po raz pierwszy,
wszystkiego dowiaduje si od teciowej. A ja, nie znajc dobrze
jzyka, nie potrafiam si porozumie z moj teciow. Tuma
czyam sobie, e skoro codziennie tyle modych dziewczt rodzi
dzieci, to i ja przy swoich dwudziestu dziewiciu latach powin
nam da sobie rad.
Ale ze szpitalem w Wambie cz si nie tylko same mie
wspomnienia. Leaam te tutaj z cik malari, podczona do
kroplwek. Z jednej strony krew, z drugiej - roztwr soli fizjolo
gicznej. Tak, w tym szpitalu przeszam i przeyam niejedno. I to
e teraz, po pitnastu latach, znowu tutaj jestem, siedz na tym
samym ku, syta, dobrze odywiona i cakowicie zdrowa - wy
daje mi si po prostu cudem.
Idziemy dalej na oddzia zakany. Znam go dobrze, bo tu wa
nie leaam. Teraz oddzia jest w remoncie i nie moemy zwie
dzi pomieszcze. Dowiadujemy si, e cay zosta przeniesiony.
Pokazuj Klausowi i Albertowi, gdzie leaam przez pi tygo
dni. To tutaj, w godzinach odwiedzin, codziennie gapili si na
mnie przez szyb zupenie obcy ludzie. A nadto dobrze przypo
minam sobie te okropne tygodnie, w cakowitej izolacji od wia
ta. Do mojej celi nie dochodziy adne dwiki, ani piew pta
kw, ani ludzkie gosy - a mimo to wyzdrowiaam.
Wracamy powoli. Pytam nasz przewodniczk, z jakimi przy
padkami maj dzisiaj najczciej do czynienia w szpitalu. Sio
stra odpowiada: Oparzenia i powikania przy porodach, spowo154

dowane obrzezaniem. Niemal codziennie widz, jak straszliwe

mog by jego skutki. Nawet jeli nie od razu, to najpniej przy
pierwszym porodzie u wikszoci kobiet i dziewczt dochodzi
do komplikacji. Czasem przecie wydaje si za m dziesicio
letnie dziewczynki, ktre pierwsze dziecko rodz w wieku dwu
nastu czy trzynastu lat. Pord w tym wieku i tak czy si z wiel
kim ryzykiem dla matki, a w przypadku obrzezania dochodzi
jeszcze to, e pochwa jest czsto caa w bliznach, a tkanka - nierozcigliwa. Zdarza si, e mode dziewczta umieraj przy
porodzie albo do koca ycia cierpi z powodu porodowych ura
zw i uszkodze. Czstym powikaniem jest nietrzymanie mo
czu. Dziewczyna z, tak dolegliwoci zostaje odrzucona przez
rodzin ma. Codziennie mamy tu do czynienia z takimi smut
nymi przypadkami. Wprawdzie obrzezanie jest w Kenii prawnie
zabronione, ale sdz, e jeszcze duo czasu upynie, zanim fak
tycznie uda si pooy kres tym straszliwym praktykom.
Zwaszcza na odlegych terenach, w buszu, gdzie nie ma adnej
kontroli, a dziewcztom nie przysuguj adne prawa. Dopki
nie zostanie przeamana tradycja, e za m wydaje si bardzo
mode dziewczta i tylko po obrzezaniu, nie ma co liczy na
szybkie efekty uwiadomienia i owiaty. W miastach sytuacja
przedstawia si ju o wiele lepiej. Lecz najgorsze przypadki to
te, kiedy w ci zajdzie jeszcze nieobrzezana, a wic niezam
na, dziewczyna. Wtedy prbuje si wszelkich sposobw, by sp
dzi pd. Stosuje si najbardziej okrutne, najstraszniejsze me
tody, midzy innymi poi si dziewczyn wywarem z tytoniu do
ucia".
Teraz rozumiem, dlaczego wszyscy si tak strasznie zdenerwo
wali, kiedy podczas naszego poegnalnego wita w Barsaloi
wziam ten tyto do ust!
Jak ju nic nie pomoe - kontynuuje siostra - wtedy dziew
czyn poddaj obrzezaniu - mimo ciy! Utrata krwi, ziejca ra
na i zakaenie, ktre zwykle potem nastpuje, zazwyczaj prowa
dz do poronienia, a niekiedy i do mierci matki. Sama jestem na
wp Samburu i Kikuju, ale Bogu niech bd dziki, nie zosta
am obrzezana".
155

Albert pyta o przyczyn tego okrutnego obyczaju. Siostra od

powiada, e trudno to wyjani. Z jednej strony winna jest tu
z pewnoci sia tradycji, ktrej wszyscy si poddaj. Ponadto
mczyni uwaaj zapewne, e kobiety wskutek obrzezania tra
c zainteresowanie innymi mczyznami. Po obrzezaniu atwiej
mie kobiet pod kontrol. Problem zdrady odpada. Siostra pod
krela, e w tej sprawie jest jeszcze bardzo wiele do zrobienia
i trzeba woy wiele pracy w uwiadomienie ludzi. Mona mie
tylko nadziej, e kiedy sytuacja si poprawi. Tak. A fakt, e
u Samburu, inaczej ni u wielu innych plemion i ludw, nie
praktykuje si tej najgorszej formy obrzezania, jest dla mnie sa
b pociech.
Na temat obrzezania przed kilku dniami rozmawialimy z Ja
mesem. Zagadn go o to Albert, korzystajc z okazji, e bylimy
wtedy sami. Ju od Jamesa dowiedzielimy si, e mimo duych
zmian, jakie zaszy w cigu ostatnich czternastu lat, w kwestii
obrzezania dziewczt zrobiono bardzo niewiele. Na pytanie, co
on sam o tym sdzi, odpowiedzia: To gboko zakorzeniony
zwyczaj. I bardzo trudno zmieni nastawienie ludzi. Dopiero
przez ten zabieg dziewczyna staje si penowartociow kobiet.
Tak byo zawsze i pewnie jeszcze dugo tak pozostanie".
Zapytalimy Jamesa, czy w szkole mwi si na ten temat, czy
prowadzi si akcj owiatow. Tak - odpowiedzia - ale to nic
nie daje. Nawet jak mczyzna chciaby polubi nieobrzezan
dziewczyn, to nie dopuci do tego jej ojciec. To si zdarza bar
dzo rzadko". Kiedy zapytaam Jamesa wprost, jak on postpi ze
swoimi dziewczynkami, zauwayam, e ten temat jest dla niego
naprawd przykry i bardzo mu nie na rk caa ta rozmowa. Tak
e jego ona, Stefania, zostaa obrzezana, chocia jest wykszta
cona. James powiedzia mi wtedy: Jeli moje dziewczta znajd
sobie mczyzn, ktrzy zechc je polubi bez obrzezania, to ja
nie bd mia nic przeciwko temu! Ale znale takich kandyda
tw na mw bdzie naprawd trudno".
Do koca rozmowy nie udao nam si wywnioskowa, jak to
byo ze Stefani. Kto chcia, eby j obrzezano - jej ojciec czy Ja
mes. Musielimy uszanowa to, e ten temat by dla niego przy156

kry. W kocu to intymne sprawy, James mia prawo czu si

skrpowany.
Przypominam sobie reakcj Lketingi, kiedy wyjaniam mu,
jakie mog by skutki tego zabiegu" u dziewczt. By naprawd
poruszony, nie wiedzia, co o tym myle, trudno mu byo uwie
rzy w to, co mwi. Sam si zastanawia, dlaczego w takim razie
wymaga si czego takiego, dlaczego nadal poddaje si dziewcz
ta temu zabiegowi. Ale pojedyncze osoby nie maj niemal adne
go wpywu i moliwoci, eby przeciwstawi si prastarej trady
cji. Myl, e nowa ona Lketingi te zostaa obrzezana.
Bdc pod wraeniem tego, co usyszelimy, idziemy powoli
do wyjcia. Dzikujemy siostrze za oprowadzenie po szpitalu.
Zegnamy si. Wychodzimy na zewntrz. Odwracam si i jeszcze
raz obejmuj wzrokiem budynek szpitala. T r u d n o mi uwierzy,
e moja szwajcarska" dziewczynka wanie tu przed pitnastu
laty przysza na wiat. Wydaje mi si to jakie nierealne. Wsiada
my do samochodw.
Jutro przyjedzie tutaj ekipa filmowa. Bd krci sceny poro
du. Czy take Ninie zatkaj usta, eby nie byo sycha, jak krzy
czy?

DROGA

POWROTNA

DO

NAIROBI

Opuszczamy Wamb i kierujemy si na Isiolo. Po kilku kilo

metrach przekraczamy rwc rzek. Przeprawa dla odwanych
i dnych przygd - most nie ma balustrady. Patrzc na to, co si
dzieje tutaj, mona sobie wyobrazi, co deszcze musiay zrobi
w grach. Jak okiem sign, czerwonobrunatna woda, od czasu
do czasu pojedyncze palmy. Ani ladu krokodyli, ktre tu nor
malnie yj. Niebo jest szare, zacignite gst powok chmur.
Zaraz znowu zacznie pada. Droga, na szczcie, robi si troch
lepsza, przecie jestemy coraz bliej cywilizowanych okolic".
Po okoo trzech godzinach dojedamy do wioski skadajcej
si ledwie z kilku drewnianych chat. Jest tu par sklepikw i dwa
lokaliki. To dobra okazja, by zrobi krtk przerw na herbat.
157

Od razu prowadz nas do osobnego pomieszczenia dla biaych.

W salce od podwrza zasiadamy na wytartych sofach, na ktrych
udrapowano biae koronkowe narzuty. ciany, w innych po
mieszczeniach zupenie nagie, tutaj zdobi kunsztowne motywy
zwierzce. Prostymi rodkami zadbano o nieco bardziej elegancki
wystrj. Zamawiamy chai. Herbata jest smaczna, chocia nie ta
ka, jak w manyatcie mamy. Zjadamy par herbatnikw i ruszamy
w dalsz drog.
Coraz czciej spotykamy na trasie autobusy obsugujce safa
ri, sunce przez zasnut deszczem okolic. Od czasu do czasu
rozpoznaj drewniane szyldy z egzotycznymi nazwami hoteli dla
turystw.
Wyjedamy poza tereny Samburu - caa okolica zmienia si
wyranie. Nie tylko krajobraz i rolinno, ale i wygld miesz
kacw. Tereny s w wikszym stopniu zajte pod uprawy. Mi
jamy kobiety, dwigajce na gowach kosze z warzywami i owo
cami. Nie wida ju kolorowych kang - ludzie tutaj ubrani s
w wikszoci po europejsku.
Pnym popoudniem dojedamy do Isiolo i decydujemy si
tu przenocowa. Jechanie w ciemnoci po tych strasznych dro
gach byoby bardzo wyczerpujce i niebezpieczne. Isiolo to do
brzydkie i brudne mae miasteczko. Zauwaam, e jest tu teraz
o wiele wicej muzumanw ni dawniej. Od szofera dowiaduje
my si, e jest praktycznie podzielone na dwie czci. W jednej
mieszkaj chrzecijanie, w drugiej - muzumanie, zwykle pocho
dzenia somalijskiego.
Jedziemy do wytwornego" miejscowego hotelu i udajemy si
do swoich pokojw. Nieco pniej spotykamy si na wsplnej
kolacji. Po jedzeniu nikt z nas nie ma ochoty przechadza si po
ciemnych i brudnych ulicach miasteczka, tote idziemy na taras
na dachu hotelu, by zay nieco wieego powietrza. Hotel jest
najwyraniej miejscem spotka majtnych i wpywowych miesz
kacw miasteczka. Mczyni, przewanie grubi, maj na sobie
garnitury, a rwnie puszyste kobiety s wystrojone wedug afry
kaskiej mody albo nosz europejskie ubrania w ekstra duych
rozmiarach. Zycie tutaj wydaje si o wiele bardziej nowoczesne
1*8

i nerwowe ni w Maralalu czy Barsaloi. To miejsce wcale mi si

nie podoba. Naprawd si ciesz, kiedy nastpnego ranka wy
jedamy std do Nairobi.

Im bardziej zbliamy si do stolicy, tym wikszy staje si ruch

na drodze. Natok samochodw i mnstwo ludzi. Po spokoju
w buszu, Nairobi wydaje mi si straszliwie gone i nerwowe.
Odczuwam to o wiele silniej ni wtedy, kiedy przybylimy tutaj
z Europy. Wprost nie mog uwierzy, e mino dopiero czterna
cie dni. Te dwa tygodnie dostarczyy nam tylu wrae, tyle
przeylimy, e wydaje mi si, jakbym bya tutaj o wiele duej.
Odstawiamy wynajte samochody do wypoyczalni i bardzo
serdecznie dzikujemy naszym kierowcom, Francisowi i Johno
wi, za znakomit obsug - wietnie si sprawili.
Co prawda, mam ju za sob najwaniejszy etap mojej wypra
wy, ale cignie mnie jeszcze do Mombasy - chciaabym zamkn
krg mojej podry i jeszcze raz pojecha do miejsca, gdzie
wszystko zaczo si przed osiemnastu laty.
Klaus uprzejmie zaprasza nas do siebie. Od dwch lat mieszka
w Nairobi ze swoj przysz on, Iren. Poniewa Albert ma
dzisiaj samolot do Monachium, usiujemy skontaktowa si z oj
cem Giulianem. Z radoci dowiadujemy si, e misjonarz rze
czywicie jest tu jeszcze, w pobliu Nairobi. Umawiamy si na
wieczr w jednej z woskich restauracji. Jako nie potrafi sobie
wyobrazi Giuliana w Nairobi, w cywilizowanym" miejscu. Dla
mnie to eremita, samotnik chodzcy wasnymi drogami, zaprze
czenie mieszkaca wielkiego miasta.
Klaus mieszka w spokojnej okolicy, w dzielnicy, na ktr mo
g sobie pozwoli tylko zamoniejsi ludzie. Bloki mieszkalne
otoczone s murem i drutem kolczastym. Do rodka wpuszczane
s jedynie osoby znane obu stranikom. Na terenie osiedla jest
restauracja, salon piknoci i centrum odnowy biologicznej. Kie
dy sobie wyobra, e aby pj na basen czy do fryzjera musz
najpierw zameldowa si u stranikw, wydaje mi si to bardzo
159

osobliwe. Pniej stwierdzam, e nawet zwyke restauracje w Nai

robi s otoczone murami i strzeone. Dawniej w ten sposb
chroniono tylko wille. Wydaje si, e w Nairobi jest teraz jeszcze
bardziej niebezpiecznie ni za moich czasw. Wieczorem nikt
nie odway si i do restauracji oddalonej o pi metrw. Kto
tylko moe sobie na to pozwoli, porusza si wycznie w za
mknitym samochodzie.
Nie chciaabym tak y. Czowiek jest niewolnikiem wasnego
majtku. Wtedy te wolaam mieszka w Barsaloi, pod goym
niebem, mwic obrazowo. Prawie nic nie miaam i nie musia
am niczego strzec. A w kadym razie nie przed rabusiami, tylko
przed lwami i hienami.
Kiedy o umwionej godzinie zjawiamy si przed lokalem, oj
ciec Giuliano wanie brawurowo zajeda pod restauracj na
swoim motocyklu. Jego kask pamita chyba przedwojenne cza
sy. Po raz pierwszy widz misjonarza w normalnym ubraniu dugie spodnie, sweter i kryte buty!
Towarzyszy nam para starszych Anglikw. To osoby odgrywa
jce wan rol w kenijskim przemyle filmowym, tote si rzeczy
rozmowa schodzi na realizacj Biaej Masajki. Ojciec Giuliano jest
bardzo ciekaw, kto odtwarza jego posta. Ze miechem, podnoszc
w gr palec, grozi nam artobliwie: Biada, jeli ten typ mi si nie
spodoba albo jeli poprzekrcalicie fakty. Znajd was wtedy na
wet na kocu wiata!". Wszyscy wybuchamy gonym miechem.
Oczywicie nazwisko aktora nic Giulianowi nie mwi. Bo niby
jak! Misjonarz od kilkudziesiciu lat nie ma telewizora, a nawet
gdyby chcia go mie, to i tak tam, gdzie mieszka, nie ma zasigu.
Musi poczeka, a film zostanie udostpniony na kasecie wideo.
Niewykluczone, e bdzie te premiera kenijska w Nairobi. To
cakiem moliwe. Myl, e James i Giuliano chtnie by przyje
chali, ale co do Lketingi, nie jestem taka pewna.
Niestety, dwie godziny w restauracji mijaj szybko, musimy
si poegna, eby odwie Alberta na samolot. Na lotnisku
ogarnia mnie straszna tsknota za moj crk. Bardzo mi jej bra
kuje. Ale jest jeszcze par miejsc i kilka osb, ktre chciaabym
koniecznie odwiedzi podczas tej podry w przeszo".
160

LATAJCY

DOKTORZY

Pierwsze z tych miejsc to biuro organizacji pomocy A M R E F .

Latajcym doktorom" nie tylko ja zawdziczam ycie - co
dziennie ratuj w Afryce wielu ludzi. Ponadto organizacja od
niemal pidziesiciu lat stara si, poprzez konkretne akcje i pro
jekty, rozwin jak najwiksz sie podstawowej opieki zdrowot
nej. Koniecznie chc wykorzysta okazj i po pitnastu latach
osobicie podzikowa za uratowanie mi ycia. Pragn te przy
czyni si do tego, eby jak najwicej udzi dowiedziao si
o godnej podziwu dziaalnoci tej organizacji.
Kiedy nastpnego ranka wchodzimy z Klausem do b u d y n k u
biura, czeka nas yczliwe i serdeczne przyjcie. Wszyscy s bar
dzo zaciekawieni, kiedy wreszcie moja historia ukae si po an
gielsku. Z przyjemnoci odpowiadam, e ju wkrtce, bowiem
wreszcie udao si znale wydawnictwo, ktre chce opubliko
wa moj ksik. Potem prowadz nas do biura kierowniczki
suby lotniczej. Podczas rozmowy dowiaduj si, jak wiele orga
nizacja zdziaaa w caej Afryce.
Na pocztku byli znani przede wszystkim dziki lotom me
dycznym. Wiadomo, e piloci Flying Doctors docieraj do naj
bardziej odlegych rejonw w buszu. Mnie sam w ostatnim
momencie, w bardzo cikim stanie przewieziono do szpitala
w Wambie.
A tutaj, w Nairobi, udao si midzy innymi zbudowa szpital
w najwikszej dzielnicy ndzy, zaoono take toalety i ujcia
czystej wody pitnej. Z chci przyjmuj propozycj obejrzenia
wszystkiego na miejscu. Umawiamy si na nastpny dzie. Bo
oczywicie trzeba to wczeniej umwi i przygotowa. Jako biali
nie moemy sobie tak po prostu spacerowa po dzielnicy ndzy,
gdzie mieszkaj najbiedniejsi z biednych. Rabunki, napady,
mordy s tu na porzdku dziennym. ebymy mogli tam poje
cha, trzeba zaatwi specjalnie oznakowany samochd, z kie
rowc, ktry si dobrze orientuje we wszystkim. Ponadto trzeba
te poinformowa dyrekcj szpitala.
Pytam kierowniczk, czy moglibymy pj do hangaru, eby
161

Klaus zrobi mi zdjcie przy samolocie, ktrym mnie wtedy

transportowano. Kierowniczka nie ma nic przeciwko temu. Kie
dy idziemy do hangaru, docza do nas kobieta. To ona jutro ma
by nasz przewodniczk w Kiberze, w dzielnicy ndzy. Nieste
ty, w hangarze stoi tylko jedna wielka maszyna, wszystkie mae
samoloty s w trasie. Ale na zewntrz, na pasie startowym, nieco
z boku dostrzegamy niewielki samolot, bardzo podobny do tego,
ktrym przewieziono mnie z buszu do Wamby. Stoi ledwie dwa
dziecia krokw od nas.
Niestety nie wolno wchodzi na pas startowy. Poza maszyna
mi AMREF-u z niewielkiego lotniska Wilsona korzystaj take
maszyny sportowe firm organizujcych rajdy safari i piloci pry
watni.
Ale w tej chwili nie ma adnego ruchu, tote towarzyszce
nam urzdniczki AMREF-u pytaj policjanta, ktry stoi opodal,
czy moglibymy na pi minut podej do samolotu, aby nakr
ci par scen i zrobi kilka zdj. Normalnie potrzeba na to spe
cjalnego pozwolenia, a eby je zdoby, naley zoy prob na
pimie. Wszystko razem trwaoby ze dwa, trzy dni. Policjant
mieje si i mwi: Okay,you can go there.
Niczego nie przeczuwajc, podchodzimy do samolotu. Kie
rowniczka suby lotniczej wyjania mi, jakie unowoczenienia
zostay wprowadzone, Klaus w tym czasie robi nam kilka uj.
Niedaleko, w cieniu innej maszyny, ley kilku robotnikw, uci
li sobie poudniow drzemk.
Ale ten zwodniczy spokj wkrtce zostaje przerwany. Nagle
podbiega do nas rosy mczyzna, najwyraniej bardzo rozwcie
czony. Jedna z kobiet z AMREF-u mwi cicho: Ojej, no to ma
my problem. To szef suby bezpieczestwa lotniska".
Mczyzna rozkazujcym tonem kae nam natychmiast prze
sta filmowa i da wyjanie. Kobiety z AMREF-u tumacz,
o co chodzi, pokazuj swoje karty pracownicze, przepustki i do
wody. Nie robi to na mczynie najmniejszego wraenia. Iden
tyfikatory kobiet go nie interesuj. Wane jest to, e nie wolno
wchodzi na pas startowy, a filmowa i fotografowa mona tyl
ko za specjalnym pozwoleniem na pimie. Nie jest istotne, e te162

raz nie ma ruchu, ani to, e nasze zdjcia i film maj suy
dobremu celowi. Mczyzna nie zamierza sucha naszych wy
janie, owiadcza, e ma prawo wsadzi nas na kilka lat do
wizienia.
Nie wierz wasnym uszom! Jak okiem sign, nie wida ad
nego innego samolotu. Jestemy ledwie dwadziecia krokw za
hangarem. Co prawda, przepis jest przepisem, ale przecie za co
takiego nie wsadzaj tu chyba czowieka na kilka lat do wizie
nia! Urzdniczki z AMREF-u staraj si zachowa spokj i prze
kona szefa bezpieczestwa, eby nam darowa. Nic z tego. M
czyzna przesuchuje policjanta, ktry pozwoli nam na robienie
zdj. Uznaje, e ten przekroczy swoje kompetencje. Stoimy
w pracym socu na rozgrzanym asfalcie przynajmniej p go
dziny i wyczerpalimy ju wszystkie argumenty. Nie wiemy, o co
w tym wszystkim chodzi. O pienidze? O zademonstrowanie
wadzy? Szef suby bezpieczestwa jest najwyraniej obraony
i wcieky. Doczaj inni mczyni i dyskusja rozpoczyna si
od nowa. Wszyscy na nas patrz i w kocu zaczynamy si czu
jak prawdziwi przestpcy. To czysta kpina. My tu chcemy zrobi
co dobrego, zebra dokumenty, eby zachci innych do wspo
magania organizacji, a jaki urzdnik z przerostem ambicji zasta
nawia si, czy nas nie aresztowa!
Nagle jedna z urzdniczek znajduje wyjcie z sytuacji. Mwi,
e jest umwiona w miecie na lunch z pewnym ambasadorem
i teraz ju nie zdy dojecha na czas. Musi koniecznie zawia
domi tego czowieka, w kocu to sam ambasador. Mczyzna
pozwala jej zadzwoni. A ona natychmiast wykrca numer swo
jego szefa. Pomc moe nam tylko kto, kto ma tu wysokie sta
nowisko. Rzeczywicie, niedugo potem pojawia si wyszy
urzdnik i pyta, co si stao. Szef bezpieczestwa z wielkim
wzburzeniem opowiada o naszym przestpstwie". Znowu roz
poczyna si wymiana zda, ale zaraz potem ton dyskusji si
zmienia i ni std, ni zowd pozwalaj nam odej - tak po pro
stu. Nie wiemy, czemu to zawdziczamy i nie mamy te zamia
ru o nic pyta. Najwaniejsze, e uniknlimy afrykaskiego
wizienia!
163

Jak najszybciej opuszczamy budynek i od razu idziemy do re

stauracji, eby ugasi pragnienie i ochon po tym nieprzyjem
nym zdarzeniu. Oczywicie do koca dnia powracamy w rozmo
wach do tego incydentu.

KlBERA

- DZIELNICA

NDZY

Nastpnego dnia, tak jak to byo umwione, zgaszamy si do

biura organizacji AMREF. Wszystko jest ju przygotowane i wy
ruszamy od razu. Po niedugiej jedzie przez miasto docieramy
do dzielnicy slumsw, rozpoznawalnej ju z daleka po dachach
z falistej blachy. Nasza przewodniczka mwi, e to jest najwik
sza z dzielnic ndzy w Nairobi. A szedziesit procent miesz
kacw miasta yje wanie w takich warunkach. W samej tylko
Kiberze mieszka okoo 700 000 ludzi, stoczonych na niewielkiej
przestrzeni. Odsetek chorych na AIDS jest przeraajco wysoki,
a choroby takie jak grulica szerz si w zastraszajcym tempie,
przede wszystkim z powodu katastrofalnych warunkw higie
nicznych. Na 400 mieszkacw przypada tu jedna toaleta! Orga
nizacja A M R E F wybudowaa znaczn liczb publicznych szale
tw, mona z nich korzysta za niewielk opat. Pienidze s
przeznaczone na sprztanie. Dziki temu sytuacja ulega pewnej
poprawie. Przedtem nie mona byo tutaj chodzi z go gow,
gdy wszyscy zaatwiali swoje potrzeby do plastikowych torebek,
ktre potem wyrzucali przez okno. Latajce toalety" - tak si
nazyway te szybujce w powietrzu woreczki z fekaliami. Klaus
i ja patrzymy na siebie z przeraeniem.
Powoli jedziemy po wskiej ulicy. Po prawej i po lewej stoj
sklecone z desek jarmarczne budy. Widz na nich ubrania, to
rebki, artykuy gospodarstwa domowego, nowiutekie radiood
biorniki - cae mnstwo. Kady chce co sprzeda. Obok nasze
go samochodu przeciska si gsty, niekoczcy si tum ludzi.
Jest mi niezrcznie, e ja, biaa kobieta, tak si pcham tym samo
chodem. Ale kierowca uspokaja mnie: Nasz samochd jest
oznakowany i mieszkacy widz, e tu chodzi o ludzi, ktrzy in164

teresuj si pomoc humanitarn i mog wesprze miejsco

wych".
Zatrzymujemy si i wysiadamy z auta. Kierowca poleca jakie
mu szczerbatemu chopakowi, eby uwaa na samochd, dosta
nie za to kilka szylingw. Jest potwornie gorco. Przez chwil
mam wraenie, e udusz si od panujcego tu straszliwego
smrodu. Kobiety, mczyni, dzieci i tony mieci - gdzie tylko
spojrze. Cae to miasto" skada si z drewnianych bud i blachy
falistej. Przeskakujemy przez walajce si na ulicy odpadki, prze
chodzimy na drug stron linii kolejowej, ktra przebiega w od
legoci ledwie dwch metrw od drewnianych stoisk. W tej
chwili po torowisku wasaj si dzieciaki i chude kozy. Co chwi
la przechodzimy nad cuchncymi rynsztokami. Nasza przewod
niczka mwi, e mamy szczcie z t pogod, bo jak tylko zacznie
si pora deszczowa, szlam i fekalia zlewaj si w jedno i pokrywa
j wszystko warstw bota, sigajc kostek. Smrd jest wtedy nie
do wytrzymania.
Kury dziobi tu i tam w wilgotnej, mierdzcej ziemi. Nie
chciaabym je zniesionych przez nie jajek - przelatuje mi przez
gow. Zewszd zza drewnianych cian dobiega muzyka.
Ludzie spogldaj na nas nieufnie, z ponurymi twarzami. Tyl
ko dzieci s ciekawe, towarzyszy nam maa, wesoa czereda. Ku
mojemu zdumieniu niektre z nich maj na sobie adne, niebie
skie ubranka. To mundurki szkolne, jak si dowiadujemy, bo
zbudowano tu nawet szko. Inne dzieci chodz w poszarpanych
koszulkach, boso biegaj po kurzu i bocie. Wiele jest bardzo
brudnych, ich ciaa pokryte s krostami i plamami. Ale umie
chaj si do nas i pytaj: Hello, mzungu, how are you? Niektrym
podaj rk i pytam o imi, ale zwykle bardzo je to oniemiela.
Mijamy nowo wybudowane toalety i dochodzimy do ujcia
wody pitnej. Woda jest filtrowana i prawie wolna od bakterii.
Z kranu moe korzysta kady. Odkd udostpniono to ujcie,
wyranie spada liczba zachorowa na biegunk.
Jestemy ju przy wybudowanym przez A M R E F szpitalu, kt
ry przylega do duego, pustego placu. W poczekalni widz wielu
chorych, czekajcych w kolejce do lekarza.
165

Prowadz nas na pitro, gdzie zostajemy przedstawieni oso

bom tu pracujcym. Szpital obsuguje przede wszystkim personel
miejscowy. Starszy, chudy mczyzna opowiada o trudnociach
przy jego budowie. Nawet organizacji pomocy nie jest atwo
przebi si na takim terenie. Ludzie tutaj s nieufni. Zbyt czsto
przeywaj rozczarowania, zwodzeni obietnicami, ktrych po
tem nikt nie dotrzymuje. Ale teraz miejscowi przekonali si ju
do szpitala, zgasza si wielu chorych. Najwikszym sukcesem
jest fakt, e coraz wicej kobiet przychodzi tu rodzi. To wielki
postp. A M R E F prowadzi kursy dla personelu pomocniczego,
dla ludzi, ktrzy pochodz wanie std. W ten sposb take po
maga si miejscowym.
To wszystko robi na mnie ogromne wraenie. Jestem pena
uznania i podziwu dla osb, ktre tutaj dziaaj na rzecz bied
nych i sabych. Po godzinie opuszczamy szpital.
Na ulicy spotykamy grup modych ludzi, ktrzy po szkole
pracuj dla organizacji AMREF. Tworz co w rodzaju suby
wywiadowczej. Chodz po dzielnicy, ktr znaj przecie jak
wasn kiesze, i sprawdzaj, czy kto nie potrzebuje pomocy.
Jeli bya jaka bjka i s ciko ranni, natychmiast melduj
o tym w szpitalu.
Wracamy do samochodu. Po drodze mijamy wielk wini
z maymi. Caa rodzina tarabani si przez zasany odpadkami te
ren do niedalekiej kupy mieci. Dwa metry ode mnie jaki m
czyzna sika obok drewnianej budy. Kilka metrw dalej widz sta
r kobiet, ktra przysiada pod swoim kramem i na otwartym
ogniu smay na patelni ryb. Wiele jeszcze nieusmaonych ryb
ley w rwnych rzdkach na straganie, wok ktrego brzcz ty
sice much. Tylu much nie widziaam nawet w najgorszych cza
sach, kiedy mieszkaam w manyatcie. Czarne roje niemal cakowi
cie pokrywaj ryby. Robi mi si niedobrze na myl, e te ryby
sprzedaje si do jedzenia! Smrd jest potworny! Stara, prawie
bezzbna kobieta mieje si, bo chyba zauwaya moje przerae
nie, w dalszym cigu machajc kawakiem tektury nad ogniem,
eby utrzyma naleyt temperatur. Kilka krokw dalej jaki
mczyzna oferuje kukurydz - pi kolb, ktre przedtem opiek
166

na ruszcie. Jestem tym wszystkim zaszokowana, ale take zafascy

nowana i pena podziwu dla ludzi wkadajcych tyle wysiku w to,
eby tu przey. Nikt nie narzeka, kady stara si dziaa.
Kiedy wracamy do torw kolejowych, postanawiam u jednej
z tutejszych handlarek kupi torb podrn. Kobieta, bardzo
uradowana, pokazuje mi cay swj towar. Wszystkie torby s za
kurzone, nic dziwnego, przecie przez cay dzie le na straga
nie. Gdy si zastanawiam, ktr wzi, nadjeda pocig. Ludzie
bez popiechu usuwaj si z szyn. Jak najbliej przywieram do
straganu. Pocig wzbija tumany kurzu - dmucha nam prosto
w twarz i na rzeczy na straganach. Ju po chwili straszne widmo
znika, a kobiety najspokojniej w wiecie otrzepuj si z pyu. Mj
Boe, one stoj tak tutaj caymi dniami, przez cae ycie, od ra
na do wieczora. Po raz kolejny uwiadamiam sobie, jak bardzo
jestemy uprzywilejowani, my, mieszkacy Szwajcarii. Wybieram
torb, pac i wszyscy powoli idziemy do samochodu. Znowu
przeciskamy si przez wskie uliczki. Zewszd dobiega muzyka
i nieustanny gwar ludzkich gosw. Nasz pojazd ledzi wiele par
oczu. Naprawd trudno czu si dobrze w takiej sytuacji.
Podczas drogi powrotnej porwnuj w mylach ycie tutej
szych ludzi z yciem mojej rodziny w Barsaloi. Co prawda moja
rodzina nie zna dobrobytu w naszym, europejskim pojciu. Ale
yj na szerokiej przestrzeni, a nad gowami maj otwarte niebo.
Ich ycie jest proste i surowe, ale nie jest to ndza. A tu, w slum
sach, mieszkaj rzeczywicie najbiedniejsi z biednych. Wik
szo z nich przybya z wiejskich okolic, w przekonaniu, e ycie
w miecie jest prostsze. Kto raz wylduje w slumsach, ten waci
wie nie ma szans si std wydosta.
Wracamy z Klausem do jego mieszkania. Pierwsze, na co mam
ochot, to porzdna kpiel. Id do azienki i dugo stoj pod
prysznicem. Ale obrazy ze slumsw Kibery przeladuj mnie
przez cay czas - nie mog przesta o tym myle. Nie mam ocho
ty i wieczorem do jednej z tych drogich restauracji, gdzie
danie potrafi kosztowa tyle, ile wielu ludzi zarobi przez cay
miesic. Klaus i jego przyjacika prowadz mnie do zwykej somalijskiej restauracji, do ktrej chodz prawie sami miejscowi.
167

Lokal przypada mi do gustu, zostajemy na kolacji. Spdzamy

przy stoliku cakiem miy i spokojny wieczr, chocia po przey
ciach dzisiejszego dnia trudno o weso, beztrosk atmosfer.

M Z U N G U MASSAI
Nastpnego dnia jedziemy do osawionej River Road - chc
jeszcze raz zobaczy Iqbal, skromny hotel, w ktrym zwykle no
cowaam podczas pobytu w Nairobi. Witano mnie tutaj zawsze
wesoym: Mzungu Massai, co wiele lat pniej zainspirowao
mnie do nadania tytuu mojej pierwszej ksice. Wtedy nawet
w najmielszych marzeniach nie przyszoby mi do gowy, e kie
dy o yciu biaej Masajki" bd czytay miliony ludzi. W dro
dze do hotelu przejedamy obok znienawidzonego budynku,
siedziby Nyayo. Ile to razy wyczekiwaam tutaj caymi godzina
mi w kolejce, eby dosta jaki potrzebny dokument lub stempe
lek. Dzisiaj ju nie pamitam dokadnie, co to byy za papiery
i piecztki. Ale przypominam sobie, jakie to byo okropne, ile si
nadenerwowaam, naczekaam i namodliam, eby wszystko za
atwi. Nieubagani urzdnicy w tym budynku naprawd naszarpali mi nerww.
Udaje si nam znale miejsce na parkingu. Jaki chopiec
ofiaruje si, e przypilnuje samochodu. Przechodzimy space
rem obok synnego hotelu Stanley. Dawniej widziao si tu na
tarasie niemal wycznie biaych, dzisiaj towarzystwo jest mie
szane - przy czym przewaaj Kenijczycy. Pozwalam si nie
tumowi i poddaj fali wrae. Kiosk z gazetami wci stoi na
tym samym rogu, co dawniej. Tyle tylko, e wybr gazet jest
piciokrotnie wikszy. Przechodzimy kilka przecznic, a do
strzegam kino Odeon - to znak, e jeszcze tylko par krokw
i dotrzemy do hotelu. Jest tu nawet budka telefoniczna, z kt
rej tyle razy dzwoniam do Szwajcarii. Ale dzisiaj nie stoi ju
przed ni kolejka oczekujcych, gdy take tutaj, w Nairobi,
wikszo ludzi chodzi z telefonami komrkowymi przy uchu.
Na prno szukam wejcia do restauracji, ktra dawniej przy168

legaa do hotelu. Dobrze pamitam, jak to wtedy wygldao, ale

teraz jest zupenie inaczej. W miejscu, gdzie bya kasa i recepcja,
dzisiaj widz tylko bar szybkiej obsugi. Nie ma ju wielkiej sali
restauracyjnej, w ktrej kiedy spotykali si objuczeni plecakami
globtroterzy z caego wiata. Urok tego miejsca znikn.
Ponownie przygldam si wszystkiemu, a potem idziemy da
lej. Zewszd sycha klaksony takswek matatu, kierowcy zabie
gaj o klientw. Mnstwo tu barw i restauracji, z otwartych
drzwi lokali bucha gona muzyka. ciany domw pokryte s
reklamami wietlnymi w najbardziej jaskrawych kolorach. Od
czasu do czasu staj przed nami obszarpani albo chorzy ebracy,
wycigajc rce z prob o datek. Ta dzielnica Nairobi jest szcze
glnie haaliwa, niespokojna, nerwowa i mczca. Przypomi
nam sobie, jak z dzieckiem na plecach, z wielkimi, wyadowany
mi torbami podrnymi wlokam si tymi ulicami. Kiedy dzisiaj
o tym myl, nie wyobraam sobie, jak to byo moliwe!
Klaus proponuje, ebymy jeszcze poszli na masajski targ. To
wietny pomys! Zgadzam si z entuzjazmem. Kiedy uciekaam
std przed czternastu laty, nie miaam nawet czasu kupi jakie
pamitki. Teraz chtnie to nadrobi. Wsiadamy do samochodu
i dosy szybko dojedamy do targu. Rozlege targowisko, pene
kolorowych wyrobw i piknych ludzi, przedstawia fantastyczny
widok. Mona dosta dosownie wszystko: tykwy rnej wielko
ci i ksztatu, maski, figurki piknie rzebione w drzewie, obraz
ki i kolorowe masajskie ozdoby we wszelkich moliwych warian
tach i zestawach. atwo tu wyda pienidze.
Wieczorem mam wielk ochot ugotowa co dla moich go
spodarzy. To bardzo mie, kiedy nie trzeba codziennie troszczy
si o przygotowanie posikw, ale zaczyna mi ju tego troch
brakowa. W Szwajcarii codziennie z przyjemnoci gotuj dla
siebie i Napirai. Tak wic przygotowuj kolacj dla naszej trj
ki i spdzamy w domu Ireny i Klausa bardzo miy wieczr.
Przed pjciem do ek omawiamy jeszcze moj jutrzejsz wy
praw do Mombasy - do ostatniego miejsca, jakie chc odwie
dzi w Kenii.

169

AiOMBASA
Kiedy w Mombasie wychodzimy z samolotu, uderza mnie fala
ciepego, wilgotnego tropikalnego powietrza. Bardzo lubi ten
zapach morza. Lot trwa wprawdzie krtko, ale krajobrazy s tu
cakiem odmienne - mam wraenie, e jestem w innym kraju.
Klaus wszystko doskonale zorganizowa - na lotnisku czeka ju
jego znajomy takswkarz, ktry bdzie nas wozi przez nastpne
ptora dnia. Nie mam zbyt wiele czasu na odwieenie wspo
mnie.
Najpierw jedziemy na stare miasto - jest tam duo targw z wa
rzywami i owocami. Drugi co do wielkoci targ w Kenii jest zdo
minowany przez muzumanw. Ale midzy zakwefionymi kobie
tami wida te sporo Afrykanek ubranych w zachodnim stylu.
Rytm ycia jest tu o wiele spokojniejszy ni w Nairobi.
I wreszcie mog troch pochodzi. Spaceruj po starym miecie
i gboko wdycham aromatyczne powietrze, nasycone mieszani
n soli morskiej, owocw i przypraw. Widok workw wypenio
nych czerwonymi, pomaraczowymi, tymi i czarnymi sprosz
kowanymi przyprawami to prawdziwa uczta dla oczu. No i te
wspaniae zapachy! Mocne wonie roztaczaj take najrniejsze
oferowane tu warzywa i owoce - czego takiego nigdy nie czuje
si w naszych supermarketach. Co chwila kto mnie zachca, e
bym czego sprbowaa. Mnstwo tu kobiet, ktre siedz pod pa
rasolami dla ochrony przed pracym socem, i oferuj na
sprzeda wszelkie moliwe pody rolne. Ciekawe, co by powie
dziaa mama, gdyby co takiego zobaczya.
Potem id do Fort Jesus, twierdzy wzniesionej przez Portu
galczykw w 1593 roku. Z przyjemnoci czuj, jak lekka bryza
porusza moim ubraniem, owiewa ciao. Z daleka widz prom
Likoni, na ktrym pocztek wziy moje afrykaskie losy. Jutro
znowu wejd na ten prom, dzisiaj jest ju za pno. Razem
z Klausem jedziemy przenocowa w hotelu pooonym nieco za
Mombas.

170

PROM

LIKONI

Po niadaniu przyjeda po nas umwiony takswkarz. Nie

stety, co chwila pada niewielki deszcz, a niebo jest zachmurzone.
Jedziemy od pnocnego wybrzea w kierunku Mombasy, prosto
na prom. Samochody osobowe i ciarwki stoj w dugiej kolej
ce, a setki ludzi czekaj na przybicie statku. Chocia przeprawa
trwa zaledwie kilka minut, panuje tu zawsze bardzo oywiony
ruch. Przygldam si, jak statek przybija do nabrzea - ale nie
jest to mj" prom. Ten jest nieco wikszy. Z tumem ludzi
wchodz na pokad.
Klaus i ja jestemy jedynymi biaymi wrd pewnie dobrych
piciuset pasaerw, ktrzy przeprawiaj si na drug stron. Jak
przed osiemnastu laty! Wtedy mj przyjaciel Marco i ja te byli
my jedynymi turystami. Wchodz na grny pokad i ponad go
wami niespokojnego tumu patrz na otwarte morze. W zamyle
niu zastanawiam si nad zdarzeniami, jakie pocigna za sob
przeprawa tym promem przed osiemnastu laty. Kto by si spo
dziewa, e ta przejadka wpynie nie tylko na moje losy, kieru
jc moje ycie na cakiem nowe tory, ale stanie si te poczt
kiem historii, ktra po latach zainteresuje i poruszy serca wielu
ludzi na caym wiecie. Stoj przy relingu i ze zdumieniem roz
mylam nad kolejami mojego ycia. Po chwili odwracam si i co za zbieg okolicznoci! - spogldam w oczy bardzo modego
wojownika masajskiego, ktry stoi o pi metrw ode mnie. Nie
jest tak pikny i wysoki, jak Lketinga wtedy. Ale jednak to za
skakujce podobiestwo sytuacji z ca gwatownoci budzi
wspomnienia sprzed lat. Serce zaczyna mi mocno bi. Przymy
kam oczy i widz siebie jako 26-letni, adn kobiet, ktra, za
chcona przez swojego przyjaciela, odwraca si, by popatrze na
masajskiego wojownika. Tak. Wtedy wanie spojrzaam prosto
w dumne oczy mojego przyszego afrykaskiego ma. Lketinga
sta niedaleko, wysoki, peen gracji i egzotycznego uroku, nieby
wale pikny. Jego twarz bya pokryta ornamentami, przystrojona
ozdobami, dugie czerwone wosy mia zaplecione w mae war
koczyki, a nagi tors zdobiy sznury paciorkw. Z wraenia do171

sownie zaparo mi dech w piersiach. Staam wtedy jak zaczaro

wana, zniewolona piknem jego postaci.
Z rozmyla wyrywa mnie Klaus, pytajc, czy zauwayam
Masaja, ktry stoi za mn. Oczywicie - odpowiadam ze mie
chem - dobrze, e nie jeste Markiem, a mody wojownik to nie
Lketinga!".
Wkrtce potem prom przybija do nabrzea. Wsiadamy do na
szej takswki i jedziemy na wybrzee Diani. Podczas jazdy usi
uj rozpozna nasz dawny sklep, co jednak wcale nie jest atwe,
gdy wszystko tutaj si pozmieniao. Wokoo peno nowych bu
dynkw, teren jest zagospodarowany. Tam, gdzie dawniej by po
prostu busz, dzisiaj rozcigaj si pola golfowe, tereny nowych
hoteli i osiedla mieszkaniowe.
Trzy razy przejedamy ulic tam i z powrotem, a wreszcie
udaje mi si rozpozna biay budynek, w ktrym kiedy mieci
si nasz sklep. Ku mojemu rozczarowaniu nie ma tu ju sklepw.
Budynek zosta przeksztacony i urzdzono w nim pomieszcze
nia mieszkalne. Cay kompleks jest otoczony wysokim potem.
A wic nie mam tutaj czego oglda. Co prawda nie wiem, czego
si waciwie spodziewaam, ale jednak szkoda, e wszystko
zmienio si nie do poznania.
Jedziemy dalej do hotelu Africa Sea Lodge, w ktrym miesz
kaam, kiedy po raz pierwszy - jeszcze jako turystka - przybyam
do Mombasy. Waciwie to miaam nadziej, e w okolicach pla
y spotkam moe Priscill. Mieszkaam z ni przez kilka miesi
cy, w czasie mojego pierwszego pobytu w Mombasie. Bardzo mi
wtedy pomoga. Syszaam od turystw, e nadal sprzedaje kangi. Ale teraz znowu zaczynaj si deszcze i szanse napotkania jej
s znikome.
Dojedamy do hotelu. Od razu dostrzegam, e i ta cz mia
sta cakiem si zmienia. Do buszu prowadzi kilka nowych ulic,
a dalej widz budynek szkoy. Moliwe, e Kamau Village, gdzie
mieszkaam przez ostatnie p roku podczas pobytu w Kenii,
take ju nie istnieje. Nie mog tego sprawdzi, poniewa drogi
prowadzce do buszu s bardzo rozmike wskutek deszczw
i nie mona tam dojecha. Zajedamy na hotelowy parking.
172

Przynajmniej tutaj niewiele si zmienio - tylko turystw jest

znacznie mniej ni wtedy.
Robimy ma przerw na kaw. Wreszcie na niebie pojawia si
soce - to wietnie, moemy pj na pla. Zdejmuj sanday
i boso biegam po biaym piasku. Od czasu do czasu zagaduj do
mnie plaowi handlarze. Inni, po deszczu, z powrotem wystawia
j swj towar - ozdoby, maski, obrazy. Odnajduj moje ulubione
miejsce. To tutaj siedziaam po pierwszym nieudanym pocaun
ku" z Lketing, a w trzy lata pniej przychodziam prawie
w kad niedziel - nasza creczka Napirai tutaj wanie bawia
si w piasku. I tu take siedzielimy z bratem Lketingi, kiedy po
raz pierwszy zobaczy morze. Z wraenia i ze strachu zrobio mu
si sabo.
Powoli brodz w piasku, a wspomnienia, dawno zapomniane
uczucia i myli przepywaj przez moj gow. Uwiadamiam so
bie, jak mocno, mimo upywu lat, jestem nadal zwizana z tym
krajem, a zwaszcza z jego najdziksz, najbardziej surow czci krain Samburu. Ale czuj te, e nie chciaabym ju mieszka
i y w Kenii, ani w kraju Samburu, ani na wybrzeu.
Nic mnie ju nie zatrzymuje w Mombasie i jestem rada, kiedy
wreszcie wyjedamy na lotnisko. Jeszcze raz wchodz na prom
Likoni. Czuj, jak dr mi kolana - pewnie zawsze tak bdzie
w tym miejscu, niezalenie od tego, czy za moim plecami stanie
masajski wojownik, czy te nie! To tutaj zawadny mn uczu
cia, ktrych nie potrafi dzisiaj wyjani! A jednak, z najgb
szym przekonaniem, mog powiedzie, e nie auj niczego, co
czuam, co przeyam, i na co si powayam.
Jestem szczliwa, e mam tak wspania afrykask rodzin.
A to, e po czternastu latach znowu mnie przyjli i potraktowali
tak serdecznie, jest wielkim podarunkiem losu.
Teraz jednak chc ju tylko do domu, do mojej crki. Ogarnia
mnie ogromna tsknota, przemone pragnienie, aby wzi j
w ramiona i opowiedzie jej o naszej afrykaskiej rodzinie.

PODZIKOWANIA
Chciaabym bardzo podzikowa tym wszystkim, ktrzy umoliwi
li mi t podr w przeszo".
Przede wszystkim Lketindze, Mamie, Jamesowi i wszystkim
czonkom mojej wspaniaej afrykaskiej rodziny, jak rwnie
mieszkacom Barsaloi, ktrzy po tylu latach przyjli mnie serdecz
nie i yczliwie.
Ojcu Giulianowi, ktry nas goci i zaznajomi z obecnymi pro
blemami i zagroeniami, przed jakimi stoi tradycyjna kultura Samburu.
Wsppracownikom Constantin Film, ktrzy umoliwili mi zaj
rzenie za kulisy mojego" filmu.
Mojemu wydawcy, Albertowi Vlkmannowi, ktry towarzyszy
mi w podry jako przewodnik i opiekun, a take Klausowi Kamphausenowi, ktry znakomicie przygotowa wypraw i uwieczni na
sze przeycia na zdjciach i tamie filmowej.
Moim Czytelniczkom i Czytelnikom, ktrzy z tak yczliwoci
odnieli si do mojego ycia w Afryce i do losw naszej afrykaskiej
rodziny. W ten sposb zachcili mnie do powrotu do Barsaloi i na
pisania kolejnej ksiki.
Napirai, ktra, mimo pocztkowych wtpliwoci, zrozumiaa
mnie i zachcia do tej podry.

Podczas pierwszej podry do Kenii, rok 1986

Lketinga w tradycyjnych ozdobach wojownika Samburu, rok 1981

W czasach wielkiej mioci

Z nasz ma Napirai w barsaloi

Spojrzenie na znane miejsca

W wyschnitym korycie rzeki, przy dawnym wodopoju

Nad albumem ze zdjciami Napirai

Mama piastuje w ramionach Felist, najmodsze dziecko Jamesa i Stefanii

Z Shankayon, crk Lketingi

Razem w chacie mamy, jak za dawnych lat

Spotkanie z kobiet Samburu nad rzek

Nasz dawny sklep w Barsaloi

We wsi Samburu zbudowanej na potrzeby filmu

Jacky Ido, ktry w filmie gra Lketing

Z ojcem Giulianem i Klausem na terenie misji

Niedzielna msza wita w Sererit

W odwiedzinach u starych znajomych

Mama Nataszy z najmtodszym dzieckiem

Lketinga prezentuje nowy koc

Z mam i siostr Lketingi przed manyatt mamy

Nasi gocie w kolejce do poegnalnego poczstunku

Rodzinne zdjcie z moim wydawc

Pamitkowe zdjcie z afrykask rodzin

Z Jamesem, Stefani i matym Aibertem

W serdecznym ucisku z mam

Poegnanie z mam i Lketing

Szpital w Wambie, miejsce urodzenia mojej crki

Prom Likoni w Mombasie, na ktrym wszystko si zaczo