=================================================

Jdrzej Giertych

TRAGIZM LOSW

POLSKI

PELPLIN
NAKADEM DRUKARNI I KSIGARNI
PIELGRZYMA SP. Z O.ODP.
1936 R.

Czytelnikw, nie bdcych narodowcami, lecz Polsk kochajcych i szczerze

dcych do tego, by o jej losach mie pogld zgodny z rzeczywistoci, usilnie
prosz, by ksik niniejsz przeczytali od deski do deski.
Jeli spotkaj si w niej z jakim pogldem, ktry nie trafia im do przekonania,
wydaje im si goosowny, lub w ich przewiadczeniu nawet wrcz faszywy,
niech ksiki zbyt pochopnie nie odkadaj. Niech zakrel odnone miejsce
owkiem, doczytaj ksik do koca, a potem wrc jeszcze raz w to miejsce i
zastanowi si, czy aby autor nie mia jednak racji.
Jestem przekonany, e aowa czasu, ktry na przeczytanie tej ksiki
powicili, nie bd.
Celem tej ksiki nie jest wytaczanie rekryminacji pod czyimkolwiek adresem.
Polityka polska bdzia od tak dawna, e stao si to ju nieomal tradycj. Tote
trudno jest wini tych, ktrzy dziaajc zgodnie z t tradycj, sdzili, i dobrze
su Polsce.
Jeli idzie o pokolenie yjce - nie jest zamiarem moim pitnowanie tych, co
popenili bdy, ale jest zanalizowanie bdw na to, aby mona byo unikn ich
powtrzenia w przyszoci.

PRZEDMOWA
Ksika niniejsza, mimo, e traktuje o historii, nie jest publikacj naukow:
jest to ksika, naleca do dziedziny publicystyki politycznej.
Jej metoda tak si ma do metody naukowej, waciwej nauce historii, jak si
ma metoda wojskowego wywiadu do metody ledztwa sdowego. Jest to metoda
pobieniejsza i pospieszniejsza, stawiajca sobie za cel moliwie szybkie
osignicie uoglnie i syntez o wartoci praktycznej, a nie majca ambicji
analitycznego zgbiania kadego szczegu.
Jeli np. kontrwywiad wojskowy ustali na zasadzie poszlak i pobienej
obserwacji, e w danym oddziale istnieje 10 jaczejek komunistycznych - to wynik
ten zupenie wystarczy dla praktycznego wniosku, jakim jest uznanie tego
oddziau za niezupenie pewny, mimo, e stwierdzone poszlaki mog si w
pewnej czci okaza bdne i e jaczejek tych jest w istocie tylko 9, czy nawet 8.
Wywiad nie ma czasu na gromadzenie dowodw zupenie niezbitych - i dowody
te nie s mu potrzebne; wystarcza mu odnalezienie oglnego konturu sprawy,
ktr bada.
Inna zupenie jest metoda ledztwa. Sdowi nie chodzi o adne cele
praktyczne - chodzi mu o niezbite ustalenie obiektywnej prawdy. Poszlaki mu nie
wystarczaj - da on dowodw. By moe, e w adnym z tych ustalonych przez
wywiad 10 wypadkw w uytym wyej przykadzie sd nie wydaby wyrokw
skazujcych, a jednak wyszemu dowdztwu, dysponujcemu tym oddziaem nie
przyszoby nawet na myl, by mc ten wynik pracy wywiadu zlekceway.
Oddzia ten nie bdzie si cieszy penym zaufaniem i do najbardziej
odpowiedzialnych zada nie zostanie uyty; nie zna ycia, kto uwaa, i dzieje si
to niesusznie.
Historia jest mistrzyni polityki. Polityka wielkiego narodu i wielkiego
pastwa ma dugi oddech - jej najwaniejsze cele osigane s wysikiem caych
pokole, a niekiedy nawet wiekw i tysicleci. Niepodobna trafnie rozumie
wielkich dzisiejszych zagadnie politycznych, jeli si dokadnie nie zna i nie
rozumie przeszoci. Prawdy ustalone przez badania historyczne maj wic nieraz
warto aktualn i zupenie praktyczn: s przesank wskaza politycznych na
dzisiaj, s nauk zaczerpnit z dowiadczenia.
ycie praktyczne stawia wic badaniom historycznym pewne wymagania: nie
moe ono czeka, a one same wszystkie prawdy ustal, lecz zwraca si do nich z
konkretnymi pytaniami. Zupenie tak samo praktyka lekarska nie czeka, a
badania naukowe ten lub w fakt z dziedziny wiedzy medycznej do gruntu
wyjani, ale domaga si tymczasowej, praktycznej odpowiedzi, co w danym,

konkretnym wypadku mona i naley uczyni majc ten zasb wiadomoci, jaki
posiadamy ju dzisiaj.
ycie polityczne domaga si od nauki historii wyjanienia faktw, ktrymi jest
zainteresowane. Jeli cisa nauka nie jest jeszcze w stanie da na to lub owo
pytanie naukowo uzasadnionej odpowiedzi - to nieraz obozy polityczne, majce
dziki wasnemu, nabytemu w pracy politycznej dowiadczeniu, czstokro
wicej intuicji w ocenie faktw politycznych, od oderwanych od ycia uczonych same sobie, na uytek praktyczny, pogld na pewne fakty w przeszoci
formuuj. Kto si np. wczyta w Romana Dmowskiego Polityk polsk i
odbudowanie pastwa i inne dziea, zda sobie spraw, e autor ten wyrobi sobie
na spraw powstania styczniowego pogld wasny, o aden autorytet naukowohistoryczny nie oparty i e w jego pogld na fakt z przeszoci zaway
powanie na jego pogldach na sprawy biece i na jego polityce praktycznej.
Odbudowanie pastwa polskiego jest wielkim przewrotem w yciu polskim,
ktry wszystko w tym yciu przemienia. Rwnie i na przeszo nasz
zaczynamy dzi patrze innymi oczyma. Weszlimy ponownie na wielk
dziejow widowni - widnokrg nasz jest szerszy - dysponujemy bogatym
zasobem nowego dowiadczenia, nabytego w burzliwych wydarzeniach ostatnich
dziesicioleci, w ktrych nard nasz nie by tylko biernym widzem i przedmiotem
obcych dziaa, ale samodzielnym aktorem. Pozwala nam to rwnie spojrze i na
przeszo nasz bardziej trzewo - nie obawia si dotkn uwaniej rnych
patriotycznych tabu, - myl krytyczn i nieraz sceptyczn zagbi si w
motywy i pobudki, oraz ukryte spryny dziaa, przez og polski, szukajcy
pokrzepienia serc, stawianych na najwyszym piedestale narodowej zasugi.
Powoli - rodzi si zaczyna nowy pogld na histori Polski.
Kada generacja nieco innymi oczyma patrzy na ycie, a tym samym i na
dawne ycia dowiadczenia. Czy mona si temu dziwi, e generacja nasza,
yjca w warunkach tak odmiennych ni dawne, bo majca za sob dwa
olbrzymiego znaczenia przewroty: przewrt w yciu polskim, jakim jest
odbudowanie pastwa i przewrt w stosunkach wiatowych, jakim jest to, co si
w sposb zbyt wski okrela mianem kryzysu, a co jest w istocie zupen
rewolucj w dziedzinie gospodarczej, socjalnej, politycznej, kulturalnej i
moralnej, - e generacja nasza gruntowniej swe pogldy rewiduje i radykalniej si
od pogldw pokole poprzednich odcina, ni jakakolwiek inna!

Generacja nasza1 dostrzega w naszej przeszoci pewne okolicznoci, ktre

dziwna rzecz, zupenie uszy uwagi pokole poprzednich. I formuuje w swej
myli pewne podejrzenia.
Stawia wic pod adresem nauki zapytanie: jak si te okolicznoci
przedstawiay w istocie? I czy podejrzenia te nie s aby suszne?
Nauka zaczyna ju nad tymi rzeczami pracowa. I odpowied, jak na zadane
pytania znajduje, potwierdza jak dotychczas wszystkie podejrzenia w caej
rozcigoci. Owoce bada K.M. Morawskiego - i nie jego jedynego tylko - s
zapowiedzi wielkiego w nauce historii Polski przewrotu.
Ale zanim nauka swe zadanie speni i na postawione pytania udzieli penej i
wszechstronnej odpowiedzi - upyn dugie lata. Badania naukowe s rzecz
mudn i powoln. ycie praktyczne nie moe na ich wyniki czeka. W tym
samym czasie, gdy coraz to nowe fakty, ustalone przez nauk historii stwierdzaj,
e dotychczasowy nasz pogld na dugie okresy naszych dziejw jest bdny, w
tym samym czasie nasz szeroki og karmi si pojciami dotychczasowymi modzie uczy si w szkoach bdnych i wywiechtanych frazesw, na
obchodach rocznicowych czci si zasugi, ktre nieraz nie byy zasug, lecz
win, przesanki, na ktrych opiera swe sdy opinia publiczna, s faszywe. le
si to odbija na naszej wiadomoci politycznej, bo bdne wnioski, wycigane z
przeszoci, prowadz do bdnej oceny teraniejszoci.

*
*

Ksice mojej zostanie z miejsca postawiony zarzut tendencyjnoci. Zarzutu

tego nie zamierzam nawet prbowa obala. Zdaniem moim, badania nad histori
i wykad historii nie mog by i nigdy nie bywaj od pewnej tendencyjnoci
wolne.
Polak a Niemiec, piszcy o bitwie pod Grunwaldem, o wynarodowieniu
Dolnego lska, czy o sprawie Gdaska, Francuz-rojalista a Francuz-radyka,
piszcy o rewolucji francuskiej, Anglik-protestant a Anglik-katolik, piszcy o
dziejach reformacji w Anglii, z natury rzeczy i ju z gry zajmuj stanowisko,

Nie popeniam niecisoci, mwic o dzisiejszej generacji a majc na myli obz narodowy.
Nigdy adna generacja nie jest zupenie jednolita. Mwic o obliczu duchowym jakiego pokolenia
i jakiej epoki - ma si na myli nie cao tego pokolenia, ale te ywioy, te idee, te kierunki, ktre
w owym pokoleniu sprawoway rzd dusz. - W obozie narodowym s ludzie starzy i modzi, a w
dzisiejszym modym pokoleniu s narodowcy i yjcy ideami epoki ubiegej nienarodowcy. Ale tym
niemniej jest faktem bezspornym, e przygotowany jestem na uzupenienie, sprostowanie, lub nawet
wrcz przekrelenie przez ni tego lub owego szczegu.

diametralnie sobie przeciwne. Bo na kady fakt z przeszoci spojrze mona z

rnych punktw widzenia.
Tendencyjnoci karygodn jest faszowanie, lub przemilczanie faktw. Ale
owietlanie faktw z okrelonego stanowiska, albo powicenie si wydobywaniu
na wiato dzienne faktw zapomnianych, a dane stanowisko popierajcych, jest
rzecz w nauce dopuszczaln i powszechnie stosowan. Polak, pracujcy nad
wydobyciem z zapomnienia faktw, wiadczcych o zwizkach lska z Polsk
na przestrzeni dziejw, nie sprzeniewierza si bynajmniej zasadzie bezstronnoci
naukowej przez to, e rwnoczenie i rwnomiernie nie gromadzi faktw,
wiadczcych o zwizkach lska z Niemcami; on nie kamie - faktowi, e lsk
ciy nie tylko do Polski, ale i do krajw niemieckich, a nawet silniej do krajw
niemieckich, ni do Polski - nie przeczy; on tylko bada pewn stron dziejw
lska, obchodzc go ze stanowiska narodowo-polskiego, a dotd w badaniach
historycznych nie poruszon.
Ksika moja jest tendencyjna w tym samym sensie. Nie ukrywam, e
chodzio mi o owietlenie pewnych tylko stron dziejw Polski - e stanowisko
moje jest polemiczne, a wic e pisz w mej ksice tylko o tym, co uwaam w
dotychczas przyjtych pogldach historycznych za bdne i co wobec tego
uwaam za stosowne atakowa - nie pisz natomiast nic o tym, co uwaam za
bezsporne i nie wymagajce dyskusji.
Ksika moja dzieli si do wyranie na dwie czci, rnice si tonem i
metod.
Jeli chodzi o czasy dawniejsze - polemizuj z pogldami, utartymi w nauce
historii (zarwno jak z ich popularnym odbiciem w pojciach ogu).
Jeli idzie o czasy najnowsze, naukowo jeszcze powaniej nie opracowywane,
polemizuj ju tylko z pojciami popularnymi, a take ze sztucznie hodowan i
metodami, wzorowanymi na kupieckiej reklamie, szerzon legend. Poniewa o
czasach najnowszych przecitny Polak, nawet wyksztacony, wie na og o wiele
mniej faktw, ni np. o wieku XIX-tym, a nawet niekiedy i o wiekach
dawniejszych, wic jeli idzie o czasy najnowsze, ksika ma raczej charakter
wykadu cigego, kolejno opowiadajcego wypadki. Na og, ze wzgldu na to,
e zadaniem jej jest dotrze rwnie i do szerszych rzesz czytelnikw, utrzymana
jest w tonie popularnym2.

Pierwotnie nawet byo moim zamiarem uczyni j tylko czci ksiki, zatytuowanej
Katechizm narodowca.

Ksika moja, mimo swego politycznego punktu wyjcia, dotyczy historii. Nie
doprowadzam jej wic do chwili dzisiejszej, ale kocz j w momencie,
wprawdzie bardzo niedawnym, lecz ju nalecym do przeszoci - i co
waniejsze - pewien okres z przeszoci na stae zamykajcym.
Kocz j mianowicie na okresie, zamknitym przez mier Pisudskiego.

*
*

Na zakoczenie pragn jeszcze zwrci si z paru sowami pod adresem

ewentualnych jej czytelnikw, nienarodowcw.
W obozie politycznym, ktry tromtadracj pseudo-mocarstwow uczyni
jednym z gwnych skadnikw swego wiatopogldu, utaro si niesuszne a
nawet wrcz o 180 stopni odwracajce rzeczywisto twierdzenie, jakoby obz
narodowy pozbawiony by zrozumienia wielkoci swej ojczyzny - i dlatego
rwnie i na jej polityk chcia nakada cugle lkliwoci i przyziemnoci.
Obz nasz stawia Polsk w hierarchii narodw tak wysoko, jak nikt inny w
naszym spoeczestwie. Ale obz nasz jest obozem, patrzcym trzewo i
umiejcym myle realnie. Nie obawia si on wic mwienia i o tym, co jest
Polski saboci, ani nie zamyka oczu na fakt, e istniay w dziejach Polski
chwile, gdy do prowadzenia polityki mocarstwowej nie miaa ona danych.
Grony i potny wrg - w osobie Hannibala - sta nawet u bram wielkiego, a
modzieczego jeszcze wwczas Rzymu. Nie przynosi wic i nam adnej ujmy e doznawalimy klsk i przeywalimy chwile politycznej saboci. Czytelnik
niniejszej ksiki znajdzie w niej ustpy, powicone walce z prowadzon przez
nasz nard w pewnych chwilach - z wielk szkod dla naszej przyszoci polityk tromtadrack. Niech z tego nie wyciga wniosku, jakoby autor nie
docenia si ywotnych swego narodu, lub nie uwaa go za nard wielki, zdolny
do prowadzenia polityki o widnokrgu mocarstwowym.
Jeli np. przeczyta bdzie musia dugi szereg stronic, powiconych krytyce
nadmiernie aktywnej polityki polskiej u schyku wieku osiemnastego - to
nagrodzony bdzie nastpnie stronicami, w ktrych autor wyraa pogld, e
gdyby nie owa nadmierna aktywno kilkanacie lat przedtem - Polska byaby
miaa w pocztkach XIX wieku mono nie tylko odzyska swoje stanowisko
mocarstwowe, ale by moe nawet osign te swoje cele narodowe, do ktrych
poprzednio w cigu szeregu wiekw dya na prno; by moe, e autor da si
tu zanadto unie optymizmowi, oraz zbyt miao poszed po linii rozumowania
przez gdyby, - nie moe si jednak oprze wraeniu, e na pocztku XIX wieku
mielimy mono odzyska cay lsk wraz z Wrocawiem (ktrego okolice

jeszcze wwczas byy polskie), zyska Prusy Wschodnie, a nawet by moe

zdoby, skolonizowa i spolszczy odcinek wybrzey morza Czarnego.

*
*

Bybym nielojalny, gdybym tu nie stwierdzi, e zasadniczy zrb pogldw

moich na rol masonerii i ydw w naszych dziejach nie jest dorobkiem mojej
wasnej myli. Wywodzi si on przede wszystkim z Romana Dmowskiego. Obok
tego ogromny wpyw wywar na mnie dr. K. M. Morawski i - ju w stopniu nieco
mniejszym - .p. dr. Bohdan Deryng.

*
*

Niektre fragmenty niniejszej ksiki ukazyway si ju w czasopismach.

Niektre urywki z dziau Zaamanie si de mocarstwowych i upadek
pastwa ukazyway si (z pewnymi skrtami) w poznaskim tygodniku Gos.
Cay dzia Polska na drodze do niepodlegoci oraz pierwszy rozdzia z dziau
Polska odbudowana ukaza si (rwnie ze sporymi skrtami) w poznaskim
tygodniku Wielka Polska. Tylko jeden may ustp z tego obszernego materiau
uleg konfiskacie, przy czym konfiskata ta zostaa nastpnie uchylona przez sd.
Wiele stara poczynili okoo umoliwienia wydania mej ksiki pp. ks.
Chudziski w Pelplinie, Karol Wierczak w Warszawie, oraz Terlecki i
Wyganowski w Poznaniu. Skadam im za to serdeczne podzikowanie.
Dzikuj rwnie wszystkim tym, ktrzy dopomogli mi w zebraniu
materiaw do mej ksiki.
JDRZEJ GIERTYCH

WSTP
Przebieg wydarze dziejowych jest skutkiem bardzo wielu i bardzo
rnorodnych przyczyn. Niemal kady fakt historyczny da si wytumaczy nie
jedn przyczyn, lecz co najmniej kilkoma, z ktrych kada si do jego powstania
w pewnym stopniu przyczynia. Trafne rozumienie historii - to jest rozumienie jej
takie, ktre adnego z czynnikw, jakie na przebieg dziejw wpyny, nie pomija
i ktre wszystkie przyczyny dziejowe widzi, oraz we waciwej do siebie
proporcji ukada.
W badaniach dziejw Polski - i nie tylko Polski - pomijany bywa zazwyczaj
pewien czynnik, ktry na przestrzeni ostatnich paru wiekw potnie na losach
Polski i Europy zaway. Czynnikiem tym jest dziaalno ydostwa, oraz
zwizanych z ydostwem tajnych stowarzysze, istniejcych w onie
spoeczestw chrzecijaskich.
Trwajce ju od szeregu pokole zjawisko ksztatowania si myli
europejskiej pod wpywem tendencji masoskiej i filoydowskiej (filosemickiej)
sprawio, e czowiek, uwaajcy si za inteligentnego, zwyk dzi wszelkie
informacje i opinie o znacznej roli politycznej narodu ydowskiego zbywa
umiechem penym politowania. A jednak ta rola jest istotnie znaczna - i ani
politykowi, ani historykowi nie wolno jej niedocenia. Oczywicie, byoby nie
mniejszym bdem od jej niedoceniania jej przecenianie. Czstym w dziejach
myli ludzkiej prawem reakcji, zjawia si w ostatnich czasach w Polsce, w
hitlerowskich Niemczech, w emigracyjnych koach rosyjskich i w szeregu innych
spoeczestw pewna liczba umysw, ktre spraw ydowsk i zwizan z ni
spraw masosk widz w wietle przesadnym, przypisujc ydom i masonerii
waciwoci i siy nieomal demoniczne. Oczywicie nie naley i w ich lady.
Polityka masonerii i ydostwa jest czynnikiem w dziejach Europy, ostatnich
przynajmniej stuleci, o znaczeniu wprawdzie olbrzymim - ale nie jest czynnikiem
jedynym. Chwaa Bogu, nie jestemy przecie tak bezwolni, by rka masoskoydowska poruszaa nami jak marionetkami. W olbrzymim splocie przyczyn
dziejw Europy gwn rol graj zmagania, denia, wysiki i ideay narodw
chrzecijaskich. Ale i denia ydowskie te co w tym splocie znacz i nie
wolno o nich zapomina.
Gdyby kto chcia twierdzi na przykad, e jedyn przyczyn rewolucji
bolszewickiej w Rosji jest wola ydw - zapracowaby sobie susznie na zarzut
jednostronnoci. Na rewolucj t zoyo si bowiem przyczyn bardzo wiele. Ale
gdyby kto chcia twierdzi, e wiadoma swych celw wola polityczna narodu
ydowskiego nie odegraa w wywoaniu tej rewolucji roli wprost olbrzymiej, ten

wpadby w jednostronno odwrotn. Ci, co w t jednostronno wpadaj, czyni

to najczciej wiadomie. S nie tyle lepi, co na korzy ydw tendencyjni.
Tak jak w rewolucji francuskiej, tak i w szeregu innych wydarze historii
europejskiej, rola ydw i ich ekspozytur jest znaczna. Nie potrzeba wiele wiedzy
i przenikliwoci, by to dostrzec. Wystarczy rozejrze si wrd powszechnie
znanych faktw, zarwno wspczesnoci, jak w materiale dziejowym, by
stwierdzi, e znaczenie ydw w wiecie jest niewspmiernie wielkie w
stosunku do siy liczebnej tego narodu, nie mwic ju o tym, e nie posiada on
wasnego pastwa, a nawet terytorium. Mocarstwo anonimowe nie jest adn
legend - jest rzeczywicie mocarstwem, znaczcym w polityce wiatowej bardzo
wiele. e wiatowe sfery gospodarcze, wielka finansjera, wielki handel, nawet
znaczna cz duego przemysu s we wszystkich krajach (poza paru wyjtkami,
takimi jak Japonia), bd w caoci, bd w przewanej czci w rku ydowskim
- o tym wie kade dziecko. Nie mniej znana jest wybitna rola ydw w pewnych
dziedzinach ycia umysowego i kulturalnego, tych mianowicie, ktre maj
najwikszy wpyw na ksztatowanie si opinii publicznej poszczeglnych
spoeczestw: w prasie, agencjach telegraficznych, kinematografii, pewnych
dziaach teatru, niektrych koach naukowych itd., e socjalizm i komunizm s
dzieem myli ydowskiej (od Marxa, potomka rabinw zaczynajc) i e po dzi
dzie s przede wszystkim przez ydw politycznie sterowane, a take, e we
wszystkich rewolucjach od wielkiej rewolucji francuskiej i rewolucji rosyjskiej
zaczynajc, a na maych rewolucyjkach gdzie w Ameryce Poudniowej koczc,
ydzi odgrywaj rol przemon - e jednym sowem rozproszona po wiecie
ludno ydowska stanowi wszdzie drode rewolucji - to take nie stanowi dla
nikogo tajemnicy. Mniej znana jest rola ydw w sprawowaniu politycznych
rzdw w caym szeregu pastw. A jednak to jest fakt niewtpliwy, e w Stanach
Zjednoczonych w pewnych momentach (na przykad za prezydentury Wilsona i
obecnie Roosevelta) ydzi stawali si po prostu warstw rzdzc. e tak sam
warstw rzdzc s dzi ydzi, a zwaszcza byli tu po rewolucji, w Rosji
Sowieckiej. e niezbyt dalecy byli od tego znaczenia w porewolucyjnych a
przedhitlerowskich Niemczech, oraz w pewnych okresach odbudowanej Polski.
e w takiej Wielkiej Brytanii byway ju po wojnie momenty, gdy na czele
najwaniejszych urzdw w pastwie, wicekrlestwa Indii i najwaniejszych
ministerstw nie wyczajc, stali ydzi o przekonaniach syjonistycznych - i e
zdarzay si tam takie gabinety, w ktrych zasiadao po trzech ydw
rwnoczenie.
Oczywicie nie jest to wszystko przypadek. Pitnastomilionowy nard bez
wasnego pastwa i terytorium, posiadajcy w wiecie znaczenie rwne wielkim

mocarstwom, nie mg do tego znaczenia doj inaczej, ni drog

dugotrwaych, uporczywych, ambitnych i wiadomych swego celu wysikw.
Treci dziejw narodu ydowskiego jest ambicja mesjaska - denie do
panowania nad wiatem. Moemy to denie uwaa za nieziszczaln utopi i
chimer - lecz to nie usunie faktu, e denie to rzeczywicie ydami wada i jest
pobudk ich postpowania, a tym samym duo znaczy w dziejach. Pjcie
ydw w rozsypk po wiecie jest tylko w pewnym stopniu wynikiem
przeladowa, jakich byli przedmiotem, przede wszystkim za jest ich
wiadomym i dobrowolnym dzieem. ydzi szli masowo w rozsypk ju w tych
czasach, gdy im si w Palestynie dobrze dziao i gdy nikt ich stamtd nie
wypdza, a szli po to, by wszedszy midzy obce narody jako midzynard,
wypeniajcy wszystkie spoeczne szczeliny i stanowicy wi midzy
poszczeglnymi krajami, atwiej nad obcymi narodami zapanowa.
Na przestrzeni trwajcej tysice lat swej historii wypracowa sobie ten
sdziwy nard metody politycznego dziaania, wcale skuteczne. Gwnym
narzdziem polityki ydowskiej jest - tajna organizacja. ydostwo stoi tajn
organizacj. Nie majc adnej organizacji jawnej, nie majc nawet jawnej
hierarchii kocielnej i stanowic na pozr spoeczestwo zoone z lunych,
niczym z sob nie zwizanych gmin, jest ono w istocie najbardziej solidarnym i
wewntrznie najlepiej zorganizowanym ywioem na wiecie. W strukturze
spoeczestwa ydowskiego zachowao si bodaj jakowe tradycj przekazane
echo ustroju owych wspczesnych dawnym ydom spoeczestw, Babilonu,
Egiptu i innych, gdzie kasta kapaska, strzegca zazdronie swoich tajemnic
politycznych i nagromadzonego dorobku swej wiedzy, stanowia odpowiednik
dzisiejszych tajnych organizacji, takich jak masoneria.
ydzi rozszerzyli wczenie swe tajne organizacje na spoeczestwa, wrd
ktrych osiedli. Gdzie si tylko dao, sprzymierzali si z miejscowymi
czynnikami buntu, niezadowolenia i opozycji, zarwno w dziedzinie politycznej,
jak gospodarczej, religijnej, czy innej, lub te sami ten czynnik buntu budzili do
ycia i dawali mu gotow, wyrobion wiekowym wasnym dowiadczeniem
form organizacyjn, w postaci tajnej organizacji. Jak ni snuje si przez dzieje
narodw europejskich historia spiskw wywrotowych i destrukcyjnych,
zorganizowanych na podkadzie swoistego mistycyzmu i powoujcych si na
prastare, babiloskie, czy egipskie rodowody - a kierowanych porednio lub
bezporednio przez ydw. Istotnym celem tych spiskw byo zniszczenie tego
wszystkiego, co stanowio duchow i polityczn si narodw europejskich, na
to, by na gruzach moralnej struktury tych narodw zbudowa wadz tych
organizacji spiskowych, a za ich porednictwem - wadz Izraela. Najbardziej
znanym z tych spiskw, a zarazem najpotniejszym, jest tkwica korzeniami w
tradycjach dawnych cechw wolnych mularzy, przechowujcych dostpn tylko

dla wtajemniczonych, otrzyman ze wschodu wiedz architektoniczn, lecz w

obecnej formie zaoona zdaje si w pocztkach XVIII wieku i istniejca po dzi
dzie - masoneria. Cech istotn tych spiskw jest anonimowo ich
kierownictwa (nieznani przeoeni), dziki czemu czonkowie tych spiskw,
znajdujcy si w nich na niszym szczeblu organizacyjnym, nie maj jasnego, lub
w ogle adnego pojcia o celu, ktremu te spiski su.
Przez dugi czas zarwno dziaalno spiskw judaizujcych, istniejcych
wrd chrzecijan, jak i dziaalno bezporednia samych ydw, nie miay
powodzenia. Klski w rodzaju wygnania ydw z Hiszpanii i z szeregu innych
krajw, albo wytpienia judaizujcej sekty Albigensw i kasaty Zakonu
Templariuszy, wiadcz jaskrawie o niepowodzeniach wiatowadczej polityki
ydowskiej. Z czasem jednak polityka ta zacza przynosi wyniki. Pierwszym
wielkim powodzeniem bya reformacja nie tylko, e stanowica nawrt do
Starego Testamentu, nie tylko, e wprowadzajca rozdwojenie w wiecie
chrzecijaskim i godzca w najwiksz potg chrzecijask, jak jest koci
katolicki, lecz jak to dzisiaj zdaje si nie ulega wtpliwoci, mocno, przy
pomocy tajnych organizacji, trzymana przez ydw w garci i powoana do ycia
przy niemaym udziale ich bezporedniej inspiracji, ktra potrafia istniejce w
kociele samorodne fermenty i samorzutn opozycj germaskiej pnocy
przeciwko Rzymowi umiejtnie podsyci i wyzyska. Drugim etapem byo
zaoenie i wspaniay rozwj masonerii, ktra w szybkim czasie obja wszystkie
kraje o cywilizacji europejskiej i w znacznej ich wikszoci zdobya sobie
przemony lub nawet wyczny wpyw na rzdy i na ycie umysowe. Mona
powiedzie, e okres od koca wieku XVIII a po dni dzisiejsze - to jest okres
rzdw masonerii w wiecie. A tym samym - porednio - okres wielkiego
rozkwitu potgi politycznej ydowskiej.
Na likwidacj tego okresu wanie obecnie patrzymy. Przemiany, jakie
przynosi z sob wiek dwudziesty, stanowi grb potgi masoskiej, zarwno jak
potgi politycznej ydowskiej. Obie te potgi wal si dzi w gruzy - jeden nard
po drugim wyzwala si dzi spod ich wpywu.
Obok szeregu innych - ma to i ten skutek jeszcze, e myl badawcza mielej
dzi w tajniki dziaalnoci masonerii i ydostwa wglda. Wpyw masonerii
zmniejszy si wszdzie, a wic rwnie i w nauce. Tote nauka zajmuje si dzi
i tymi kwestiami, ktre dla tych, co si licz z nakazami i zakazami masonerii
stanowi tabu nietykalne.
Przez dugi czas nauka historii zupenie nie braa pod uwag tego czynnika,
jaki w przebiegu wydarze dziejowych stanowiy tajne stowarzyszenia lub te
sami ydzi. Po pierwsze, dziao si to dlatego, e wpyw tajnych stowarzysze
jest dziki samej tylko swej konspiracyjnoci i anonimowoci nieuchwytny i

trudny do skonstatowania, tote atwo uchodzi uwagi tych, ktrzy tego wpywu
nie podejrzewali. Po wtre - rzecz waniejsza - nauka historii bya pod
przemonym wpywem tendencji masoskiej, wiadomie starajcej si o to, by
wpyw ydw i tajnych stowarzysze w obrazie przeszoci zaciera. W polskiej
nauce historii olbrzymi rol odgrywali w ostatnim ptorawiekowym okresie
czonkowie masonerii, a nawet czystej krwi ydzi. e niektrzy z nich zupenie
celowo i planowo pracowali nad tym, by wyniki bada historycznych w myl
tendencji masoskiej faszowa - to mona udowodni czarno na biaym. e nie
inaczej postpowali i inni spord nich - to mona podejrzewa. Jeli za wzi
pod uwag zarwno tych niemasonw, ktrzy przez oportunizm i dla nie
naraania si rezygnowali ze demaskowania tego, co masoneria pragna
zachowa w tajemnicy, jak i tych, co w dobrej wierze przyjmowali za pewnik to,
co uczeni masoni spreparowali w sposb tendencyjny - to trudno si dziwi, e
tendencja masoska wywara na zasb naszej wiedzy historycznej wpyw
przemony. Zarwno waciwa nauka historii, jak i popularne pojcia o historii,
rozpowszechnione w szerokich koach spoeczestwa, s w Polsce, a tak samo te
i w innych krajach, silnie zaprawione tendencj masosk, wyraajc si przede
wszystkim w dnoci do przemilczania roli ydw i tajnych, judaizujcych
stowarzysze.
A jednak rola ta bya znaczna. Nie ma narodu w Europie, na ktrego dziejach
czynnik ten by nie zaway. A nard polski jest tym wanie narodem, na ktrego
losach czynnik ten zaway w sposb najbardziej ze wszystkich narodw
zowieszczy.

*
*

Istnieje mnstwo ludzi, ktrym nie mieci si w gowie, by pomimo

nieistnienia pastwa ydowskiego, a nawet terytorium narodowego ydowskiego,
moga istnie jaka polityka ydowska i by moga wywiera istotny wpyw na
dzieje. Ale zazwyczaj ci sami ludzie uznaj w caej peni olbrzymi a w pewnych
okresach nawet wrcz naczeln rol kocioa katolickiego w dziejach Europy,
mimo, e koci rwnie nie jest organizmem pastwowym, albo posiada
wasne pastwo (Pastwo kocielne), niewspmiernie mae. Uznaj rwnie
wielk w polityce midzynarodowej i znacznie w niektrych kierunkach poza
zasig wpyww pastwowych Rosji Sowieckiej wykraczajc rol
midzynarodwki komunistycznej. Uznaj wreszcie rol polityczn wielkiej
finansjery, a nawet skonni s niekiedy np. cae okresy dziejw lat powojennych
sprowadza do rywalizacji dwch wielkich koncernw naftowych: Standard Oil i
Royal Dutch. Gdyby chcieli, mogliby wic bez trudu zrozumie, e nard, od
kilku tysicy lat w zadziwiajcy sposb zachowujcy swoj odrbno, nard

patrzcy si na inne z gry (syn rasy, stokro starszej, ni Porta Romana,

powiedzia o sobie p. Sonimski), nard liczny, bogaty i majcy rozlege wpywy i
stosunki moe, a nawet wprost musi mie swoj polityk - musi czego chcie i
czego nie chcie, do czego dy i czego unika, co przeprowadza i czemu
zapobiega, o czym marzy i czego si obawia, kogo popiera i z kim
walczy.
Nie jest to rwnie rzecz istotn, e polityka tego narodu nie przyniosa dotd
wynikw namacalnych i stanowczych. Bo nie zawsze i nie kada polityka, nawet
rozumna i z wielkim nakadem energii przeprowadzana, przynosi owoce. Ile
wydarze europejskich w XIX wieku wywoanych byo faktem, e Rosja pragna
opanowa Konstantynopol i cieniny wyjciowe z morza Czarnego, ile krwi si
z tego powodu wylao, ile pochodw wojennych rosyjskich przemierzyo Bakany
i jak wiele powika polityki europejskiej, nawet zachodnio-europejskiej, miao w
tych faktach swe rdo! A jednak, Rosja swego celu osign nie zdoaa. Czy
jest to dostateczny powd, by wszystko, co w rosyjskim deniu do tego celu
miao rdo, skreli z dziejw?
Krtki - bardzo zwizy, lecz zarazem peen treci - przegld dziejw wpywu ydw i masonerii
na dzieje Europy - stanowi artyku K. M. Morawskiego Co to jest masoneria w styczniowym
numerze 1935 r. czasopisma Na wyyny (wyd. Akcji katolickiej, Warszawa).
O cznoci tajnych zwizkw z ydami i z doktryn ydowskiej Kabay, o stowarzyszeniach
przedmasoskich, o zwizkach ydw z reformacj, o tradycjach wiedzy tajnej u Krzyakw, patrz
referat K. M. Morawskiego, Wolnomularstwo a Polska w dobie dziejowej przed rewolucj
francusk na V zjedzie historykw polskich w Warszawie (Pamitnik zjazdu historykw
polskich w Warszawie, Lww 1931, tom. 1, str. 241 i nast.).
Wiksza cz wywodw niniejszej ksiki, dotyczca epoki Polski przedrozbiorowej, a
zwaszcza epoki sprzed sejmu czteroletniego, oparta jest na licznych rozprawach, rozprawach i
monografiach K. M. Morawskiego.
Patrz rwnie: Rolicki, Zmierzch Izraela.

ZAAMANIE SI DE
MOCARSTWOWYCH I UPADEK
PASTWA

GWNA PRZYCZYNA UPADKU POLSKI

Na stopniowy rozkad potgi mocarstwowej Polski i pniejsz likwidacj
Polski jako pastwa zoyo si bardzo wiele przyczyn.
Nie tracc adnej z tych przyczyn z oczu - nie wolno jednak zapomina o
przyczynie najwaniejszej: o tym, e zniszczenie Polski byo wol tajnych
zwizkw.
Mona ju dzi przyj jako pewnik, e tajne zwizki dyy do obalenia
Polski, jako jednej z podpr Kocioa katolickiego w Europie (nie inne zreszt
byo ich ustosunkowanie do Francji, czego wynikiem bya rewolucja francuska,
oraz ruina francuskiego imperium kolonialnego w Ameryce Pnocnej).
Rwnoczenie udzielay one szerokiego poparcia pastwom protestanckim,
majcym bojow postaw anty-rzymsk, a w szczeglnoci Szwecji i Prusom.
Sojusz trzech potg: pastwa pruskiego, ydw i masonerii (oraz niektrych
innych tajnych zwizkw) by staym czynnikiem sytuacji politycznej
europejskiej ostatnich paru stuleci. Oczywicie zasadniczy ten sojusz nie
wycza moliwoci istnienia rozbienoci w politycznych drobiazgach: tak np.
w swojej polityce wewntrznej Prusy nie zawsze byy konsekwentnie
filosemickie, jakkolwiek z drugiej strony nigdy nie wpaday w wyrany
antysemityzm. Ale gdy chodzio o rzeczy zasadnicze, sojusz ten nigdy nie ulega
zachwianiu. Prusy, gdzie si tylko dao popieray ydw; ydzi, zarwno w
wielkiej polityce, jak w sprawach lokalnych (np. w sprawach, czcych si ze
sprawowaniem przez Prusy rzdw na zagarnitych ziemiach polskich), popierali
denia polityczne pruskie - tajne zwizki popieray pastwo pruskie i zawsze
byy na jego usugi jako skuteczne narzdzie jego polityki, a zarazem Prusy byy
na tyle przeniknite przez wpywy tajnych zwizkw, e same staway si
powolnym (posusznym) narzdziem w ich rku.
Pocztki cznoci midzy pastwem pruskim, a tajnymi zwizkami, sigaj
zdaje si czasw bardzo dawnych. Istnieje bardzo wiele danych do
przypuszczania, e ju zakon krzyacki by przearty przez tajne zwizki. Intuicja
Sienkiewicza, ktry w Krzyakach przypisa czonkom zakonu krzyackiego
uprawianie potajemne praktyk antychrzecijaskich, bya zdaje si trafna. Ta
sama choroba tajnych antychrzecijaskich i zdaje si satanicznych1 zwizkw,
ktra doprowadzia w roku 1312 do skasowania przez Stolic Apostolsk zakonu
Templariuszy, bya zdaje si - moe zreszt w sabszym stopniu - waciwoci
zakonu Krzyackiego. e zakon ten nie musia by zbyt wierny kocioowi,

Kult Bafometa

dowodzi najlepiej ten fakt, e pastwo tego zakonu -zakonu katolickich mnichw
- jest pierwszym duym pastwem, ktre si przerzucio na stron reformacji2.
Pastwo pruskie jest dalszym cigiem pastwa krzyackiego. Istnieje wiele
danych do przypuszczania, e sojusz midzy pastwem pruskim, a tajnymi
zwizkami judaizujcymi datuje si jeszcze od czasw krzyackich. A pastwo
pruskie byo w ostatnich stuleciach (tak jak pastwo krzyackie w stuleciach
poprzednich) gwnym wobec narodu polskiego politycznym przedstawicielem
niemczyzny. Tote w wielkim, dziejowym zmaganiu polsko-niemieckim, strona
niemiecka korzystaa z poparcia czynnika wielkiej wagi, znaczcego wiele nawet
w wewntrznym yciu Polski, jakim bya polityka tajnych zwizkw i ydostwa.
W owym okresie, gdy polityka tajnych zwizkw wchodzi na widowni
dziejow jako czynnik duego znaczenia, naturalne tendencje polityki polskiej
byy do rozbiene.
Od czasu poczenia si Polski z Litw, polityka polska przestaa by
waciwie polityk jednego pastwa, lecz staa si z trudem koordynowan i
pen wewntrznych sprzecznoci polityk dwch pastw. Naturaln dnoci
polityki polskiej byo kontynuowanie dziea odbudowy, po okresie dzielnicowego
rozczonkowania, pastwa polskiego, nawizujcego tradycj do pastwa
pierwszych Piastw. Std obce Litwie nastawienie zachodnie polityki polskiej: jej
zainteresowanie spraw Pomorza nadwilaskiego i nadodrzaskiego, oraz
spraw lska. Naturaln dnoci polityki litewskiej bya rywalizacja z
Moskw w dziele zbierania ziem ruskich. Std nastawienie wschodnie:
ingerowanie w najzupeniej obce Polsce sprawy Nowogrodu, Tweru, Ordy
tatarskiej. Z czasem dwie te dnoci, wynikajce z odrbnoci dwch
organizmw pastwowych, zaczy si stapia w jedno, tworzc wspln
polityk polsko-litewsk, majc rdo w dochodzcym do stopniowego
ujednolicenia, wsplnym interesie krzepncego pastwa polsko-litewskiego. Ju
sam fakt pocztkw unii powsta na tle wsplnego interesu w sprawie
krzyackiej, ktra przeksztacia si nastpnie w spraw Prus Ksicych i ktra
bya nastpnie trwale wspln spraw caej Rzeczypospolitej. Wkrtce zjawia
si druga sprawa, stanowica wsplny interes caego dwoistego pastwa: bya ni
sprawa niebezpieczestwa tureckiego, owa sprawa wschodnia, ktra przez tyle
wiekw zaprztaa polityk Polski i Europy; liczne poczynania polityczne, w
epoce Kazimierza Jagielloczyka, Jana Olbrachta, Batorego, Wazw,
Sobieskiego zwizane ze spraw wschodni - poczynania, do ktrych zaliczy
naley te i liczne wojny z Moskw, przedsibrane ju bynajmniej nie dla
zbierania ziem ruskich, lecz dla wcignicia Moskwy do ligi antytureckiej 2

Argument K. M. Morawskiego, uyty w jednym z odczytw

miay na celu urzdzenie sprawy wschodniej w myl oglnego interesu

Rzeczypospolitej polsko-litewskiej, a midzy innymi, obok celu obronnego,
miay za zadanie zdobycie dla tej Rzeczypospolitej mocnego oparcia o Morze
Czarne, oraz wywalczenia dla niej wpywu politycznego na Bakanach i
hegemonii politycznej w katolickiej Europie. Ambitny plan - ktry zawita ju
pod koniec panowania Zygmunta Augusta, a ktry sta si myl przewodni
panowania Zygmunta Wazy - utworzenia wielkiego pastwa polsko-litewskoszwedzkiego, oraz zamienienia Batyku w wewntrzne jezioro tego pastwa, nie
wynika rwnie ani z odrbnych interesw Polski, ani z odrbnych interesw
Litwy, lecz by wyrazem de i Interesw poczonego pastwa polskolitewskiego, coraz mocniej opierajcego si o Batyk.
Ten nowy organizm polityczny, jakim byo pastwo polsko-litewskie, z
natury rzeczy mia interesy odrbne od partykularnych interesw Polski i Litwy.
Nie tylko Litwa zrezygnowa musiaa ze swych planw w Nowogrodzie,
Twerze itp., ktrych realizacj tak skutecznie paraliowa np. Kazimierz
Jagielloczyk3. Rwnie i Polska - cho pastwo polsko-litewskie stao si
kontynuatorem raczej jej polityki, ni polityki litewskiej - musiaa odczu na
sobie przesunicie si pastwowego punktu cikoci, spowodowane tak
znacznym wzrostem terytorium pastwa. Sprawa Pomorza nadodrzaskiego
ulega zapomnieniu, a sprawa lska, cho nie zapomniana nigdy, nigdy rwnie
nie wysuwaa si w polityce Rzeczypospolitej na plan pierwszy.
To przeksztacenie si treci polskiego interesu pastwowego, a wraz z nim i
kierunkw polskiej polityki pocigao za sob z natury rzeczy wiele sprzecznych
w polskim yciu de4. Zaznaczao si to ju w okresie wzrostu mocarstwowej
potgi polsko-litewskiego pastwa. Zaznaczyo si to jeszcze wyraniej w
okresie, gdy potga ta zacza przygasa, a wreszcie runa w gruzy.
Mimo wszystko, ziemie piastowskie s rdzeniem Polski, istotna twierdza
narodu polskiego, oraz istotny punkt wyjcia wszelkiej moliwej jego ekspansji
to jest cae - od rde a do morza - dorzecze Wisy, uzupenione na zachodzie
przez niektre czci dorzecza Odry (np. dorzecze Warty). Okres wielkich
aspiracji mocarstwowych polsko-litewskich troch t prawd w wiadomoci
ogu polskiego zatar. Gdy po mierci Sobieskiego nastpi z gr dwustuletni
3
4

Patrz F. Koneczny, Litwa a Moskwa w latach 1449-1492, (Wilno 1929).

Poczenie Polski z Litw miao i inne jeszcze skutki, odbijajce si w sposb szkodliwy na
polskim yciu politycznym. Litwa staa znacznie niej od Polski pod wzgldem kulturalnym.
Dopuszczenie do udziau Litwinw w wyrobionych zachodnich instytucjach politycznych polskich
(np. do obrad sejmowych) obniyo poziom ycia politycznego polskiego, zwichno jego
rwnowag i ujawnio wszystkie braki ustroju, nie dajce si poprzednio odczu wobec wysokiego
poziomu umysowego elity politycznej.

okres upadku i zaniku nie tylko potgi, lecz nawet w kocu i niezalenoci
pastwowej, gdy zatem odbudowa siy pastwowej polskiej musiaa by
prowadzona od podstaw, a wic w oparciu o wilan o terytorium narodowego,
a tym samym w walce z napierajc na niektre odcinki tej osi, wci rosnc w
siy potg prusk, trudno si dziwi, e tajnym zwizkom, ktrym zaleao na
wzrocie potgi pruskiej, oraz na osabieniu lub zniszczeniu Polski, udao si
odwrci uwag narodu polskiego od zasadniczego I najwaniejszego dla w
danym okresie zagadnienia walki z Prusami i skierowa j ku miraom potgi
mocarstwowej na wschodzie, potgi, ktra niemoliwa bya bez zapewnienia
zupenego bezpieczestwa bazie narodowej na zachodzie, oraz ktra nie moga
si w identycznej jak dawniej postaci powtrzy z t chwil, gdy pastwo
moskiewskie z kontynentalnego czysto organizmu pastwowego na rwninie
rodkowo-rosyjskiej zamienio si w mocarstwo, wadajce pustym do niedawna
stepem, mocno oparte o morze Czarne i silnie trzymajce w rku o Dniepru.
Klski nasze owego dwustuletniego okresu gwnie w tym maj sw przyczyn,
e zamiast pilnowa dziedzin Polski piastowskiej, to znaczy nie dopuszcza do
rozrostu potgi pruskiej, walczylimy z Rosj, widzc w niej gwnego wroga
naszej pozycji mocarstwowej na wschodzie - pozycji, ktra w danych
warunkach bya dla nas i tak nie do odzyskania. Stao si to wprawdzie w
wyniku nieuniknionego rozdwojenia naszych ambicji politycznych,
spowodowanego dwoistoci naszej pastwowej tradycji. Ale to rozdwojenie
nigdy by nie przybrao form tak jaskrawych i nigdy by do tego stopnia nie
zamroczyo naszej politycznej rozwagi, by doprowadzi do tak dugotrwaego
wypaczenia naszej narodowej polityki, gdyby nie wpyw tajnych zwizkw,
dziaajcych w onie naszego wasnego spoeczestwa i wiadomie starajcych
si uwag tego spoeczestwa odwrci od tego, co stanowio jego ywotny
interes, a co kolidowao z interesem tych zwizkw.
Upadek Polski i powstanie mocarstwowej potgi pruskiej - to s dwa fakty,
cile ze sob zczone. Zoyo si na nie, powtarzam, przyczyn bardzo wiele,
ale gwna z nich, to konsekwentna i uwieczona powodzeniem polityka tajnych
zwizkw, wrogich Polsce i katolicyzmowi, przyjaznych Prusom i
protestantyzmowi.

POCZTKI TAJNYCH ZWIZKW W POLSCE

Dziaalno tajnych zwizkw zaznaczya si w yciu polskim w sposb
wybitny ju za czasw ostatnich Jagiellonw. Reformacja wicia wwczas w
Polsce wielkie triumfy, przygotowane wczeniejsz akcj husytyzmu. Dwr
wawelski, zwaszcza w okresie panowania Zygmunta Starego i Zygmunta
Augusta, by silnie podminowany przez tajne zwizki, zarwno zwizane z
ruchem reformacyjnym, jak i z tajnymi zwizkami, tkwicymi we woskim
humanizmie. Silnym centrum tajnych zwizkw judaizujcych byo otoczenie
krlowej Bony. Jak silny by wpyw tajnych zwizkw na polityk polsk,
dowodzi doprowadzenie przez ni do sekularyzacji zakonu krzyackiego i
utworzenia protestanckiego pastwa pruskiego. Podskarbim litewskim za
Zygmunta Starego by Micha Ezofowicz, yd nobilitowany (nadanie
szlachectwa) cho by podobno nieochrzczony. (Nobilitacja ta stanowiaby tym
sposobem jedyny przykad w dziejach Polski nobilitacji nieochrzczonego yda1.
Ustrj elekcyjny, jaki zrodzi si w Polsce po mierci ostatniego Jagiellona,
dawa tajnym zwizkom sposobno do wywierania wpywu na wybr krla. Tak
jak ustrj parlamentarny w XIX i XX wieku odda w szeregu krajw
europejskich wadz w rce masonerii, tak ustrj demokracji szlacheckiej odda
stopniowo w rce tajnych zwizkw przedrozbiorow Polsk. Wedug
zestawienia, bdcego dzieem K. M. Morawskiego, na 5 elekcjach obecni byli
agenci tajnych zwizkw, ktrzy zwalczali intryg polityczn, lub akcj
finansow niemie tajnym zwizkom kandydatury - i wysuwali kandydatury
wasne. A mianowicie: w czasie elekcji w 1572-73 roku, poprzedzajcej wybr
Henryka Walezjusza, dziaa niejaki Salomon Aszkenazy, w czasie elekcji w
1648 roku poprzedzajcej wybr Jana Kazimierza, niejaki Samuel Richter, w
czasie elekcji w 1668, poprzedzajcej wybr Michaa Korybuta
Winiowieckiego, Gottfried Wilhelm Leibnitz, w czasie elekcji w 1697,
1

Wykaz rde powyszych informacji) patrz Rolicki Zmierzch Izraela, Warszawa 1932, rozdzia
Reformacja w Polsce, str. 150-162. Co do Ezofowicza - pisze o nim Jeske-Choiski (Neofici
polscy, str. 12-13), e si ochrzci i dal pocztek dwom rodom szlacheckim: Jzefowicz-Hlebickim
herbu Leliwa i Abramowiczom herbu Jastrzbiec. Sam nie prbowaem sprawy bliej zbada, nie
wiem wic, czy chrzest jego mia miejsce ju po nobilitacji, dziki czemu informacje Rolickiego i
Jeske-Choiskiego byyby jednakowo prawdziwe, czy te Rolicki, twierdzc, i nobilitowano go,
jako yda niechrzczonego, popeni omyk. Dzieo Rolickiego, jako zbir materiaw o roli ydw
w Polsce i w innych krajach jest niezwykle cenne. Naley je jednak czyta z wielk ostronoci,
gdy jak to czsto bywa z dzieami, po raz pierwszy przeorywajcymi jakie zagadnienie, zawiera
ono sporo niecisoci i przesady. Wad jego jest rwnie jednostronno w patrzeniu na spraw
ydowsk i niedostateczne przemylenie poszczeglnych faktw, dotyczcych tej sprawy, na tle
dziejw oglnych.

poprzedzajcej wybr Augusta II Sasa, agenci Lehmanna i Wertheimera, w

czasie elekcji 1733 poprzedzajcej wybr Augusta III, nieznany z nazwiska
emisariusz Wielkiej Loy angielskiej. Niektrzy z tych agentw osignli swj
cel (o czym niej). Jak widzimy zestawienie to nie obejmuje tylko 6 elekcji, ale
to nie znaczy, e i na tych elekcjach nie byo takich agentw2.
Istnieje wiele danych do przypuszczenia, e tajne zwizki umiay nie tylko
wprowadzi na tron krlewski dogodnych sobie kandydatw, ale rwnie
usuwa krlw, sobie niemiych. Istniej niemae poszlaki e Stefan Batory, oraz
Jan Sobieski zostali przez tajne zwizki otruci - Batory przez lekarzy swoich
Bucell i Simonjusza, zwizanych z zaoon w roku 1545 w miecie Vicenza
konspiracj socyniask, a Sobieski rwnie przez swego lekarza, yda
Emanuela Jon3.
Pierwsza fala najazdw tajnych zwizkw na Polsk odpyna po upywie
paru pokole. Epoka panowania Stefana Batorego, oraz Wazw - to bya epoka
reakcji katolickiej i narodowej. Skurczyy si wpywy reformacji w Polsce i
zmniejszya si rola tajnych zwizkw w polskim yciu politycznym.
Wewntrzny proces odrodzeczy, zarwno w dziedzinie politycznej, jak w
dziedzinie duchowej, wybitnie Polsk skonsolidowa, zapewniajc jej duszy
okres szczytowego rozwoju potgi mocarstwowej, oraz znakomicie wzmocnion
jedno moraln4. Okres ten jest do zawdziczenia zarwno dziaalnoci krlw i
w ogle sternikw nawy politycznej i mw stanu, jak bardzo energicznej i
2

Zestawienie wraz z bliszymi danymi zawarte jest w artykule K. M. Morawskiego, Geneza

masonerii a ydostwo, Gazeta Warszawska, nr. 16, dn. 13. IV. 1933.
3

Patrz Andrzej Rawicz, Zagadka zgonu Stefana Batorego, Z ostatnich lat Sobieskiego i
Wichrzenia ydowskie za Jana III w Myli Narodowej r. 1934, nr. 3 oraz rok 1933 nr. 40 i 52.
Powysze opracowania nie wyczerpuj zreszt caoci materiaw, wykazujcych
prawdopodobiestwo otrucia obu krlw. Obfite materiay w tej sprawie, ktrych zacytowania w
rozprawkach Rawicza nie widz, pokazywa mi przed kilku laty p. dr. Bohdan Deryng. Nie wiem
niestety, co si z materiaami tymi stao po jego mierci. Dodatkowo wspomn, e niedawno
dowiedziaem si o istnieniu rda wskazujcego, i wspczenie biega pogoska, e i Wadysaw
IV umar wskutek otrucia. rdo to mia w rku p. Gustaw Morcinek - zreszt w moliwo, by
pogoska ta moga by prawd, nie wierzcy. Niestety do rda tego nie zdoaem dotrze. Uderzajce podobiestwo okolicznoci zewntrznych mierci Batorego i Wadysawa IV
(przeddzie wielkiej wyprawy antytureckiej, majcej potnie wzmocni stanowisko mocarstwowe
Polski, ktra to wyprawa po nagej i nieoczekiwanej mierci krla nie dochodzi do skutku) kazaoby
doszukiwa si w tej pogosce cech prawdopodobiestwa.
4

Brak byo cakowitej jednoci midzy Polsk a Litw, co po silniejszym zespoleniu obu pastw
przez Uni Lubelsk dotkliwiej si w yciu poczonego pastwa dawao odczuwa i co byo
rdem wielu w nim niedomaga, stanowicych podoe dla pniejszych procesw rozkadowych.
Ale to bya nieunikniona konsekwencja (ktra w sprzyjajcych okolicznociach moga si bya sta
tylko konsekwencj przemijajc), wysoce pomylnego i wzmacniajcego Polsk faktu unii.

podnej w dobroczynne skutki akcji czynnikw kocielnych (kardyna Hozjusz,

niektrzy jezuici, a wrd nich synny ksidz Piotr Skarga itd.), jak wreszcie
samorzutnym procesom, dokonujcym si w onie spoeczestwa. Okres ten
ponownie uczyni Polsk krajem wybitnie katolickim, czym ju omal by
przestawaa5.
Rzecz ciekawa, e wanie w tym okresie, wtedy, gdy Polska skrystalizowaa
si wyranie, jako twierdza katolicyzmu, a zarazem, gdy staa u szczytu potgi,
pojawi si pierwszy plan rozbioru Polski. Plan ten zawarty jest w traktacie
okultystycznym Sericum mundi filum niejakiego Pawa Grebnera, zwizanym
z pojawieniem si w roku 1572 wielkiej i strasznej komety, a datowanym w
roku 1586, ujtym w form astrologicznych proroctw i przepowiedni, lecz w
istocie bdcym wydawnictwem agitacyjnym, propagujcym denia polityczne
tajnych zwizkw. Traktat Grebnerowski wiele stosunkowo miejsca powica
obsadzeniu tronu polskiego z punktu widzenia interesw protestanckich, groc
Polsce ju w kocu stulecia XVI-go opakanymi nastpstwami, jeeli do
wskazwek okultystw protestanckich si nie zastosuje6.
Traktat ten zawiera nastpujce przepowiednie, dotyczce Polski. O
podziwu godne przemiany narodu polskiego, (ktre nastpi), o ile Polska nie
obierze sobie polskiego lub niemieckiego ksicia, jakiego jej narzuc ssiednie
Prusy i Niemcy ewangelickie... Dalej za jest u Grebnera mowa o wynikych
5

Rozpowszechnione pogldy na histori Polski zwyky przypisywa ruchowi reformacyjnemu

bardzo wielkie zasugi w dziedzinie rozwoju kultury polskiej. Zasugi te s grubo przesadzone. Np.
jeeli chodzi o rozwj pimiennictwa w jzyku polskim - przypisywanie go reformacji nie jest
bynajmniej usprawiedliwione: twrczo Kochanowskiego np. nie pozostaje w przyczynowym
zwizku z reformacj, a pocztki pimiennictwa jzykowo polskiego to przede wszystkim
Kochanowski. We Woszech rozwino si wspaniale pimiennictwo narodowe (Dante, Petrarka),
cho tam nie byo reformacji i cho stanowisko aciny byo tam o wiele silniejsze, ni u nas. A na
Wgrzech, cho reformacja pucia tam o wiele silniej korzenie ni w Polsce, literatura narodowa
rozwina si bez porwnania pniej. Zreszt, gdyby si nawet pewne zasugi w dziedzinie
zapodnienia ruchu umysowego, oywienia ycia kulturalnego itd. dao reformacji istotnie
przypisa - zasugi te s zupenie niewspmierne ze szkodliwymi jej skutkami w dziedzinie
politycznej i moralnej. U nas, - pastwie nie posiadajcym silnej wadzy krlewskiej, a wic
niezdolnym do konsekwentnego przeprowadzenia zasady cuius regio, eius religio, - reformacja
nie byaby nawet z pewnoci przyniosa, choby na czas krtki (np. na par stuleci) jednoci
duchowej w caym narodzie (tak jak w Szwecji, czy w Prusach), lecz rozbicie na sekty, co w
krtkim czasie byoby Polsk doprowadzio do politycznego rozkadu. (Blisze szczegy,
dotyczce oceny roli reformacji w Polsce patrz Roman Dmowski, Koci, Nard i pastwo.
Warszawa 1927).
6

Cytat z referatu K. M. Morawskiego Wolnomularstwo w Polsce w dobie dziejowej przed

rewolucj francusk, Pamitnik V zjazdu historykw polskich w Warszawie (Lww 1931) tom I,
str. 242.

std ewentualnie rozruchach, do ktrych wmiesza si Karol..., krl szwedzki

(rzecz pochodzi z roku 1586, poprzedzajcego o szereg lat pierwsze wojny
szwedzkie!), co... niemae... wyle posiki... naprzeciw Antychrystusowej...
papienickiej (zwizanej z papieem) kohorcie polskiej... A wreszcie
zapowied: Polacy, wskutek niewczesnych... rozruchw, utrac granice swoje
od strony Inflant, Prus, a po Kaszuby i Pomorze, po kresy Marchii
(brandenburskiej) i po pola lskie i wszystkie miasta, uywajce jzyka
niemieckiego... Wieczy si za to proroctwo apostrof do panujcego
wspczenie w Polsce krla Zygmunta III: Zygmuncie!... Krlestwo twoje
przypadnie jako up rabusiom wielu7..,.
Tak wic, ju na dwa stulecia przed rozbiorami, w okresie, gdy Polska staa u
szczytu potgi, tajne zwizki prowadziy propagand za przeprowadzeniem
rozbiorw i przy pomocy przepowiedni okultystycznych i astrologicznych
szerzyy sugesti, e rozbiory te s nieuniknione.

Patrz: K. M. Morawski Bractwo wrogw wstrzemiliwoci, Kwartalnik Historyczny, Lww

1934, zeszyt 3, str. 496. - Jest to wyjtkowo obfita w tre rozprawa o roli wczesnych tajnych
zwizkw w dziejach Polski. Obok cytowanego tu ju referatu na V zjedzie historykw
Wolnomularstwo a Polska w dobie dziejowej przed rewolucj francusk, jest to najobszerniejsza z
powiconych tajnym zwizkom prac wietnego historyka, twrcy nowego spojrzenia na rol
masonerii i innych tajnych zwizkw w dziejach Polski. Obecnie znajduje si ju w druku jego
praca o charakterze bardziej syntetycznym, czca wyniki jego szczegowych i drobiazgowych
bada: rdo rozbioru Polski, ktra niewtpliwie potnie si do rozwietlenia mrokw historii
rozbiorw Polski przyczyni.

POTOP I JEGO SKUTKI

Druga fala zalewu przez potg tajnych zwizkw przysza na Polsk
wraz ze zbrojnym najazdem. Wojny szwedzkie - obok wszystkich innych
swoich przyczyn, takich jak spr o Inflanty, o koron szwedzk, o
panowanie na Batyku itd. - miay za przyczyn zmaganie midzy
katolick Polsk i protestanck Szwecj; zmaganie, ktre byo wynikiem
dnoci tajnych zwizkw do zniszczenia Polski. Krl Karol Gustaw,
ktry zala Polsk potopem szwedzkich wojsk, oraz szwedzki wdz Axel
Oxenstierna, byli czonkami Zakonu Palmowego - stowarzyszenia o
typie masoskim1. W doprowadzeniu potopu do skutku jedn z
centralnych osobistoci bya posta, odgrywajca olbrzymi rol w
dziejach tajnych zwizkw - czonek zwizku Rokrzyowcw i jeden
z ojcw masonerii - synny yd Jan Amos Komeski. Ten czeski
wygnaniec, sekciarz, korzystajcy w Polsce z prawa azylu, bezustannie
zreszt po caym wiecie jedcy, odgrywajcy wielk rol w
rewolucyjnej, cromwellowskiej, ydziejcej duchowo Anglii, w ktrej
czstym by gociem - majcy stosunki z takimi znakomitociami w
tajnych zwizkach, jak amsterdamscy ydzi, Manasse ben Izrael i synny
filozof Baruch Spinoza - wzami cisych stosunkw zwizany ze
Szwecj, a zwaszcza z Oxenstiern, - czsty i wpywowy go na dworze
Rakoczego w Siedmiogrodzie, ktrego wciga do stowarzyszenia secta
heroica2 - cile zwizany z takimi osobistociami w Polsce jak Janusz i
Bogusaw Radziwiowie i jak Krzysztof Opaliski - by centraln postaci
spisku, stworzonego przez tajne, judaizujce stowarzyszenia, i
stawiajcego sobie za cel zniszczenie Polski - spisku znacznie
wybiegajcego swoim zasigiem poza sam tylko sfer polskoszwedzkiego politycznego konfliktu.
Ju zdaje si w buncie Chmielnickiego, rka tajnych zwizkw
odegraa pewn rol3. Natomiast najazd szwedzki jest ju wyranie
1

Patrz K. M. Morawski, Sztandar Karola Gustawa Gazeta Warszawska nr. 392 z dnia 23 XII
1933, Rolicki Zmierzch Izraela, str. 192, K. M. Morawski, Bractwo wrogw wstrzemiliwoci,
str. 513.
2

Rakoczy - podejrzany o przynaleno do wczesnego wolnomularstwa, pisze o nim K. M.

Morawski (Co to jest masoneria? - w numerze styczniowym 1935 wydawnictwa Akcji Katolickiej
Na wyyny, Warszawa).
3

Bunt ten zwraca si przede wszystkim przeciw ydom, ktrymi posugiway si krlewita
polskie w administracji swoich posiadoci na Ukrainie i ktrzy dali si we znaki jej ludnoci. Jeden

dokonany pod auspicjami tajnych zwizkw. Liczne wczesne zdrady w

Polsce - zdrada Opaliskiego, Radziwiw itd. a take opr niektrych
miast w Polsce przeciw polskim wojskom i ich wspdziaanie ze
Szwedami4 nie byy niczym innym, jak spenieniem zadania przez ludzi,
ktrzy nie suyli swej ojczynie, ale swej midzynarodowej organizacji 5.
Rwnie i najazd Rakoczego, a take rola Fryderyka Wilhelma, elektora
brandenburskiego (czonka Zakonu Palmowego)6, byy wynikiem ich udziau w
tajnych zwizkach. Najazd na Polsk by wspln spraw caego kierowanego
przez tajne zwizki wiata protestanckiego w Europie. W czasie toczcej si
jeszcze wojny zbierano celem okazania poparcia dysydentom w Polsce skadki i
fundusze nawet w Holandii i Anglii - przy czym w caej Anglii to zbieranie
skadek byo wynikiem nakazu Cromwella.
Jeeli do faktu kooperacji tajnej takich ludzi - pisze K. M. Morawski dodamy... inspiratorstwo Komenjusza (Komeski, Komensky, Comenius Jan
Amos), ktrego posta ma wszelkie cechy cznika pomidzy stowarzyszeniami
tajnymi w Anglii i na kontynencie, jeeli uwzgldnimy jego dwuznaczn rol
polityczn w przededniu wojen szwedzkich, atwo nam przyjdzie zrozumie sens
gbszy tezy Konopczyskiego, a mianowicie, e zamierzony wtedy rozbir
Polski by spiskiem protestanckim, kierowanym rk Cromwella - my za
dodamy - przy udziale wytonym wszystkich tajnych wpyww masoskich,

z wodzw tego buntu, Krzywonos, powiedzia, e ta wojna zacza si od ydw. Chmielnicki

agitowa tumy hasem, e Polacy oddali nas w niewol przekltemu nasieniu ydowskiemu, a w
licie do Wadysawa IV pisa, e Czemu rozzuchwaleni ydzi takie nam zbytki czyni, e w
tureckiej niewoli niepodobna, aby chrzecijastwo takie biedy miao ponosi. Bunt kozacki by
wic niejako wojn antyydowsk. Mimo to - stosunki Chmielnickiego z Rakoczym, oraz
przyczenie si socynianw do rebelii wskazuje, e polityczne kierownictwo tej rebelii nie
musiao by od kontaktw z tajnymi stowarzyszeniami wolne. (Patrz Rolicki, op. cit. Str. 175-177
oraz 193). W skad wojska zaporoskiego wchodziy setki wychrzczonych ydw, ktrzy nieraz
odgrywali tam wybitn rol, zdobywajc najwysze godnoci kozackie (p. St. Didier
Nowochrzecijanie ydowscy w dawnej Polsce, Myl Narodowa nr 21 z dn. 20 V 1934).
4

Np. Leszno w Wielkopolsce, ktre za kar zostao przez wojska polskie spalone. Leszno byo
siedzib Komeskiego, ktry podega miejscow ludno do oporu przeciw wojskom polskim. Spono tam niestety archiwum Komeskiego, ktre z pewnoci zawierao klucz do wielu
tajemnic tajnych zwizkw. Nawiasem mwic warto zaznaczy, jako przykad bdnych poj o
historii utrwalonych w spoeczestwie, e istniejce dzi w Lesznie gimnazjum nosi imi tego
zdrajcy i wroga Polski.
5
6

Dzisiejsi komunici stanowi dobry klucz do zrozumienia psychologii tych ludzi.

Patrz K. M. Morawski, Bractwo wrogw wstrzemiliwoci, str. 513 i Rolicki, Zmierzch

Izraela, str. 192.

ktrych centrala znajdowaa si wwczas w rzeczywistoci pomidzy Holandi a

Londynem7).
Potop mia za cel zniszczenie Polski. Karol Gustaw by autorem
pierwszego, realnie traktowanego i majcego widoki urzeczywistnienia planu
rozbioru Polski przy czym rozbiorcami miay by Szwecja, Rakoczy,
Chmielnicki oraz Brandenburgia. Rozbiory Polski, urzeczywistnione przez tajne
zwizki z gr sto lat pniej, byy jak widzimy celem wysikw tych zwizkw
ju w okresie potopu.
Nie by to przypadek, e punktem wyjciowym walki z potopem staa si
obrona Czstochowy. Potop, to nie by tylko najazd zewntrzny, ale i przejaw
czciowego rozkadu wewntrznego (cz Polakw - owi Radziwiowie itp.
wspdziaali z najedcami). Obrona Czstochowy miaa znaczenie nie tyle
wojskowe, co polityczne i moralne: staa si wstrzsem, ktry zbudzi i
skrystalizowa siy odporu.
Walka z potopem o czym si dzi zapomina, miaa nie tylko pozytywne
zabarwienie katolickie, ale i negatywne, wrogie ydom i protestantom, tj.
widomym przedstawicielom obozu, kierowanego przez tajne zwizki. Stefana
Czarnieckiego nazwa historyk ydowski8 hetmanem-ydoerc. W roku 1658
- w trzy lata po obronie Czstochowy, na dwa lata przed pokojem oliwskim uchwalono wypdzenie z Polski judaizujcej sekty braci polskich (arian,
socynianw). W roku 1659 pozostawiony im termin wyjazdu skrcono. (Udali
si oni do Prus, do Siedmiogrodu, do Amsterdamu; wysiki Szwecji w kierunku
skonienia Polski do odwoania tej banicji przez traktat oliwski pozostay
bezskuteczne). Na sejmie w roku 1658 debatowano nad wypdzeniem z Polski
ydw. (Osabiona Rzeczpospolita nie miaa ju jednak, niestety, do si, by
sobie na to pozwoli). Nastrj antyydowski, antyprotestancki ogarn nawet lud
wiejski; na Podhalu wybucho powstanie, oywione duchem narodowym, w
ktrym wzia udzia szlachta, lud wiejski i mieszczastwo, przy czym Scz,
silne gniazdo arian, socynianw, zosta w r. 1656 puszczony z dymem. Nie
pozostao to bez wpywu na doprowadzenie nastpnie wygnania arian,
socynianw do skutku.
Pierwsza wielka prba tajnych zwizkw, opierajcych si o potg
polityczn i wojskow pastw protestanckich, oraz o spiski w onie samego
spoeczestwa polskiego, zmierzajca do zniszczenia Polski, zakoczya si

K. M. Morawski, Wolnomularstwo a Polska w dobie dziejowej przed rewolucj francusk, str.

243.
8

H. Graetz, Geschichte der Juden, tom VIII, str. 60 (cytuj za Rolickim).

niepowodzeniem9. Jedynym wielkiego znaczenia politycznym wynikiem

potopu jest wyemancypowanie si w r. 1657 Prus Ksicych spod
zwierzchnictwa Polski, co stao si wanym etapem na drodze do budowania
potgi pruskiej.

*
*

Niestety, pozosta po tej wielkiej prbie trway skutek w postaci straszliwej

ruiny Polski.
Potop szwedzki jest jedn z najstraszliwszych katastrof w naszych
dziejach, przypominajc pod wieloma wzgldami najazd tatarski w wieku XIIItym. Tak jak najazd hord Dingischana i krwawa katastrofa lignicka (legnicka)
przeciy pasmo wysokiego cywilizacyjnego rozwoju Polski redniowiecznej,
znajdujcej si w stanie niezwykego rozkwitu wanie w pocztkach szkodliwej
zreszt politycznie epoki podziaw - tak potop zniszczy, utopi we krwi i
pokry zgliszczami wspaniay gmach ycia polskiego epoki Wazw, epoki
bdcej kontynuatork okresu Batorych i Jagiellonw.
Niepodobna po prostu w sposb dostatecznie gboki oceni rozmiarw owej
ruiny (jak okres potopu wspczenie nazywano), ktra zamienia Polsk na
jedno wielkie cmentarzysko i pogorzelisko. Niektre jej skutki po dzi dzie nie
zostay jeszcze usunite10.

Prcz rde, zacytowanych wyej, szczegowe dane o potopie jako wyniku akcji tajnych
zwizkw, o buncie Chmielnickiego, o roli Komeskiego itd. - patrz Rolicki op. cit. 170 do 196.
Tame podany obfity wykaz rde.
10

Np. przed potopem istnia w Wielkopolsce, na du skal rozwinity przemys sukienniczy,

ktrego pocztki sigaj wieku XIII-go. (Przed XIII wiekiem tkactwo w Polsce miao charakter
wytwrczoci domowej, tak jak dzisiejsze tkactwo wiejskie). Wprawdzie dawny polski przemys
tkacki nie osign tych rozmiarw, co np. przemys we Flandrii, gdzie istniay wspczenie
fabryki, liczce po kilkuset robotnikw, by jednak bd co bd przemysem powanych
rozmiarw. Np. w wieku XVI-tym istniao w miastach wielkopolskich okoo 250 warsztatw
tkackich, zorganizowanych na sposb przemysowy (pracujcych na sprzeda). Gwnym centrum
tego przemysu by Midzyrzec (52 warsztaty), poza tym 26 warsztatw istniao w Kominie, 24 w
Kocianie, 22 w Poznaniu itd. - Przecitna roczna produkcja jednego warsztatu wynosia nie mniej,
ni okoo 5.600 okci sukna, czyli e cay ten przemys produkowa w Wielkopolsce nie mniej ni
1.400.000 okci rocznie. Przemys ten, obok grubych gatunkw sukna wyrabia rwnie
elegantiores, alias foldrowane, by wic ju do zaawansowany technicznie. Pracowa nie tylko
na uytek rynku krajowego, ale i na eksport. - Cay ten przemys zosta przez kataklizm potopu
zmyty z powierzchni ziemi - i dotd si jeszcze nie odrodzi. (Patrz: Ignacy Baranowski, Przemys
polski w XVI wieku, Warszawa 1919, z rkopisu pomiertnego wyda K. Tymieniecki).

Trudno, nawiasowo mwic, przypuci, by tak straszliwe zniszczenie

byo dzieem tylko przypadku - upieskiego ducha szwedzkich onierzy
itd. Zapewne odegraa tu rol wiadoma dno do planowego
wyniszczania Polski.
Klska tak straszliwa nie moga si nie odbi w sposb grony na
yciu politycznym Polski.
Straszliwe wyniszczenie Polski pod wzgldem gospodarczym osabio
si pastwa polskiego i odbio si w sposb wysoce niepomylny na jego
potdze militarnej.
Zanarchizowanie ycia zbiorowego przez szereg wojen zewntrznych i
co gorsza, walk domowych, zdezorganizowao spoeczestwo, wydobyo
na powierzchni ycia pierwiastki wichrzycielskie i anarchiczne,
wprowadzio gboko sigajcy zamt.
Powszechna pauperyzacja oraz zniszczenie ycia kulturalnego odbio
si na kulturze nastpnych pokole: poziom umysowy si obniy,
zaczo w Polsce nastpnego okresu brakowa ludzi o szerszym
widnokrgu umysowym, zdolnych do zrozumienia zagadnie w wielkim
stylu, do prowadzenia szeroko pomylanej polityki, do podnej
Niektre wielkie miasta, zburzone przez potop szwedzki, po dzi dzie nie podniosy si z
ruin. Kazimierz nad Wis (pod Puawami), ktry za Wadysawa IV by kwitncym emporium
handlowym, jednym z najbogatszych i najwikszych miast Rzeczypospolitej, po gruntownym
spaleniu i wyludnieniu w potopie, sta si ndzn miecin, ktr pozosta po dzi dzie. Turyci
ze zdziwieniem ogldaj dzi w nim, wrd kup mieci i gruzw, pomidzy ndznymi domkami
ubogiego ydostwa, kilka kamienic tak piknych, jakich nie spotka ani w Krakowie, ani w
Gdasku; ruiny spichrzw, rozcignitych na dugiej przestrzeni nad Wis; pikne kocioy itd.
Miasto Biecz w woj. krakowskim, ktre w wieku XVI-tym liczyo 40.000 mieszkacw, po
potopie stao si ndzn miecin, ktra za naszych czasw z trudem podniosa si do liczby
4.000.1 tak dalej.
Jeszcze w roku 1765 karczowano w Polsce lasy, rosnce na miejscach, gdzie przed najazdem
Szwedw byy pola uprawne. (Rutkowski, Przebudowa wsi, Kwartalnik Historyczny 1916, 31,
Rutkowski, Studia nad pooeniem wocian, Ekonomista 159, cytuj za prof. W. Sobieskim).
Wiem z ust Romana Dmowskiego nastpny, ciekawy szczeg. Ojciec jego by mistrzem
brukarskim - wasnorcznie brukowa w cigu kilkudziesiciu lat swego ycia mnstwo drg na wsi
i ulic w miastach w caym Krlestwie Kongresowym. Przy robotach tych nieraz znajdowa w ziemi
monety. Monet tych, pochodzcych z drg polskich, Roman Dmowski mia wielk ilo. Ot
wrd monet tych, pochodzcych z rnych okolic, zawsze przewaay w sposb przytaczajcy
miedziaki z czasw Jana Kazimierza. Najwidoczniej wszystkie inne znajdowane monety stanowiy
zwykle zguby, natomiast monety za Jana Kazimierza dostaway si na drogi i ulice z innych
przyczyn, ni pogubienie. Zapewne Szwedzi rabujc skarbce i kiesy, zabierali zoto i srebro, a
mied po prostu wyrzucali. - adne inne wojska, ktre w rnych czasach Polsk odwiedzay, nie
pozostawiy po sobie tak wyranego ladu swojego upiestwa na polskich drogach.

dziaalnoci na polu kulturalnym i w ogle do umiejtnego kierowania

naw narodow i pastwow. Oczywicie, nie mona tego upadku
kulturalnego przecenia. ycie Polski w drugiej poowie XVII wieku nie
byo bynajmniej tak barbarzyskie, jak si to dzisiaj z pewnych stron
twierdzi. Nie brak mu nawet byo pierwiastkw istotnego blasku. Wybitn
jego cech byo ogromne pogbienie katolicyzmu. By to jakby nowy
nawrt redniowiecza11, z jego jednoci moraln, opart o katolicyzm, z
jego pomienn wiar, z jego wojnami krzyowymi (Polska przedmurzem
chrzecijastwa, Chocim, wyprawa wiedeska itd.), z jego gboko
religijn architektur (polski barok, tak niepodobny do baroku
zachodniego, niekiedy majcy w sobie co z monumentalnoci i
strzelistoci gotyku), z jego literatur rycersk i sielsk (Wojna
chocimska Potockiego, Pamitniki Paska), z jego filozofi
scholastyczn, nawet z jego feudalizmem (magnaci i ich klientela). Epok
t otacza aureola prawdziwego moralnego pikna. Ale mimo to, bya to
epoka niewtpliwie daleko posunitego upadku kulturalnego i
politycznego.
Ale najgroniejszym bodaj i najbardziej brzemiennym w zowrogie
skutki nastpstwem potopu by spowodowany tym potopem - zalew
Polski przez ydw.
*
*
*
Pierwsi ydzi bywali w Polsce ju za pierwszych Piastw, a zapewne te i w
czasach pogaskich. ydowski kupiec z zajmowanej wwczas przez Arabw
Hiszpanii, Ibrahim Ibn Jakub, ktry w latach 960-65 odwiedzi co prawda nie
Polsk, lecz Czechy, pisa o Polsce jako ziemi Mszki (Mieszka), o druynie
ksicej, Krakowie (Krakua) itd. Niektrzy pisarze ydowscy twierdz nawet bez wikszych zreszt historycznych podstaw - e w Polsce pogaskiej ydzi
przebywali w wikszych grupach, e jaka delegacja ydw hiszpaskich
prowadzia w r. 893 pertraktacje z pogaskim ksiciem polskim Leszkiem itd. S
to tylko legendy; naley jednak przypuszcza, e pojedynczy kupcy ydowscy w
Polsce pogaskiej bywali.
Bywali ydzi rwnie i w Polsce chrzecijaskiej, a nawet tworzyli w niej
pewne skupienia. Znany jest przywilej, udzielony ydom w roku 1264 przez
Bolesawa Pobonego, ksicia Kaliskiego. Zapewnia ydom opiek krl

11

Zwrci na to uwag Jan Rembieliski.

Kazimierz Wielki (potwierdzi m.in. przywilej Bolesawa Kaliskiego), zreszt

bynajmniej nie w tak szerokim zakresie, jak to si dzi powszechnie mniema.
(Rzekomy dodatkowy przywilej jego z roku 1367 jest w istocie ydowskim
falsyfikatem. Odmwili jego uznania Wadysaw Jagieo i Warneczyk,
potwierdzi go dopiero Kazimierz Jagielloczyk - wychowany w Italii w duchu
owiecenia - w r. 1453). ydowskie gminy w Polsce powikszay si stopniowo stanowiy jednak mimo to garstk do szczup. Dawna Polska a po wiek
szesnasty, bya od rozpanoszenia si ydw najzupeniej wolna i pooenie
ydw w wczesnej Polsce o tyle tylko byo lepsze, ni w innych krajach, e ich
z Polski nie wypdzano12.
Natomiast cofajc si do wieku czternastego ydw w Polsce, napywajcych
do nas z krajw, skd ich wypdzano, byo ju tylu, e zaczli si dawa we
znaki miejscowej ludnoci, zwaszcza mieszczastwu, co stawao si powodem
ruchu antyydowskiego, a nawet rozruchw i pogromw, ale i wwczas jeszcze
sprawa ydowska w Polsce bya spraw o znaczeniu drobnym.
Dopiero w wieku szesnastym - pod wpywem skrajnej tolerancji wobec
ydw, szerzonej w Polsce przez tajne zwizki woskiego pochodzenia w epoce
jagielloskiej - kwestia ydowska zaczyna wyrasta w Polsce do rozmiarw
kwestii o wikszym znaczeniu. Za ostatnich dwch Jagiellonw i za Stefana
Batorego krystalizuje si ydowski samorzd w Polsce. Wzrastaj wpywy
ydw w dziedzinie gospodarczej i fiskalnej. Na tle powszechnych w caym
wiecie przeladowa ydw, pooenie ich w Polsce, aczkolwiek dalekie od
tego, jakim si stao po potopie, byo wyjtkowo pomylne. Ze synnej polskiej
tolerancji (ktra bynajmniej nie jest zasug naszych dziejw, lecz ich grzechem)
korzystaa nie tylko reformacja, ale i ydzi.
Pod koniec XVI wieku ydostwo polskie, jako majce najlepsze warunki
nieskrpowanego rozwoju, objo przodownictwo (umysowe, teologiczne,
polityczne) w calym yciu ydowskim w wiecie. Punkt centralny ycia
ydowskiego przenosi si na przestrzeni wiekw z miejsca na miejsce. Mieci
si on kolejno w Palestynie, w helleskiej Aleksandrii (w Egipcie), znowu w
Palestynie (w Tyberiadzie), w Babilonii, w Hiszpanii, nastpnie w koloniach
wygnacw ydowskich z Hiszpanii we Woszech, w Holandii i w Turcji, a
wreszcie przenis si do Polski (by gdzie w wieku XIX czy moe nawet XVIII
rozdwoi si midzy Polsk a bogate i postpowe ydostwo zachodnie, najpierw
niemieckie, a pniej francuskie, angielskie, amerykaskie). Ju gdzie w wieku
12

O historii ydw w Polsce jest wiele opracowa, interesujcym si ni ze stanowiska polskiego

mona poleci Historia ydw w Polsce Teodora Jeske-Choiskiego, Warszawa 1919, mimo, e
nie uwzgldnia ona wynikw bada najnowszych.

XVI staje si rzecz widoczn, e napyw ydw do Polski posiada cechy

koncentracji mniej lub wicej planowej. Widzimy wyrany proces cigania do
Polski ydw ze wszystkich krajw - z czasem nawet, pniej, rwnie i ydw
sefardyjskich z Turcji (np. przez Kamieniec Podolski). wiadome orodki myli
politycznej ydowskiej dyy prawdopodobnie zupenie celowo do skupienia
wikszych mas ydowskich w Polsce, by wytworzy w niej rdze ludnociowy,
potrzebny jako ognisko centralne rozproszonej diasporze ydowskiej w wiecie.
Taki obszar wikszego zagszczenia ludnociowego (podobny do obecnego
zagszczenia w Polsce) posiadali ydzi ongi w Hiszpanii - lecz po ich wygnaniu
z Hiszpanii w roku 1492 (w owym roku, w cigu paru miesicy, wywdrowaa z
Hiszpanii liczba ydw, stanowica 5% ogu ludnoci kraju), Hiszpania
znaczenie to dla ydw utracia. Tote zapewne ju wwczas - na przeomie
wieku XV i XVI - albo nie o wiele pniej, zrodzia si w ydostwie myl
planowego skupienia wikszych mas ludnociowych ydowskich w jakim innym
kraju i obrania na ten cel Polski. Moment do tego by bardzo dogodny: znajdujcy
si dopiero w pierwszej fazie proces zlewania si Korony z Litw, wymarcie
dynastii i zjawienie si systemu elekcyjnego, rne zwizane z tym wewntrzne
fermenty, oraz bdcy skutkiem tych fermentw anarchiczny i sekciarski rozwj
reformacji, stwarzay dla penetracji ydowskiej dogodn koniunktur.
W chwili, gdy zaczyna si potop sami ydzi (nie liczc tajnych zwizkw,
istniejcych wrd chrzecijan, a poufnymi nimi z ydami zwizanych)
odgrywali ju w Polsce niema rol. Wspomniano ju wyej o wpywie, jaki
wywaro rozpanoszenie si ydw na wybuch buntu Chmielnickiego. Ca w
ogle katastrof Polski w epoce potopu - niektrzy ze wspczesnych
przypisywali m. in. roli ydw w Polsce13.
Ale rola ydw przed potopem jest niczym w porwnaniu do roli, jak
zaczli odgrywa w Polsce po nim.
13

Niechaj za dowd posuy cytat z ksiki prof. dr. Stanisawa Kota, zreszt wielkiego wielbiciela
polskiej reformacji, .Rzeczpospolita Polska w literaturze politycznej zachodu, Krakw 1919, str.
118: Dla przestrzeenia Niemiec przed naladowaniem zgubnej wolnoci polskiej uoy
bezimienny poeta - prawdopodobnie Jsn Frischmann, agent francuski w Strassburgu - poemat p.t.
Casus mirus de casu Casimiri (1655), w ktrym win katastrofy przypisa wolnociom
szlacheckim, skrpowaniu krla, oraz rozrostowi wpyww ydowskich. Myl, e wpywy
ydowskie mogy si przyczyni do katastrofy polskiej w wieku XVII-tym, uderza dzisiejszego
czytelnika, jako co nieoczekiwanego. Ale tak samo jako co nieoczekiwanego mogaby kiedy, po
latach, uderzy czytelnika obfitej literatury o rewolucji rosyjskiej, w ktrej nie wymieniane jest
sowo yd, wiadomo, e do niedawnej katastrofy rosyjskiej w niemaej mierze przyczynili si
ydzi... Czasem tak si zdarza, e wspczeni wicej wiedz, ni pniejsza nauka historii: bo
zdrowy rozsdek i bezporednia znajomo rzeczywistoci chroni ich przed daniem wiary
przedstawieniom tendencyjnym.

Polska, wyniszczona gospodarczo przez wojny i przewroty, staa si dla

ywiou ydowskiego atwym erowiskiem.
Po potopie powtrzyo si w Polsce zjawisko znane nam ju z wieku XIIIgo, opanowania miast w Polsce przez ywio obcy. Gdy po najedzie hord
tatarskich dawne polskie miasta, wyrastajce organicznie z gleby miejscowej,
poszy z dymem, zjawia si w Polsce miejska kolonizacja niemiecka, ktra
zasilia Polsk mrowiem miast niemieckich. Miasta te ulegy z czasem
spolszczeniu. Ale gdy poszy w ruin w epoce potopu - w polskim yciu
gospodarczym wytworzya si ponowna prnia, ktr tym razem wypeni
element ydowski. I tym razem znowu caa Polska zasypana zostaa mrowiem
miast i miasteczek o ludnoci obcej, tym razem ydowskiej.
Prawdopodobnie dopiero w wieku XVII zjawi si w Polsce argon
ydowski niemieckiego pochodzenia - przyniesiony do Polski wraz z jej
zalewem przez ydw niemieckich. Przedtem ydzi w Polsce mwili zdaje si
po polsku.

*
*

Nie jest to bynajmniej przypadek, e upadek i rozkad Polski zacz si z t

chwil, gdy jako zjawisko masowe pojawili si w Polsce ydzi.
Rola ydw w Polsce przedrozbiorowej bya duo wiksza, ni dzi szeroki
og przypuszcza.
Byli oni niemal wszechwadni w dziedzinie gospodarczej. Zastpili oni
mieszczastwo w wikszej czci jego roli handlowej - szlachta, korzystajc ze
swoich przywilejw celnych i innych, a nie mogc si handlem trudni
osobicie, posugiwaa si ydami, w praktyce stajc si parawanem dla ich
dziaalnoci. Kady szlachcic by zwizany silnymi wzami stosunkw
gospodarczych z jakim ydem, lub grup ydw -by od niego w niemaej
mierze uzaleniony, a w pniejszym okresie (za Sasw i pniej) nieraz nawet
ulega jego wpywowi w dziedzinach, z yciem gospodarczym nic nie majcych
wsplnego: uwaa go za swojego staego doradc, opiera si na dostarczanych
mu przez niego informacjach, plotkach politycznych itp.14. W okresie
14

Z owych czasw pochodzi zapewne tak rozpowszechniony u nas do niedawna pogld, i ydzi
wszystko wiedz najwczeniej i najlepiej. Organizacja pastwowa i polityczna polska bya ju w
stanie rozkadu, a organizacja ydowska funkcjonowaa sprawnie, tote bya w stanie przekazywa
informacje polityczne, handlowe i inne szybciej i dokadniej, ni jakikolwiek aparat polski:
pastwowy, kocielny, partyjny (koteryjny), czy inny. Inna kwestia, e informacje ydowskie
podawane byy Polakom do wiadomoci w takiej formie, jaka bya wygodna dla ydowskiej
polityki.

postpujcego upadku Rzeczypospolitej, czynnikiem przewodnim w Polsce bya

swoista symbioza szlachecko-ydowska, w ktrej stron, majc prawa
formalne, bya szlachta, lecz stron, inspirujc sposb korzystania z tych praw,
byli ydzi.
Jak wielki w pewnym okresie (poczynajc od czasw saskich) sta si wpyw
ydowski na szlacht, a zwaszcza na jej najwysz, najsilniej zaraon tajnymi
zwizkami warstw (magnateri) dowodzi choby tylko ten jeden fakt, e kilku
wybitnych magnatw polskich przeszo wwczas na wyznanie mojeszowe, a
mianowicie Marcin Lubomirski i Marcin Radziwi15, a podobno prcz tego
jeszcze zmary okoo 1746 Walenty Potocki16, a nawet rzekomo i synna hrabina
Cosel, kochanka Augusta Sasa17.
Szczeglnie duo znaczc form wpywu ydowskiego w Polsce byo
uzalenienie od nich mnstwa osb i instytucji od krlw i wadz
Rzeczypospolitej zaczynajc - w dziedzinie finansowej i kredytowej. Nawet tak
wysokiej miary posta, jak Jan Sobieski znalaz si pod koniec ycia w ogromnej
zalenoci od yda Becala, dzierawcy i administratora dbr rodziny
krlewskiej, oraz dzierawcy ce i kopal. Sdziwego krla do tego stopnia on od
siebie uzaleni, i doszo do tego, e Becal naznacza taks dla kandydatw na
wakujce urzdy. Becala uwaano powszechnie za jakiego ministra pastwa,
a nie za prostego dzierawc. Urzdy, starostwa i inne posady, z wyjtkiem
wojewdztw i dygnitarstw wielkich koronnych, dostaway si ludziom, ktrzy
si o nie wprzdy z Becalem umwili, a z reguy byli to ydzi. (Zosta on
zreszt jeszcze za ycia Sobieskiego skazany na kar infamii i konfiskat
majtku18.
Synny wiedeski bankier ydowski Samson Werheimer, zapewne bardzo
wybitna posta w Izraelu, w dyplomie rabinackim, nadanym mu przez gmin
ydowsk na Kazimierzu Krakowskim, nazywany ksiciem w Izraelu i
naczelnikiem wygnania nie tylko, e finansowa wybr Augusta II Sasa na tron
polski, lecz finansowa pniej jego udzia w wojnie pnocnej, a rwnoczenie
subwencjonowa ludno ydowsk w Polsce, ponoszc straty dziki

15

Patrz: Jan Grabowski, Radziwiowie, str. 20 i J. I. Kraszewski, Polska w czasie trzech

rozbiorw, t.1, str. 306. - Cytuj za Rolickim op. cit str. 262.
16

Patrz: ,Das Jdische Lexikon, IV, str 1073, Berlin 1930.

17

K.M. Morawski, Bractwo wrogw wstrzemiliwoci, str.503, .Kwartalnik Historyczny,

Lww 1934, III.
18

Patrz: A. Rawicz, Z ostatnich lat Sobieskiego, .Myl Narodowa nr. 40 z dnia 17 IX 1933 r.

dziaaniom wojennym19. (Mamy tu do czynienia z faktem zupenie analogicznym

do tego, ktry zaszed w naszych czasach: gdy ydzi amerykascy
subwencjonowali rewolucj rosyjsk, a zarazem oyli olbrzymie sumy na
ulenie doli ydom rosyjskim, przez rewolucj poszkodowanym, co byo
wynikiem tego, e rewolucja rosyjska leaa w interesie narodu ydowskiego,
jako caoci, lecz rwnoczenie godzia w niektre interesy partykularne ydw
rosyjskich, czemu wanie starano si zaradzi20.
Tak znaczna rola ydw w Polsce i ich tak wielki wpyw zarwno na czoowe
osobistoci polityczne, jak na szeroki og szlachecki, gosujcy na sejmikach i
elekcjach i stanowicy mas spoeczestwa, byyby destrukcyjne i rozkadayby
nard i pastwo nawet wwczas, gdyby ydzi z nich korzystali jedynie dla
swych celw prywatnych i gdyby ich nie uywali do przeprowadzania szerszych
zamierze politycznych.
Ale tak nie byo. ydzi posiadali w Polsce cele polityczne bardzo wyrane i
okrelone. I posiadali organizacj polityczn, zdoln cele te urzeczywistnia.
W owym okresie ydzi nie potrzebowali si posugiwa wycznie tylko
narzdziem organizacji tajnej, gdy rozporzdzali mogc zupenie swobodnie
si porusza organizacj jawn i legaln. Organizacj t by rozwijajcy si
stopniowo od wieku szesnastego samorzd ydowski. Znaczenie tego samorzdu
byo tak due, e wybitny Niemiec (pniejszy marszaek H. von Moltke) mg
napisa o Polsce przedrozbiorowej, o ktrej mia z pewnoci dane z poufnych
rde urzdowych pruskich, i w niej ydzi stanowili obok szlachty
najbardziej powaany i najwpywowszy stan w kraju21.
Samorzd ten by tak zupeny, e nawet historyk ydowski22 okreli go
nazw pastwa w pastwie. Skada si on z samorzdu lokalnego (kahaw tj.
gmin ydowskich), oraz z sejmu ydowskiego (waad) koronnego i litewskiego,
zoonego z rabinw oraz z delegatw okrgw kahalnych. Waad, zarwno
koronny jak litewski, by zupenie wolny od ingerencji wadz pastwowych

19

Patrz: Dr. Majer Baaban, .Studia historyczne, str 131-132 oraz tego autora Historia i literatura
ydowska, t. III, str 319. - Cytuje Rolicki, op. cit. Str 260-261.
20

Patrz: Zbigniew Krasnowski, .wiatowa polityka ydowska, Warszawa 1934, str. 108-109.
Podkrelony tam jest fakt, e pomoc ydom rosyjskim po wojnie bya przez ydostwo wiatowe
uwaana za waniejsz, ni pomoc Palestynie.
21

Die Izraeliten bildeten nchst dem Adel die angeselmste und mchtigste Krperschaft im Lande.
Darstellung der inneren Verhltnisse und des gesellschaftlichen Zustandes in Polen, Berlin 1832,
str. 42.
22

H. Graetz, Geschichte der Juden, tom X, str 55.

zarwno co do swego skadu, jak co do funkcjonowania. Jedynie tylko termin

jego zwoywania ustalano w porozumieniu z podskarbim.
Kanay sprawoway jurysdykcj sdow midzy ydami - ydowi, ktry
oskary innego yda do sdu polskiego, grozio wyklcie przez ydw, a nawet
utrata ycia. (Jeli chrzecijanin skary yda, spraw sdzi sd pod
przewodnictwem podwojewodziego, w ktrym zasiadali asesorzy-ydzi). Prcz
spraw sdowych - kaha sprawowa szereg funkcji administracyjnych.
Waad zajmowa si sprawami kultu religijnego, dobroczynnoci, owiaty,
regulowa ycie gospodarcze ydw (np. prawo o procentach, prawo o
upadociach handlowych, oraz t.zw. prawo chazaki, to jest monopolu
eksploatacji pewnych rde dochodu, pewnych miejscowoci, pewnych osb
spord chrzecijan, z wyczeniem konkurencji wspwyznawcw), rozsdza
spory midzy kahaami, sprawowa sdy, oraz reprezentowa og ydw wobec
pastwa polskiego.
Podatki od ydw (pogwne i podymne) naznaczane byy w Polsce
ryczatowo - uiszcza je wobec wadz polskich waad - on te rozkada je midzy
ludno ydowsk i kontrolowa ich pobr, uskuteczniany przez kahay. Dawao
to waadowi i w ogle samorzdowi ydowskiemu wielk niezaleno - i
uniemoliwiao ingerencj wadz polskich w wewntrzne sprawy ydowskie.
Waad by instytucj mon jakiej nie posiadali ydzi w adnym innym kraju.
Pierwowzorem de ydowskich w krajach ydowskiego rozproszenia by
egzilarchat w Babilonii, stopniowo wytworzony i uzyskany przez potomkw
ydw, ktrzy nie skorzystali z edyktu Cyrusa i z niewoli babiloskiej nie
powrcili do Jerozolimy. Midzy innymi i dzisiejsze gone haso autonomii
kulturalnej dla mniejszoci narodowych w rnych krajach jest wynikiem tej
wanie ydowskiej dnoci. Ale nigdy i nigdzie poza Babiloni nie korzystali
ydzi, jak to sami przyznaj, z tak rozlegego, potnego i wpywowego
samorzdu, jak w przedrozbiorowej Polsce.
Samorzd ydowski zaway na yciu polskim w sposb zowieszczy dziki
wpywowi, jaki sobie zdoby na polski aparat pastwowy.
Przy kahaach znajdowali si syndycy, t.zw. sztadlanowie, dziaajcy pod
zwierzchnim kierunkiem waadw. Syndycy ci, wybierani spord ludzi,
znajcych jzyk polski i posiadajcych pewn ogad, wysyani byli na sesje
sejmikw polskich, przysuchiwali si pilnie ich obradom, baczyli, czy w
instrukcjach sejmowych nie ma postulatw, godzcych w interesy ydw.
Syndycy generalni udawali si na sejmy walne. Syndycy ci zawczasu starali si
wchodzi w porozumienie z posami sejmowymi i urzdnikami
Rzeczypospolitej.

O tym, jak drog starali si sztadlani wpyw swj wywiera, przechowao

si wiele ciekawych dokumentw. Na waadzie litewskim 1628 r. powzito
uchwa: Na trzy lub cztery tygodnie przed sejmikiem powinni przeoeni
krajowi z kadej wielkiej rezydencji rozsya pisemne wezwania do
przebywajcych w pobliu zebrania si sejmiku mw, by czuwali, aby bro
Boe nie postanowiono czego nowego i by zaradzili, czemu si jeszcze da
zaradzi. Posom za do sejmu, ktrzy zostan wybrani, naley zoy podarunki
i prosi ich, aby nam byli na sejmie przychylni.
Oto bya droga do przychylnoci posw i dygnitarzy - podarunki. Ksiga
protokow (pinkas) kahau opatowskiego zawiera w dziale rozchodw
szczegowe pozycje datkw dla marszaka, wicemarszaka i posw sejmiku
opatowskiego. W pinkasie kahau poznaskiego z 1646 roku figuruje wydatek
na sejm i sejmik w rodzie w oglnej kwocie 1500 zotych polskich. Znacznie
wiksze byy wydatki na koszta sejmiku rodzkiego z 1688 roku. Chodzio o
zrzeczenie si przez skarb podwyki pogwnego o 50.000 zotych polskich,
ustanowionej w zamian za zwolnienie ydw od obowizku pacenia
podymnego. Wszyscy sztadlani - brzmi notatka w pinkasie poznaskim zarwno z gminy naszej jak i z okrgu, czynili heroiczne wysiki, by t rzecz (tj.
podwyk pogwnego) unicestwi. I Pan Bg im dopomg..., lecz nie pomogy
adne skarby, by unicestwi podymne. Wydatek na sejmik rodzki z 1688 roku
wynis 8.000 z.p. (zotych polskich)
Istnia na Litwie fundusz korupcyjny centralny i fundusze lokalne. Waad z
1628 roku uchwala: Prezenty, ktre trzy gminy naczelne skadaj dygnitarzom
przejedajcym, gdy si rozejdzie wie, e odbdzie si sejm walny, a
bdcym w pobliu krla... id na rachunek caego kraju; natomiast prezenty dla
posw na sejm walny i dygnitarzy, wybranych posami w odnonym powiecie,
maj by pokryte przez gminy same wraz z ich okolic.
Przy wysyaniu sztadlana na sejm walny spisywano dokument. W
dokumencie takim, sporzdzonym w Sucku w 1761 roku zapisano: Oto
znalelimy to, czego dusza nasza zapragna, czowieka mdrego i roztropnego,
z ktrego ust kapie mirra, ktry ma mono i powag stan w paacu krla i
dygnitarzy, by si wysowi piknym i kwiecistym jzykiem.
W XVIII wieku mwiono w Polsce: Kto za ydami mwi, ten ju wzi, a
kto przeciw ydom, ten chce wzi23.
23

Dane o samorzdzie ydowskim przepisano niemal dosownie ze str. 257-261 rozprawy o sprawie
ydowskiej, zawartej w dziele Jana Kucharzewskiego, Od biaego caratu do czerwonego, w tomie
VI-tym. Mimo, e Kucharzewski stoi jak najdalej od obozu narodowego, a nawet uchodzi za
zblionego do k masoskich, rozprawa jego jest jedn z najbardziej pouczajcych i gruntownych
prac o sprawie ydowskiej.

Powysze fakty wystarcz, jako dowd na to, ile demoralizacji zakrado si w

ycie upadajcej Rzeczypospolitej dziki ydom.
Jak ju powiedziaem wyej - nie jest to wcale przypadkiem, e upadek
Rzeczypospolitej zacz si rwnoczenie z zalewem Polski przez ydw.
Nie tylko obce mocarstwa zniszczyy Polsk. I nie tylko splot okolicznoci
przypadkowych, (szereg wojen, fermenty, wynikajce ze zlania si Korony z
Litw itd.) ktre j osabiy wewntrznie. I nie tylko tajne zwizki, ktre oplatay
sieci intryg jej ycie polityczne i dopomagay mocarstwom Polsce wrogim, a
ktre dyy do tego, aby Polsk zniszczy.
Do upadku Polski, a zwaszcza do poprzedzajcego jej polityczny upadek, jej
rozkadu wewntrznego, przyczynili si w niemaej mierze swoim bezporednim
wpywem zamieszkujcy Polsk w wielkich masach - ydzi24.

24

Nie jest to tylko pogld obozu narodowego. Podobny by pogld jednego z najsamodzielniejszych
umysw polskich w wieku XIX-tym, samotnego i zapomnianego, bo z ca wiadomoci
przeciwstawiajcego si masonerii Pawa Popiela (starszego), urodzonego w roku 1807, biorcego
udzia w yciu politycznym jeszcze przed rokiem 1830 i dziki temu majcego bezporedni
czno z tradycjami ycia pastwowego Polski przedrozbiorowej. W swoich pamitnikach
(Pamitniki Pawa Popiela, 1807-1892, Krakw 1927, str. 198-199) zamieci on zdanie, w
ktrym zdobywa si na przyznanie w tym punkcie susznoci nawet synnemu z tendencyjnoci
antypolskiej historykowi rosyjskiemu: Stanowisko, jakie jej (ludnoci ydowskiej) nada w Polsce
Kazimierz Wielki, a ktre rozwina pniej niedono szlachty (zobacz Decjusza), wytworzyo
t potg rozkadow, ktr susznie Iowajski w przedmowie do Sejmu Grodzieskiego uwaa
jako jedn z gwnych przyczyn upadku Polski.

SOBIESKI
Jak to dobitnie okreli Rolicki1 - ostatnim krlem polskim by Jan III
Sobieski.
O polityce Jana Sobieskiego panuje w opinii szerokiego ogu wiele
wyobrae najzupeniej bdnych. Uwaa go si za wadc bez wyranej linii
politycznej - dzielnego wodza, ale nietgiego ma stanu. Nieraz zarzuca mu si
nawet, e jego wyprawa wiedeska bya czynem nieprzemylanym i niezgodnym
z interesem politycznym Polski.
Wszystko to s pogldy niesuszne. Do ich rozpowszechnienia zapewne w
niemaej mierze przyczynia si tendencja masoska.
Jan Sobieski mia wprawdzie swoje sabostki i nie by wolny od popeniania
politycznych bdw. Ale w zarysie oglnym - by postaci dziejow wielkiej
miary. Caa polityka tego niezwykle zdolnego i wszechstronnie wyksztaconego
krla bya przemylana i konsekwentna - bya polityk w wielkim stylu, godnie
kontynuujc poczynania polityczne krlw z epoki mocarstwowej. e si
zaamaa, e nie daa oczekiwanych wynikw - to ju nie jego wina.
Deniem jego na wewntrz byo ugruntowanie wadzy krlewskiej i
wzmocnienie pastwa. Deniem na zewntrz bya z jednej strony aneksja Prus
Ksicych (czemu powica wiele uwagi w swojej polityce zagranicznej, w
tym celu wspdziaajc z Francj, oraz na dusze okresy czasu przerywajc
walki z Turcj) - z drugiej strony pokonanie Turcji i rozwizanie w myl
interesw polskich kwestii wschodniej.
Wysiki w tej ostatniej sprawie wypeniy wiksz cz jego ycia. Kwestia
wschodnia, ktra od czasw Kazimierza Jagielloczyka pochaniaa uwag
polityki polskiej, bya wwczas istotnie spraw pierwszorzdnego dla Polski
znaczenia.
Turcja znajdowaa si wwczas u szczytu potgi. Stanowia ona dla Polski
grone niebezpieczestwo. W roku 1672, na dwa lata przed wstpieniem
Sobieskiego na tron, zagarnita zostaa przez Turkw jedna z dzielnic Polski:
kresowa ziemia Podolska wraz z wanym polskim miastem, Kamiecem
Podolskim. Mimo wytrwaych wysikw, nie udao si Sobieskiemu bolesnej tej
straty odzyska; dopiero nastpcy jego zebrali owoce jego pracy: Kamieniec i
Podole wrciy do Polski dopiero w roku 1699, - w trzy lata po mierci
Sobieskiego.
Trzeba nie mie pojcia o historii Polski, by twierdzi, e wyprawa wiedeska
nie leaa w interesie Polski. Turcja bya wwczas gronym dla Polski
1

Op. cit., str. 196.

niebezpieczestwem; bya zreszt zaborc czci ziemi polskiej. Trzeba byo z

Turcj walczy i w walce tej szuka sprzymierzecw. Bijc Turkw pod
Wiedniem, osabiao si potg ich, trzymajc w garci Kamieniec. Zreszt,
gdyby si ich pokona pod Wiedniem nie udao, zapewne niedugo byliby si
pojawili take na Morawach i na lsku, tym samym opasujc Polsk od zachodu
i biorc j w kleszcze. Wyprawa wiedeska bya wyrazem prostego instynktu
samozachowawczego i solidarnoci krajw zagroonych. e j przedsiwzito to byo spenieniem obowizku. e j przedsiwzito z tak wietnym wynikiem to ju bya zasuga, to ju by dowd zarwno wybitnego talentu krla, jak wcale
jeszcze niemaej zdolnoci Polski do wielkich wysikw.
Ale wyprawa wiedeska, to nie by w polityce Sobieskiego czyn
odosobniony, podyktowany naciskiem zewntrznej koniecznoci. To by
fragment przemylanej i przez dugie lata wytrwale przeprowadzanej polityki. W
swoich tak dugich i tak uporczywych wojnach z Turcj Sobieski stawia sobie
nie tylko cele obronne: obron przed dalszymi postpami tureckiej ekspansji, czy
choby odzyskanie Podola. Mia on na widoku cele ofensywne: przywieca mu
plan pokonania i odepchnicia Turcji i urzdzenia kwestii wschodniej w myl
interesw Polski. Tkwio w tym od tak dawna upragnione, a tak wci
nieziszczalne marzenie o dostpie do morza Czarnego. By to program realny, a
miay, godny wielkiego krla i wielkiego, yjcego jeszcze mocarstwowymi
ambicjami pastwa. Polityki w tak wielkim stylu potpia si nie godzi.
Polityka Sobieskiego pozostaa na og bez wikszych wynikw. Sobieski
nie zdoa ju ze sabncego organizmu politycznego Polski wykrzesa
wysikw trwaych i systematycznych, do osignicia trwaych wynikw
nieodzownie potrzebnych: co najwyej udawao mu si doprowadzi do
zdobycia si na wikszy wysiek chwilowy. Ostatnie lata upyny mu w
zgorzknieniu i zniechceniu.
Ale nawet mimo tych niepowodze, polityka Sobieskiego moga si bya sta
podwalin dalszych, uwieczonych powodzeniem wysikw, gdyby zdobya
sobie bya odpowiednich kontynuatorw. Ale kontynuatorw takich nie stao.
Czasy Sobieskiego, to jest ostatni okres w dziejach dawnej Rzeczypospolitej, w
ktrym polityka polska miaa jaki sens, miaa rozumne i niezalene
kierownictwo. Po mierci Sobieskiego - nasta dwuwiekowy okres rozkadu i
upadku, w ktrym albo nikt polityk polsk nie kierowa, albo te kierownictwo
tego, co za polityk polsk uchodzio, znajdowao si, poza momentami zgoa
przelotnymi, w rku masonerii i innych tajnych zwizkw, dziaajcych w
interesie wrogw Polski (gwnie Prus). Dopiero w dwiecie blisko lat po
mierci Sobieskiego niezalena i w wielkim stylu pomylana polityka odrodzia

si na nowo: bya to polityka obozu wszechpolskiego i jego przywdcy Romana

Dmowskiego.
Czy Sobieski zrozumia rol tajnych zwizkw? Moliwe, e nie. Moliwe
nawet, e czasem, wskutek braku orientacji w ich deniach, uczyni to i owo, co
im byo na rk. W zasadniczej jednak swej postawie by od tajnych zwizkw
najzupeniej niezaleny. A nawet, jako krl do gruntu katolicki, by niejako
uosobieniem de, deniom tajnych zwizkw przeciwstawnych2.
By on, powtarzam, ostatnim prawdziwym polskim krlem. Krlem,
sucym Polsce - i nikomu innemu.

Istniej niejakie dane do przypuszczania, e nie tylko jego praca nad wzmocnieniem
mocarstwowego stanowiska Polski, lecz i walka z Turcj, bya tajnym zwizkom nie na rk. Kto
wie, czy midzy ydami, a polityk tureck nie byo cilejszego zwizku. Wymaga to jeszcze
bliszego zbadania. Jest w kadym razie rzecz stwierdzon, e w okresie walk o Kamieniec
Podolski trzeba byo usuwa ydw z miasta z powodu ich sprzyjania Turkom (p. Dr. Majer
Baaban, Historia i literatura ydowska, t. III, str. 317). O konszachtach polskich ydw z Turcj
pisze m. in. marszaek Moltke w dziele .Darstellung der inneren Verhltnisse und des
gesellschaftlichen Zustandes in Polen (Berlin 1832), na str. 42 (Khn gemacht durch die
Ausdehnung ihrer Verbindungen und die Grsse ihrer Geldmittel, sollen sie zu wiederholten Malen
Unterhandlungen mit den Trken gepflogen haben, um mit ihrer Hilfe Polen zu unterjochen. Zur
Sprache gekommen in den Synoden 1420 und 1672).
Nawiasem mwic, warto doda, e tak szybki rozkad Turcji w pniejszych czasach jest w
niemaej mierze dzieem ydw. ydzi odgrywali w Turcji jeszcze wiksz rol ni w Polsce w
okresie jej dogorywania. Sdownictwo tureckie byo obsadzone przez ydw. Mieli oni ogromne
wpywy na dworze sutaskim. W XVII wieku - pod wpywem niejakiego Sabbataj Cwi - powstaa
w Turcji sekta w rodzaju naszych frankistw, t.zw. Dnmh, ktra pozornie przyja Islam i ktra
liczya podobno okoo 50.000 czonkw. A do czasw dzisiejszych Dnmh w Salonikach, prcz
wit muzumaskich obchodz w skrytoci wita ydowskie. Z szeregw Dnmhw wysza w
kocu wieku XIX-go organizacja Modoturkw, zwizana z masoneri, ktra w roku 1908
dokonaa w Turcji przewrotu rewolucyjnego. ydzi - zarwno jawni, jak pozornie nawrceni na
Islam - byli jednym z najskuteczniejszych czynnikw rozkadu Turcji.

CZASY SASKIE
Wybr Augusta II Sasa na tron polski by wielkim zwycistwem tajnych
zwizkw. Wrd jego kontrkandydatw najodpowiedniejszym by krlewicz
Jakub Sobieski, majcy dostateczne osobiste zalety dla objcia tronu, a
reprezentujcy kierunek narodowy. Popierao go powane stronnictwo, pragnce
z domu Sobieskich utworzy now dynasti narodow - ale stronnictwo to
zostao w walce wyborczej pokonane.
Akcja wyborcza Augusta II bya finansowana i popierana przez ydw.
Funduszw dostarczyli bankierzy ydowscy z Wiednia Samson Wertheimer
(ksi w Izraelu, naczelnik wygnania - patrz wyej), jego wuj Samuel
Oppenheimer, oraz niejaki Lehmann. Rola tych bankierw nie ograniczaa si
tylko do dawania pienidzy: agenci ich dziaali na rzecz Sasa bezporednio na
polu elekcyjnym. Midzy innymi agentem Wertheimera na miejscu by
wpywowy ydowski lekarz, niejaki Emanuel de Jona vel Simcha Menachem, do
niedawna lekarz nadworny krla Jana (posdzony o jego otrucie - czego mu
jednak w wytoczonym procesie nie zdoano udowodni1. Osadzenie Augusta Sasa
na tronie polskim byo dzieem ydw i tajnych zwizkw:
August II by wybitn postaci w tajnych zwizkach. To nie do, e by
protestantem - i e katolicyzm przyj, wstpujc na tron polski, tylko pro forma,
aby uczyni zado formalnemu warunkowi. By on osobicie i zupenie
wiadomie czonkiem i dziaaczem tajnych zwizkw.
Pochodzi on z rodu, cile zwizanego z tajnymi zwizkami. Dugi szereg
jego przodkw i krewniakw uprawia kabalistyk i alchemi, nalea do Zakonu
Palmowego i do Rookrzyowcw, trudni si okultyzmem2. On sam osobicie
trudni si alchemi i otacza licznymi alchemikami3. Odbywa rwnie seanse
okultystyczne i hodowa... praktykom kabalistycznym. Jako te adepta tej

Patrz: Rolicki. op. cit. 260-261; A. Rawicz, Wichrzenia ydowskie za Jana III: Myl
Narodowa, Nr. 52 dn. 10 XII 1933; K. M. Morawski, .Geneza Masonerii a ydostwo; .Gazeta
Warszawska, Nr. 116 z dnia 15 IV 1933; K. M. Morawski, Bractwo wrogw wstrzemiliwoci,
str. 529.
2

Owietlenie pod tym ktem widzenia genealogii Augusta II - patrz K. M. Morawski, Bractwo
wrogw wstrzemiliwoci, pierwsze stronice.
3

Bractwo wrogw wstrzemiliwoci, str. 502. - Jeden z jego nadwornych alchemikw, niejaki
Bttger, pomysowy, czy te gboko wtajemniczony, jak pisze Morawski, obdarzy Augusta
przepisem na wyrb wprawdzie nie zota, ale udoskonalonej porcelany.

hebrajskiej wiedzy tajemnej witali go zapewne ydzi lipscy w roku 1727, przy
przejedzie Augusta z Polski, horoskopami kabalistycznymi4.
.August II Mocny jest w ogle jednym z najbardziej praktykujcych
kabalistw na tronach europejskich. Otacza si alchemikami, utrzymuje kontakt z
kabalizujcym wiatem ydowskim, sucha wrb astrologicznych i
geomantycznych, liczy si powanie z zapowiedziami rkopisu
Grebnerowskiego5. Jeeli dodamy do tego wielk jego zaleno od kapitaw
finansjery obcej, wszake elekcja jego zostaa jawnie niemal sfinansowana przez
domy bankowe Berenda, Lehmanna i Wertheimera, to otrzymamy now
sylwetk wadcy, tak niebezpiecznego dla interesw Polski.
Konsekwencje skomplikowanej psychiki Augustowej dojrzeway w cigu
caego panowania, a objawiy si pod jego koniec morderczym dla Polski
planem. Zamachy krla na cao terytorialn Polski byy ju znane i badaczom
dawniejszym, uszed przecie ich uwagi szczeg nader wany, a ujawniony nie
tak dawno przez jednego z badaczy saskich. Okazao si, e w okresie
dojrzewania krlewskiego planu rozbiorowego midzy Saksoni a Prusami i
wtedy, kiedy polityka zagraniczna sasko-polska koncentrowaa si faktycznie w
rku jednego z najprzedniejszych wczesnych masonw, premiera Manteuffla,
powstaa na pocztku roku 1728 w Drenie loa dworska, ktra zarazem
otworzya fili swoj i w Berlinie. Loa ta do ktrej naleeli i August II Mocny i
Fryderyk Wilhelm I i pniejszy Fryderyk II i Manteuffel, miaa charakter
niektrych innych wczesnych l masoskich, a rytua, podobnie jak w Zakonie
Palmowym, artobliwie pijacki, dla ktrego to powodu nosia miano: Societe
des antisobres6.
Owemu Bractwu wrogw wstrzemiliwoci powicona jest wanie
monografia K. M. Morawskiego, ktr tu niejednokrotnie cytujemy7.
Bractwo to, mimo artobliwych form zewntrznych, miao zgoa nie
artobliwe cele. Za ca t swawol - pisze saski wydawca materiaw o tym
bractwie, Beschorner - krya si powaga ycia politycznego8. Dojrzewa
wielki plan (grand dessein) panowania Augustowego - dodaje Morawski9.
4

Cytat z Morawskiego, Bractwo wrogw wstrzemiliwoci, str. 503.

Patrz rozdzia Pocztki tajnych zwizkw w Polsce.

Cytat z K. M. Morawskiego Wolnomularstwo a Polska w dobie dziejowej przed rewolucj

francusk, str. 243-244.
7

K. M. Morawski, Bractwo wrogw wstrzemiliwoci, .Kwartalnik

Historyczny, Lww 1934, Zeszyt 3, str. 489-534.
8

Cytuj za Morawskim, Bractwo wrogw wstrzemiliwoci, str. 520.

Ibid, str. 521.

w grand dessein - to by plan rozbioru Polski.

August II wstpowa na tron z t sam myl, z ktr inny czonek tajnych
zwizkw, Karol Gustaw szwedzki, okoo czterdziestu lat wczeniej wjeda do
Polski na czele najedczych hufcw: z myl o rozbiorze Polski. Po raz drugi w
dziejach wychodzi ze strony tajnych zwizkw najzupeniej realnie pomylany
plan rozbioru.
W polityce swojej August II stosowa si, zdaje si, do przepowiedni,
zawartych w uoonym przed z gr stuleciem przez saskiego astrologa,
Grebnera, traktacie astrologicznym Sericum mundi filum, o ktrym pisalimy
w rozdziale o pocztkach tajnych zwizkw w Polsce. Traktat ten tylko dziki
temu znamy, e zachowa si w spucinie po Augucie II Mocnym w krajowej
bibliotece drezdeskiej10. Czonek Blumenordenu (zwizanego z zakonem
Palmowym), okultysta Jan Wilhelm Petersen ...odegra interesujc rol w
przeddzie elekcji Augusta II, podsuwajc zabobonnemu elektorowi
odpowiednio przeksztacony, dla widokw tej elekcji jego polskiej, znany nam
ju rkopis Grebnerowski11. Nie trudno sobie wyobrazi, e si August mocno
proroctwem Grebnerowskim przej: mowa tam bya o tym, e Po Chrystianie
(II saskim) nastpi August... cesarz, ktry rozszerzy granice Europy... Po nim
(za)... August Wielki..., najwikszy z wszystkich cesarzy... (pod ktrego)...
wadz... nadejdzie (ponownie) Zbawiciel12.
Denie do doprowadzenia do skutku rozbioru snuje si przez cay czas
panowania Augusta. Prof. Wacaw Sobieski wymienia13 lata 1698, 1700, 1701,
1702, 1703, 1704, 1706, 1708, 1709. 1710, w ktrych August pracowa nad
urzeczywistnieniem planw rozbiorowych.
Ju w roku 1698, w par lat po wstpieniu na tron, August zezwoli
Brandenburczykom na okupacj Elblga i nosi si z zamiarem oddania im Prus
Krlewskich; dopiero, gdy na sejmikach zabrzmiay protesty przeciw zdradzie
pastwa i zjawia si perspektywa detronizacji Augusta, oddziay elektorskie
Elblg opuciy.
W roku 1703 zapytywa si Mocny... w Berlinie, pniej za w gwnej
kwaterze szwedzkiej, czy krl Fryderyk i krl Karol nie zechcieliby podzieli si
z nim Rzeczpospolit jako upem14.
10

Morawski, Wolnomularstwo a Polska w dobie dziejowej przed rewolucj francusk, str. 241.

11

Cytat z Morawskiego, Ibid, str. 243. Patrz rwnie Bractwo wrogw wstrzemiliwoci, str.
529.
12

Bractwo..., str. 496.

13

Dzieje Polski, tom II. Warszawa 1924, str. 8.

14

Cytat z Morawskiego, Bractwo..., str. 521.

W roku 1709 opracowywany by midzy Augustem, a Fryderykiem pruskim

plan, wedug ktrego Inflanty otrzymaby Leszczyski, Prusy Krlewskie,
Warmi i protektorat nad Kurlandi - Prusy, a reszt Polski i Litwy - August. W
tyme roku plan ten zmieniony zosta w tym sensie, e Prusy otrzymaj ponadto
mud i cz Wielkopolski. W roku 1710, w wyniku pertraktacji Augusta z
Fryderykiem ustalono, e ponadto Rosja otrzyma Inflanty i duy szmat Litwy.
Okrojona reszta Polski, poczona z Saksoni, miaaby si sta dziedziczn
wasnoci Augusta15.
Morawski cytuje szereg dalszych jeszcze dat, gdy Sas knu plany rozbiorowe.
Pod rokiem... 1721 syszymy przelotem o tym samym wielkim planie, wtedy
bowiem, jak informuje nas Konopczyski, zakrcili si dwaj ydzi nadworni
Augustowi, Lehmann i Meyer midzy Dreznem a Berlinem, obwoc jego plan
rozbioru16.
Wielki plan ody znw w roku 1728, wraz z dojciem do steru spraw
sasko-polskich Manteuffla17. Manteuffel poredniczy ju w planach
rozbiorowych w roku 1716 i 1718, jedc w owych latach w tym celu z
ramienia Augusta, do Berlina 18.
W roku 1733 August Mocny spotka si w Krossen z przedstawicielem krla
pruskiego, Grumbkowem, obiecujc Prusom cae Prusy Krlewskie wraz z
Toruniem, lecz bez Gdaska, rezerwujc dla siebie Wielkopolsk i Maopolsk
wraz z Wilnem i zapowiadajc oddanie reszty Polski Rosji. W tyme spotkaniu,
August ukada plany kampanii prusko-rosyjskiej przeciw Polsce19.
W par dni pniej, 16 stycznia 1733, przybywa August do Warszawy po
raz ostatni. I podobnie jak poprzedniego lata, czy jesieni, wisia zamach stanu
absolutystyczno-sukcesyjny ze strony krlewskiej i teraz w powietrzu: Nie chc
sukcesji bez rozbioru - powtarza wtedy wszake August. I jak poprzedniego
lata, kiedy zgromadza by zbrojny kampament w Wilanowie, czy poprzedniej
jesieni, wiadczyo o jego planach i teraz zapewne ostre pogotowie dragonii
przed siedzib sejmu i mnstwo oberoficerw, uwijajcych si po salach
sejmowych. Krci si prawdopodobnie pomidzy nimi i ten syn naturalny

15

Bractwo..., str. 521-522.

16

Cytat z Bractwa..., str. 522.

17

Bractwo..., 522.
Bractwo..., 523.
19
Bractwo..., 524-525.
18

Augustowy20, hrabia Rutowski, dowdca tego puku olbrzymich grenadierw

(grandmuszkieterw) gwardii, ufundowanych na wzr poczdamski, drugi,
obok Grumbkowa, cznik pomidzy Sasami, a Berlinem, Adiutant z
Bractwa. mier jedynie krlewska (w nocy z 31 stycznia na 1 lutego)
udaremnia zowrogie te plany21.
Nie pomogy te wielkie plany, nie pomogy zbrojenia i kampamenty
augustowe, jak nie pomg formowany przeze w kontakcie z Berlinem, a z
myl o zamachu stanu, puk grandmuszkieterw Rutowskiego - wszystko to
si nie udao, udaremnione, jak wiadomo, przez mier krlewsk22.
Wystarczy powyszej garci faktw i cytatw, by stwierdzi, e plany
rozbiorowe snuy si przez cay czas panowania Augusta II.
August II nie dba zgoa o Polsk. Dba on o swoj dynasti i o Saksonii,
pragnc z niej uczyni wielkie pastwo, powikszone drog zaboru na jej rzecz
lwiej czci ziem polskich. Dba on o urzeczywistnienie planu tajnych
zwizkw zniszczenia Polski i plan ten uczyni planem wasnym, - swoim,
stanowicym cel i sens jego ycia grand dessein. Dba wreszcie o Prusy, z
ktrymi by stale w najcilejszych stosunkach, ktre chcia powikszy
kosztem Polski i ktrym umoliwi stanie si krlestwem.
W kilka lat po wstpieniu Sasa na tron polski, na pocztku roku 1701
Fryderyk, elektor brandenburski, od czasu potopu szwedzkiego nie bdcy
lennikiem Polski jako wadca Prus Ksicych, lecz bdcy nim dotd jako
wadca Bytowa i Lborka, ukoronowa si w Krlewcu - za zgod Augusta II - na
krla pruskiego (Knig in Preussen, krl w Prusach). Tytu krla in
Preussen by wzgldem Polski zaborczy ju w samym brzmieniu, bo nasuwa
myl, e jest krlem w obojgu Prusach, a wic i w polskich, zachodnich... Nic
dziwnego, e przeciw tej koronacji zaprotestowa sejm warszawski. August II
jednak nic sobie nie robi z tych protestw (gwnie posw wielkopolskich). I
pierwszym monarch, ktry zoy gratulacje elektorowi brandenburskiemu, jako
krlowi pruskiemu, by elektor saski, jako krl polski23.
A jakie byy rzdy Sasa w polskim yciu wewntrznym?
O epoce saskiej panuje w Polsce wiele bdnych wyobrae.
Rozpowszechniony jest pogld o ostatecznym upadku autorytetu wadzy
krlewskiej - i rozprzganiu si pastwa wskutek tego.
20

Naturalnego potomstwa August pozostawi rzekomo 354! Czyme jest wobec niego dyktator
Wenezueli, Juan Gomez, ze swoim 70-ciorgiem dzieci!
21

Cytat z Morawskiego, Bractwo..., str. 527-528.

22

Cytat z Morawskiego, Bractwo..., str. 534.

23

Cytat z W. Sobieskiego, Dzieje Polski, tom II, Warszawa 1924, str. 8-9.

W istocie nigdy a nigdy nie miaa Polska rzdu tak silnego, jak za Augusta II
i gdyby rzd silny by wszystkim, trzeba by te czasy uzna chyba za wiek jaki
zoty historii polskiej! Krl ten postara si najpierw o to, eby nie byo wojska
narodowego w Polsce, a tylko krlewskie. Nie uzupenia zgoa wojska,
zoonego jeszcze z dawnych wiarusw Sobieskiego. Dobierano oficerw jak
najgorszych, nieukw, hulakw, eby wojsko polskie zepsu. Po prostu: August
II rozbroi Polsk. A poniewa pastwo bez wojska istnie nie moe, wic
wprowadzi do kraju swoje niemieckie wojsko z Saksonii... Rzd krlewski
zapenia Polsk odactwem, jakim mu si podobao, nakada kontrybucje na
opozycjonistw, a wreszcie taki by silny, e mg rzdzi bez sejmu, a
podatkw wybiera ile chcia; sia rzdu dosza do tego, e zawiera zagraniczne
umowy, dla Polski wielce szkodliwe, a w kocu umawia si o rozbiory - i co
mu kto zrobi? Od tego byo w Polsce krlewskie, wasne wojsko, krla samego
tylko suchajce, eby krl siedzia mocno na tronie i eby si nie musia ba
nikogo24.

24

Cytat z ksiki prof. dr. Feliksa Konecznego Dzieje lska, wydanie nowe, Bytom 1931, str.
387.
Pozwol sobie przy okazji przytoczy tu inny jeszcze cytat, artobliwy, ale bardzo trafnie
charakteryzujcy czasy Augusta Mocnego: cytat z artykuu Jana Rembieliskiego Na widowni
(Myl Narodowa, Warszawa, Nr 4 z dnia 27 stycznia 1935).
.Kiedy... jem dokadniej zastanawia si nad dob Augusta II i Augusta III, pocza ona
zarysowywa mi si w jakim nowym wietle, dostrzegem w niej rozmaite objawy i znamiona,
ktre musiayby budzi pene uznanie u dzisiejszego, pastwowo wychowanego obywatela.
Wic przede wszystkim: niezaprzeczona w tym szedziesicioleciu likwidacja
sejmowadztwa. Wprawdzie sejmy formalnie bynajmniej nie zostay zniesione, na zewntrz nic
jak gdyby nie ulego zmianie, w rzeczywistoci jednak, ustawicznie zrywane, w przewanej mierze
straciy wpyw na faktyczny bieg spraw pastwowych, ograniczajc niekiedy swoj rol do
zatwierdzania uprzednio ju, przez inne czynniki powzitych decyzji... W tych warunkach
dziaalno Gowy Pastwa uniezaleniona zostaa w praktyce od demoliberalnej kontroli
sejmowej, co tym bardziej zasuguje na uwag, e program polityczny Augusta II streszcza si
przecie w narzuceniu Polsce silnych, moliwie absolutnych rzdw (t.zw. zasada nadrzdnoci
Gowy Pastwa w ustroju Rzeczpospolitej). Charakterystyczne te dla tego okresu jest
urzeczywistnienie ideau trwaoci rzdu, w znaczeniu moliwie jak najduszego utrzymywania
si tych samych jednostek i grup u steru: taki Bhl, na przykad, rzdzi przecie w cigu lat z gr
dwudziestu piciu!
Niezaleno naszej polityki zewntrznej objawiaa si wtedy. Jak wiadomo, w zych
stosunkach z Francj, tudzie w zblieniu z Prusami. Zerwano ze zymi obyczajami z czasw
Zamoyskich i kiewskich, Wtedy sprawy ukadw midzynarodowych omawiano i rozstrzygano
w dyskusji sejmowej, natomiast Gowa Pastwa, nie zmuszona liczy si ze zmiennymi nastrojami
opinii publicznej, nie potrzebujc ujawnia przed ni swoich planw, moga prowadzi polityk

Na przykadzie Augusta Sasa widzimy, e lepszy jest nawet slaby rzd od

rzdu silnego, ale znajdujcego si w nieodpowiednim rku.
Spoeczestwo w epoce saskiej byo w stanie upadku, obnione umysowo,
zdemoralizowane politycznie,
skorumpowane przez ydw, a na szczytach (w warstwie magnackiej) silnie
podminowane przez tajne zwizki. Ale mimo to, jedynie w tym spoeczestwie
tkwiy zawizki przyszego odrodzenia i jedynie tylko ono przechowywao w
sobie jak myl obywatelsk i uczciwe patriotyczne denia. Gdyby tylko od
spoeczestwa zaleaa przyszo moe by si ona nawet nie uksztatowaa tak
tragicznie. Ale przyszo zaleaa nie tylko od spoeczestwa, ale i od pastwa.
Gwn bodaj tragedi czasw saskich jest to, e wanie ster rzdw pastwem
dosta si w rce tajnych zwizkw. I to nie w rce nalecych do tajnych
zwizkw Polakw, ktrych postpowanie byoby moe agodzone przez jakie z
instynktu wypywajce odruchy przywizania do kraju, ale w rce czonka
tajnych zwizkw, ktry spenia swoj wrog Polsce rol na zimno i bez
podwiadomych skrupuw: Niemca (prawdopodobnie yd z pochodzenia) i
protestanta, wrogiego Polsce z samego instynktu.
samodzielnie, nie zwracajc uwagi na popularno, Jak to wida w stosunkach Augusta II z
ociennymi mocarstwami.
O wolnomylnoci i duchu postpowym wczesnej elity pastwowej najlepiej wiadczy fakt
zaoenia - w tej epoce wanie - organizacji masoskiej w Polsce oraz udzia w zakonspirowanych
loach najwybitniejszych dygnitarzy. Z tym te w zwizku by najprawdopodobniej humanitarny
duch tolerancji, wyraajcy si np. w usuniciu w szeregu miast, redniowiecznego przywileju de
non tolerandis Judaeis.
Pedagogika w tej dobie kada nacisk na dobre zorganizowanie wywiadu o uczniach, oraz na
wpojenie w nich pozytywnego stosunku do wspczesnoci, duo wic czasu, obok lekcji,
powicano na aktualne obchody, uroczystoci na cze osb wysoko postawionych itd. Tene sam
pozytywny stosunek do wspczesnoci uwydatnia si take w literaturze tego okresu.
Czym jednake byaby najwietniejsza nawet epoka, bez mw kierowniczych, bez geniusza
opatrznociowego, bez wodza? Posuchajmy, co o szczciu czasw saskich pod tym wzgldem
powiadali miarodajni ich przedstawiciele. Oto sowa, jakimi Krzysztof Stanisaw Zawisza,
marszaek sejmu, charakteryzuje posta Augusta II:
Godzi si waszej krlewskiej moci z Platonem przypisa, e jest rex deus quispiam
humanus, bo w dzielnoci twojej, mstwie i odwagach, w potdze i majestacie, ktrymi
pokazywae i pokazujesz... nic ludzkiego nie masz, ale raczej co boskiego.
Niechaj tam wieki, i dawniejszych czasw polskie kroniki saw wiatu polskich monarchw
wystawuj... ja krtko powiadam, e nam wieki zazdroszcz...! Co wiat we wszystkich przez
niemae wieku przecigi uwaa, uznawa, chwali, to my w jednym tobie razem widzimy wszystko,
adorujemy i bez podchlebstwa wyznawamy prawdziw a nieobudn wiar. W tobie Lecha fortuna...
i szczodrobliwo Piasta... Mieczysawa bogobojno, Bolesawa Chrobrego mstwo i sia,
Bolesawa miaego wspaniao, Kazimierzw dwch pobono i sprawiedliwo - albo rwno,
albo lepiej i bardziej skoncentrowane...

Zniszczenie wojska polskiego przez Augusta Sasa - zamienienie

Rzeczypospolitej na kraj zupenie bezbronny - to jest bodaj praprzyczyna
rozbiorw. Gdyby nie ono - kto wie, czy byoby do rozbiorw doszo.
Dziki rozbrojeniu Polski staa si ona boiskiem dla ssiadw. Czasy saskie i
stanisawowskie stanowi jeden nieustajcy okres cigych przemarszw, a nawet
staego stacjonowania obcych wojsk na ziemiach polskich. Z tego upadku i
ponienia nie podwigna si Polska a do koca swego formalnie niezalenego
bytu.
A tymczasem w tym samym okresie rosy w potg Prusy. Fryderyk II
gruntowa szeregiem wojen mocarstwowe stanowisko swego pastwa. W roku
1742 cay prawie lsk (z wyjtkiem ziemi Cieszyskiej i Opawskiej)
przyczony zosta do Prus - a pokj hubertusburski z roku 1763 koczcy
krwaw wojn siedmioletni, zabr ten zatwierdzi. Polska moga si tylko
biernie przyglda, jak prastara ziemia lska, odwieczne dziedzictwo Polski,
nigdy przez nard polski nie zapomniane, stawaa si wasnoci
najgroniejszego obecnie wroga Polski, ktry geograficznie ujmowa teraz
ziemie polskie w kleszcze.
Z caym rozmachem rozpoczyna si kilkuwiekowy proces budowy potgi
pruskiej kosztem Polski - proces, o ktrym pruski m stanu naszych czasw,
Bulow, napisa w r. 1916-tym: W kadym razie nie moemy zapomnie, e
monarchia pruska dosza do wielkoci dziki rozpadowi Rzeczypospolitej
Polskiej i e czarny orze... wyrs w walce z orem biaym25.
Od czasu Augusta II nie byo ju ani jednego krla w Polsce, ktry byby
cakowicie niezaleny od tajnych zwizkw.

*
*

Na przeomie czasw saskich i stanisawowskich mia miejsce fakt na pozr

drobny - w istocie jednak brzemienny w bardzo wane skutki. Jest nim chrzest
ydowskiej sekty frankistw.
Przenikanie ydw wewntrz spoeczestwa polskiego dokonywao si
zreszt - nieraz w rozmiarach do powanych, rwnie i dawniej. Dua cz
ochrzczonych ydw przedostawaa si w szeregi szlachty. W statucie litewskim
zawarta bya klauzula, brzmica jak nastpuje: Jeeli by ktry yd lub ydwka
do wiary chrzecijaskiej przystpili, tedy kada taka osoba i potomstwo ich za

25

Frst Bern. Bulow, Deutsche Politik, str. 272, cytuj za Andrzejem Wojtkowskim, Stosunek
Prus i Niemiec do polskiego ruchu niepodlegociowego, pamitnik zjazdu historykw, t.1. str.
613.

szlachcica poczytani by maj26. Korzystajc z tego artykuu statutu

litewskiego ochrzczeni ydzi na Litwie uwaali si za szlacht, bez osobnej
nobilitacji sejmowej ubierali si w kontusze, chodzili przy szablach, zajmowali
urzdy, kupowali dobra ziemskie, jednym sowem odgrywali rol panujcej
warstwy narodu27.
Ale rwnie i w Koronie bardzo wielu ochrzczonych ydw zostawao
szlacht. Dokonywao si to drog nobilitacji, albo przyjmowania do
szlacheckich rodzin polskich (adopcja itp.). Chrzty dokonywane byy
przewanie dla kariery - chrzcili si ydzi najzamoniejsi i majcy
najrozleglejsze stosunki, tote atwo im byo wystara si o skuteczne poparcie
przy zabiegach o uszlachcenie. Czstym zwyczajem byo, e chrzczcy si
ydzi dobierali sobie najwybitniejsze osobistoci polskie na ojcw chrzestnych.
Jak twierdzi Didier 28, w herbarzach szlachty polskiej spotykamy setki
uszlachconych rodzin neofickich.
Teodor Jeske-Choiski, ktry zada sobie trud przeszukania metryk w
archiwach pewnej liczby kociow celem stwierdzenia rozmiarw procesu
chrzczenia si ydw w Polsce i zebrany t drog materia - obejmujcy
zaledwie drobn czstk rzeczywistoci, gdy pochodzcy tylko z niewielkiej
liczby kociow - ogosi w ksice Neofici polscy29 odnalaz dane o 6
rodzinach ochrzczonych ydw, nobilitowanych w wieku XVI i XVII-tym30,
oraz stwierdzi, e w roku 1764-1765 nobilitowano 52 rodziny ochrzczonych
ydw, wedug jego zdania niefrankistw31. ydw ochrzczonych
nieuszlachconych, albo niewiadomo, czy - wwczas, lub pniej uszlachconych, odnalaz liczb ogromn. Wiadomo jest, e ks. Turczynowicz
(zmary w r. 1773), ktry zajmowa si nawracaniem ydw, ochrzci ich okoo
500, a zaoony przez niego zakon Mariawitek ochrzci do roku 1820 okoo
2.000 ydwek32. Dr. L. Biakowski ustali, e w samym tylko miecie

26

Stanisaw Didier, Nowochrzecijanie ydowscy w dawnej Polsce, Myl Narodowa nr. 21 z dn.
20 V 1934.
27

Stanisaw Didier, Frankici, Myl Narodowa nr. 28 z dn. 30 VI 1934 za Staroytnociami

Polskimi Feliksa Bentkowskiego.
28

Nowochrzecijanie ydowscy w dawnej Polsce.

29

Teodor Jeske-Choiski, Neofici polscy, Warszawa 1905.

30

Op. cit. str. 9-18.

31

Op. cit. str. 21-25.

32

Jeske-Choiskl, op. cit. str. 21.

Poznaniu 17 ochrzczonych ydw uzyskao w latach 1577-1784 prawo

miejskie33.
Ochrzczeni ydzi przyjmowali zazwyczaj nazwiska polskie - najczciej
uformowane sztucznie, np. pochodzce od miejscowoci pochodzenia (np.
Dobrzyski od Dobrzynia), od imienia (np. Jakubowski od Jakuba), od dnia
chrztu (np. Niedzielski od niedzieli), albo od miesica chrztu (np. Wrzesieski,
Padzierski, Listopski, Listopadzki, Marzecki itp.) albo od jakie okolicznoci
(np. Przybylski, Przybyowski, bo przyby z daleka 34.
Szczeglnie ulubione byy przez nowochrzczecw nazwiska: Dobrowolski,
(z dobrej woli si ochrzci), Dbrowski, Krzyanowski (od krzya), Lewicki,
Lewiski (od imienia Lewi), Majewski, Kwieciski, Kwiatkowski, (maj,
kwiecie), Nawrocki (Nawrcony), Jzefowicz i Grudziski (grudzie). Kade z
tych nazwisk nosi po kilkanacie nie spokrewnionych z sob rodzin
nowochrzczecw35.
Asymilacja tych ludzi wygldaa tak, jak zwykle wyglda asymilacja ydw,
chrzczcych si dla interesu. Nieraz speniali oni nadal obrzdy religii
ydowskiej. Np. wiadomo jest o Eljaszu Ebercie, ydzie, ktry przyj
katolicyzm w wieku XVII, zosta nobilitowany i obdarzony bogatymi
dzierawami rzdowymi, e pod paszczykiem gorliwego chrzecijanina, by
ydem speniajcym nakazy judaizmu36.
Ten zastrzyk krwi ydowskiej nie mg si, oczywicie, nie odbija na
spoistoci spoeczestwa polskiego, tym bardziej, e przenika przede wszystkim
do jego warstw czoowych.
Ale zastrzyk ten by niczym w porwnaniu z zastrzykiem, jaki stanowi
chrzest frankistw37.
Jakub Lejbowicz, zwany Frankiem, urodzony na Podolu polskim, lecz
wychowany w Turcji, wychowa si w szeregach ruchu sabbatajskiego
(wywoanego przez pseudomesjasza Sabbataj Cwi w wieku XVII w Turcji - p.
wyej). Sta si on prowodyrem tumw ydowskich, ktre suyy mu jako

33

Neofici rd dawnych mieszczan poznaskich, Kronika miasta Poznania, Nr. 1 z dn. 31 I

1923 r. str. 14-16.
34

Jeske-Choiski. op. cit. str 39-41.

35

Jeske-Choiski, op. cit. str. 41.

36

Didier, Sabbataj Cwi i jego zwolennicy, Myl Narodowa Nr. 22 z dnia 27 V 1934.

37

O frankistach istnieje do obszerna literatura, zarwno ze strony polskiej, jak ze strony

ydowskiej. Cz jej cytuje Rolicki, op. cit. str. 275-305.

dziedzicznemu panu poddani38. W roku 1755 przyby on na czele swych

wyznawcw, tworzcych zwart organizacj, jakby sekt, do Polski. W Polsce
zdoby sobie wrd ydw olbrzymi rzesz zwolennikw.
Uwaany on jest powszechnie za sekciarza, przeciwstawiajcego si
prawowiernemu ydostwu. Midzy innymi takie jest zdanie Jeske-Choiskiego.
Nie jest to jednak, zdaje si, pogld suszny. Rolicki na podstawie szeregu
faktw przychodzi do przekonania, e by on przez czoowe czynniki ydowskie
odkomenderowany do spenienia misji, lecej w interesie Izraela jako caoci.
Wiele wyjaniaj wasne sowa Franka, powiedziane do wspwyznawcw:
Powiadam wam, kto si nie pomiesza z narodami, daremna praca jego.
Chodzio mu niewtpliwie o to, by liczn rzesz wybitnych ydw (bo jego
zwolennicy, to byli w duym odsetku ludzie wybitni, czciowo rabini itd.)
wprowadzi do wntrza spoeczestwa polskiego i t drog zdoby sobie, w
rozstrzygajcym momencie dziejw Polski, wpyw na dalsze jej losy. Frank mia
zdaje si, rozlegy program akcji politycznej na ziemiach polskich w interesie
Izraela, ktrego nie zdoa jednak urzeczywistni. Wedug Rolickiego, chodzio
tu o wykrojenie z terytorium Polski obszaru na pastwo ydowskie (JudeoPolsk - odpowiednik dzisiejszej Palestyny, czy Biro-Bidanu39.
38

Z. L. Sulima, Historia Franka i frankistw, str. 129, cytuje Didier.

39

Zrozumienie polityki ydowskiej w Polsce tu przed rozbiorami - a zwaszcza polityki Franka

- uatwia w duym stopniu wmylenie si w tre polityki ydowskiej wobec Turcji w XIX i XX
wieku. Twrca nowoczesnego syjonizmu Teodor Herzl powiedzia raz, e Palestyn bd mogli
ydzi uzyska dopiero, gdy nastpi rozbir Turcji. Gdy w latach 1912-1919 czciowy rozbir
Turcji istotnie nastpi - mandat palestyski doszed rzeczywicie do skutku. Ten sukces polityki
ydowskiej by owocem wysikw bardzo dugotrwaych - znacznie starszych, ni syjonizm. Plan
zdobycia Palestyny dla ydw w oparciu o Angli (wbrew polityce francuskiej, chccej zdoby
sobie oparcie w Egipcie i Syrii, dla odcicia Anglii drogi do Indii) by ju aktualny i realnie przez
polityk angielsk traktowany... po roku 1831, gdy przyjazny Francji wicekrl Egiptu, Mehmed Ali,
Palestyn zdoby. Odtd projekt ten nigdy ju aktualnoci nie utraci zarwno w rachubach
ydowskich, jak w rachubach angielskich. - Ju zreszt z roku 1800 znana jest angielska publikacja
(James Bicheno The Restoration of the Jews), propagujca powrt ydw do Palestyny. Tyle
wiemy dziki faktom historycznie stwierdzonym. (Patrz: Kucharzewski, Sprawa ydowska w
tomie VI, Od biaego caratu do czerwonego, str. 337 i nastpne). Oczywicie jest rzecz bardzo
moliw, e w mrokach konspiracji nad urzeczywistnieniem tego projektu pracowano jeszcze
znacznie wczeniej, cho o tym nie wiemy. Na przykadzie sprawy palestyskiej widzimy jak
wytrwale, caymi pokoleniami, pracuje polityka ydowska - a zarazem jak skutecznie potrafi ukry
sw dziaalno przed wzrokiem nieydowskich spoeczestw.
Polityka ydowska wobec terytorium Polski jest rwnie wytrwaa i na przestrzeni kilku wiekw
rwnie konsekwentna, jak wobec terytorium Palestyny. Polityka Franka w Polsce w XVIII, a
polityka syjonistw w Turcji w wieku XX, to s zdaje si dwa fakty najcilej analogiczne, cho
rnice si metodami (odmiennymi wobec rnicy epok, stanowiska ydw w wiecie itd.) i

Gdybycie wy wiedzieli, po co ja przyszedem do Polski, to bycie zami

(radoci) oblewali ziemi. Mwi wam, i niebawem przyjd panowie i ksita
do mojego dworu i przez kilka niedziel sta bd przed mymi drzwiami, byleby
mwi ze mn. A co wicej bdzie, nie mog wam powiedzie, mwi do
swych wiernych. Nie obawiajcie si ani ich, ani rozruchu, tylko czycie co wam
rozka. Ja bym ten kraj nazwa prdzej ydowskim, ni polskim. Judzk, nie
polsk ziemi, bo te miliony mieszczan i chopw polskich dla ydw jedynie
yj, na nich w pocie czoa pracuj i sam Bg po Palestynie Polsk musia dla
ydw na now ziemi obiecan, a Krakw na now Jerozolim przeznaczy.
Teraz zapowiadam wam nowe rzeczy i z pocztku przepowiadam wam koniec,
mianowicie musicie paka i aowa mieszkacw Krakowa i jego okolic... z
wciekoci uderzy burza Boa, uderzy na gow bezbonych i pochonie
wszystko do najgbszej przepaci. Kto ujdzie miecza, wpadnie w przepa.
Mgbym tu jeszcze wiele powiedzie, dla rozumnych to jest dosy, a dla
mdrych do jednego sowa40. Chrzest Franka w Warszawie - pisze Rolicki odbywa si z niezwyk wspaniaoci. Wjecha uroczycie karet, zaprzon w
sze koni, otoczony wit, zoon z 30-50 ludzi, agentw jego i gwardzistw.
Przez cae ycie roztacza Frank przepych icie krlewski, cho by tylko synem
pospolitego rabina. W Bernie, a potem w Offenbachu szasta milionami.
Pienidze pyn do z Polski i z Turcji. Sum pienidzy, wywoonych z Polski
dla Franka do Offenbachu szacuj na z gr 4 miliony zotych polskich rocznie.
Jak si okazuje41 finansowali go jego rzekomi wrogowie, ydzi-talmudyci.
ydzi wszystkich czasw nazywali go chachamem. (Chacham to by
ongi jeden z naczelnych urzdw ydowskiego Sanhedrynu). Tytu ten
powtarza w odniesieniu do Franka nawet dziennik Hajnt z dnia 18. XII.
193142.
Caa sekciarska akcja Franka bya zapewne tylko pozorem, dla lepszego
ugruntowania przekonania o szczeroci jego zerwania z ydostwem. Frankici,
rzekomo przeladowani przez ydw, udali si pod opiek biskupa
kamienieckiego, wkrtce potem mianowanego arcybiskupem lwowskim,
rnice si pod wzgldem osignitych skutkw (w Polsce Frank celu nie osign). Zadziwiajce
podobiestwo losw Polski i Turcji - wielkich pastw przy udziale wybitnych ydw popadych w
tak straszliwy upadek - wiele myli rwnie nasuwa.
40

Cytaty te pochodz z zachowanego rkopisu uczniw Franka Ksiga sw Paskich,

cytowanego przez Aleksandra Kraushara w dziele Frank i Frankici, oraz z listw Franka,
cytowanych przez Zygmunta Lucjana Sulim w dziele Historia Franka i Frankistw. Przytaczam
za Rolickim.
41

Hilary Nusbaum, Hstoria ydw. T. V, str. 276.

42

Cay powyszy ustp oparty na Rolickim, op. cit. 275-305.

Mikoaja Dbowskiego. Ten im nie ufa, lecz wkrtce zmar, podobno otruty43.
Nastpca jego, administrator diecezji lwowskiej, ksidz Mikulski, obdarzy ich
poparciem.
W rezultacie Frankici przyjli chrzest. Wedug zgodnego zdania szeregu
autorw, zarwno Polakw44 jak ydw, frankistw ochrzcio si 24.000. Z tego
6.000 miao osi w samej Warszawie.
Wielu z nich zostao nobilitowanych, zwaszcza po rozbiorach. Wszyscy oni
przybrali nazwiska polskie (sam Frank przybra nazwisko Dobrucki). Jak
twierdzi Jeske-Choiski - ludzie ci nie byli karierowiczami, nie dbali o robienie
majtkw, lecz zdobywali sobie due stanowisko w spoeczestwie polskim,
jako ludzie nauki, prawnicy, czonkowie inteligencji itd. Do szczeglnego
znaczenia doszy wrd nich rodziny Woowskich, Krysiskich, Jasiskich,
Jezioraskich, Rudnickich, Piotrowskich, Naimskich, Majewskich, abckich,
Jakubowskich, Matuszewskich, Rydeckich i Zieliskich45.
Wadze umierajcej Rzeczypospolitej zorientoway si jednak w kocu, e
dziaalno Franka zmierza do jakich niebezpiecznych dla Polski celw
politycznych. W roku 1760 Frank zosta aresztowany i internowany w twierdzy
Czstochowskiej, gdzie przebywa do roku 1778. Wydostawszy si z
Czstochowy, przenis si do Brna Morawskiego, a nastpnie do Offenbachu,
skd poprzez granic kierowa sw organizacj w Polsce. Umar w r. 1791.
Czym byli frankici pniej - niech zawiadczy Jeske-Choiski, ktry jak
wspomniano wyej, sta na stanowisku, e konflikt Franka z ydostwem by
rzeczywisty i szczery, a wic na pewno nie by skonny do przesady w
podejrzliwoci wobec jego uczniw. Frank zakaza im czy si z ludnoci
rdzenn, uwaa ich mimo chrztu za czonkw osobnej sekty46. A do roku 1810
mniej wicej tworzyli frankici gromad nieszczerych neofitw, obcych ludnoci
chrzecijaskiej wasnymi obrzdami i majakami sabbatejskimi47. Dopiero
okoo roku 1810 zaczyna wiara Franka powoli gasn... Dorastao drugie i
trzecie pokolenie, ktre ksztacio si w szkoach pijarskich, zyo si z ludnoci
rdzenn, co im jednak wcale nie przeszkadzao trzyma si cigle kupy, eni si
pomidzy sob, popiera si nawzajem, uwaa si za jedn rodzin. Tak
43

Rolicki, str. 275-276; Didier, Dziaalno Jakuba Franka, Myl Narodowa Nr. 25 z dnia 17
XI 1934.
44

Patrz Rolicki, str. 278 oraz Didier, Frankici w wolnomularstwie polskim, Myl Narodowa
Nr. 32 z dn. 29 VII 1934. S Jednak poza tym gosy szacujce ich liczb znacznie niej.
45

Jeske-Choiski, str. 71.

46

Str. 68.

47

Str. 68.

potnym by wpyw Franka, e go sto lat odmiennych warunkw nie zmogo,

nie strawio. Dopiero najmodsze, wspczesne pokolenie frankistowskie
sprzeniewierzyo si wskazwkom swojego mistrza, miesza si take krwi ze
wspwyznawcami aryjskimi48. Posuszni wskazwkom Franka nie mieszali
si frankici przez sto lat z ras aryjsk. Albo enili si pomidzy sob, albo z
neofitami i neofitkami wieszej daty. Dopiero okoo 1850 roku zaczli
niektrzy frankici ama tradycje kompanii. Pierwszy przykad w tym
kierunku dali Woowscy, abccy i Krysiscy. Pniej uczynili to samo inni49.
Wedug innych rde, podobno jeszcze za czasw Paskiewiczowskich, a
wic blisko poowy XIX wieku, frankici nie tylko enili si wycznie midzy
sob, ale odprawiali jakie tajne obrzdki50.
Miny lata - napisa Rolicki w roku 1932. - Dzi potomkowie frankistw
w znacznej wikszoci rozpynli si ju istotnie w yciu polskim. Pod
warunkiem, e w danej rodzinie mia miejsce szereg maestw byych
frankistw z rdzennymi aryjkami, mona mwi z ca nawet pewnoci o
penej asymilacji tych rodzin. Czy istnieje jeszcze dzisiaj tajny zwizek,
obejmujcy cho szczup gar potomkw dawnych frankistw? - nie mam
danych, by na to pytanie odpowiedzie51.
Jest rzecz bardzo prawdopodobn, e zwizek taki nie tylko nie istnieje dzi,
ale nie istnieje od do dawna. Ale istota zgubnego dla Polski wpywu
frankistw - zarwno jak neofitw, ochrzczonych przed nimi lub po nich - nie
polega na dziaalnoci ich odrbnego zwizku: polityka Franka nie zostaa
urzeczywistniona, a wic wikszej szkody nie przyniosa. Istota tego zgubnego
wpywu polega na czym zupenie innym: mianowicie tym, e frankici,
wtargnwszy w szeregi inteligencji polskiej, stali si w niej materiaem,
podatnym do stworzenia masowego oparcia dla masonerii.
Nawet gdyby przypuci, e nie jest suszne posdzanie ich o potajemne
trwanie w wiernoci Izraelowi (o kryptoydostwo), naley stwierdzi, e
stanowili oni z natury rzeczy ywio, najsabiej z narodem i jego ideaami
zwizany, najbardziej kosmopolityczny i najbardziej skory do wszelkiej
dziaalnoci wywrotowej i rozkadowej.

48

Str. 68-69.

49

Str. 107.

50

ydzi w Polsce Odrodzonej str. 280, cytuj za Stanisawem Didier. Rzdy Paskiewiczowskie
w Krlestwie, Myl Narodowa nr. 41 z dn. 23 IX 1934.
51

Str. 305.

Jest rzecz znan, e ydzi stanowi element wyjtkowo niepodatny do

asymilacji. Pominwszy ca przyrodniczo-rasow doktryn obozu
hitlerowskiego, z ktr zgodzi si niepodobna, trzeba hitlerowcom przyzna
jednak, e suszny jest ich pogld, i nawet w ludziach, w ktrych yach krew
ydowska ulega rozcieczeniu wskutek kilkukrotnych maestw ich przodkw
z nieydami, cechy ydowskie nie ulegaj zatraceniu. Instynktowne poczucie
solidarnoci z ras ydowsk odzywa si w nowochrzczecach w wikszoci
wypadkw nawet po upywie kilku pokole. Cech wyrniajc przytaczajc
wikszo osb ydowskiego, lub czciowo ydowskiego pochodzenia, jest
posiadanie szeregu charakterystycznych, wybitnie odrbnych waciwoci
psychicznych, takich, jak duch buntu, niechtne lub nienawistne ustosunkowanie
si do panujcego porzdku, do tradycji, do ustalonych poj moralnych itd., jak
yka kosmopolityczna, jak gust do rewolucji i przewrotu, jak wreszcie gruby
materializm, cynizm, kult pienidza, bezwzgldno, okruciestwo, mciwo,
oraz nieliczenie si z panujcymi pogldami moralnymi52.
Rzd hitlerowski ograniczy w prawach politycznych w Niemczech nie tylko
rodowitych ydw, ale i p-ydw, a nawet wier-ydw (synne zagadnienie
babki ydowskiej). Pomijajc uzasadnienie teoretyczne tego zagadnienia
(oczywicie nietrafne, gdy wyczajce moliwo istnienia dodatnich
wyjtkw, ktre przecie niewtpliwie si czasem zdarzaj) - naley przyzna,
e zarzdzenie to oparte jest na stwierdzeniu faktu zupenie niewtpliwego, e
ludzie o przymieszce krwi ydowskiej stanowi w swojej masie ywio
politycznie niepewny i skonny do poczyna odrodkowych i rozkadowych. Jak
obliczy departament rasowy ministerstwa spraw wewntrznych Rzeszy, osb
nalecych do tej kategorii istnieje w Niemczech okoo dwch i p miliona 53.
Ju ta jedna cyfra dowodzi, jak wielkie rozmiary przybiera nieraz infiltracja krwi
ydowskiej w spoeczestwach chrzecijaskich. Gdyby zmieszanie ydw z
52

Oto jak si ten fakt przedstawia oczom poety (Stanisawa Wyspiaskiego, ktry wypowiedzia
sowa ponisze w dramacie Wyzwolenie ustami Konrada w rozmowie z Mask dwunast): U nas
jest kraj gocinny. No, tak si zmieci kady zodziej. No tak. Ale on zawsze bdzie wiedzia, e jest
zodziej... Zodziej tym ludziom, ktrzy by si urodzi mieli z czystej krwi narodu... Oto przede
wszystkim powinnimy uszanowa krew narodu. I nie da jej marnowa. Nie pozwoli marnowa
krwi narodu... Nie pozwoli prostytuowa naszych kobiet... A tak. My nie powinnimy pozwoli
naszych kobiet obcym, tym obcym, ktrzy siedz wrd nas... Nie mog cierpie i znosi i sucha
e kobieta Polka przeistacza dom ma obcego i czyni ze dom polski... Jeeli tak czyni, to czyni
podo... Czyni podo, ktra si prdzej czy pniej odezwie w charakterze potomstwa... e
wytwarza si tum ludzi obojtnych dla naszego narodowego spoeczestwa, ktrzy go zaprzedaj.
Oczywicie, mwic o tych obcych, Wyspiaski nie myla o polszczcych si Niemcach itp.,
lecz o ydach.
53

Patrz Dr. Karol Stojanowski: Rasizm przeciw Sowiaszczynie, Pozna 1934, str. 122.

ludnoci rdzenn przybrao w Polsce te same rozmiary, co w Niemczech, to

wobec wikszej liczby ydw u nas (w Niemczech 700.000, w Polsce 400.000)
mielibymy okoo 15 milionw Polakw z przymieszk krwi ydowskiej, a wic
wiksza cz narodu. Na szczcie, zmieszanie to nie jest u nas tak znaczne:
wikszo ydw trwa w Polsce w odosobnieniu, nie mieszajc si z nami. Ale
mimo to z par milionw mieszacw w masie naszego narodu posiadamy.
Wprawdzie due odamy naszego narodu s prawie zupenie od przymieszki
ydowskiej wolne (lud wiejski, cz wiejskiej szlachty, cz starego,
zwaszcza drobniejszego mieszczastwa), tote mamy skd czerpa wiee,
zdrowe i obcym wpywem nie skaone siy. Ale w warstwie inteligencji
miejskiej (herbowej i nieherbowej), odgrywajcej w yciu politycznym zawsze
rol najwiksz, a dalej w takich warstwach, jak proletariat miejski, jak warstwa
porednia w miastach (fryzjerzy, szoferzy, panny sklepowe, pinteligencja itd.),
jak niektre odamy mieszczastwa itd., posiadamy przymieszk ydowsk
bardzo siln i wci odnawian przez nowy dopyw wchodzcych w nasze
spoeczestwo ydw.
Fakt ten zacz si z chwil chrztu frankistw - i dlatego chrzest frankistw
ma w dziejach Polski tak wielkie znaczenie. Wraz z chrztem frankistw znalaza
si w szeregach inteligencji polskiej (wyrosej bardzo szybko i nagle wskutek
wielkiego przewrotu spoecznego w Polsce na przeomie XVIII i XIX wieku,
polegajcego na przeksztaceniu si spoeczestwa polskiego ze spoeczestwa
wiejskiego na spoeczestwo, majce swj orodek centralny w miastach54, a
wobec tego dajcej atwy wstp ywioom obcym) liczna rzesza ydw, przez
dugi czas zupenie nie zasymilowanych i tworzcych grup cakowicie odrbn a mimo to majcych wewntrz spoeczestwa polskiego mocne stanowisko.
Tak samo jak dzisiaj zjawisko polityczne, noszce nazw rzdw sanacji,
ogldane z pewnej perspektywy, moe by okrelone jako rzdy swoistej warstwy
spoecznej, stanowicej produkt zmieszania ywiou polskiego z ywioem
ydowskim, tak wiele objaww dziejowych w Polsce z koca XVIII oraz XIX
wieku moe by okrelone jako dzieo tego rodowiska, w ktrym wielk rol
odgrywali nowochrzczecy z frankistami na czele. Kierownictwo polityczne
Polski z koca XVIII i z XIX wieku pozostawao na og nieprzerwanie w rkach
masonerii (mimo, e rdze spoeczestwa, a nawet jego kierownictwo moralne i
kulturalne najczciej nic z masoneri i z ca jej atmosfer duchow nie miay
wsplnego) - a e tak byo, to jest to w niemaej mierze wynik wdarcia si w
szeregi inteligencji polskiej wielkiej liczby ydw, ktrzy dla poczyna
54

Patrz: Karol Stefan Frycz, Z dziejw naszej przemiany spoecznej, cykl artykuw w Myli
Narodowej z r. 1934.

wolnomularstwa stali si orodkiem krystalizacyjnym, oraz ktrzy dostarczyli mu

wielkiej liczby ludzi na stanowiska kierownicze.
We wszystkich zwrotnych momentach dziejw Polski - w epoce sejmu
czteroletniego, insurekcji kociuszkowskiej, powstania listopadowego, w epoce
rzdw zaborczych - odegrali frankici rol, ktra w sposb niezwykle
niebezpieczny na losach Polski zaciya55 55).
55

Patrz St. Didier, Frankici Myl Narodowa nr. 28 z dn. 30. VI. 1934, Frankici w epoce
insurekcji nr. 31. z dn. 22. VII. 1934, .Frankici w wolnomularstwie polskim nr. 32 z dn. 20. VII
1934, .Powstanie listopadowe a ydzi nr. 40 z dn. 16. IX 1934, .Rzdy Paskiewicza w Krlestwie
nr. 41 z dn. 23. IX. 1934.
Na marginesie rozdziau o Frankistach warto wspomnie o pod pewnymi wzgldami
pokrewnym, cho w innych warunkach i z innych przyczyn zrodzonym zjawisku, jakim byli (i s)
marrani hiszpascy. Podobiestwo sprawy marranw i sprawy frankistw polega na tym, e s to
najwiksze dwie zbiorowoci kryptoydw w spoeczestwach chrzecijaskich. (Podobn
zbiorowoci s dnmhni w spoeczestwie muzumaskim w Turcji). Marrani przyjli chrzest
w pocztkach pitnastego wieku. Gdy w kocu tego wieku ydzi zostali z Hiszpanii wygnani,
znacznej czci marranw udao si pozosta w Hiszpanii, pomimo ledztw, usiujcych ustali, kto
z nich nadal nakazy religii ydowskiej wypenia. Jakkolwiek niepojte si to wydaje, marrani
pozostali ydami po dzi dzie, a wic pomimo upywu poowy tysiclecia. W rodzinach
marraskich, zwaszcza tam, gdzie yj one w wikszych skupieniach, po dzi dzie utrzymaa si
wierno dla religii Izraela i poczucie, e chrzecijastwo jest tylko ich mask zewntrzn,
nienawistn im i obc. Obrzdy ydowskie wykonywane s przez nich po dzi dzie - zazwyczaj po
nocach, w czterech cianach domw, w wielkiej tajemnicy. Obrzdy te ulegy znacznemu
uproszczeniu, cz z nich, ta zwaszcza, ktra wymaga pewnej ostentacji, zostaa cakowicie
zapomniana. Rwnie i ich religijne pojcia, wskutek braku monoci gruntowniejszych studiw
rabinicznych w rodowisku marraskim, ulegy zuboeniu, przeinaczeniu i zwulgaryzowaniu. Ale
zasadniczy zrb wierze marraskich i ich obrzdowoci pozosta po dzi dzie niezmieniony.
Obecnie mielsze jednostki marraskie nawizuj kontakt ze wiatowym ydostwem i zupenie
jawnie wstpuj do gmin wyznaniowych ydowskich.
Marrani odegrali na caej przestrzeni swych dziejw wielk rol w rozkadaniu spoeczestw
chrzecijaskich. We wszystkich tajnych zwizkach, zwaszcza w pocztkach czasw nowoytnych,
przewijaj si nazwiska marraskie. Marranom udawao si nieraz zdobywa sobie du pozycj
wrd duchowiestwa katolickiego, nawet zostawa biskupami - przy rwnoczesnym trwaniu w
wiernoci ydostwu. (Oczywicie bywali te i marrani szczerze nawrceni i zasymilowani).
Rozeszli si marrani po caej Europie zachodniej i odgrywali znaczn rol nie tylko w Hiszpanii
(oraz Portugalii) ale i gdzie indziej. Zaznaczyli si oni wybitnie w obecnej rewolucji hiszpaskiej,
ktrej czoowe postacie byy marraskiego pochodzenia, a ktra zaznaczya si tak wielk
nienawici do chrzecijastwa (ujawnion np. w paleniu kociow, przeladowaniu
duchowiestwa itd). Dzieje marranw s jaskraw przestrog dla tych spoeczestw, ktre
bezkrytycznie wierz w asymilacj ydw i szczere przyjmowanie przez nich chrztu, nie zdajc
sobie sprawy z tego, e chrzest ich bardzo czsto bywa tylko aktem zewntrznym i pozornym,
nawet o obliczu duchowym dalszych pokole danej jednostki nie przesdzajcym.
Blisze informacje o marranach patrz: Rolicki, str. 95 i nast. Zbigniew Krasnowski, wiatowa
polityka ydowska, str. 152-163. (Szczeglnie ciekawe s tam dane o zwyczajach rytualnych

przestrzeganych wrd dzi istniejcych skupie ludnoci marraskiej na wyspie Majorce, oraz o
wzach, po dzi dzie czcych z ydostwem republikaskich dygnitarzy-marranw: prezydenta
Alcala Zamora i ministrw Miguel Mauro, oraz Fernando de Los-Rios), oraz szereg nadzwyczaj
ciekawych artykuw i korespondencji w prasie polsko-ydowskiej w okresie rewolucji
hiszpaskiej.

CZASY STANISAWOWSKIE
Poczwszy od poowy wieku XVIII zacz si w yciu polskim gboki
przewrt.
Przewrt ten posiada charakter bardzo skomplikowany.
Z jednej strony - cech jego byo odradzanie si narodu po okresie klsk,
upadku i upienia. Nard budzi si do nowego ycia. Na wszystkich polach
zielenia si moda, wiea ru. Odradzao si ycie gospodarcze, rozwijay si
miasta, rodzi si przemys i handel, podnosio si rolnictwo, unowoczeniaa si
struktura spoeczestwa, wzrastao w siy mieszczastwo, modernizoway si
stosunki wrd szlachty, gasa feudalna przewaga rodw magnackich i znaczenie
polityczne ciemnej, popierajcej magnatw szlacheckiej gooty. Na nowo
odradzaa si jedno polityczna narodu, drzemicego w odrbnoci
poszczeglnych ziem i wojewdztw. Unowoczeniaa si organizacja
pastwowa, midzy innymi dziki rozlicznym reformom, reorganizujcym
dawne urzdy, lub stwarzajcym nowe (komisje skarbowa i wojskowa, komisje
porzdkowe dla miast, Rada Nieustajca, Komisja Edukacji Narodowej).
Zreformowane zostao szkolnictwo (przede wszystkim dziki zakonowi
Pijarw}. Zjawi si ywy ruch umysowy, ktry podnis myl polsk na dawno
niewidziany poziom. Oywio si ycie kulturalne, zjawia si bujna twrczo
na wszystkich polach dziaalnoci kulturalnej. Zjawi si wrd szerokiego ogu
spoeczestwa nowy duch patriotyzmu, umiejcy wyjrze poza powiatowe
opotki i obj cao ycia polskiego.
Z drugiej jednak strony - cech tego przewrotu byo nadanie mu pitna
masoskiego. Z waciw sobie umiejtnoci opanowywania rodzcych si
ywioowo ruchw zbiorowych, umiaa masoneria wcisn si w sam rodek
budzcego si ruchu odrodzeczego i sta si dla tego ruchu czynnikiem
organizujcym i kierowniczym. Ruch odrodzeczy z drugiej poowy
osiemnastego wieku, cho majcy podoe samorodne i z gruntu narodowopolskie, sta si ruchem, kierowanym przez masoneri. Odbio si to w sposb
fatalny na caej przyszoci narodu na okres ptora wieku. Caa epoka polskiej
nowoczesnoci a po dni dzisiejsze, stoi pod znakiem tej ideologii, ktr
stworzy ruch odrodzeczy wieku XVIII. A bya to ideologia masoska.
Zasadnicza myl tych czasw - pisze Karol St. Frycz1 - bya bdna, ani
katolicka, ani Boa, uudna pod kadym wzgldem i zganiona ju wspczenie
przez takie wybitne jednostki, jak Mickiewicz, czy Krasiski, a jednak bya ona
niewtpliwie narodowa i tak zespolona z duchem narodowym, e od niej wyszo
1

Pocztek naszej nowoczesnoci, Myl Narodowa nr. 29 z dn. 8 VII 1934.

narodowe odrodzenie. Ten splot jest doprawdy tragiczny i wycisn swe pitno
na caej nowoczesnoci polskiej. Zaczyna to si ju od bojw barskich, kiedy
zdrowie narodu, jego tyzn i waciwego ducha reprezentuj konfederaci, ale
rda ocalenia i rozum polityczny s po innej stronie, narodowej i nienarodowej
zarazem. To samo jest z Komisj Edukacyjn, ktr dlatego potpi Mickiewicz.
Ten fatalny dualizm snuje si przez wszystkie powstania (dziki temu upady
rewolucje) z najwiksz szkod dla narodu - a zacz si ju u kolebki nowych
czasw, kiedy rozbito naturaln solidarno ideaw. Idea katolicki czasw
saskich zgubiono i skompromitowano w obskurantyzmie politycznym - dziki
czemu duch naprawy narodowej znalaz si po innej stronie i zczepi z inn
ideologi. Raz oddzielony od waciwego podoa, nieprdko mg ju si
doszuka wsplnej z Kocioem drogi a sfiliowany (podporzdkowany?) z
midzynarodow rewolucj, schodzi co troch na bezdroa.
Doszo wic do paradoksu, e duch narodu znalaz si w obozie
midzynarodwki i ten nienaturalny paradoks wiele nas klsk i niepowodze
kosztowa. Tragiczne zaiste nieporozumienie oparcia idei narodowej na
faszywej filozoficznej podstawie charakteryzuje nasz nowoczesno pod
wzgldem ideowym i politycznym.
Caa Polska zostaa w drugiej poowie XVIII zasypana wieloma loami
masoskimi, istniejcymi niemal jawnie. Wszystkie niemal wybitniejsze
osobistoci wczesnego ruchu odrodzeczego byy czonkami masonerii.
Masonem, zreszt na niezbyt wysokim szczeblu wtajemniczenia, by krl
Stanisaw August (zapisa si w roku 1777 - jako eques Salsinatus do loy
niemieckiej Karola pod trzema hemami i bywa obecny na niektrych
obchodach Wielkiego Wschodu2. Do masonerii, mimo, e bya potpiona przez
koci, nalea nawet dugi szereg ksiy. W Warszawie urzd wielkiego
jamunika Wielkiego Wschodu dugo peni sekretarz Rady Nieustajcej do
ekspedycji woskiej kanonik Kajetan Ghigiotti; lwowskiej Doskonaej
rwnoci mistrzowa kanonik katedralny Antoni Podhajecki; w wileskich
pracowali kanonicy: inflancki, protonotariusz stolicy apostolskiej Ludwik
Boddin; pniejszy sufragan wileski Nikodem Puzyna, oraz Hieronim
Strojnowski, Micha Duski, Michniewicz i wielu innych. Wbrew bullom
papieskim duchowiestwo zmarych masonw chowao po chrzecijasku; cnoty
wybitniejszych podnosili biskupi w odezwach publicznych. Biskup pocki
Poniatowski dusz marszaka wielkiego koronnego Stanisawa Lubomirskiego
2

Wadysaw Smoleski, .Przewrt umysowy w Polsce wieku XVIII-go, Warszawa 1923, str. 186.
Ksika ta, pisana zreszt w duchu ideologii masoskiej, jest jaskrawym obrazem przewrotu, ktry
zmieni oblicze duchowe Polski z katolicko-narodowego na masoskie.

zaleca modom powszechnoci; z okazji mierci Mokronowskiego wyda pen

uznania dla cnt zmarego odezw, ktr kaza wydrukowa, rozesa po
kocioach diecezji i przez trzy niedziele ogasza z ambon... Kaznodziejw,
gwatownie wystpujcych przeciwko wolnomularstwu, biskupi zawieszali w
urzdzie, lub usuwali z Warszawy na prowincj. Nie bez susznoci pisa jeden z
arliwych zakonnikw: Jak wiat wiatem, adna herezja takich przywilejw nie
miaa, jak farmazonia (dawniej: masoneria), mianowicie w naszych polskich
granicach... Stan to wity, nietykalny: nie tylko do inkwizycji (sd kocielny,
np. w sprawie herezji) przypozwa, ale te ani na kazaniu wspomnie si go nie
godzi (czytaj: lepiej tego nie robi)3. Trudno o jaskrawszy dowd zwycistwa
masonerii w wczesnym yciu polskim ni zdobycie sobie przez ni wpywu na
na og najbardziej dla niej niezdobyt twierdz, jak jest katolicka hierarchia
kocielna.
Wiele przedsiwzi, ktre ruchowi odrodzeczemu, oraz samorzutnej, a
wielce podanej dnoci spoeczestwa do reform zawdziczaj swoje
powstanie, zostao opanowanych przez masoneri i w duchu masoskim
poprowadzonych. Tak np. synna Komisja Edukacyjna, w ktrej og
spoeczestwa chcia widzie instytucj podnoszc poziom umysowy
spoeczestwa, bya rwnoczenie ogniskiem propagandy, urabiajcej mode
pokolenie w duchu masoskim. Niektrzy z czonkw komisji jawnie naleeli do
masonerii4. Niemal wszyscy byli zwolennikami masoskiego kierunku.
Najwybitniejszym rysem polityki owiatowej Komisji Edukacyjnej bya dno
do nadania wychowaniu cechy laickiej, akatolickiej (nie zwizanej z
katolicyzmem), lub nawet antykatolickiej. Ju samo powstanie Komisji
Edukacyjnej, wyposaonej w fundusze skasowanego (w wyniku dziaa
masoskich), zakonu Jezuitw, byo wyrazem dnoci do zewiecczenia szkoy:
chodzio o to, by odebra szkolnictwo duchowiestwu (nie tylko jezuitom, lecz
stopniowo rwnie i innym zakonom, np. pijarom) i zorganizowa je w sposb
wiecki. Z czasem ten duch laicki - bardzo podobny do ducha, panujcego dzisiaj
w szkolnictwie we Francji, a zaczynajcego si wdziera rwnie i do
szkolnictwa w pomajowej Polsce - nabra cech znacznej ostroci. Nauka
moralna w szkoach komisji edukacyjnej oraz w wydanych przez ni
podrcznikach pozbawiona zostaa podkadu religijnego i oparta na prawie
3
4

Cytat ze Smoleskiego, op. cit, str. 197-198.

Wielcy mistrzowie Wielkiego Wschodu Jdrzej Mokronowski, Ignacy Potocki i Szczsny

Potocki oraz Czartoryski, piastujcy w r. 1767 urzd wielkiego dozorcy loy Cnotliwego Sarmaty
a w roku 1781 namiestnika wielkiego mistrza masoskiej prowincji litewskiej (patrz: Smoleski,
str. 243).

natury. Wielu nauczycieli w szkoach komisji edukacyjnej zaznaczyo si

demonstracyjnym i prowokacyjnym wystpowaniem przeciwko religii5. Wrd
wizytatorw szk bardzo czsto trafiali si neofici (np. Bogucicki6. Na miejsce
wiatopogldu religijnego modzie otrzymywaa wiatopogld masoski. Nic
wic dziwnego, e dziaalno organizacyjna masonerii napotykaa nastpnie na
podatny grunt w postaci licznych rzesz ludzi, ju w masoskim duchu
wychowanych.
Nowozaoona Szkoa rycerska, majca suy wychowaniu kadr
oficerskich, a tym samym bdca wyrazem dnoci narodu do odrodzenia
swojej wojskowoci, staa si rwnie ogniskiem wychowania w duchu
masoskim. Wielu pniejszych masonw wyszo z jej aw. Uywany w niej
synny katechizm kadecki by w istocie rwnie wyrazem ducha laickiego, nie
uznajcego religijnych podstaw etyki7.
Wyzwolenie czowieka z wizw opieki kocielnej stanowio zasadnicz
dno ruchu, ktry w miejsce objawienia apostoowa religi rozumu, etyk
katechizmow zastpi humanitaryzmem, fanatyzmowi (dawniej: arliwa,
niezomna wiara) przeciwstawi tolerancj, dla owadnicia za ogem
spoecznym stworzy szko pastwow wieck8. My, ludzie wieku XX-go,
wiemy bardzo dobrze, jaka rzeczywisto kryje si za tak piknie brzmicymi
hasami, jak humanitaryzm, tolerancja itp. i jakim celom ci, co si tymi
hasami zwykli posugiwa, w istocie su. Wrd hase walki z zacofaniem i
ciemnot figurowa m.in. postulat oddania pod jurysdykcj trybunalsk (a wic
wyjcia z pod jurysdykcji kocielnej) spraw rozwodowych. To znaczy uatwienia rozwodw, wprowadzenia tak zwanego dzisiaj ycia uatwionego i
rozlunienia wizw najmocniejszej podstawy spoeczestwa, tj. rodziny.
Caa atmosfera koca osiemnastego wieku w Polsce - to ju bya atmosfera
masoska. Masoski by panujcy wwczas wiatopogld filozoficzny,
masoskim duchem oywiona caa twrczo umysowa, masoskim wpywom
poddane cae ycie polityczne. Pod koniec panowania Stanisawa Augusta
osobistoci, nie nalecych do masonerii, nie byo ju w czynnym yciu
politycznym w ogle.
5

Smoleski, cay rozdzia p.t. Sekularyzacja szkoy, str. 232-268, w szczeglnoci 258-260.

Smoleski, str. 264.

Smoleski, str. 239. Patrz rwnie str. 136-137: Rzecz szacowna w szkole rycerskiej,
swobodno czytania wszelkich i na wszystkich materiach, bez adnego wyczenia ksig... W
szkole rycerskiej metrowie, do swobodnego ycia i umysu chcc przywie i przyuczy,
najskrytszych zagranicznych daj do czytania autorw.
8

Cytat ze Smoleskiego, str. 269-271.

W wieku XVI i XVII tajne zwizki stanowiy zaledwie drobn mniejszo

narodu - i jeli zdobyway sobie jaki wpyw na ycie polskie, to tylko
przelotnie. Przez objcie tronu polskiego przez Augusta Sasa doszy one w
Polsce do wadzy politycznej, ale nie byo to rwnoczesne ze zniszczeniem
narodowo czujcej (co prawda, spadajcej na coraz to niszy poziom rozumu
politycznego) opozycji. Ale dopiero przewrt umysowy w drugiej poowie
XVIII wieku ugruntowa w Polsce wadz tajnych zwizkw w sposb
ostateczny. Duch masoski opanowa przewaajc cz spoeczestwa,
przenikn w jego sposb mylenia i czucia, zabarwi na wasny sposb to, co w
yciu narodowym stanowi samorzutny i wrodzony instynkt, zniszczy wszystkie
- przynajmniej w dziedzinie ycia cile politycznego - przeciwstawiajce mu si
zorganizowane orodki. W czasach pniejszych nie brak byo w Polsce
ywiow, nieraz nie pozbawionych siy i znaczenia i walczcych ze
wiatopogldem masoskim w dziedzinie duchowej. Nie brak byo nawet
rwnie i pojedynczych, samorzutnych jednostek, usiujcych bezskutecznie
walczy z masoneri w dziedzinie politycznej. Ale zorganizowanego, wiadomie
walczcego z masoneri w dziedzinie politycznej i reprezentujcego jak
zbiorow si, politycznego obozu nie byo w Polsce a po okres przeomu
midzy wiekami XIX i XX w ogle. Polska koca XVIII i caego na og XIX
wieku - to by kraj w dziedzinie politycznej sterowany niemal bezkonkurencyjnie
przez masoneri.
Naley tu doda, e wbrew rozpowszechnionym pogldom, loe masoskie w
Polsce nie byy bynajmniej uzalenione przede wszystkim od l w krajach,
Polsce przyjaznych, lecz przede wszystkim uzalenione od Prus.
Posuchajmy, co mwi Morawski: Powstaj... pierwsze loe polskie, loe o
charakterze ju politycznym, ulegajce wpywom nie tylko francuskim, jak si
dotd przewanie mwio, ale w rwnej przynajmniej mierze angielskim i
pruskim9. Po upadku konfederacji barskiej, ktra w momentach przeomowych
rwnie okazaa si podatn na polityczne wpywy masoskie (porwnaj badania
Forsta-Battaglii!) i po pierwszym rozbiorze, nastpuje ostateczna reorganizacja
masonerii polskiej, przy czym do wpywu na loe polskie dochodzi minister
pruski Haugwitz10.
Nie mona powiedzie, by akcja masonerii w Polsce nie napotykaa na
przeciwdziaanie. Jak pisze K. M. Morawski11, w pierwszym okresie
formacyjnym l polskich, w dobie konfederacji dzikowskiej, opinia narodowa
9

Wolnomularstwo a Polska w dobie dziejowej przed rewolucj francusk, str. 245.

10

Ibid, str. 245.

11

Wolnomularstwo a Polska w dobie dziejowej przed rewolucj francusk, str. 245.

przeciwstawiaa si mniej lub wicej wiadomie tajnej akcji organizacyjnej wiadcz o tym m. in. badania Kraushara.
Ostatnim momentem dziejowym, w ktrym istnia w yciu polskim i usiowa
walczy wikszy obz polityczny, wiadomie przeciwstawiajcy si deniom
masoskim - jest epoka walki o spraw dysydenck. Przywdc politycznym
tego obozu by biskup krakowski, Kajetan Sotyk, - majcy podobno12 do
znaczne zrozumienie istoty de masonerii. Niestety, obz ten mia charakter
wyranie zaciankowy - traktowat walk z masoneri jako rozgrywk
wewntrzno-polityczn i nie rozumia polityki zagranicznej. Nie mia wic
szerszego planu polityki - i to byo przyczyn jego klski.
Sprawa dysydencka wyonia si w roku 1764. Posowie: pruski i rosyjski, a
nastpnie take angielski i duski przedsiwzili interwencj w Polsce na rzecz
zamieszkujcej Polsk ludnoci niekatolickiej.
Dysydenci, ewangelicy i schizmatycy (prawosawni) nie posiadali w Polsce
w owym czasie peni praw politycznych (aczkolwiek nie byli skrpowani w
osobistym wyznawaniu swej wiary). Przyznanie im tych praw politycznych z
dwch wzgldw byo niepodane: poniewa stanowili oni (przynajmniej w
swoim odamie ewangelickim) mocne oparcie dla masonerii, oraz poniewa
sympatyzowali z mocarstwami ociennymi (ewangelicy z Prusami, schizmatycy
z Rosj). Tote denie mocarstw ociennych, pragncych wywalczy dla nich
prawa polityczne, spotkao si z gwatownym oporem spoeczestwa polskiego.
Loe masoskie sprzyjay po cichu deniu do rwnouprawnienia
dysydentw i w tym duchu dziaay.
W sposb ostrony prowadzono, nawet w tym duchu jawn propagand13.
Ale wyranie nie miano jeszcze po stronie dysydentw wystpowa. Obz
katolicki, ktremu przewodzi Sotyk, mia jeszcze wwczas tak zdecydowan
przewag w opinii, e nie odwaono si jeszcze wystpi przeciw niemu
publicznie.
Sprawa dysydencka cigna si przez lat kilka i obfitowaa w momenty
dramatyczne. Na rozstrzygniciu jej zawaya obecno rosyjskich garnizonw
w Polsce.
Mam wiadkiem Boga, ktrego sdzi mie wszyscy bdziemy - mwi
biskup Sotyk na posiedzeniu sejmu dn. 11 padziernika 1766 roku14 - e jakom
dysydentw nigdy nie przeladowa, tak do sprzeciwiania si ich pretensjom za
granice praw i traktatw, w ktrych dotd zostawali, rozcignionym nie pociga
12

Jest to zdanie .p. Bohdana Derynga.

13

Np. prowadzio j pismo Monitor. Patrz Smoleski, str. 203-206.

14

Smoleski, str. 208-210.

mnie ani duch zemsty, ani osobistej do nikogo nienawici, ani le umiarkowana
przy wierze mojej gorliwo, ale powinno dobrego katolika, biskupa i
wiernego swej ojczynie senatora. Bdc przekonany niezwycionymi
dowodami, e jedno religii jest istotnie kademu rzdnemu krlestwu
poyteczna, wielo za religii, w jednym kraju z rwn moc, prerogatywn i
wolnoci umieszczonych, jest nieskoczenie szkodliwa, - nie mog i nie
powinienem bez zawodu sumienia, bez zdradzenia swej ojczyzny i Waszej
Krlewskiej Moci na powikszenie najmniejsze wolnoci dysydentom
pozwala. Gdybym, przez niepodobiestwo, sam jeden przy swym mia zosta
zdaniu, jeszcze bym z t wolnoci, jaka si w tej materii religii -biskupowi, w
materii publicznej - senatorowi naley, mwi bezpiecznie, com dopiero
owiadczy.
W padzierniku nastpnego 1767 roku, biskup Sotyk zosta porwany na
polecenie rosyjskiego ambasadora Repnina i wywieziony do Kaugi w gb
Rosji15. Tym sposobem opr obozu narodowo - katolickiego zosta zamany.
Sejm z roku 1768 zatwierdzi przyznanie dysydentom praw, danych przez
ocienne mocarstwa.
Dalszym cigiem opozycji Sotyka bya konfederacja barska, zawizana w
miasteczku Barze 29 lutego 1768 roku pod hasem obrony wolnoci i wiary,
obraonych interwencj mocarstw ociennych i rwnouprawnieniem
dysydentw. Niestety by to ruch chaotyczny, nie posiadajcy wyranego planu,
okrelonych celw politycznych i rozumnego kierownictwa, tote adnego celu
nie osign, a nawet raczej przynis polityczne szkody. W dodatku, wpywy
masonerii zdoay z czasem i w szeregi konfederatw barskich przenikn,
starajc si kierunek konfederacji uzgodni z interesami masonerii16.
Konfederacja barska, zarwno jak caa akcja katolicka w sprawie
dysydenckiej, nie ma ju charakteru zorganizowanej akcji politycznej, - lecz
tylko charakter bezplanowego odruchu.

15

O biskupie Sotyku; napisa nawet Askenazy: zawsze to go wyrnia i wywysza, e w tamtej

dobie ulegoci i haby on jeden z najpierwszych chcia cierpie za swj kraj i wiar; oraz:
wyodrbnia si on jaskrawo od fatalnego pocztu zwyrodniaych dostojnikw duchownych,
zapeniajcych smutne dzieje polskie XVIII stulecia, przesaniajcych sob jasne... wyjtki.
Przedmowa Szymona Askenazego do ksiki Kazimierza Rudnickiego Biskup Kajetan Sotyk,
Monografie w zakresie dziejw nowoytnych, tom V, Krakw-Warszawa 1906, str. VI.
16

K. M. Morawski pisze o tym: konfederacja barska, manewrowana na dystans przez braci

Choiseule'a, Fryderyka i pomniejszych - Asseburga i Bolla. W artykule, cytowanym ju, Co to
jest masoneria.

ROZBIORY
Rozbiory Polski przeprowadzone zostay przez masoneri. Plan rozbiorw
uknuty zosta w loach - do l naleeli wszyscy wybitniejsi aktorzy tragedii
rozbiorowej, zarwno ze strony polskiej, jak ze strony pastw rozbiorczych. Rola
masonerii w sprawie rozbiorczej stanowi zupenie konsekwentn kontynuacj
roli tajnych zwizkw w knuciu planw rozbiorczych w epoce Potopu, oraz w
epoce saskiej.
Oczywicie, byoby przesad twierdzi, e denia tajnych zwizkw byy w
dojciu rozbiorw do skutku przyczyn gwn. Bez udziau masonerii rozbiory
zapewne by nie nastpiy, ale ma to swj powd nie tyle w gbszych
przyczynach rozbiorw, co w tym, e tylko dziki roli masonerii wewntrz
spoeczestwa polskiego udao si sparaliowa od wewntrz wszelkie moliwe,
rozsdne polskie poczynania obronne i pchn polityk polsk na drog, ktra
doprowadzenie rozbiorw do skutku uatwia i umoliwia.
Gwn przyczyn rozbiorw byy denia polityczne pruskie. Parcie na
wschd (Drang nach Osten), dokonywanie coraz to nowych podbojw na
ziemiach sowiaskich - to byo od lat tysica jedno z gwnych, lub po prostu
gwne denie polityczne narodu niemieckiego, w duym stopniu
ukierunkowywanego przez ydostwo. Rozczonkowany politycznie nard
niemiecki ju od koca redniowiecza reprezentowany by wobec narodu
polskiego przede wszystkim przez zakon krzyacki, oraz marchi brandenbursk
(i ju w mniejszym znacznie stopniu przez cesarstwo - pniejsz Austri). Oba
te pastwa (Brandenburgia i pastwo krzyackie) zlay si nastpnie w jedno,
przy niemaym wspudziale tajnych zwizkw, oraz przy sparaliowaniu przez
nie naturalnego, zwracajcego si przeciw temu poczeniu oporu Polski.
Powstae tym sposobem krlestwo pruskie uczynio podwalin swojej polityki
program stopniowej ekspansji na wschd.
Pastwo to - jak ju wspomniano wyej - byo w trwaym, cichym sojuszu
zarwno z tajnymi zwizkami, jak bezporednio z ydostwem. Mona
powiedzie, e na zgub Polski sprzysigy si trzy przede wszystkim, cile z
sob wsppracujce potencje: pastwo pruskie, podajce w Polsce podbojw,
obz tajnych zwizkw, wrogi Polsce, jako wielkiemu mocarstwu katolickiemu,
i nard ydowski, podajcy ziemi polskiej dla swego osadnictwa i w tym celu
pragncy doprowadzi do rozkadu nard, bdcy tej ziemi gospodarzem. Te trzy
potencje - i wwczas i pniej, a po dni dzisiejsze - obejmoway spraw polsk

w jej caoksztacie, dyy do zagady narodu polskiego w ogle1. Inne siy (np.
Rosja, czy tym bardziej Austria) nie byy zainteresowane w caoci sprawy
polskiej, lecz co najwyej tylko w sprawie niektrych polskich terytoriw.
Oczywicie nie znaczy to, by rola tych trzech potencji w doprowadzeniu
rozbiorw do skutku, bya jednakowa. Masoneria przeprowadzia znaczn cz
zwizanej z rozbiorami wykonawczej roboty (akcja o charakterze
dyplomatycznym, intryg politycznych, itp.) przede wszystkim za osigna
sparaliowanie
od
wewntrz
wszelkiego
moliwego,
rozsdnego
przeciwdziaania polityki polskiej. Jawny obz ydowski bezporednio w
zwizku z rozbiorami dokona waciwie do niewiele. Ale gwn podwalin
powodzenia planw rozbiorczych stanowia sia pastwowa pruska i pruski
ywioowy pd do ekspansji. W formach pastwowoci pruskiej przejawia si tu
energia polityczna rosncego w siy, a przez sam sw wielk liczebno,
wygodne pooenie geograficzne w centrum kontynentu, oraz bdc wwczas w
penym rozkwicie ywotno narodow na wszystkich polach ycia i twrczoci
predestynowanego do stania si wielk potg narodu niemieckiego. Rozbiory to jest przede wszystkim nowe, wielkie, dziejowe starcie midzy narodem
polskim a narodem niemieckim - starcie, dlatego (w przeciwiestwie do tylu
innych star polsko-niemieckich na przestrzeni tysiclecia) zakoczone dla Polski
tak tragicznie, poniewa na szal wydarze pad wpyw czynnika nowego,
poprzednio nie odgrywajcego roli, mianowicie dziaajcych na korzy strony
niemieckiej, a dysponujcych wielkimi wpywami wewntrz spoeczestwa
polskiego tajnych zwizkw.
Wystarczy spojrze na map, by stwierdzi, e dla pastwa pruskiego,
majcego w swym posiadaniu Prusy elektorskie (dzisiejsze Prusy Wschodnie),
Pomorze Szczeciskie, Brandeburgi i cay prawie lsk a po brzeg Wisy koo
Owicimia i Pszczyny, lecz nie posiadajcego ani dorzecza Warty
(Wielkopolski) ani dorzecza dolnej i rodkowej Wisy (Pomorza i Mazowsza),
rozbir Polski by po prostu kwesti ycia i trwaej przyszoci. Nie chodzio tu
tylko o zabr czstki terytorium - zabr, jakich si nieustannie dokonuje w
dziejach ronych krajw cae mnstwo. Chodzio tu o stawk duo wiksz:
zabr tych obszarw nierozerwalnie czy si musia z programem cakowitego
zniszczenia Polski - najprzd jako pastwa, a potem i jako narodu - zniszczenia
tak gruntownego, by nie zostao po Polsce nic, prcz wspomnienia - tak jak po

Std np. ingerowanie Prus w sprawy, bezporedniemu ich interesowi pastwowemu na pozr obce
i dalekie - np. popieranie i subwencjonowanie w wieku XIX i XX ruskiego (ukraiskiego) i
litewskiego separatyzmu wobec polskoci na terytorium pastwowym austriackim i rosyjskim.

Asyrii, Babilonii, Fenicji, Kartaginie, jak po Gotach, Poabianach, czy dawnych

Prusakach.
Nie chodzio tu o odebranie Polsce jakiej jej dzielnicy kresowej, dzielnicy,
bez ktrej nard moe y. Chodzio o rozczonkowanie tego, co stanowi rdze
naszego terytorium narodowego. Polska ponosia ju nieraz wielkie straty
terytorialne: po roku 1621 utracia na rzecz Szwecji zachodnie Inflanty
(powierzchnia 23.000 km. kw. - ptora raza wicej, ni dzisiejsze wojewdztwo
pomorskie); w roku 1667 dziki traktatowi andruszowskiemu, utracia na rzecz
Rosji olbrzymie terytorium - tak due mniej wicej, jak dzisiejsza
Czechosowacja, - obejmujce cae Zadnieprze i ziemi Smolesk, Siewiersk,
Czernichowsk; w roku 1672 na lat dwadziecia siedem utracia, dziki
traktatowi buczackiemu, rozleg dzielnic Podolsk. A jednak adnej z tych
bardzo bd co bd dotkliwych strat terytorialnych nie nazwano nigdy
rozbiorem.
Rozbiorem nazwano dopiero wydarzenie z roku 1772-go. I to nie dlatego z
pewnoci, e Rosja zabraa nam wwczas wschodnie Inflanty, oraz ziemie
Poock, Witebsk i Mohylowsk, - terytorium z ktrego ani jeden skrawek nie
naley dzisiaj do Polski. Dlatego, e Austria zabraa nam Galicj - Lww,
Halicz, Tarnopol, a nawet cz dorzecza Wisy: Przemyl, Tarnw, Zamo,
Scz, nawet prawobrzene przedmiecia Krakowa. A przede wszystkim dlatego,
e Prusy zabray nam dolny bieg Wisy: Prusy Krlewskie (bez Torunia i
Gdaska) i spor cz Kujaw.
Zagarnicie Pomorza - to byo schwycenie Polski za gardo. Kto posiada
Gdask i ujcie Wisy, ten jest bardziej panem tego kraju (tj. Polski) ni krl,
ktry krluje w Warszawie -powiedzia krl pruski Fryderyk, zwany Wielkim2.
W sto lat pniej wypowiedzia myl niemal t sam inny wielki budowniczy
pruskiej potgi, kanclerz Bismarck: Gdyby si polskie marzenie
urzeczywistnio, przede wszystkim Gdask byby zagroony. Polacy musieliby
Gdask anektowa. Pozna - pomyl oni sobie - i tak nam nie ucieknie. Tam
jest arcybiskup. Ale Gdask byby pierwszym przedmiotem podliwoci
warszawskiego pastwa. Ewentualnoci, e Polacy zrezygnowaliby z uzyskania
Gdaska, przeciwstawiaby si konieczno pastwowa polskiego pastwa3.

Friedrich der Grosse, Die politischen Testamente, Klassiker der Politik, herausgegeben von
Friedrich Reinecke und Hermann Oncken, fnfter Band, Verlag v. Reimar-Hobbig, Berlin SW 61,
str. 223.
3

Mowa do delegacji zachodniopruskiej w Varzin dnia 23 wrzenia 1894 r., zatytuowana: Der
polnische Adel und der Umsturz, patrz: Frst Bismarcks Reden, herausgegeben von Philipp
Stein, Leipzig, Verlag v. Philipp Reclam jun., Tom XII. str. 107.

Po pierwszym rozbiorze pastwo polskie istniao jeszcze przez lat 23. Ale
gdy pierwszy rozbir nastpi, cay nard i cay wiat poczu, e nie bya to
zwyka utrata pewnych prowincji przez jedno pastwo na rzecz innych pastw,
ale e stao si tu co znacznie wikszego, e to w samo sedno bytu i istnienia
wielkiego narodu usiowano zada cios.
Polska ju raz przeya tak wielk i niepowetowan, w same trzewia narodu
wdzierajc si strat, jak owe straty z roku 1772. Bya to strata lska w kocu
redniowiecza. lsk by jedn z kolebek naszego narodu. Obrona Gogowa, Psie
Pole, bitwa pod Lignic (Legnic), biskupstwo wrocawskie, intensywne ycie
narodowe, polityczne, umysowe, religijne, kulturalne na polskim,
redniowiecznym lsku, to s wszystko fakty, bez ktrych nard nasz nie byby
si sta tym, czym jest. Utrata i zniemczenie lska, to byo dla Polski cios tej
miary, jakiej byaby dla Niemiec utrata i wynarodowienie Nadrenii, dla Woch
utrata Toskanii, dla Francji utrata Ile de France. Nie byo nigdy w dziejach
Europy podobnego przykadu, by wielki nard utraci nie tylko politycznie, ale i
narodowo, jedno z najwaniejszych i najrdzenniejszych terytoriw, - tak jak
Polska utracia lsk.
Ale utrata lska nie dokonaa si nagle i jednym ciciem - dokonywaa si
ewolucyjnie, stopniowo, na przestrzeni dugiego szeregu wiekw. Najprzd
wyodrbnia si dzielnica lska w osobne ksistwo, takie same jak i inne
polskie ksistwa, w Wielkopolsce, Maopolsce, na Mazowszu, czy Pomorzu.
Potem rozdrobnione ksistewka lskie zaczy si waha midzy uzalenieniem
od Polski i od mocarstw ociennych. Potem przerway si wzy formalnej
zalenoci politycznej od Polski, ale utrzymay si wzy zalenoci
hierarchicznej biskupstwa wrocawskiego od arcybiskupstwa w Gnienie,
pozostay wzy pokrewiestwa dynastycznego (ksita - Piastowicze na
lsku, a przez czas pewien, w niektrych ksistwach lskich, nawet
Jagiellonowie), pozostao poczucie bliskich wzw narodowego pokrewiestwa,
takich, jakie dzi cz Francj i Belgi, albo Niemcy i Austri. A kiedy i to
wszystko si skoczyo, kiedy Piastowicze wymarli, a grna warstwa szlachty,
kleru i mieszczastwa do reszty si zniemczya, pozosta jeszcze lud, wierny
polskoci. Na samym poudniu lska, na lsku Grnym i Cieszyskim, oraz w
powiatach Sycowskim i Namysowskim lska Dolnego, pozosta a po dni
nasze, dziki czemu spory, najdalej na poudnie wysunity szmat lska
zdoalimy w latach 1918-1922 odzyska. A na najwaniejszej czci lska
Dolnego, w okolicach Wrocawia, utrzyma si a po wiek XIX4. Tote utrata
4

W powiecie Brzeskim (od Brzegu, Brieg) skasowano naboestwa polskie w parafiach (podaj ich
nazwy w brzmieniu niemieckim) w Lwen w roku 1791, w Leubusch po r. 1866, w pow. Oawskim

lska dokonaa si niemal niespostrzeenie i nigdy nie bya uwaana za

ostateczn. A do rozbiorw odzyskanie lska naleao w zasadzie do
politycznego programu Polski i dopiero rozbiory sprawiy, e o powrocie do
Macierzy tej naszej prastarej dzielnicy przestano na lat sto myle w ogle.
Tymczasem pierwszy rozbir Polski nastpi nagle i w jednej chwili postawi
nard polski wobec perspektywy zagady Pomorza, politycznie najwaniejszej
naszej dzielnicy, w ktrej nowe wadze pruskie rozpoczy natychmiast
gwatown polityk eksterminacyjn5. Instynkt narodu odczu groz tej chwili cho nie stao si to punktem wyjcia dla trafnej obronnej polityki.
Utrata Pomorza bya pocztkiem koca Rzeczypospolitej6. Poniewa
Rzeczpospolita nie zdoaa Pomorza odzyska, wic nie zdoaa trwale utrzyma
swej niepodlegoci.
Pniej dwukrotnie odradzao si pastwo polskie (jako Ksistwo
Warszawskie i Krlestwo Kongresowe), lecz nie posiadajc Pomorza i wskutek
tego nie tworzc organizmu zdolnego do samodzielnego ycia upadao po
niewielu latach.
Dopiero gdy w wieku XX odbudowana po raz trzeci Polska wesza od razu w
posiadanie Pomorza - dzieo odbudowy okazao si dzieem trwaym. Gdy
dopiero trzymajc w rku ca o Wisy, moe si Polska rozwija w sensie
mocarstwowym. Nie rozumiano tego przez cay wiek XIX. Std front
antyrosyjski zamiast antypruskiego i antyniemieckiego, std krwawienie si w
niepotrzebnych, bo nie przeciw gwnemu wrogowi zwracajcych si
powstaniach, std uleganie podszeptom polityki prusko-niemieckiej, inspirujcej
nasze dziaania i na naszych bdach budujcej sw potg.

(Ohlau) w Peisterwitz po r. 1866, Laskowitz po r. 1866, Peiskerau w r. 1828, w Goy w r. 1829, w

Wilstebriese 1830, w pow. Olenickim (ls) w Ponewitz po r. 1866, w Maliers w 1830, w Prietzen
w r. 1840, w Mhlatschtz po r. 1866, w pow. Trzebnickim (Treibnitz) w Kainowe w r. 1830, w
Pawellau 1837, w Luzine w r. 1840, w pow. Wrocawskim w Wiltschau w r. 1828, w Meleschwitz
przed r. 1846. Patrz map Karte der Sprachgrenzen in Ober u. Mittelschlesien 1790 u. 1890 w
dziele: Dr. Joseph Partsch, Schlesien, Verl. Ferdinand Hirt, Wrocaw 1896, cz I, str. 364.
5

Asymilacja z pastwem zaborczym grozia rwnie kresom Witebskim i Mohylowskim,

zagarnitym przez Rosj, nie grozia natomiast Galicji, traktowanej przez Austri jako obiekt
otrzymany na razie, z tym, e go si z czasem wymieni na co bardziej Austrii przydatnego.
6

Warto pamita, e jedn z najwybitniejszych i najbardziej zasuonych postaci w gincej Polsce

koca XVIII wieku by syn Pomorza, pose ziemi kaszubskiej, Jzef Wybicki, wsawiony protestem
na sejmie 1768 roku, dotyczcym spraw Gdaska, sprzymierzonego wwczas z obozem
dysydenckim, uczestnik konfederacji barskiej i legionw polskich po stronie Napoleona, autor
pieni Jeszcze Polska nie zgina, a wreszcie m stanu w Ksistwie Warszawskim i Krlestwie
Kongresowym.

Wszystko to naley do dziejowego procesu zmagania si polskoniemieckiego. Ale jednak przebieg i wyniki tego zmagania byyby zupenie inne
- gdyby nie ydostwo i masoneria.

*
*

Jeli chodzi o Rosj udzia jej w dramacie rozbiorczym by mniejszy, ni si

to zazwyczaj mniema, oraz niby to wynikao z roli, jak w Polsce za czasw
Stanisawa Augusta gray rosyjskie wojska i ambasadorowie rosyjscy (z ktrych
zreszt niektrzy, np. Stackelberg, byli rodowitymi Niemcami).
Druga poowa wieku XVIII i pierwsza poowa XIX byy wprawdzie
kulminacyjnym okresem rosyjskiego zwrcenia si na zachd - do Europy.
Epoka napoleoska widziaa rosyjskie wojska Suworowa na przeczach Alp i na
nizinach Woch, i rosyjskie garnizony we Francji. W wojnie siedmioletniej Rosja
graa wybitn rol w sprawach niemieckich, w roku 1848 armia rosyjska
wkroczya na Wgry, a przez dugi szereg dziesicioleci boiskiem nieustannych
pochodw wojsk rosyjskich by pwysep Bakaski. Nic wic dziwnego, e
rwnie i na dzieje Polski pad zowrogi cie wpywu rosyjskiej potgi.
Ale rola Rosji w Polsce (oczywicie z wyjtkiem dalekich naszych kresw
wschodnich) nie miaa charakteru planowej ekspansji. Rola Rosji w Europie,
wikszej czci ziem Polski nie wyczajc, to bya rola silnego partnera w grze
dyplomatycznej, wtrcajcego si we wszystkie sprawy i starajcego si, aby si
one tak ukaday, jak mu to dogadza, umiejcego przy tym kade swe danie i
kade swe posunicie na szachownicy politycznej poprze si swoich wojsk ale to nie bya rola zaborcy, chccego wszystko podbi pod sw cakowit
wadz. Rosja bya zainteresowana w zaborze niektrych polskich prowincji,
bya rwnie zainteresowana w tym, by Polska zajmowaa w polityce
europejskiej tak, czy inn postaw, ale w cakowitym zniszczeniu Polski bya
zainteresowana nie wicej, ni np. w zniszczeniu Francji, Prus, Szwecji, czy
innych pastw, z ktrymi miaa trwae lub przelotne starcia7.
7

Posuchajmy co o tym mwi znakomity znawca historii Polski w wieku XVIII, ks. Walerian
Kalinka - sam zamieszkay w Galicji i nie mogcy by posdzonym o oportunistyczne wobec Rosji
ustosunkowanie (Sejm czteroletni, Krakw 1880,t.I, str. 207 do 208). Od czasu przymierza z
Augustem II przeciw Szwecji Rosja zyskaa w Rzeczpospolitej wpyw przemony i dya wytrwale
do jego utrzymania i rozszerzenia. Strzega Polski, aby si przez ni zasoni od Europy, ale w
Polsce strzega anarchii. Ta jej polityka doprowadzia do pierwszego rozbioru. W rozbiorze przyja
Rosja udzia niechtnie i najlichsz otrzymaa czstk, ale t strat wynagrodzia sobie przyznan od
ssiadw nad Rzeczpospolit opiek. Bya bolesn i upokarzajc jej opieka; wszelako od
pierwszego podziau o tyle lepsz ni dawniej, e przyzwalaa na pewne ustalenie si rzdu, na
ulepszenie wewntrznej administracji, na utworzenie pewnych porzdkw i zasobw pastwowych,

Istotne denia zaborcze Rosji zwracay si cakiem gdzie indziej.

Pastwo moskiewskie, pooone na rwninie wschodnioeuropejskiej i odcite
od mrz, niezalenie od swej ekspansji wschodniej (ku Azji), dyo przede
wszystkim do mocnego usadowienia si nad europejskimi wybrzeami mrz.
W wieku XVIII, po okresie dugotrwaych walk ze Szwecj i z Turcj, dotara
Rosja do Batyku i do morza Czarnego i opanowaa dugie odcinki ich
wybrzey8. W nastpnej fazie dya Rosja do dwch rzeczy.
Z jednej strony - do mocnego, geopolitycznego zwizania zdobytych
wybrzey ze swoim zapleczem, to znaczy zaboru terytoriw obcopastwowych,
ktre si klinem pomidzy wybrzea i zaplecze wbijay. Terytoria te - to byy
terytoria polskie. To byy polskie Inflanty, oraz cz ziemi biaoruskich, jako
bariera, utrudniajca Rosji dostp do Batyku, oraz to bya co prawda ju tylko
w ostatnich latach istnienia Rzeczypospolitej - polska Ukraina, jako bariera,
utrudniajca Rosji dostp do morza Czarnego.
Z drugiej strony - do pjcia dalej w swym deniu do wybrzey morskich i
do zdobycia sobie ujcia na morze rdziemne. Morze Czarne jest morzem
zamknitym, Turcja, trzymajca w swoim rku klucz do tego morza w postaci
na czym wszyskim zbywao Polsce najzupeniej. Zasug to byo Stackelberga (ambasadora
rosyjskiego), ktr sprawiedliwo przyzna kae. Skutkiem wojny tureckiej przyzwolia w kocu
Rosja i na wzmocnienie siy zbrojnej. Mona si byo spodziewa, e kraj wewntrz jakkolwiek
urzdzony, opatrzony armi, na jak go sta byo, przygotowujc ludzi uzdolnionych do posugi
publicznej i otrzsnwszy si z wiekowej gnunoci i naogw, przyjdzie z czasem, sam natur
rzeczy, do wikszej w sobie konsystencji, do wikszego na zewntrz powaania i powoli coraz
bardziej uchyla si bdzie spod despotyzmu moskiewskiego. Trzeba byo tylko cierpliwoci, pracy
i zgodnoci, a program ten byby odpowiedzia nadziejom, jakie w nim pokadano. Skoro rzd
polski bez obcej kurateli obej si ju nie mg, to kuratela rosyjska bya najkorzystniejsza ze
wszystkich, jakie przypuszczay wczesne stosunki. Doda naley, e od strony Rosji nie grozio
wcale niebezpieczestwo nowych zaborw, przeciwnie, od niej wygldano zasony od Prus; e pod
wzgldem materialnym, handlowym Rzeczpospolita nie doznawaa od Moskwy ucisku, przeciwnie
znajdowaa ju pewne dogodnoci, a moga znale duo wiksze. Kwestia religijna, ktra jest
rdzeniem dzisiejszego (t. j. w r. 1880) antagonizmu nie rozdzielaa jeszcze wwczas obu narodw.
8

Wybrzee Batyku od Wyborga w Finlandii a po Ryg otrzymaa Rosja w r. 1721 - na 51 lat

przed pierwszym rozbiorem Polski. Pierwszy punkt oparcia na wybrzeu poudniowym (miasto
Azow nad morzem Azowskim) uzyskaa w r. 1696, nastpnie utracia go w r. 1711, uzyskaa
ponownie i ostatecznie w r. 1739 - na 33 lata przed pierwszym rozbiorem. Pierwszy niewielki
odcinek wybrzey waciwego morza Czarnego (okrg Chersonia przy ujciu Dniepru) uzyskaa
Rosja w r. 1774, w dwa lata po pierwszym rozbiorze. Krym i obszary na poudnie od dolnego biegu
Dniepru uzyskaa w r. 1783, w 11 lat po pierwszym rozbiorze, na 10 lat przed drugim rozbiorem.
Odcinek wybrzea midzy ujciem Bohu i Dniestru, wraz z twierdz tureck Oczakw, oraz
miejscem, gdzie dzi ley Odessa, w r. 1792, w 20 lat po pierwszym rozbiorze i na rok przed drugim
rozbiorem. Besarabi, sigajc ju od strony zachodniej poza cz terytorium dawnej
Rzeczpospolitej, dopiero w roku 1812.

cienin (Bosforu i Dardaneli) moga uniemoliwi Rosji korzystanie z tego

morza jako z drogi na wiat, i sprawi, e morze Czarne byoby politycznie i
gospodarczo czym w rodzaju jeziora. Tote Rosja pragna owadn rwnie i
cieninami wylotowymi z morza Czarnego i sta si pastwem
rdziemnomorskim. To marzenie o Konstantynopolu, dawnym prawosawnym,
greckim Carogrodzie, majce zreszt i uczuciowy podkad w tym, e wadcy
Rosji czuli si spadkobiercami cesarzy bizantyskich, decydowao o polityce
rosyjskiej przez szereg pokole - i ono to byo powodem tych cigych pochodw
wojsk rosyjskich na pwysep Bakaski.
Ale w zniszczeniu narodu polskiego, w zadaniu mu ciosu tam, gdzie jest
rdze jego narodowej egzystencji, tj. w dorzeczu Wisy, czy choby w dorzeczu
Niemna itp., Rosja adnego interesu nie miaa. Przeciwnie.
Leao nawet w pewnym stopniu w interesie Rosji, by Polska istniaa. W
epoce, gdy niepodlego starej Rzeczypospolitej zbliaa si do kresu, Rosja
do mocno si obawiaa dosta Prusy za bezporedniego ssiada. Wolaa ona,
by midzy Rosj a Prusami znajdowa si bufor w postaci Polski. Oczywicie,
pod warunkiem, by ta Polska nie bya dla Rosji niebezpieczna, to znaczy, eby
albo bya bardzo saba i bezbronna, albo te, by znajdowaa si pod rosyjskim
wpywem i bya jej wiernym sprzymierzecem. Std wanie braa si rosyjska
dno do cigego wtrcania si w sprawy polskie: chodzio Rosji o
zabezpieczenie si w sposb trway przed ewentualnoci zamienienia si Polski
z ssiada nieszkodliwego I osaniajcego granice rosyjskie, jak wata, w ssiada
niebezpiecznego. Rosja obawiaa si w Polsce dwch rzeczy: dostania si Polski
pod wpyw Prus - oraz okrojenia Polski przez Prusy, to znaczy przesunicia si
granic pruskich na wschd. Rosja gotowa bya broni integralnoci terytorium
Polski od zachodu - i w tym celu gotowa bya nawet zrezygnowa z okrojenia
Polski od wschodu. Ale z chwil, gdy Polska przestawaa by bezpiecznym
buforem, t.zn. gdy dostaa si pod wpyw Prus, Rosja wolaa wybra zo
mniejsze: zgodzi si na rozbir, ktry powiksza terytorium Rosji od zachodu i
przenosi miejsce zetknicia Rosji z potg prusk, wzgldnie z jej polsk
awangard, z dawnej granicy rosyjsko-polskiej, na now granic rosyjsk,
przesunit w gb terytorium Polski, ni dopuci, by cay, nieuszczuplony
obszar Polski stanowi przedpole polityczne pruskie.
Rosja miaa interes w okrojeniu z czasem Polski od wschodu, oraz w jej
politycznym osabieniu i trzymaniu pod swym wpywem - i byoby gupstwem
przeczy temu, e tym samym bya naszym wrogiem. Ale bd co bd midzy
wrogiem, ktry chce nas okroi i ktry chtnie wtrca si w nasze wewntrzne
sprawy, a wrogiem, ktry chce nas cakowicie zniszczy zachodzi rnica.
Pastwo tak osabione jak Polska w drugiej poowie wieku XVIII czy nard

bezpastwowy, jak Polska w wieku XIX nie moe sobie pozwoli na to, by mie
wrogw z dwch stron - musi midzy wrogami wybiera, musi zdecydowa si
(oczywicie na czas, ktry uwaa jedynie za przejciowy) na mniejsze straty, na
to, by zyska swobod ruchw dla obronienia si od strat wikszych, albo dla
odzyskania tych strat ju poniesionych. W przykadzie Niemiec powojennych
mamy najlepsz ilustracj skutecznej i celowej polityki pastwa, ktre si czuje
sabe, a ktre chce si doczeka lepszych czasw: Niemcy Stresemanna pogodziy
si (oczywicie nie na wieki, lecz na czas pewien) z utrat Alzacji i Lotaryngii na
rzecz Francji, z utrat Eupen-Malmedy na rzecz Belgii, z utrat Szlezwigu na
rzecz Danii, z utrat kolonii na rzecz Anglii i innych pastw, z niepodlegoci
niemieckiej Austrii i utrat poudniowego Tyrolu na rzecz Woch, pogodziy si
rwnie z rnymi ograniczeniami swej suwerennoci, z okupacj wojskow
czci swego terytorium, z ograniczeniem prawa zbroje, z rnymi alianckimi
komisjami kontrolujcymi itp. na to, by pozbawi Polsk sprzymierzecw i w
stosownej chwili dokona ponownego rozbioru Polski, co uwaay dla siebie za
od Alzacji, Tyrolu, kolonii itp. waniejsze. I osigny bd co bd bardzo wiele:
uwolniy si od okupacji zagbia Ruhry, a potem i Nadrenii, zdobyy sobie
swobod zbroje, umocniy swoje wpywy w Gdasku, a gdyby nie takie
okolicznoci jak wzrastajcy kryzys gospodarczy, jak konflikt sowiecko-japoski,
zabezpieczajcy Polsk od wschodu itp. - moe by nawet zdoay znale chwil
sposobn dla rozprawienia si z Polsk.
Polska XVIII wieku musiaa odczu strat Inflant i kresw biaoruskich, a w
drugim rozbiorze te i Ukrainy itp. jako dotkliwy cios. Ale gdyby miaa
prawdziwie narodow polityk, byaby zrozumiaa, e o wiele dotkliwszym dla
niej ciosem jest utrata Pomorza i groca (a w drugim rozbiorze
urzeczywistniona) utrata dalszych jeszcze dzielnic na zachodzie. Chcc odzyska
Inflanty, kresy biaoruskie, Ukrain, powinna bya Polska przede wszystkim
wzmocni si jako pastwo. A do tego potrzebne byo posiadanie w swoim rku
tego, co stanowio rdze terytorium narodowego, to znaczy dorzecza Wisy wraz
z ziemiami przylegymi. To znaczy, e Polska musiaa si przede wszystkim
rozprawi z Prusami, a do tego celu potrzebowaa sprzymierzecw, lub
przynajmniej neutralnych ssiadw. Interes Polski w kocu XVIII wieku
nakazywa jej tak polityk, ktra by uniemoliwia pozostawanie Rosji i Prus w
tym samym, nieprzejednanie wrogim Polsce obozie. Dla poprowadzenia polityki
takiej istniay realne moliwoci, tylko e z nich nie umiano, czy nie chciano
skorzysta. Oczywicie, wczesna ugoda z Rosj (choby na zasadzie nie tyle
sojuszu, co neutralnoci) nie wyczaa wcale moliwoci walki z Rosj w dalszej
przyszoci. Mona byo pniej (np. korzystajc z koniunktury, jak przyniosa
epoka napoleoska) pokusi si o odzyskanie polskich Inflant, Biaejrusi i
Ukrainy, - a nawet o zdobycie Inflant zachodnich i wybrzey morza Czarnego,

przy ktrych naleeniu do Rosji nasze posiadanie tamtych terytoriw znowu nie
mogoby mie cech trwaoci. Ale byo zupenym absurdem walczy z Rosj, o
nasze dalekie wschodnie kresy wwczas, gdy Prusy zagraay samemu naszemu
narodowemu istnieniu w naszych najrdzenniejszych, najwaniejszych
dzielnicach. Tak samo zupenie, jak absurdem byo w cigu caego XIX wieku
gwnego naszego wroga widzie w Rosji, podczas, gdy w dalszym cigu byy
nim Prusy.
Wcignicie Rosji w antypolsk polityk rozbiorcz byo dzieem Prus.
Inicjatorem rozbiorw, jako programu nie tylko okrojenia, lecz zniszczenia
Polski, nie bya ani Rosja, ani Austria, lecz Prusy. Polityka pruska daa tu
inicjatyw i polityka pruska potrafia uporczywym wysikiem wytworzy
midzypastwow konstelacj, ktra umoliwia wprowadzenie tej inicjatywy w
czyn, oraz zabezpieczenie pniej jej owocw. Swoje nabytki w Polsce, - a
przynajmniej ich cz - Austria i Rosja zawsze uwaay za co, co w razie
potrzeby mona by przeznaczy na midzynarodowe przetargi i wymiany.
Nawet w okresie jawnej rusyfikacyjnej polityki w Krlestwie (w kocu XIX
wieku), nie brak byo w Rosji wyznawcw pogldu, e prdzej, czy pniej i tak
trzeba bdzie Krlestwo utraci, czy to na rzecz odrodzonej Polski, czy te na
rzecz Prus.
Polityka antypolska Rosji, z zewntrz zorganizowana przez Prusy, na
wewntrz opieraa si o Niemcw rosyjskich. Rosja bya rosyjskim pastwem
narodowym tylko do pewnego stopnia. Rosyjska dynastia Romanoww w kocu
wieku XVIII waciwie si zniemczya (bya to ju waciwie dynastia RomanowHolstein-Gottorp) a jej niemiecko wci si odnawiaa dziki szukaniu sobie
przez rosyjskich cesarzy on wrd rodw panujcych w Niemczech. O ile
Moskwa bya narodow stolic rosyjsk, o tyle zaoony na przeomie XVII i
XVIII wieku Petersburg, poczynajc od nazwy, a koczc na duchu, ktry w nim
panowa, by miastem na poy niemieckim. Dziki podbojowi przez Rosj w
pocztkach wieku XVIII Inflant i Estonii, znalaza si w granicach Rosji liczna
warstwa politycznie wyrobionej i po europejsku wyksztaconej szlachty
niemieckiej (baronowie nadbatyccy), ktrzy utworzyli rdze nowoczesnej
rosyjskiej biurokracji i k dworskich. Rosja pod panowaniem HolsteinGottorpw bya wic do pewnego stopnia czym w rodzaju niemieckiego pastwa
dynastycznego na ziemiach sowiaskich (a wic czym w rodzaju Austrii). Jak
wielka bya rola Niemcw w pastwie rosyjskim a do ostatnich czasw,
wiadczy znany dowcip pewnego Rosjanina, ktry na zapytanie cesarza
rosyjskiego, czym pragnby za jaki czyn by wynagrodzonym, powiedzia, e
prosi, by go awansowa na Niemca.
Polityka antypolska Rosji znalaza od wewntrz oparcie w niemieckim
odamie rosyjskiej warstwy rzdzcej. On to dopomaga do utrzymania si Rosji

w trwaym sojuszu z Prusami, on to - w latach 1914-1917 - rzuca kody pod nogi

obozowi wojennemu w Rosji, par do zawarcia pokoju z Niemcami, a nawet
popenia jawne zdrady na rzecz Niemiec, on to rwnie wspdziaa z pruskim
planem zniszczenia narodu polskiego, na to, by pozostao po nim nie wicej
ladu, ni po Asyrii, czy Babilonii. Polityka pastwa rosyjskiego wobec narodu
polskiego pod zaborem, wykonywana bya prawie bez wyjtku niemieckimi
rkoma 9.
Obok rodowitych Niemcw dziaay w Rosji na korzy Prus bardzo silne
wpywy ydo-masoskie wrd Rosjan, a poza tym i zwyke przekupstwo. Krl
pruski zna doskonale map tego kraju i jest jego panem - pisa o Rosji pose
angielski w Petersburgu dnia 24 marca 1781 roku. Pisze dalej - Pozyska on
pierwszych dostojnikw na dworze Imperatorowej i z gorcych zwolennikw
Austrii przerobi ich na usunych obrocw Prus. Nie mona sobie wyobrazi
do jakiej wysokoci dosza przedajno w Rosji; jak przesadne s dania i z
jak bezczelnoci czynione10.
Oczywicie ta sia ywiou niemieckiego i Niemcom przyjaznego wewntrz
Rosji bya dla Prus, starajcych si wcign Rosj w orbit swego wpywu i w
tej orbicie utrzyma, du pomoc. Ale nigdy by ona do tego sukcesu polityki
pruskiej nie wystarczya, gdyby nie bdne stanowisko polityczne narodu
polskiego.
Nard polski, gdyby prowadzi polityk zgodn ze swoim interesem, mg
by do cisego wspdziaania Rosji i Prus nie dopuci. To wspdziaanie nie
byo adn nieuchronn, dziejow koniecznoci - byo przypadkowym
wynikiem zrcznoci politycznej pruskiej i bdw politycznych polskich.
Gdyby Polska (lub pniej, w XIX wieku, bezpastwowy nard polski), bya si
zdobya na polityk, stawiajc sobie za cel odcignicie Rosji od Prus, dzieje
byyby si zapewne potoczyy cakiem inn drog. Jeeli doszo w wieku XX do
rozdziau midzy Prusami i Rosj i do wojny midzy nimi, wielkiej wojny
midzy zaborcami, ktra odrodzia spraw polsk i pozwolia na odzyskanie
9

Np. wybuch wojny w 1914 r. zasta w Warszawie nastpujcych rosyjskich dygnitarzy: generagubernator von Skalon, Niemiec (mwicy w rodzinie po niemiecku) i luteranin (potomek
hugenockiej rodziny, osiadej w Estonii); jego pomocnicy do spraw administracyjnych - Essen, do
spraw policyjnych - Uthof, do spraw wojskowych - Rausch von Traubenberg; gubernator
warszawski, baron von Korff, Jego pomocnik - Gresser; prokurator izby sdowej -Herschelmann,
jego pomocnik - Hessen; dyrektor filii Banku Pastwa - baron von Tiesenhausen; szef policji
(oberpolicmajster warszawski) - Meyer; szef zarzdu miejskiego (t. J. mianowany przez rzd
prezydent miasta) - Mller. Tylko kurator okrgu szkolnego nosi nazwisko rosyjskie. (Patrz
Dmowski: Polityka polska i odbudowanie pastwa, wyd. II, str. 132).
10

Kalinka, Sejm czteroletni I, str. 276.

niepodlegoci, to jest to w niemaej mierze rezultat polityki polskiej (polityki

Dmowskiego). Koniunktura wieku XX bynajmniej nie bya odosobniona,
koniunktura taka snua si przez cay czas epoki rozbiorowej i istniaa i przed
ni.
Niestety - nard polski polityki odcigania Rosji od Prus prowadzi nie
prbowa. Treci polityki polskiej z koca XVIII wieku i w XIX wieku bya
wycznie walka z Rosj i (z wyjtkiem epoki napoleoskiej) doszukiwanie si
w Prusach raczej przyjaciela ni wroga. A tym samym stae dopomaganie
misternej grze politycznej pruskiej i rzucanie Rosji w pruskie objcia.
Byo to wynikiem tego - e ster polityki polskiej znajdowa si w rkach
masoskich (a raczej ydowskich). A masoneria bya w sojuszu z Prusami i
wiadomie pracowaa nad tym, by polsk czujno wobec Prus upi, polsk myl
polityczn wypaczy i wypeni pruskimi sugestiami, a polski czyn polityczny
skierowa na tor, wiodcy ku wykolejeniu i katastrofie.

SEJM CZTEROLETNI
Pierwszy rozbir wyoni si ze sprawy dysydenckiej i bdcej jej dalszym
cigiem konfederacji barskiej. Drugi rozbir - jest logicznym nastpstwem
polityki Sejmu czteroletniego, a cile biorc polityki t.zw. stronnictwa
patriotycznego w tym sejmie.
Jest rzecz na pozr wprost nie do wiary, jak mogo doj do tego, e szeroki
og w Polsce ma o fakcie tak stosunkowo niedawnym i owietlonym przez tyle
zachowanych dokumentw i rde historycznych, jak sejm czteroletni, pojcie
wprost odwrotne od zgodnego z prawd. W istocie nie ma w tym nic dziwnego:
dzieje sejmu czteroletniego s dla nas zbyt pouczajc nauk na przyszo, by
masoneria nie uwaaa za konieczne uczyni wszystko, co jest w jej mocy, by
waciwe zrozumienie tych dziejw nam uniemoliwi. I masoska nauka,
masoska publicystyka, masoska propaganda, masoska dydaktyka i pedagogia,
masoski wpyw w ideologii organizacji politycznych sprzysigy si, by nam na
spraw sejmu czteroletniego - nazwanego, jakby na ironi, sejmem wielkim narzuci pogld faszywy.
Treci czteroletnich dziejw sejmu byo zmaganie midzy polityk krla
Stanisawa Augusta, a polityk stronnictwa patriotycznego. Pierwsza z nich bya,
z grubsza rzecz biorc, polityk trafn i suszn i dla Polski zbawienn, druga, z
ukrycia kierowana przez ydw i masoneri i ze stojcym za ich plecami rzdem
pruskim, prowadzia prost drog - i doprowadzia - do zguby Polski. Szeroki
og w Polsce ma o tym pojcie akurat odwrotne.
Stanisaw August nie jest postaci bez zarzutu. Prawdziwego obozu
narodowego ju w owej epoce w Polsce nie byo. Ale z tych dwch polityk,
ktre wwczas istniay, bez wszelkiej wtpliwoci lepsz, uczciwsz,
rozumniejsz i bardziej patriotyczn bya polityka Stanisawa Augusta.
Zarzuty na ktre Stanisaw August zasuy wobec historii, s nastpujce: po
pierwsze, by on czowiekiem sabym i mikkim, tote polityki swojej nie
przeprowadza nigdy z dostateczn stanowczoci i energi. Pod naciskiem
stronnictwa patriotycznego (masonerii) w momentach krytycznych najczciej
ustpowa. Sam do masonerii wstpi i - na niskim stopniu wtajemniczenia - do
niej nalea, mimo, e by do niej usposobiony nieufnie1 i e jej linii politycznej
1

e Stanisaw August mia co do celw i istoty masonerii jakie wtpliwoci, dowodzi odkryty
przez K. M. Morawskiego tekst memoriau o masonerii, dorczonego Stanisawowi Augustowi
przez wybitnego masona, Moszyskiego. Memoriau tego nie miaem w rku, syszaem go
natomiast gdy by czytany ustnie. O ile wiem, Morawski uczyni o nim w swych pracach dopiero
dwie tylko wzmianki, nastpujcej treci: Krl Stanisaw August, brat - rokrzyowiec obrzdku
niemieckiego, praktykujcy alchemik-kabalista; kieruje reorganizacj zrazu przyjaciel krlewski -

w polityce swojej w zasadzie si nie podporzdkowa, (chocia ulega naciskowi

k masoskich - najczciej wbrew swemu przekonaniu i po duszym lub
krtszym oporze - w caym szeregu poszczeglnych decydujcych momentw).
Po wtre - jego uzalenienie od Rosji przekraczao nieraz granice rzeczy
dopuszczalnych. Cesarzowej rosyjskiej zawdzicza on tron polski, co mimo
wszystko - mimo staej dnoci emancypacyjnej z jego strony - nakadao na
wzy pewnej osobistej zalenoci. By on wci w dugach - i Rosja nieraz go z
opresji finansowych ratowaa, co przy caej nawet rnicy poj midzy wiekiem
XVIII, a czasami dzisiejszymi2 przybierao niekiedy formy, czynice ujm jego
godnoci niezalenego monarchy. (Zreszt czyniony mu dzi nieraz zarzut
ordynarnej sprzedajnoci na rzecz Rosji jest bezwarunkowo niesuszny i
krzywdzcy)3. W jego stosunkach z Rosj przejawiaa si ta sama mikko i
Moszyski, autor ciekawego memoriau dla krla o genezie masonerii wiatowej z wrzenia 1781
r. (Wolnomularstwo a Polska w dobie dziejowej przed rewolucj francusk, str. 245). Oraz:
Drugi tedy nasz krl - Rokrzyowiec otrzymywa od tego Moszyskiego we wrzeniu 1781 r.,
znamienne o istocie i celach okultyzmu w ogle, pouczenie, ktre trafem szczliwym zachowao
si do dni naszych, ukryte gboko pord bezcennych skarbw archiwalnych krakowskiej
Czartorysciany. Rozwinicie tego rzutu z podaniem rde i signiciem w gb ezoteryzmu w
ogle, rezerwuj sobie do dwch dzie, przygotowywanych od lat czterech: naukowego
Wolnomularstwo a Polska w erze dziejowej przed rewolucj francusk i popularnego Okultyzm
w Polsce w dawnych wiekach (K. M. Morawski, Totumfacki krla Stanisawa, Kurier
Warszawski, 21 grudnia 1930 r.).
Jak to dalej wykaemy, polityka Stanisawa Augusta bya polityce masoskiej zasadniczo
przeciwstawna. Win jego byo to, ze nie umia on polityki swojej skutecznie przeprowadzi - i e
w krytycznych chwilach zawsze ostatecznie da si ze stanowiska swego zepchn i woli masonerii
uleg. Zapewne dziao si to nie tylko z powodu saboci jego charakteru, ale i z powodu presji, jak
masoneria moga na niego wywiera, jako na swego czonka.
Gdyby w paru najwaniejszych momentach umia si on zdoby na nieco wicej charakteru w
obronie swojej polityki, albo gdyby mu okolicznoci lepiej sprzyjay, mona by go zapewne
zaliczy do owej kategorii krlw i mw stanu, ktrzy wstpili do masonerii, ulegajc oglnej
modzie, lecz ktrzy umieli zachowa faktyczn od masonerii niezaleno i wicej dba o swj
kraj, ni o dobro masonerii, tote zasuyli sobie w historii na jak najlepsze imi.
2

Np. pobieranie staej pensji od obcego rzdu miao wwczas w pewnych wypadkach charakter
odznaczenia, analogicznego do naszych orderw i nie uwaane byo za rzecz niewaciw.
3

Pisze o tym prof. A. M. Skakowski. (Przedmowa do krla Stanisawa Augusta Rozmw z

ludmi, wydanych przez St. Wasylewskiego, Lww 1930): Niewtpliwie by zaleny od
ambasadorw Rosji, ale zarazem mia ich na swoim odzie. Musia w potrzebie bra od nich
pienidze, ale pospolicie eby ich nimi przekupywa. Nie naladowa Batorego w stosunku do
swoich poddanych, ale oni zawsze mieli poparcie ktrego z mocarstw ociennych, a on ani nawet
Siedmiogrodu. Za zrzeczenie si korony, albo i nie siganie zgoa po ni, czyliby ocalio kraj od
zguby? Czyli raczej nie pozbawioby go tej podnej pracy kulturalnej krla, dziki ktrej przede
wszystkim i po zatracie pastwa ostaa si narodowo polska.

nadmierna skonno do ustpstw, ktra cechowaa jego postpowanie w

stosunkach ze stronnictwem patriotycznym. Ambasador Stackelberg nieraz
pozwala sobie wobec niego na ton, ktrego krlowi, choby najbardziej
bezsilnemu politycznie, lecz formalnie suwerennemu, nie godzi si potulnie
znosi. Korzysta rwnie z jego ustpliwoci, by uzyskiwa - z pobudek zreszt
najczciej natury najzupeniej prywatnej - mianowanie na intratne stanowiska w
Polsce rnych swoich protegowanych, przewanie ciemnych kreatur, co nieraz
budzio w kraju niezadowolenie.
Wreszcie ycie prywatne, domowe Stanisawa Augusta nie byo bynajmniej
wzorem cnt, w czym si zreszt nie rnio od oglnego tonu ycia w XVIII
wieku.
Ale na adne inne zarzuty, poza wymienionymi wyej, Stanisaw August nie
zasuy. Przeciwnie, by to czowiek o jak najlepszych chciach i szczerym
patriotymie, ktrego cae ycie, bdce nieprzerwanym pasmem goryczy, a
nawet wrcz tragiczne - byo nieustann i ofiarn sub ojczynie. e bya to
suba nieefektowna, szara i przyziemna, to ju nie jego wina, ale przede
wszystkim wina czasw i warunkw. Sposb, w jaki Stresemann suy za
naszych czasw swojej ojczynie niemieckiej, te nie odznacza si blaskiem, a
nawet mia momenty niemaych upokorze, a jednak nikt mu zasugi nie
odmwi.
Stanisaw August - czowiek niezwykle pracowity, z natury rozumny i po
europejsku wyksztacony, a z biegiem czasu coraz zasobniejszy w
dowiadczenie, postawi sobie za cel podwignicie i wzmocnienie Polski drog
powolnej ewolucji. Rozumia on, e kraj zrujnowany, rozstrojony i
zanarchizowany politycznie, obniony moralnie i kulturalnie, wyniszczony
gospodarczo, pozbawiony wojska, pozbawiony prawidowej administracji,
uzaleniony od obcych, nie wydwignie si ze swego stanu za jednym
zamachem, lecz potrzebuje do tego wielu lat wytrwaej, uporczywej, mrwczej
pracy. I dopiero po odrobieniu tej pracy, po wydaniu nowej, w innych pojciach
wychowanej generacji obywateli, po odbudowaniu swych zasobw,
zreorganizowaniu swego ustroju, wzmocnieniu -niespostrzeonym i
ewolucyjnym - swojej siy politycznej i wojskowej bdzie mg pozwoli sobie
na energiczn polityk wobec ssiadw.
Systematyczna, nieprzerwana, prawdziwie mrwcza dziaalno krla
Stanisawa Augusta obejmowaa wszystkie bez wyjtku dziedziny ycia
polskiego. I w cigu z gr trzydziestu lat jego panowania daa nie bye jakie
wyniki.
Jego dziaalno na polu podwignicia kultury w Polsce jest powszechnie
znana; Aleksander Bruckner nie zawaha si postawi go obok Kazimierza

Wielkiego jako jedynego w Polsce rwnej mu miary budowniczego kultury.

Kady jako tako wyksztacony Polak wie, jak wybitnym by krl Sta
opiekunem nauki, literatury i sztuk piknych; wie o obiadach czwartkowych;
wie o zaoonej przez niego wasnym sumptem wielkiej bibliotece nadwornej, o
gromadzonych przez niego zbiorach naukowych, o sprowadzaniu do Polski
woskich malarzy, owych Bacciarellich i Canalettw, ktrzy tak wybitnie w
polskim yciu kulturalnym si zaznaczyli, wie o materialnym i moralnym
popieraniu wielu artystw, literatw i uczonych, ktrzy temu poparciu
zawdziczaj sw mono dziaania; o oywionej dziaalnoci architektonicznej,
ktra stworzya nawet osobny styl stanisawowski, o zaoeniu teatru
narodowego (pod kierownictwem W. Bogusawskiego), o intensywnym udziale
krla Stasia we wszystkich dodatnich stronach owego przewrotu umysowego w
wieku XVIII, w poytecznych pracach Komisji Edukacyjnej, w zaoeniu szkoy
kadeckiej itp.
Mniej ju znana jest jego dziaalno na polu gospodarczym. Aczkolwiek i tu
niejeden wie, e dzieem Stanisawa Augusta jest zbudowanie Kanau
Krlewskiego, czcego dorzecze Wisy z dorzeczem Dniepru, e po zabraniu
nam Pomorza, pracowa on nad rozwojem polskiego handlu w kierunku morza
Czarnego, e zreorganizowa polski skarb, pracowa nad gospodarczym
podniesieniem podupadych polskich miast, e wielkie wysiki wkada w
rozwj przemysu i handlu, e opiekowa si ludem wiejskim.
Najmniej si wie o jego dziaalnoci czysto politycznej. A tymczasem i na
tym polu zasugi jego s olbrzymie.
Przede wszystkim - pracowa on nad wzmocnieniem Polski pod wzgldem
wojskowym.
Sia wojskowa Polski, jak krl Stanisaw August zasta, obejmujc tron,
znajdowaa si w stanie prawdziwie opakanym. Wysze godnoci wojskowe
(np. godno hetmaska), sprawowane doywotnio, uwaane byy przez tych,
ktrzy je piastowali, jedynie za wolne od wszelkich obowizkw odznaczenie,
dodajce im splendoru, oraz za rdo wadzy i wpyww. Tak odpowiedzialne
godnoci, jak np. stopie generaa artylerii, nadawane byy modzikom z
wielkich rodzin, ktrzy nie mieli najelementarniejszych podstaw wojskowego
wyksztacenia, ani ambicji, by cokolwiek w dziedzinie wojskowoci zdziaa.
Stopnie wojskowe stanowiy synekury, rozdawane przez hetmanw tym,
ktrych chcieli sobie skaptowa. Stopnie te byy odprzedawane i kupowane.
Oficerw mianowano tylu, ilu chciano skaptowa, a nie tylu, ilu potrzeba byo
dla kierowania istniejcym wojskiem: np. w r. 1776 w caej armii litewskiej byo
tylko 3.928 onierzy, lecz za to 1.772 oficerw, oczywicie, do wszystkiego
zdatnych, prcz rzeczywistej suby. Fundusze wojskowe stopniay, lub

przepyny do kieszeni osb prywatnych. Aby unaoczni, czym byo wczesne

wojsko polskie, wystarczy poda nastpujce cyfry ze sprawozdania (z roku
1769) o stanie jednego z naszych pukw kawalerii: skada si on z 25
oficerw, 4 podoficerw, 41 szeregowcw, 1 konia i 1 kulbaki. Powtarzamy,
puk ten, wyposaony w jednego konia i jedn kulbak, by pukiem kawalerii4.
Krl Stanisaw August zabra si systematycznie i wytrwale do stworzenia
zawizkw odnowionej polskiej siy wojskowej. Stopniowo zdoa odsun
hetmanw od wpywu na wojsko, uj w swoje rce awanse oficerskie, usun
oficerw - synekurzystw, zakaza handlu stopniami oficerskimi. Dziki
wysikom krla, utworzony zosta stay departament wojskowy, oraz specjalna, z
wasnej szkatuy krlewskiej utrzymywana kancelaria wojskowa, systematycznie
zajmujca si administracj armii. Krl powoa do kierowania polsk armi
wybitnego fachowca z zagranicy, Polaka, sucego dotd w armii pruskiej, lecz
mimo to gorcego polskiego patriot, gen. Komarzewskiego, ktry w cigu
dwunastu lat (1776-1788) swej pracy, prowadzonej w najcilejszej cznoci z
krlem, zdoa stworzy nowoczesne, cho na razie szczupe kadry armii
polskiej, zorganizowanej na europejsk mod. Wobec szczupoci pastwowego
budetu, krl systematycznie wspiera wojsko wasn szkatu. Na dwignicie
fortecy kamienieckiej, na ludwisarni w Kozienicach i na pomnoenie arsenau
wyoy przeszo 700.000 zotych. W cigu panowania swego darowa
Rzeczpospolitej okoo 200 armat. Pierwszy wystawi w Warszawie koszary i
ofiarowa Rzeczpospolitej. Pilnie baczy, by wszystkie pozostaoci budetowe
przeznacza na wojsko. Wszystkich spraw wojskowych sam czujnie doglda.
Tote ju w roku 1786 wojsko polskie liczyo 10.335 piechoty i 8.200 kawalerii,
wszystko dobrze wywiczone i wyekwipowane, karne, regularnie patne i
zaopatrzone w nowoczesn bro i sprzt techniczny, a midzy innymi te i w
bardzo dobr artyleri. Stay budet armii wynosi ju 11 milionw.
Rwnoczenie przygotowano pewn liczb rezerw - drog rozpuszczania co roku
pewnej liczby wysuonego onierza i zastpowania go wieym rekrutem. W
ten sposb, powoli, nieznacznie, w miar jak rodkw stawao, dwigano i
porzdkowano armi, jednak po cichu, aby nie budzi niespokojnej zazdroci
ssiadw5. Przejawem polityki wojskowej Stanisawa Augusta byo rwnie
zwoanie w r. 1788 sejmu, ktry sta si sejmem czteroletnim. Dziki wojnie
rosyjsko-tureckiej zjawia si koniunktura do znacznego liczebnego zwikszenia
polskiej armii bez napotykania na przeszkody ze strony ssiadw. Dla
natychmiastowego wyzyskania tej koniunktury krl zwoa sejm, celem

Kalinka, Sejm Czteroletni, I, 139.

Cytat z Kalinki. I, 140. Patrz rwnie I, 135-148.

uzyskania potrzebnych uchwa podatkowych. Jak si losy tego sejmu potoczyy zobaczymy niej.
Nie mniej zasug ma krl Stanisaw August w dziedzinie czysto
administracyjnej.
Od czasw Sobieskiego zanika w Polsce wszelka regularna administracja.
Wprawdzie August Sas dysponowa w Polsce siln wadz - ale wadza ta nie
opieraa si na polskim aparacie administracyjnym, lecz na tych czynnikach siy i
egzekutywy, ktrych moga dostarczy Saksonia. Wadze pastwowe polskie, to
byy sejmy, ktre byy systematycznie zrywane, a wic nieraz przez dugie
dziesiciolecia nie dochodziy do skutku, to byy swarliwe i niczym
systematycznie nie kierujce sejmiki, to byy wreszcie nieliczne dygnitarstwa,
traktowane jako synekury i dziki doywotnoci zupenie spod wadzy krla czy
jakiejkolwiek innej wadzy centralnej wyemancypowane. Gdy Stanisaw August
wstpowa na tron, Polska waciwie ani rzdu ani administracji nie posiadaa.
Ten rzd i administracj stworzy Stanisaw August w postaci Rady
Nieustajcej i jej departamentw, oraz w postaci dodanych do tych
departamentw, z wasnej szkatuy krlewskiej utrzymywanych kancelarii6.
Rada Nieustajca, ciao kolegialne, skadajce si z coraz to nowych ludzi,
zdoaa mimo tej wadliwoci swej struktury przejawi bardzo oywion
dziaalno. Stao si to dlatego, poniewa sta za ni krl, ktry kierowa jej
pracami i uchwaami i ktry znalaz w jej istnieniu prawn podstaw dla
dziaalnoci administracyjnej wasnej. Posuchajmy, co o dziaalnoci Rady, a
waciwie posugujcego si ni krla, pisze Kalinka7:
Wiemy ju, ile dokona departament wojskowy, a waciwie Komarzewski;
lecz i inne departamenty niezupenie zostay w tyle; wszystkie zostawiy lad
swej czynnoci. Kiedy dawniej policja marszakw sam tylko stolic miaa w
swojej pieczy, do zreszt Intensywnej, od ustanowienia Rady, departament
marszakowski urzdzi w caej koronie komisje boni ordinis; te z obywateli
zoone i pod kierunkiem wojewodw pracujc, zajy si uporzdkowaniem
miast celniejszych. Wydobywano fundusze miejskie, ktre poszy w
zapomnienie, naprawiano ratusze i kocioy, odkopywano dawne bruki, zaoono
szko lekarsk, ktrej przeznaczeniem byo wszystkie okolice w lekarzy
6

Rad Nieustajc - skasowan, z wielk szkod kraju, przez Sejm Czteroletni - uwaa si dzi
czsto za dzieo Rosji (Konstytucja Stackelbergowska). Wystarczy przeczyta urywek memoriau
Stackelberga, dorczonego w r. 1776 Katarzynie, zacytowany przez Kalink (I. 135), by stwierdzi,
e rola Stackelberga polegaa tu nie na narzuceniu Polsce postanowienia o utworzeniu Rady, lecz na
okazaniu Polsce ustpstwa i zgodzeniu si na to, by Polska w osobie swego krla Rad utworzya i
tym sposobem osabia swoj anarchi, ktrej Rosja bya oficjaln gwarantk.
7

I, 307-308.

opatrzy, oczyszczono kraj z tumw ebractwa, wdrownikw, a nieraz, przy

pomocy wojska, i band zbjeckich. Departament skarbowy, cznie z komisj, t
mia gwnie zasug, e cilejszym poborem podatkw - chocia sejm nowych
odmawia - pomnoy w cigu lat dwunastu dochody Rzeczpospolitej o pi
milionw zotych; e bilans skarbowy wykazywa zawsze nadwyk dochodw;
e rok 1788 zamknito z trzema milionami oszczdnoci, co wiadczyo najlepiej
o dozorze i gospodarstwie, o ktrych przy podskarbiowskich rzdach ani mowy
nie byo. Z tym departamentem czy si komisja grnicza, ktr krl pod
prezydencj biskupa Szembeka ustanowi; dziki jej, produkcja elaza, prawie
zupenie zaniedbana, odya tak szybko, e i potrzebom kraju czynia zado i
dostarczaa znacznego towaru zagranicy. Tu wspomnie trzeba take o
zawizanej, za staraniem departamentu, kompanii handlowej czarnomorskiej,
ktra wasne statki, ze zboem polskim, a do Marsylii wyprawiaa; nie jej wina,
e z wybuch wojn musiaa zaniecha tej nader wanej dla prowincji
poudniowych usugi. Departament sprawiedliwoci mia zadanie najcisze, i po
rwno z wojskowym najwicej Radzie przysporzy nieprzyjaci. Bez nowych
kodeksw, bez uproszczonej procedury, bez szkoy prawa i sdziw patnych ze
skarbu, a podlegych egzaminom, nie mg on krzyczcym niedostatkom
zaradzi, ani w cigu lat dwunastu odwali ze, dwuwiekowym nasypane
niedozorem. Wszakesz objaniajc wtpliwoci prawa, zapobiega wykrtnemu
jego tumaczeniu; raporty, ktrych domaga si o liczbie spraw osdzonych,
przynaglay niektre przynajmniej sdy do pilniejszego speniania swoich
obowizkw. Krl szczeglnie na wielkie trybunay zwraca baczno, zachca
ludzi prawych i wyksztaconych do sdziowskiej godnoci; przeznaczy z
wasnej szkatuy marszakom trybunalskim czterdzieci tysicy corocznej pensji,
aby tej kosztownej funkcji obywatele mniej bogaci mogli si podejmowa... O
departamencie zagranicznym najmniej, bez wtpienia, da si powiedzie.
Wszystkie jego starania, a byy dugie i mozolne (wiadcz o tym pozostae
noty), wszystkie zachody, aby zdzierstwa i szykany komory pruskiej zagodzi
przynajmniej, jeli nie usun, rozbijay si o bezprzykadny cynizm Fryderyka II
i o systematyczne pomiatanie sabym rzdem polskim, ktrego przedstawie
chyba wtedy sucha, gdy Stackelberg uj si za nimi. Wspomnijmy przecie, e
jak inne departamenty wyday w tym czasie kilku ludzi uzdolnionych, tak i w
zawodzie dyplomatycznym uformowali si pod kierunkiem krla sumienni i
poyteczni pracownicy: Dzieduszycki, Deboli, Bukaty, Chrzanowski (w
Stambule); pozakadano te stae w kilku punktach rezydencje i konsulaty, ktre
niejak protekcj polskim podrnym i polskim interesom zapewniay.
Powysze cytaty wystarcz chyba, aby rozpowszechniony, zdecydowanie
ujemny pogld o Stanisawie Augucie podda rewizji. Gdyby polityka jego nie

napotkaa przeszkody w postaci polityki stronnictwa patriotycznego na sejmie

czteroletnim i gdyby sejm w by przeszed tak, jak to sobie Stanisaw August
planowa, kto wie, czy nie wielbilibymy dzi w nim tego, ktry podwign
Polsk z upadku. Niestety dzieo Stanisawa Augusta, owoc dugoletnich,
mozolnych wysikw, zaamao si cakowicie. Zniweczy je sejm czteroletni,
ktrego polityka zaprowadzia Polsk prost drog do grobu.
Szeroki og polski w swoich pojciach o sejmie czteroletnim ogranicza si
do tego tylko, by widzie w nim twrc Konstytucji 3 Maja. W istocie,
uchwalenie tej konstytucji, to jest w polityce tego sejmu tylko fragment fragment, ktry mona zrozumie jedynie na tle caoksztatu wczesnego
systemu politycznego. Rzecz gwna w tym, co sejm ten, a raczej rzdzce w
tym sejmie stronnictwo patriotyczne zdziaao - to nie s fakty z polityki
wewntrznej, lecz podstawowy fakt z polityki zagranicznej, mianowicie
odwrcenie przymierzy.
Polska wczesna bya na tyle saba, e pozwoli sobie na to, by mie ju nie
walk, ale choby tylko nieprzyjazne stosunki, na dwa fronty, nie moga.
Koniecznoci nieodzown byo dla niej oprze si o jednego z ssiadw i
uoy z nim swoje stosunki w sposb kompromisowy, na to, by zyska wicej
niezalenoci wobec ssiada drugiego. System polityczny Stanisawa Augusta
polega na tym, by si opiera o Rosj. Sejm czteroletni system ten obali i na
jego gruzach stworzy system nowy, polegajcy na opieraniu si o Prusy. Krl
Stanisaw August nie znalaz w sobie dosy siy woli, by si systemowi temu
przeciwstawi a do koca: pod naciskiem stronnictwa patriotycznego w kocu
si nowemu systemowi podporzdkowa8.
Dzieje sejmu czteroletniego - to jest jeden z okresw, stanowicych klucz do
zrozumienia naszej narodowej historii. Kto dobrze te dzieje zrozumie i gbiej
si w nie wmyli - ten nie bdzie mia ju potem trudnoci z trafnym
zrozumieniem zarwno dziejw Polski w wieku XIX, jak i w wieku XX
(zwaszcza w latach 1914-1918).

Wszak na tym sejmie cierpi jedynie za to, em by w tym systemie, e Polska bez jakiego
zwizku obcego utrzyma si sama przez si bezpiecznie nie moe i e z tych obcych potencji, ktre
nas otaczaj. Jednak najmniej dla nas niebezpieczn byaby ta sama Moskwa. Najwiksze dobro, a
przynajmniej najmniejsze ze Ojczyzny mojej byo i bdzie zawsze jedyn wskazwk moj. Za t
wskazwk chciaem si trzyma Moskwy, za t wskazwk nie sprzeciwi si temu, cokolwiek
oswobadza nas od zbytniego Jej u nas przemagania, ale o ile podobna, odwraca bd, aby do
ostatecznego zerwania z ni nie przyszo. Gdyby jednak, czego strze Boe, narodowy jaki krok
otwarty przeciw niej nastpi, ja domowej wojny przeciw wasnemu narodowi podnosi nie bd, bo
z narodem y i umiera mam za powinno. (Urywek z listw krla do Debolego, posa polskiego
w Petersburgu. Patrz: Kalinka, I, 516).

Dzieje te zostay ju dawno w sposb wyczerpujcy i niezwykle jasny

wyoone w polskiej historycznej literaturze. Wykad tych dziejw, ktry i
dzisiaj powinien by kademu wyksztaconemu i interesujcemu si losami
ojczyzny Polakowi znany - to jest kilkutomowe dzieo uczonego z krakowskiej
szkoy historycznej, ksidza Waleriana Kalinki, Sejm Czteroletni9. Kto to
dzieo - wszak ju z gr pidziesit lat temu napisane - przeczyta, ten nie ma
wtpliwoci, e ci Polacy, ktrzy, aby mc walczy z Rosj, rzucali si bez
adnych zastrzee w objcia Prus, s istotnymi sprawcami naszej niewoli.
Ksidz Kalinka w dziele swoim niemal nie wspomina o masonerii10. Czyby
w badaniach swoich roli masonerii nie dostrzeg? Trudno to przypuci: jeli
wiedzia o tym, e Berlin posugiwa si stosunkami masoskimi w swej akcji
politycznej na Wgrzech - to nie sposb, by nie wiedzia o roli tyche stosunkw
w akcji tego berliskiego rzdu w o wiele lepiej Kalince znanym, wczesnym
yciu polskim. (Dzisiaj o roli intryg masoskich, ktrych centraln postaci bya
gruba ryba masoska, pruski pose Lucchesini - wiemy dokadnie z licznych
rozpraw K. M. Morawskiego, o ktrych mowa bya wyej). W rnych
miejscach jego dziea dwiczy nuta jakiego niedopowiedzenia, z ktrej
wyczuwa si, i Kalinka wiedzia wicej ni pisa. Czy nie chcia si masonerii
narazi? Czy obawia si, e jawne wystpienie przeciw masonerii jest jeszcze
przedwczesne, e przekrelioby wpyw jego dziea na myl polsk, e lepiej jest
powiedzie mniej, ale za to w tym zwonym zakresie wywrze jaki skutek?
Czy sdzi, e w wczesnym stanie umysw opowiadanie o roli masonerii
byoby przyjte z niedowierzaniem a nawet narazio go na mieszno? Trudno
dzi o tym sdzi.
Mimo tej powcigliwoci, dzieo Kalinki mwi bardzo wiele. Posuchajmy
tylko niektrych cytatw.

Ks. Walerian Kalinka, Sejm Czteroletni, tom I, Krakw 1880. stronic 583, tom II, Lww 1881,
stronic 549, tom III wydany po mierci autora.
10

Wzmianek o masonerii robi zaledwie kilka. Tak np. mwic o nawizywaniu przez Prusy
porozumienia z Wgrami, pisze: Z malkontentami wgierskimi wszed gabinet berliski w tajemne
porozumienie, do czego loe wolnomularskie, szeroko w obu krajach rozgazione, Hertzbergowi
pomogy. (I, 542). Piszc o tym, e pose angielski Halles wprowadzi Stanisawa Augusta w bd,
mwic mu kamliwie o otrzymaniu wiadomoci o stanowisku swego rzdu, zgodnym z tym, co
twierdzi pose pruski Lucchesini, dodaje: Co mogo skoni Hallesa do rozszerzania kamliwej, a
tak wanej nowiny i do powtrzenia jej krlowi? Trudno powiedzie; lecz zapyta si godzi, czy tu
nie gray pewnej roli owe stosunki wolnomularskle, w ktrych caa niemal dyplomacja bya
uwikana, a ktrych sie gwna skupiaa si wwczas w Berlinie? Bd co bd, pod wpywem
sw Lucchesiniego, popartych zrcznie przez angielskiego ministra, Stanisaw August zachwia si
w swym postanowieniu. (II, 51).

Stronnictwo patriotyczne czuo si pocztkowo na sejmie do sabe. Oto co

pisze Lucchesini w swoich raportach do Berlina: .Dezercja ksicia Potockiego
przygnbia patriotw, wtpi o wygranej. W takim razie zdecydowani s
rekonfederowa si i przyzwa pomocy Waszej Krlewskiej Moci. Hrabia
Ogiski i stary ks. Radziwi przyrzekli mi, e jeeli Departament si utrzyma
(chodzi tu o Departament wojskowy, ktry stronnictwo patriotyczne chciao
obali - zreszt za podszeptem Lucchesiniego, przypisek mj), to oni nie cofn
si przed niczym i z orem w rku broni si bd od jarzma, jakie im grozi
(Kalinka I, 183). Gdyby wybucha nowa konfederacja, przez Wasz Krlewsk
Mo poparta, i gdyby by cho cie nadziei, e Galicjanie odzyskaj
niepodlego, to mona liczy, e wszechwadny wpyw Ksinej jego maonki
popchnby go (Czartoryskiego) wraz z caym stronnictwem, do nowego
zwizku. Tymczasem ci, co si do tego gotuj, pracuj w cichoci. Byem
obecny na ich tajnym posiedzeniu i zwierzyli mi si, e chc prosi Waszej
Krlewskiej Moci, aby korpus pruski zbliy si pod Warszaw i zaj Krakw.
Dzi wieczr (pisz to 29 padziernika 1788 r.) bd mia z nimi powtrn
narad i zobacz, z czym do mnie przyjd, tak jednak, aby Waszej Krlewskiej
Moci nie narazi, a ich nie zniechci. Dla Informacji krlewskiej posya stan
garnizonu warszawskiego, ktry wynosi 3.700 ludzi, oprcz puku uanw (500
koni) konsystujcego (stacjonujcego) w pobliu stolicy (Kalinka I, 184). Czy ci
patrioci umawiajcy si potajemnie z przedstawicielem obcego rzdu o
wprowadzenie do kraju wojsk najwikszego wroga swej ojczyzny i o zwalczanie
polityki wasnego krla przy pomocy presji tych obcych wojsk nie bardziej
zasuguj na miano zdrajcw, ni ci, zreszt majcy rwnie nie do narodow
postaw polityczn, co opierali si politycznie o Rosj i w tym oparciu,
ostronie, mozoem wielu lat, budowali niezaleno Polski?
Zapowiedziana tajna schadzka odbya si nazajutrz w nocy (z 30 na 31
padziernika). Sesja z 30 tak przerazia opozycj, e zadano od niego, aby
Buchholtz11 poda now deklaracj, e Wasza Krlewska Mo nie mgby
patrze obojtnie na powikszenie armii polskiej, gdyby nard nie zatrzyma
przy sobie zwierzchnoci nad ni (Kalinka I, 184). Chodzi tu o to, by skasowa
departament wojskowy i wadz nad wojskiem odebra krlowi a odda
sejmowi. Na to, aby t wewntrzno-polityczn spraw przeprowadzi, patrioci
uywaj dyplomatycznej interwencji pruskiej, ktra ma zastosowa grob
przeszkodzenia powikszeniu polskiej armii!
Potrzebowa bd wtedy od W. K. Moci posikw i zadaj jego
protekcji (I, 185, raport Lucchesiniego).
11

Pose pruski, Lucchesini by wwczas agentem, przydzielonym Buchholtzowi do pomocy.

Pniej Buchholtza odwoano, a Lucchesiniego awansowano na jego miejsce.

Naczelnicy stronnictwa zadali, aby W. K. Mo... ukaza im mono

odzyskania na Austriakach przynajmniej salin (kopalni soli) Wieliczki, aby
zniy co na Wile, a za to wszystko kontentowa si nabytkiem Gdaska i
Torunia i ponowionym zarczeniem posiadania prowincji, ktre nieboszczyk krl
pruski oderwa od Polski (I, 185-186, raport Lucchesiniego). A wic umawiaj
si o oddanie Prusom ostatniego posiadanego jeszcze przez Polsk skrawka
Pomorza, mianowicie miast Gdaska i Torunia, w zamian za do mglist
nadziej odzyskania zagarnitej przez Austri Wieliczki i za ulgi celne!
Ju po zapiecztowaniu niniejszego pakietu miaem z nimi schadzk
tajemn (trzeci), na ktrej si upewniem, e jeeli na sesji poniedziakowej
krl polski wemie gr w sprawie komendy nad wojskiem, znaczna liczba
wojewodw i posw, nie baczc wcale na kar, wyznaczon na reprezentantw
narodu za przyzwanie zagranicznej pomocy, zdecydowana jest posa do Berlina
jednego ze swoich, z adresem, podpisanym przez 50 do 60 czonkw Sejmu.
daj wkroczenia wojsk pruskich, by pod ich zason, gw swoich nie
wystawiajc, mogli si rekonfederowa. Rzecz wprawdzie nie zrobiona, ale
zarczam, e wszystkiego uyj, aby ich w tak dobrym usposobieniu utrzyma
(I, 187, raport Lucchesiniego).
Inny rzek, e nard woli raczej by zupenie rozdzielonym midzy obce
mocarstwa, ni znosi dzisiejsz zaleno i e jeeli popchn ich do
ostatecznoci, to obior ksicia pruskiego na krla (I, 204, raport posa
austriackiego, de Cache'go).
Gdy odebrano zarzd spraw zagranicznych krlowi i gdy sejm zacz
mianowa polskich dyplomatw, wybierano ich ostronie, z t przede
wszystkim bacznoci, by od swego Krla nauki ani kierunku nie przyjmowali.
Dostarcza im ich za to Lucchesini (I, 260).
Na sekretarza Legacji ks. Czartoryski wybra za moj porad Batowskiego...
ktrego stale uywaem, kiedy trzeba byo pokierowa Ksiciem i innymi.
Musz mu zrobi podarek pieniny, eby wynagrodzi jego znaczne usugi i
jeszcze bardziej zwiza go z interesami W. K. Moci. Nie znajc zgoa
interesw, podobnie jak jego przeoony, da ode mnie instrukcji, jak maj
postpowa w Berlinie i przyrzekem, e nie odmwi, aby tym lepiej uj ich w
rce i przyuczy do odbierania wskazwek z ministerium W. K. Moci. (I, 262,
raport Lucchesiniego).
(Rybiski) po rwno z innymi zoy przysig na dochowanie sekretu. To
jednak nie przeszkadzao, e rzd pruski mg Deputacj (sejmow do interesw
cudzoziemskich) uwaa poniekd jako biuro swoje. Wwczas i dugo pniej
nie byo tam dla niego adnego sekretu i nic si bez jego woli nie dziao (I,
281).

Naley nieustannie tych ludzi owieca, na czym zaley ich wasny interes i
jaki jest stan Europy. Brak wiadomoci politycznych i administracyjnych u
Polakw i atwo, z jak oni zmieniaj swe opinie, byy przyczyn, e nieraz, w
jednej chwili, o mao nie straciem caego planu dugiej mojej negocjacji (I,
405, raport Lucchesiniego). A wic stronnictwo patriotyczne byo o wasnym
interesie Polski i o stanie Europy owiecane przez posa pruskiego. Mona
sobie atwo wyobrazi, jakie to byo owiecenie!
Najwaniejsze narady stronnictwa patriotycznego prowadzone przez
marszaka Maachowskiego, Sapieh, Ignacego Potockiego i biskupa
Rybiskiego, dotyczce nastpstwa tronu, przymierza z Prusami itd. odbyway
si w cisej przed krlem tajemnicy. Natomiast Lucchesiniemu si...
zwierzano (I, 530-531).
Lucchesini... donosi, e naczelnicy sejmu (ci sami: Maachowski itd.,
przypisek mj) chtnie by ofiarowali Gdask i Toru z jakim maym okrgiem,
pod warunkiem, eby Prusy, w razie mierci Cesarza, popary ich pretensje do
Austrii celem odzyskania Wieliczki. (I, 532). A wic do Gdaska i Torunia
dochodzi w obietnicach ju i may okrg!
Nieco wprzdy, Lucchesini otrzyma rozkaz jechania do Wrocawia, dokd
Pan jego na rewi mia przyby. Korzystali z tej okazji Maachowski, Potocki i
Rybiski, aby do niego i do posa angielskiego nowy szturm w sprawie aliansu
przypuci. Oznajmili im, e Sejm niebawem rozpocznie narady nad form
rzdu, e wstrzymywa tej materii duej niepodobna, e nowy skad rzdu
powinien by ubezpieczony przez przymierze z Prusami, ktre suy bdzie
dla za gwarancj, chocia sam wyraz gwarancja uytym by nie powinien (I,
534). A wic na istot gwarancji pruskiej, ktra by zastpia dotychczasow
rosyjsk gotowi s si zgodzi, byleby j okrelono mniej niepopularnym i
znienawidzonym sowem!
W pierwszych dniach stycznia, porzucajc swe poselstwo w Berlinie,
przyjecha ks. stolnik Czartoryski do Warszawy i zwierzy si przed bliszymi z
deputacji z tym, co mu Hertzberg powiedzia, e gabinet berliski zamierza
wnie ju teraz przy ukadach kwesti odstpienia Gdaska i Torunia. Nie byo
to nowoci dla naczelnikw, bo sami takie ustpstwa Lucchesiniemu w roku
zeszym nasuwali, ale jednak wiadomo ta nieprzyjemnie uderzya. Wikszo
czonkw deputacyjnych nic o zamierzonej cesji nie wiedziaa i nie byo wcale
pewne, jak przyjmie owo danie berliskie; owszem, naleao si obawia, e
wobec tej pretensji Sejm moe cofn si przed aliansem. Nadto nastrczaa si
uwaga, e Gdask i Toru trzeba trzyma niejako w odwodzie, aby niemi
krlowi pruskiemu zapaci za Galicj. Gabinet berliski odgadywa t rachub,
lecz nie myla bynajmniej da si tak lekko pokwitowa; owszem daniem

jego byo uatwi si od razu z Gdaskiem i Toruniem, aby nastpnie za Galicj

zada czego nowego, a duo wicej (II, 21-22).
Szeroki og posw sejmowych nie wiedzia o tym, e Prusy chc za swoj
opiek nad Polsk sowitej zapaty w ziemi polskiej, ale przywdcy si z myl
tej zapaty pogodzili.
Ta myl przyjaby si snadniej u wielkich panw; ci pragn wolnoci
handlowej na Wile, lecz si obawiaj oporu posw i drobnej szlachty, ktra w
swym lepym fanatyzmie zyma si na sam myl ustpienia jakiej czstki
ziemi polskiej obcemu pastwu. Pomimo to, og narodu pojmuje dobrze, e bez
przymierza W. K. Moci, wszystko, co sejm obecny zrobi dotychczas, upa by
musiao na sam odgos zblienia si Dworu petersburskiego z berliskim. I
dlatego, byleby Porta nie pospieszya si z zawarciem pokoju, jest nadzieja, e
Gdask i Toru zdoamy wydrze Polakom (II, 22-23, raport Lucchesiniego).
Nie chodzi tu Lucchesiniemu o zamian Gdaska i Torunia na inne terytorium,
np. Wieliczk. Po prostu chodzi tu o zapat za pewne ustpstwa celne w
projektowanym polsko-pruskim traktacie handlowym. I taka myl przyjaby si
snadniej u wielkich panw!
Wszyscy Polacy, z ktrymi rozmawiaem zeszego roku - rzek pruski
minister Hertzberg do Zabockiego - zarczali mi, e nie bdzie trudnoci w tym
ustpieniu (Gdaska i Torunia); nawet ks. stolnik Czartoryski, minister
Rzeczpospolitej, to samo zdanie wyrazi (II, 44).
Nieco pniej uznano potrzeb utworzenia osobnego komitetu, ktry by,
dziaajc tajemnie, kierowa Rzeczpospolit i Galicj zarazem. Do skadu
komitetu wszed marszaek Maachowski, Ignacy i Seweryn Potocki, a jako
penomocnik Galicji, Ignacy Morski; zbytecznie dodawa, e caego grona
Lucchesini by naczelnym, cho nieurzdowym przewodnikiem. Ta wadza
tajemna, o ktrej istnieniu ani Krl, ani nikt zreszt w sejmie nie wiedzia, bya
przez kilka miesicy spryn, poruszajc i sejm, i komisje sejmowe, i szlacht
galicyjsk. Jak zwykle po konspiracyjnych robotach, mao z niej pozostao ladu,
i dzi niepodobna opowiedzie dokadnie jej histori; atoli wpatrzywszy si
dobrze, nietrudno dostrzec jej rki przewodniej we wszystkich wczesnych
dziaaniach Rzeczpospolitej. W sejmie stawiano wnioski, uchwalano prawa,
jedne traktaty zawierano, drugie odrzucano; w komisji wojskowej zmieniano
lokacje wojska, skupowano przybory wojenne, wysyano dziaa, bro rczn, a
dlaczego - nikt nie wiedzia: wiedzieli tylko czonkowie komitetu i Lucchesini
(II, 86-87). Mamy tu zjawisko, ktre i pniej tylekrotnie bdzie si w dziejach
Polski zaznacza: konspiracyjn organizacj, polsk, patriotyczn, nawet pen
zacnych chci, lecz w istocie - kierowan przez agentw Prus i dziaajc
wycznie na ich korzy.

Po uchwaleniu komisariatu mona ju byo pomyle o opatrzeniu wojska i

rozlokowaniu go wedle potrzeb zbliajcej si wojny. Nad tym wic teraz
Marszaek szczeglniej pocz pracowa; razem z Lucchesinim, przeglda pilnie
etaty i tabele pukowe i plan rozpooenia (dyslokacji) wojska ukada. Komitet
tajemny, pisze Lucchesini, jest zupenym panem w deputacji zagranicznej i w
komisji skarbowej; tylko w wojskowej nie ma jeszcze wikszoci, lecz niebawem
przyjdziemy do tego (II, 101) A wic o pracy komitetu, ktry by tajny wobec
krla polskiego, szy do krla pruskiego szczegowe raporty!
Cytatw tych chyba wystarczy, na dowd, e stanowisko stronnictwa
patriotycznego nie byo bynajmniej nie mniej zalene wobec obcych mocarstw od
stronnictwa krlewskiego i e rozpowszechniony dzi pogld, i walczyy
wwczas z sob kierunek filorosyjski i kierunek prawdziwie niepodlegociowy,
jest pogldem co najmniej niecisym. Po prostu, istniay wwczas dwie
orientacje: rosyjska i pruska. Kierunku zupenie niezalenego nie byo (zreszt,
jeli chodzi o niezaleno nie tylko ukrytych intencji i zamierze, lecz i
widocznych na zewntrz dziaa - w wczesnych warunkach, w wczesnym
stanie faktycznej siy naszego pastwa, by nie mogo). Zachodzia midzy nimi
tylko ta rnica, e po pierwsze, polityka w duchu orientacji rosyjskiej bya
prowadzona przez krla, to znaczy legalnego zwierzchnika egzekutywy
pastwowej, zawsze i w kadym kraju majcego prawo komunikowa si z
obcymi rzdami, a nawet, w razie politycznej nieuchronnej koniecznoci,
zawiera z nimi kompromisy (czyli stosowa si czciowo do ich da),
wchodzi z nimi w porozumienia, udziela im informacji o wasnym pooeniu
itd. - za polityka w duchu orientacji pruskiej prowadzona bya przez osoby, do
reprezentowania caoci pastwa nieupowanione, a to, zwaszcza gdy
dokonywane jest w sposb konspiracyjny, zasuguje zawsze, nawet jeli intencje
byy dobre, na miano zdrady. Nie do jest mie dobre intencje - trzeba rwnie,
by i skutek by dobry. Nawet trafnie pomylana polityka zagraniczna, gdy
prowadzona jest - i to w drodze potajemnych narad z obcym pastwem - przez
osoby prywatne, wprowadza tylko zamieszanie i anarchi, za dla osignicia
celu jest za saba). A po wtre, z tych dwch orientacji, pruskiej i rosyjskiej, tylko
orientacja rosyjska - zreszt stosowana o wiele wytrawniej i umiejtniej, ni
amatorska polityka patriotw, przewanie poczciwych hreczkosiejw,
ulegajcych chwiejnym nastrojom warszawskiej, sztucznie przez wpywy
masoskie podniecanej publicznoci - bya polityk rozsdn. Orientacja
rosyjska, przy wszystkich swych ujemnych stronach, dawaa szanse stopniowego,
powolnego wybrnicia z bagna, w ktrym si Polska znalaza. Orientacja pruska zwaszcza, gdy stosowano j tak bez zastanowienia, z tak lepym do Prus
zaufaniem - moga mie jeden tylko skutek: ostateczn katastrof pastwa.

Zdawaoby si, e i lepy powinien by to wwczas widzie i powinien to

rozumie dzisiaj.
Ale zalepienie jest gorszym rodzajem lepoty, ni lepota fizyczna.
Zalepienie w tej sprawie jest skutkiem umiejtnych oddziaywa masonerii.
Masoneria sprawia, e ludzie owych czasw, w zalepieniu, nie widzieli
niebezpieczestwa pruskiego i nie rozumieli na zimno obmylanych, z ca
systematycznoci przygotowywanych do wcielenia w ycie, pruskich de
rozbiorczych. Masoneria sprawia, e ludzie dzisiejsi przewanie najsabszego o
wypadkach w okresie sejmu czteroletniego nie maj pojcia.
Jeli chodzi o dzieo Kalinki - dzieo druzgoczce, bo oparte na
niezwalczonych dowodach, wydobytych mozoln prac z obfitych
wspczesnych archiww, nie tylko polskich, lecz i rzdowych zaborczych - jest
ono prawie cakiem przemilczane. Pogld ogu na epok sejmu czteroletniego
ksztatuje si w cigu tych pidziesiciu lat od wydania tego dziea tak, jakby
ono wcale nie byo napisane, podrczniki szkolne przechodz nad ustalonymi
przez nie faktami do porzdku dziennego, publicystyka polityczna z
dowiadcze i nauk historycznych, w dziele tym zestawionych, wcale nie
korzysta.
A na uytek tych nielicznych, ktrzy z literatur historyczn obeznani s
bliej, nauka, reprezentujca tendencj masosk, spreparowaa replik, ktra w
sposb wprawdzie cakiem goosowny, ale za to bardzo pewny siebie wysuwa
tez, e polityka stronnictwa patriotycznego, cho zakoczya si katastrof
drugiego rozbioru, bya polityk w zaoeniu suszn. T replik jest szeroko
rozreklamowane, wydawane w kilku kolejnych wydaniach dzieo znanego
ydowskiego historyka, Szymona Askenazego, Przymierze polsko-pruskie.
Dzieo to przyguszyo Sejm Czteroletni Kalinki. Przecitny, wyksztacony
Polak, Interesujcy si histori ojczyst, dzieo Askenazego zwyk czyta - ale o
dziele Kalinki wie niewiele ponad to, co si z ostrych przeciw temu dzieu
wycieczek w dziele Askenazego dowiedzia.
Trzeba byo wydoby si wreszcie z bezwadnej, z nieruchomej, biernej
agonii, z nicoci. Trzeba byo albo z dworami cesarskimi pj na Turcj - a
widzielimy, jaka to bya droga i jakie widoki. Albo te trzeba byo pj na
dwory cesarskie - a tedy pj byo mona jedynie z Prusami. Dylemat by
prosty. adna dzisiejsza hiperkrytyka dziejopisarska, adne dziejopisarskie
esprit d'escalier, adne niewczesne, spnione rekryminacje, nie s zdolne
zaciemni tego najprostszego dylematu, stawianego przez najprostszy ludzki
rozsdek12.
12

Szymon Askenazy, Przymierze polsko-pruskie, Wyd. III, Warszawa 1919. stronica 43.

Traktat by zawarty. Zawarty przez Rzeczpospolit w dobrze zrozumianym

interesie wasnym. Zawarty przez Prusy nie dla pustego brzmienia, lecz z
istotnej potrzeby, w chwili przeomowej, dla nieodwocznego czynu. Chwila
zawioda, bo zawid czyn. Std, i std tylko, zawid traktat. Std te, nazajutrz
po zawarciu przymierza, zacz si jego rozkad13.
Oto s podstawowe tezy dziea tego yda (niechrzczonego), ktry sta si
znakomitoci w polskiej nauce historii i mentorem polskiego spoeczestwa, a
zarazem wybitnym polskim politykiem. Nie potrzeba dodawa - jak dalece s
one goosowne. Tym, ktrzy odnosz si z niedowierzaniem do naszych
twierdze o masoskiej tendencji, dominujcej w naszych pojciach o historii,
mona by zaleci przeczytanie rwnoczesne dziea Kalinki i dziea Askenazego
i porwnanie ich ze sob. Przekonaj si naocznie, e ta tendencja, naginajca
twierdzenia historyczne do tez z gry powzitych, nie tylko istnieje, ale jest
nawet do grubymi nimi szyta.
Na zakoczenie, aby oglne uwagi o sejmie czteroletnim wyczerpa,
wspomnijmy jeszcze, e odgrywaa w nim pewn rol grupa posw
ydowskiego pochodzenia. Zasiadali na awach poselskich: Szymanowscy,
Orowscy, Jasiscy, Jzefowicze, Hlebiccy (wywodzcy si od Michela
Ezofowicza), Wojciech Turski i inni. Byli to ludzie bardzo zamoni, piastujcy
godnoci szambelanw krlewskich, kasztelanw, starostw, podkomorzych i
czenikw. Im zawdziczali Izraelici skuteczn obron podczas rozruchw
antyydowskich w Warszawie, ktre wybuchy w okresie sejmu czteroletniego.
Posowie litewscy, wrd ktrych znajdowao si wielu kryptoydw,
owiadczyli si za synami Jakuba, podczas gdy pozostali wzili w obron
mieszczan14.

*
*

Po tym przydugim wstpie, koniecznym dla przeamania nieufnoci

czytelnika wobec tak miaych twierdze, rehabilitujcych (przynajmniej w
pewnym stopniu) polityk Stanisawa Augusta i potpiajcych polityk sejmu
czteroletniego, moemy przej do kolejnego opisu wydarze w epoce tego
sejmu.
Punktem wyjcia wydarze, skadajcych si na t epok by fakt, e Rosja i
Austria wpltay si w wojn z Turcj. Rwnoczenie Rosja znajdowaa si te w
wojnie ze Szwecj. Pastwa, stanowice bliszych i dalszych ssiadw Polski,
podzieliy si na dwa obozy: jeden z tych obozw stanowiy dwa cesarstwa
13

Str. 74.

14

Cytat z Didiera, Frankici w epoce Insurekcji, Myl Narodowa, Warszawa, 1934, Nr. 31.

(Rosja i Austria), drugi - to bya Turcja. Natomiast Prusy byy neutralne, lecz z
Turcj sympatyzujce, a poza tym zaprzyjanione z Angli i Holandi, to bya
wreszcie Szwecja.
Polska znalaza si midzy dwiema przeciwstawionymi sobie koalicjami.
Dawao to Polsce znacznie zwikszon swobod ruchw.
System polityczny Stanisawa Augusta polega na staym utrzymywaniu
dobrych stosunkw z Rosj. System ten wymaga liczenia si z tym, co ze swej
strony stanowio system polityki rosyjskiej. Do systemu polityki rosyjskiej
naleaa zasada gwarancji15, polegajca na tym, e w tym, co si dziao w Polsce,
nic, przynajmniej w rzeczach wikszej wagi, nie mogo ulega zmianie bez zgody
rzdu rosyjskiego. By to stan rzeczy wysoce dla Polski krpujcy (nie mwic
ju o tym, e by upokarzajcy), ale jak ju widzielimy wyej, nawet w tym
stanie rzeczy udawao si uporczyw prac, bez formalnego dokonywania zmian
zasadniczych, osiga faktyczn, stopniow napraw Rzeczypospolitej. Tak np.
w rzeczach wojskowych, udawao si podwysza stopniowo si liczebn armii,
a przede wszystkim, odbudowywa jej warto bojow.

15

aden Polak, majcy jakie takie poczucie dumy narodowej, nie moe bez rumieca wstydu
myle o tym, e Polska doznaa takiego ograniczenia swej suwerennoci, jakim bya gwarancja jej
urzdze wewntrznych przez obce mocarstwo. Ale jeszcze gorszymi i powodujcym jeszcze
wikszy wstyd upokorzeniem byy rozbiory. Gwarancj trzeba si byo stara zrzuci, ale nie wolno
byo czyni tego w sposb tak nieudolny, by dosta si z deszczu pod rynn i zamiast zrzucenia
gwarancji osign obalenie pastwa. Nad usuniciem takich rzeczy, jak obca gwarancja, rozbiory
itp. z chwil, gdy si raz dopucio do nich, pracowa trzeba nastpnie umiejtnie, wytrwale i przede
wszystkim - cierpliwie. Wybuchy zniecierpliwienia, gwatowne szamotania nigdy tu celu nie
osign - raczej pooenie pogorsz.
Pamitajc o okresie gwarancji w Polsce, pamita musimy zarazem, e takie same okresy
przeyy i niektre inne pastwa. Prototypem gwarancji rosyjskiej w Polsce bya nieco starsza
gwarancja rosyjska w Szwecji: Rosja tak samo gwarantowaa anarchi szwedzk, jak Polsk
ambasadorowie rosyjscy odgrywali tak samo wielk rol w Stockholmie, jak w Warszawie, nawet
nazwa gwarancji uyta bya jednakowo tu i tam. W gruncie rzeczy czym zupenie podobnym jest
ingerencja pastw koalicyjnych w sprawy wgierskie dzisiaj. (Akt wewntrzno-pastwowy, jakim
byaby restauracja Habsburgw, nie moe by dokonany bez zgody obcych mocarstw). Rwnie i
Niemcy powojenne, obarczone przez traktat wersalski szeregiem ogranicze swej suwerennoci,
przeyy co w rodzaju systemu gwarancyjnego.
Gwarancja obcego mocarstwa jest rzecz krpujc i upokarzajc. Ale ostatecznie, nie jedna tylko
Polska przeya w swych dziejach takie skrpowanie i upokorzenie. Lecz jedna tylko Polska
poradzia sobie z tym upokorzeniem w ten sposb, e rzucia si na olep, z prawdziwie histeryczn
nierozwag, w wir wydarze, rzekomo majcych j od tego upokorzenia uwolni, a w
rzeczywistoci bdcych prost drog do daleko wikszego upokorzenia, upokorzenia, jakiego
aden inny wielki nard prcz Polski nie dozna: blisko ptorawiekowych rozbiorw.

Moment, gdy Rosja zaprztnita bya powanymi wasnymi kopotami

wojennymi by dobr sposobnoci po temu, by bez naruszania dobrych z ni
stosunkw, wze politycznej zalenoci Polski od niej znacznie rozluni.
Stanisaw August postawi sobie za cel wyzyska ten moment dla przeksztacenia
wojska polskiego z formacji, ktra miaa znaczenie jedynie kadry, na armi,
ktra by stanowia ju realn si. A stanie si realn si byoby automatycznie
pocigno za sob wzrost samodzielnoci politycznej.
Oczywicie, plan ten pragn Stanisaw August przeprowadzi w ten sposb,
by z zasadniczym systemem utrzymywania z Rosj dobrych stosunkw nie
zerwa. Dobre stosunki z Rosj chroniy Polsk przed zaborczoci Prus,
zerwanie z Rosj postawioby Polsk sam na sam z potg prusk, a na to, nie
majc jeszcze silnej armii, nie mona byo sobie pozwoli. Zreszt, rwnie i
rzucenie wyzwania samej Rosji nie byo bezpieczne: naraao to na zemst z jej
strony z t chwil, gdy odzyska ona swobod ruchw, co mogo si sta zanim
nowa armia polska powstanie. Zreszt, rwnie i ta nowa armia nie moga by
jeszcze tak silna, by moga uwolni Polsk od potrzeby sojuszw, a zwaszcza by
moga sprosta wschodniemu i zachodniemu ssiadowi na raz. Wybr midzy
dwoma moliwymi sojuszami, sojuszami opartymi co najwyej na innych
podstawach, nie tak upokarzajcych, jak dotychczasowy system gwarancji,
musia by brany w rachub jako konieczno nieuchronna rwnie i na okres
powojenny. A rzecz prosta, spord tych dwch sojuszw, sojusz z Rosj nadal
mniej przedstawia zych stron.
Stanisaw August postanowi wic skorzysta z kopotw Rosji w tym celu,
by uzyska z jej strony zgod na to, co chcia w Polsce przeprowadzi, a nie, by
to przeprowadzi wbrew jej woli i nie ogldajc si na ni.
W tym celu rozpocz gr dyplomatyczn, zrczn i uwieczon
powodzeniem. Zaproponowa Rosji sojusz w wojnie z Turcj, z tym, e Polska
powikszy sw armi, aby mc w tej wojnie wzi udzia, e wprowadzi szereg
reform wewntrznych, wzmacniajcych wadz krlewsk, e otrzyma od Rosji
powan pomoc finansow, oraz e w wyniku wojny uzyska kawaek Besarabii,
wraz z portem Akermanu nad morzem Czarnym. Rosja chtnie by widziaa w
wojnie polskie posiki, lecz nie dogadza jej ten ostatni warunek (ktry zreszt
niektrym czynnikom rosyjskim, np. ambasadorowi Stackelbergowi wydawa si
moliwym do przyjcia, gdy polski korytarz czarnomorski oddzieliby Rosj
od Austrii). Po dugich pertraktacjach, cesarzowa Katarzyna zgodzia si na
zamieszczenie w traktacie warunku wynagrodze terytorialnych dla Polski, bez
bliszego atoli ich oznaczenia16.
16

Kalinka, I, 84.

Ostatecznie, do traktatu sprzymierzeczego i do udziau Polski w wojnie z

Turcj nie doszo. Pozosta jednak owoc z pertraktacji, w postaci zgody Rosji na
swobodne zwikszenie armii polskiej, oraz na przeprowadzenie reform.
Aby uzyska podatki na zwikszenie armii, oraz przeprowadzi reformy, krl
natychmiast zwoa sejm. Niestety, sejm ten (zwoany przez krla pod wzem
konfederacji, a wic przeprowadzajcy uchway zwyk wikszoci gosw, bez
liberum veto), cakowicie si krlowi wymkn z rk. A bylimy ju na dobrej
drodze do odzyskania si!
Ckolwiek bd, byo za co dzikowa Bogu, e wrd trudnoci, w jakich
mocarstwa zaborcze byy uwikane, zostawiono nam w domu nieco folgi i e
pord wojny ssiedzkiej, nard mg dwiga si ostronie, w neutralnoci
niezbrojnej jeszcze, ale ju zbrojcej si; e co przecie istotnego dla
wzmocnienia Rzeczpospolitej mona byo przedsiwzi w tym czasie, z
wyranym przyzwoleniem Rosji a nawet wspdziaaniem jej ambasadora, z
cichym przyzwoleniem Austrii. To chwilowe ugaskanie ssiadw byo zasug
Stanisawa Augusta. A dlaczego z niej nie korzystano, za czyj spraw, przez
jaki zbieg okolicznoci, przez jak znowu polityczn fantazj, czy patriotyczn
niecierpliwo ten program dozna tak stanowczej odmiany i w swej podstawie i
w swoich rozmiarach, to wanie dalsze opowiadanie ma na celu wykaza17.
Okazao si wkrtce, e wikszo na sejmie posiadao nie stronnictwo
krlewskie, ale opozycja. Idc za wieym przykadem Holendrw i Belgw,
opozycja daa sobie tytu stronnictwa patriotycznego. Tymczasem w jej
mowach patriotyzmu nie zna; troski o si, o bezpieczestwo Rzeczpospolitej, o
ad wewntrzny bardzo mao; a tylko niepokj o wolno i bezpieczestwo
indywidualne, jakoby przez rzd zagroone, o co w Polsce doprawdy najmniej
naleao si niepokoi18.
Opozycja skadaa si waciwie z dwch grup. Jedn z nich tworzyo
waciwie stronnictwo patriotyczne, ludzie na og wiatli i o dobrych chciach,
lecz politycznie niedowiadczeni i bdcy cakowicie pod wpywem l. Ich
pogldy byy oparte na pobudkach cile uczuciowych, niewyrozumowanych nienawidzili Rosji i byli peni zaufania, szacunku i uznania, a nawet uwielbienia
dla Prus.
Drug grup byo niewielkie stronnictwo hetmaskie, warcholskie i
bezideowe, zwizane najcilej z pewnymi czynnikami rosyjskimi, mianowicie z
rosyjskim wielkorzdc ziem poudniowych, ksiciem Potemkinem
(Patiomkinem). O ile stronnictwo krlewskie wyznawao rosyjsk orientacj
17

Cytat z Kalinki, I, 95.

18

Cytat z Kalinki, I, 172.

(znosio si zreszt nie z Potemkinem, lecz bezporednio z Petersburgiem), o tyle

stronnictwo hetmaskie byo obozem ludzi, po prostu od Rosji, a raczej od
pewnych jej czynnikw, uzalenionych.
Ot rzecz ciekawa, e oba te stronnictwa - patriotyczne i hetmaskie - szy
na sejmie czteroletnim, zwaszcza przez pierwszy jego okres, na og rka w rk
i wsplnymi siami przeprowadzay polityk, opozycyjn wobec polityki krla, a
opierajc Polsk o Prusy.
Co w tym najdziwniejsze, pisa raz Stanisaw August, to e Sapieha
najwawiej gada przeciw Moskwie, tak, e ludzie pytaj, czy ks. Potemkin sta
si nieprzyjacielem imperatorowej, na co ja odpowiedzie nie umiem19. Rzd
austriacki otrzymywa z Warszawy doniesienia, e partia hetmaska, czyli
potemkinowska, zczya si z pruskim stronnictwem. Ot ten ostatni
mianowicie fakt, nabawi kanclerza (Kaunitza) mocnego niepokoju.
Przypuszczajc, e to nie mogo sta si bez przyzwolenia ksicia Potemkina,
przychodzi on do tego, i zaczyna wtpi o prawdziwych zamiarach Rosji i pyta,
czy ona nie otwiera sobie po cichu drzwiczek do przymierza z Prusami?20.
Ten na pozr zagadkowy fakt propruskiego stanowiska ugrupowania,
zalenego od Rosji, w ktrej polityce aden zwrot w istocie jeszcze nie
zachodzi, wyjania si w sposb bardzo prosty: obie partie opozycyjne
sterowane byy przez masoneri, ktra, nie niszczc odrbnoci obu stronnictw,
umiaa jednak, w rzeczach zasadniczych, polityk ich skoordynowa21.
19

Kalinka, I, 222.

20

Kalinka, I, 326-327.

21

Co do protektora, patronujcego stronnictwu hetmaskiemu, ks. Potemkina, nie by on zdaje si

rwnie polityce masoskiej obcy. Mia on swoje wasne cele i wasn polityk, niezupenie si
pokrywajc z urzdow polityk rosyjsk. Marzy on o wykrojeniu dla siebie osobicie, udzielnego
pastwa, pod nazw Dacji, ktre by objo Modawi, Wooszczyzn, Besarabi, poudniowowschodnie ziemie Polski, a moe i Zaporoe i Krym. Marzy tym bardziej, e na wypadek mierci
Katarzyny, ktrej by faworytem, a od ktrej by duo modszy, nie czu si w Rosji bezpieczny. O
tych projektach Potemkina pisze obszernie Askenazy w Przymierzu polsko-pruskim (str. 45 i
nastpne). Ot znana mi jest teza jednego z badaczy sprawy ydowskiej (.p. Bohdana Derynga),
e z projektem utworzenia Dacji czyy si plany kolonizacji ydowskiej, ktra by wytworzya w
owej Dacji masowe skupienie ludnociowe ydowskie i nadaa wybitne pitno ydowskie samej
dackiej pastwowoci - i e snujce si i pniej i znajdujce nawet prby praktycznej realizacji w
nowoczesnej polityce kolonizacyjnej bolszewickiej (na Krymie i gdzie indziej), plany ydowskiej
kolonizacji w pasie nadczarnomorskim, s dalszym cigiem owych planw, dotyczcych
potemkinowskiej Dacji. Nie jestem kompetentny do zajcia w powyszej sprawie jakiego
stanowiska, - uwaam jednak, e nie jest od rzeczy, bym o powyszym pogldzie, choby tylko jako
o hipotezie czy pogosce, wspomnia. Nawiasem mwic, gruntowne zbadanie powyszej kwestii
mogoby by interesujcym tematem dla ktrego z gbiej wczesn epok studiujcych
historykw.

Opozycja w dziaalnoci swojej posugiwaa si metodami - typowymi dla

poczyna, za ktrymi kryje si masoneria - sztucznego podniecania opinii
przeciw Rosji i stronnictwu krlewskiemu. Jedn z tych metod byo szerzenie
przewiadczenia, e stronnictwo krlewskie dziaa z pobudek niepatriotycznych,
e jest przekupione przez Rosj, lub przez przywdcw stronnictwa
krlewskiego22. - Jest rzecz wiadom, e Rosja istotnie sobie przekupstwem
stronnikw w Polsce jednaa. Spis ludzi, ktrzy pobierali zasiki z ambasady
rosyjskiej jest ju dzi znany dokadnie. (Podaje go Kalinka, I, 277-278). Z tego
korzystaa opozycja by caemu stronnictwu, wyznajcemu orientacj rosyjsk,
zarzuca sprzedajno. W istocie, stronnictwo to jako cao dziaao z pobudek
czystych i bezinteresownych. Jednak w chwili stanowczej, wobec opinii
namitnej i podejrzliwej, stracili odwag nie tylko zapaceni przez ni (Rosj),
ale i ci, co w stosunkach z rzdem rosyjskim, pod wzgldem pieninym nie
mieli sobie nic do zarzucenia23. Niepospolitej trzeba byo odwagi, aby w tych
warunkach wypowiedzie gono swe zdanie, przeciwne publicznoci... Przyszo
do tego, e posowie, rozsdnie przemawiajcy, uwaali za konieczne gosy swe
zaczyna, albo koczy przysig, e od nikogo adnych pienidzy nie brali.
Tak Wawrzecki, powiedziawszy wyborn mow...w ten sposb zakoczy sw
mow... Na gos mj racje przyjm, ale impresyj, inwektywy adnej. Kocz
wic gos mj t wit przysig, e jeeli obcej influencji (wpywom) ulegam,
jeeli z ktrymkolwiek ministrem cudzoziemskim podczas sejmu rozmawiaem,
jeli teraz albo kiedykolwiek mwiem z obcej podniety, a nie z wasnego
przekonania, jeli celem chci, ycze, zdania mego nie jest spokojno,
porzdek, niepodlego, sia, bezpieczestwo, szczcie kraju, jeeli na ostatek
nie jestem czysto i cay partii Rzeczpospolitej polskiej, Boe zabij mnie na
duszy i na ciele... Wtpi, iby zdarzyo si w jakim sejmie, aby posowie
nieskalani musieli takimi przysigami doprasza si uwagi suchaczy i broni si
W zwizku z powysz kwesti, warto wspomnie, e Potemkin usiowa organizowa nad
morzem Czarnym ydowskie formacje wojskowe (ydowsk konnic) i ze kto wie, czy synny
pniej Berek Joselewicz nie wyszed z tych formacji. (Patrz: Adam Skakowski, Z dziejw
Insurekcji 1794 r.. Warszawa 1926. str. 32).
Dodatkowo naley wspomnie, e Potemkin myla rwnie o zostaniu po mierci Stanisawa
Augusta krlem polskim. (Kalinka, II, 461).
22

Patrz np. charakterystyczny opis u Kalinki, I, 217-218, jak ukuto przydomek pieczeniarzy na
oznaczenie caego stronnictwa krlewskiego, dlatego, e posowie, stronnicy krlewscy, czsto
korzystali z gocinnoci marszaka nadwornego i w dzie posiedze jadali u niego obiady.
Korzystanie natomiast z takieje gocinnoci u ks. Radziwia i ks. Czartoryskiego dziaaczy
opozycyjnych, nikomu za ze brane nie byo.
23

Cytat z Kalinki, I. 278.

od domysw i oskare, ale te wtpi, aby bya gdzie tyrania tak wielka, jak
wwczas tak zwanej partii patriotycznej, a dugie lata bezczelnej sprzedajnoci
zdaway si j usprawiedliwia24.
To, co powiedziano wyej, nabiera tym wikszej wyrazistoci, jeli zway,
e stronnictwo patriotyczne bynajmniej nie byo pod wzgldem pieninym
bez zarzutu. Wprawdzie ambasada pruska nie stosowaa systemu przekupywania
ludzi, Lucchesini sta bowiem na stanowisku, e lepiej jest, by stronnictwo
pruskie (patriotyczne) miao opini bezinteresownoci. Ale za to na szerok skal
stosowany by przez Prusy - system poyczek. Zdarzali si czonkowie sejmu
(np. Rybiski), ktrzy prosili Lucchesiniego o poyczki w wysokoci 50.000 do
60.000 talarw. Nie byo mowy o pensjach, gdy wiee prawo nakadao
przysig: jako pensji zagranicznych nie braem i nie bior - ale prawo to nie
wspominao o poyczkach25. Czy poyczki te pniej zostay spacone - nie
wiemy. Gdy, wobec przeduajcego si sejmu, posowie wyczerpali swe zasoby
pienine i zmuszeni byli rozjeda si do domw, Lucchesini poyczkami
umoliwi im pozostanie w Warszawie. Faktem jest, e daleko mniej
stronnikw pruskich wydalio si z Warszawy, nili przyjaci krlewskich26.
Stronnictwo, ktre dziki pruskim, choby tylko poyczanym pienidzom,
utrzymywao swoj wikszo na sejmie, nie miao wic moralnego prawa do
zarzucania finansowej zalenoci od obcego rzdu, obozowi, ktry w swojej
masie skada si z ludzi bez zarzutu27.
Stosowano i inne sposoby sztucznego wytwarzania nastrojw, sprzyjajcych
ugruntowywaniu si w sejmie i w oddziaujcej na atmosfer sejmu publicznoci
warszawskiej, orientacji pruskiej. Organizowano bezinteresown lub nawet
patn klak w sejmie, oraz system wywierania na posw wpywu przez damy28.
Sprowadzono z prowincji kilkadziesit ubogich i kalek bez rk, bez ng, bez
palcw; ci gdziekolwiek byo zgromadzenie publiczne, stawali rzdem, proszc o
jamun i skarc si, e byli barskimi konfederatami i e ich Drewicz tak po
barbarzysku kaleczy29.

24

Cytat z Kalinki (wzgl. ze rde, przez Kalink cytowanych), I, 216.

25

Cytat z Kalinki, I, 449.

26

Cytat z Kalinki. I, 449.

27

Patrz Kalinka, I, 279-280, oraz I. 448-449. Warto tu doda, e rosyjski ambasador Buhakow by
zdania, i Prusy szafoway apwkami. (Patrz Kalinka, III, 9).
28

Kalinka. I, 218-222.

29

Cytat z Kalinki, I. 214.

Ale najbardziej niegodziwym z tych sposobw - byo rozpuszczenie pogosek

(faszywych), e Rosja zamierza wywoa na Ukrainie, Podolu i Woyniu bunty
chopskie i rze Lachw oraz rozptanie akcji, ktra miaa dostarczy
dowodw na to, i pogoski te - majce wywoa oburzenie w stosunku do Rosji i
odwrci serca od orientacji rosyjskiej - s prawdziwe. Akcja ta doprowadzia (na
Woyniu) do krwawych wydarze, tak ohydnych, e stanowi one na naszej
historii plam niezmyt. Polegay one na niezliczonej iloci egzekucji na ludziach
bez wszelkiej wtpliwoci niewinnych, na biciu i katowaniu (niektrzy chopi
dostawali po 1.100 kijw), na bezmylnych i opartych na najbahszych
podejrzeniach represjach. Midzy innymi, dla postrachu, skazano na mier kilku
zupenie niewinnych ksiy unickich i na dwch z nich (ks. Benderwskim i ks.
Borkowskim) wyroki (przez cicie) wykonano30. Przykro te rzeczy opowiada,
ale wiedzie je trzeba, choby dlatego, aby zrozumie pniejsze wypadki. Odtd
chop ruski na Woyniu sta si jeszcze zawzitszym rzdw polskich
nieprzyjacielem; w czasie kampanii 1792 r., ks. Jzef skary si ustawicznie, e
nie moe znale adnego chopa, ktry by mu o ruchach armii nieprzyjacielskiej
donosi; kiedy przeciwnie wszystko, co si w wojsku polskim dziao, byo
dokadnie Moskwie wiadome; przychodzio do tego, e musiano a z Warszawy
sprowadza ludzi do ledzenia obrotw rosyjskich. Odtd te i ksidz unicki na
Woyniu, ktry i dawniej nie by w wierze umocniony, straci do reszty
przywizanie do kocioa, i wiadomo, e do byo pniej jednego ukazu
Katarzyny, aby unia na Rusi niemal od razu znikna31. - Tak wic udzia rki
pruskiej w wywoaniu rozdwojenia midzy mas ludow rusk, a narodem
polskim, nie ogranicza si tylko do wydarze najwieszych, lecz zaznacza si
ju ptora wieku temu...
Te i temu podobne sposoby, metody i zabiegi, stopniowo osabiay i
kompromitoway
orientacj rosyjsk
i
rwnoczenie,
pozbawiay
sprzymierzecw krla. Nieznaczna wikszo krlewska na sejmie zamienia
si najpierw na mniejszo, a wreszcie stopniaa do nic nie znaczcej garstki,
sejm, nie od razu zreszt, powoli i stopniowo, sta si wyczn domen
opozycji, a tym samym - narzdziem w rku Lucchesiniego.
Jak mwi bezimienny poeta (zdaje si, Krasicki):
Chcesz wiedzie, co s dzisiaj Zgromadzone Stany?
Ja ci sowem odpowiem, e to s organy,
Gdzie kady klawisz tknity sw powinno czyni,

30

Kalinka, I, 364-382.

31

Cytat z Kalinki, I, 376-377.

Organista za na nich - teraz Lucchesini!32.

Ju nie dobija si o ni (przewag na sejmie), ale uywa jej tylko,
potrzebowa gabinet berliski; odtd i dugo potem, nic ju bez pozwolenia Prus
nie dziao si w sejmie, pomimo wszelkich wysile krla i garstki wiernych,
ktra przy nim wytrwaa33.
Sejm, jak ju powiedziano wyej, by zwoany dla uchwalenia podatkw na
wojsko. Od spenienia tego wanie, najwaniejszego zadania sejm si wytrwale
wykrca. Miao to swoj przyczyn w tym, e rzd pruski by zwikszeniu
polskiej siy zbrojnej zdecydowanie przeciwny i uywa wszystkich swoich
wpyww, by pod rozmaitymi pretekstami uchway podatkowe odwleka.
Ju na pocztku sejmu, na posiedzeniach, poczynajc od dnia 16 padziernika
1788 r., zacza si walka o wojsko. Opozycja wystpia z daniem, by wojsko
skadao przysig wiernoci nie na rce departamentu wojskowego, lecz na rce
sejmu, co miao by krokiem na drodze do wyrwania wojska spod wadzy
departamentu. Ledwo udao si - przy przewadze siedmiu gosw - przeforsowa
kompromisowy wniosek krla, e nie cae wojsko, ale departament, jako
najwysza wadza nad wojskiem, zoy przysig na wierno sejmowi. Ale
opozycja miaa w zanadrzu inny jeszcze, bardziej niebezpieczny wniosek: aby z
gry ustali ilo wojska, ktr si chce utworzy, a natomiast odoy na
pniej debaty podatkowe. Wniosek ten, przez niby konkretne uchwalenie tego,
co si w dziedzinie wojskowej ma robi, dawa ujcie patriotycznym dobrym
chciom posw - a zarazem istotny warunek urzeczywistnienia zamiaru
pomnoenia wojska, rodki finansowe, odkada ad calendas graecas (na czas
nieokrelony kalendarze greckie nigdy nie istniay). Na prno radzi krl
wprzd ustanowi, jak cz majtku swego chce nard ofiarowa na potrzeby
publiczne, a dopiero nastpnym krokiem i do udeterminowania (ustanowienia)
liczby wojska34. Sejm domaga si debatowania najpierw nad liczb wojska.
Dnia 20 padziernika miao miejsce gosowanie w tej sprawie. Stronnictwo
krlewskie, liczc si z warunkami realnymi, proponowao, by oznaczy tak
liczb wojska, jak w danej chwili kraj jest zdolny udwign. Ale opozycja
dya do uchway demonstracyjnej, bez wzgldu na to, czy wykonanie jej jest
moliwe, czy nie. Byle wyrwa przewag wpyww z rk stronnictwa
krlewskiego i przechyli nastroje sejmu na swoj stron! Gosowano nad dwoma
wnioskami: Czy armia ma by podniesiona do stu tysicy oraz czy naley na
teraz zatrzyma si na 60-ciu tysicach, zostawiajc na czas pniejszy dalsze ich
32

Kalinka, I, 232.

33

Kalinka. I, 232.

34

Kalinka, I, 153.

uzupenienie? - Sejm, w nastroju wielkiego zapau, przyj wniosek pierwszy.

Uchwali, uwierzy, e dokona ju wielkiego dziea - i spocz na laurach.
Wnioski podatkowe poszy w odwok35.

35

Posuchajmy, co mwi Kalinka (I, 158-160): Tak si skoczya ta sesja pamitna. Wraenie jej
zagranic byo bardzo silne, ale niekorzystne. Rzucia ze wiato na roztropno i dojrzao Sejmu,
ktry si zabiera do reorganizacji kraju. Wicej, ni o tym wiedziano, i wwczas i pniej, ten
pierwszy krok faszywy, bo cakiem nieobrachowany, przyczyni si do zdyskredytowania
Rzeczpospolitej w Europie; do nieufnoci, z jak na prace sejmowe spoglday yczliwe nawet
mocarstwa. Pokae si to nie raz jeden; tymczasem posuchajmy, co mwi sprawozdawca
austriacki: Tak nadzwyczajnemu pomnoeniu armii wcale nie odpowiadaj rodki, ktrymi by
utworzy j i utrzyma mona. Na siedem milionw ludnoci w Polsce, po odtrceniu osb do
wojska nie kwalifikujcych si, niewiast, starcw, dzieci, ydw, duchowiestwa i tak licznej
szlachty, pozostanie zaledwie milion ludzi zdolnych do suby. Z tego miliona trzeba wzi
dziesitego czowieka, to jest odj go od rolnictwa, ktre jest jedynym bogactwem kraju.
Utrzymywanie tej armii kosztowaoby rocznie 40 milionw, oprcz kosztw wystawienia, ktre
najmniej 20 milionw wynios. e za ilo monety, bdcej w Polsce w obiegu, nie przewysza
100 milionw (inni j podaj na 120) nie ma wic adnego stosunku midzy majtkiem kraju, a
wydatkiem na sam armi. By doj do tak wysokiego dochodu, naoy by trzeba niezwyke
podatki; tym za szlachcic polski nie podda si dobrowolnie nigdy, przyuczony do zazdrosnej
ksicej wolnoci; wic naleaoby chyba umierza zbrojny opr. Biorc na uwag zbyt wysok
na kraj stop wojska, wraenie, jakie by sprawi musiao zagranic i niebezpieczestwa
wewntrzne, ktre by wywoa mogo, biorc to wszystko pod kredk, ludzie roztropni
powtpiewaj, by powikszenie i do poowy zamierzonej doszo cyfry. Innych ministrw uwagi ten
sam maj sens, lecz twardsz form. Gdy uchwaa rzeczona zapada, pisze Stackelberg, wszyscy
ciskali si, jakby ju mieli armi, ktra zmusi Europ do uszanowania; o kosztach nie mylano.
Teraniejsze dochody wynosz 18 milionw, a z trudnoci wpywaj; na armi tak znaczn
potrzeba bdzie 50 milionw. To s dzieci, ktre dzi si ciesz, lecz przyjdzie srogi al, gdy trzeba
bdzie paci. W depeszy do lorda Carmarten minister angielski Halles tak pisze: Zdziwisz si
zapewne, milordzie, syszc o wielkoci tego projektu, ale jeli si dowiesz, e powzito decyzj
wprzd, zanim si zastanowiono, jak tak potg utrzyma, to jeszcze bardziej dziwi si bdziesz
podobnej lekkomylnoci i zrozumiesz atwo, e z projektu nic nie bdzie. Nie chc ci nudzi,
milordzie, dugim i szczegowym wywodem, w jak ndznym stanie znajduje si ten kraj bez
handlu i przemysu, ktremu ludnoci ubywa. Nic atwiejszego, jak dowie, e i poowy potrzebnej
sumy nie zbior. To da moe wyobraenie o polskiej polityce.
Bolesne to s sdy, lecz wypadyby jeszcze dla nas boleniej, gdyby piszcy lepiej znali
ubstwo naszych zasobw pastwowych. To nie do, e nie byo w Polsce pienidzy na tak
wielkie wojsko; nie do, e wielkie trudnoci zachodzi musiay w zebraniu stu tysicy ludzi bez
obowizujcego rekruta; nie dostawao nadto wszystkiego, co waciwie wojsko porzdne stanowi.
Skde wzi naraz kilka tysicy uzdolnionych oficerw, ktrych dla armii stutysicznej potrzeba,
kiedy dla osiemnasto-tysicznego wojska musiano ich szuka zagranic? Skde dostarczy broni i
artylerii w odpowiedniej iloci, kiedy krajowych fabryk nie byo, a byoby zbyt naiwnym
mniema, iby pastwa ssiednie chciay wci w takiej mnogoci dawa na siebie, lub choby
tylko go przepuci?

Dalsze wysiki opozycji poszy przede wszystkim w kierunku wyrwania

wadzy nad wojskiem z rk krlewskich. Wysikom tym patronowa Lucchesini.
Lucchesini ma gbok niech do Stanisawa Augusta i radzi, by jego wadz
przy kadej okazji obcina, ukrca mu rodkw wpywania na nard. Nie
podoba mu si projekt zwikszenia armii, lecz temu zwikszeniu zapobiey si
najpewniej, a bez obraenia narodu, usuwajc wojsko z pod zwierzchnoci krla;
dlatego nie zaniedbuje on ostrzega Polakw, e zostawiajc armi pod
rozkazami krla i departamentu, tym samym wydaj j na wol Moskwy. (Raport
z dn. 15 padziernika)... Wszystkie te wnioski i spostrzeenia Lucchesiniego, a
nade wszystko owa gboko pomylana rada, e wyjmujc armi spod wpywu
krlewskiego, najpewniej si przeszkodzi jej powikszeniu, zbyt byy pokrewne
gabinetowi berliskiemu, aby nie miay by przyjte; wszystkie te przelay si i
wsiky w instrukcje, posane niebawem do Warszawy36.
Opozycja sejmowa stosowaa si pilnie do tych rad Lucchesiniego. Pierwej
komenda nad wojskiem, mwili powszechnie opozycyjni. Zanim wojsko
stanie, musimy wprzd wiedzie, od kogo ono zalee bdzie, bymy sami na
siebie jarzma nie ukuli. Te radoci nasze (pisze Stanisaw August nazajutrz po
uchwale o stutysicznej armii w licie do Debolego z dn. 22 padziernika), byy
ju wczoraj stpione nie tylko rozwag, e przy najwikszym wysileniu zaledwo
do 60 tysicy docign bdzie mona, lecz i tym, e wzmaga si znowu
opozycyjna impreza, a osobliwie u Potockich, wyj spod wszelkiej
zwierzchnoci Rady i mojej to przysze wojsko, tak ebym ja z Rad zosta
prawie jakby malowany37.
Rozpocza si zacita walka o zniesienie departamentu wojskowego i
podporzdkowanie wojska sejmowi. W debatach nad t spraw jednego tylko
nastpstwa... nie podniesiono, ktre Lucchesini od razu - jak ju wiemy - by

Uchwaa zgoa niewykonalna, powag sejmu i narodu kompromitujca i chyba tym tylko mona j
wytumaczy, e j wydali prawodawcy improwizowani, niewtpliwie w dobrej intencji, ale nie
wiedzcy, o co chodzi, popchnici przez egzaltowane kobiety i dz poklasku uniesieni; tych za
kilku ludzi, co gbiej myleli, nie miao wyjawi swego zdania, by nie studzi powszechnego
zapau, owszem przyklaskiwali oni sami. Zapa pikny jest, szlachetny i daleko nony; bez niego
narodu nie zbawi, nawet nie obroni; ale to wszystko o tyle jest prawd, o ile ten zapa wytrzyma
prb dowiadczenia, rozwagi i czasu, inaczej nic on nie wart i owszem szkodliwy. Jak by
szkodliwy i jak bez tych warunkw tworzy tylko same zudzenia, zwyk straw marzycieli, to si
pokazao wnet na sejmie, kiedy posowie uwierzyli naprawd, e co wielkiego zrobili i wmwili w
siebie bezpieczestwo i potg, ktre im dawaa sama nadzieja imponujcej armii. Ton mwcw
niebawem si podnis; .sic itur ad astra brzmiao w uszach wielu.
36

Cytat z Kalinki, I, 166-167.

37

Zdania w cudzysowach zacytowane z Kalinki, I, 160-161.

dostrzeg, a tym jest to, e odebranie krlowi nad armi komendy, najpewniej
przeszkodzi zamierzonemu jej powikszeniu; przyszo fatalnie miaa
potwierdzi to przewidzenie!38.
Dnia 3 listopada sprawa departamentu dostaa si pod gosowanie.
Wikszoci 18 gosw departament zosta skasowany. Wojsko
podporzdkowane zostao komisji wojskowej, wyonionej przez sejm.
Wkrtce potem (dn. 18 grudnia), usunito zasuonego i utalentowanego
generaa Komarzewskiego.
Wojsko polskie znalazo si pod zarzdem gromady poczciwych
hreczkosiejw, urzdujcych kolegialnie, a wic niedonie i niesystematycznie,
oraz zupenie si na sprawach wojskowych nie znajcych.
Rwnoczenie nie posuway si naprzd sprawy podatkowe. Opozycja
chciaa zmczy krla. Kiedy mwiono o stray, w myl projektu
Kociakowskiego, odzywaa si patriotycznie o wojsku i podatkach; gdy za
krl od projektu tego odstpi, wracaa do formy rzdu39. Pobaliwy regulamin
sejmowy pozwala na przewlekanie obrad w nieskoczono.
Posowie zapowiadali, e na podatki wieczyste nie pozwol, dopki istnieje
Rada, nieprzyjacika wolnoci, matka nierzdu, crka gwarancji. Zmy tylko
wieczyste podatki, a wnet nam wytumacz, emy ju wszystko zrobili i ka
nam si rozej40. Nic z tego wszystkiego nie bdzie, jeli Rada zostanie. Ani
podatkw, ani wojska nie damy; bo kt by chcia dopomaga Radzie do
utrwalenia przemocy nad narodem i do tpienia najwierniejszych ssiadw
naszych41.
Ostatecznie, podatki uchwalono - ale w takiej formie, e w praktyce
przyniosy niesychanie mao42.
Wojsko zaczto werbowa na razie bez pienidzy. Werbowano je bez planu,
tworzc przede wszystkim oddziay t.zw. kawalerii narodowej, formacji do
mao przypominajcej wojsko regularne, a zaniedbujc formacje inne, a
zwaszcza piechot.
Zgromadzono onierzy: w koronie 34.000, w Litwie 11.000; wszake, z
wyjtkiem dawnych pukw, nie byo to wojsko, lecz zbieranina, bosa goa i
38

Cytat z Kalinki, I, 179.

39

Cytat z Kalinki, I, 315.

40

Cytat z Kalinki, I. 314. Patrz rwnie I, 411.

41

Urywek z mowy Stanisawa Potockiego (Kalinka, I, 318). Wzmianka o wiernych ssiadach jest
aluzj do opisanych ju wyej, porzuconych ju w owej chwili, planw Stanisawa Augusta udziau
w wojnie przeciw Turcji.
42

Szczegowe dane cyfrowe podaje Kalinka, II, 269-270.

godna. Widziaem sam, mwi Kitowicz, mediis octobris, w roku

teraniejszym, w owiczu, rekrutw regimentu gen. Raczyskiego, po wier
roku w subie bdcych, chodzcych jeszcze bez obuwia i sukien, tylko w
kitlach i szlafrokach. e przy takim niedostatku nie pomylano o porzdnym
rozkadzie na puki i brygady; e o karnoci, o wiczeniach wojskowych nie
mogo by mowy, to rzecz jasna. Komisja wojskowa wydawaa ordynanse, a po
pienidze odsyaa do skarbowej; ta wrczaa komendantom asygnacje do kas
powiatowych, skd do Warszawy niepatne wracay. Sowem chaos, niead,
zmitrenie czasu i ludzi, niezadowolenie oglne. Nie byo nikogo, co by mg
przestrzec, e sejm pisze uchway, ktre zostan bez egzekucji i przyczyni tylko
kopotu i zamieszania. Krl. tego nie czyni, gdy o niczym nie wiedzia, bo go
starannie od skarbu i wojska odcito. Sejm, znisszy Rad Nieustajc,
postanowi by rzdem i wadz prawodawcz zarazem. Utworzy mnstwo
komisji; te, od niego tylko zalene, dziaay kada na swoj rk, bez zwizku i
zniesienia z sob43.
Wyniki okazay si takie, jakich si naleao spodziewa. Owoce dugoletniej
pracy krla, departamentu wojskowego i gen. Komarzewskiego zostay
zniweczone. Gdy w czerwcu 1790 roku, w zwizku z perspektyw wojny Prus i
Polski przeciw Austrii, armia polska poddana zostaa inspekcji pruskiego generaa
Kalkreutha, stan wojska polskiego by po prostu opakany. Jakkolwiek niewiele
spodziewa si zasta, to co zasta, byo o wiele gorszym, ni mniema. Wedug
niego, onierz polski nie by zgoa wywiczony, ani sta, ani maszerowa nie
umia; wojsku zbywao na niezbdnych rekwizytach; dostarczanie ywnoci
podczas kampanii nie byo wcale obmylone. Jednym sowem, z armi polsk nie
wiedzie, co robi; przyszed wic do przekonania, e o wsplnym jej dziaaniu z
jakim pruskim korpusem, lub o tym, eby Rzeczpospolita dostarczya Prusom
zawarowanego traktatem kontyngensu (kontyngentu), nawet mowy by nie moe.
Takie wiadectwo zda krlowi pruskiemu o armii polskiej cudzoziemiec,
ktry w wojsku pruskim mia imi najlepszego oficera kawalerii. Przypomnijmy,
e uzbrojenie Rzeczpospolitej gwnym byo zadaniem Sejmu. Wobec tak
bolesnego i upokarzajcego rezultatu jego czynnoci, trudno powstrzyma si od
uwagi, e pod zarzdem krlewskim i departamentu wojskowego, onierz polski,
cho nieliczny, zyskiwa oglne uznanie europejskich oficerw; obecnie, gdy od
blisko dwch lat Sejm pod swj zarzd przej wojsko, cho go w trjnasb
przybyo, stao si ono nieporzdn ruchawk, zgoa do uycia niezdoln44.

43

Cytat z Kalinki, I, 494.

44

Cytat z Kalinki, II. 124-125.

Ten stan rzeczy nie poprawi si a do koca. Nie mwic ju o fantastycznej

cyfrze 100.000 staego wojska, Sejm czteroletni nie urzeczywistni ani w czci
tych zamierze wojskowego wzmocnienia Rzeczpospolitej, ktre Stanisaw
August - gdyby mu sejm w tym dopomg, a nie przeszkadza - urzeczywistni
zamierza i mg. Gwne zadanie sejmu czteroletniego: pomnoenie polskiej siy
wojskowej - pozostao niespenione, a przynajmniej niespenione jak naley.
Drugim, obok uchwalenia podatkw na wojsko, zadaniem tego sejmu, byy jak
wiadomo poprawki wewntrzne. Sejm czteroletni znany jest przede wszystkim z
uchwalenia konstytucji 3 maja. Ale ta konstytucja - to byo dzieo kocowego
okresu tego sejmu. W pierwszych latach swojej dziaalnoci sejm czteroletni i
rzdzce w nim stronnictwo patriotyczne byo od zasad w konstytucji tej
wcielonych pniej w ycie, bardzo dalekie. Jego ide przewodni byy wwczas
rady Jana Jakuba Rousseau.
Warto niektre z tych rad i uwag wspczesnego tamtym ludziom francuskoszwajcarskiego filozofa przytoczy. Czy byy one dyktowane wiadomie z
wol? Czy te bezwiednie ulega Rousseau w formuowaniu tych rad
podsuwanym mu sugestiom? Trudno to stwierdzi. Jedno tylko naley chyba
uzna za pewnik: e rady te, porednio lub bezporednio, miay swe rdo w
masonerii, ktra chciaa zniszczy Polsk, a z ktr Rousseau by niewtpliwie w
stycznoci.
Oto te rady: Bro Boe czyni tron dziedzicznym; bdcie pewni, e odkd
takie prawo przejdzie, Polska na zawsze poegna si z wolnoci45. (A wiadomo
wszak, e wolna elekcja, powodujca chroniczne wstrzsy bezkrlewi, w
czasie ktrych rzecz sta bya obca ingerencja, bya jedn z gwnych przyczyn
rozstroju Polski). Tylko na kawaleri liczcie i tak prowadcie wojn, ktrej by
rezultat od niej zalea. Fortece nie su duchowi polskiemu i tylko w gniazdo
tyranii zamieni si mog. Fortece wasze niechybnie dostan si w rce Rosjan i
bd dla was rdem kopotw. Nie rujnujcie si na artyleri, nie potrzeba jej
wam. Gwatowny najazd jest zapewne nieszczciem, ale wikszym jest staa
niewola. Nie podoacie temu, aby nieprzyjaciel nie mg do was wkroczy, ale
moecie podoa, aby nie mg wyj od was atwo. I o to si troskajcie. Niech
kraj, jak Sparta bdzie otwarty, ale jak ona, zbudujcie cytadele w sercach
obywateli i jak Temistokles przenis Ateny na okrty, tak wy w potrzebie
wyniecie miasta wasze na koniach46. Obszerne wasze prowincje nie znios
surowej administracji maych republik; zacznijcie tedy reform od cienienia
45

Cytuj za Kalink, II, 355. - Powysze rady Rousseau'a pochodz z dziea: Uwagi o rzdzie
polskim.
46

Kalinka, II, 356.

waszych granic. By moe, e ssiedzi ju myl o oddaniu wam tej usugi.

Byoby to zapewne wielkie zo dla czci odcitych, ale byoby to wielkim
dobrem dla narodu47. Gdyby za do tego cienienia granic nie przyszo - podaje
inny rodek: Naprzd niech obie Polski (tj. Wielkopolska i Maopolska) bd
mocno oddzielone od Litwy, niech to bd trzy pastwa w jedno zczone.
Chciabym, aby ich byo tyle, ile macie wojewdztw; nieche w kadym bdzie
osobna administracja48. Nie moecie przeszkodzi, aby ssiedzi was nie
poknli; sprawcie przynajmniej, aby was strawi nie mogli. Jakichkolwiek
bycie uyli rodkw, Polska bdzie sto razy zgnieciona, pierwej, zanim otrzyma
to, czego jej potrzeba dla wasnej obrony. Cnota jej obywateli, gorcy patriotyzm
i ta cecha waciwa, ktr instytucje narodowe wycisn na ich duszy, oto jedyny
wa, zawsze gotw do obrony i ktrego adna armia nie skruszy49. Nawet
liberum veto nie razio go zbytecznie. Nie razi go rwnie ucisk ludu
wiejskiego w Polsce: ten filozof wolnoci uwaa, e nieodzown instytucj
spoeczn jest - niewolnictwo. Jak to (zarzuc mi) wolno tylko przy niewoli
mogaby si utrzyma! Ostatecznoci si stykaj; cokolwiek nie jest w naturze,
musi mie sab stron, spoeczestwo cywilne bardziej, ni co bd (cokolwiek
innego). S pooenia tak nieszczliwe, e nie mona zachowa swej wolnoci,
jak tylko kosztem drugich i obywatel nie moe by doskonale wolnym, jeeli
niewolnik nie bdzie zupenym niewolnikiem 50.
Pogldy genewskiego filozofa byy przez dugi czas natchnieniem dla
stronnictwa patriotycznego. Wpyw Rousseau wida wyranie zwaszcza w
Projekcie o formie rzdu, wzniesionym do sejmu w sierpniu 1790 roku przez
ad hoc wyonion deputacj sejmow, a opracowanym przez jednego z liderw
stronnictwa patriotycznego, Ignacego Potockiego (wielkiego mistrza loy
Wielkiego Wschodu), zreszt przy niemaej pomocy wybitnego masona, ks.
Piattoliego a pono i przy wsppracy Kotaja i Maachowskiego.
Jednym z pierwszych dzie sejmu czteroletniego byo obalenie Rady
Nieustajcej i zniszczenie tych skromnych zacztkw nowoczesnej administracji
pastwowej, ktre Stanisaw August mozolnie zdoa zorganizowa. Na prno
wzywa Stanisaw August sejm do opamitania: Chcie dzi decydowa podan
propozycj - mwi na posiedzeniu 19 stycznia 1789 r. - wemijcie przezacne
Stany na uwag, dokd to was zaprowadzi moe!... kt wie, azali Bg losw

47

Kalinka, II, 359-360.

48

Kalinka, II, 360.

49

Kalinka, II, 361.

50

Kalinka, II, 357.

nie ju ostatnich dla Polski pozwoli? kt wie, azali zastanowiona w tym

momencie refleksja nie przyoy si do ratunku Ojczyzny, albo nie zastanowiona
nie przyspieszy wiszcego nieszczcia? Rad bym tak mwi, abym si mg
podoba narodowi, ale chc, eby mi nie wymawia: krlu, czemu nie
przestrzeg, kiedy byo potrzeba?51. Na tyme posiedzeniu, przytaczajc
wikszoci gosw (120 za wnioskiem, 11 przeciw, 62 wstrzymujcych si),
uchwalono skasowanie Rady Nieustajcej. Odtd sejm zacz sam rzdzi, bd
przez wyonione z siebie, wielogowe komisje, bd nawet bezporednio. Co by
powiedziano dzi o parlamencie, - pisze Kalinka - ktry pozbawiwszy monarch
wszelkiej wadzy i skasowawszy najwaniejsze ministeria, stan sam, bez
pomocy, bez porednika wobec milionw poddanych i tysicznych interesw? A
to uczyni sejm, i stan taki trwa przez lat dwa i p52.
Na dobro sejmu czteroletniego naley zapisa, e umia z dowiadczenia tych
dwch i p lat wycign nauk. Konstytucja 3 maja, wzmacniajca wadz
krlewsk i tworzca silny rzd jest pomnikiem tkwicego w narodzie zdrowego
instynktu i szczerego patriotyzmu, jest take dowodem rozsdku i uczciwoci
znacznej liczby ludzi sejmu czteroletniego, ktrzy umieli rozpozna,
przynajmniej w tej jednej dziedzinie (dziedzinie ustrojowej), e s na bdnej
drodze i miao z tej drogi chc zawrci. Ale konstytucja 3 maja przysza ju za
pno, by przynie ratunek. Nie przyniosa ona zreszt wicej, ni byoby si
osigno idc od pocztku sejmu za wol Stanisawa Augusta. A miaa t wad,
e wizaa si z systemem polityki antyrosyjskiej i filopruskiej, a tym samym
stanowia nowy krok na drodze do wywoania konfliktu z Rosj. - Znaczenie
dodatnie konstytucji 3 maja nie tkwi ani w dziedzinie ustawodawczej (w ktrej
nie przyniosa ona nic rewelacyjnego), ani w dziedzinie czysto politycznej (w
ktrej przyniosa raczej szkody) - tkwi ono w dziedzinie moralnej: bya ona
porywem patriotycznym, bya manifestacj, e nard chce y, e pomimo
popenionych bdw, peen jest woli wycignicia nauki z dowiadcze, peen
gotowoci do ofiar i peen wiary w sw przyszo. Jako manifestacja, jako nagy
snop blasku, rzuconego przez soce Rzeczypospolitej w chwili jego
ostatecznego zachodu, ma ona znaczenie trwae i niezatarte. Nie znaczy to, by
mona byo wielbi j rwnie i za to, co stanowi jej stron polityczn.
Nawiasowo naley wspomnie, e w polskiej nauce historii zrodzi si w
ostatnich czasach prd rewizjonistyczny w pogldach na konstytucj majow.

51

Kalinka, I. 319

52

Kalinka, I. 408.

Ten rewizjonizm reprezentuje np. mody historyk krakowski, Jan Dihm, autor
rozprawy Trzeci Maj53, - zreszt bynajmniej nie atakujcy masonerii54.
Rozprawa Dihma rozwiaa powtarzan w cigu kilkudziesicioleci lat
legend, jakoby opozycja w Sejmie czteroletnim skadaa si najwyej z
kilkunastu przekupionych stronnikw moskiewskich i wyjania
niezrozumiae chwilami zachowanie si przywdcw partii konstytucyjnej.
Legenda o zaprzedaniu si Moskwie wszystkich opozycjonistw bya stworzona
w celach utylitarno-politycznych, niewiele majcych wsplnego z prawd
historyczn. Chodzio o bezceremonialne zgnbienie przeciwnikw. Odrzuca
rwnie autor Trzeciego Maja, podan przez niektrych historykw wersj,
jakoby opozycja radzia w nocy z dn. 2 na 3 maja u posa rosyjskiego
Buhakowa. Partia konstytucyjna znw mona by rzec dziaaa z natchnienia
Prus. I po jednej i po drugiej stronie byli ludzie uzalenieni, ale wikszo miaa
wasne, lub wmwione i dobrowolnie przyjte zdanie o sytuacji55. Dorobkiem
rozprawy Dihma jest w kaym razie stwierdzenie, i ani majowa ustawa nie bya
tak jednomylnie przez uczciw cz sejmu poparta, ani opozycja przeciw tej
ustawie nie bya tak saba i tak bezzasadna, jak si to powszechnie mniema.
Innym dorobkiem pracy Dihma jest owietlenie roli wybitnego masona,
Wocha, ks. Piattoliego w zamachu majowym. W Trzecim Maju Dihm
stwierdzi, e Piattoli organizowa zbieranie w sejmie podpisw, popierajcych
ustaw. W referacie Przygotowanie konstytucji 3 maja wanym etapem w
urzeczywistnieniu idei niepodlegoci na zjedzie historykw, ustali on, e to
Piattoli przeciga krla na stron patriotw56. W dyskusji nad tym referatem
powiedzia: Bardzo wan w tych pracach jest rola Piattoliego. W owym czasie
Piattoli ju doskonale orientowa si w stosunkach polskich i tylko dziki temu
mg doj do takiego znaczenia, jakie posiad. O tym wiadcz liczne jego
memoriay i setki listw (tylko drobn cz ogoszono), z czasw Sejmu
czteroletniego. Tej sprawie mam zamiar powici osobn rozpraw, zwracajc

53

Krakw, 1932.

54

Na V zjedzie historykw w Warszawie, w dyskusji nad rol masonerii w sejmie czteroletnim

powiedzia on: Wiadom jest rzecz, e wiele z pord wybitnych osb, biorcych udzia w
przygotowaniu konstytucji 3 maja, naleao do masonerii, mimo to uwaamy, e trudno bdzie
wykaza, aby ci ludzie, przygotowujc ustaw majow, kierowali si wbrew interesom Polski
wskazwkami k masoskich. Dotychczasowe badania moje w kadym razie na to nie wskazuj.
(Pamitnik zjazdu, II, 245).
55

Cytat z recenzji Tad. Bieleckiego o rozprawie Dihma, .Gazeta Warszawska, 3 maja 1932.

56

Pamitnik zjazdu. I, 387.

szczeglnie uwag na nalewanie gowy Stanisawa Augusta przez Piattoliego,

bo ono wanie niejedn prost spraw i sytuacj skomplikowao znacznie57.
Innym uczonym, ktry ma na konstytucj majow krytyczny pogld, jest
prof. Skakowski. Na wspomnianym zjedzie historykw radzi on w dyskusji,
by porwna reformy sejmu czteroletniego z reformami starych Czartoryskich,
ktrzy zabrali si do nich z dojrza rozwag58. Powiedzia rwnie: Daleki
jestem od zachwytu dla twrcw konstytucji majowej, ale uwaam za warte
zbadania, jak bya w tym dziele rola Piattoliego i cudzoziemcw. Taki obcy
Polsce awanturnik nalewa gowy politykom z doby Sejmu Czteroletniego, jak
pniej bdzie podsuwa fantastyczne plany Czartoryskiemu za jego
ministerstwa w Rosji. (w Piattoli, jak ustalono gdzie indziej, by m.in. rwnie
jednym z gwnych inicjatorw dokonanej przez sejm czteroletni reformy
ydw59.
Prof. Skakowski ustali poza tym60, e istniaa w sejmie czteroletnim poufna
organizacja, noszca nazw Towarzystwa Przyjaci konstytucji 3 maja,
noszca wyrany charakter podbudwki masoskiej, majcej za zadanie
kierowanie sejmem. W Bibliotece Krnickiej zachowa si rkopimienny
protok posiedze tego towarzystwa, z ktrego wynika, e towarzystwo liczyo
213 czonkw (14 senatorw, 125 posw i 74 arbitrw, tj. bywalcw galerii
sejmowej). Z gr p setki spord czonkw - to s notoryczni (stali)
czonkowie l. Wrd figurujcych w protokoach posiedze czonkw
towarzystwa, zabierajcych gos, lub referujcych wnioski, przewaaj
wolnomularze. By to wic rozszerzony krg ludzi, ktrzy pod kierunkiem
czonkw masonerii konspiracyjnie przygotowali i przeprowadzili konstytucj
majow, innymi sowy pomocnicza organizacja poufna spord czonkw Sejmu
Czteroletniego, ktr powoaa masoneria, celem obrony konstytucji i kierowania
obradami sejmowymi. Towarzystwo odbyo pierwsze posiedzenie 21 maja,
ostatnie zanotowane 14 grudnia 1791 roku, ale pocztki towarzystwa sigaj
epoki przedmajowej.
Posiedzenia sejmu byy wic przygotowywane przez to towarzystwo. A kto
przygotowywa posiedzenia tego towarzystwa? Jak wida z tego, kto na tych
posiedzeniach rej wodzi - czynili to masoni.

57

Pamitnik zjazdu, II, 245

58

Pamitnik zjazdu, II, 243.

59

Patrz: Tad. Bielecki, Rola tajnych zwizkw, .Gazeta Warszawska, 26. III. 1932

60

A. Skakowski, Towarzystwo Przyjaci konstytucji 3 Maja, Pozna 1930 (Odbitka z

Pamitnika Biblioteki Krnickiej).

Szymon Askenazy wyjawi niedawno tajemnic, e pracami sejmu

czteroletniego kierowaa Niewidzialna Tajna Rada61.
Prawdopodobnie, Towarzystwo Przyjaci' kierowao sejmem, a
Niewidzialna Tajna Rada - Towarzystwem Przyjaci.
Posuchajmy, co - przy sposobnoci uchway o zniesieniu departamentu
wojskowego - pisze o polityce ustrojowej sejmu czteroletniego Kalinka (I, str.
193 i 194):
Wikszo sejmowa, jakkolwiek j nazwiemy, opozycyjn, prusk, czy
patriotyczn, przez swoj uchwa z dnia 3 listopada, le si zasuya ojczynie.
Nie by to zamach na ycie krla, jak w, dokonany w tym samym dniu, przed
siedemnastoma laty, ale by to zamach na ycie pastwa, rozbiciem rzdu
zaczty. Nie usprawiedliwia dziaania tego stronnictwa zarzut, czyniony do
czsto, e krl trzyma si Moskwy i na niej swe rzdy opiera, bo dowiadczenie
pokazao, e jego system polityczny o wiele by trafniejszy, ni system jego
przeciwnikw; bo wreszcie lepszy rzd choby z pomoc moskiewsk ni
anarchia, niepodlega, albo kwasem pruskim karmiona. Stanisaw August nie z
mioci pewno nachyla si do Moskwy i znosi od niej upokorzenia; czyni to,
bo musia, a zmuszaa go niekarno jego wasnych poddanych. Saby by, to
prawda, nad potrzeb, nieraz bez pamici na sw godno ulega ambasadorowi,
zanadto w tym wszystkim poddawa si kobietom (nie on jeden tylko!); ale
rozum mia jasny, dowiadczenie wielkie, baczno, pracowito nadzwyczajn i
kraj kocha szczerze. Naleao go otoczy, z jego wiata i darw wielkich
korzysta, a sabo jego i zbytni wraliwo, wasn moc i staoci
podeprze. Nie przeczymy, e w yciu Stanisawa Augusta byy chwile i
ustpstwa, za ktre dzi jeszcze, po stu latach, rumieni si trzeba (nie w jego
yciu tylko!); wszake ani razu nie przyj on tak szkodliwych i upokarzajcych
warunkw, jak te, ktre za cay kraj i za niego przyja, o ktre si dopraszaa,
naprzd radomska, pniej targowicka konfederacja. Bo jest w krlewskim
dostojestwie pewna zasona, pewna podpora, ktrej nie maj prywatni, co na
sw rk z obcymi traktuj; t wic si, ktr narodowi dawaa korona, naleao
wzmacnia, nie rozprasza; tego da najpierwszy kraju interes.
Ani ta uwaga nie zdoaa usprawiedliwi owego stronnictwa, e pniej
starao si naprawi swj bd. W istocie, rozerwawszy rzd pastwa na drobne
61

Na V zjedzie historykw pady w dyskusji sowa (Pamitnik zjazdu, II, 245): O tym, e
polityk Sejmu Czteroletniego kierowaa Niewidzialna Rada Tajna, powiedzia nam wieo
Askenazy. Mimo poszukiwa, w adnym z ostatnich wydawnictw Askenazego wzmianki tej nie
znalazem. Najwidoczniej, zgodnie z technik masosk, wzmianka ta, mimo, e dotyczy faktu tak
wanego, musi by umieszczona gdzie bardzo dyskretnie, w jakim bardzo niewidocznym
przypisku.

okruchy, spostrzego, e po drodze gruzami zawalonej i dalej nie mona: nu

wic zbiera, ata, klei, co samo pierwej zburzyo; a gdy si to legalnie nie
udawao, jednym zamachem skupio znw wadz w rku krla, ktrego pierwej
ze wszystkiego odaro. Dokonao tego nagle, prawie bez wiedzy narodu, wbrew
woli najmocniejszego ssiada, naraajc kraj na najwysze niebezpieczestwo,
pod ktrym uleg; dokonao pod koniec sejmu. A mona to byo zrobi w
pocztkach jego, spokojnie i z zupenym bezpieczestwem; jeli nie wszystko od
razu, to cz najistotniejsz, skoro byo mona rzd tego krla wzmocni
armi, z ktr i swoi i obcy liczy by si musieli!

*
*

Jak ju powiedzielimy, rzecz najbardziej zasadnicz w polityce

kierowanego przez stronnictwo patriotyczne sejmu czteroletniego by dokonany
przeze - przewrt w systemie polityki zagranicznej.
Sejm czteroletni, zarwno faktycznie (przez nici wpyww konspiracyjnych),
jak formalnie (przez oficjalne pocignicia dyplomatyczne), wprzg Polsk w
rydwan polityki pruskiej.
wczesny ukad stosunkw w polskiej polityce zagranicznej przedstawia
si, jak nastpuje.
Nad pooeniem Polski, jako kraju osabionego, zdezorganizowanego
wewntrznie i pozbawionego realnej siy wojskowej, ciya w sposb
przemony przewaga dwch ssiadw: Prus i Rosji.
Ci dwaj ssiedzi Polski nie tworzyli jednak solidarnego obozu - przeciwnie,
naleeli oni do dwch obozw politycznych, przeciwstawnych sobie i w
wikszoci kwestii, zaprztajcych wczesn polityk europejsk (sprawa
polska, sprawa turecka, sprawa szwedzka itd.), majcych interesy sprzeczne.
Jeli chodzi o stosunek do Polski, Prusy byy zainteresowane w nowym
podziale Polski, przy czym jako minimaln podan dla siebie zdobycz
traktoway Gdask i Toru, - jedyne dwa skrawki ziemi pomorskiej, ktre po
pierwszym rozbiorze pozostay przy Polsce, a gotowe byy zagarn rwnie i
znacznie wicej (np. Wielkopolsk).
Rosja, na odwrt, zainteresowana bya w tym, by utrzyma niepodzielno
terytorialn Polski, stanowicej dla Rosji oson od zachodu, - ale pod
warunkiem, by Polska stosowaa si do wymaga i dyrektyw polityki rosyjskiej.
Polska, polityce rosyjskiej si przeciwstawiajca, stanowia dla Rosji prawdziwe
niebezpieczestwo - w tym wypadku Rosja skonna bya raczej zdecydowa si
na jej rozbir, a tym samym na przesunicie dalej na zachd swej granicy, ni na
tolerowanie tu pod swym bokiem niebezpiecznego ssiada.

Polityka Stanisawa Augusta wychodzia zupenie susznie z zaoenia, e

dopki si nie posiada dostatecznych si wasnych dla prowadzenia polityki
zupenie niezalenej i jest si skazanym na opieranie si o jednego z ssiadw,
najracjonalniejszym wyjciem byo dla Polski oparcie si polityczne o Rosj.
Oczywicie, niekoniecznie musiao to wyglda w formie przeksztacenia Polski
na wasala Rosji: wystarczyoby w zupenoci utrzymanie Polski w systemie
polityki rosyjskiej w ten sposb, w jaki np. dzisiaj Czechosowacja czy
Jugosawia pozostaj w systemie polityki francuskiej, co im nie przeszkadza
zachowa penej suwerennoci i swobody ruchw. (Polska, zreszt, przy swym
pooeniu geograficznym i swej wielkoci, predestynujcych j do roli
mocarstwowej, niewtpliwie, w miar wzrostu swych si, wkrtce by w tym
systemie zacza odgrywa coraz wiksz rol, a z czasem zdoaaby si od tego
systemu uniezaleni).
Polityka pruska czua si zbyt saba na to, by dokona nowego rozbioru
Polski wbrew woli Rosji. Tote celem jej wysikw byo wyrwa Polsk z
systemu polityki rosyjskiej, skci j z Rosj - i tym samym uzyska zgod
Rosji na rozbir.
Gdask i Toru, oto tajemnica dziejw Czteroletniego Sejmu z ich
zewntrznej strony, oto klucz polityki dworu berliskiego od czasu wybuchu
wojny tureckiej! I opieka jego nad Turcj i zwizanie si z Angli i Holandi i
przymierze z Polsk, nie miao innego, a przynajmniej waniejszego zadania, jak
zabr tych miast. Z elazn konsekwencj, z wytrwaoci, adnym
niepowodzeniem nie dajc si zrazi, a gitk a do podziwienia, dy on do
tego celu, nowych wci prbujc rodkw i po kadej porace inne ukadajc
kombinacje62.
Kady pruski m stanu czu dobrze, e rola, jak Prusy odgryway w
Europie, bya za wysoka na ich wielko; e jej brakowao podstawy w ziemi; e
jedynie zdobycz nowych posiadoci i zaokrglenie granic mogy nada pastwu
rzeczywistej trwaoci. A gdzie zdoby atwiej, jeli nie w Polsce? do na to
porozumie si z ssiadami, a waciwie do tylko zyska przyzwolenie jednej
Rosji. Wprawdzie Rosja nie potrzebowaa ziemi polskiej, miaa swojej a nadto,
nie byo zatem adnego powodu, by pruski zabr cierpiaa; ale mogy si zdarzy
takie okolicznoci, podobnie jak przy pierwszym rozbiorze, ktre by na Rosji to
przyzwolenie wymusiy. Takie okolicznoci przygotowa, byo pierwszym
zadaniem dworu berliskiego, a jako wstp do nich - Polsk z Rosj porni. I
to wanie odbywao si w Warszawie w pocztkach tego sejmu63.
62

Cytat z Kalinki, II, 198.

63

Cytat z Kalinki, I. 211.

Celem (polityki pruskiej) byo wywoa zerwanie midzy Polsk a Rosj,

wywoa za dlatego, aby t ostatni przekona, e na aden wpyw trway w
Polsce liczy nie moe, e krl pruski potrafi go zburzy, kiedy zechce, e Rosja
nie ma adnego interesu oszczdza tak lekkomylnego i zmiennego narodu, a
tym samym zasania Polski od nowego rozbioru; jednym sowem, celem byo
pozyska przyja Polakw, aby ich pniej -sprzeda Moskwie za kawaek
ziemi polskiej64.
Rad by krl pruski przekona Moskw, jak atwo moe jej zaszkodzi, jak
wiele utracia, opuszczajc jego alians, lecz zarazem chcia jej da dowd, e na
stao tak lekkomylnego, jak polski, narodu, liczy ona nie moe, e wic
prno go zasania od nowego podziau65.
Jaka bya postawa Rosji - niech zawiadcz fakty ponisze.
Na przedstawienie austriackie, by Rosja nie braa przymierza polskopruskiego zbytnio do serca, rosyjscy ministrowie Osterman i Bezborodko
odpowiedzieli, e przymierze polsko-pruskie, czy w wojnie, czy w pokoju,
byoby dla Rosji bardzo szkodliwe, bo wzmocnioby znacznie potg Prus. Rosja
wolaaby w takim razie przysta na podzia Polski, bo wtedy rwnowaga byaby
zachowana. Co znaczy, e Rosja pragnie utrzymania Rzeczpospolitej, a nawet
gotowa jej broni w potrzebie, ale pod warunkiem swojej w tym kraju przewagi.
Jeeli za wpyw swj w Polsce utraci, musi dy do jej zniszczenia, chociaby
nawet z prusk pomoc. W tych kilku sowach zawarty by cay program
polityczny gabinetu petersburskiego. Nie domylano si go w Warszawie66.
Dnia 1 (12) listopada 1790 roku cesarzowa Katarzyna wysaa list poufny do
Potemkina nastpujcej treci67:
Nic by mnie to nie kosztowao, zarczy Polakom cao ich posiadoci,
gdyby to byo moliwe w chwili, gdy oni sami zrzucili z siebie nasz gwarancj.
Nie trac chci pozostawienia im ich wewntrznych urzdze, ale jak na teraz,
wszystkie obietnice powinny ogranicza si do rozmowy z naszymi przyjacimi,
aby ich przekona, e jeeli nard cho troch si opamita i zada porczenia
(swych granic) i tym podobnych rzeczy, mog mie nadziej, e im tego nie
odmwi. - Co do przymierza, niech im tumaczy, e jeeli spostrzegszy si, do
jakiej biedy doprowadzi ich alians pruski, bd woleli zawrze go z nami, nie
mam nic przeciw temu, jak to i pierwej chcielimy uczyni, zapewniajc im rne

64

Cytat z Kalinki, I, 232.

65

Cytat z Kalinki, I. 575.

66

Cytat z Kalinki, I, 332.

67

Cytat z Kalinki, III, 2-4.

dogodnoci i poytki. Przez takowe obietnice, cile nieoznaczone, unikniemy

kwestii o Modawi, ktra by nas postawia w sprzecznoci z tym, comy ju
oznajmili Europie, albowiem dalimy przyrzeczenie, e prcz pomknicia granic
naszych a po Dniestr, reszt zdobyczy zwrcimy Turkom... Krlowi pruskiemu
chciaoby si posi Polsk i by wybranym nastpc tronu, i gdybymy na to
zgodzili si, to on chtnie by pozwoli na podzia ziem Selima, pomimo, e
niedawno z nim si zwiza i jemu przyrzek powrt Krymu. Ale jak oni uszu
swoich nigdy nie zobacz, tak, mam w Bogu nadziej, e jeden Polski, drudzy
Krymu, nigdy oglda nie bd... Wszelako postpowanie agodne z Polakami,
przyrzekanie im gwarancji i innych poytkw, gdyby ich dali i to wszystko co
wyej powiedziano, ja przypisuj tylko w tym przypuszczeniu, e Rzeczpospolita
nie przejdzie otwarcie do obozu naszych nieprzyjaci. Lecz gdyby przeciwnie
zawara sojusz z Turkami i owiadczya si za Prusakiem, kiedy on zacznie z
nami wojowa, natenczas trzeba bdzie przystpi do twojego planu i wobec
nowego nieprzyjaciela postara si o upewnienie sobie kompensat i dogodnoci z
tej ziemi, ktra do wszystkich zawika czsto dawaa okazj. Plan Potemkina to
by - jak wiadomo - plan nowego rozbioru68.
Dnia 6. X. (25. IX.)69 1790 r. pisaa Katarzyna do ambasadora Buhakowa:
Pokazao si wyranie, e na dnie tego wszystkiego jest tylko pycha i wasny
interes czowieka, ktry chce by dyktatorem Europy, a w istocie czyha jedynie
na ziemie polskie i nie w innym celu wywouje w Rzeczpospolitej zamieszanie,
tylko eby j odwie od nas, jako od jedynej potgi, ktrej niezomna stao
jest mu na przeszkodzie. ...Polska nie wzmoe si przez to, e zawrze przymierze
z Turkami odporne i zaczepne, bo przecie kady widzi, jak Turcja jest rozbita.
Tym mamidem chc by zerwaa z nami, chocia sama nas najbardziej potrzebuje
dla obronienia swej caoci. Ten, co im przyrzeka Galicj i Modawi, moe
przyrzec take Kijw, Biaoru, Smolesk, a nawet Moskw. Lepszym prawem
moglibymy im obieca Prusy wschodnie i zachodnie, gdybymy nie uwaali za
niewaciwe to obiecywa, co do nas nie naley, jakkolwiek ziemie te przed
trzydziestoma laty byy przez nas zdobyte i w naszym rku zostaway. Wszystko
inne, co z polskich ziem posiadamy, przeszo do nas skutkiem konwencji z
68

Rwnie i w epoce pierwszego rozbioru istnia zwizek przyczynowy midzy faktem rozbioru, a
deniem Polski do odsunicia si od Rosji. W czasie wojny rosyjsko-tureckiej i walk konfederacji
barskiej (Fryderyk II) wysun plan podziau Polski, odrzucony zrazu przez Katarzyn, zamierzajc
nadal niepodzielnie rzdzi Rzeczpospolit, lecz przyjty w kocu, w r. 1771, gdy Stanisaw August
uy nieco ostrzejszego tonu w rozmowie z ambasadorem rosyjskim. (Cytat z Andrzeja
Wojtkowskiego Stosunek Prus i Niemiec do polskiego ruchu niepodlegociowego, Pamitnik V
zjazdu historykw, I, 63).
69

Kalinka, III, 5-6.

dwoma dworami podpisanej, a ktr wymg na nas sw natarczywoci wanie

w dzisiejszy sprzymierzeniec sejmu.
Potemkin, ilekro bya mowa o wojnie Rosji z Prusami, zawsze si odzywa:
bdziemy si bili przez p roku, a potem - podzielimy Polsk!70.
Aby jeszcze lepiej unaoczni, jaka bya wczesna sytuacja polityczna,
wskaemy jeszcze na fakt nastpujcy. W pocztku roku 1789 rzd francuski w
osobie swego ministra spraw zagranicznych, hr. Montmorin, wystpi za
porednictwem ambasadora francuskiego w Petersburgu, hr. Segura, z rad
wobec rzdu rosyjskiego, e aby przekona Polakw, co warta przyja pruska,
dwory cesarskie powinny by owiadczy, i oddadz wszystko, co w r. 1773
Polsce zabray, byleby krl pruski zrobi to samo. Niweczc traktat z r. 1773,
jeszcze by dwory cesarskie zrobiy doskonay interes, a odpowied krla
pruskiego zdaraby ze mask w oczach Polakw71. Do rady tej dwory cesarskie
si nie zastosoway - ju sam jednak fakt, e wytrawna i dobrze si w sytuacji
politycznej orientujca dyplomacja francuska moga z podobn rad wystpi,
rzuca na t sytuacj jaskrawe wiato.
Oczywicie, jeli Rosja przeciwdziaaa nowemu podziaowi Polski, to nie
robia tego z pobudek bezinteresownych, lecz we wasnym interesie. I na tym
wanie polityka zagraniczna polega, by szuka sobie sprzymierzecw wrd
tych, z ktrymi wsplny interes mona znale; przyjani bezinteresownej w
stosunkach midzypastwowych nie bywa. Tote, skoro si ju Polska z jednym
z ssiadw bliej sprzymierzy musiaa, oczywisty i zupenie niewtpliwy
interes, nakazywa jej wybiera nie Prusy, lecz Rosj.
Wprawdzie ulego krla wzgldem Moskwy moga razi susznie, o ile nie
z interesu politycznego Rzeczpospolitej wypywaa, lecz z charakteru Stanisawa
Augusta, z jego przeszoci i przyzwyczaje. Ale takiego zarzutu nie mona byo
przecie uczyni Prymasowi, Chreptowiczowi, Ostrowskiemu, Komarzewskiemu,
Dzieduszyckiemu, Kiciskiemu i wszystkim wikszym, lub mniejszym, ktrzy
waciwy obz krlewski skadali. Ten obz widzia jasno, e przy zupenym
braku zasobw pastwowych, przy rozprniaczeniu, obojtnoci i anarchicznych
porywach obywatelstwa, kuratela Moskwy, jakkolwiek cika i poniajca, bya
jednak do czasu konieczna, aby Rzeczpospolit i od wewntrznych wstrznie i
od ssiedzkiej chciwoci zasoni, e wic naleao ze obce znosi cierpliwie,
dopki ze domowe usunite, albo zmniejszone nie bdzie, inaczej mwic,

70

Kalinka, II, 169.

71

Cytat z Kalinki, I, 325.

dopki nard nie dwignie si i nie poprawi, tak pod materialnym, jak pod
moralnym wzgldem72.
Jak ju powiedziano wyej - w chwili zwoania sejmu, Polska, aczkolwiek
neutralna, naleaa do tego obozu politycznego, w ktrym pierwsze skrzypce
graa Rosja, a nawet by tu przed rozpoczciem dziaa wojennych taki moment,
w ktrym bya mowa o moliwoci jej czynnego udziau po stronie tego obozu w
toczcej si wojnie (przeciw Turcji).
Polityka stronnictwa patriotycznego doprowadzia stopniowo do tego, e
Polska znalaza si w obozie przeciwnym, a nawet, e zaczo si zanosi na jej
udzia w wojnie po stronie tego przeciwnego obozu.
Wynik ten zosta osignity drog dugiego acucha faktw, przynoszcych
coraz to wiksze zadranienie w stosunkach z Rosj oraz zacienienie stosunkw
z Prusami.
Nie mwimy tu o zrzuceniu gwarancji rosyjskiej i o przeprowadzeniu zmian w
ustroju Polski bez pytania si Rosji o zezwolenie. Skasowanie Rady Nieustajcej
i innych instytucji pastwowych w Polsce, byo Rosji niewtpliwie niemie, nie
dlatego, by istnienie tych instytucji byo Rosji potrzebne, lecz dlatego, ze
obalenie ich bez uprzedniego porozumienia si z Rosj naruszao system
rosyjskiej gwarancji73. Ale zrzucenie gwarancji rosyjskiej byo postulatem
narodowym polskim bezspornym - i przeprowadzone by prdzej czy pniej
musiao, a wczesny moment, gdy Rosja zapltana bya w wojn by ju po temu
momentem dogodnym. Gdyby istnia wwczas w Polsce prawdziwy obz
narodowy, byby on rwnie z tego momentu skorzysta, aby Polsk od gwarancji
rosyjskiej uwolni. Ale byby on to uczyni w ten sposb, by nie byo to
poczone z zerwaniem z Rosj w dziedzinie polityki zagranicznej. (Byo to
rzecz zupenie moliw, jak wiadczy o tym atwe pogodzenie si Rosji ze
zniesieniem Rady Nieustajcej itp.; w pierwszym okresie sejmu czteroletniego
stao si rzecz widoczn, e pogodzenie si Rosji z emancypacj Polski spod
wpywu rosyjskiego na jej stosunki wewntrzne, tj. spod ustroju gwarancyjnego,
jest rzecz moliw, pod warunkiem pozostania Polski w obozie
sprzymierzecw Rosji w dziedzinie polityki midzynarodowej; rozumieli to
nawet niektrzy czonkowie obozu krlewskiego, jak wiadcz listy Debolego do
Stanisawa Augusta74, a nawet chwilami zaczyna to rozumie i sam lkliwy z

72

Cytat z Kalinki, I, 567.

73

Tak samo niemia byaby np. dzi dla maej, czy wielkiej ententy restauracja Habsburgw na
Wgrzech, niezalenie od tego, czy w danej chwili jako rzecz sama w sobie przynosiaby jej istotne
polityczne szkody.
74

Kalinka. I, 519-530.

natury, oraz w ustpliwoci wobec Rosji nieraz posuwajcy si poza istotn

konieczno krl). Lecz niestety, ci ktrzy trzymali w rku ukryte spryny
polityki stronnictwa patriotycznego - dziaajcy pour le roi de Prusse, agenci
masonerii - nie stawiali sobie za istotny cel swych poczyna uniezalenienia
Polski od Rosji, lecz jej pornienie z ni75.
Ale poza zrzuceniem gwarancji rosyjskiej, wyraonym w przeprowadzeniu
zmian ustrojowych bez pytania si Rosji o zgod, sejm czteroletni przedsiwzi
wobec Rosji - celem wywoania jej rozdranienia - cay szereg krokw jej
niemiych, ktre byy zgoa niepotrzebne, a niekiedy nawet i dla Polski
szkodliwe. Nie bdziemy ich wszystkich wymienia - wymienimy tylko kilka
najbardziej charakterystycznych.
Cho jeszcze w pocztkach roku 1790 sejm, skupiajcy wwczas w swoim
rku ca wadz w Polsce, zezwala na przemarsz przez terytorium polskie
wojsk pruskich76, w pocztku roku 1789 Polska zakazaa przemarszu przez swe
terytorium wojsk rosyjskich, oraz utrzymywania na nim rosyjskich magazynw
75

W zwizku ze spraw gwarancji, ktrej istnienie poprzednie dao nam na dugie lata
bezpieczestwo od strony Prus i pozwolio jako tako opanowa anarchi wewntrzn i
przeprowadzi szereg reform, dziki czemu nasz stan w chwili otwarcia sejmu czteroletniego by ju
wzgldnie pomylny, warto przypomnie, e upokarzajcy bd co bd fakt, i Polska ma do
zawdziczenia pomocy i opiece rosyjskiej swe wczesne podwignicie, jest tylko
odwzajemnieniem za identyczn przysug, jak ptora wieku przedtem Polska wywiadczya
Rosji. Posuchajmy, co mwi pisarz rosyjski: Podrczniki historii Rosji do dzi dnia nie mwi nic
o carze Wadysawie. A wszak car tego imienia na Rusi nie tylko panowa, lecz i rzdzi w osobie
swego ojca Zygmunta, od r. 1610 do 1612. Carowi temu nard zoy przysig. Cerkiew modlia
si za niego. Bito monet z jego podobizn i podug jego ukazw wykonywano sprawiedliwo w
pastwie i kierowano naw pastwow. Lecz najpowaniejszym czynem nowego cara byo to, e on
uratowa sw now ojczyzn od ostatecznej ruiny i natchn j nowym yciem... Wynikiem umowy,
ktrej moc powoano na tron Wadysawa, bya niezmiernej doniosoci, gdzie m. in. nastpia
szybka zmiana frontu wojsk polskich. Armia krla Zygmunta i kiewskiego, oraz oddzielne,
niezorganizowane oddziay polskie, nie wyczajc nawet tych, ktre byy w subie u Wora (w
Tuszynie), z wrogw zmieniy si w przyjaci rzdu bojarw i wszystkich tych ugrupowa i
elementw kraju, na ktrych sztandarze byo wypisane godo zaprowadzenia porzdku i odrodzenia
kraju. Par miesicy wystarczyo, aby zlikwidowa bolszewickie carstwo Tuszycw, przedtem
sigajce swymi wpywami na 2/3 terytorium pastwa... Tak! Smutnoje wremia (okres ruiny)
pastwa moskiewskiego skoczyy si nie w roku 1613, lecz w roku 1610 i zanarchizowan Rosj
uratowao nie obranie na tron Michaa Romanowa, lecz obranie Wadysawa... Romanowowie
ukazali si na widowni dopiero wwczas, gdy ostry kryzys Ruiny ju min, kiedy Rosja ju bya
uratowana... Doda naley, e w roku 1610 rwnie i sami Romanowowie byli zwolennikami
Wadysawa. A zreszt, czy moliw byo rzecz w okresie tak katastrofalnym posiada inn
orientacj? (Aleksander Satykw, Dwie Rassiji, Monachium, rok ? Stronica 26. - Cytuj za
artykuem Wodzimierza Bczkowskiego, Wschd a Polska, w kwartalniku Wschd, Warszawa
1934, Nr. 2-3-4, str. 35).
76

Kalinka. II, 124.

wojskowych. Na pierwszy rzut oka zakaz ten wydaje nam si rzecz zupenie
naturaln. W Istocie jednak sprawa bynajmniej nie bya cakiem prosta.
Pomijajc ju stosunki i pojcia wieku XVIII, gdy ogromna nieregularno
granic pastw w Europie i liczebno enklaw i terytorialnych pwyspw z
koniecznoci zmuszaa do stosowania systemu czstych przemarszw wojsk
przez obce terytoria, niepodobna nawet wedug poj dzisiejszych, nie uzna, e
skoro jakie pastwo przez par dziesitkw lat znosio na czci swego
terytorium okupacj i przemarsze wojsk drugiego pastwa, to skoro chce z tym
drugim pastwem zachowa dobre stosunki, musi dla wyzwolenia si z pod tej
okupacji i tych przemarszw wybra moment, rwnie i dla tego drugiego
pastwa dogodny; jeli uczyni to w chwili, gdy to drugie pastwo toczy wojn a
terytorium okupowane jest dla niego w tej wojnie baz (wojna toczya si w
pustynnej wwczas Besarabi (Modawia i Ukraina) i, odgrodzonej od posiadoci
rosyjskich klinem polskiego wojewdztwa Bracawskiego), to ten nakaz
cofnicia okupacji jest faktem, ktry moe si odbi na losach wojny, a wic jest
po prostu krokiem nieprzyjaznym. A ta nieprzyjazno tego kroku staje si tym
wyraniejsza, jeli w rok pniej, wbrew zasadzie jednakowego traktowania,
zezwala si na przemarsz przez swe terytorium wojsk innego pastwa,
neutralnego wprawdzie, lecz nalecego do przeciwnego politycznie obozu i
gotowego w kadej chwili do wojny po stronie nieprzyjacielskiej temu pastwu,
ktremu poprzednio cofnito zezwolenie na przemarsz.
Rosja bya daniem Polski oburzona. Mimo to jednak, za rad Austrii,
danie Polski spenia; wycofaa z polskiej Ukrainy swe magazyny i nakazaa,
aby wszelkie transporty czy to ludzi, czy taborw, terytorium Rzeczpospolitej
omijay. Bdzie to ogromny wydatek, pisa minister austriacki Cobentzel;
przyczyni niezmiernie wiele trudu, gdy ludzi i wozy przyjdzie cign przez
pustynie Besarabii, ale krlowi pruskiemu odejmie si przez to wszelki powd
do interwencji i zerwania77. Niestety, ustpliwo Rosji nie zostaa w Polsce
dobrze przyjta: W sejmie przyjto t wiadomo do obojtnie: niektrzy
jakoby z niesmakiem, e powd zawsze gotowy do gnieww na Rosj, odtd
ustaje78. Kola masoskie w Polsce nie powodoway si bowiem interesem
politycznym polskim, lecz wdroone zostay do mimowolnego ogldania
wszystkiego przez okulary interesu pruskiego.
Jeszcze jaskrawszym krokiem antyrosyjskim bya uchwaa sejmowa z dn. 11
sierpnia 1789 roku, zakazujca wywozu zboa polskiego za Dniestr79.
77

Kalinka, I, 387.

78

Cytat z Kalinki, II, 387-388.

79

Kalinka, I, 482-487.

Oznaczao to ogodzenie armii rosyjskiej, walczcej w Besarabii i nie majcej

innego, bliskiego rda zaopatrzenia w ywno, prcz pobliskiej polskiej
Ukrainy. Odkd wiat istnieje, zawsze pastwa neutralne bogaciy si na
dostawach dla pastw wojujcych. Zakaz tego rodzaju - inspirowany zreszt, jak
to ponad wszelk wtpliwo udowodni Kalinka, przez Lucchesiniego, - nie by
spowodowany chci zadokumentowania ani swej neutralnoci, ani swej
niezalenoci, bo wywz zboa ani neutralnoci, ani prestiowi suwerennemu
Polski nie zagraa. Po prostu - bya to antyrosyjska szykana. Jej celem mogo
by albo naraenie Rosji na niepowodzenia wojenne, albo popsucie stosunkw
midzy Rosj i Polsk, albo i jedno i drugie razem. Zakaz ten zreszt rwnie i
samej Polsce przynis dotkliwe szkody; pozbawi on dogodnego rynku zbytu
polskie rolnictwo na Ukrainie, przez dziaania wojenne odcite od zwykych
rynkw zbytu nad morzem rdziemnym i dziki temu naraone na ogromne
straty.
Obok tych posuni, pocigajcych za sob stopniowo, coraz wiksze
zadranienie w stosunkach midzy Rosj i Polsk, prowadzono rwnoleg
polityk, przynoszc jako wynik jawne i ostentacyjne zwizanie Polski z
Prusami. Kulminacyjnym punktem tej polityki byo synne, zupenie oficjalne
przymierze polsko-pruskie z dnia 29 marca 1790 roku, ktre zniszczyo
ostatecznie wszelkie moliwoci wspdziaania polsko-rosyjskiego i rzucio
Polsk bez zastrzee w objcia, a tym samym na ask i nieask Prus. Z
przymierzem tym pogodzi si ostatecznie, a nawet, przez oportunizm i niech
do sprzeciwiania si ogowi, w pewnym stopniu przyoy do niego rk, sam
krl. (Trudny jest zaprawd sd o tym krlu - pisze z tego powodu Kalinka 80, ani usprawiedliwi, ani potpi go bezwzgldnie niepodobna. Lepszy i
rozumiejcy od wielu, a tyle rzeczy w nim razi; jasna gowa, trafne widzenie i
przewidzenie rzeczy, a przy tym, jake czste o wasnym swym zdaniu
zapominanie! Co on myli, wiedzie i pochwali mona; a tego, co zrobi, nie
zawsze).
Za przymierzem polsko-pruskim ukrywa si plan wsplnego z Prusami
wszczcia wojny z Austri, sprzymierzecem Rosji. Celem tej wojny miao by
zdobycie Galicji, lub jej czci, dla Polski, przy czym Prusy zostayby za sw
pomoc wynagrodzone Gdaskiem i Toruniem, a ewentualnie i czci
Wielkopolski. Do wojny tej, ostatecznie, nie doszo.
Wwczas wyoni si w sejmie ju zupenie samobjczy pomys zwizania
si przymierzem ze zwycion ju przez Rosj i Austri Turcj wzicia udziau
w wojnie przeciw Rosji. Na drodze do tego przymierza z zupenie bezsilnym,
tureckim sojusznikiem, a tym samym do wojny na wasne ryzyko i sam na sam z
80

Kalinka. I, 577.

potn Rosj, majc w dodatku w rku dodatkowy atut w postaci monoci

wzniecenia buntw chopskich na Ukrainie, poczyniono ju bardzo daleko idce
kroki. Jak dalece naiwnie niektrzy wybitni dziaacze sejmowi poddawali si
sugestii antyrosyjskiej polityki, inspirowanej drog wpyww masoskich przez
Prusy, i wierzyli w zbawienno poczyna antyrosyjskich w rodzaju owego
bezmylnego projektu przymierza z Turcj, dowodzi np. fakt, e marszaek
sejmu, Maachowski, rozpaka si z alu, gdy si przekona, e
urzeczywistnienie tego projektu przymierza napotyka na przeszkody81.
Lekkomylny, a raczej bezmylny plan dopomoenia zbrojnego pobitej Turcji
tak samo nie doszed do skutku, jak wojna o Galicj. Ale tak samo ten plan
(dobrze Rosji wiadomy), jak poprzednio przymierze polsko-pruskie i wszystkie
inne kroki antyrosyjskie i filopruskie lub filotureckie wystarczyy, by stworzy
acuch przyczyn, odsuwajcych Rosj ostatecznie od Polski. Rosja przestaa
wierzy w mono przecignicia Polski do filorosyjskiego obozu w polityce
midzynarodowej, oraz trwaego utrzymania jej w tym obozie, a tym samym
ostatecznie stracia do Polski zaufanie. Pruski zamiar cakowitego pornienia
Rosji z Polsk zosta wic osignity. Tym sposobem Rosja przestaa ju mie w
tym interes, by osania Polsk przed zaborczoci prusk na odwrt, godzc si
z pruskimi deniami zaborczymi, bya zainteresowana w tym, by dla
zrwnowaenia wzrostu potgi pruskiej, samej uzyska kosztem Polski zdobycze
terytorialne. Tym samym - zjawia si wsplno interesw rosyjskich i pruskich
na gruncie sprawy polskiej - i zjawi si drugi rozbir. Polityka zagraniczna sejmu
czteroletniego doprowadzia wic prost drog do drugiego rozbioru.
Na zakoczenie niniejszego rozdziau warto si jeszcze zastanowi nad tym,
jakby si w wczesnych stosunkach zachowywa prawdziwy obz narodowy,
gdyby by wwczas istnia. Jakby si byli wwczas zachowali ludzie na miar
Sobieskich i Dmowskich?
Widzielimy, w postaci stronnictwa patriotycznego, stronnictwo pruskie.
Widzielimy w osobach grupy hetmaskiej stronnictwo potemkinowskie, a
wic zwizane z pewnymi czynnikami rosyjskimi (pomimo to zreszt, czsto ze
stronnictwem patriotycznym wspdziaajce). Widzielimy w postaci
stronnictwa krlewskiego - stronnictwo rosyjskie, zwizane z ambasadorem
rosyjskim Stackelbergiem i z rzdem w Petersburgu; stronnictwo, w ktrym
skupiay si ywioy najbardziej patriotyczne, a nawet niektre jednostki
prawdziwie niezalene i zasugujce na miano penych narodowcw, lecz w
ktrym ton nadawa sam krl, od Rosji uzaleniony mimo wszystko bardzo

81

Kalinka, II. 167.

znacznie. Midzy tymi kierunkami politycznymi wybierajc musimy bez

zastrzee przyzna pierwszestwo polityce krlewskiej.
Ale cby byo w owym czasie uczynio stronnictwo polskie? Czy byoby
poprowadzio polityk niezalen, polegajc na grze midzy Rosj i Prusami?
Posuchajmy najpierw, co o podobnej ewentualnoci pisze Kalinka82: Ale,
powiedz nam, i polityka awanturnicza moe uda si czasami, jeeli szczcie
posuy; nie wina sejmu, e nas zawistne przeladoway wyroki? - By rzecz a do
dna wyczerpa, zgdmy si w kocu na t hipotez. Polityka awanturnicza,
porwanie si sabego na mocnych, moe uj bezkarnie, a nawet wietnym
zakoczy si triumfem, jeeli decyzja rezolutnie powzita, z rwn rezolucj
(zdecydowaniem) bdzie wykonana, jeeli pierwotnej zuchwaej miaoci,
pniejsza ostrono i zabiegliwo naleycie odpowie. Nie szukajc dalej,
wojny lskie Fryderyka II mogyby tu za dowd posuy. Skoro wic podobao
si sejmowi wej na t now w dziejach polskich drog i w tym celu cay rzd w
swe rce uchwyci, naleao wystawi, zaopatrzy i doskonale wywiczy 60tysiczn armi (a byo na to do czasu), dla tej armii przygotowa rezerwy w
milicji wojewdzkiej i wszystkie inne prace odoywszy na bok, sposobi si do
wojny dugiej i zacitej, bo nie z Austri tylko, ale i z Rosj. Naleao nastpnie
upewni sobie chwilowego sprzymierzeca, odstpieniem owych dwch miast
(moe i czego wicej), aby podliwo jego na razie zaspokoi i
skompromitowa go w oczach Moskwy nieprzyzwolonym przez ni nabytkiem.
Wwczas Fryderyk Wilhelm nie byby si cofn przed wojn z Austri, a
Rzeczpospolita wysawszy 30 tysicy wojska dla odzyskania Galicji, mogaby
jeszcze drug poow swej armii, wzmocnion przez korpus pruski, zasoni si
od Rosji, ktra w owej porze wiksz si nad 40 do 50 tysicy rozporzdza nie
bya zdolna. Jaki koniec wziaby ta wojna -trudno przewidzie. Do powyszych
sw Kalinki doda naley, e wojna ta musiaaby by tak prowadzona, by
moliwie uniknite zostay starcia z Rosj i by miaa ona charakter przede
wszystkim wojny polsko-austriackiej. Po byskawicznym, piorunowym
zaatwieniu si z Austri, niedon i naonczas osabion, w polityce polskiej
musiaby nastpi szybki zwrot. Polska musiaaby porozumie si z Rosj i
wytumaczy jej, e atakujc jej sprzymierzeca, Austri, chciaa tylko odzyska
Galicj, lecz nie chciaa trwale si do obozu przeciwrosyjskiego przerzuca.
Polska musiaaby nastpnie zorganizowa koalicj antyprusk wraz z Austri i
Rosj, na to, aby zdoby na Prusach zagarnite przez nie ziemie polskie, a take i
Prusy Ksice, Austria, jako wynagrodzenie za udzia w tej koalicji, mogaby
uzyska zdobycze na pruskim lsku, lub w Bawarii, a Rosj musiaaby Polska
82

Kalinka, II, 248.

opaci cesj czci wasnego terytorium, mniej jej potrzebn, ni Pomorze, np.
du poaci Ukrainy. Tym sposobem Polska mogaby si znowu sta silnym
pastwem, chocia okrojonym na wschodzie. Gdyby Polska miaa wwczas silny
rzd, oraz krla lub szefa rzdu, bdcego wielkim wodzem, a zarazem miaym i
zrcznym dyplomat, kto wie, czy taka polityka nie byaby wwczas moliwa.
Ale naprzd, nie miaa Polska wwczas silnego rzdu, ani nawet zdolnego do
wydobycia z siebie wikszej energii spoeczestwa - a takich rzeczy nie stwarza
si z dzi na jutro. Po wtre - trudno dzi z odlegoci sdzi, czy dla takiej
polityki istniaa koniunktura dyplomatyczna; polityka ta jako warunek swego
powodzenia musiaaby mie mono pniejszego odnowienia dobrych
stosunkw z Rosj; bez pogodzenia si z Rosj, Polska, nawet po zwyciskiej
wojnie z Austri, po odzyskaniu Galicji, byaby na asce i nieasce Prus i zapewne
przypaciaby to nowym rozbiorem po pogodzeniu si ich z Rosj; czy
poprowadzenie tak skomplikowanej gry bez ostatecznego zerwania z Rosj byo
moliwe - tylko wspczeni ludzie mogliby oceni. Po trzecie - obz narodowy
nie moe prowadzi polityki ryzykanckiej. Mg si na olep rzuca w wir
niepewnych wydarze Fryderyk II, bo ryzykowa on tylko los wasnej dynastii i
wasnego pastwa (Prus), lecz nie ryzykowa losu swego narodu (Niemiec); obz
narodowy musi by w swoich poczynaniach ostroniejszy i rozwaniejszy; raczej
rozkada osignicie swych celw na dugie lata - ni stawia wszystko na jedn
kart i naraa nard na katastrof.
Powtarzamy - wielki wdz i wielki dyplomata moe by wwczas podobn
polityk poprowadzi. Ale najprawdopodobniej polityka obozu narodowego gdyby wwczas istnia - byaby bardzo podobna do polityki obozu krlewskiego.
Jeeli nie do polityki samego Stanisawa Augusta - to do tej polityki, ktr
pragny wwczas widzie najlepsze spord ywiow, skadajcych si na jego
obz.

*
*

Targowica i drugi rozbir byy prost konsekwencj samobjczej, pruskiej

orientacji sejmu czteroletniego.
Z chwil, gdy Rosja stracia nadziej na utrzymanie Polski pod swym
wpywem, oraz zdecydowaa si na dokonanie wesp z Prusami nowego
rozbioru, a wic z chwil, gdy solidarny obz rosyjsko-pruski, zwrcony
przeciw bardzo jeszcze sabej Polsce sta si faktem, katastrofa Polski bya ju
tylko kwesti dogodnego dla Prus i Rosji momentu i dogodnego pretekstu.
Prusy byy z Polsk zwizane przymierzem - owym synnym przymierzem z
dnia 29 marca 1790 r. Byoby zbyt ju krzyczcym wiaroomstwem, gdyby

inicjatywa akcji przeciw Polsce naleaa do Prus: do ju, e Prusy opuciy

swego sprzymierzeca, gdy zosta napadnity przez stron trzeci 83.
Wobec tego, inicjatyw wzia w swoje rce Rosja.
Za pretekst posuy fakt ustanowienia konstytucji 3 maja, bdcy
pogwaceniem zasady gwarancji rosyjskiej z punktu widzenia polityki
zagranicznej, a niezupenie legalnie przeprowadzonym zamachem stanu z
punktu widzenia polityki wewntrznej84. Gar ludzi, ktrzy na przyznane im
przez vox populi miano zdrajcw w zupenoci zasuyli, daa si uy za
narzdzie polityki rosyjskiej, podpisujc akt konfederacji targowickiej, stojcej
w obronie dawnego, obalonego przez konstytucj 3 maja ustroju i proszc Rosj
o pomoc w walce przeciw tej konstytucji.
Wojska rosyjskie, opierajce si formalnie na wezwaniu targowiczan,
wkroczyy do Polski. Nastpi wic casus foederis, przewidziany w traktacie
polsko-pruskim. Prusy powinny byy ruszy Polsce na pomoc. Ale, jak to mona
byo przewidzie, kategorycznie si od tego uchyliy. Fryderyk II owiadczy, e
do obrony konstytucji 3 maja nie jest obowizany.
W tych warunkach - nie byo adnych szans, by Polska moga si obroni.
Do zaciemnienia kwestii - pisze znany historyk prof. A. M. Skakowski85 powodem bya ...opinia tyle pochlebna u wspczesnych i potomnych o Sejmie
Czteroletnim, ktry przecie ponosi win klski r. 1792, a tym samym i II
rozbioru. Wojna w obronie konstytucji 3 maja nie bya przygotowana ani
militarnie, ani dyplomatycznie, a przeto wynik jej atwy do przewidzenia.
Rozstrzygna si nie na Litwie, ani na Ukrainie, ale w Berlinie; losy jej byy
przesdzone z chwil, gdy zawiodo przymierze pruskie. Miaa ju tylko osoni
odwrt dotychczasowych kierownikw polityki i da czas do rokowa z Rosj.
83

Zamanie, a zreszt i zawarcie (z zamiarem niedotrzymania) przymierza polsko-pruskiego, byo

jednym z najjaskrawszych w dziejach przykadw zdradzieckiej i wiaroomnej polityki. Wac
dobrze nasze sowa, musimy powiedzie, e to by akt zdradziecki, z gry obliczony na to, aby
naduy cudzego zaufania; akt z gruntu niemoralny i wiadczcy, na jak wiar zasugiwa rzd,
ktry si go dopuszcza - pisze Kalinka, I, 231. Jest to jeden z tych faktw, takich samych, jak
zamanie traktatu o neutralnoci Belgii w roku 1914 (wistek papieru), wyrniajcych
niemoraln polityk prusk od polityki wikszoci innych pastw, uznajcych, e rwnie i w
polityce obowizuje etyka, uczciwo, lojalno i honor.
84

Bya ona rwnie pretekstem dla Prus do wycofania si z przymierza z Polsk. Gdy zbliaa si
wojna o konstytucj 3 maja, rzd berliski owiadczy, e nie uznaje casus foederis, gdy
konstytucj uchwalono ju po zawarciu przymierza. (Cytat z And. Wojtkowskiego, Stosunek Prus
i Niemiec do polskiego ruchu niepodlegociowego, Pamitnik z V zjazdu historykw. I, 614).
Szkodliw stron trzeciomajowego zamachu stanu byy wanie jego skutki w polityce zagranicznej.
Wanie te skutki zewntrzno-polityczne byy zapewne powodem udziau masonerii w zamachu.
85

A. M. Skakowski. Kociuszko w wietle nowszych bada, Pozna 1924, str. 36.

Ignacy Potocki ustpowa miejsca Szczsnemu. Nie dojrzano jeszcze grozy

nowego podziau. Trzeba byo tylko co zrobi dla honoru modej broni. Gen.
dr. Marian Kukiel w Zarysie historii wojskowoci w Polsce kampani r. 1792
nazywa po prostu prb ogniow. A i ona bya niezmiernie trudn, jeli ma si
na uwadze ogromn niewspmierno si jak si ona przedstawia nie jedynie w
zestawieniu liczb, ale i ocenie rzeczywistych wartoci, ktre te cyfry
wyobraay.
Ignacy Potocki ustpowa miejsca Szczsnemu. Zwrmy uwag, e
Ignacy Potocki, jeden z gwnych przywdcw sejmu czteroletniego, by - do
roku 1782 czy 1783 - wielkim mistrzem loy Katarzyna pod gwiazd pnocn
czyli Wielkiego wschodu narodowego polskiego86, a Szczsny Potocki, wdz
Targowicy, by wielkim mistrzem tego Wielkiego wschodu polskiego po
roku 178487. Tak wic zarwno polityka sejmu czteroletniego, jak polityka
Targowicy sterowana bya przez masonw.
Nie mona zreszt powiedzie, by Targowica bya wszelkiej myli
politycznej pozbawiona. Przesank polityki Targowicy by fakt, e polityka
sejmu czteroletniego, polegajca na oparciu si o Prusy, zakoczya si
cakowitym niepowodzeniem, gdy przyja z Prusami nie tylko, e nie
zapewnia Polsce bezpieczestwa, ale przeciwnie, naraa j na niebezpieczestwo
zwikszone i e wobec tego trzeba powrci do polityki wspdziaania z Rosj.
A e ustosunkowanie Rosji do Polski w r. 1792 bardzo si w porwnaniu do
roku 1788 zmienio, wic za opiek rosyjsk trzeba byo droej paci: paci
zmniejszon niepodlegoci. Konfederacja targowicka nie przewidywaa
drugiego rozbioru - liczya si tylko z przywrceniem gwarancji rosyjskiej w
dotkliwszej ni poprzednio formie, oraz z rosyjsk, czciow okupacj
wojskow. Zarazem walczya z konstytucj 3 maja, jako z przejawem
.jakobinizmu.
Konfederacja targowicka bya aktem zdrady - ale czy bardzo si ona duchem
swoim rni od np. polityki ks. Janusza Radziwia w roku 1918, albo polityki
Aleksandra Lednickiego w roku 1917? - Nawet najbardziej maoduszne i
szkodliwe dla ojczyzny grupy polityczne maj niemal zawsze jak ideologi i
jakie argumenty na swe uzasadnienie.
Konfederacji targowickiej usprawiedliwi niepodobna. Dla przeprowadzenia
swoich celw wesza ona w porozumienie z obcym rzdem i zadaa pomocy
obcych wojsk przeciw rzdowi polskiemu (wszystko jedno, czy miemu sobie,
czy te nie). Ale dziaacze o orientacji pruskiej te si w pewnej chwili z obcym,

86

Smoleski, Przewrt umysowy w Polsce w wieku XVIII, str. 176.

87

Ibid. str. 181-183.

pruskim rzdem porozumiewali i wzywali pomocy pruskich wojsk przeciw

polskiemu krlowi. Czy byli od targowiczan lepsi? Nieche zarzut zdrady bdzie
rwnomiernie stosowany wobec wszystkich, ktrzy na zasuyli.
Z chwil, gdy Targowica staa si faktem i gdy okazao si, e na pomoc
prusk nie ma co liczy, nie byo innego wyjcia, jak pogodzi si z Rosj i
przyj jej warunki.
Wobec zdrady Prus, Stanisaw August w licie do Katarzyny II
zaproponowa, aby nastpc tronu zosta jej wnuk, ksi Konstanty, byle
zatrzyma konstytucj 3 maja. Katarzyna szorstko to odrzucia i zadaa, aby
Stanisaw August przystpi do Targowicy. Po naradzie ministrw, za zdaniem
wikszoci (a take podkanclerza Kotaja), krl podpisa przystpienie do
Targowicy jako krl i jako wdz caej armii i kaza wojskom swoim zahamowa
kroki wojenne88.
Szeroki og zwyk rwnie i na Stanisawa Augusta rozciga zarzut zdrady
z powodu przystpienia do Targowicy. Ale jest to zarzut zupenie niesuszny.
Midzy spowodowaniem jakiego faktu, a pogodzeniem si z nim z chwil, gdy
stao si ju niepodobnym odwrcenie go, zachodzi zasadnicza rnica.
Krl przystpi do Targowicy za dan - dnia 24 lipca 1792 r. - rad tak
wybitnej postaci stronnictwa patriotycznego, szarej eminencji sejmu
czteroletniego i przypuszczalnie duej figury masoskiej, jak by Hugo Kotaj.
Sam Kotaj rwnie zgosi na pimie akces do Targowicy (zostawi go u swego
przyjaciela i wyjecha na lsk; Targowica akces ten odrzucia89. Na owym
posiedzeniu 24 lipca mwi on do krla o przystpieniu do Targowicy: Dzi
jeszcze, Miociwy Panie, trzeba to zrobi, nie jutro; kady moment jest drogi, bo
go krew Polakw oblewa. Mimo to nie zawaha si dopuci do tego, e w
dziele O ustanowieniu i upadku konstytucji 3 maja (Metz 1793), ktrego jest
wspautorem, caa wina akcesu do Targowicy zwalona jest na krla 90.
Jak twierdzi prof. Tokarz, Kotaj na pewno sta si pierwszym
porednikiem midzy krlem i Targowic91.
Objcie w Polsce rzdw przez Targowic nie uratowao jednak Polski przed
nowym (II) rozbiorem. Rosji nie chodzio ju o odzyskanie wpywu w Polsce wesp z Prusami przeprowadzaa ona plan nowego podziau.

88

Cytat z pracy prof. Wacawa Sobieskiego, Dzieje Polski, tom II, Warszawa 1924, str. 54.

89

Patrz yciorys Kotaja w Wielkiej Encyklopedii Ilustr., Wa-wa 1905, tom 37-38, pira W. S.
(Wadysawa Smoleskiego).
90

Kalinka, II, 386-387.

91

Wacaw Tokarz, Ostatnie lata Hugona Kotaja, Krakw 1905,1, 59.

Poniewa Austria w walce z rewolucj francusk doznawaa niepowodzenia,

wic Prusy tym atwiej mogy j straszy i grozi, e odstpi od wojny z
Francj, jeli Austria nie zgodzi si na zajcie Gdaska, Torunia i zachodnich
czci Polski przez Prusy. Rosja przystaa te chtnie na to, chcc pochon
poudniowo-wschodnie kresy Rzeczypospolitej. Francja take bardzo si
ucieszya, widzc e armia pruska wycofaa si z walk z ni, a rzucia si na
Polsk. W drugiej poowie stycznia 1793 r. Prusy i Rosja podpisay konwencj w
sprawie rozbioru Polski, a pose pruski owiadczy kanclerzowi polskiemu
Maachowskiemu, e wojska pruskie wkraczaj, aby w Polsce stumi - sekt
parysk.
Targowiczanie dotychczas myleli rwnie, e chodzi tylko o walk z
jakobinami polskimi. Sdzili, e na to wystarczy sama Rosja. Nie przeczuwali
rozbiorw, ale gdy Prusacy (ju w styczniu 1793) zajli Pozna, (Targowiczanie)
zadali przeciw Prusakom pomocy Rosji i (11 lutego 1793) wydali uniwersa,
peen grnolotnych frazesw, wzywajcy szlacht do pospolitego ruszenia. Gdy
ambasador rosyjski w Warszawie, Sievers, zgromi ich, uniwersa cofnli i co
uczciwsi wyemigrowali92.
Pod presj wojsk okupacyjnych wybrany zosta nowy sejm, ktry si zebra w
Grodnie. By to synny, grodzieski sejm niemy, ktry w obecnoci wojska
rosyjskiego na sali i armat rosyjskich na dziedzicu odby wielogodzinn sesj w
zupenym milczeniu. Owo milczenie uznane zostao za milczce przyzwolenie na
traktat rozbiorczy.
Tym sposobem nastpi drugi rozbir, ktry zamieni Polsk na pastewko
kadubowe, obejmujce dzisiejszy obszar wojewdztw: Kieleckiego,
Lubelskiego, Biaostockiego, Wileskiego, wiksz cz Woyskiego i
Nowogrdzkiego, poow Poleskiego, poow Warszawskiego, miasto Krakw,
Litw Kowiesk i Kurlandi. Cae dorzecze Warty, oraz dolna Wisa nieomal od
ujcia Narwi, to wszystko znalazo si w rku Prus, przy czym granica pruska
opara si na poudniu o lini Pilicy i signa od zachodniej strony nieomal pod
mury Warszawy. Gdask, Toru, Pozna, Gniezno, Kalisz, Piotrkw, Pock,
znalazy si pod panowaniem pruskim. Terytorium rdzennie polskie, stanowice
podstaw siy i niepodlegoci naszego pastwa, zostao przepoowione.
Rwnoczenie ogromne poacie na wschodzie dostay si pod panowanie
rosyjskie. Co prawda, byy to tylko te poacie, ktre dzi do Polski nie nale. Z
okrgw, wchodzcych w skad Rzeczpospolitej odrodzonej, jeden tylko Pisk z
okolic dosta si pod panowanie rosyjskie ju w drugim rozbiorze.
Mwic o drugim rozbiorze, musimy zwrci uwag na jedn jeszcze
okoliczno. Jak ju wskazalimy wyej, drugi rozbir odciy od grocego jej
92

Cytat z Sobieskiego, ibid, str. 55-56.

niebezpieczestwa Francj. Jak wiadomo, by to moment wielkiej rewolucji

francuskiej. Rewolucja francuska bya dzieem masonerii (udowodnione to jest
przy pomocy caej obfitej literatury). Niema rol w wywoaniu rewolucji
francuskiej odegrali ydzi (ydem by m.in. synny Marat, Cremieux i wielu
innych). Francuscy przeciwnicy rewolucji, znajdujcy si na emigracji,
zorganizowali interwencj mocarstw ociennych przeciw rewolucji. Wojna
wczesnej koalicji przeciw Francji miaa wanie na celu obalenie rewolucji i
prowadzona bya w porozumieniu z francusk emigracj. Byo to zjawisko
zupenie analogiczne do interwencji mocarstw w sprawy rosyjskie w latach 19181920, kiedy to wojska francuskie, angielskie i inne wkroczyy na terytorium
rosyjskie, dopomagajc biaym rzdom rosyjskim, owym Koczakom,
Judeniczom, Denikinom i Wranglom.
Ot rewolucja francuska w wczesnej fazie uratowana zostaa przez drugi
rozbir Polski. Dziki niemu, koalicja mocarstw przeprowadzajca we Francji
interwencj, nie ujawnia tej energii, ktr ujawni bya moga, gdy cz tej
energii zwrcona zostaa w kierunku Polski. Wojna francusko-austriacka
wybucha 20 kwietnia 1792 roku. Dziaania wojenne pruskie, przeciw Francji
zaczy si latem tego roku, ale dziwnym trafem zostay przerwane po bitwie
pod Valemy 20 wrzenia, waciwie nie bdcej bitw, lecz tylko kanonad
armatni, zakoczon odwrotem Prusakw. Po wycofaniu si Prusakw,
Francuzi (rewolucjonici francuscy) bez wielkiego trudu dali sobie rad z
Austri. Przypomnijmy sobie, e konfederacja targowicka uoona zostaa 27
kwietnia 1792 r. i podpisana 14 maja. Bitwa pod Dubienk miaa miejsce 18
lipca. Konwencja rozbiorowa rosyjsko-pruska (Austria w II rozbiorze nie wzia
udziau) zawarta zostaa w styczniu 1793 roku, po czym nastpi rozbir.
Rewolucja francuska kierowana bya przez masoneri. Wszystkie gwne
wydarzenia wczesnej polityki w Polsce kierowane i reyserowane przez
polskich i nie tylko polskich masonw. Gwny aktor, zarwno interwencji we
Francji, jak II-go rozbioru Polski, Prusy, ktre zrezygnoway z powaniejszego
udziau w akcji przeciw Francji, za cen wielkich zdobyczy terytorialnych w
Polsce, byy orodkiem tradycyjnych rzdw masonerii. Rwnie na dworze
cesarskim wczesnej Rosji, ktra dokonan zmian swego stanowiska
(przerzucenie si od koncepcji obrony integralnoci Polski do koncepcji
rozbioru), zadecydowaa o dojciu rozbioru do skutku - wpywy masoskie
odgryway wielk rol, a i sama cesarzowa Katarzyna, z domu niemiecka
ksiniczka Anhalt-Zerbst, zwizana bya z masoneri wielu nimi przez to, e
rd jej by od dawien dawna jednym z najsilniej opanowanych przez masoneri
rodw panujcych niemieckich. Tote trudno oprze si wraeniu, e wypadki
wczesne oraz dramatyczny fakt uratowania rewolucji francuskiej kosztem zguby
Polski, ukartowane byy w jednym i tym samym rodowisku: w zakamarkach

masoskiej konspiracji. Przypuszczenie to wydaje si tym prawdopodobniejsze,

e podobny, zadziwiajcy zbieg okolicznoci (uratowanie rewolucji francuskiej
kosztem Polski), mia si nastpnie, jeszcze dwa razy powtrzy, mianowicie w
roku 1794-95 i 1830.
Mwic o konfederacji targowickiej trzeba jeszcze i to wzi pod uwag, e
odegrali w niej wielk rol neofici. Stanisaw Didier pisze, e w liczbie
wybitnych dziaaczy konfederacji targowickiej znajdowali si Pawowscy,
Piotrowscy, Majewscy, Wincenty Jzefowicz-Hlebicki Jasiski i Orowski,
ludzie moni i wpywowi. Przebiegli neofici, wrd ktrych
najniebezpieczniejszym okaza si pose z Podola, Orowski, ukryci za plecami
ograniczonych magnatw, doprowadzili do zbrojnej interwencji rosyjskiej i
wielkiego rozgoryczenia spoeczestwa, ktre zaczo szuka gwnych
winowajcw nieszczcia93.
Oto jest zgodny z rzeczywistoci obraz wydarze sejmu czteroletniego,
Targowicy i drugiego rozbioru.
Niestety, szeroki og w Polsce dotd nie potrafi si w pogldzie na te
wydarzenia wyzwoli z pod sugestii jednostronnego i tendencyjnego, a nawet
wprost kamliwego ich przedstawienia, zawartego w broszurze po dzi dzie dla
szerokiego ogu bdcej podstaw orientowania si w wczesnych stosunkach,
mianowicie w wydanej w r. 1793 broszurze O ustanowieniu i upadku
konstytucji 3-go maja, ktrej autorami s m. in. aktorzy i winowajcy
wczesnego dziejowego dramatu. Broszura ta bowiem wysza spod pira
Kotaja, Ignacego Potockiego, Stanisawa Potockiego i Dmochowskiego.
Czas by ju byo zacz myle o tym dramacie nie przez okulary tych, ktrzy
ten dramat na nasze barki cignli!

93

Frankici w epoce insurekcji, Myl Nar., 1934, nr. 31.

INSUREKCJA KOCIUSZKOWSKA
Niepodobna si oprze wraeniu, e powstanie Kociuszki pozostaje w
zwizku z nowymi niepowodzeniami rewolucji francuskiej w walce z koalicj.
W roku 1793 koalicja zostaa wzmocniona przez przyczenie si do niej
Hiszpanii, Anglii i Holandii. W tyme roku wybuchy we Francji powstania
rojalistyczne (przede wszystkim w Wandei). Wojska francuskie utraciy na rzecz
koalicji znaczn cz zdobytych poprzednio terytoriw (zwaszcza w Nadrenii),
a nawet pewne okrgi rdzennej Francji.
Rewolucja francuska doznaa niespodziewanego sukursu w postaci powstania
Kociuszki, ktre - tak, jak wypadki z roku 1772 - odwrcio od Francji uwag
Prus. Powstanie miao za przyczyn spisek zawizany latem 1793 roku. Spisek
ten - niewtpliwie o masoskim charakterze1 - zwrci si do Kociuszki, jako
fachowca wojskowego, cieszcego si naonczas wielk popularnoci, o objcie
dowdztwa nad zamierzonym powstaniem. Kociuszko uwaa podryw
powstania za przedwczesny2. Mimo to, powstanie wybucho przyspieszone
zarzdzeniami Prus i Rosji, mianowicie zarzdzeniem o redukcji wojska
polskiego do liczby 15.449 onierza (8.865 wojsko koronne i 6.584 litewskie),
czyli mniejszej nawet ni przed sejmem czteroletnim. Redukowane oddziay
stanowiy znakomity materia palny - i dziki nim powstanie si zaczo. Dnia 24
marca 1794 roku w Krakowie (przysiga Kociuszki) powstanie zaczo si
formalnie. Dnia 10 padziernika tego roku zaamao si w katastrofie bitwy
Maciejowickiej. Konsekwencj jego by trzeci rozbir (konwencja rozbiorowa
1

Ze galicyjskie odgazienia spisku, poprzedzajcego powstanie Kociuszki, opieray si o

masoneri (o polsk lo, zaoon na wschodzie Lwowa), przyznaje Marian Kukiel w pracy
Prby powstacze po trzecim rozbiorze 1795-1797, Warszawa 1912, stronica 5. O warszawskiej
centrali spiskowej pisze Didier: Wczytujc si w pamitniki wczesnych dziaaczy, oraz w
dotychczasowe opracowania rnych historykw, ustali trzeba, e zawizek konspiracji
kociuszkowskiej przypad pod koniec maja 1793 r. Utworzony zosta komitet, majcy kierowa
ruchem zbrojnym. W skad jego wchodzili: Ignacy Dziayski (nazwisko, wymienione przez
Graetza, Historia ydw, t. VIII, str. 185 - jako frankistowskie), Eliasz DAloe, dygnitarz
masoski i patny szpieg rosyjski, Bars. Andrzej Kapostas, reprezentujcy wpywy judaizmu w
wczesnym wolnomularstwie polskim i inni. (Frankici w epoce insurekcji, .Myl Nar., 1934,
Nr. 31).
2

Stwierdza to ju stary Jzef Szujski, Dzieje Polski, Lww. 1866 (stronica 704). Jak twierdzi
Didier (ibid), jednym z ludzi, ktrzy nalegali na Kociuszk, by wybuch powstania przyspieszy, by
niejaki Jan Dembowski, rzekomo frankista, bliski krewny Franciszka Jemerdskiego
Dembowskiego - (Jeruchama), jednego z najbardziej zaufanych chachama Franka. Owiadczy on
Kociuszce, e wojsko nie bdzie duej czeka na Kociuszk i samo rozpocznie powstanie. O
tym Dembowskim pisze Tokarz (Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 r., str.
246), e by zawsze dobrze poinformowany, co Moskale poczyna zamierzali

austriacko-rosyjska 3 stycznia 1795 r., 24 padziernika 1795 rosyjsko-pruska),

likwidujcy definitywnie szcztki niepodlegoci Polski.
Wydarzenia polskie uratoway rewolucj francusk przed zgnieceniem.
Dziaania wojenne koalicji osaby. Dnia 5 kwietnia 1795 r. Prusy wycofay si z
wojny przeciw Francji, jak mona przypuszcza w ramach porozumie
masoskich, zawierajc pokj w Bazylei. Ale caa nauka historyczna, niemieckiej
nie wyczajc, przyznaje, e ten krok Prus spowodowany by zaangaowaniem
si Prus w wydarzenia polskie. Za Prusami posza Hiszpania, rwnie si z
koalicji wycofujc. Tym sposobem, piercie zbrojny okalajcy Francj, znacznie
si rozluni, pozwalajc Francji na stopniowe wybrnicie z trudnoci.
Przypuszczenie, e powstanie kociuszkowskie byo dywersj, zorganizowan
z myl o ratowaniu nie Polski lecz rewolucji francuskiej, narzuca si tym silniej,
e w powstaniu kociuszkowskim przejawiy si w sposb bardzo jaskrawy
pierwiastki rewolucyjne, jakobiskie, bliniaczo pokrewne temu wszystkiemu,
co si przejawio w rewolucji francuskiej.
Przez cay czas insurekcji kociuszkowskiej snuje si ni zmagania, a nawet
ostrej walki midzy dwoma obozami i kierunkami: obozem Kociuszki,
onierskim i mylcym tylko o Polsce, oraz parti Hugonistw, obozem
Hugona Kotaja, rewolucyjnym, Jakobiskim i bodaj niewiele si o Polsk
jako o Polsk troszczcym. Mwic o powstaniu Kociuszki, trzeba rozrnia
midzy tymi dwoma jego skadnikami. Midzy skadnikiem onierskim, ktry
zasuy sobie na cze swoim bohaterstwem i swoj okazan niema
sprawnoci i energi oraz midzy skadnikiem politycznym, Jakobiskim,
masoskim, ktry ponosi win wywoania powstania w niekorzystnym
momencie, a tym samym win trzeciego rozbioru - i ktry uczyni to zapewne
zupenie wiadomie nie w interesie Polski, lecz w interesie obcego nam czynnika
(rewolucji francuskiej), reprezentujc go u nas jako - wedug modnego dzi
okrelenia - obca agentura.
Kto to by Tadeusz Kociuszko? ciso pisarska nakazuje wyzna prawd:
by to czowiek duo mniejszej miary, ni gosi legenda.
By to czowiek peen dobrych chci, peen cech rycerskich i niewtpliwej
szlachetnoci, lecz zdolnoci miernych. Tak trudnemu zadaniu, jakie spado na
jego barki sprosta nie by w stanie3. Nie by zapewne ideaem, jeno celniejsz

Legend Kociuszki rozwiewa rozprawka prof. A. M. Skakowskiego, Kociuszko w wietle

nowszych bada, Pozna 1924. Jak si okazuje, legend s jego sukcesy amerykaskie, gdzie
zdoby sobie wprawdzie szacunek, lecz bynajmniej nie zdoa si wybi i gdzie sta si sawnym
dopiero pniej, dziki echom powstania w Polsce. Legend s jego talenta, ujawnione rzekomo w
kampanii 1792 (bitwa pod Dubienk), przy czym legenda ta jest do zawdziczenia frakcji
puawskiej, ktra tworzya ju z niego bohatera, bo nakazyway jej to rachuby polityczne, a nawet i

jednostk swego czasu, wyobrazicielem odrodzenia narodowego, nie w

oderwaniu od ta epoki, tylko w cisym z ni zwizku, dzierc wysoko szczytne
hasa tego pokolenia, ale i dwigajc ciar jego bdw i grzechw4.
Dzisiejszy, wyolbrzymiajcy pogld ogu na Kociuszk jest w niemaej mierze
rezultatem nastrojw pogronego w niewoli narodu, szukajcego pociechy we
wspomnieniach. Okoo ruin i zwalisk Rzeczpospolitej owija si pocz powj
legendy. Kociuszko stal si gwn postaci. Sprzyjao temu jego oddalenie.
Usunity sprzed krytycznego wzroku wspczesnych, za ycia ju zdawa si im
bstwem opiekuczym. Tym acniej cze jego pozgonna zczya si z
obrzdami religijnymi. Naboestwa aobne odprawiano jesieni 1817 r. w caej
Polsce i zagranic, gdzie tylko zebraa si gar Polakw. Sprowadzenie zwok
do kraju i uroczyste przeniesienie na Wawel, a zwaszcza sypanie kopca,
utrwalio kult Kociuszki. I ci nawet, ktrzy znali ludzkie jego uomnoci, albo
zdolni byli osdzi jego winy publiczne, niemniej uwielbiali go, kochajc pod
jego imieniem wolno i ojczyzn. Cze t przekazyway sobie pokolenia, krwi
karmic serdeczn i w coraz doskonalsze przyoblekajc twory sztuki5.
Naley przypuszcza, e do stworzenia legendy Kociuszki, nie tylko
pomiertnej, lecz przede wszystkim wspczesnej, przyczynia si w niemaej
mierze masoneria. Jest to system czsto przez masoneri stosowany, e obiera
ona jak jednostk, ktrej czynami jest w stanie pokierowa, oraz pod ktrej
firm jest w stanie przeprowadza swoj polityk i przy pomocy odpowiedniej
propagandy robi tej jednostce legend i narzuca j ogowi jako przywdc.
Odnajdywaam wszdzie -pisze w swoim pamitniku entuzjastyczna
wielbicielka Kociuszki, ona generaa Fiszera, byego adiutanta Kociuszki, o
nastrojach wobec Kociuszki w Lipsku jeszcze przed powstaniem - oznaki jego
popularnoci, ktrej naturalnymi przyczynami wytumaczy nie umiem. Bo
ostatecznie, c on dotd zdziaa, by na ni zasuy? Kampania w Ameryce,
podobno dla zaszczytna, lecz ktrej szczegy zacieraa odlego, druga w
Polsce, w roli podkomendnego i niepomylnie zakoczona, on nie nosi
historycznego nazwiska, mia jedn z tych pospolitych twarzy, ktre si co krok
spotyka - czeme wywoywa wic to nieprzeparte wraenie w swoim kraju, oraz
za granic? Jako dobra chrzecijanka powiem, e bya to otaczajca jego osob
aska niebios6.
sam Kociuszko troch si do utrwalenia tej legendy przyczyni. Legend wreszcie jest wiele
szczegw, dotyczcych jego roli w akcji powstaczej 1794 r.
4

Cytat ze Skakowskiego, ibid, str. 12.

Cytat ze Skakowskiego, ibid, str. 48.

Pamitnik o Kociuszce Wirydianny z Radoliskich Kwileckiej-Fiszerowej, wyda A. M.

Skakowski, Warszawa 1934, stronica 6.

Czy Kociuszko nalea do masonerii? Dowodu zupenie pewnego na to,

zdaje mi si, nie ma. W kadym razie, by przez wspczesnych za farmazona
(masona) uwaany7. Okolicznoci wskazuj raczej na to, e masonem by - lecz
nie wybitnym, tj. e by narzdziem masonerii, lecz nie by wiadomym
wsptwrc masoskiej polityki.8
Powstanie Kociuszki miao cech dwojak. Byo wojn - i byo rewolucj.
Wojn prowadzi Kociuszko. Bya to wojna bez szans zwycistwa - chlubna
dla polskiej broni, lecz nie przedstawiajca adnych widokw poprawy pooenia
Polski. Wojna ta obfitowaa w epizody, dobitnie wiadczce o dokonanym ju
odrodzeniu si ywotnych w narodzie i ponownym obudzeniu si w nim ducha
onierskiego. Tak na przykad, zaimprowizowanie w cigu paru miesicy duej,
jak na Polskie stosunki bitnej armii byo dowodem, e Polska jest ju do wysiku
wojennego zdolna; gdyby te siy w narodzie, ktre zmarnowaa wywoana w
politycznie nieodpowiednim momencie insurekcja kociuszkowska, uyto w
chwili dogodnej, byyby one zapewne w stanie potg Rzeczypospolitej
odbudowa. Obok wysiku organizacyjnego w dziedzinie wojskowej, na plus
insurekcji naley zapisa kilka piknych zwycistw na polu walki. Tak np. bitwa
pod Racawicami bya zwycistwem, i to cakowitym zwycistwem, sabszego
oddziau polskiego nad silniejszym rosyjskim: po stronie polskiej brao w niej
udzia 3.000 piechoty, 1.200 konnicy, 500 kosynierw i 12 armat, po stronie
rosyjskiej okoo 7.000 regularnego onierza. Pomylne wytrzymanie do
dugiego oblenia Warszawy rwnie dao pole do ujawnienia odzyskanych
walorw onierskich w narodzie. Niestety, te lokalne, wojenne sukcesy
szerszego wojennego znaczenia nie miay. O bitwie racawickiej pisze nawet
Tadeusz Korzon, bezgraniczny wielbiciel Kociuszki, e dla armii rosyjskiej
bitwa ta nie miaa adnego prawie znaczenia tak pod wzgldem strat
materialnych, jako te swobody ruchw strategicznych9. A o obronie stolicy
pisze Skakowski: I t liczono midzy cuda. Pomylny jej przebieg tumaczy si
wszake do po prostu rozterk, panujc midzy Rosjanami a Prusakami i
niezmiernie ma ich czynnoci, gdy w oblonym miecie komenda rozwija
wielk energi i zapobiegliwo, wytwarza co w rodzaju sztabu i znajduje
ratunek w Dbrowskim w chwilach krytycznych. W kadym razie przez
7

Patrz Skakowski, ibid, str. 19. Sowo farmazon jest przekrceniem francuskiego franc-macon
- wolnomularz.
8

Rolicki (Zmierzch Izraela, str. 322) twierdzi, opierajc si na Askenazym i Henryku Mocickim,
e Kociuszko nalea do masonerii, aczkolwiek dziaalno jego w tym kierunku nie jest bliej
znana.
9

Artyku T. Korzona (T. K) w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej, Warszawa 1905,

t. 39/40, str. 308.

obronienie stolicy nie mona byo wygra wojny10. Wojna w wczesnych

warunkach, z niewielk i przewanie improwizowan armi przeciw dwom
poczonym wrogom tej miary, co Prusy i Rosja, oraz w obliczu trzeciego,
Austrii, ktry kadej chwili mg si do nich przyczy, nie miaa szans
powodzenia. W wojnie tej Kociuszko, niestety, nie okaza si na wysokoci
zadania: ujawni w niej zarwno niedostwo i nieumiejtno, jak i
lekkomylno. Skakowski nie waha si pisa: Prawdopodobnie te zaczynano
rozumie, e Kociuszko nie ma zdolnoci, odpowiednich do wielkoci zadania,
ale opozycja jakobiska szkodzia tylko sprawie, zacietrzewiajc si w ciasnych
daniach karania Targowiczan, zamiast myle o zmianie w dowdztwie11.
Mimo to, trudno jest rzuca na Kociuszk gromy potpienia. Nie on ponosi
odpowiedzialno za wywoanie powstania. Obarczony jego kierownictwem,
prowadzi je wedle si swoich, jak mg i jak umia, i klsk jego, bdc nie jego
win, lecz skutkiem nieuchronnej koniecznoci, przypiecztowa wasn krwi, w
bitwie maciejowickiej odnisszy - przed dostaniem si do niewoli - cik ran.
Nie ponosi on rwnie winy rewolucyjnych przejaww w insurekcji. Z
przejawami tymi walczy. Wspczenie napisa rwnie, niewtpliwie z gbi
przekonania: Bg widzi, e nie francusk zaczynamy rewolucj12. Oczywicie,
nie jest rzecz suszn czynienie ze wikszej postaci ni ta, ktr by w istocie;
dzisiejszy rozpowszechniony pogld na Kociuszk, wedug ktrego urasta on do
rozmiarw rwnych, lub nawet wikszych, ni Bolesaw Chrobry, lub Jan
Sobieski, stanowi po prostu wypaczanie historycznej rzeczywistoci, a tym
samym, faszujc wiadomo dziejow narodu, jest szkodliwy. Ale do wpadania
w przeciwn ostateczno rwnie brak jest podstaw: Kociuszko by dzielnym i
sumiennym onierzem, ktry z powiceniem dwiga woone na brzemi
odpowiedzialnoci ponad siy. Nie jest jego win, e pod brzemieniem tym upad.
Naley mu si w historii miejsce jako czowiekowi, ktry obowizek, jaki mu
przypad w udziale speni sumiennie i z godnoci.
Tyle o insurekcji, jako o wojnie. A teraz - o insurekcji, jako o rewolucji.
Na pierwszy plan wybija si tu Hugo Kotaj, ksidz katolicki w rodzaju tych
ksiy - masonw, ktrzy wywarli wpyw na losy rewolucji francuskiej.
Posuchajmy co pisze Kalinka:
Wrci on do kraju upojony triumfami konwencji i w przekonaniu, e
Polska tylko idc jej torem, moe sta si jeszcze potn. Jego to spraw byy
podwjne wieszania w Warszawie, w maju i w czerwcu, ktre miay na celu
10

Kociuszko w wietle nowszych bada, str. 42.

11

Ibid.

12

Patrz Tad. Korzon, Wielka Encyklopedia, ibid, str. 307.

oczyci kraj ze zdrajcw, posplstwo zapachem krwi do wielkich dzie

rozbudzi... Z Warszawy te krwawe orgie miay si rozla po caym kraju, jak
wspczenie we Francji; po miastach wojewdzkich miano utworzy,
podobnie jak w stolicy, rewolucyjne sdy i spisywano ju gowy, ktre winne
pa ofiar... Ale nie zgadzao si to z zamiarami Kociuszki. Z najwyszym
oburzeniem potpi te bezprawia, kaza sdzi i ukara winowajcw, a
Kotajowi zagrozi, e jeeli postpowania swego nie zmieni, kae go zamkn
tak, e soca nigdy nie zobaczy. Od tej chwili nasta rozdzia w zarzdzie
naczelnym. Rewolucja ma to do siebie, e si zatrzyma nie moe; jeeli jej
przywdcy nie chc i tak daleko, jak ona zamierza, to ich wywrci, a innych
postawi. I Kotaj osdzi, e Kociuszko nie dors do wysokoci
rewolucyjnego zadania, e go potrzeba usun... W jego mniemaniu to, co si
zrobio przez uliczne wieszanie, byo dopiero pocztkiem, wstpem, a skoczy
si miao straceniem krla. Wtedy dopiero Polska stanie si godn triumfw
republiki francuskiej, kiedy jak ona, krlobjstwem si splami! Brano si do
tego powoli, stopniowo, pierwej od niego straconym mia by Prymas... Ju mia
by stawiony przed sd rewolucyjny, a o wyroku nikt nie wtpi, kto zna
Kotaja i prezesa sdu Zajczka. Naga, moe przyspieszona mier Prymasa
przerwaa t spraw i oddalia do czasu niebezpieczestwo z ponad gowy
krlewskiej'. - Ju te Kociuszko mia tych wichrze ulicznych zanadto, chcia
im koniec pooy i jednym aktem energicznym uwolni stolic od Hugonistw.
Lecz nie czu si jeszcze w opinii publicznej do silnym, mniema, e mu
potrzeba nowego zwycistwa. Bya po temu pora, Fersen podsun si zbyt
blisko pod Warszaw. Wdz mizerny, adnym zwycistwem nigdy si nie
odznaczy; pobi go byo atwo, naleao tylko uderzy na wszystkimi siami,
ktre byy pod rk. Ale Naczelnik ba si Kotaja, nie mia wszystkiego
wojska wyprowadza z Warszawy; z drobn garstk rzuci si na dwakro
silniejszego Fersena. Pobity, ranny i wzity do niewoli, znik ze sceny
dziejowej13.
A teraz oddajmy gos Skakowskiemu:
,A czyme byo publiczne cicie w Krakowie ksidza Dziewoskiego,
zapewne nicponia, ale ktremu podobno zdrady nie udowodniono? Drugi wyrok
sdu kryminalnego, take skazujcy na mier jakiego ksidza, nie zosta
wykonany tylko z powodu wkroczenia Prusakw. Innych jakiegokolwiek stanu
winnych zdrady przeciw narodowi tam nie znaleziono. W Warszawie za,
gdzie z kolei zapali si gwne ognisko ruchu, powiesz dwu biskupw, co
znowu w stosunku do oglnej liczby straconych bdzie bardzo znamienne.
Rwnie i prymas Poniatowski zakoczy ycie wrd okolicznoci,
13

Sejm Czteroletni, II, 395-397.

wskazujcych na zatarg z powstaniem14. Tote nuncjusz papieski, proszc o

uaskawienie biskupa Skarszewskiego, susznie zwrci uwag Naczelnika, e ta
nowa egzekucja utrwaliaby wraenie, jakoby rewolucja szczeglnie sroya si
przeciw kocioowi katolickiemu. Odpowiedzialnoci za t polityk wspczeni
obciyli Kotaja. To, co si dziao w Krakowie, sta si miao za jego
dyspens praack, a do wiesza warszawskich podobno take zagrzewa, jak
rwnie stara si o zgadzenie biskupa chemskiego15.
By nie wraca ju do tej samej kwestii, posuchajmy bliszych szczegw o
sprawie wspomnianego przed chwil biskupa Skarszewskiego, ktry ledwo
unikn szubienicy.
Kotaj nie mg Skarszewskiemu przebaczy, e na sejmie 1793 przyj
podkanclerstwo koronne, ktre jemu konfederacja poprzednio bya odebraa. e
nie byo powodu do skazania na mier Skarszewskiego zrozumie mona
choby z wyroku, ktry sd rewolucyjny na niego wyda... By to z pewnoci
najlepszy z wczesnych biskupw, ktremu nic zgoa nie mona byo zarzuci...
Ten jeden fakt przeladowania Skarszewskiego zostawia brzydk plam w yciu
Kotaja, chobymy nie wiedzieli, jak Skarszewski mu za to odpaci. I to take
charakteryzuje wysok cnot Skarszewskiego, e pniej, bdc prymasem
krlestwa, odprawi sam naboestwo aobne za zmarego Zajczka, ktry go w
r. 1794 cign na szubienic.
Jeden Skarszewski, ktrego Kotaj swej zemcie niesumiennie w r. 1794
powici, widzc go pniej w potrzebie, zapomnia po chrzecijasku swej
krzywdy i posa mu jakoby poyczk tysic dukatw przez ks. Straszyskiego, a
rewers jego spali16.
Owe wypadki 9 maja, oraz 17 i 18 czerwca w Warszawie przedstawiay si w
sposb nastpujcy: Dnia 9 maja tum postawi 4 szubienice na rynku Starego
Miasta i na Krakowskiem Przedmieciu. Na szubienicach tych powieszono
skazanych w pospiesznym trybie: hetmana Oarowskiego, marszaka rady
nieustajcej Ankwicza, Zabie i biskupa Kossakowskiego. Dnia 17 i 28 tum
wywlk z wizienia i powiesi ju bez adnego sdu i wyroku, Boskampa,
instygatora (prokuratora) Roguskiego, szpiegw Pitk i Grabowskiego, Bogu
ducha winnego, z powodu jakich prywatnych intryg, przypadkowo
aresztowanego adwokata Wulfersa, Massalskiego, biskupa wileskiego, i
kasztelana Czetwertyskiego (tego ostatniego na batogu furmaskim).

14

Rzekomo otru si, idc za rad swego krlewskiego brata, aby unikn haby zawinicia na
szubienicy. Czynniki kocielne wersji tej przecz.
15

Cytat ze Skakowskiego, Z dziejw Insurekcji 1794 r. Warszawa 1926, str. 21-22.

16

Kalinka, Sejm Czteroletni, II, 400

Dodatkowo powieszono instygatora17 Majewskiego, ktry nie chcia wyda

tumowi aktw oskarenia. Wypadkom 27 i 28 czerwca przewodzi sekretarz
Kotaja, Konopka. Wygasza on przemwienia podburzajce i prowadzi tum
za sob.
O wypadkach tych pisze prof. Tokarz18:
Egzekucje dokonane w dniu 9 maja 1794, zachoway przynajmniej pozr
wymiaru kary sdowej i dotkny ludzi mniej lub wicej winnych; zupenie
inaczej przedstawiaj si natomiast wypadki dnia 28 czerwca, przypominajce
zupenie wrzeniowe mordy r. 1792 we Francji. Oraz19: W Warszawie
mwiono gono, e ludzie, ktrzy wieszali w dn. 28 czerwca, wydawali
przedtem i potem talary pruskie.
Jedna egzekucja miaa miejsce rwnie w Wilnie: powieszono tam dnia 25
kwietnia czonka Targowicy, Szymona Kossakowskiego.
Niektrzy domoroli rewolucjonici, nie wybiegajc wzrokiem za rogatki
stoeczne, gosz, e po wygnaniu Igelstrma z Warszawy nie ma pilniejszego i
waniejszego zadania, jak pognbi wrogw wewntrznych, zaatwi porachunki
osobiste. Na t drog pchaj lud take kierownicy klubw, szerszego czsto
pogldu, zapatrzeni w przykady rewolucji francuskiej i natchnienia biorcy od
Kotaja. Ksidz podkanclerzy za szuka pomsty na tych, co mu odjli piecz i
zagarnli beneficja, ale zarazem zmierza do usunicia poowicznoci rodkw w
dziaaniach powstaczych, pragnie zmusi do najwikszych wysile, przez
zamknicie odwetu, wytrci ster z rki ludzi umiarkowanych, pozostajcych
pod wpywem Stanisawa Augusta. Dlatego podburzano motoch i przeciw
obywatelom nieskazitelnej cnoty20.
Jest rzecz widoczn, e hugonici dyli do skazania na mier rwnie i
krla Stanisawa Augusta.21.
Wyrok, ktrym w tym samym czasie konwent francuski skaza na mier
Ludwika XVI, nie opiera si wcale na waniejszych oskareniach, ni te,
ktrymi krla polskiego obrzucono. Byo zamiarem piszcych i jemu zgotowa
podobny los? Nie twierdzimy tego, lecz nie moemy zapomnie, e ksika O
konstytucji 3-go maja pisana bya przynajmniej w myli Kotaja, z pamici o

17

Urzd, analogiczny do dzisiejszego prokuratora.

18

Wacaw Tokarz, Ostatnie lata Hugona Kotaja, Krakw 1905, I, 103.

19

Ibid, I, 105.

20

Cytat ze Skakowskiego, Z dziejw Insurekcji 1794 r., str. 213.

21

Patrz: Skakowski, Z dziejw Insurekcji 1794 r., str. 211.

bliskim powstaniu, i e kiedy ono wybucho, wadze rewolucyjne przedrukoway

j w Warszawie i skwapliwie rozrzucay midzy lud22.

Stanisaw August, w licie do Wolskiego w 1794 roku, pisa: Jednak taka

ksika Koltajowska, takie jej skutki, jakie czytae dopiero w sowach pani
Sotanowej, przenios do potomnoci sd wielu najgorszy o mnie (Pani
Sotanowa, wyjedajc std ju po upadku naszym, powiedziaa te sowa: krl
wszystkiemu winien; trzeba Jemu byo - i wskazaa palcem na szyj23.
W ksice tej powiedziano o krlu, e zmiennikiem (zmienny, niestay) by,
krzywoprzysic i zdrajc, a powiedziano z tego powodu, e przystpi on do
Targowicy. Przypomnijmy sobie - e i Kotaj te do niej przystpi, oraz e
przystpienie krla dokonao si za rad Kotaja. Dzi jeszcze, Miociwy
Panie, trzeba to zrobi, nie jutro: kady moment jest drogi, bo go krew Polakw
oblewa, - tak Kotaj mwi do krla na pamitnym posiedzeniu, powiconym
tej sprawie. Do lichej wartoci musia by czowiek, ktry chcia zaprowadzi
krla na szubienic za to, e zastosowano si do jego rady! Co prawda, e by
to czowiek lichej wartoci, wiadomo jest i skdind; choby z tego, e by
defraudantem24.
I godzien za swe Tytusa sprawy kanonizacji - Kapeta, pisano o
Stanisawie Augucie25.
Czy on jednak na szubienic zasuy?
Odtd jest winiem prawie. daj od niego, aeby spacerw nie uywa,
tylko w Saskim ogrodzie. W osamotnieniu, biedzie, strachu i wzgardzie
nalen odbiera odpat, czy kar za zbytek i rozwizo w prywatnym, brak
godnoci w yciu publicznym. Ale nie masz na nim win wieych, jakich
22

Cytat z Kalinki, II, 395.

23

W. Tokarz, Ostatnie lata Hugona Kotaja, I, 24.

24

Fakt ten jest wszechstronnie wywietlony. Blisze szczegy patrz choby u Kalinki, II, 398.
Sporne s tylko rozmiary winy Kotaja pod tym wzgldem. Np. Tokarz (Ostatnie lata Hug.
Kotaja. I. 122-132) jest zdania, e niektre szczegy stawianego mu zarzutu defraudacji, s
przez og historykw przesadzone.
Jeszcze za ycia Kotaja opinia publiczna w Polsce zdya si uksztatowa w sposb dla niego
bardzo nieprzychylny. Jak pisze Tokarz (Ostatnie lata, I, 7), Oskarenia z czasw powstania
kociuszkowskiego... przywitaty Kotaja w pocztkach r. 1803 w Warszawie, gdzie nie chciano go
przyj do zajazdu 1 wybito szyby w mieszkaniu Dmochowskiego, w ktrym si zatrzyma. Oraz
nie przyjto go na urzd w Ksistwie Warszawskim. (ibid 6-7).
25

Skakowski, Z dziejw insur., 204.

grzechw wzgldem insurekcji. Chyba jego niewiara w ostateczne powodzenie

przedsiwzicia. T wszake dziel z nim prawie wszyscy, co s ludmi gowy, a
nie samego tylko serca26.
Ta bierno (krla) wobec poczynajcych si wanie przygotowa
powstaczych nie miaa przecie rda w samym poczuciu bezsilnoci, w
zmczeniu i wyczerpaniu, w wygodnej beztrosce i obojtnoci, albo wycznym
umiowaniu pikna, a ju najmniej w niewiadomoci tego, co si dziao dokoa.
Bya raczej wyrozumowan, udan i trwaa zreszt tylko do czasu. Mniema
Poniatowski, e naley przeczeka Katarzyn27, adnego nie dawa powodu do
zatargu, powcign odruchy rozpaczy, eby ocali szczty bytu
pastwowego28.
Ale gdy nastpi nowy zatarg z Petersburgiem - odtd przedstawicielom
szczerym tego kierunku, brako dawnej wiary w bezwzgldn trafno obranych
rodkw. Nie mog ju z tej drogi zawrci, ale rodzi si u nich myl o
zabezpieczeniu si na wypadek rewolucji, troska o dobre imi w historii. Std u
nich w przeciwiestwie do ludzi Moskwie zaprzedanych, ujawnia si pewna
poowiczno wobec zarzdze zmierzajcych do zgniecenia spisku29.
Przecie i na odgos strzaw Stanisaw August nie przybra pozy
wierzcego. Byby to prny wysiek: nie znalazby u spiskowcw wiary. I
wzajemnie nie mia jej ani krzty w ich przedsiwzicie. Stao to si beze mnie i
mimo mnie - stwierdzi po upadku powstania, 15 grudnia 1794 r., przekazujc
Wolskiemu obron swoj wobec historii30.
Kociuszko, w miar si, stara si agodzi przeciwiestwo midzy krlem i
jego parti a hugonistami. Do krla odnosi si z wielkim szacunkiem. atwo
zakopocony, czuje si nieswojo wobec Stanisawa Augusta na Zamku i w
azienkach. Jako wychowanek kadetw, may szlachcic litewski, cauje po
rkach dawnego dobroczyc. Gdy Kociuszko wyjecha z Warszawy, odtd
adnego midzy hugonistami a parti krlewsk nie byo rozjemcy. Ci zbieraj
si do skoku, tamci gotuj obron. Nawet po klsce Maciejowic nie ma w tej
walce wewntrznej przerwy. Kotaj, Jasiski i jakobini d wanie wtedy do
przewrotu. Zamordowanie krla, wyrnicie stronnikw dworu i Moskwy miao
zmusi mieszkacw Warszawy do ostatecznych wysile31.
26

Cytat ze Skakowskiego, Z dziejw insurekcji, str. 212-213.

27

Umara ona, jak wiadomo, w r. 1796 (w dwa lata po powstaniu) w wieku lat 67.

28

Cytat ze Skakowskiego, Z dziejw insurekcji 1794 r. str. 204.

29

Cytat ze Skakowsklego, Z dziejw insurekcji, str. 204-205.

30

Cytat ze Skakowsklego, Z dziejw insurekcji, str. 206.

31

Cytaty ze Skakowsklego, Z dziejw insurekcji, str. 219-220.

Gdyby powstanie byo si utrzymao jeszcze nieco duej, byoby si zapewne

przeksztacio na rewolucj w najbardziej klasycznej krwawej formie. By
dopeni obrazu insurekcji kociuszkowskiej jako rewolucji, posuchamy jeszcze
opisu wykonania konfiskaty skarbcw kocielnych w pierwszych dniach w
Krakowie. Wykonanie zlecono pfilozofkom, ktrzy... wyzuci z wiary
katolickiej rzucili si na kocioy, z nich srebra, monstrancje, kielichy zabierali i
topili, relikwie wyrzucali, wszystkie obrzdki wiary w. wymiewali, blunili i
inne nieprzyzwoitoci i zgorszenia wierze katolickiej dopeniali32.

*
*

Nie zrozumie istotnego charakteru insurekcji kociuszkowskiej, kto nie zda

sobie sprawy z roli, jak w niej odegrali - ydzi.
Szeroko jest w Polsce znana osoba Berka Joselewicza, organizatora
ochotniczej formacji wojskowej ydowskiej w powstaniu kociuszkowskim.
Legenda o Berku Joselewiczu wymaga podwjnego sprostowania. Po pierwsze akcja Joselewicza w gruncie rzeczy spalia na panewce; jego puk by w duej
mierze bluffem. Po wtre akcja ta nie bya wyrazem polskiego patriotyzmu
Joselewicza i jego przyjaci (istotnego polskiego patriotyzmu nie ujawnili ydzi
nigdy - ani przedtem ani potem), lecz przedsiwziciem podyktowanym nie
polsk, ale ydowsk racj stanu. Jak pisze Skakowski, rzecz caa w samym
zaoeniu bya jedynie demonstracj, pocigniciem raczej dyplomatycznym,
nili akcj wojskow33.
O ile jednak w insurekcji jako wojnie, ydzi (Berek Joselewicz) odegrali duo
mniejsz rol, ni to szeroki og sdzi, o tyle w insurekcji jako rewolucji
odegrali rol olbrzymi.
Bardzo wiele ciekawych faktw z tej dziedziny zawiera praca W. Tokarza
Insurekcja Warszawska 17 i 18 kwietnia 1794 r., Lww 1934 r. Fakty te
zestawi, oraz uzupeni danymi z innych rde ydowski publicysta Dr. J.
Schiper w rozprawie Pierwszy bj ydw o wolno Warszawy na marginesie
ostatniej pracy W. Tokarza, ogoszonej w lutowych i marcowych numerach
ydowskiego tygodnika Opinia (Warszawa) z roku 1935.
Zacytujemy poniej par urywkw z tej rozprawy:
Jako gorcy .zwolennik powstania wysun si... z grupy warszawskich
maskilw lekarz przyboczny krla Stanisawa Augusta, dr. Jan Rozenfeld, o
ktrym Tokarz okolicznociowo wspomina w swej pracy, nie podajc wszake, a
moe nawet nie wiedzc o tym, e by ydem. O tym chirurgu nadwornym
32

Cytat ze Skakowsklego, .Z dziejw insurekcji, str. 21.

33

Patrz Z dziejw insurekcji 1794 r., str. 29-34.

Rozenfeldzie wiadomo byo dotd tylko tyle... e by synem warszawianina

Mordki Rozenfelda... Dziki wydobytym przez Tokarza materiaom
dowiadujemy si obecnie, e dr. Jan Rozenfeld... odznaczy si w walkach
wolnociowych Polski i e w szczeglnoci bra czynny udzia w powstaniu
Warszawy 17 i 18 kwietnia 1794 r. Tokarz przytacza m. in. zeznania wiadkw,
zachowane w aktach Komisji Wojskowej, z ktrych wynika, e dr. Rozenfeld w
pierwszym dniu insurekcji warszawskiej (17 kwietnia) nie tylko opatrzy szereg
rannych, ale by przy armacie na Nowolipiu i pomaga do znoszenia amunicji z
arsenau.
Berek Joselewicz, o ktrym po raz pierwszy dowiadujemy si z pracy
Tokarza, e w czasie insurekcji warszawskiej nie tylko bawi w stolicy, ale
zoy swj podpis w ksidze akcesw do powstania.
W cyrkule IV-tym Warszawy, w rocie drugiej, setnictwie Jana
Noyszewskiego, dziaajcego w czasie insurekcji, na Nowolipiu, naliczono
krtko po insurekcji prawie 26% ydw (w cyfrach absolutnych: na 124
szeregowych - 32 ydw). Spotyka si ydw take w setnictwie Sakowskiego
na Lesznie, oraz w setnictwie wierczyskiego na Dzielnej i Smolnej do Dzikiej
(byo tu po insurekcji 12 ydw na 97 szeregowych) itd..
Prasa stoeczna tych czasw podkrela - o czym Tokarz nie wspomina - e
ydzi w przededniu insurekcji penili rozmaite posugi pomocnicze. Jako
milicjanci miejscy strzegli rogatek, waw i armat. Nawet w szabasy odbywaj
warty i patrole -chwalia ydw prasa. - Codziennie okoo 2.000 ydw - brzmi
inna relacja prasy - w porzdku, z muzyk, z rydlwkami w rku szo do pracy
w okopach. Jakim zaufaniem darzono ydowskich milicjantw, wiadczy
okoliczno, e poruczono im pilnowanie krla, aby nie zbieg z Warszawy.
W pierwszym dniu insurekcji posplstwo ruszyo si na Lesznie wczeniej,
ni w innych dzielnicach Warszawy. Uzbrojone oddziaki zmieszanego ze sob
posplstwa polskiego i ydowskiego, wspierane przez spieszonych gwardjakw
(gwardzistw), przedostay si z Placu elaznej Bramy na ul. Elektoraln,
zabierajc tu jecw, tabory i konie i wybijajc pojedynczych kozakw i
piechurw rosyjskich.
Wnet wybili mu (polskiemu oficerowi, dowodzcemu trzema dziaami)
Moskale ca obsug. Wtedy to przyczyli si do cywilni, a midzy nimi
take ydzi i pomogli mu nadal utrzymywa ogie.
Rwnie i w drugim dniu boju, stoczonego na ulicach Warszawy, wykazao
posplstwo ydowskie wielk waleczno.
W tym dniu odznaczyli si szczeglnie ydzi z Pociejowa, ktrzy wzili
udzia w walce na ulicy Senatorskiej i zdobyli jedno dziao. O tym szczegle

zachowaa si m.in. bardzo cenna wiadomo archiwalna, ktr Tokarz wydoby

z pyu zapomnienia.
Opowiada Sapieha o pewnym ksidzu scholastyku Jezierskim, ktry chcia
po insurekcji przysta do powstacw. Temu to dysydentowi czyni Sapieha
wymwki, e w czasie walk na ulicach Warszawy aden scholastyk ani
kruciczki nie odebra, podczas gdy ydzi odebrali moskalom kilka armat
wtedy.
Oprcz nazwisk dr. Jana Rosenfelda i Berka Joselewicza przynosz
odszukane przez Tokarza materiay jeszcze trzy nazwiska uczestnikw walk o
Warszaw... A wic dowiadujemy si, e walczyli w dniach kwietniowych 1794
r. na ulicach Warszawy jeszcze niejaki Caek Abrahamowicz, oraz nieco bliej
znani Fiszel Abraham i Josek Ickowicz.
Po przytoczonych opisach udziau ydw w insurekcji, stwierdzi moemy
bez obawy o zarzut przesady, e posplstwo ydowskie wykazao wielk
ofiarno w walkach i w niemaym stopniu przyczynio si do wietnego
zwycistwa. Tym dziwniejsz wydaje si przeto ostateczna konkluzja Tokarza,
e pniej w relacjach mniej lub wicej urzdowych starano si podnie ich
(tj. ydw) do skromn w rzeczywistoci rol w walce o Warszaw (Str. 79).
Braterstwo broni, ktre zczyo posplstwo polskie z posplstwem
ydowskim, zamanifestowao si nie tylko we wsplnym zdobywaniu dzia i
ciganiu pierzchajcego wroga, lecz rwnie w oszczdzaniu ydowskich
sklepw i mieszka. Susznie podnosi Tokarz jako objaw mocno
charakterystyczny fakt, e w czasie walki o Warszaw nie zaszed ani jeden
wypadek wystpienia przeciw ydom. A byo w tych dniach w Warszawie
sporo rabunkw.
Cytat powyszych powinno wystarczy, by wykaza, e ydzi insurekcj
zdecydowanie poparli.
Uwane wczytanie si w powysze cytaty pozwala stwierdzi, e owe
wychwalane czyny ydw byy czynami o charakterze nie tyle wojennym, co
rewolucyjnym. Pomagali przy armacie (zapewne wicej sowem, agitacj, ni
czynem), brali udzia w ruchach posplstwa, wybijajcego pojedynczych
onierzy (zwyke mordy), czy choby nawet - co dla cywilnego tumu w
walkach ulicznych nie jest rzecz zbyt trudn - zdobywajcego armaty,
maszerowali z muzyk, przyczyniali si do wytwarzania rewolucyjnego nastroju.
Najwidoczniej, dziaaa tutaj wiadoma wola obozu ydowskiego w kierunku
przyczynienia si do wybuchu insurekcji. Obok tego, wstpowali do milicji,
strzegli arsenaw, nawet pilnowali krla, by nie uciek - odgrywali waciw
sobie w wielu rewolucjach rol rewolucyjnej andarmerii (np. w Rosji
czerezwyczajka - GPU). Powysze fakty wystarczaj do stwierdzenia, e w
dojciu insurekcji do skutku rka ydowska bya obecna.

Tak samo obecna bya rka neofitw. Byo to w trzydzieci kilka lat po
chrzcie frankistw, - w trzy lata po mierci Jakuba Franka. Frankici, ktrych
cz zostaa nobilitowana, przeniknli ju gboko w spoeczestwo polskie,
nie byli jednak jeszcze ani troch zasymilowani. Wyroso ju cae pokolenie
modziey frankistowskiej, urodzonej jako chrzecijanie i czonkowie
spoeczestwa polskiego, zewntrznie zupenie z tym spoeczestwem
zespolonej, w istocie jednak zachowujcej w caej peni sw odrbno.
Stanisaw Didier podaje szereg danych o wybitnej roli, jak odegrali frankici i
inni neofici w przejawach rewolucyjnych insurekcji kociuszkowskiej w
rozprawce swojej Frankici w epoce insurekcji (Myl Narodowa, Nr. 31 z r.
1934).

*
*

Jaki by ostateczny wynik powstania kociuszkowskiego? Ten, ktry by

nieuniknion konsekwencj porywu jednego sabego czynnika na poczone siy
kilku czynnikw silnych; porywu przedsiwzitego w politycznie
najniekorzystniejszym momencie, bez nadziei na otrzymanie jakiejkolwiek
pomocy, lub zawarcie jakiegokolwiek sojuszu. Wynikiem tym by trzeci rozbir
(dokonany w cigu roku 1795) i unicestwienie pastwa. Warszawa,
Czstochowa, oma, Suwaki, Biaystok dostay si pod panowanie pruskie;
Krakw, Kielce, Sandomierz, Radom, Lublin, Siedlce pod panowanie
austriackie; Wilno, Kowno, Grodno, Brze i uck pod panowanie rosyjskie.
Granica Rosyjska opara si o Niemen i Bug, dorzecze Wisy podzielone zostay
midzy Prusy i Austri.
Gdyby Wgry uderzyy gdzie w roku 1922 czy 1924 na Czechosowacj,
Jugosawi i Rumuni, gdyby nawet Niemcy w roku 1923, w okresie okupacji
nie tylko Nadrenii, ale i zagbia Ruhry przez Francj byy zerway si do
ponownej walki przeciw temu jednemu tylko przeciwnikowi - byoby to zapewne
rwnie i dla nich zakoczyo si tragicznie. I nie mona powiedzie, by Niemcy
le wyszy na systemie przeczekania Poincare'go, stopniowego pozbycia si
okupacji i odradzania swojej siy mocarstwowej drog ewolucyjn.
Coby zrobi obz narodowy, gdyby istnia w Polsce w okresie po drugim
rozbiorze?
Trudno o tym mwi poprzez odlego blisko ptora stulecia. Zapewne
jednak nie popenimy bdu, twierdzc, e powstania by nie wywoa, ani do jego
wywoania nie dopuci. Z uzalenieniem od Rosji, a nawet z okupacj wojskow
byby si do czasu pogodzi, jednak - w przeciwiestwie do Stanisawa Augusta,
ju nie mwic o najcilejszym obozie Targowicy, - byby dba o to, by nard
zachowa w tych tragicznych przejciach postaw pen godnoci, a tym samym,

by nie spodla i nie straci zdolnoci do wydobycia z siebie w dogodnej chwili

wielkiej siy moralnej. By moe wysaby na emigracj, lub przynajmniej
wycofa z ycia politycznego niektrych najdzielniejszych ludzi, by zachowa
ich siy i ich nie skompromitowany kompromisami autorytet na lepsze czasy.
Obnieniu liczebnoci wojska byby si opiera do ostatnich granic, jednak,
gdyby dalsze opieranie okazao si niemoliwe, zastosowaby t sam taktyk,
ktr Niemcy, Wgry i Bugaria zastosoway po wielkiej wojnie: pozornie by si
do narzuconego dania zastosowa, armi by skurczy, lecz rwnoczenie tak by
zdemobilizowa zredukowane oddziay, by moliwa bya ich szybka ponowna
mobilizacja, a obok tego stworzyby system rezerw i przysposobienia
wojskowego; arsenay by ukry, a przemys wojskowy zorganizowaby sposobem
konspiracyjnym. Rwnoczenie rozwinby akcj dyplomatyczn, majc na celu
przygotowanie warunkw do przyszego wydobycia si z wytworzonego,
rozpaczliwego pooenia. I tym sposobem umoliwiby Polsce doczekanie si
lepszych czasw.
W dziejach narodu jest tak, jak i w yciu ludzkim: raz si jest na wozie, a raz
pod wozem. Chodzi o to, by umie si spod wozu wydoby, a nie, by w odruchu
rozpaczy, podszeptywanym przez wrogw popenia samobjstwo.

KONIEC DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ

Tym sposobem urzeczywistniony zosta wielki plan - w grand dessein
Augusta Sasa - nad ktrego wcieleniem w ycie masoneria, ydzi i pastwo
pruskie pracoway przez dwa wieki: pastwo Polskie zostao zniszczone.
e mona byo tego unikn, gdyby nie byo polityki sejmu czteroletniego,
ani powstania Kociuszki, - tomy ju widzieli wyej.
Ale czy byo moliwe, by to pastwo, nie dotknite rozbiorami w 1793 i 1795
roku (daty drugiego i trzeciego rozbioru), byo si utrzymao przy yciu i
pniej? - Polityk, ratujcy sw ojczyzn przed zgub, tak samo, jak lekarz
ratujcy chorego, nie moe usprawiedliwia swoich zaniedba tym, e jutro, z
innej przyczyny, zguba moe nastpi i tak. - Moe nastpi, ale moe i nie
nastpi. Na razie uratujmy pacjenta od choroby dzisiejszej, a moe drugi raz nie
zachoruje, albo zachorowawszy, znw zostanie uratowany.
Nawet, gdyby si okazao, e splot wydarze pniejszych byby i tak Polsk
doprowadzi do zguby, nie byoby to - sprawcw polityki sejmu czteroletniego i
wybuchu insurekcji 1794 roku - mogo uwolni od zarzutu, e oni Polsk
zaprowadzili do grobu. Tak samo, jak winowajc mierci pacjenta byby lekarz,
ktry przedsiwzi niepotrzebn, a zakoczon miertelnym wynikiem operacj,
nawet wwczas, gdyby si okazao, e pacjent byby jutro i tak zgin, bo w jego
sypialni zawali si sufit.
Powtarzamy, takby byo, gdyby Polska i tak musiaa pniej zgin. Ale my,
ktrzy dla przewidywa, co byoby si stao, nie potrzebujemy wdawa si w
proroctwa dotyczce przyszoci, gdy przebieg pniejszych wydarze jest nam
znany, moemy stwierdzi, e Polska, gdyby jej w roku 1793 i 1795 nie
doprowadzono do rozbiorw, nie byaby zgina, lecz byaby zapewne odzyskaa
dawne swe znaczenie.
Jak wiemy, dziki zjawieniu si na widnokrgu dziejowym gwiazdy
napoleoskiej, wraz z pocztkiem wieku XIX zjawia si dla Polski nowa,
pomylna koniunktura. W roku 1807 Polska zostaa odbudowana w formie,
uamkowej, jako Ksistwo Warszawskie, zoone z czci zaboru pruskiego, tj. z
terytorium dzisiejszych wojewdztw poznaskiego, dzkiego, warszawskiego,
poudniowej czci pomorskiego (Toru, Chemno, Lubawa), zachodniej czci
biaostockiego (oma i Suwaki; Biaystok rwnoczenie przyczony zosta do
Rosji), ze skrawka kieleckiego (Czstochowa), oraz z czci Litwy Kowieskiej
(pnocna Suwalszczyzna). A w roku 1809 ksistwo to powikszone zostao o
obszar dzisiejszych wojewdztw kieleckiego i lubelskiego, oraz o miasto
Krakw. Tak wic okres, gdy pastwo polskie nie istniao wcale, trwa tylko lat
12 (1795-1807), a nawet od drugiego rozbioru, tj. od okresu, gdy do Polski

nalea Gdask i Toru, oraz rozlege terytorium zwarte, rozcigajce si od

pnocnego cypla Kurlandii do Baty lecej ju niedaleko od morza Czarnego,
oraz od Midzyrzeca Wielkopolskiego do Czehrynia nad Dnieprem, oddzielone
jest powstanie Ksistwa Warszawskiego okresem tylko lat czternastu (17931807).
atwiej jest rozwin i wzmocni rzecz ju istniejc, ni stworzy rzecz
now z niczego. Gdyby Napoleon znalaz w istniejcej jeszcze Polsce
sojusznika, ktry by mia jakie siy wasne i nie potrzebowaby dopiero przy
pomocy francuskiej by stawiany na nogi - sprawa polska wygldaaby w epoce
napoleoskiej zupenie inaczej, ni to si stao w istocie. Zapewne ta epoka
byaby umoliwia przywrcenie Polski do roli
mocarstwa.
Gdyby urzeczywistniona zostaa polityka Stanisawa Augusta z roku 1788,
gdyby Polska, bez naraania si - do czasu - Rosji, zwikszya sw si zbrojn
do 60.000 onierza i z t si bya lat kilkanacie utrzymaa w swoim rku swe
rozlege jeszcze wwczas terytorium; ba! gdyby nawet utrzymaa si w stanie, w
jakim j postawi drugi rozbir - w granicach, obejmujcych Warszaw, Krakw,
Kielce, Lublin, uck, Brze, Biaystok, Suwaki, Grodno, Wilno, Kowno,
Kurlandi - z regularnym wojskiem w sile 15.000 onierza i z monoci
zmobilizowania kilkudziesiciu tysicy onierza, rozpuszczonego przed 14 laty,
z wasnym skarbem, z wasn administracj, z monoci odegrania choby w
skromnym zakresie jakiej roli czynnej, - z monoci dokonania choby czego
w rodzaju powstania Kociuszki, i poparcia tym akcji napoleoskiej - na
utworzeniu Ksistwa Warszawskiego rzecz nie mogaby si bya skoczy. Kto
wie, czy wwczas, w zwyciskiej rozgrywce z powalonymi pod Jena i w Tyly
Prusami nie bylibymy za jednym zamachem urzeczywistnili naszych
odwiecznych celw politycznych na zachodzie, zdobywajc nie tylko Pozna i
Gdask, lecz rwnie i Krlewiec, oraz Wrocaw, (ktrego okolice jeszcze
wwczas nie byy zniemczone), a moe nawet i Szczecin. I kto wie, czy rok 1812
- w tych warunkach dla Polski i Francji zapewne zwyciski - nie byby
urzeczywistni za jednym zamachem naszych odwiecznych celw politycznych
na wschodzie: nie byby nam zwrci Inflant, oraz da zdobytych niedawno przez
Rosj (ktra tym sposobem zebraa dla siebie owoce kilkuwiekowych naszych
zmaga z Turcj) wybrzey morza Czarnego: Odesy, Oczakowa, Chersonia i
Krymu1.
1

Byoby to zupenie naturaln konsekwencj danego, kilkuwiekowego rozwoju wydarze: cho nie
dotarlimy do morza Czarnego pastwowo, stalimy tam ju mocn stop, jeli chodzi o nasze
wpywy. Kancelaria pastwa chana tatarskiego bya w XVII wieku prowadzona po polsku i dopiero

Gdyby powstaa na wschodzie Europy potna Polska, zapewne nie upadby

Napoleon. Urzeczywistnione wreszcie marzenie francuskie o granicy na caej
dugoci Renu byoby si zapewne stao faktem trwaym. Europa byaby
urzdzona w duchu francuskim i polskim. Ba! moe by Francja uratowaa swoje
posiadoci w Luizjanie i odzyskaa posiadoci w Kanadzie, przez co inaczej by
si potoczyy losy Ameryki. Wiek XIX w caym wiecie inaczej by wyglda ni
wyglda; zapewne byby o wiele mniej ydowski, mniej masoski, mniej
geszefciarski, mniej antykatolicki, ni to si stao w istocie. Kto wie, czy
winowajcy sejmu czteroletniego i powstania Kociuszki nie wiksze jeszcze
skutki wywoali, ni zniszczenie Polski; kto wie, czy bez ich czynw, caa
historia powszechna nie byaby inaczej, i lepiej popyna.
Pod jednym jeszcze wzgldem trzeba przyzna spnion racj Stanisawowi
Augustowi.
Jak wiadomo, Stanisaw August Poniatowski marzy o tym, by nastpc jego
na tronie polskim by jego bratanek, ksi Jzef Poniatowski2.
podbicie Krymu przez Katarzyn pooyo kres szerzeniu si jzyka polskiego w tych stronach.
Odessa a niemal do poowy XIX wieku zachowywaa cech miasta na poy polskiego.
Moe si wydawa fantastycznym twierdzenie, i moglibymy rwnoczenie osign wszystkie
nasze cele i na zachodzie i na wschodzie - chocia poprzednio w okresie znacznie wikszej naszej
siy narodowej celw tych osign nie bylimy w stanie. Ale tak najczciej bywa, e owoce
kilkuwiekowych walk zbiera si nastpnie cznie, niemal w jednej chwili. Poprzednio sprawa
wschodnia - sprawa potgi tureckiej - ptaa nam rce. Teraz mielimy z tej strony spokj - a Prusy i
Rosj moglimy wesp z Francj pokona.
2

Pisze o tym Kalinka, II, 455, oraz II, 477-478. Posuchajmy tego ostatniego cytatu: Zaciekawia
krla pruskiego ta wzmianka o ksiciu Jzefie. Jego elekcja nie wydawaa mu si
nieprawdopodobna; przypuszcza, e ani Austrja, ani Rosja nie byyby mu przeciwne; zada wic
dokadnego raportu o charakterze ksicia, o jego zdolnociach, ambicji i rzdnoci majtkowej. Oto,
jak na to odpowiada hr. Goltz: Nie mam adnej wskazwki, ktra by wiadczya, e ksi sam
dy do Korony; raczej krl stryj jego, chciaby mu j wyrobi. Ksi ten ma wszystko, co
potrzeba, aby zyska zaufanie Polakw. Mody, przystojny, uprzejmy w obejciu, zrczny w
wiczeniach ciaa, przystpny dla kdego; oprcz tych zalet wrodzonych, posiada i te wszystkie,
ktre przynosi ze sob dobre wychowanie. Wyksztacenie jego bardziej eleganckie, ni gruntowne;
umys ywy, byszczcy, nie rad zagbia si dugo w jednym przedmiocie. Lubi rozrywki i
skonny jest do rozpusty. Nic mniej, jak oszczdny, tak dalece, e krl nieraz ju musia paci jego
dugi, ktre do trzydziestu tysicy dukatw wynosiy. Gra chtnie i jest bardzo miosierny. Gdyby
zosta krlem, jedynie swymi zdolnociami wojskowymi byby grony ssiadom. Wywiczony w
subie austriackiej, przy talentach i usposobieniu, ktre posiada, mgby z czasem sta si
znakomitym wodzem. Ju dzisiaj jest on niezaprzeczenie najlepszym generaem w armii polskiej.
Obraz ten byby zupenie trafny, gdyby si do niego dodao: gorcy patriotyzm, prawo,
szlachetno i bezinteresowno ksicia, oraz to wysokie rycerskie uczucie, ktrymi pniej tak
wysoko imi swoje i narodu podnis w oczach Europy. Rzecz godna uwagi, e cudzoziemiec,
dyplomata pruski, najlepiej odgad, kto byby najwaciwszym nastpc tronu po Stanisawie

Ze skomplikowanych zwrotw i przemian polityki sejmu czteroletniego

wyonia si ostatecznie kandydatura nowego Sasa. Konstytucja 3 maja,
ustanawiajc dziedziczno tronu, postanowia, e dynasti polsk bdzie
dynastia Sasw. Krl Stanisaw August, mimo, e uchwaa ta przekrelaa jego
plany i marzenia, lojalnie si z t uchwa pogodzi.
Dzisiaj, patrzc wstecz, moemy sobie wyobrazi, jak dalece mia Stanisaw
August racj, dc do wprowadzenia swego bratanka na tron.
Stanisaw August umar w roku 1798. Gdyby nastpi po nim krl-olnierz,
Jzef Poniatowski, to Polska, czy to owa wiksza, przed II rozbiorem, z 60tysicznem wojskiem, czy ta mniejsza, sprzed III rozbioru, z 15-tysicznem
wojskiem, zostaaby zapewne pod jego panowaniem wietnie zorganizowana
wojskowo. W roku 1807, majc od lat 9 takiego wodza na tronie, byaby
zapewne przebya przez okres wydarze epoki pno-napoleoskiej (18071815) w sposb wysoce dla siebie pomylny.

*
*

Nie tylko zniszczenie - na z gr stulecie - wasnego pastwa jest skutkiem

rozbiorw. Dziki rozbiorom, ponielimy kilka strat o charakterze trwaym.
Straty te nie zostay odrobione dotd, a wiele okolicznoci za tym przemawia,
by twierdzi, e nie bd odrobione nigdy.
Dziki rozbiorom utracilimy kresy. Przed rozbiorami, Ukraina, Litwa,
Biaoru - to by kraj polski. Lud miejscowy mwi inn gwar, a czciowo by
innego wyznania ni szlachta, oraz ni lud w gbi Polski, ale nie stanowi
odrbnej narodowoci. Gdyby lud ten przeby okres demokratyzacji w pastwie
polskim, gdyby nie zazna innej szkoy, jak szkoa polska, innej suby
wojskowej, jak suba polska, gdyby rozwin si kulturalnie, wyrobi
politycznie, przeksztaci spoecznie w atmosferze ycia publicznego polskiego nie zdoayby w jego masie powsta prdy separatystyczne litewskie i
ukraiskie, ani nie miaaby monoci obj go swym wpywem rusyfikacja.
Jeeli Wileszczyzna i Podlasie mogy si spolszczy ju pod panowaniem
rosyjskim - to pod panowaniem polskim byyby si zapewne spolszczyy cae
kresy. Co najwyej, byoby si tu i wdzie utrzymao miejscowe narzecze,
zajmujce w obrbie ycia polskiego takie stanowisko, jakie dzi zajmuje gwara
kaszubska, czy gralska. Gdyby nie rozbiory, Kowno, Szawle, Misk,
Augucie. Na nieszczcie, Polacy od dawna nie umieli si zgodzi na swego i to przyczyna,
dlaczego musieli wrd obcych szuka sobie Pana, a ten znowu sysze o nich nie chcia.

ytomierz, Berdyczw, Huma, Bata, a moe te i Poock, Witebsk, Mohylw i

Kijw, leayby na polskim obszarze etnograficznym.
Dziki rozbiorom nie wzilimy udziau w ostatecznym wycigu do wybrzey
morza Czarnego. Gdy gasa stara Rzeczpospolita, ziemie nad morzem Czarnym
stanowiy zupen pustyni, bezludny, pusty, chocia bardzo yzny step. Odessa,
stanowica dzi pmilionowe miasto rosyjskie, liczya w roku 1795 - w roku
trzeciego rozbioru - 122 mieszkacw; (w roku 1799 miaa ich ju 4.117, a w r.
1820 okoo 60.000). Oczakw, Akerman, Sewastopol, to byy ndzne, potureckie
mieciny. Krym, to by rzadko zaludniony kraj tatarski. Gdybymy zdoali (co
ju Stanisaw August zainaugurowa przy pomocy swej kampanii
czarnomorskiej) na razie tylko gospodarczo jako tako si na wybrzeu
czarnomorskim, nalecym do Rosji, usadowi, a potem, w epoce napoleoskiej,
wybrzee to opanowa politycznie, mogo si ono sta krajem tak polskim, jak
jest dzi krajem rosyjskim. Polska byaby nawet etnograficznie krajem od morza
do morza.
Dziki rozbiorom, przegapilimy ostatni chwil do odzyskania Dolnego
lska. lsk wrocawski wynarodowi si do reszty w wieku XIX. Koniunktur
do jego odzyskania bya epoka napoleoska. Gdybymy nawet jeszcze kiedy w
przyszoci dzielnic t znw odzyskali, byoby to odzyskaniem cmentarza. Ale z
gr sto lat temu moglimy odzyska kraj ywy, yw, odcit przed wiekami
cz narodowego organizmu, tak niemal yw, jak odzyskany w roku 1922
szmat lska Grnego. Jest to strata ze wszystkich strat bodaj najwiksza: strata
niepowetowana, bo spowodowana przez mier. Mona wzmocni, to co osabo,
mona odrobi, to co zaniedbano - ale nie mona wskrzesi tego, co umaro.
Mona tylko co najwyej stworzy na cmentarzu nowe ycie z nowego, nie z
miejscowej gleby pochodzcego posiewu.
Strata pastwowoci jest strat wielk - ale strata taka daje si odrobi.
Te jednak trzy straty: narodowe odszczepienie si od nas kresowego ludu,
skolonizowanie brzegw morza Czarnego przez Rosj i wynarodowienie
Dolnego lska - to s straty do naprawienia albo w zupenoci, albo niemal w
zupenoci niemoliwe.

*
*

Gdy raz pewnemu bardzo modemu narodowcowi wyuszczaem swj pogld na

histori Polski, odpowiedzia mi, e to po prostu podrywa jego wiar w Polsk i
burzy podstawy jego patriotycznego wiatopogldu; nie moga si pogodzi z
jego dum narodow haba takiego poddania si naszego narodu pod wadz, nie
tylko fizyczn, ale i duchow, obcego i wrogiego czynnika, jakim jest masoneria.

Poniewa i wrd czytelnikw tej ksiki moe si po jej przeczytaniu taka

reakcja pojawi, uwaam za konieczne wypowiedzie tu par sw uspokojenia.
Kady nard ma swoje wzloty i upadki. W naszych dziejach niewtpliwie
najgbszym upadkiem jest wiek XVIII i XIX. Jeli popularna, podtrzymywana
przez wpywy masoskie, a take przez duch austriacki w szkolnictwie
galicyjskim itp. historiozofia kae nam ten okres uwaa za okres wanie z
caych naszych dziejw najwaniejszy, a wic jeli tym samym pasuje
Kociuszk na najwiksz nasz historyczn posta, Racawice na najwiksze
nasze zwycistwo wojenne, wywoanie powstania styczniowego za wyraz
naszego rozumu stanu (racja stanu) itp. - to trudno si dziwi, e patrzc na te
fakty w sposb trzewy, dochodzimy do zwtpienia w wielko naszej ojczyzny.
Ale tak samo mgby zwtpi w swoj wielko kady inny nard, gdyby nie
zechcia widzie w swoich dziejach nic, prcz tego okresu, ktry jest najbardziej
nieszczliwy i upokarzajcy (a kady nard taki jaki upokarzajcy okres w
swych dziejach posiada).
Nasza wielko - to jest wielko tych omiu wiekw historycznego naszego
istnienia, ktre wiek XVIII poprzedzaj, oraz tych zapewne paru wiekw
najwczeniejszych naszych dziejw, o ktrych wiemy tylko z legendy.
Gdymy w roku 963 zjawili si, na wiksz skal, na widowni dziejowej a w
trzy lata pniej przyjli chrzest - bylimy ju na ten czas pastwem silnym i
dobrze zorganizowanym. Musiao niejedno pokolenie upyn, i wadcw, i
poddanych, zanim pastwo takie, o tak wiadomej siebie polityce, o tak
wyrobionej wadzy i hierarchii, o tak utrwalonym autorytecie dynastii, mogo
powsta. Byo to pastwo w peni suwerenne, nie aden bufor, czy pupil innych
potg, ale sia samodzielna, sama dajca sobie rad z przeciwnociami i samotnie
o urzeczywistnienie swych celw walczca. Jak wiemy z legendy, pierwszy
historyczny wadca Polski, Mieszko I, by synem Ziemomysa, ktry by synem
Leszka, ktry by synem Ziemowita, ktry by synem Piasta. Tak wic, sama
dynastia piastowska miaa mie cztery pokolenia wadcw, umarych w
pogastwie. A wszak wiemy z legendy, e przed Piastem byli jeszcze Popielidzi i
Lech. (By moe - wnosi to mona od imienia Piast, ktre pochodzi od sowa
piastowa, - e Piastowie byli tym na dworze Popielidw, czym byli
majordomowie w pastwie frankoskim, albo szogunowie w Japonii - i e
przewrt kruszwicki, owo poarcie przez myszy Popiela i jego potomkw, to
byo usunicie dawnych wadcw przez ich majordomw). Jak wynika z tej
legendy, Polska pogaska musiaa trwa dwa, lub trzy stulecia, co najmniej, a
moe nawet i duej. Legenda ta jest z pewnoci prawdziwa: pastwo polskie w

tym ksztacie, jaki znamy z czasw Mieszka i Chrobrego, nie mogo formowa
si krcej3.
Tak wic pastwo polskie, niezaleno polska, polityka polska, istniej
zapewne nie mniej, ni lat tysic przed Sobieskim. - Polska posiadaa wasn, od
nikogo niezalen polityk w zaraniu swych pogaskich i chrzecijaskich
dziejw, nie utracia jej w epoce podziaw na ksistwa (utrzymaa si ona
wwczas w hierarchii kocielnej, oraz w orodkach ksicych: lskim,
wielkopolskim, krakowskim), rozwina j wspaniale w epoce ostatnich Piastw i
Jagiellonw, miaa j za Batorego, za Wazw, za Sobieskiego. Polityka ta utracia
sw niezaleno, rozpada si na strzpy I fragmenty, nawet w pewnych
chwilach zanikaa zupenie, - po mierci Sobieskiego. Polityka ta odrodzia si,
wraz z Popawskim i Dmowskim, wraz Z kocem wieku XIX. - Ju samo to, e
przez tyle wiekw posiadalimy polityk od nikogo niezalen, nie bdc
niczyim echem, ani narzdziem, polityk prawdziwie suwerenn i mocarstwow,
jest oznak naszej wielkoci i uzasadnieniem naszej narodowej dumy. Ile to
wiekw nard niemiecki, czy woski, nie posiada w ogle adnej,
oglnonarodowej polityki!
Przez dugie wieki bylimy jednym z gwnych mocarstw w wiecie naszej
cywilizacji. Bez nas nic si w Europie dzia nie mogo, - mymy o tym, czy si
dzieje Europy potocz w tym, lub innym kierunku, nieraz rozstrzygali.
Ale wielko nasza - nie bya tylko wielkoci polityczn. My jedni z
narodw, yjcych na obszarze, nie nalecym ongi do imperium Rzymskiego,
zdoalimy wchon w caej peni cywilizacj acisk i sta si narodem na
wskro zachodnim. Ani pnocni Niemcy, ani Szwedzi, ani Duczycy, ani Czesi,
3
Istnia jeszcze i drugi prcz Gnieniesko-Kruszwicko-Poznaskiego orodek tworzcej si
pastwowoci na ziemiach polskich: orodek krakowsko-wilicki (plemi Wilan). Wiemy o nim z
legend o Krakusie i Wandzie. Obok tego, wiemy o nim co nieco z autentycznych rde
historycznych.
Orodek ten dosta si wczenie pod wpyw polityczny pastwa Wielkomorawskiego. Wczenie
te - pod wpywem Moraw - dotara tam chrzecijaska propaganda misyjna w obrzdku
zachodnio-slowiaskim, t.zw. gagolickim, przechowanym do dzi na niektrych wyspach w
Dalmacji. (Misja w. Metodego, zmarego w Welehradzie w r. 885). Legenda gosi zreszt, e
misjonarze ci docierali rwnie i do pastwa Polan (odwiedziny u Piasta i Rzepichy, chrzest
Ziemowita).
Jest rzecz stwierdzon, e w Wilicy i w Krakowie chrzecijastwo si przyjo. Ochrzcili si i
miejscowi ksta. Gdy w pastwie wielkomorawskim zwyciyy wpywy niemieckie i gdy
utrwali si tam obrzdek aciski, dwaj ostatni arcybiskupi i metropolici prowincji kocielnej
morawsko-poznaskiej w obrzdku gagolickim rezydowali w Krakowie. Znamy nawet ich imiona:
Prokulf i Prohor. Byo to mniej wicej na lat sto przed oficjalnym chrztem Polski. (Patrz: Feliks
Koneczny, Dzieje lska, II wyd., str. 23-24).

nie mwic ju o Rosjanach, nie nale w tym stopniu do wiata zachodniego, co

my. Najlepszym dowodem naszej znacznie gbszej od tych narodw aciskoci
jest to, e my jedni na tym rodkowo i pnocnoeuropejskim obszarze zdoalimy
si skutecznie oprze reformacji.
Cywilizacja nasza, czerpic ze rde zachodnich, zdoaa rwnoczenie
rozwin si wybitnie samodzielnie. Zapatrzeni w wiek XIX, nie wiele dzi o
dawnej naszej twrczoci cywilizacyjnej wiemy. A jednak, nasze ycie
cywilizacyjne na przestrzeni dawnych wiekw byo bujne i bogate.
Przeylimy okres bujnego rozkwitu kulturalnego ju we wczesnym
redniowieczu. Zwaszcza szedziesiciolecie od zjazdu czyckiego (1180) do
krwawej katastrofy najazdu tatarskiego (Lignica 1241), katastrofy, ktra cofna
ycie polskie o cae wieki, a midzy innymi pocigna za sob fakt tak
brzemienny w skutki, jakim byo zniszczenie polskich miast i wskutek tego ich
pniejsze odrodzenie si jako miast niemieckich, - zwaszcza to przedlignickie
szedziesiciolecie, bdce pierwszym okresem rozkwitu polskiego
monowadztwa, warstwy ju do silnej liczebnie, byo epok bujnego rozkwitu
polskiego ycia kulturalnego.
Posuchajmy, co mwi o tym szedziesicioleciu autor rozprawy, do
przekonywajco uzasadniajcej tez, e znana pie ludowa Pani zabia pana
pochodzi z owych czasw i jest utworem polskich dworskich trubadurw4.
Pie o wystpnej gospodzy jest dzieckiem tego samego okresu, ktry wyda
tak per liryki religijnej, jak Bogurodzica, takie misterne, byskotliwe, a
cudownie naiwne cacko redniowiecznej beletrystyki aciskiej, jak trzy pierwsze
ksigi Mistrza Wincentego, tak udan adaptacj zachodnio-europejskiego
romansu dworskiego, jak powie o Wagierzu. Z tego czasu pochodzi bez
wtpienia szereg utworw zaginionych, z ktrych niejeden by jeszcze dostpny
pniejszym kronikarzom i Dugoszowi. ...Czerpi oni z dawniejszej poezji
niejedn wiadomo niby to historyczn, cho sam rodzaj tych informacji
wskazuje, e s to czyste wytwory fantazji poetyckiej. Taka np. wiadomo o
skrytych miostkach wielkiej ksinej Agnieszki (ony Wodzisawa Wygnaca) i
o jej zemcie na Piotrze Wacie, o rycerskich przewagach Bolesawa Wysokiego
na szerokim wiecie i o jego walce z wielkoludem na boniach Mediolanu, o
przypadkowej mierci Kazimierza Sprawiedliwego z napoju miosnego,
podanego mu przez zawiedzion kochank, pragnc tym rodkiem przywiza
do siebie zbyt pochego wielbiciela. Wszystko to s dobrze znane wtki
poetyckie, typowe dla romansu dworskiego i lals'w miosnych z XII-XIII wieku.

Eugeniusz Kucharski, Pani pana zabia jako zabytek redniowiecznej poezji dworskiej, Lww
1932, stronica 18.

A e dziwnym trafem owijaj si one okoo wybitnych polskich postaci XII

wieku, nie trudno dojrze, e wiekiem, ktry

155
przeprowadzi ich literacki indygenat w Polsce, by wanie okres omawiany.
Tak wic mielimy ju wwczas rozkwit literatury. Literatury pisanej,
aciskiej, i literatury recytowanej, ustnej, - polskiej.
Mielimy obok tego w wczesnej Polsce wspaniay rozkwit sztuki
architektonicznej (w stylu romaskim). Wanie na ow epok przypada
dziaalno zakonu cystersw w Polsce, -zakonu, - ktry przeszczepi na grunt
polski najlepsze wzory wspczesnego budownictwa francuskiego. Na przeomie
XII i XIII wieku powsta w Polsce szereg przepiknych budowli romaskich,
wznoszonych przez cystersw - takich, jak kocioy w Sulejowie, Wchocku i
inne, albo nie przez cystersw, jak koci w. Jakuba w Sandomierzu, itd.
Mielimy dalej nawet zacztki malarstwa. (By si o tym przekona wystarczy przeczyta dwa pierwsze rozdziay redniowiecznego malarstwa w
Polsce, prof. dr. Fel. Kopery, Krakw 1925).
Mielimy wreszcie oywione ycie polityczne (pastwowe i kocielne) i
hojnie pulsujc polityczn myl.
Cay ten rozkwit pierwszego zotego wieku kultury polskiej zburzony
zosta przez kataklizm najazdu tatarskiego.
Drugim, o wiele wspanialszym okresem rozkwitu ycia polskiego, by okres
pnego redniowiecza, - okres gotyku. Mamy odtd nieprzerwany, organiczny
rozwj, poprzez epok renesansu i baroku, a po now katastrof, - wojny
drugiej poowy XVII wieku.
Tylko bardzo niewyksztaceni Polacy nie wiedz o bogactwie architektury
gotyckiej w Polsce, architektury, ktra - od kocioa Mariackiego na krakowskim
rynku zaczynajc, a na najzapadlejszych zaktkach wiejskich koczc - zasiaa
cay kraj mrowiem kocielnych i wieckich budowli. O wspaniaej polskiej
rzebie i malarstwie gotyckim, - o Wicie Stwoszu, o szkole krakowskiej, o
anonimowych twrcach takich dzie jak np. tryptyk w Bodzentynie. O polskiej
muzyce, - o Mikoaju z Radomia i Innych. O polskiej nauce, o akademii
krakowskiej, o Wojciechu z Brudzewa i Mikoaju Koperniku. O wspaniaej
polskiej literaturze w jzyku aciskim, - o Dugoszu, - o redniowiecznych
zacztkach pimiennictwa jzykowo polskiego. O bujnej polskiej myli
politycznej, o wietnej polskiej dyplomacji, ktra osigna zjednoczenie Polski i
przeprowadzia uni z Litw, o wymienitej polskiej sztuce wojennej, ktra

doprowadzia do zwycistwa pod Grunwaldem, o polskim prawodawstwie, o

polskiej organizacji pastwa i administracji, o znaczeniu polskiej hierarchii
kocielnej, ktrej przedstawiciel, prymas Trba, by kandydatem do godnoci
Papiea.
A potem nadszed okres renesansu. Nadszed zoty wiek literatury polskiej,
- Janicki, Kochanowski, Rej, Frycz-Modrzewski, Bielski, Orzechowski, Skarga,
Wujek, Klonowicz, Sp-Szarzyski i tylu innych. Nadszed wspaniay okres
rozkwitu renesansowego budownictwa, znaczcego swj rozwj takimi
dzieami, jak np. wspaniay zamek wawelski. A tak samo okres rozkwitu
polskiej muzyki, znaczcej si nazwiskami Wacawa Szamotulskiego, Marcina
Lwowczyka, Tomasza Szadka, Mikoaja Gomki, Jakuba Polaka, Mikoaja
Zieliskiego, Adama Jarzbskiego, Marcina Mielewskiego, Bartomieja Pkiela i
tylu
Innych.
By to zarazem okres wielkiego rozwoju polskiego ycia politycznego,
polskiej myli politycznej, aktywnoci polskiej dyplomacji. Krakw by
wwczas jedn ze stolic wiata. Krlowie polscy zaliczali si do pierwszych
monarchw w wiecie chrzecijaskim. Biskupi polscy np. kardyna Hozjusz
-zaliczali si do pierwszych ludzi w kociele katolickim.
Zarazem i gospodarczo Polska staa wwczas niezwykle wysoko. wietnie
si rozwin polski przemys. Kwit handel. Miasta polskie, ongi, po
zniszczeniu dawnych miast polskich przez najazd tatarski zapenione osadnikami
niemieckimi, lecz naonczas ju spolszczone, odgryway, dziki swojej
zamonoci i kulturze, niema rol polityczn. I wie rwnie ya dostatnio i
szczliwie; paszczyzny jeszcze nie byo, lub dopiero si zaczynaa i utrzymana
bya w umiarkowanych granicach; dla chopw wiele byo drg otwartych: tacy
ludzie jak np. Klemens Janicki, pochodzili prosto spod strzech.
I ta wielko narodu - jego kultura, potga polityczna, bogactwo i ad, trway a do katastrofy wojen szwedzkich.
Ale i pniej jeszcze, - co najmniej a do czasw Sobieskiego wcznie, wielko nasza nie zostaa zniweczona - nieco tylko
przygasa.
Czeme jest wic, wobec tylu wiekw wielkoci, te 200 lat upadku? - Taki
okres upadku moe si zdarzy w yciu kadego
narodu.
Nie wpadajmy zreszt w przesad i nie twierdmy, e upadek ten by
wikszy, ni by w istocie. By to upadek polityczny, byo to wyrwanie steru
polityki narodowej z rk narodu. Ale nie by, to na og, wszechstronny upadek
narodu samego.

e siy ywotne narodu nie zostay uszczuplone, dowodzi ywioowo

poparcia, jakie nard wszystkim poczynaniom politycznym swych przywdcw
udziela. Mniejsza z tym, e znaczna cz tych poczyna bya bdna; to le
wiadczy o tych przywdcach, ale nie o masie narodu. Szeroka masa nie jest z
natury rzeczy zdolna do wydawania sdw o planach i poczynaniach
politycznych; jej warto przejawia si w tym, czy umie ona, lub nie umie
poczynania swych przywdcw skutecznie poprze. Ot zachowanie si ogu
polskiego i w kocu wieku XVIII i w wieku XIX potrafio by nie tylko pene
energii, ale i pene po prostu bezprzykadnego powicenia i bohaterstwa.
Obok tego, dowodem, e upadek naszego narodu w owych 200 latach by
tylko czciowy, jest niewtpliwie ywe ttno naszego rozwoju cywilizacyjnego
w owej epoce. Pomijajc ju nasz renesans kulturalny epoki Stanisawowskiej, zwamy, na jak olbrzymi wysiek twrczy zdoalimy si zdoby pod zaborami!
Czy znajdzie si drugi nard w wiecie, ktry by, znajdujc si pod obcym
panowaniem, potrafi przey taki rozkwit literatury, jaki znacz nazwiska
Mickiewicza, Sowackiego, Krasiskiego, Fredry, Kraszewskiego, Norwida,
Sienkiewicza, Wyspiaskiego, Kasprowicza, Prusa, Orzeszkowej, Reymonta,
eromskiego, Weyssenhoffa, Zaleskiego, Goszczyskiego, Malczewskiego,
Pola, Lenartowicza, Konopnickiej, Jea i tylu innych? Rozkwit muzyki, jaki
znacz nazwiska Chopina i Moniuszki? Rozkwit malarstwa, jaki znacz
nazwiska Matejki, Kossaka, Chemoskiego, Siemiradzkiego, Brandta,
Wyspiaskiego, Grottgera,
Gierymskich, Faata, Wyczkowskiego i tak dalej? Nard, ktry tyle potrafi
z siebie wyda w okresie, gdy kwiat jego modziey gin w katorgach
syberyjskich, gdy gwna jego energia zwraca si musiaa ku sprawom
prymitywnej walki o byt narodowy, gdy w jego stolicy nie tylko zabrako
polskiego uniwersytetu, a nawet polskich szk rednich, lecz nieraz nawet samo
imi Polska byo zakazane, a arcydziea narodowej literatury znajdoway si na
politycznym indeksie, ba! gdy w jego trzeciej stolicy, Wilnie, nawet gona
rozmowa po polsku bya rzecz wzbronion, -nard taki zoy dostateczne
dowody wielkoci.

*
*

w modzieniec, ktrym moje opowiadanie o roli masonerii w naszych

dziejach wstrzsno, by zgnbiony tym, e dalimy tajnym zwizkom - a
porednio ydom - zdoby nad nami tak wadz.
Nie przecz - e jest to fakt upokarzajcy. Ale na pociech moemy sobie
powiedzie, e inne narody podbite zostay przez tajne zwizki jeszcze
gruntowniej.

Przypomnijmy sobie, e ani reformacja nie miaa u nas powodzenia, ani nie
byo u nas powanej rewolucji. A zarazem przypomnijmy sobie - jak drog
dokonaa si np. reformacja w Anglii. Czy to narzucenie nowej religii narodowi
przez krla, ktry si zgoa nie religijnymi pobudkami kierowa, narzucenie tak
skuteczne - nie byo faktem o wiele bardziej upokarzajcym? Czy nie podobnie
byo i w innych krajach, w ktrych zwyciya reformacja?
A rewolucja we Francji, w Rosji, w Anglii za Cromwella - czy to nie s take
przykady podbicia narodu przez tajne zwizki?
Masoneria zdobya nad nami wpyw polityczny - i nieraz posugiwaa si
nami, niczym marionetk. Ale mimo to, nigdy nie zdoaa zawadn nami do
gruntu. Pchajc nas do czynw, sucych jej celom, przystrajaa si w mask
polskiego patriotyzmu i nigdy nie odsaniaa wobec nas prawdziwego oblicza.
Tote jeli urzdzalimy rewolucje - to szlimy na nie z krzyem w rku i
nadawalimy im cech powsta patriotycznych.
Nigdy nie bylimy dla masonerii dostatecznie prawomylni. Tote nigdy nie
miaa do nas zaufania.
Posuchajmy, co napisa kiedy o Polsce - nie wymieniajc zreszt imienia
masonerii znakomity katolik angielski, zacity przeciwnik tego wszystkiego,
co w yciu Anglii i w yciu Europy stworzy duch reformacji, duch masonerii i
duch ydowski - znany pisarz G. K. Chesterton:
Zawsze byem stronnikiem polskiej idei, nawet wtedy, kiedy moje sympatie
opieray si wycznie na instynkcie. Mj instynkt nie wynika z uprzedzenia, ani
z sentymentu. Nie by rwnie skaony stronniczoci, choby dlatego, e
prawie wcale nie czerpaem informacji z polskich rde... Moja instynktowna
sympatia dla Polski zrodzia si pod wpywem cigych oskare, miotanych
przeciwko niej; i - rzec mog - wyrobiem sobie sd o Polsce na podstawie jej
nieprzyjaci. Doszedem mianowicie do niezawodnego wniosku, e
nieprzyjaciele Polski s prawie zawsze nieprzyjacimi wielkodusznoci i
mstwa. Ilekro zdarzyo mi si spotka osobnika o niewolniczej duszy,
uprawiajcego lichw i kult terroru, grzzncego przy tym w bagnie
materialistycznej polityki, tylekro odkrywaem w tym osobniku, obok
powyszych waciwoci, namitn nienawi do Polski. Nauczyem si ocenia
j na podstawie tych nienawistnych sdw - i metoda okazaa si niezawodna 5.
Tak nas osdzi syn dalekiej Anglii. Nie bdmy zbytnio zgnbieni i
zrozummy, e jestemy raczej ofiarami masonerii, ydw, i ich sprzymierzecw
(Prusy!) ni wasnego niedostwa, ktre wprawdzie istniao, ale nie odgrywao w
naszych nieszczciach roli gwnej.
5

Przedmowa G. K. Chestertona do ksiki prof. Karola Sarolea Listy o Polsce, przekad J.

Sienkiewiczwny, Warszawa, stronica 11-12.

POLSKA POD ZABORAMI

EPOKA NAPOLEOSKA
Okres rozbioru Polski czy si bezporednio z epok napoleosk. Jeszcze
nie zgasa niepodlega Rzeczpospolita, gdy gwiazda Napoleona ju wschodzia
na niebie.
Napoleon zosta generaem w r. 1794, w roku poprzedzajcym ostatni rozbir
Polski. W tyme roku, w ktrym rozbir ten zosta dokonany - w padzierniku
1795 - stumi on, jako komendant Parya, powstanie 13 Vendemiaire'a i zosta
generaem dywizji. W marcu 1796 roku, w niewiele miesicy po rozbiorze, zosta
naczelnym wodzem armii francuskiej we Woszech i rozpocz seri swych
olniewajcych zwycistw. W roku 1797 utworzy republik Cyzalpisk i
Liguryjsk. W roku 1798 przedsiwzi wypraw do Egiptu. Dnia 9 listopada
1799 roku dokona zamachu stanu (18 Brumaire'a), obejmujc godno
Pierwszego Konsula. W roku 1801 rozprawi si z Austri, w r. 1802 zawar
pokj z Angli. W tyme roku 1802 zosta konsulem doywotnim, a w r. 1804 w 9 lat po upadku Polski - cesarzem. W roku 1807, w 12 lat po upadku Polski,
utworzy Ksistwo Warszawskie. We wszystkich tych poczynaniach
towarzyszyy mu krok w krok polskie legiony, i polska - opierajca si o jego
potg - akcja polityczna.
Naley si tej polityce bliej przyjrze.
Czy bya to polityka z polskiego stanowiska suszna? Naley zaraz na wstpie
owiadczy: tak jest! Przez cay dugi okres od drugiej poowy wieku XVIII do
koca wieku XIX by to jedyny moment dziejowy, gdy osign w Polsce
przewag i zdoa losami narodu pokierowa kierunek polityczny trafny.
Jaki by stosunek Napoleona do masonerii?
Rzecz t owietla w sposb bardzo jasny krciutka, lecz pena treci rozprawa
K. M. Morawskiego pt. O upadku Napoleona. Przyczynki w 120-lecie pierwszej
jego kapitulacji1.
Historycy oficjalni - cytuje Morawski sowa francuskiego pisarza,
Benjamina Fabre'a, sdz, e geniuszem cudownym Napoleona wyjani
mona niewiarogodne jego powodzenie i sukces piorunujcy jego broni,
podobnie jak wytumaczy si staraj dysproporcj si jego klski i upadek
ostateczny. Uparcie odwracaj oni oczy od wityni Masoskiej... (i zgoa) nie
pozwalaj nam przypuszcza, e sekta wwczas istniaa, e bya w rozwoju, e
pokrywaa cesarstwo sieci swoich instytucji i e dosza w epoce owej do stopnia
potgi i blasku, jakich nigdy (wprzdy) nie bya osigna.

Drukowana jako cykl artykuw w Gazecie Warszawskiej, w r. 1934

Dzieem wycznym Napoleona i jego geniuszu s jego wspaniae

zwycistwa wojenne. Owocem jego zasug i zdolnoci jest rwnie jego
byskawiczna kariera w hierarchii wojskowej. Ale, bdc oficerem w subie
czynnej, zosta - w burzliwym okresie wojennym - generaem w modym wieku,
oraz odnie, bdc generaem i dowdc wojsk, wietne zwycistwa nad
nieprzyjacielskimi armiami, - to s rzeczy, u czowieka o wielkim geniuszu
wojennym, zupenie zrozumiae.
O wiele trudniej jest, bdc parweniuszem, dosta si w wielkim pastwie o
tysicletniej tradycji, na tron. yo na wiecie wielu znakomitych wodzw, a
jednak bardzo rzadko i tylko w wyjtkowych warunkach zdarzao si, e
zostawali oni krlami.
Rwnie nieatwo jest zrozumie powodzenie napoleoskiej polityki w
Europie: bo od rozgromienia nieprzyjacielskich armii do penego uzyskania
owocw z osignitych zwycistw i urzdzania obcych pastw wedug swego
widzimisi droga jest zazwyczaj bardzo daleka.
Te na pozr niepojte fakty tumaczy poparcie, jakiego w pierwszej fazie
udzielaa Napoleonowi masoneria.
Masoneria wydwigna Napoleona na tron cesarski i ona - dopki uwaaa
go za szermierza wiatowej rewolucji - umoliwia mu, przez swoje
midzynarodowe wpywy i stosunki, olepiajce powodzenie jego polityki na
terenie oglnoeuropejskim. Wszyscy polityczni wsppracownicy Napoleona,
owi gracze dyplomacji i polityki wewntrzno-pastwowej, od ktrych
zrcznoci, energii i lojalnoci losy wadcw nieraz mocniej zale, ni od
zwycistw wojennych - wszyscy ci Cambaceres'owie, Talleyrand'y i
Fouche'owie, - byli masonami. Dopki byli mu wierni - polityka Napoleona
osigaa powodzenie. Z chwil, gdy zaczli po kryjomu ry pod nim podkopy Napoleon run.
Napoleon dlatego zosta cesarzem - poniewa nard francuski mia ju do
rewolucji i ywioowo dy do powrotu stosunkw przedrewolucyjnych.
Grozia restauracja Burbonw. Masoneria, godzc si z tym, co byo
nieuchronne, zdecydowaa si na przywrcenie we Francji monarchii ale z tym,
by monarch uczyni czowieka nowego, nie obarczonego dziedzictwem
odwiecznej krlewskiej francuskiej tradycji i gotowego by masonerii
posusznym.
Kto, kogo si chce uczyni monarch - musi by czowiekiem
niepospolitym. Trudno, by cesarzem Francji zosta Cambaceres, czy Talleyrand.
Metod masonerii nie jest wysuwanie w podobnych okolicznociach na czoowe
miejsca swoich ludzi najbardziej zaufanych, bo ci nie zawsze maj do tego
odpowiednie dane osobiste, ale wysuwanie spord moliwych, mogcych tu

wchodzi obiektywnie w rachub kandydatw, tych, ktrzy najatwiej mog by

przez masoneri trzymani w rku.
Pisalimy ju wyej, e takim czowiekiem masonerii by wedug wszelkiego
prawdopodobiestwa Kociuszko. Takich postaci byo w nowoczesnej historii
Europy bardzo wiele. Postacie te, jeli si przeciw masonerii nie buntuj i
umiej swoj polityk, oraz swe osobiste ambicje z celami i polityk masonerii
uzgodni, stoj nieraz przez cae ycie, od wystpienia na widowni polityczn
a do zgonu i wspaniaego pogrzebu u szczytu powodzenia i w blasku chway i
powszechnego uwielbienia, organizowanego dla nich przez masoski aparat
midzynarodowej reklamy.
Losy Napoleona potoczyy si inaczej. Po niewielu latach olepiajcych
powodze, run on w przepa, ktrej na imi: wyspa w. Heleny.
Napoleon nieufny by wzgldem masonerii. Zachowa si w dziele Clavel'a
obrazek, przedstawiajcy cesarza, jak to nocn por z jednym tylko
towarzyszem, odwiedza, a raczej inwigiluje, jedn z l paryskich. Moe te
niekoniecznie tak byo, jak mu zarzuca brat niegdy, hrabia Jzef de Maistre,
e jest on... naczelnikiem, czy oszukanym, czy moe jednym i drugim w
stosunku do stowarzyszenia, o ktrym mu si wydaje, e je zna, podczas gdy ono
sobie z niego drwi2.
Napoleon popad w ostry konflikt z masoneri w roku 1808. Widocznym
znakiem tego konfliktu - moe jego przyczyn, a moe tylko skutkiem - by
wydany przez niego w dniu 17 marca tego roku dekret, ograniczajcy w prawach
ludno ydowsk we Francji.
Odtd zacza si midzy Napoleonem i masoneri zawzita i nieubagana
walka.
.Archiwa wiedeskie - pisze Morawski - otwierajc si automatycznie po
przeomie republikaskim dla badaczy, jak Srbik, Corti, czy Dard, zdewoaloway
(zdjy zason) nam tajniki, mocno zakonspirowane w pamitnikach kanclerza
Metternicha (pniejszy ten reakcjonista by bowiem podobno za modu
illuminatem). Ot z listw jego do cesarza Franciszka, oraz ministra Stadiona
wynika, e zaraz nazajutrz po przytoczonej przez nas wyej scenie tuileryjskiej
(rozmowa Napoleona z Talleyrandem, bdca oznak zerwania Napoleona z
obozem, do ktrego Talleyrand nalea - przyp. mj), Talleyrand mu si
zaprzeda.
Myli si, czy chcia si myli potny cesarz - pisze dalej Morawski, - kiedy
insynuowa Talleyrandowi, e mgby go zama. Innego zdania by przyszy
kanclerz austriacki: Cesarz - raportowa mianowicie 31 stycznia 1809 roku - nie

Cytat z Morawskiego.

omieli si dotd zaatakowa Fouche'go. A droga, na ktr wszed teraz wobec

Talleyranda, wskazuje, ze ludzie ci mocno s zakotwiczeni. Cesarz si opanowa,
prociej by byo sparaliowa przeciwnikw, czego jednak uczyni nie mie!
Przeciwnik za dziaa sprycie i sprawnie: wydawa Metternichowi plany
rozkadu wojska francuskiego, jego marszruty, ekwipunek, zamiary strategiczne
cesarza, najtajniejsze memoriay z jego gabinetu. Zbliaa si bowiem druga
wojna austriacka cesarza, nadchodzia kampania wagramska. Metternich i
Talleyrand przygotowali j pod wzgldem dyplomatycznym zgodnie, a kady po
swojemu. Nade wszystko wszake starali si obaj zbuntowa sojusznika
napoleoskiego, cara Aleksandra, na ktrego dwr Talleyrand wybiera si
wtedy jako ambasador.
Jeszcze lat kilka wiecia gwiazda Napoleona, stojc u zenitu dziejowego
firmamentu. Ale potem - zleciaa byskawicznie w d. Sprawiy to nie tylko
okolicznoci przypadkowe - ostra zima rosyjska w r. 1812, niepowodzenia
wojenne - sprawia to przede wszystkim wola masonerii.
Wraz z upadkiem Napoleona upada rwnie - utracia swoj podstaw polityka polska, ktra losy Polski z losami Napoleona zwizaa.
Nie znaczy to, by bya to polityka za. Polityka ta bya dobra -myl, ktra j
zrodzia, bya trafna - ale dla uwieczenia tej polityki powodzeniem, zabrako
zewntrznych warunkw.
Albowiem nie kada trafna i rozumna polityka jest w stanie osign
zamierzone wyniki.
Gdyby nie byo powstania Kociuszki, a tym bardziej, gdyby nie byo polityki
filopruskiej Sejmu Czteroletniego, to znaczy, gdyby na szal wydarze rzucone
zostay siy, jakimi rozporzdzaa jeszcze Polska epoki Stanisawowskiej polityka ta byaby z pewnoci odniosa zwycistwo.
Siy jednak Ksistwa Warszawskiego byy na to za sabe, by od strony polskiej
pozycj Napoleona skutecznie podeprze, a tym samym, by tej polityce zapewni
zwycistwo.

POWSTANIE LISTOPADOWE
By zda sobie spraw, skd si wzio powstanie listopadowe, posuchajmy
nastpujcego cytatu:
Pgbkiem tylko wspomina si o jednej przyczynie, ktr niestety trzeba
bdzie uzna za istotn. Mianowicie tajne zwizki europejskie miay zwrci si
do swoich braci w Polsce z daniem wywoania rewolucji, aby zatrudni
Mikoaja w domu i nie dopuci do jego interwencji w sprawach belgijskiej i
francuskiej. Wolnomularze przypomnieli to dzisiaj mimochodem przy okazji
stulecia belgijskiego, a przygotowywana w Paryu wystawa pamitek powstania
listopadowego, wychodzi ju wyranie z tego przypomnienia1.
Jak wiadomo, 29 lipca 1830 roku wybucha w Paryu rewolucja (t.zw.
rewolucja lipcowa), ktrej owocem byo obalenie we Francji starszej linii
Burbonw, a 25 sierpnia wybucha w Brukseli rewolucja, ktra doprowadzia do
oderwania si Belgii od Holandii. W obu tych rewolucjach rol naczeln odegraa
masoneria.
Nawiasem mwic, nie tylko masoneria bya zainteresowana w wybuchu tych
rewolucji, bdcych nowym nawrotem do tradycji dawnej wielkiej rewolucji.
Bya w tym zainteresowana rwnie i polityka pruska. Ogldnie daje to do
zrozumienia Bismarck w swoich pamitnikach2: Przyjazne Polsce
(polenfreundlich), rosyjsko-francuskie przymierze, jakie wisiao w powietrzu
przed rewolucj lipcow, byoby wczesne Prusy postawio w trudne pooenie.
. Utrzymanie si jednak zdobyczy rewolucji lipcowej zagroone byo przez to,
i cesarz rosyjski, Mikoaj I, zamierza we Francji interweniowa zbrojnie, aby
rewolucj lipcow obali. Najdalej wysunitymi na zachd siami wojskowymi,
znajdujcymi si pod wadz Mikoaja, byy wojska polskie w Krlestwie
Kongresowym. Tych wanie wojsk zamierza Mikoaj uy do stumienia
rewolucji francuskiej. Przy tym samym ogniu zamierza zreszt upiec i inn
jeszcze piecze: wyprowadzenie wojsk polskich z Krlestwa i poprowadzenie ich
do Francji dawao mu sposobno do mocniejszego ujcia w swoje rce wadzy w
Krlestwie Polskim, oraz wadzy nad polskim wojskiem.
Z tych ostatnich powodw decyzja Mikoaja bya faktem z punktu widzenia
interesw polskich niepomylnym. Faktowi temu polityka polska powinna si
bya przeciwstawi, bd, by do niego nie dopuci, bd, by zneutralizowa

Jan Zamorski, Uwagi nad powstaniem listopadowym, Myl Narodowa, 1930, nr. 46, 47 i 48 z
dn. 16, 23 i 30 listopada.
2

Gedanken und Erinnerungen, wyd. Stuttgart, 1898, tom I, str. 308.

jego skutki. Ale powinna to bya zrobi w ten sposb, by nie narazi Polski na
jakie skutki jeszcze bardziej niepomylne.
Polityka polska miaa tu przed sob kilka rnych moliwoci. Pomwimy o
nich niej.
Do moliwoci tych nie naleao jednak powstanie listopadowe. Dziwnym
zbiegiem okolicznoci poprowadzone ono zostao tak, e za jednym zamachem
uratowao ono rewolucj francusk przed interwencj cara Mikoaja - oraz
doprowadzio do likwidacji pastwowoci polskiej, utrzymujcej si pod
postaci Krlestwa Kongresowego. To znaczy, przynioso dwa rezultaty, ktre
byy wysoce korzystne z punktu widzenia interesw i de masonerii.
Pod tym wzgldem, powstanie to przypomina do zudzenia powstanie
kociuszkowskie: i ono rwnie uratowao rewolucj francusk i zniszczyo
szcztki pastwowoci polskiej.
Nie naley sdzi, by strata, ktr powstanie to dla narodu naszego
spowodowao: utrata samodzielnoci Kongreswki - bya strat ma. Krlestwo
Kongresowe, to byo prawdziwe, silne pastwo. Miao ono doskonae, liczne,
dobrze wyposaone i wywiczone, oywione doskonaym i bez zastrzee
polskim duchem, wojsko. Miao zasobny skarb, umiejtn i przewidujc
polityk ministra Lubeckiego systematycznie powikszany. Miao wasny rzd,
skupiajcy w swoim rku niemal peni wadzy. Miao rozumn polityk
wewntrzn, bardzo szczliw zwaszcza w dziedzinie gospodarczej, ktra
doprowadzia do tego, e Krlestwo znajdowao si w stanie po prostu
kwitncym; w przeciwiestwie np. do stosunkw dzisiejszych, zarwno
poziomem zamonoci jak poziomem kultury growao nad ssiednim
Ksistwem Poznaskim, stanowic dla niego wzr niedocigniony.
Majc takie czynniki politycznej siy i politycznej niezalenoci, jakie
stanowi rzd, skarb, wojsko, oraz zamony i patriotycznym duchem oywiony
kraj, stanowio Krlestwo Kongresowe potn pozycj w bilansie si
narodowych Polski, pozycj, ktra moga w dogodnym momencie zaway w
sposb rozstrzygajcy na losach caego narodu. Susznoci powyszych
wywodw w najmniejszej mierze nie umniejsza fakt, e Krlestwo Polskie
zwizane byo wzami polityczno-prawnymi z Rosj, e w Warszawie
rezydowa, jako namiestnik, carewicz Konstanty i dawa si swoim brakiem
taktu, swoj brutalnoci i okruciestwem krajowi mocno we znaki, e ycie
polityczne Krlestwa byo zatrute miazmatami wprowadzonego przez
Konstantego systemu policyjnego, oraz e wreszcie, stacjonowao w Krlestwie
kilka pukw rosyjskich, zoonych zreszt przewanie z mieszkacw ziem
zabranych. Bo byy to fakty, ktre w razie potrzeby mona byo niemal bez
wysiku zlikwidowa.

Pamita jeszcze naley dodatkowo, e powstanie listopadowe nie tylko

zniszczyo samodzielno Krlestwa, ale i osabio polsko w tak zwanych
ziemiach zabranych, to jest nalecej bezporednio do Cesarstwa Litwie i
Rusi. Wystarczy przypomnie sobie to, co kady wie o stosunkach wileskich w
epoce Mickiewicza, a wic zaledwie na kilka lat przed powstaniem, by zda
sobie spraw, jak silna tam bya polsko - a wic, jak wielkie ponielimy tam
przez powstanie straty.
Jak rol mogo Krlestwo Kongresowe w dogodnym momencie odegra,
okazuje najlepiej wmylenie si w sytuacj 1848 roku. W roku tym wybuchy
rewolucje w Berlinie i w Wiedniu, a wic sparaliowane byy przez czas duszy
dwa z pord trzech pastw zaborczych3. Wybucho powane powstanie polskie
w Poznaskiem (obejmujce czciowo take i Pomorze), ktre zdoao
wytworzy pewn si zbrojn i stoczyo par powaniejszych utarczek z
wojskami pruskimi - wrd nich dwie zwyciskie (pod Miosawiem 30 kwietnia,
pobity korpus 5.000 Prusakw generaa Blumena i pod Wrzeni 2 maja, pobity
oddzia 1.800 Prusakw gen. Hirschfelda). Wybuchy powane rozruchy w
Galicji (dopuszczono do tworzenia si gwardii narodowej, pniej jednak
zbombardowano Krakw i Lww), mimo, e prowincja ta bya ju bardzo
wyczerpana wydarzeniami sprzed dwch lat (1846, prby powstania, rze
galicyjska). Wybuchy powane niepokoje w Czechach. Wybucho grone
powstanie przeciw austriackie na Wgrzech, rozmiarami swymi podobne do
wojny polsko-rosyjskiej z lat 1830-1831. Wybucho wreszcie zwrcone rwnie
przeciw Austrii powstanie we Woszech.
Mona sobie bez trudu wyobrazi, jakby wyglda rok 1848, gdyby wypadki
lat 1830-31 nie byy zniszczyy samodzielnoci Krlestwa Polskiego i polskiej
siy politycznej na ziemiach wschodnich. Nawet Krlestwo Kongresowe o
znacznie zmniejszonym w porwnaniu do czasw z przed roku 1830 zakresie
samodzielnoci, byoby swoim udziaem w wypadkach 1848 przewayo szal na
korzy rewolucji. Siy polskie z Krlestwa Kongresowego byyby zapewniy
zwycistwo w Poznaskiem, na Pomorzu i w Galicji. Tym sposobem byby
powsta rozlegy blok terytorialny polsko-wgierski, obejmujcy zapewne
3

Niejeden z czytelnikw moe fakt wybuchu wywoanej przez tajne zwizki rewolucji w Berlinie
uwaa za argument przeciwko tezie, i Prusy i tajne zwizki stanowiy zawsze solidarny obz. W
istocie tak nie jest. Tajne zwizki nie stanowi jednolitego mechanizmu, posusznego kademu
skinieniu kierownictwa. Stanowi one wyronity organicznie splot urozmaiconych i nieraz ze sob
skconych grup, ktre jedynie tylko bardzo mistern akcj przynajmniej w rzeczach
najwaniejszych by nakierowane na drogi wskazane przez ten centralny orodek. W wielu jednak
razach polityka tajnych zwizkw bywa niekonsekwentna i bezadna. Tote w zwracaniu si
bardziej radykalnych spord tajnych zwizkw przeciw Prusom, ktre s ogu tajnych zwizkw
trwaym sojusznikiem, nie ma nic nienaturalnego.

rwnie i Litw, oraz spor cz ziem ruskich, a by moe te i Czechy, ktry

posiadaby zapewne dostateczn si po temu, by oprze si zwycisko
poczonym siom nietknitej rewolucj Rosji i osabionych przez rewolucj Prus
i Austrii.
Oczywicie, wypadki te mogy byy nastpi rwnie i znacznie wczeniej, a
niekoniecznie dopiero w roku 1848.
Wypadki te, w tej formie, nie nastpiy, bo zabrako im rzeczy najwaniejszej:
wojska, skarbu i organizacji pastwowej Krlestwa Kongresowego. W roku
1848 Krlestwo, a tak samo ziemie zabrane, nie zdoay nawet drgn. Pozostay
w zupenym bezruchu, bo na przedsiwzicie jakiegokolwiek poruszenia brak im
byo si; siy ich wypaliy si do cna i bez monoci odtworzenia si w cigu
dugich dziesicioleci - w latach 1830-1831.

*
*

Powstanie listopadowe - zupenie tak samo, jak powstanie Kociuszki - nie

byo waciwie powstaniem, ale wypowiedzeniem wojny, z rwnoczesnym
dokonaniem przewrotu rewolucyjnego (obaleniem rzdu) w pastwie, wojn
wypowiadajcym. Nie mona mwi, e powstanie to miao na celu
odbudowanie pastwa polskiego, bo pastwo to, aczkolwiek w szczupych
granicach i z niepenym zakresem samodzielnoci, ju czy jeszcze istniao.
Wobec tego naley sobie postawi pytanie: c byo celem powstania? Bo
przedsiwzicia na tak wielk skal i poczonego z tak wielkim dla kraju
ryzykiem, nie wolno jest podejmowa, nie wiedzc dokadnie, jakie ono krajowi
moe przynie korzyci.
Bardzo wyranie rysuje si cel negatywny powstania: zamiar sparaliowania
Mikoajowskiej wyprawy na rewolucyjn Francj. Zamiar ten usprawiedliwiaby
powstanie zupenie dostatecznie, gdyby chodzio tylko o interes francuskiej
rewolucji. Ale majc na celu interes narodowy polski, trzeba sobie byo stawia
rwnie cele pozytywne. Bo uniemoliwienie marszu Mikoaja na Francj mogo
by poczone z klskami Polski o wiele wikszymi ni ten marsz (tak si te
stao w istocie). Organizatorzy powstania, chcc suy interesom Polski, a nie
Interesom masonerii, powinni sobie byli zada przed powstaniem pytanie: co
chc tym powstaniem w Polsce i dla Polski osign?
Ot cele pozytywne powstania rysuj si wicej, ni mglicie.
Mona mwi mniej wicej o dwch takich celach: o zerwaniu wzw
prawno-politycznych, czcych Krlestwo z Rosj i o zdobyciu ziem
zabranych (Litwy i Rusi). Ale pierwszy z tych celw by celem zbyt maym moliwa tu do osignicia zmiana bya zmian zbyt nieznaczn - by warto byo
dla osignicia tego celu naraa kraj na tak wielkie ryzyko. A drugi z tych celw

przywieca moe czciowo opinii publicznej w okresie powstania, ale z

pewnoci nie przywieca jego organizatorom i wodzom. Bo gdyby istotnie o
tym przede wszystkim celu mylano, nie ograniczono by si do paru drobnych,
niemal partyzanckich wypraw na Litw i Woy (Gieguda, Chapowskiego,
Dwernickiego), ale zaraz z pocztku powstania, zamiast krci si w kko po
Krlestwie Kongresowym, przystpiono by do dziaa zaczepnych w wielkim
stylu, majcych na celu zdobycie ziem zabranych. Inna kwestia, e nawet
osignicie w tej akcji sukcesu, nie byoby dzieem trwaym. Pozostawione za
plecami Prusy nie byyby bowiem do takiego wzmoenia si Kongreswki
dopuciy.
Wszystko razem biorc - pisze Zamorski4 - powstanie doszo do skutku bez
adnej myli politycznej. I bez adnego programu. Inicjatorzy i kierownicy
powstania byliby si znaleli w najwikszym kopocie, gdyby im si byo udao
wygra. Co robi z Kongreswk, odcit od morza i wiata, ktra liczya
wwczas 3 miliony ludnoci, otwarta jak st i otoczona zewszd przez
przemonych wrogw? A przecie kade ludzkie przedsiwzicie powinno mie
jaki program do wykonania w razie, jeli si uda.
I ta bezprogramowo, oraz bezcelowo odbiera powstaniu wszelkie cechy
czynu politycznego, a sprowadza je do rzdu krewkich, niewiadomych,
nieodpowiedzialnych odruchw. Jest wiadectwem niedojrzaoci politycznej
wczesnego pokolenia.
Posuchajmy i innego jeszcze cytatu z Zamorskiego5: Jeeli wrzenia
umysw w Warszawie niepodobna byo opanowa, mona byo skierowa t
nienawi przeciw Austrii, dla wyzwolenia rodakw z prawdziwie egipskiej
niewoli6 i to byby program istotnie narodowy. Wszelako najrozumniejsz
myl, najbardziej dalekowzrocznym programem byoby podwczas
skierowanie narodu polskiego przeciwko Prusom. Odzyskanie wasnego brzegu
morskiego dla Kongreswki i przyczenie Poznania (o polskoci lska nie
wiedziano wtedy niestety) byoby tak nieobliczalnym w nastpstwa zyskiem, e
warto byo hazardowa. A sprawa nie bya tak trudna, jak si wydawao. Jeszcze
ziemie polskie zaboru pruskiego nie zostay wczone do rzeszy niemieckiej,
tylko stanowiy jak gdyby zagraniczne posiadoci Prus. Zazdro innych pastw
niemieckich wzgldem Prus byaby je zostawia wasnym siom, a
zmobilizowana armia polska moga si z nimi mierzy. Godzi si przypuszcza,
e nawet despotyczni monarchowie byliby wtedy przynajmniej po cichu sprzyjali
4

Ibid.

Ibid.

Galicja bya wwczas najbardziej uciskan dzielnic Polski.

Polakom, nie mwic o ludach. I Prusacy, ktrzy mdrze o sobie mylc,

przypisuj wrogom take rozumne plany, prawie od kongresu wiedeskiego brali
w rachub moliwo wojny z Kongreswk, a ich ministrowie myleli o
przygotowaniu si na t ewentualno. Kongreswka powikszona o Pozna i
Gdask, o ile nie Krlewiec, moga sobie w stosunku do Rosji zapewni takie
stanowisko, e jej wolnoci konstytucyjne byyby wicej szanowane w
Petersburgu. Strachajo polityczny gotw zawoa: A cby na to powiedzia
cesarz Mikoaj, jako krl polski i naczelny wdz wojska polskiego? - Z
pewnoci nie byby tego rodzaju programem politycznym wicej obraony, ni
powstaniem, ktre w prawnym rozumieniu byo tylko buntem przeciw swojemu
monarsze.
Dodajmy do tego, e powstanie w zaborze pruskim i austriackim byo
wwczas rzecz zupenie moliw. Posuchajmy, co mwi Tokarz7 Pod
wpywem odgosw Parya poruszya si najpierw Wielkopolska. Wadze
pruskie od wrzenia poczy zasypywa Berlin doniesieniami o zebraniach
szlachty, agitacji Tytusa Dziayskiego wrd chopw, fermencie w miastach i
agitacji duchowiestwa. Zdawao si, e tutaj najprdzej wybuchnie powstanie i
obejmie Pomorze; obawia si tego nawet Dybicz, wysany w kocu sierpnia do
Berlina. Zwracano uwag na to, e w caej Wielkopolsce nie ma wicej ponad 15
tysicy wojska pruskiego, podczas gdy landwera miejscowa liczy 30 tysicy i ma
na miejscu swe magazyny broni i oporzdzenia. Oywienie aspiracji narodowych
dawao si odczu i w Galicji. Stao tu zaledwie 18 tysicy wojska austriackiego
i to oddziaw, uzupeniajcych si w kraju, podczas gdy 30 tysicy
urlopowanych przebywao po wsiach, a ich bro i oporzdzenie znajdowao si
w miastach powiatowych. W padzierniku, w przewidywaniu, e cz wojska
wypadnie wyprowadzi std do Woch, w obawie o wybuch powstania,
Metternich zwraca si do Petersburga z oryginaln prob; chcia, aby Rosja
skoncentrowaa nad granic Galicji wiksze oddziay i tym przytumia fermenty
powstacze tej dzielnicy. Wielkopolsk Tokarz nazywa najruchliwsz
wwczas powstaczo dzielnic Polski8.
Niestety, o akcji w kierunku antypruskim, kierownicy i organizatorzy
powstania nie myleli. Z Wielkopolsk... Zwizek (spiskowcw Wysockiego)
nie posiada adnych w ogle stosunkw9. Tajne zwizki byyby objawem
naturalnym na ziemiach litewsko-ruskich, oraz w zaborach pruskim i
austriackim, ale w kongreswce byy niedorzecznoci. A wanie tam si
7

Wacaw Tokarz, Sprzysienie Wysockiego i noc listopadowa, Krakw 1925, str. 43.

Ibid. str. 60.

Cytat z Tokarza, ibid, str. 60.

pleniy, gdzie bya do dua wolno, nie byo ich prawie tam, gdzie panowaa
niewola10.
Powstanie listopadowe byo wojn, wypowiedzian Rosji w imieniu
istniejcego wczas, niewielkiego pastwa polskiego - i to wojn bez
okrelonego celu i programu. ojna ta nie moga - absolutnie nie moga skoczy si inaczej, jak klsk. Bo jej sprawcy zupenie nie brali pod uwag
niesychanie wanej konsekwencji tej wojny, jak byoby w razie wikszych
powodze polskiego ora, wmieszanie si w ni Prus.
Wojna polsko-rosyjska z lat 1830-1831 bya wojn trudn do wygrania nawet
w warunkach odosobnionej walki dwch przeciwnikw. Jak wiadomo,
zakoczya si ona nasz klsk, dziki zwycistwom samego tylko ora
rosyjskiego. Ale przy duym naszym wysiku, zrcznoci, determinacji i
szczciu naszych wodzw, sprzyjajcym splocie okolicznoci itd., moga si ona
ostatecznie, wobec osabienia Rosji wojn tureck i niezbyt pomylnego jej stanu
wewntrznego, zakoczy i naszym ornym nad Rosj zwycistwem. Ale
wwczas automatycznie byyby wystpiy na widowni Prusy. Wzici we dwa
ognie, zaatakowani w plecy, bylibymy nieuchronnie musieli ponie klsk.
Tak wic, wywoanie w roku 1830 wojny z Rosj byo bdem - i to bdem
wielkim.
Ale warto jest si jeszcze temu przyjrze, jak do popenienia tego bdu
doszo. Przypomnijmy sobie, e sprawc i organizatorem powstania
listopadowego by podporucznik Wysocki. Jest to doprawdy do dziwna wojna,
ktr na wasn rk i odpowiedzialno, w imieniu pastwa, majcego wasny
rzd i siln armi, posiadajc na swym czele liczn plejad generaw,
wypowiada podporucznik. Mimo wszystko, trudno si nie zgodzi, e
decydowanie o tak wanej rzeczy, jak sprawa wojny i pokoju, nie naley do
podporucznikw. Gdybymy dzi ujrzeli w Polsce podporucznika, czy choby
porucznika, albo kapitana, na wasn rk wszczynajcego wojn z Rosj,
uznalibymy go chyba za czowieka chorego umysowo.
Ale zgdmy si ostatecznie z ewentualnoci, e pod mundurem
podporucznika moe si kry polityczny i wojskowy geniusz. Wyjtkowe
sytuacje usprawiedliwiaj wyjtkowe przedsiwzicia. Mona by nie mie
pretensji do podporucznika Wysockiego, gdyby wszczynajc wojn z Rosj,
rwnoczenie wzi na siebie odpowiedzialno za dalsze losy tej wojny. To
znaczy, obali istniejcy w Polsce rzd i sam na czele rzdu stan; sam rwnie
obj naczelne dowdztwo wojsk, albo kogo zgodnego z nim w pogldach,
naczelnym wodzem mianowa.
10

Cytat z Zamorskiego, ibid.

Nic podobnego miejsca nie miao.

Organizatorzy powstania - z Wysockim na czele - myleli tylko o tym, aby
powstanie zacz. Nad tym, co bdzie dalej, zgoa si nie zastanawiali.
Przypuszczali oni, e najwybitniejsze autorytety w narodzie, z chwil gdy
powstanie wybuchnie, od razu na jego czele stan i poprowadz je dalej. Gdy po
wybuchu nikt z wybitnych autorytetw samorzutnie kierownictwa nie obj,
organizatorzy wybuchu uporczywie i rozpaczliwie zwracali si do coraz to
nowych osb z prob o objcie wadzy. Wytworzya si przy tym paradoksalna
sytuacja, e najuporczywiej bagano o pokierowanie powstaniem tych, ktrzy
byli jego przeciwnikami.
Posuchajmy, z jak rozpaczliw wytrwaoci nalegano np. na znanego i
powszechnie lubianego generaa Stanisawa Potockiego, byego uczestnika
powstania Kociuszki.
Midzy kocioem w. Aleksandra i Instytutem Guchoniemych
Podchorwka spotkaa gen. Stanisawa Potockiego. Jecha na piknym
gniadoszu, w paszczu, przy szpadzie i szarfie, w stron Belwederu, aby by rad
i pomoc Konstantemu, jego jedyn si yw tej nocy.
Szlegel, Wysocki, nastpnie poszczeglni podchorowie poczli go prosi,
aby stan na czele Szkoy, obj buaw hetmask powstania. Prosili dugo,
uparcie, natarczywie. Zaklinam Ci, mia podobno mwi do niego Wysocki, na
mio ojczyzny, na wizy Igelstrma, w ktrych tak dugo jczae, eby stan
na naszym czele. Nie sd, e sama Szkoa powstaa. Cae wojsko zmierza do
swoich stanowisk i jest za nami. Generale! prowad nas dalej! - woali
podchorowie. Jeden z nich, Nereusz Raski, mia przypa podobno do jego
rki. Potocki odpowiada agodn, wymijajc troch odmow; nie grozi, nie
oburza si. Dzieci - mwi uspokjcie si! W kocu na rozkaz Wysockiego
szeregi rozstpiy si i przepuciy Potockiego. Nie podniosa si jeszcze przeciw
niemu adna rka, cho wiedziano dobrze, e jedzie do Belwederu11.
Pniej, przez szereg godzin, Potocki by energicznym organizatorem
kontrakcji przeciwko powstaniu. Z pewnoci nie czyni tego dla mioci Rosji,
lecz z przekonania, i jak najszybsze zduszenie powstania ley w interesie Polski.
Widzimy go, jak gromadzi wojska, jak aresztuje oficerw-powstacw, jak
agituje po oddziaach, by si do powstania nie przyczay. Mimo to, powstacy
w dalszym cigu ponawiali prby, by go postawi na czele powstania. Jeszcze
midzy godzin 10 i 11 Wysocki i Szkoa Podchorych zwracali si do gen. St.
Potockiego, bez wzgldu na ca jego dziaalno poprzedni, na to wreszcie, e
strzelano ju do niego par razy na ul. Marszakowskiej, z prob o objcie
11

Cytat z Tokarza, sbr. 146-147.

dowdztwa. Szkoa podesza wtedy na Rymarskiej do stojcego tutaj z

pplutonem puku 2-go p. 1. kpt. Reymana i zawoaa: Gdzie Potocki? Reyman
zaprowadzi jej delegatw, midzy nimi podchorego Nyko, do Banku
Polskiego, do mieszkania Lubeckiego, gdzie znajdowa si Potocki. Nyko
przemawia tu do Potockiego; mwi, e zginli ju Trbicki, Blumer i Hauke - i
e oprcz niego nie ma generaa, ktry by mg obj dowdztwo;
podchorowie chrem przyczyli si do tej proby. Potocki si wymawia od
przyjcia dowdztwa12.
Ostatecznie, Potocki poszed w lady generaw, wymienionych wyej: zosta
zastrzelony okoo godz. 1 w nocy przez grup powstacw, ktrych namawia,
aby powstanie porzucili.
Rwnie jaskrawym nieporozumieniem byo zwracanie si przez powstacw
o objcie dowdztwa nad powstaniem do generaa Chopickiego.
Ppor. Dobrowolski zwracajc si do Chopickiego, poda mu swj paasz,
mwic: Pomagaj nam, generale! Teraz czas! Zastanw si pan, odpowiedzia Chopicki co pan robisz! Generale, nie czas si ju
zastanawia. Dajcie mi spokj - powiedzia wreszcie Chopicki. - Id spa. I
poszed do Komisji Rzdowej wojny, do mieszkania ppka Sobieskiego, gdzie
ca noc spdzi na rozmowie przy fajce ze Schwerinem, Sobieskim i
Denhoffem, potpiajc brutalnie wybuch: Pgwki zrobiy burd, ktr
wszyscy ciko przypaci mog. Miesza si do tego nie naley... Marzy o
walce z Rosj, ktra trzemakro sto tysicami wojska zala nas moe, gdy my
ledwie pidziesit tysicy mie moemy, jest pomysem gw, ktrym pitej
klepki brakuje13.
Chopicki stan pniej na czele powstania, ale dopiero wwczas, gdy wojna
z Rosj bya ju faktem, nie dajcym si odwrci.
Sprzysieni mieli w cigu nocy listopadowej szuka... wodza gorczkowo
wszdzie, baga o objcie buawy kadego niemal czowieka ze szlifami
generalskimi, zabija nawet opornych kandydatw, byleby tylko nie siga po
buaw domi wasnymi14.
Tokarz podaje cae listy (np. na str. 192) osb, do ktrych si bezskutecznie
zwracano o objcie dowdztwa, lub wejcie w skad rzdu.
Spisek listopadowy, to byo jedyne w swoim rodzaju sprzysienie bez
ideologii wasnej, ktrego celem miaa by rewolucja, posiadajca sankcj

12

Cytat z Tokarza, str. 192-193.

13

Cytat z Tokarza, str. 161-162.

14

Cytat z Tokarza, str. 121.

kierownikw jawnej, legalnej polityki narodu, rewolucja, ktrej sprawcy z gry

zamykali sobie usta i na drugi dzie po wybuchu znikn mieli ze sceny15.
Bezradne stanie w miejscu akcji powstaczej w pierwszych tygodniach
powstania jest faktem powszechnie znanym. Mniej znanej cakowitej,
rozpaczliwej bezradnoci powstania w jego pierwszych godzinach i przez ca
pierwsz noc, powicona jest wanie cytowana tu niejednokrotnie ksika
Tokarza.
Powstanie zaraz po wybuchu stano na martwym punkcie, bo sami jego
organizatorzy nie wiedzieli, do czego d i co maj osign. Pniej z
wybuchu listopadowego, wyonia si niejako automatycznie wojna z Rosj wojna bez celu i nadziei - ktrej jednak sam poryw patriotyczny da jaki taki ad
i rozmach. Ale w swoich pocztkach powstanie listopadowe jest typowym
przykadem zwykej, bezmylnej politycznej burdy.
Burdy, ktre pastwa prowadzce polityk kolonialn, wywouj w krajach
egzotycznych po to, by mie w nich pretekst do interwencji, wygldaj dokadnie
tak samo. Oficer tubylczy, podbuntowany przez dziaajcych na rzecz pastwa
europejskiego agentw, albo po prostu przekupiony, oficer na czele garci
onierzy wywoujcy rozruch, tak samo nie myli o tym, co ma z tego rozruchu
wynikn. On wie tylko jedno: jego zadaniem jest rozruch. Ze skutkami tego
rozruchu niech ju sobie radz inni.
Postawa sprawcw powstania listopadowego wyglda, niestety, zupenie
podobnie. Wiedzieli oni tylko tyle, e maj do skutku doprowadzi wybuch; o
jego nastpstwach z ca beztrosk nie myleli.
Myl, e powstanie listopadowe byo awantur, wykonan na zamwienie
czynnikw Polsce wrogich, zjawia si ju w umysach wspczesnych. O
wywoanie powstania pomawiano Konstantego. Niektrzy... np. Chopicki
podejrzewali go o celow prowokacj, zmierzajc do zyskania pozorw do
odebrania Krlestwu jego praw16. Mybymy zreszt zwrcili nasze podejrzenia
raczej ku Prusom, no i ku dziaajcej zarwno na rzecz Prus, jak i na rzecz
rewolucji (w danym razie rewolucji francuskiej) ydom i masonerii.
Doda tu jeszcze naley, e ludzie robicy powstanie, byli ludmi bardzo
miernej skali. O Wysockim mwi jego przeoony, ppk. Oldzki:
Dowiedziaem si, i jest tpego pojcia, a nawet caa Szkoa uwaa go za
czowieka ograniczonego17. Synny genera, Ignacy Prdzyski, powiedzia o
nim: Wysockiego poznaem w cigu wojny... Trudno sobie wystawi... jak atwo
15

Cytat z Tokarza, str. 28.

16

Cytat z Tokarza, str. 231.

17

Tokarz, 21.

byo nim kierowa18. Wysocki by tylko zdecydowanym, bardzo dobrym

subalternem... ale niczym wicej19. Ze wszystkiego, co wiemy dzi o
Wysockim, wynika jasno, e by to czowiek, kierowany stale przez innych,
stanowicy ich narzdzie. rda tych wpyww domyli si nietrudno, cho w
ledztwie o tych wanie wpywach Wysocki nie chcia powiedzie ani sowa20.
Gorzej znacznie wypada charakterystyka drugiego wybitnego organizatora
wybuchu, podporucznika Zaliwskiego. By to czowiek miernych zdolnoci, a
obok tego ambitny, podstpny, nie przebierajcy w rodkach karierowicz i
spryciarz21.
Na og, organizatorom spisku i wybuchu nie mona odmwi dobrych chci i
ideowoci. Ale, jak mwi przysowie, dobrymi chciami pieko jest
wybrukowane.
Historycy rozczulaj si i unosz nad nieskazitelnoci duszy, si i
wzniosoci uczu tych kilkunastu modziecw, ktrzy uderzyli na Belweder.
By moe, i maj suszno. Niemiec ma na to trafne okrelenie: Gute Leute,
aber schlechte Musikanten. My bymy powiedzieli: zacni ludzie, ale marni
politycy. Po co si wic brali do polityki?22.
Niestety, jednak ideowo i bezinteresowno organizatorw powstania nie
bya bynajmniej cakowita.
Rdzeniem powstania bya modzie ze Szkoy podchorych. A ona wanie
miaa powany, osobisty interes w tym, by powstanie doszo do skutku.
Ilo etatw oficerskich w Krlestwie, ktrego armia bya wszak dalszym
cigiem wielkiej armii polskiej w okresie napoleoskim, bya przepeniona.
Tote awanse modziey wojskowej, zapisujcej si do szkoy ju w okresie
pokoju, posuway si naprzd krokiem wim.
Przeszo 1/3 wychowankw (35%), suyo w wojsku dziewi i wicej lat,
niektrzy a 1323. Dodajmy tu od razu, e ci seniorzy Szkoy stanowili w niej
najgorszy materia24. Szkoa bya, musiaa by czynnikiem rewolucyjnym w
wojsku, a nawet w caoksztacie ycia Krlestwa... Zamknicie tej rzutkiej,
gorcej modziey na tyle lat ycia monotonnego i bezcelowego, odjcie jej 18

Tokarz, 22.

19

Cytat z Tokarza, str. 22.

20

Cytat z Tokarza, str. 26.

21

Patrz Tokarz 46-50.

22

Cytat z Zamorskiego.

23

Cytat z Tokarza, str. 17.

24

Cytat z Tokarza, str. 16.

wobec przepenienia etatw oficerskich w wojsku Krlestwa, na co nie byo rady

- nadziei awansu, rania gboko jej ambicj i temperamenty, czynio podatn na
wszelkie wezwanie powstacze. Od powstania oczekiwaa usunicia z szeregw
oficerw starszych i zuytych, zbyt silnie ulegajcych Konstantemu, powanego
powikszenia wojska, ktre da jej awans, a z nim mono okazania swych
zdolnoci25. Nastroje podchorych najlepiej charakteryzuje nastpujca,
zacytowana przez Tokarza26 autentyczna rozmowa z pocztkw padziernika
1830 r.: C, wkrtce bdziesz oficerem! Dlaczego? Bya rewolucja we
Francji i w Belgii i u nas wkrtce nastpi... Jest zamiar uwizi Wielkiego
Ksicia, wojsko rosyjskie rozbroi, generaw pozabija, dowdcw wojska
polskiego, starych i onatych oficerw usun.
Wrd przyczyn powstania naley wymieni jeszcze jeden motyw - ju
zupenie brzydki. Wadze byy na tropie spisku (Konstanty wiedzia ju o nim) spiskowcy zdecydowali si na wybuch powstania midzy innymi i dlatego,
poniewa obawiali si, e w przeciwnym razie ulegn aresztowaniu. Aby ratowa
siebie samych, popchnli w odmt ryzykownych wydarze ojczyzn. Zachowao
si wspomnienie rozmowy, odbytej 21 listopada przez Zaliwskiego, Wysockiego
i Bronikowskiego z historykiem Lelewelem: Gdyby mona wiedzie, mwi
Lelewel, e Austria lub Francja ujmie si za nami, wwczas moglibymy
przedsiwzi; inaczej wtpi, gdy nam samym trudno si bdzie oprze. Na t
odpowied owiadczylimy, e trudno bdzie cofn si i jeeli nie podniesiemy
broni, to nas wszystkich powiesz, a tak powstaniemy i mona bdzie mie
nadziej, e si uda i postanowilimy raz powzitego nie odstpi zamiaru. Dn.
26 listopada odbya si druga rozmowa, w ktrej Lelewel odradza powstanie.
Na co odpowiedzielimy, e nie ma rodka, aby si cofn27.

*
*

Powstanie listopadowe, tak samo, jak insurekcja kociuszkowska, miao

oblicze dwojakie: byo wojn i rewolucj.
Pierwiastki rewolucyjne przejawiy si ju w cigu pierwszej nocy powstania.
Przejawiy si one po pierwsze w zdobyciu arsenau przez motoch i rozebraniu
przeze zapasw broni, z wielkim uszczerbkiem dla pniejszej wojny, i w

25

Cytat z Tokarza, str. 18.

26

Cytat z Tokarza, str. 18-19.

27

Tokarz, 99-100.

innych wystpieniach zrewolucjonizowanej cywilnej ludnoci, a po wtre i to

przede wszystkim, w wymordowaniu grupy generaw.
O zastrzeleniu wietnego, nieposzlakowanego generaa Potockiego pisalimy
ju wyej. Prcz niego pchnito bagnetem i dobito wystrzaem generaa brygady
Blumera, ktry wystpi jako przeciwnik powstania (Tokarz pisze o nim:
wietny, niezrwnany prawie oficer piechoty z wojen lat 1809 i 1812, dawny
onierz kociuszkowski, legionista, z tych co to byli na San-Domingo28,
zastrzelono generaa Tomasza Siemitkowskiego, rwnie czynnego uczestnika
akcji przeciwpowstaczej (Tokarz pisze: bardzo zdolny oficer z czasw
napoleoskich, penicy obowizki szefa Sztabu Gwnego29, zastrzelono przez
pomyk sekretarza generalnego Komisji Rzdowej Wojny, generaa Nowickiego,
biorc go z powodu podobiestwa nazwiska za rosyjskiego generaa Lewickiego,
zabito gen. Stan. Trbickiego (Tokarz pisze o nim: wietny ten oficer, inspektor i
waciwy wychowawca piechoty naszej; wysyany stale na manewry zagraniczne,
by najwybitniejszym bodaj przedstawicielem generalicji wczesnej.
Reprezentowa w niej du naprawd wiedz i tyzn zawodow, oraz charakter
niepowszedni; by przy tym stosunkowo mody, liczy zaledwie lat 3830,
zamordowano wreszcie ministra wojny, gen. Maurycego Hauke oraz szefa sztabu
artylerii, pk. Filipa Meciszewskiego. Tokarz pisze o tych zabjstwach: Zabicie
Haukego, Meciszewskiego i Trbickiego nie byo usprawiedliwione niczym. Nie
stali na czele oddziaw, nie reprezentowali w danej chwili adnej siy oporu, tak,
jak j reprezentowali Blumer, Siemitkowski, lub St. Potocki; mona ich byo
bezpiecznie osadzi na odwachu w arsenale, jak to uczyniono z Redlem i gen.
Bontemps. Zabia ich te nie rzeczywista potrzeba, ale zawiedziona mio tej
modziey powstaczej, szukajcej tak natarczywie wodza wrd starszyzny
wasnej31. Zabito wreszcie - bez potrzeby - niektrych Rosjan. O may wos
rwnie nie zabito pukownika, pniejszego generaa i synnego, bohaterskiego
obrocy Woli, Sowiskiego, oraz gen. Bontemps, nieocenionego pniej
organizatora naszego przemysu wojennego32.
Dlaczego po nocy belwederskiej - pisze Zamorski33 zamordowano kilku
wyszych oficerw, trudno psychologicznie wyjani. Zapewne wstydzono si
28

Tokarz, 157.

29

Tokarz, 212.

30

Tokarz, 182.

31

Tokarz, 184-185.

32

Sowa Tokarza, 189.

33

Op. cit.

wypuszczenia cao Konstantego i wyadowano swj animusz na tych kilku

ludziach, ktrzy nie okazali zachwytu z powodu awantury. Rewolucja
nieuzasadniona wymaga najwyszego entuzjazmu.
Jeszcze wyraniej rewolucyjny charakter - do zudzenia przypominajcy
najgortsze chwile insurekcji kociuszkowskiej - miay wypadki dnia 15 sierpnia
1831 r. w Warszawie. W czasie rozruchw ulicznych tum, wrd okrzykw:
mier zdrajcom! powywiesza na latarniach, lub w inny sposb wymordowa
generaw Jankowskiego, Bukowskiego, Saackiego, Hurtiga, szambelana
Fenshave, niejakiego Bentkowskiego i pani Baranw. Poza tym wymordowano
znaczn liczb powywlekanych z aresztw szpiegw, agentw dawnej policji
tajnej itp. Nazajutrz powieszono znowu par osb, podejrzanych o szpiegostwo i
rozbito kilka szynkw. Tene sam tum da od rzdu sprawozdania ze swej
polityki - i rzd przed deputacj tumu z postpowania swego si tumaczy.
Dodajmy, e rozruchy te miay za pocztek wiec podburzajcy, ktremu
przewodniczy neofita Czyski34.
W wypadkach powstania listopadowego odegrali zdaje si du rol znacznie wiksz ni szeroki og przypuszcza, - ydzi i ludzie ydowskiego
pochodzenia, frankistw nie wyczajc35.

*
*

Czy s dowody na to, e powstanie listopadowe jest dzieem masonerii?

Jest rzecz bezsporn, e sprzysienie Wysockiego wywodzi si z t.zw.
masonerii narodowej i bdcego jej dalszym cigiem Towarzystwa
Patriotycznego. Wykazuje to midzy innymi i Tokarz w swej ksice o tym
sprzysieniu.
Na Szkol Podchorych zwrcio baczn uwag podobno ju
Wolnomularstwo Narodowe. Zaliwski opowiada, e we wrzeniu w roku 1820,
gdy by wychowankiem Szkoy, przyjto go do organizacji ukasiskiego i
polecono stworzy orodek w Szkole, nie zdradzajc jednak przed nikim, e
naley do organizacji wyszej... Organizacja ta istniaa i za czasw
Towarzystwa Patriotycznego, stanowic jedn z jego filii36.
Wysocki... prawie na pewno, w czasie swego pobytu w Szkole nalea on
do organizacji, bdcej fili Towarzystwa Patriotycznego i wwczas
34

Mickiewicz napisa o nim P jest ydem, p Polakiem, p cywilnym, p odakiem, p

jakobinem, i pl akiem, lecz za to caym ajdakiem.
35

Patrz rozpraw Stanisawa Didiera, Powstanie listopadowe a ydzi, Myl Narodowa, 1934,
nr. 40 oraz Rolicki, Zmierzch Izraela, 303-305 i 326-328.
36

Cytat z Tokarza, 69.

utrzymywa blisze stosunki z paroma ludmi tego obozu. By wiadkiem kani

ukasiskiego w dniu 2 padziernika 1824 i obraz jej pozosta w sercu jego na
cae ycie, sta si dla niego punktem wyjcia37. Zaliwski w czasie pobytu w
Szkole Podchorych zosta przyjty do wolnomularstwa narodowego38.
Zdaje si, e i stworzony przez niego (Wysockiego) Zwizek, swoje
powstanie zawdzicza natchnieniu lewicy epigonw Towarzystwa... Wysocki
nie by w ogle czowiekiem jakiejkolwiek inicjatywy... Tak, czy inaczej, czy
epigonowie Towarzystwa dali inicjatyw do powstania Zwizku, czy te
postanowili go opanowa dopiero po jego zawizaniu, jest faktem, e wzili go
pod kuratel od razu.39
C to bya masoneria narodowa? By to tajny zwizek typu masoskiego,
ktrego zaoycielem by major Walerian ukasiski - wsawiony swym
tragicznym losem pniejszy wizie, zmary w twierdzy w Schlsselburgu nad
jeziorem adoga w r. 1868, po 44 latach wizienia (aresztowany w r. 1824).
rdowych danych, dotyczcych masonerii narodowej i w ogle
wszelkich organizacji masoskich z owej epoki, posiadamy wyjtkowo wiele.
Danych tych dostarczy nam proces ukasiskiego, dostarczyy akta wczesnej
policji40 itp.
Obszern monografi, dotyczc zarwno ukasiskiego, jak i
wolnomularstwa narodowego, otrzymalimy rwnie i ze strony masoskiej. Jest
nim dwutomowe dzieo prof. Szymona Askenazego ukasiski.
W wietle tych danych, masoneria narodowa rysuje si jako tajny zwizek,
stawiajcy sobie na pozr za wyczne zadanie walk rewolucyjn o wyzwolenie
Polski.
W istocie jednak zwizek ten by niewtpliwie zwizany cisymi nimi i z
innymi odgazieniami masonerii.
Polska nauka historii traktuje ten fakt w sposb do niefrasobliwy - mona
by powiedzie: naiwny.
Np. prof. W. Smoleski pisze41: Dla zabezpieczenia si od pocigw policji,
postanowili zwizek swj pokry formami towarzystw jawnych i dozwolonych,
wolnomularskich. Wielkim mistrzem wolnomularstwa narodowego obrany zosta
37

Ibid, 26.

38

Ibid, 48.

39

Ibid, 26-27.

40

Stan. Maachowski-empicki pisze w ksice Raporty szpiega Mackrotta o wolnomularstwie

polskim 1819-1822 (Warszawa), e takiego rda do dziejw wolnomularstwa jakim s owe
raporty nadzwyczaj zrcznego agenta policji, trudno szuka u wielu innych narodw.
41

Dzieje narodu polskiego, wyd. szste, Krakw 1921, str. 461.

ukasiski, ktry pocz zakada loe po pukach polskich i miastach

wojewdzkich, a nawet poza granicami Krlestwa. Dla wcignicia do prac
zwizkowych szerszych k spoecznych zamierza ukasiski zreformowa
towarzystwa wolnomularskie dozwolone i w tym celu porozumia si z wielkim
mistrzem ich, Stanisawem Potockim. Reforma miaa by dokonana na korzy
celw narodowych, ktre w wolnomularstwie dotychczasowym ustpoway
miejsca zadaniom oglno-humanitarnym. Zabiegi te nie uszy oka szpiegw,
skutkiem czego w r. 1821 wyszed ukaz cesarski, zamykajcy wszystkie loe
wolnomularskie i zabraniajcy towarzystw tajemnych.
W wietle powyszych wywodw, wolnomularstwo narodowe rysuje si jak
gdyby wyszy, cilej zakonspirowany stopie wolnomularstwa zwykego,
bynajmniej nie majcego cechy narodowej.
e wolnomularstwo narodowe i towarzystwo patriotyczne (ktre
zgrupowao niedobitkw l po ich rozwizaniu) miay cisy zwizek z tajnymi
zwizkami niepolskimi, dowodzi fakt, e towarzystwo patriotyczne zostao przez
policj wykryte dziki nieudanej prbie rewolucji w Petersburgu w grudniu 1825
r. (spisek t.zw. dekabrystw) i dziki danym, zdobytym przez policj rosyjsk
przy likwidowaniu (w Petersburgu!) tego czysto rosyjskiego spisku.
Pewn wskazwk co do tego, czym bya masoneria narodowa, daje nam
rwnie drobny na pozr, lecz znamienny fakt, charakteryzujcy osob
ukasiskiego: by on zdecydowanym filosemit i napisa nawet rozpraw
proydowsk, starajc si zbi tezy dwch polskich broszur antysemickich, z
ktrych jedna zawieraa m.in. wniosek, i naley ydw wysiedli z Europy i
osadzi na osobnym terytorium na granicach Wielkiej Tartarii, tj. w rodkowej
Azji.42
Naley w jednym punkcie przyzna racj synnemu Nowosilcowowi, ktry w
r. 1821 napisa: La Francmaconnerie peut etre envisagee comme la .source
principale et la mer de toutes les socletes secretes43. Zwyka, kosmopolityczna,
kierowana przez ydw masoneria bya z pewnoci matk i rdem rwnie i
masonerii narodowej, majcej rzekomo wycznie cele narodowo-polskie.
Istnieje bardzo wiele organizacji masoskich, pozornie zupenie niezalenych
wzajemnie od siebie. Niejeden dzisiejszy czonek masonerii angielskiej,
staropruskiej, czy innej jest o tym wicie przekonany, e masoneria ta adnym
obcym wpywom nie podlega. Przekonanie to podzielaj nieraz czonkowie
nawet najwyszych stopni organizacyjnych.

42

Askenazy, ukasiski, wyd. II, Warszawa 1929, tom I. 43-45.

43

Askenazy, ibid, II, 365-366.

Ale, bo te uzalenienie poszczeglnych odgazie masonerii i innych

tajnych zwizkw typu masoskiego od midzynarodowych wadz masoskich,
najcilej zwizanych z ydostwem, najczciej bynajmniej si nie odbywa w
trybie oficjalnego podporzdkowania hierarchicznego. Kada organizacja typu
masoskiego - a i wiksza cz tajnych zwizkw, pod wzgldem form do
masonerii niepodobnych - zwizana jest z najwyszym orodkiem masoskim
nimi porednimi i bardzo starannie zakonspirowanymi. Dzieje si to t drog, e
niektre osobistoci, odgrywajce du rol w danej organizacji nie zawsze
zreszt rol formalnie kierownicz, czstokro tylko rol doradcy i inspiratora
formalnego kierownika, albo jak inn rol nieoficjaln, lecz wpywow -nale
rwnoczenie, w najgbszej tajemnicy, do wyszego orodka masoskiego i od
niego otrzymuj rozkazy, ktre potem ostronie i ogldnie staraj si danej
organizacji narzuca, sczc je powoli jako wasne rady, czy wnioski; organizacja
dana czsto, a nawet najczciej nie zna istotnych motyww narzucania jej takiej
czy innej decyzji, czy pogldu i pozyskana jest dla nich argumentami, nic
wsplnego z tymi istotnymi motywami nie majcymi. Rol tych przewodnikw
wpywu masoskiego do innych tajnych (a zreszt te i jawnych) organizacji
odgrywaj najczciej, cho zreszt nie wycznie ydzi i kryptoydzi, tote
organizacje, w ktrych osoby ydowskiego pochodzenia, lub z ydami zwizane,
zajmuj stanowiska wpywowe, naley ju z gry uzna za podejrzane o zwizek
z masoneri.
Zapewne t sam metod - o ile nie byo formalnych zwizkw
hierarchicznych, co te bynajmniej wyczone (nie) jest, - masoneria narodowa i
towarzystwo patriotyczne zwizane byy z masoneri midzynarodow.
Spisek Wysockiego zwizany by z towarzystwem patriotycznym. Sam
Wysocki by czowiekiem o maej inicjatywie, ktrego trudno posdza o
zdobycie si na krok samorzutny. Towarzystwo patriotyczne i jego macierz,
masoneria narodowa, byy organizacjami typu masoskiego a do takich
szczegw, jak nazwa. Miay one udowodnion styczno z masoneri
Potockiego i z rosyjskimi Dekabrystami. Ich zaoyciel (ukasiski), by
notorycznym filosemit. Powstanie listopadowe byo szkodliwe z punktu
widzenia interesw Polski, leao jednak, z uwagi na rewolucj francusk, w
pilnym interesie masonerii. Byo ono przedsiwziciem bez dalszego planu,
majcym charakter ruchawki, nie stawiajcej sobie cisych celw, obliczonych
na okres pniejszy, ni najblisze godziny i dni i robicym wraenie burdy
politycznej, wykonanej na zamwienie i stanowicej cel sam w sobie. Wreszcie,
masoneria zachodnio-europejska przebkuje dzi z lekka o tym, e powstanie
listopadowe zrobione byo na jej zamwienie - i w interesie rewolucji francuskiej.
W wietle powyszych faktw przyj mona nieomal za pewnik - e tak byo
istotnie.

Naley tu jeszcze wzi w rachub dodatkowy czynnik, jakim mgby by

ewentualny bezporedni udzia stale z masoneri wspdziaajcej rki pruskiej.
Posuchajmy nastpujcej rewelacji Didiera:
Wypadki nocy listopadowej pobudziy do dziaania wrogie Polsce ywioy.
Energiczn akcj rozwin... konsul pruski Schmidt. Jego zowrog zasug byo,
e nie dopuci do zlikwidowania rozwijajcych si wydarze i spowodowa, e
stay si one podstaw do pniejszej walki zbrojnej. Poredniczy on bowiem w
poufnej rozmowie midzy Wadysawem Zamoyskim a W. Ksiciem w
ofiarowaniu, w imieniu masonerii, korony polskiej bratu w zakonie
Konstantemu. Ukady te zostay udaremnione wprawdzie na posiedzeniu Rady
Administracyjnej przez mskie wystpienie Lubeckiego, ktry przeszkodzi w
swoim czasie rosyjskiemu ministrowi skarbu Kankrinowi (z pochodzenia
niemieckiemu ydowi) w zrujnowaniu ekonomicznym Krlestwa. Pertraktacje w
Wierzbnie uniemoliwiy jednak w pierwszych dniach po nocy listopadowej
jasno i decyzj zarzdze wadz, co sprawio, e rozwj wypadkw poczy
si znan, a tak smutn losw kolej. Pewne koa dyy te do wywoania jak
najywszych nieporozumie wewntrz tajnych organizacji, aeby pozbawi w
nich decydujcego gosu rdzenny ywio polski44.
Naley wreszcie wzi pod uwag cigo wpywu masonerii na nasze
organizacje spiskowe. Powstania odbyway si w Polsce w duych odstpach
czasu, ale spiski powstacze trway nieprzerwanie. Jeeli w jednym okresie
wiemy na pewno o zwizkach naszych tajnych organizacji z masoneri, albo z
takimi ruchami, jak francuski jakobinizm itp., to moemy by pewni, e i w
innych okresach zwizki te miay miejsce.
Spiski w latach 1815-1831 z pewnoci miay cisy zwizek ze spiskami epoki
sejmu czteroletniego i powstania Kociuszki. Dziaali w nich ci sami ludzie i
przejawiay si te same denia. Jednym z nich, stanowicych tak ark
przymierza midzy dawnymi i nowymi laty by np. synny Kotaj.
Kotaj w caym okresie swej dziaalnoci publicznej w latach 1788 do
1794, a w jeszcze wikszym stopniu na schyku ycia, by czowiekiem partii. W
roku 1794 utrwali on ostatecznie swj zwizek z parti t.zw. .jakobinw
polskich i - jak to wykaemy - podtrzymywa go a do swej mierci. Z ona
tego stronnictwa wyszed cay szereg ludzi, ktrzy odgrywali wybitn rol w
historii tajnych organizacji z lat 1813-1830, w powstaniu listopadowym, a
nastpnie przenieli tradycj Koltajowsk a do stronnictw radykalnych na
emigracji po upadku powstania.45

44

St. Didier, Powstanie listopadowe a ydzi, .Myl Narodowa, 1934, nr. 40.

45

Cytat z Wacawa Tokarza: Ostatnie lata Hugona Kotaja, Krakw 1905, I, str. 8.

To powstania listopadowego jest uderzajco podobne do ta powstania

Kociuszki. Wykonay, jedno i drugie powstanie organizacje, midzy ktrymi da
si wykaza pokrewiestwo i zwizek.
Nic wic nie staje na przeszkodzie twierdzeniu, e oba te powstania
wywoane zostay przez ten sam orodek centralny - i w tym samym celu.

*
*

O jakie straty powstanie listopadowe nas przyprawio?

Pisalimy ju wyej o doranej, a olbrzymiej stracie politycznej, jak byo
zniszczenie Krlestwa Kongresowego, bdcego potnym czynnikiem naszej
politycznej siy.
Obok jednak tej straty doranej, do ktrej doda jeszcze naley wielkie
wyczerpanie narodu i zmarnowanie, lub wypchnicie na emigracj najlepszych w
nim w tym pokoleniu si, ponielimy rwnie szereg olbrzymich strat o
znaczeniu trwaym; strat nie dajcych si ju odrobi.
Po pierwsze - zatracilimy cigo bytu pastwowego. Do roku 1831 pastwo
nasze i wszystkie gazie jego bytu, yy yciem nieprzerwanym; bo trudno jest
bra w rachub ow przerw midzy 1795 i 1807 rokiem, tak krtk, e po jej
upywie ci sami ludzie, zaledwie o 12 lat postarzeli, podjli t sam w
odnowionym pastwie prac. Po roku 1831 pastwo polskie zgino na lat blisko
90 - a wic musiao si nastpnie budowa jako twr nowy, z dotychczasowej
nieprzerwanej, ywej tradycji sokw nie czerpicy. Dziki powstaniu
listopadowemu, w naszym bycie pastwowym nastpia blisko wiekowa przerwa;
bo trudno jest mwi o tradycji polskiego bytu pastwowego w tak nikym
szcztku politycznym, jakim byo do roku 1846 wolne miasto Krakw, albo tym
bardziej w posiadajcej w latach 1866-1918 pewien do zreszt szczupy zakres
samorzdu Galicji, opierajcej wszak podstawy swego bytu nie na tradycji
pastwowej polskiej, ale na ugruntowanych w niej ju od lat blisko stu
instytucjach austriackich. Tak wic, dziki powstaniu listopadowemu z naszego
tysicletniego dorobku zachowa si tylko nard, ale nie zachowao si pastwo.
Wraz z przerwaniem si cigoci bytu pastwowego przerwaa si rwnie i
cigo Istnienia wielu nalecych do pastwa instytucji. Przerwaa si np.
cigo trwania polskiego wojska.
P rycerzy ywych poszo zagranic, wypenia pustk dnia ruchliwoci,
zamaszystoci, rozgosem, ktry w pniejszych pokoleniach bardzo si
podoba i zasania oczy na klsk i jej skutki. W ten sposb nard poegna si
ze swoim wojskiem. Bo wojsko polskie z powstania listopadowego byo dalszym
cigiem druyn piastowskich, rycerstwa jagielloskiego, kwarcianego, wojska

Sejmu czteroletniego, armii insurekcyjnej Kociuszki i legionw Dbrowskiego;

bya to ta sama armia, ktra za Chrobrego i Krzywoustego bia cesarzy
niemieckich, pod Powcami i Grunwaldem Krzyakw, pod Kircholmem
Szwedw, pod Kuszynem Moskw, pod Chocimem i Wiedniem Turkw, pod
Beresteczkiem Kozakw - ta sama armia, co pod Racawicami, Hohenlinden,
Somosierra itd. Z kocem powstania, skoczya si ta nieprzerwana, prawie
tysic lat trwajca cigo armii narodowej, puki rozwizano, sztandary zabrano
do Moskwy46.
W ten sam sposb jak cigo bytu armii, przerwaa si i cigo wielu
innych instytucji narodowych.
A teraz druga wielka, niepowetowana strata. Powstanie listopadowe podcio
stanowisko polskoci w ziemiach zabranych - ono to sprawio, e tak du cz
naszych kresw wschodnich utracilimy.
Oddajmy znw gos Zamorskiemu.
Odrbno ziem polsko-ruskich, mimo zniesienia unii, zostaa uszanowana
przez Rosj a do czasu powstania listopadowego, a polegaa na tym, e
jzykiem pimiennym i kulturalnym ludnoci tych ziem pozosta jzyk polski,
nawet wedug pojcia rzdu rosyjskiego. Nie tylko Kijw, ktry od czasw
Sobieskiego nie nalea do Polski, ale i Odessa, ktra nigdy do Polski nie
naleaa, byy z jzyka miastami ppolskimi; nie mwic ju o Berdyczowie,
ytomierzu czy Kamiecu, ktre byy miastami polskimi. Syn mieszczanina,
chopa, popa, po ukoczeniu szkoy zostawa Polakiem z jzyka, a coraz czciej
z serca i przekonania. Taki by wpyw znakomitych szk Komisji Edukacyjnej i
kuratorium wileskiego. Ludzie warstw niszych marzyli o zostaniu penymi
Polakami z jzyka i stroju europejskiego. A gdy si doda, e ziemianie prawie
wszyscy byli Polakami, e byo tam mnstwo szlachty czynszowej, ktr dopiero
uwaszczenie 1864 uczynio bezdomnym proletariatem, e mieszczastwo i
inteligencja, wyrastajca z podoa miejscowego, bya polska, zrozumiemy, i
Ru poudniowa naleaa za zgod rzdu rosyjskiego do zasigu polskiej
cywilizacji i e po kilku pokoleniach dziaalnoci szk polskich, Ru
prawobrzena byaby si duchowo i kulturalnie, a wic take i etnograficznie
spolszczya.
Klska powstania przerwaa t prac. Szkoy polskie zamknito, prawosawni
Polacy zostali przewanie Rosjanami i polszczyzna ograniczya si tylko do
szlachty. Uwaszczenie zrujnowao pniej szlacht czynszow, a bolszewizm
ziemiastwo polskie i dzi nie mamy ju czego szuka za Smotryczem, a nawet
za Zbruczem. Zmarnowanie kilkuwiekowej kolonizacji polskiej, oraz pochodu
46

Cytat z Zamorskiego, op. cit.

cywilizacyjnego polskiego w tamte strony zaczyna si od klski powstania

listopadowego. Tote zdarzenia historycznego, ktre zaprzepacio dla Polski
ziemi kamienieck, bracawsk, kijowsk itd., nie mona uznawa za zdarzenie
radosne i dla Polski poyteczne.
Jeszcze lepiej ni na Rusi poudniowej byo na Rusi pnocnej, zwanej Litw.
Tam liczba Polakw, w czym nie tylko miasta i szlachta zaciankowa, ale i chopi
katolicko-polscy byli znacznym czynnikiem, bya tak wielka, e nawet klska
powstania listopadowego i nastpujce po niej represje, nie zdoay odebra temu
krajowi cechy wybitnie, wprost etnograficznie polskiej. Trzeba byo jeszcze
jednego powstania, mianowicie styczniowego, masowego wysiedlenia setek wsi i
zaciankw, caej orgii tpicielskiej, aby z tych ziem polszczyzn wykorzeni - i
to niezupenie, bo powstaa wyspa biaostocko-wileska o wikszoci polskiej.
Ale przed powstaniem listopadowym polszczyzna etnograficzna sigaa pod
Witebsk i Smolesk do Lepla.
I gdy si te ogromne straty policzy, przychodzi do gowy pytanie, kto kaza
Polakom wywoywa te samobjcze powstania? Przecie ci zapalecy, ktrzy
czasem w ekstazie ginli na polu bitwy w przekonaniu, e su Polsce,
sprowadzili na Polsk skurczenie jej o dwie trzecie obszaru47.
Jak brutalne represje spady na ziemie zabrane po powstaniu listopadowym,
wiadczy choby fakt nastpujcy: Rozkazem tajemnym z roku 1831 poleci
Mikoaj wydali z gubernii litewsko-ruskich 45.000 rodzin szlachty polskiej w
stepy czarnomorskie, besarabskie, nadwoaskie i nadkubaskie. Czyni to pod
pozorem poprawienia bytu materialnego tej szlachty, w rzeczywistoci za w celu
osabienia ywiou polskiego na Litwie i Rusi48.

*
*

Powstaje teraz zagadnienie, co naleao wwczas zrobi? Jak polityk byby

by powinien poprowadzi obz narodowy, gdyby wwczas by istnia?
Trzeba przyzna, e sytuacja bya bardzo trudna.
Rewolucja lipcowa w Paryu przez swoje odgosy na wschodzie zagrozia
powanie istnieniu Krlestwa... Mikoaj postanowi poprowadzi krucjat
przeciw rewolucyjnej Francji i Belgii. Chcia wcign w ni Prusy tak, jak
ongi, w r. 1805, Aleksander zamierza zmusi je si do wojny z Napoleonem;
wywiera nacisk na Austri. Ju 18 sierpnia z jego rozkazu minister sekretarz
47
48

Cytat z Zamorskiego, op. cit.

Cytat z Wadysawa Smoleskiego, Dzieje narodu polskiego, wyd. szste, Krakw 1921, str.
509.

stanu zapytywa Lubeckiego o to, jakie fundusze moe odda na mobilizacj

wojska polskiego. W tym samym dniu cesarz donosi Konstantemu o tym, jakie
korpusy przeznacza na t wojn; da od niego projektu mobilizacji wojska
polskiego, korpusu litewskiego, korpusu rezerwowego gwardii; omawia spraw
okupacji Krlestwa - po wymarszu wojska naszego - przez rezerwy rosyjskie.
Mobilizacji wojska polskiego domaga si w kadym licie niemal, coraz
bardziej stanowczo, bez wzgldu na opr Prus w tej sprawie49.
Krlestwo miao wyasygnowa na utrzymanie wojsk rosyjskich przeszo 30
milionw zotych, jako spat dugu50.
Sytuacja bya wyrana. Urzeczywistnienie tego planu prowadzio do
organicznego wcielenia wojska naszego w skad armii rosyjskiej, do okupacji
Krlestwa przez wojska rosyjskie, przekrelenia wynikw polityki skarbowej
Lubeckiego, reorganizacji wadz centralnych w duchu wikszego ich
uzalenienia od Rosji. Co pozostaoby Krlestwu po takiej operacji, po takiej
wojnie - atwo przewidzie51.
Co w tej sytuacji naleao robi? - Drg ratunku byo kilka.
Przede wszystkim - mona byo i trzeba byo przedsiwzi akcj polityczn,
stawiajc sobie za cel utrudnienie Mikoajowi doprowadzenia wyprawy
francuskiej do skutku. Mikoaj take mia swoje trudnoci i swoje kopoty - i
wcale nie byo pewne, e zdoa zamiar swj urzeczywistni. Wobec pooenia
midzynarodowego, stwarzajcego dla polskiej akcji zbrojnej niezbyt dogodn
koniunktur, pozostawienie wszystkiego po staremu, a wic rozejcie si po
kociach wyprawy Mikoaja byoby dla nas ewentualnoci najlepsz.
Nasza akcja dyplomatyczna, mogca sobie stawia, a raczej stawiajca sobie
istotnie ten cel (gdy polskie ywioy umiarkowane akcj tak rzeczywicie
prowadziy), korzystaa tu z pomocy jednego bardzo wiele znaczcego
sojusznika. By nim Konstanty.
Konstantemu tak samo jak i Polakom zaleao na nieczeniu Krlestwa z
Rosj. Jego osobista pozycja zaleaa od stopnia niezalenoci Krlestwa od
Petersburga. W Warszawie do roku 1830 by on niemal niezalenym monarch.
Ograniczenie samodzielnoci Krlestwa byo rwnoznaczne z jego degradacj.
Przypuszcza nawet, e modszemu bratu chodzi bardzo o ten mniejszy
wynik obok tamtego wikszego, tj. o zlikwidowanie podczas krucjaty przeciw
rewolucji rol brata starszego52.
49

Cytat z Tokarza, Sprzysienie Wysockiego i noc listopadowa, str. 37.

50

Cytat z Tokarza, ibid, 38.

51

Cytat z Tokarza, ibid, 38.

52

Cytat z Tokarza, ibid, 39.

Tote pracowa on bardzo usilnie nad tym, by do wyprawy Mikoaja na

Francj nie dopuci. W walce z planami krucjaty Mikoaja zdoby si
Konstanty nie tylko na du zacito, ale i na pewn inteligencj wywodw53.
Stopniowo wymusi i to, e mobilizacj wojska polskiego oraz korpusu
rezerwowego gwardii odroczono do koca grudnia. Liczy, e tymczasem opr
Prus i Austrii przeciw krucjacie oraz zmiana pooenia midzynarodowego
udaremni plan Mikoaja, ocal dotychczasowy stan rzeczy w Krlestwie a z nim
i jego stanowisko udzielne54.
Ale ostatecznie, wysiki te, zarwno Konstantego, jak i dyplomacji polskiej,
mogy si nie uda.
Wwczas naleao zdoby si na krok w wczesnej sytuacji do ryzykowny,
majcy jednak spore szanse powodzenia, a w takim razie rokujcy bardzo
pomylne nadzieje. Naleao wywoa - rzekomo zupenie samorzutne i przez
Warszaw nie sprowokowane - powstanie w Wielkopolsce, a nastpnie, drog
zrcznej a zdeterminowanej gry majcej to powstanie za punkt wyjcia, wplta
Krlestwo a tym samym Mikoaja, w wojn z Prusami. Wojna taka z pewnoci
udaremniaby wypraw przeciw Francji, a w razie powodzenia moga nam da
Pozna, Gdask i ewentualnie Krlewiec.
Niestety, w wczesnym spoeczestwie, silnie przeartym przez wpywy
masoskie, nie tylko myl wystpienia wycznie przeciw Prusom, ale nawet
powstania trjzaborowego, nie cieszya si zbytni popularnoci.
Wiadomo jest np., e na jednym z posiedze dawnych czonkw
Towarzystwa Patriotycznego w kocu wrzenia 1830 r., wystpi jaki nieznany
nam z nazwiska czonek z mocno hazardownym, ale ciekawym, szeroko i
inteligentnie pomylanym projektem powstania trjzaborowego, ktre chcia
proklamowa w dniu 20 padziernika. Bya tu mowa o szybkim opanowaniu
Warszawy, uwizieniu Konstantego, rozbrojeniu korpusu rezerwowego gwardii,
natychmiastowym ogoszeniu dyktatury; byo rozwinicie ciekawych dyrektyw
co do formacji wojska, operacji przeciw korpusowi litewskiemu, rozrzuconemu
od Dubna do Grodna. Byo wreszcie troch fantazji (dlaczego fantazji? przypisek mj) na temat szybkiego wkroczenia do Wielkopolski i Galicji, nie
pozbawionych jednak i pewnego realizmu, rzeczywistego odczucia naszych
moliwoci wczesnych, oraz pooenia midzynarodowego. Wywody mwcy
zrobiy due wraenie na zgromadzonych, gdy broni swego planu bardzo

53

Ibid, 39.

54

Ibid, 40.

inteligentnie i silnie. Wikszo odrzucia wszake ten rozlegy projekt

powstania trjzaborowego, ograniczya go do dziaa przeciw Rosji55.
Gdyby wreszcie rwnie i wybrnicie z sytuacji drog sprowokowania wojny
z Prusami o nasze ziemie zachodnie okazao si byo niemoliwe, naleao si
zdecydowa na mniejsze zo - i zamiast wszczyna bezmylne i skazane na
nieuchronn klsk powstanie przeciwrosyjskie,
podporzdkowa si lojalnie woli Mikoaja i pogodziwszy si z myl
nieuniknionej wyprawy na Francj, wywalcza szczeg po szczegle
zagodzenie ujemnych dla Polski skutkw mikoajewskich zamierze.
Ostatecznie, wyprawa na Francj nie moga nam grozi cakowit zagad
samodzielnoci Krlestwa, lecz tylko dokonanym niejako mimochodem,
ukradkiem, pod rozmaitymi pretekstami samodzielnoci jej ograniczeniem. Po
ukoczeniu wyprawy, zapewne wojska polskiego byoby mniej ni poprzednio i
jego organizacyjna niezaleno od armii rosyjskiej ulegaby zweniu,
garnizony rosyjskie w Krlestwie zostayby zwikszone, niezaleno cywilnych
wadz warszawskich od Petersburga ulegaby zredukowaniu, konstytucja
Krlestwa zostaaby zmieniona drog interpretacyjn, lub nawet drog poprawek
pisanych. Ale mimo wszystko, to coby po tych zmianach pozostao, byoby
jeszcze i tak wartoci dostatecznie du, by warto jej byo broni, i nie mona j
byo naraa na zagad drog ryzykanckich awantur. W dodatku, wyprawa na
Francj nie wyczaa dalszych moliwoci, takich jak np. sprowokowanie
awantury z Prusami przez wojska, wracajce z wojny. Wcale nie byo rzecz
niemoliw, e krucjata przeciw rewolucji francuskiej skoczy si wprawdzie
zmniejszeniem samodzielnoci Krlestwa, ale za to znacznym powikszeniem od
strony zachodniej jego terytorium. A to byoby ju wszak niewtpliwie raczej
zyskiem, ni strat!
Czy byy w wczesnym pokoleniu czynniki, ktre by polityk, stawiajc
sobie do wyboru te trzy kierunki, usioway prowadzi?
Moliwo takiego wanie pojmowania zada wczesnej polityki polskiej
zdaje si przewitywa z poczyna bodaj jednego tylko ministra Lubeckiego.
Znakomity ten m stanu, ktry w latach poprzednich wykaza tyle charakteru
w obronie niezalenoci Krlestwa, ktry w swoim czasie tak skutecznie, a z
takim nakadem wytrwaoci, energii i konsekwencji odpar pierwszy atak
wymierzony przez Rosj w Krlestwo (atak Rosji polega na metodzie:
popychania Krlestwa do bankructwa finansowego). - Lubecki okaza tyle
zdolnoci politycznych i administracyjnych i tak niezwyk szeroko
mylowych widnokrgw - niewtpliwie nie przypatrywa si grocym
Krlestwu niebezpieczestwom bezczynnie.
55

Cytat z Tokarza, ibid, 44.

Jak daleko w swoich planach szed? Czy z trzech wskazanych wyej drg
polityki polskiej wybiera tylko pierwsz i trzeci? Powyej przytoczony cytat
zdaje si wskazywa, e gra jego bya bardziej skomplikowana i e bodaj i druga
z tych drg nie bya z jego rachub wykrelona.
Zaliwski opowiada w swej do fantastycznej broszurze, e dwukrotnie, we
wrzeniu i listopadzie r. 1830, sam Lubecki mwi mu o rozkazach Mikoaja, o
jego daleko sigajcych planach, zwrconych przeciwko Austrii i Prusom, o
zamiarze odebrania im ziem polskich. Podug niego cz ziem polskich, tj.
Wielkopolsk i Galicj Zachodni zamierza Mikoaj wcieli do Krlestwa;
natomiast miano od niego oderwa Augustowskie i cz Lubelskiego, a przede
wszystkim okroi powanie jego odrbno. Udzielajc mu tych wiadomoci,
Lubecki mia go prowokowa wyranie do przyspieszenia powstania. W tej
postaci relacja jest wierutnym kamstwem podobnym do tylu innych w broszurze
Zaliwskiego i jego zeznaniach lwowskich, obliczonych na Austri. Niepodobna
natomiast z gry wykluczy innego przypuszczenia. Nasz wyjtkowo sprytny
minister skarbu, ktry umia pozyska tak pene zaufanie Mikoaja, a
rwnoczenie przez sw dziaalno w Radzie Administracyjnej po wyroku sdu
sejmowego, przez powiedzenia w rodzaju tego, e Polsce potrzeba dwch
rzeczy, tj. szk i wasnych fabryk broni - zdobywa popularno w koach
zwizkowych, mg przez ludzi oddanych sobie rozpuszcza te wieci po
Warszawie. Przecie i on czu, e polityka Mikoaja przekrela cae wyniki jego
gospodarki, niweczy jego program. Skrupuw w tym wzgldzie Lubecki nie
miaby na pewno56.
Czy sceptycyzm Tokarza jest uzasadniony? Czy te moe istotnie Lubecki
mia jakie plany szersze i mielsze, plany, ktrych osi bya sprawa
Wielkopolski i Galicji, a ktre wymagay cichego wspdziaania rzdu
Krlestwa z koami spiskowcw powstaczych i przygotowania fabryk broni?
By moe pniejsze badania historyczne jeszcze to wyjani.
Inne jednak czynniki umiarkowane w krlestwie - zarwno czynniki
rzdowe, jak rozwane koa spoeczestwa, - trzymay si raczej tylko pierwszej
z wskazanych wyej trzech drg.
Popularne opinie dzisiejsze czyni im z ich polityki zarzut. Ale raczej naley
czyni im zarzut z tego, e polityk t prowadzili nie do stanowczo.
Wprawdzie grupa generaw krwi swoj przypiecztowaa wierno swemu
politycznemu stanowisku, skadajc w noc listopadow gowy. Ale na og,
przewaa wrd k umiarkowanych tchrzliwy oportunizm.
Uderza w tym powstaniu jedna choroba polska, mianowicie brak odwagi
cywilnej. Po napadzie na Belweder prawie wszyscy ludzie odpowiedzialni,
56

Cytat z Tokarza, ibid, 38-39.

ministrowie, posowie, jeneraowie, byli przekonani, e wojna nie ma widokw

powodzenia. Musieli wic zdawa sobie spraw, e klska nie ograniczy si do
samej tylko poraki militarnej, ale e pocignie za sob Bg wie jakie represje.
Tote ludzie, majcy odwag wasnych przekona, odwag cywiln, powinni byli
uzna napad na Belweder za burd i odegnawszy si od niej, ratowa wojsko,
konstytucj i kraj. Jeden jenera Kurnatowski znalaz w sobie t odwag: zoy
dymisj i wyjecha do siebie na wie. Nie da si wcign w awantur, ktrej nie
pochwala... Nastpi wic bieg po linii najmniejszego oporu - kady minister,
pose, senator, jenera mwi mniej wicej to samo: wprawdzie nie pochwalam
tego, co si stao, widz, e z tego nic dobrego nie wyniknie, ale naprawd trudno
ju byo wytrzyma, nie mona potpia, e cierpliwo si wyczerpaa, no wic
stao si i trudno, odsta si nie moe. T drog chodzi zwykle tchrzostwo
cywilne57.
Napad na Belweder, przepdzenie w. ks. Konstantego zaskoczyo
wszystkich: ministrw, parlament, jeneralicj. Niewiele stosunkowo osb byo
zaangaowanych w zamachu stanu, tote kierownicy pastwa mogli
odseparowa si od wybuchu, jeeli go uznali za zbyteczny lub niewczesny, a
oddanie kilkunastu ludzi pod sd, aby uratowa nard od nieszczcia, nie byo
tak ofiar, ktrej by nie mona przebole58.
Na usprawiedliwienie wczesnego obozu umiarkowanego powiedzie naley
tyle, e zapewne organizowana bya wwczas przez masoneri wielka zbiorowa
sugestia, wielki nacisk psychiczny w duchu powstaczym - a takiemu
zbiorowemu naciskowi nieatwo si jest przeciwstawi. Prawdopodobnie,
masoneria organizowaa rwnie umiejtn dywersj w onie obozu
umiarkowanego przy pomocy masonw, lub ludzi, wpywom masoskim
ulegajcych, tkwicych w tym obozie.

*
*

Przy sposobnoci pragniemy si tu rozprawi z jednym, czsto wobec obozu

narodowego stosowanym zarzutem.
Obz narodowy ma negatywny pogld na powstania polskie. A wic - jest to
obz ugody, obz, ktry chciaby niepodlego wytargowywa i wybagiwa u
obcych potg - obz, ktry nie rozumie, e niepodlego trzeba przede
wszystkim budowa wasnymi rkoma i e najsilniejsz gwarancj
niepodlegoci jest wasny wysiek zbrojny.
57

Cytat z Zamorskiego, ibid.

58

Ibid.

Nic faszywszego nad powysze zarzuty. Obz narodowy przeciwny jest

powstaniom polskim z lat 1794, 1830-1831 i 1863-1864, ale nie jest przeciwny
powstaniom w ogle. Nie jest przeciwny powstaniu wielkopolskiemu w grudniu
1918 r., ani obronie Lwowa w listopadzie tego roku, bdcej te przecie
powstaniem, ani powstaniom grnolskim w latach 1919, 1920 I 1921. Nie jest
rwnie przeciwny powstaniu w zaborze pruskim w roku 1807; bo powstanie to,
ktre wyprzedzio okupacj ziem polskich przez wojska napoleoskie, istotnie
miao miejsce - i byo powstaniem rozumnym i potrzebnym; wie o tym
powstaniu nauka niemiecka, ale milcz o nim podrczniki historyczne polskie.
Obz narodowy jest zwolennikiem powsta, ktre maj jaki sens i stanowi
ogniwo w jakim szerszym, rozumnym i dojrzaym politycznym planie. Jest
przeciwnikiem powsta, podejmowanych bezmylnie, albo te - z inspiracji
obcych agentur - na rzecz interesw obcych.
Pogld obozu narodowego na spraw powsta jest podobny do pogldu
teologii katolickiej na spraw zwalczania rzdu tyraskiego. Nie mona
waciwie nazwa spiskiem zwalczania rzdu tyraskiego, bo tyraski rzd nie
jest rzdem sprawiedliwym i nie ma na celu dobra ogu, a tylko dobro wasne
rzdzcego; taki rzdca sam jest jakby rdem spisku, gdy zasiewa niezgod
midzy poddanymi, aby mg tym pewniej utrzyma si przy wadzy: jest to
cech istotn tyranii, e podtrzymuje dobro tyrana ze szkod ogu. Jednake
rokosz przeciw tyranowi musiaby by potpiony i byby grzeszny, gdyby by tak
nieroztropnie i nierozwanie podjty i prowadzony, e wtrciby og
spoeczestwa w jeszcze gorsz bied i w niead szkodliwszy dla dobra ogu od
rzdw tyraskich59 59).
Uwaamy powstanie rozumne i dajce dobre wyniki za narodow zasug.
Uwaamy powstanie nieroztropne i nierozwane, cigajce na nard nowe
klski, za narodow zbrodni.
Oczywicie, nie znaczy to, bymy za wspwinowajcw tej zbrodni uwaali
wszystkich tych, ktrzy w powstaniu brali udzia. Zadaniem onierzy jest
sucha i bi si. Za bdn tre rozkazw odpowiedzialni s nie ci, ktrzy
rozkazy wykonuj, ale ci, co je wydali. Materia onierski, ktry szed do
powsta, by na og znakomity. Kt odmwi pierwszorzdnej wartoci i zalet
onierzom powstania kociuszkowskiego, w Legionach Dbrowskiego i w armii
Ksistwa Warszawskiego! Ale ich warto onierska nie usuwa faktu, e
powstanie, w ktrym si wychowali, byo politycznie szkodliwe. Tak samo i
dzisiaj, aden rozumny Polak nie bdzie mia pretensji do zdolnego i gorliwego
59

Powysze sowa, bdce streszczeniem wywodw w. Tomasza z Akwinu s dosownym cytatem

z dziea ks. Dr. Kazimierza Lutosawskiego, Teologia, wykad dla wyksztaconego ogu, Cz
druga, tom III, str. 95.

oficera obecnej armii o to, e bra udzia w Legionach Pisudskiego. Ale jego
dzisiejsza warto dla Polski nie moe nas powstrzyma od popenienia wobec
niego nietaktu, jakim jest stwierdzenie, e Legiony Pisudskiego odegray rol
politycznie i historycznie szkodliw.

POWSTANIE STYCZNIOWE
By zda sobie spraw z tego, czym byo powstanie styczniowe, naley je
rozpatrywa na szerszym tle wydarze oglnoeuropejskich.
Powstanie to wybucho w chwili, gdy z jednej strony zaczo si
zarysowywa przymierze rosyjsko-francuskie, z drugiej - Prusy, na ktrych czele
sta m stanu tej miary, co Otto Bismarck, poczuy si na siach do podjcia
ambitnego dziea zjednoczenia Niemiec.
Przymierze rosyjsko-francuskie byo faktem wysoce pomylnym z punktu
widzenia interesw polskich; wszak odrywao ono Rosj od Prus, a tym samym
rozrywao solidarny dotd obz zaborcw; przymierze to, urzeczywistnione
ostatecznie dopiero znacznie pniej, stao si punktem wyjcia wojny
europejskiej, a wic i caego splotu wydarze, ktry doprowadzi w kocu do
odbudowania Polski. Przymierze to byo natomiast wysoce niepomylne z punktu
widzenia interesw pruskich. Brao ono Prusy w dwa ognie, pozbawiao je
bezpiecznego oparcia od wschodu, jakim byy dla nich dobre stosunki z Rosj i
stawiao je w obliczu dwch gronych, w sumie przytaczajcych je sw si
nieprzyjaci.
A tymczasem wanie wtedy wicej ni kiedykolwiek Prusy potrzeboway
swobody ruchw, to znaczy uwolnienia si od przemonego nacisku pastw
nieprzyjaznych. Dyy one do utworzenia cesarstwa niemieckiego pod prusk
hegemoni lecz dopki - niezalenie od oporw wewntrznoniemieckich (z
austriackim na czele) - istnia solidarny, przeciwpruski obz francusko-rosyjski nie mogy o tym marzy.
I nagle - wybucha w zaborze rosyjskim polskie powstanie. Sytuacja zmienia
si, jak za dotkniciem rdki czarodziejskiej.
W Rosji sprawa polska wysuwa si na plan pierwszy. Tym samym rodzi si
na nowo poczucie solidarnoci interesw z Prusami. W koach rzdowych bierze
gr kierunek przeciwny Francji, wrogi Polakom i przyjazny Prusom.
Powstanie wybucho dnia 22 stycznia 1863 roku. I ju dn. 8 lutego, a wic
mniej wicej w dwa tygodnie potem, zawarta zostaje konwencja prusko-rosyjska,
- t.zn. konwencja Alvenslebena, - wica Rosj w sposb najcilejszy z
polityk prusk. Tym samym przekrelone zostao zarysowujce si
porozumienie rosyjsko-francuskie, ktre dzielc zaborcw, byoby nieuchronnie
wydwigno spraw polsk na widowni europejskiej polityki.
Prusy, zabezpieczywszy sobie tyy i pozyskawszy oparcie w nowym,
potnym sojuszniku, miay wic wolne rce. Wypadki zaczy i z
byskawiczn szybkoci.
W roku 1864, gdy nie umilk jeszcze gwar bitewny na polskich
pobojowiskach powstaczych, Prusy napady na Dani, pobiy j w nierwnej

walce i oderway od niej dwie wane dzielnice: Szlezwig i Holsztyn. Dzielnice

te potrzebne byy Prusom do zaokrglenia ich obszaru i umocnienia ich oparcia
si na pnocy o morze. Dzielnice te na razie nie zostay jednak wcielone do
Prus - z uwagi na opr Austrii.
W roku 1866 wszczy Prusy wojn z Austri i z krlestwem Hanoweru.
Wojska austriackie i hanowerskie zostay przez Prusakw z atwoci pobite.
Hanower zosta pozbawiony niepodlegoci i w caoci wcielony do Prus. Tak
samo miasto Frankfurt nad Menem, pastewka Nassau i Kurhesja oraz dzielnice
Szlezwig i Holsztyn. Tym sposobem obszar Prus zosta zaokrglony i znacznie
powikszony, - Prusy zamieniy si na obszar mniej wicej zwarty oraz opary
si mocno o morze Pnocne i Batyckie, zdobywajc terytorium, na ktrym
zbudoway pniej Kana Kiloski. Rwnoczenie skasowane zostao cesarstwo
niemieckie i cesarz z Wiednia przesta by cesarzem niemieckim, zostajc tylko
cesarzem austriackim. Austria zostaa po prostu wyrzucona z Niemiec. Pnocne
Niemcy zostay poczone w silny zwizek pastwowy pod przewodnictwem
Prus, noszcy nazw Zwizku Pnocno-Niemieckiego.
W roku 1870 wszczy Prusy wojn z Francj. Francja poniosa druzgocc
klsk - musiaa odstpi Niemcom Alzacj i Lotaryngi, oraz zezwoli na
rozszerzenie Zwizku Pnocno-Niemieckiego rwnie i na pastwa
poudniowo-niemieckie (Bawari i inne). - Tym sposobem utworzone zostao
nowe cesarstwo niemieckie, mocno wewntrznie zorganizowane, a rzdzone
przez Prusy. Cesarzem niemieckim zosta krl pruski. Cesarstwo to stao si
najwiksz potg na ldzie europejskim.
Powodzenie polityki Bismarcka, wzrost potgi Prus, utworzenie cesarstwa
Niemieckiego, tak silnego, e w 43 lata pniej mogo si odway na rzucenie
caemu wiatu wyzwania - wszystko to s porednie skutki powstania
styczniowego.
Jest rzecz uderzajc, e na bardzo analogiczny przebieg wydarze zanosio
si w roku 1914. Tak jak w atach 1863-1871 Prusy w wyniku polskiego
powstania, unieruchamiajcego Rosj, mogy pokona Francj i innych
przeciwnikw i zamieni si na duo wiksz i silniejsz Rzesz Niemieck, tak
w r. 1914, gdyby byo wybucho powstanie polskie w zaborze rosyjskim i choby
na czas krtki unieruchomio Rosj - Niemcy byyby w stanie szybko upora si
z oporem drugiego powanego ldowego przeciwnika, tj. Francji, a tym samym
wygra wojn i przeobrazi si w jeszcze wiksz i silniejsz Mitteleurop.
Jest rzecz widoczn, e Niemcy w roku 1914 na polskie powstanie
przeciwrosyjskie liczyy; pomoc okazywana przez zwizany z Prusami sztab
austriacki polskim przygotowaniom powstaczym przed wojn i w pocztku
wojny, wskazuje na to w sposb niewtpliwy. Tylko, e powstanie to nie

wybucho; dwie brygady Legionw, bdce jedynym owocem tych kilkuletnich

przygotowa nie mogy zaway na szali wypadkw.
Powstanie styczniowe przynioso wic namacaln korzy Prusom. Czy
przynioso korzy Polsce?
Doranym jego wynikiem byo zniweczenie porozumienia rosyjskofrancuskiego, kccego Rosj z Prusami, a wic i zniweczenie nadziei na ryche
odbudowanie Polski; byo zniszczenie reform Wielopolskiego, ktre day
Krlestwu znowu pewien zakres samodzielnoci i swobody; byo zniweczenie i
tych pierwiastkw odrbnoci, jakie istniay w Krlestwie i przed epok
Wielopolskiego i wydanie Krlestwa - po raz pierwszy, gdy po roku 1831 o
rusyfikowaniu Krlestwa powanie nie mylano - na up kilkadziesit lat majcej
trwa polityki rusyfikacyjnej; byo bezprzykadne cofnicie zaboru rosyjskiego
pod wzgldem kulturalnym i spoecznym, dziki czemu dzielnica ta, ktra przed
rokiem 1830 bya jednym z najbardziej kwitncych krajw w Europie, w kocu
wieku XIX staa si w niej jednym z krajw najbardziej zacofanych; byo
wreszcie ogromne dorane osabienie spoeczestwa. Wedug oblicze czonka
rzdu powstaczego, Agatona Giltera, polego w powstaniu 30 tysicy
powstacw, 1.500 rozstrzelano lub powieszono, okoo 150.000 Polakw i Polek
poszo do wizie, lub na wygnanie; gotwk pochono powstanie okoo 500
milionw zotych, a w konfiskatach majtkw, zniszczonych budynkach itp. przeszo ptora miliarda.
Ale najwiksz klsk, jak na nas powstanie cigno, byo osabienie
polskoci na kresach wschodnich. Jeeli w Krlestwie polityka rusyfikacyjna,
mimo caej bezwzgldnoci i icie moskiewskiej brutalnoci, z jak zostaa
wprowadzona, namacalnych wynikw nie przyniosa i wobec jednolicie
polskiego oblicza kraju oraz jego wyszej ni rosyjska kultury przynie nie
moga - o tyle na kresach wschodnich przyniosa nam ona szkody
niepowetowane.
Na ziemiach poudniowo-wschodnich polsko zostaa podcita ju przez
powstanie listopadowe. Ale na obszarze byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego
panowaa ona wszechwadnie a do powstania styczniowego. Byby to
wdziczny temat dla historyka, zsumowa fakty, stwierdzajce, e na Litwie,
Biaejrusi, Polesiu i Inflantach a po roku 1864 adnego innego czynnika prcz
polskoci (no i oczywicie prcz ydw), ktry by w yciu miejscowym w
jakiejkolwiek dziedzinie co znaczy, po prostu nie byo. Do powstania
styczniowego szli ochotnie chopi mudzcy, mwicy po litewsku.
Duchowiestwo prawosawne mwio w domu po polsku i niczym nie byo
zwizane z rosyjskoci. Jzyk polski mia w cerkwi mocne stanowisko.
Szczupy samorzd miejscowy, a nawet niektre gazie administracji, byy w
rku polskim.

Po powstaniu styczniowym, wszystko to zniko. Mimo wszystko, ziemie

zabrane byy krajem, w ktrym tylko grna warstwa bya wyranie polska; doy
spoeczne byy pod wybitnym polskim wpywem - ale z pochodzenia i jzyka w
przewaajcej czci polskie nie byy. Kilkadziesit lat skrpowania polskoci
wprowadzonego przez system Murawjewa, kilkadziesit lat ucisku,
wyraajcego si nawet w tak bezprzykadnych, a zarazem po prostu
groteskowych zarzdzeniach, jak zakaz rozmawiania po polsku w miejscach
publicznych, sprawiy, e doy spoeczne w ziemiach zabranych zostay od
polskiego wpywu odcite. A poniewa - dziki zniesieniu paszczyzny i
oglnemu postpowi gospodarczemu i spoecznemu - posuway si one
rwnoczenie w swym rozwoju naprzd, wic z koniecznoci posuway si w
kierunku niepolskim. Cz z nich - w okolicach o ludnoci prawosawnej zasymilowaa si przynajmniej powierzchownie, z Rosj, cz wytworzya
nowe narodowoci: litewsk, latgalsk (katolicko-otewsk) i po czci biaorusk i tylko cz, gwnie w okolicach Wilna, Grodna, Biaegostoku,
Kowna, Dyneburga i Sucka przylgna ostatecznie do polskoci. Gdyby nie
powstanie styczniowe, chop litewski pod Szawlami i Poniewieem, chop
latgalskl pod Rzeyc, chop biaoruski pod Poockiem, Miskiem, Leplem,
Witebskiem i Mohylowem, chop poleski pod Piskiem i Mozyrzem byby takim
samym polskim chopem jak mwicy wszak te odrbn, wasn swoj gwar
Kaszuba, Kurp albo Gral, a pop prawosawny na Biaejrusi czy Polesiu byby
takim samym Polakiem, jak pastor ewangelicki na Cieszyskim lsku. Gdyby
nie powstanie listopadowe i styczniowe, polsko na najdalszych kracach
Witebszczyzny, Mohylowszczyzny, Kijowszczyzny i Bracawszczyzny byaby
si utrzymaa zapewne lepiej, ni niemczyzna na Inflantach i w Kurlandii, a
Witebsk, Kijw i Odessa byyby w tym samym stopniu miastami polskimi, co
Ryga miastem niemieckim.
Istnieje jeszcze jeden czynnik, prcz Prus, ktry na powstaniu styczniowym
wiele zyska. S nim ydzi. Osabienie ywiou polskiego stworzyo w wielu
dziedzinach kraju prni, ktr niejako automatycznie wypeni drugi obecny w
kraju ywio, wrogi naszemu narodowi: ydzi.
Gdy w drugiej poowie XIX wieku zacz si w Krlestwie wielki rozwj
przemysu - korzyci z niego wycignli oni. Gdyby nie osabienie polskoci
przez powstanie styczniowe, zapewne - na podstawach, stworzonych przy
pomocy imigrantw niemieckich i francuskich (yrardw), ale w interesie
polskim i w ramach polskiej polityki gospodarczej w epoce stanisawowskiej i
zwaszcza w latach 1815-1830 - wyrsby przemys czysto polski, a przynajmniej
w tym stopniu polski, w jakim przemys w Niemczech jest przemysem
niemieckim, przemys we Francji przemysem francuskim, a przemys w Anglii
przemysem angielskim. Cudzoziemscy tkacze, grnicy itp., ktrzy osiedli w

Krlestwie, zaczynali si ju zlewa z ywioem polskim (za wyjtkiem ydw).

Polskie mieszczastwo, majce tradycj pracy rzemielniczej, miao warunki po
temu, by organicznie wyoni z siebie wytwrczo przemysow. Polski kapita
ziemiaski, ktry nabiera ju miaoci w kierunku dziaalnoci przemysowej
(przemys rolny itp.) byby si zapewne zdoby i na uczestnictwo w przemyle
miejskim. d byaby dzi zapewne miastem polskim, a nie ydowskim. Nie
powstaoby zapewne rwnie tak wielkie centrum ydowskiej dziaalnoci
gospodarczej, jakim s Nalewki1. Tymczasem, wobec paraliu, ktry w epoce
popowstaniowej dotkn ycie polskie, wytworzon koniunktur wyzyskali nie
Polacy, lecz ydzi (majcy wszak raczej tradycje handlowe, ni wytwrcze) i
stworzyli przemys ktry - jak np. przemys ydowski w odzi i cae skupiajce
si wok niego potne dzkie gniazdo ydostwa, by w polskim yciu
Krlestwa c i a e m obcym.
Jeszcze wiksze zdobycze osignli ydzi na kresach. Jeeli np. w
Piszczynie s oni prcz garstki zaduonego u nich ziemiastwa, prcz
biurokracji i prcz ciemnej, tkwicej w analfabetyzmie i w skrajnej ndzy masy
chopskiej, jedynym ywioem, ktry w yciu kraju co znaczy i ktry caemu
temu krajowi, a nie tylko jego miastom (Pisk ma 75% ydw) nadaje pitno
ydowskie, to jest to wynikiem powstania styczniowego. Dawniej czoowym
ywioem w tym kraju byli Polacy. Ale powstanie styczniowe stanowisko ich
podcio; na ich miejscu powstaa prnia. Poniewa ycie prni nie znosi i
poniewa Rosja, zupenie temu krajowi obca, wypeni tej prni nie moga,
wic wypeni j jedyny posiadajcy po temu zdolnoci ywio miejscowy: ydzi.
Z kraju o obliczu przewanie polskim Piszczyzna zamienia si na kraj o
obliczu przewanie ydowskim. To samo nastpio i w wielu innych okolicach
Kresw2.

*
*

W pocztkach Krlestwa Kongresowego Warszawa miaa 16.000 ydw (Samuel Hirszhorn,

Historia ydw w Polsce, str. 85, cytuj za Rolickim, op. cit., 307). Obecnie Warszawa liczy
okoo 300.000 ydw.
2

By zda sobie spraw z tego, jaki ywio jest w danym kraju ywioem dominujcym, najlepiej
jest wyobrazi sobie, co by si z tym krajem stao, gdyby go pozostawiono wasnemu losowi.
Wyobramy sobie, co by byo z Polesiem, gdyby jaki kataklizm nagle zala morzem ziemie, ktre
je otaczaj, albo gdyby Polska wycofaa si z Polesia, zabierajc z niego swe wojska i wadz, a
Rosja na Polesie nie wkroczya. Jest rzecz bezsporn, e jedynym ywioem, ktry byby w stanie
opanowa sytuacj na Polesiu, wytworzy tam rzd centralny i narzuci sw wadz innym, byliby
ydzi. Ani miejscowi Polacy, ani Rosjanie, ani Rusini, ani Biaorusini, ani nawet zblokowana liga
tych czterech ywiow nie byaby si w stanie ydom przeciwstawi.

Na powstaniu styczniowym stracia Polska, zarobiy Prusy i ydzi, nie mona

powiedzie, by co stracia, albo co zyskaa Rosja. Zgodnie z zasad is fecit,
cui prodest naleaoby wysun hipotez, e powstanie to wywoay Prusy i
wywoali ydzi. Hipoteza ta wydaje si na pierwszy rzut oka do
prawdopodobn dziki temu, e jak wiemy, Prusy i ydzi szli do czsto rka w
rk.
Sprbujmy prawdopodobiestwo tej hipotezy rozway. Dla wikszego adu
w rozwaaniach, rozpatrzmy oddzielnie moliwo wpywu pruskiego na
wybuch powstania, dokonanego drog bezporedni - oraz moliwo wpywu w
duchu powstaczym, dokonanego przez ydw. Oczywicie, i w jednym i w
drugim wypadku ogniwem, czcym czynnik inspirujcy z koami
powstaczymi polskimi moga by tylko masoneria, lub tajne zwizki, jej
pokrewne.
Zacznijmy od moliwoci bezporedniego wpywu Prus. Signijmy najpierw
do wynurze sternika polityki pruskiej, Bismarcka.
W pamitnikach jego3 rozdzia pitnasty nosi tytu: Konwencja
Alvenslebena. W rozdziale tym Bismarck pisze: Konwencja ta bya udanym
posuniciem na szachownicy, ktre rozstrzygno parti, toczc si wewntrz
rosyjskiego gabinetu midzy wpywem kierunku antypolskiego, monarchicznego
i polonizujcego, panslawistycznego4. Czytelnik zadaje sobie pytanie: jak to?
Konwencja bya udanym pocigniciem na szachownicy, ktre rozstrzygno
parti (gr) toczc si wewntrz gabinetu rosyjskiego? - Konwencja bya
aktem dwustronnym, a nie jednostronnym pocigniciem na szachownicy;
wyrazio si w niej uznanie przez gabinet rosyjski partii za rozegran. Bya ona
zebraniem owocw zwycistwa nad drugim, istniejcym w gabinecie rosyjskim
kierunkiem - a nie ciosem, zwycistwo to z sob nioscym. eby gabinet rosyjski
mg t konwencj zawrze, zwycistwo nad kierunkiem przeciwnym musiao
by ju wpierw odniesione. A tymczasem Bismarck mwi z triumfem o udanym
posuniciu na szachownicy - oczywicie majc na myli posunicie polityki
pruskiej. Mimowoli nasuwa si podejrzenie, e jest tu jakie niedomwienie.
Gdyby przyj, e Bismarck uwaa powstanie styczniowe za swoje udane
posunicie, ktrego owocem byo rozstrzygnicie partii w gabinecie rosyjskim i
konwencja Alvenslebena - zagadkowe to zdanie miaoby sens jasny; w
przeciwnym razie jest ono niezrozumiae.
3
4

Otto Frst von Bismarck, Gedanken und Erinnerungen, Stuttgart 1898, dwa tomy.

Die Convention war ein gelungener Schachzug, der die Partie entschied, dle innerhalb des
russischen Cabinets der antipolnische monarchische und der polonisirende panslavistische Einfluss
gegen einander spielten, I, 314.

Pozostaa tre omawianego rozdziau wspomnie Bismarcka rwnie nie stoi

z tez o pruskim autorstwie powstania styczniowego w sprzecznoci. Oto par
charakterystycznych ustpw, z ktrych wprawdzie pozytywna pewno nie
wynika, ktre jednak doskonale do wysunitej tu hipotezy pasuj.
Objem kierownictwo Ministerstwa Spraw Zagranicznych pod wraeniem,
e w powstaniu, ktre wybucho 1 stycznia 1863 r.5, chodzio (es handelte sich)
nie tylko o interesy naszych wschodnich prowincji, ale rwnie i o rozleglejsze
skutki majce zagadnienie (weitergreifende Frage), czy w rosyjskim gabinecie
bdzie panowa kierunek przyjazny Polakom, czy kierunek antypolski, denie
do panslawistycznego, antyniemieckiego, polsko-rosyjskiego braterstwa, czy te
do wzajemnego opierania si o siebie polityki rosyjskiej i pruskiej6.
W naszym interesie leao zwalczanie w rosyjskim gabinecie partii polskich
sympatii, rwnie i tych w duchu Aleksandra I. e sama Rosja nie przedstawiaa
pewnoci (keine Sicherheit gewahrte), e bdzie braterstwu z Polakami
przeciwna, widziaem z poufnych rozmw, jakie miaem po czci z
Gorczakowom, po czci z samym cesarzem. Cesarz Aleksander nie by
wwczas temu przeciwny (war nicht abgeneigt), by Polski czciowo si pozby
(aufzugeben); powiedzia mi to w twardych sowach, przynajmniej w odniesieniu
do lewego brzegu Wisy, przy czym robi on wyjtek (jednak nie kadc na to
nacisku) co do Warszawy, ktra bd co bd, jako garnizon byaby pontna
(selnen Relz hatte) dla armii i strategicznie naleaa do trjkta twierdz nad
Wis. Polska jest rdem niepokojw i europejskich niebezpieczestw dla
Rosji, rusyfikacja jest nie do przeprowadzenia (undurchfuhrbar) z powodu
rnicy wyznania i z powodu braku administracyjnego uzdolnienia organw
rosyjskich. U nas, moe si uda nasze polskie obszary zgermanizowa (? pytajnik Bismarcka), my rzekomo mamy po temu rodki, poniewa niemiecka
ludno jest od polskiej bardziej owiecona. Ale Rosjanin nie posiada
potrzebnego poczucia wyszoci, by nad Polakiem zapanowa, tote naley si
ograniczy do minimum polskiej ludnoci, jakie pooenie geograficzne
dopuszcza, a wic do linii Wisy i Warszawy, jako przyczka mostowego7.
Trudno byo z jak tak pewnoci przewidywa, czy i jak dugo ten
polityczny kapita carskiej przyjani bdzie dla nas praktycznie moliwy do
zuytkowania. W kadym jednak razie, prosty zdrowy rozsdek nakazywa nie
dopuci do tego, by dosta si on w posiadanie naszych przeciwnikw, ktrych

Oczywista omyka zecerska; powinno by: 22 stycznia.

I, 307.

I, 308.

musielimy widzie w Polakach, w polonizujcych Rosjanach i w ostatecznym

wyniku prawdopodobnie i we Francuzach8.
.Austria nie miaa w sprawie polskiej tych trudnoci, ktre dla nas, ze
wzgldu na wzajemne przeplatanie si polskich i niemieckich de w
Poznaskiem i na Pomorzu (Westpreussen) i ze wzgldu na pooenie Prus
Wschodnich, byy z zagadnieniem odbudowy polskiej niezalenoci
nierozerwalnie zwizane. Nasze pooenie geograficzne, oraz przemieszanie obu
narodowoci we wschodnich prowincjach cznie ze lskiem, zmuszajc nas
otwarcie polskiej sprawy, jak najbardziej moliwie hamowa, czyniy rwnie w
r. 1863 rzecz godn polecenia, otwarcia tej sprawy przez Rosj nie popiera,
lecz o ilemy mogli, powstrzymywa. Byy przed rokiem 1863 czasy, gdy w
Petersburgu, na podstawie teorii Wielopolskiego, brano wielkiego ksicia
Konstantego wraz z jego pikn maonk w rachub, jako wicekrla w Polsce wielka ksina nosia wwczas polski strj - o ile monoci przy wznowieniu
polskiej konstytucji, ktra, nadana przez Aleksandra I, bya pod starym wielkim
ksiciem Konstantym w formalnym zastosowaniu9.
Konwencja wojskowa, ktr w lutym 1863 zawar w Petersburgu genera
Gustav von Alvensleben miaa dla polityki pruskiej wicej dyplomatyczny, ni
wojskowy sens. Reprezentowaa ona zwycistwo odniesione w gabinecie
rosyjskiego cesarza przez prusk polityk nad polsk, ktra reprezentowana bya
przez Gorczakowa, wielkiego ksicia Konstantego i inne wpywowe osoby.
Wynik opiera si na bezporedniej cesarskiej decyzji, w przeciwiestwie do
de ministerialnych. Ukad natury polityczno-wojskowej, zawarty przez Rosj
z germaskim przeciwnikiem panslawizmu przeciw polskiemu bratniemu
narodowi, by rozstrzygajcym ciosem, zadanym widokom partii polonizujcej
na rosyjskim dworze10.
Najciekawszy jest ustp ostatni. W okresie, gdy polska sprawa zaprztaa u
nas opini publiczn, a konwencja Alvenslebena budzia niezrozumiae
oburzenie liberaw w Landtagu, przedstawiono mi w pewnym towarzystwie u
nastpcy tronu pana Hintzpetera. Poniewa znajdowa si on w codziennym
obcowaniu z Pastwem, oraz da mi si pozna jako czowiek o
konserwatywnych pogldach, wdaem si z nim w rozmow, w ktrej wyoyem
mu mj pogld na spraw polsk, w nadziei, e bdzie on mie tu i tam
sposobno w duchu tego pogldu zabiera gos. W par dni pniej napisa on
do mnie, e ona nastpcy tronu pytaa go, o czym ja z nim tak dugo
8

I, 310.

I, 313-314.

10

I, 314.

rozmawiaem. On jej wszystko opowiedzia, a nastpnie sporzdzi swoje

opowiadanie na pimie, ktre mi przesya z prob o sprawdzenie, lub
poprawienie. Odpowiedziaem mu, e musz tej probie odmwi; gdybym j
mia speni, to po tym, co mi donis, nie jemu, ale onie nastpcy tronu
wyoybym na pimie (podkrelenie Bismarcka) swj pogld na t spraw, co
gotw jestem uczyni tylko ustnie (wdrde ich... mich s c h r i f t l i c h uber die
Frage aussern, was ich nur mundllch zu thun bereit sel)11.
C to za tajemnice posiada Bismarck w sprawie polskiej, e nie chcia ich
przedstawi na pimie nawet przyszej krlowej? Gdyby napomkn panu
Hintzpeterowi o tym, e sam jest sprawc polskiego powstania, ostrono jego
byaby zrozumiaa; bo nawet najcilejsze koa dworskie nie s bezpiecznym
schronieniem dla memoriau, zawierajcego czarno na biaym tak wiadomo.
Tre tego zdania jest w kadym razie chyba dostatecznym na to dowodem, e
w poczynaniach pruskich w sprawie polskiej w epoce powstania styczniowego
byy jakie momenty wysoce zakonspirowane i poufne.
Jako dziwnie wiele tajemnic, dotyczcych sprawy polskiej, maj Prusy do
strzeenia! Gdy Kalinka pisa swj Sejm Czteroletni, archiwa berliskie z ca
uprzejmoci postawiono przed nim otworem. Mimo to, nie obeszo si przed
zamieszczeniem w jego dziele sw nastpujcych: Wszake i to doda musimy,
e pomimo caej swobody, z jak w tyme Archiwum (tj. w archiwum
berliskim) dozwolono nam korzysta z korespondencji dyplomatycznej, do
korespondencji rzdu pruskiego z poddanymi Rzeczpospolitej nie mielimy
przystpu12. A byo to prawie w sto lat po sejmie czteroletnim. C to za
tajemnice posiada w sprawie polskiej rzd pruski, e i po stu latach nie moe ich
ujawni?
eby skoczy z rozwaaniem wspomnie Bismarcka, zadajmy sobie jeszcze
pytanie, czy by on zdolny do tego, by posugiwa si tak broni, jak jest
wzniecenie powsta w obcych krajach? - Owszem! W tyche samych jego
pamitnikach zawarte jest zdanie nastpujce, nie dotyczce zreszt sprawy
polskiej: Byem gotw (uczyni to i to), by mc rzuci i na szal polityki
moliwo rozptania przeciw naszym wrogom rwnie i rewolucyjnych ruchw
narodowych13. Jest rzecz powszechnie wiadom, e w okresie wojny z Austri

11

1, 315.

12

I, 63. Nasuwa si tu porwnanie z Askenazym, ktry jak wiadomo do wszystkich archiww w

pastwach zaborczych dociera bez trudnoci, budzc zazdro u innych polskich historykw. Ale
Askenazy to by Askenazy (wpywowy yd).
13

II, 56.

Bismarck usiowa wznieca powstania, lub zaburzenia przeciwaustriackie w

Czechach i na Wgrzech.
Ale czy jest rzecz moliw, by znalazy si w Polsce czynniki, do naiwne,
by da si polityce pruskiej uy za narzdzie? Czy moliwa jest polska,
przeciwrosyjska akcja zbrojna - z poduszczenia pruskiego?
Owszem! Znamy trzy stwierdzone wypadki, gdy polskie organizacje,
szykujce si do powstania przeciwrosyjskiego, byy w kontakcie z Prusami.
Wobec cigoci trwania polskich spiskw powstaczych, naley przypuszcza,
e i w innych momentach, o ktrych (tak jak w roku 1863) wiadomoci
konkretnych tego typu nie mamy, kontakt ten nie uleg zerwaniu.
Wiadomo o pierwszym z tych wypadkw zawdziczamy Kalince, ktry w
raportach Lucchesiniego do ministra Hertzberga wykry ustp nastpujcy:
Choby nas wszystko zawiodo z tego, co si tutaj gotuje, to Rosjanie, upierajc
si przy zimowych leach w Polsce, dadz pewno powd do zadarcia z
Polakami. Mam ju gotowego warchoa, ktry poleci na Ukrain zaczepi
Rosjan w kilkuset szlachty i da sygna do ruchawki, bylebym mu powiedzia, e
krl pruski wesprze nard polski14.
Drugi z tych wypadkw odnaleziony zosta niedawno przez docenta
uniwersytetu poznaskiego, dr. Karola Grskiego, ktry zreszt istotnego
znaczenia swego odkrycia nie zrozumia. W rozprawce, powiconej
antypolskiej, niesychanie wrogiej naszemu narodowi dziaalnoci nadprezydenta
prowincji pruskiej w Krlewcu, Teodora von Schna, napisa on15: A jednak
Schn by zagadkowy. Kt by go sobie wyobrazi, jak gdzie w tajemnicy
rozmawia z Szymonem Konarskim, ktry jedzie z emigracji, by przygotowa na
Litwie i Rusi powstanie przeciw carowi? Oto Schn miota na Polsk i na
14
15

Sejm Czteroletni, I, 187.

Dr. Karol Grski, Stare i nowe idee w Prusach Wschodnich, czasopismo Front zachodni w
Poznaniu, Nr. 17/18 z dn. 1 listopada 1933. Dziki uprzejmoci redakcji Frontu zachodniego, do
ktrej si zwrciem, wiem, e rdem podanej tu informacji o rozmowie Schna z Konarskim, jest
rozprawa o Schnie, umieszczona w roczniku 1917 (a wic w roczniku z okresu, gdy Niemcy stay
u szczytu potgi i najwidoczniej nie uwaay ju za konieczne tajemnic swych strzec z dawn
pilnoci) czasopisma Historische Zeitschrift, - informacj Historische Zeitschrift dr. Grski
zuytkowa niemal dosownie. Nie umia jednak wycign z niej waciwych wnioskw. Mimo, e
nazywa Schna krlewieckim satrap, e uwaa go za ojca duchowego polakoerczej polityki
zarwno Flotwella, jak i Bismarcka, e opisuje jego zaciek nienawi do polskoci i Polakw i
jego bezwzgldn, antypolsk polityk, posuwajc si a do nakazywania rozbirki zabytkw
architektonicznych na Pomorzu, pochodzcych z okresu rzdw polskich, rozmow jego z
Konarskim zdaje si przypisywa jakiemu liberalnemu kaprysowi. Jest to jaskrawy dowd
zalepienia polskiej nauki historii, w dziedzinie wpyww Prus, ydw i masonerii na polityk
polsk nie umiejcej dostrzec nawet faktw oczywistych.

powstanie gniewne inwektywy - chopa nie wyzwolono - dlatego ruch si nie

powid. A gdy wobec wyniosego starca zamany i zgnbiony emisariusz
zapyta, czy jest nadzieja ratunku - odpar Schn: Tak, jeli szlachta dojrzy sw
niesprawiedliwo wobec chopa i naprawi j. Konarski przyj te sowa jak
wyroczni i poszed na mier. Ze zwizych tych sw wyuska mona kilka
informacji niezmiernej wagi. A wic po pierwsze: midzy Prusami, a polskimi
zwizkami powstaczymi istnie musiay stae stosunki; inaczej trudno by
zrozumie, skd mogo w ogle doj do rozmowy - skd mg Konarski mie
zaufanie do dygnitarza pastwa zaborczego i zwierza mu si z zamierze
powstaczych, niewtpliwie cile zakonspirowanych, oraz skd Schn mg
mie zaufanie do nieznanego spiskowca i wypowiada wobec niego pogldy,
ktre go, jako pruskiego urzdnika kompromitoway wobec zaprzyjanionego z
Prusami mocarstwa, jakim bya Rosja. Po drugie: po powstaniu listopadowym
Prusy podburzay Polakw do nowych wystpie przeciw Rosji (dziaalno
Konarskiego na Litwie i Rusi obejmowaa lata 1830-1838; rozstrzelano go w roku
1839). Wobec zupenie wyranego, antypolskiego oblicza politycznego Schna,
trudno bowiem przypuci by jego rozmowa z Konarskim bya samowolnym
wyskokiem z jego strony. Niewtpliwie bya ona posuniciem przemylanym i
wypywajcym z oglnego kierunku polityki pruskiej. Po trzecie: opinie pruskie
cieszyy si w polskich koach powstaczych wielkim autorytetem i wiar, skoro
przyjmowano je jak wyroczni. Po czwarte: Konarski, nauczony
dowiadczeniem powstania listopadowego, mia wida wtpliwoci co do
celowoci poczyna powstaczych - i wanie dygnitarz pruski dostarczy mu
naiwnych, ale wida wystarczajcych argumentw (chopa nie wyzwolono),
ktre go do dalszej akcji przekonay.
Trzecim znanym nam wypadkiem s przygotowania powstacze (ktrych
owocem s Legiony Pisudskiego) w czasie wielkiej wojny i przed ni,
prowadzone przy wydatnym poparciu sztabu austriackiego, bdcego ju
wwczas w najcilejszej zalenoci od sztabu Prus - Niemiec.
Innym przykadem, moe nie kontaktu organizacji spiskowych polskich z
Prusami, lecz w kadym razie popierania akcji powstaczej przez Prusy, jest fakt,
e w roku 1833 landrat niemiecki Tieschowitz podczas wyprawy Zawiszy
uatwia przechodzenie granicy emisariuszom, dawa im paszporty, sowem
popiera cichaczem spraw polsk. Landrat ten trzyma si tylko najcilej
instrukcji rzdu, ktra miaa na celu, aby co najwicej Polakw przeszo do
Krlestwa... na szubienic i na Sybir16.
16

Cytat z ksiki Jana Nepomucena Niemojowskiego (yjcego w latach 1803-1871),

Wspomnienia. Gebethner i Wolff 1925, str. 259-260.

Dodatkowym argumentem, popierajcym tez o moliwoci pjcia polskich

organizacji powstaczych po linii dyrektyw Bismarcka, jest fakt, e organizacje
te byy w pewnym momencie do dyspozycji rwnie i innych zupenie obcych
nam potg (obcych agentur).
Prbowaa wznieci powstanie w zaborze rosyjskim Anglia. Pisze o tym
Dmowski: I w dobie, kiedy zdawao si, e okres powsta w Polsce naley ju
do przeszoci, prby wyzyskania nas ponawiay si. W czasie wojny rosyjskotureckiej 1877-1878 roku zaczto przygotowania powstacze; istniaa ju
organizacja, tylko zostaa przez wadze rosyjskie wykryta. Nawet pniej, na
kilkanacie lat przed kocem stulecia, gdy si zanosio na konflikt zbrojny Rosji
z Angli na tle rywalizacji w Azji rodkowej, zjawili si w Warszawie jacy
nieznani ludzie, przepytujcy, czy nie daoby si zrobi powstania... Tym razem
adnego ju materiau na powstanie nie byo17.
Obszerniej pisze o tym niejaki p. Pobg-Malinowski: Konfederacja Narodu
Polskiego z r. 1876 oparta bya silnie o Austri i koa katolickie Francji, Austrii i
Woch, ktrym zaleao na stworzeniu pastwa katolickiego midzy Rosj, a
Niemcami -w cisym zwizku z katolick Austri. Byy tu poza tym i inne
wzgldy. - Turcja, zdana w wojnie na wasn sabo i Anglia, zaniepokojona
zdobyczami rosyjskimi w Turkiestanie, uwaay ruch powstaczy na ziemiach
polskich za niezwyke dla siebie uatwienie sytuacji, nie cofay si te przed
okazaniem daleko idcej pomocy w rodkach pieninych i uzbrojeniu; pomoc t
w przyblieniu okreli mona na kilkadziesit tysicy funtw szterlingw oraz
na 60-100 tysicy karabinw18.
Innym pastwem, ktremu polskie organizacje powstacze stawiay si do
dyspozycji, bya Japonia. Pisze o tym tene p. Pobg-Malinowski19: Jedynym
terenem dla polskich zabiegw dyplomatycznych moga by daleka, obca, nie
znajca nas Japonia. P. P. S., kierowana wwczas osobicie przez Pisudskiego, a
bdca u nas jedyn szczer przedstawicielk ruchu niepodlegociowego,
pracujc po miastach i wsiach nad ludem i inteligencj, mylaa jednoczenie o
uzyskaniu pomocy Japonii - dla spotgowania i pogbienia akcji rewolucyjnej w
kraju. Pierwszej prby nawizania stosunkw dokonano w Wiedniu, prba ta
jednak z wielu wzgldw nie udaa si, poselstwo japoskie bowiem skierowao
zainteresowanych do pk. Akasukiego, podwczas attache wojskowego
17

Roman Dmowski, Polityka polska i odbudowanie pastwa, wyd. I, str. 52-53

18

W. Pobg-Malinowski, W zaraniu dyplomacji polskiej. Gazeta Polska z dn. 10 lipca 1934,

Warszawa.
19

Ibid.

japoskiego w Paryu. Pertraktacje na gruncie paryskim day rezultat stosunkowo

niky - stworzono tu mianowicie, kilkutygodniowy kurs techniczno-wojskowy;
.p. pk. Wacaw Harasymowicz i gen. Mieczysaw Dbkowski, ktrzy kurs ten w
lecie r. 1904 ukoczyli, wedug pierwotnych planw uda si mieli na Syberi i
prowadzi tam - na tyach armii rosyjskiej robot dywersyjn. Do realizacji
jednak tych planw nie doszo.
I dalej:
Zupenie niezalenie od prb wiedeskich i paryskich, robiono w tyme
kierunku kroki w Londynie. Tytusowi Filipowiczowi, dziki stosunkom
osobistym, udao si tu wej w bezporedni kontakt ze sferami japoskimi w
osobie majora Utsunomii, attache wojskowego w Londynie. Rozmowy wstpne,
utrzymywane w granicach informowania o Polsce, o jej znaczeniu w organizmie
pastwowym Rosji, wreszcie o roli PPS w yciu zbiorowoci polskiej - trway
par tygodni20.
Na zakoczenie, jako dowd na to, e Prusy mogy w r. 1863 rol
prowokatorw powstania odegra, przytoczymy obszerny cytat z dziea,
powiconego historii lat poprzedzajcych wybuch powstania styczniowego, z
ktrego wynika, e usioway one odegra t rol w r. 1858, tj. na 5 lat przed
rzeczywistym wybuchem powstania.
Do rozpowszechniona w tym czasie wie, ktrej chtnie suchano i
chtniej jeszcze wierzono, przypisywaa wydanie... (pewnego rosyjskiego)
rozporzdzenia naleganiom wadz pruskich, oskarajcych jakoby cigle
Polakw przed Rosj, e knuj spiski i d do powstania zbrojnego.
Wie ta, prawdziwa, czy nie, znajdowaa potwierdzenie niejako w
osobliwszej sprawie, jaka si w tej porze, na rok przeszo przed reskryptem
(rozporzdzeniem) Muchanowa rozpocza w sejmie pruskim w Berlinie i ktrej
akt kocowy rozgrywa si wanie teraz (w maju 1860 r.). Sprawa ta
przedstawia wiatu ciekawe i jedyne w swoim rodzaju widowisko, a w Polakach
wszystkich zaborw wywoaa gbokie oburzenie na perfidi krzyack i na
wroga naturalnego, za jakiego uwaano Prusy.
W dniu 2 kwietnia 1859 r., czonek izby deputowanych w Berlinie, pose
pleszewski Niegolewski, wystpi do rzdu z interpelacj tej treci: e w kocu
lipca i na pocztku sierpnia zeszego, 1858 roku, rozrzucono w Poznaniu midzy
nisz, przewanie rzemielnicz warstw ludnoci, mnstwo proklamacji,
datowanych z Londynu dn. 23 maja 1858 r., wzywajcych Polakw do powstania
przeciw Rosji i malujcych w jaskrawych barwach ucisk, jakiego nard polski w
Krlestwie Kongresowym doznaje od rzdu rosyjskiego. Ot Niegolewski
20

Pobg-Malinowski, ibid.

utrzymywa, e proklamacje te nic wsplnego nie miay z Londynem, skd jakoby

miay pochodzi, ale e drukowane byy w Poznaniu, w drukarni niejakiego
Deckera i spki. Zebra nawet szczegowe dane, e we wzmiankowanej
drukarni poczto proklamacje owe skada 18 lipca, a na drugi dzie ukoczono,
e w ogle odbito ich trzysta egzemplarzy, e drukowano je podug formularza,
istotnie w Londynie wydanego. Rozsyano je potem poczt do rnych osb,
nieraz po pi, lub sze egzemplarzy. Charakter pisma na kopertach mia,
wedug Niegolewskiego, wielkie podobiestwo do pisma pewnego urzdnika
policyjnego w Poznaniu.
Gdy si wie o tych proklamacjach rozesza, mwi dalej interpelant, gazety
niemieckie podchwyciy j, ogosiy, zdobic w rne dodatki i nie szczdzc
narzeka na niespokojne i ideami rewolucyjnymi przesiknite umysy polskie.
Zaraz te prezydent policji w Poznaniu Barensprung rozesa do wadz cztery
oklniki drukowane, datowane 23 lipca, mwice o wzburzeniu umysw w
ssiednim Krlestwie Polskim, o moliwoci nagego tam powstania i polecajc
baczno i ostrono. Oklniki te miay charakter poufny. Ow, w konkluzji
Niegolewski da od ministra spraw wewntrznych objanienia, co to wszystko
znaczy i czy z jego wiedz zostao zrobione? Interpelacja ta, zawiadamiajca
og, e policja poznaska ze swym naczelnikiem Barensprungiem drukuje u
siebie rewolucyjne proklamacje polskie, rozrzuca je midzy ludnoci, zapowiada
blisko powstania wtedy, kiedy Polacy o tym nie myl nawet, zrobia nie tylko
na sejmujcych, ale na cay kraj wraenie bardzo silne. Sprawa ta wygldaa tak,
jakby policja pruska umylnie, w celach jej tylko wiadomych, prowokowaa
powstanie, co tym osobliwszy przybierao charakter, e minister pruski Flotwell,
na interpelacj Niegolewskiego, na razie nie umia nic odpowiedzie, tumaczc
si, e musi wprzdy zasign wiadomoci. Z tego oczywisty wniosek21, te
Barensprung dziaa bez rozkazu ministerialnego, na wasny, e tak powiemy
rachunek. Dlatego te powszechnie, z naton ciekawoci oczekiwano na
odpowied ministra.
Ten nie da na siebie dugo czeka. Pokazao si, mwi, e byy odezwy
londyskie z dat 23 maja 1858 r. zatytuowane: Lud polski, zwizek
rewolucyjny w Londynie, do Polakw i podpisane: pozdrowienie i braterstwo.
Przeoony zwizku: Popowski, sekretarz: H. Abicht; e Barensprung istotnie
kaza te proklamacje przedrukowa w Poznaniu i rozesa je rnym wadzom i
podlegym sobie urzdnikom, eby wiedzieli co si wici i mieli si na
21

Wniosek niesuszny. Jeli minister wiedzia, to te by si uchyli od odpowiedzi natychmiastowej,

aby dobrze odpowied obmyle, a zarazem sprawdzi, co si ju ukry nie da, a czego mona si
po prostu wyprze. (Przyp. mj).

bacznoci; e na koniec osobom prywatnym, a tym bardziej klasom

rzemielniczym odezw rzeczonych nie rozdawano.
Na te sowa ministra, malujce policj prusk, jako niewinnego baranka,
cile tylko penicego swe obowizki, Niegolewski odrzek, e proklamacja
londyska, jeeli istnieje, to nie moe mie adnego znaczenia, bo zgosiy j
ladajakie osoby, nikomu w kraju nieznane, oraz, e zupenie jest nie do
pojcia, dlaczego proklamacja owa w tym wanie czasie przeciw cesarzowi
rosyjskiemu wystosowan zostaa, kiedy si tego najmniej spodziewa byo
mona - e nie byo celem rozpowszechni j wszechstronnie, ale tyle tylko,
aeby si o niej cesarz rosyjski dowiedzia. Przedrukowanie jej i rozesanie do
osb prywatnych przez Barensprunga uwaa naley wprost za prowokacj.
Odbito j tajemnie, cile nakazano naladowa orygina; u dou wedug
obowizujcych przepisw prawnych, nie pomieszczono firmy drukarza, co
wiadczy, e chciano ukry jej pochodzenie poznaskie, co wreszcie
potwierdzaj oklniki prezydenta policji. e rozsyano j osobom prywatnym, to
nie ulega wtpliwoci; otrzymywali j ludzie rnych sfer, szlachta, ksia,
urzdnicy, nauczyciele, rzemielnicy, nawet parobcy i stre. Na szczcie,
wiele osb skadao je, zaraz po otrzymaniu, policji; byli i tacy, co przesyali je
ambasadorowi rosyjskiemu w Berlinie. Policja ze swej strony, po rozesaniu
proklamacji, cigaa tych, ktrzy otrzymali i badaa, skd je wzili. Znaczn ich
ilo posano take do Krlestwa Polskiego; 20 egzemplarzy otrzyma naczelnik
policji w Warszawie, margrabia Paulucci...
Z caej tej mtnej sprawy og polski naby przekonania, e policja pruska
staraa si wywoa jaki ruch w kraju, w celach jej tylko wiadomych... Z drugiej
strony nierozumne postpowanie garci warchow polskich dawao nader
podatn i podan bro w rce naszych nieprzyjaci. w Abicht Henryk, syn
profesora uniwersytetu wileskiego, wyemigrowawszy w r. 1857 zagranic,
znalaz si w Londynie w redakcji rosyjskiego Kookoa, wstpi do
towarzystwa rewolucyjnego polskiego, oraz do towarzystwa midzynarodowego,
majcego na celu wywoanie rewolucji powszechnej. W charakterze tym da si
podej policji pruskiej, mianowicie urzdnikowi teje - Postowi, apostacie
duchownemu, jak go nazywa Niegolewski i wysya do kraju wzmiankowane
proklamacje, ktrych Barensprung uy za narzdzie do wzbudzenia niewiary,
nieufnoci i obawy w rzdzie rosyjskim i ktr istotnie wzbudzi22.
Jeszcze ciekawszy od powyszej informacji jest urzdnik, ktry Z. L. S.
zamieci w trzecim tomie swego dziea. Naley zaznaczy, e dzieo jego oparte
22

Cytat z kilkutomowego dziea Z.L.S. (pseudonim Walerego Przyborowskiego), Historia dwch

lat, 1861-1862. Krakw 1892-1896, tom I, str. 290-297.

jest na bardzo obfitym materiale rdowym, czstokro poufnym i wydobytym

od yjcych jeszcze uczestnikw wydarze. Dzieo to, tak samo jak i dziea
niektrych innych, wyposaonych w gruntown wiedz historykw z XIX wieku
robi na czytelniku wraenie jakiego niedomwienia; wydaje si, e autor wiele
wie o roli masonerii i o jej polityce, ale to przemilcza, tylko czasem, tu i wdzie,
pgbkiem i bez bliszych wyjanie co ujawniajc.
Prusy nie przestaway ostrzega przed niebezpieczestwem, grocym
jakoby Rosji z powodu stanu umysw w Polsce, a wyolbrzymiajc to
niebezpieczestwo rozmylnie, utrzymyway jeszcze midzy rokiem 1856 a
1859, e w Krlestwie Istnieje spisek szeroko rozgaziony, co oczywistym byo
faszem, a czego celem namacalnym byo to, by midzy Polsk i Rosj nigdy nie
przyszo do kompromisu, ktrego skutki mogyby si z czasem okaza gronymi
dla Prus. Dla poparcia swych twierdze rzd pruski za porednictwem dyrektora
policji w Poznaniu, Barensprunga, urzdzi znany nam ju spisek, tak zwycisko
odsonity przez Niegolewskiego. A jakkolwiek intryga ta si nie udaa, rzd
pruski, znajdujc niestety! usprawiedliwienie swych domaga si w zaburzeniach
warszawskich, nie przestawa ani na chwil bra ywego udziau, przejtego
sztucznym wspczuciem, w kopotach rosyjskich z Polsk i nie szczdzi w
Petersburgu ostrzee i rad. Wysyajc z jednej strony agentw tajnych do
Warszawy, ktrzy mieli podburza ludno do wystpie gwatownych, a nawet
do ujcia za bro, z drugiej strony Prusacy bezustannie podmawiali gabinet
petersburski do chwycenia si rodkw surowej represji wzgldem Polakw, do
zgniecenia przemoc ruchu23.
Mamy tu wic ni mniej ni wicej, tylko informacj, e tu przed powstaniem
dziaali w Warszawie pruscy agenci, podburzajcy do ostrego wystpienia i do
chwycenia za bro. Mona by tylko zapyta, dlaczego ta informacja jest tak
ukryta w cieniu, tak w dziele nieuwypuklona, e mniej czujny czytelnik po
prostu j puci mimo uszu? Podobnie dyskretnie ujawniane informacje mona
wszak znajdowa nawet u Askenazego!

*
*

A teraz pozostaje do rozstrzygnicia drugie pytanie: czy moliwe jest o

udzia w wywoaniu powstania styczniowego posdza ydw?
I tu z miejsca naley powiedzie: udzia ydw w wypadkach 1861-1864 w
Polsce by olbrzymi. Szczeglnie wybitny by on w latach 1861-1862.

23

Z.L.S., ibid. III, 126-127.

Mona by powiedzie, e epoka powstania styczniowego i paru lat je

poprzedzajcych, dzieli si na trzy okresy. W latach przed rokiem 1861 o
powstaniu polskim tylko si mwi; przejawy akcji powstaczej s stosunkowo
niewinne i niewspmierne z wielkoci zadania, jakim jest wywoanie
powstania; przykadem jest tu owa ulotka londyska, wydana przez naiwnego
emigranta, podmwionego przez pruskiego agenta. W latach 1861-1862
prowadzona jest, gwnie w Warszawie, akcja o charakterze rewolucyjnym.
Manifestacje, zaburzenia, wystpienia uliczne, ktrym instynkt warszawskiego
tumu nadawa pitno czciowo katolicko-religijne, prowadzone byy w
kierunku, ktry mia cech raczej rewolucyjn, ni powstacz. I ten okres
skoczy si niczym; w roku 1862 wrzenie zaczynao si ju przesila. I wtedy w styczniu 1863 - nastpia branka wojskowa, ktra staa si powodem
rozpoczcia waciwego powstania, bdcego akcj ju o charakterze
wojskowym.
Z natury rzeczy, rola ydw bya najwiksza w okresie rewolucyjnym.
Mona powiedzie, e w okresie tym ster wypadkw spoczywa po prostu w
rku ydowskim.
Zagadkow rol odegra wwczas gony rabin Beer Meisels. Przyby on do
Warszawy z Krakowa. Nie brako go w adnej waniejszej manifestacji. Nawet
dla najmniej obznajmionego z histori ojczyst Polaka, z wypadkami 1861-1862
roku nierozerwalnie zwizane jest nazwisko rzekomego gorcego polskiego
patrioty, Meiselsa.
Posuchajmy, jak, bez zajknienia, opisuje popularny polski historyk odbyty:
dnia 2 marca 1861 roku pogrzeb piciu polegych, zabitych przez salw
rosyjsk w dniu 27 lutego. Zwoki polegych prowadzi najprzd arcybiskup
warszawski, ks. Antoni Fijakowski; pniej inni dostojnicy kocielni. Rozwinli
si dug lini pastorowie ewangeliccy, zakonnicy wszystkich klasztorw,
bractwa kocielne, cechy rzemielnicze, uczniowie zakadw naukowych. Za
trumnami sza starszyzna ydowska, ktrej przewodzi nadrabin Beer Meisels i
kaznodzieja, doktor teologii Jastrow. Cign pochd na Powzki w
niezmconym porzdku pod stra komitetu pogrzebowego i modziey
akademickiej. Nad grobem dopenili ceremonii religijnej naprzd biskupi
katoliccy, po nich pastorowie, w kocu rabini24. Musiao bardzo ydom zalee
na nadaniu tej manifestacji moliwie wielkich rozmiarw, jeli zdecydowali si
na mody na katolickim cmentarzu, za dusze piciu polegych Polakw - i
musiao by due zalepienie filosemickie w spoeczestwie polskim, jeli ich do
tego dopuszczono.
24

W. Smoleski, Dzieje narodu polskiego, wyd. VI, Krakw 1921, str. 544.

W innych dzieach, opisujcych wczesne wypadki, mona znale fakty o

wiele charakterystyczniejsze. Du wizank wyowi ich Rolicki25 z dziea
yda, Samuela Hirszhorna, Historia ydw w Polsce.
Wielu ydw uczestniczyo w kocioach na odprawianych mszach
zadusznych ze piewami i mowami patriotycznymi26.
Podczas pogrzebu zmarego sybiraka Stobnickiego, za trumn szli zarwno
ydzi, jak i chrzecijanie. Po zoeniu trumny w grobie i odprawieniu zwykych
modw nad zmarym orszak pogrzebowy uda si z Powzek na cmentarz
ydowski, zczywszy si po drodze z gromad ydw, piewajcych Boe co
Polsk i dcych na mogi Antoniego Eisenbauma, zmarego dawniej
dyrektora szkoy rabinw... Tymczasem na Placu Zamkowym gromadziy si
tumy manifestantw. Wojsko rozpoczo szar i strzelanin. Wracajcy z
pogrzebu Stobnickiego, syszc strzay, poczyli si z zebranymi na Placu
Zamkowym. Do tumu, piewajcego wity Boe wyszed kapucyn z
krzyem, ale onierze powalili go kolbami. Wtedy krzy z jego rk
pokrwawiony wzi modzieniec, Karol Nowakowski, a gdy onierze porwali go
do zamku, krzy dosta si do rk yda Laudego, ktry wznis go ponad gowy
klczcego ludu, ale po chwili pad pod kulami27 - tak to widzia Samuel
Hirszhorn.
W roku 1861 pisa emigrancki Przegld rzeczy polskich: Mwi, e w
wielu okolicach chopi kosy prostuj, e w innych znowu, przez rzd
podbechtani, nie dowierzaj szlachcie, ale to pewna, e wszdzie po wsiach
krc si ydkowie z poczciwym sowem i z chtn dla pracy naszej usug28.
ydzi do tego stopnia zadomowili si w kocioach katolickich Warszawy, e
niekiedy penili obowizki kwestarzy w kocioach, a mianowicie w kociele
Bernardynw podczas naboestwa ydzi zebrali na powstanie kilka tysicy
zotych29.
Fakty te s tak jaskrawe, e dzisiejszemu Polakowi nie chce si wierzy w ich
prawdziwo. Moe to tylko ydowska przesada Samuela Hirszhorna, autora
Historii ydw w Polsce?
W takim razie signijmy do najbardziej kompetentnego rda, dotyczcego
dziejw owego okresu, do cytowanej ju wyej Historii dwch lat 1861-1862
25

H. Rolicki, Zmierzch Izraela, Warszawa 1932, str. 329. Cytuj je wedug tego dziea.

26

S. Hirschorn, Historia ydw w Polsce, str. 174.

27

Hirschorn. ibid, str. 175

28

Hirschorn, ibid, str. 181.

29

Hirschorn, ibid, str. 184.

Z. L. S. - W dziale tym napotykamy tak wielk ilo faktw analogicznego typu,

e niepodobna tu ich wszystkich przytoczy. Przytoczymy kilka, tytuem
przykadu.
A wic: grupa ydw dnia 26 marca 1861 roku zebraa midzy sob 19.200
zp. i zoya na rce ks. kanonika Steckiego i starszych zgromadze cechowych
na wicone dla ubogich rzemielnikw - chrzecijan30.
W poniedziaek wielkanocny, na kazaniu... ks. Mikulskiego, w kociku na
Powzkach znalazo si mnstwo lutrw i ydw31.
Dnia 17 czerwca 1861 w synagodze na Nalewkach odbyo si naboestwo za
zmarego niedawno polskiego historyka, Joachima Lelewela: Sowa tego
psalmu, potnego w swej wymowie, zwaszcza skarga bolesna: nakarmie je
chlebem paczu i napoie je zami oraz trzykrotnie, przez chr piewakw,
znakomicie dobrany, wygoszone zakoczenie: O Panie, Boe zastpw,
rozjanij nad nami oblicze Twoje, a bdziemy zbawieni! sprawiy na obecnych
wraenie tak silne, e wielu gono pakao. (piewano chyba po polsku? - przyp.
mj). To umiejtne stosowanie wszelkiego rodzaju efektw, te naboestwa,
piewy, to rozmiowanie si w obchodach aobnych, modlitwy za ojczyzn,
utrzymyway cigle umysy w stanie gorczki i wzburzenia32.
W Kownie ruch rewolucyjny, a cilej mwic piewanie pieni
patriotyczno-religijnych rozpoczo si dopiero w kocu maja. Policja wskutek
tego nakazaa wyjecha z miasta wielu osobom, ktre bray czynny udzia w
propagandzie tych pieww. Midzy innymi polecono opuci miasto ydowi
Laudemu, komisantowi ksigarskiemu. Poniewa by to yd, Polak
mojeszowego wyznania, jak to teraz mwiono, i poniewa jako taki piewa
Boe co Polsk, wic damy kowieskie w chwili jego odjazdu tumnie si
zebray i wyprawiy mu rodzaj owacji. Wiele wdziku miaa scena, opowiada
rdo wspczesne, gdy kobiety, pokonywajc z pewn trudnoci wrodzon
skromno, przychodziy do nieznajomego i pierwsze podaway mu rk i
prawiy mu komplementa. Zachwycano si tym, admirowano nasze dzielne
Polki, jak powszechnie mwiono i czyniono z nich jakie heroiny
nienaturalne33.
Ju w roku 1861 uwijali si emisariusze, ktrych wadze rosyjskie nazyway
Mierosawczykami, po zapadych ktach prowincji (po lasach itp.) i prowadzili

30

Z.L.S., op. cit., II, 259-260.

31

Ibid, 262.

32

Ibid, III, 15-16.

33

Ibid, III, 56.

agitacj wrd chopw. Wedug danych policyjnych, posugiwali si oni ydami,

pachciarzami wiejskimi, jako cznikami34.
Nowy arcybiskup, ks. Feliski, by w Warszawie niepopularny, bo mia
ujemny pogld o ydach35.
Charakterystyczna bardzo, i wiadczca o niezwalczonej pozycji ydw w
Warszawie, jest sprawa zatargu Gazety Warszawskiej i jej redaktorw
Lesznowskiego i Keniga z ydami36. Niestety brak nam tu miejsca na jej
streszczenie.
A wreszcie posuchajmy, jak wyranie prowokacyjny charakter miay i z jak
duym udziaem ydw si odbyy, gwniejsze wczesne manifestacje.
Dnia 25 lutego andarmeria rozpdzia manifestacj na Starym Miecie. Byli
poturbowani i aresztowani. Naoczny wiadek tej manifestacji, Pawe Popiel
(starszy), pisze o niej: Straszne to byy dni, zwaszcza dla tych, co ju ca
potg spisku widzieli. Widzc naocznie zbiegowisko, uoone na Starym
Miecie, a pomidzy tumy wyprawiwszy syna Jana, przekonaem si, jak
rozmylnie i mdrze prowadzono lud bezwiedny, a nader na warszawskim bruku
patriotyczny. Zwolna wprawiano go do stawiania czoa policji, tego dnia jakby
jeszcze unikajc starcia37.
Manifestacja owa miaa, wedug zamierze organizatorw, uda si do
towarzystwa rolniczego, wkroczy na sal, jak lud paryski na konwencj38 i
zmusi je do czynnego wystpienia politycznego. Gdy tam na rynku
staromiejskim, andarmi szarowali i lud bili, Mikoaj Epstein (yd, przyp. mj),
nalecy do znanej rodziny bankierskiej, donis o tym zebranym czonkom
towarzystwa: Panowie! - zawoa, wbiegajc na sal - my tutaj spokojnie
siedzimy i obradujemy, kiedy na Starym Miecie krew braci si leje!. Sowa te
wstrzsny wszystkimi, poczto si zrywa i woa: Chodmy, gimy razem!
Zatrzyma ich Andrzej Zamoyski39.
Dnia 27 lutego przyczepiono si do przypadkowego pogrzebu niejakiego
empickiego, woajc e to pogrzeb ofiary, polegej onegdaj (onegdaj adnych
ofiar w zabitych, wbrew pogoskom, nie byo). Jak pisze Z. L. S., agitatorzy
postanowili skorzysta z pierwszego lepszego pretekstu, by wywoa

34

Ibid, III, 105-106.

35

Ibid, III, 194.

36

Ibid. I, 243-261.

37

Pamitniki Pawa Popiela. 1807-1892, Krakw 1927, str. 144.

38

Z.L.S., ibid, II, 31.

39

Ibid. II, 31.

zaburzenia40. Jak wiadomo, w dniu tym, w wyniku zaburze, pado 5 polegych

od kul rosyjskiego wojska.
Pawe Popiel, naoczny wiadek rwnie i tego faktu, pisze: wanie nastpio
to, czego (spiskowcy) pragnli. Krew si polaa, Moskale strzelali do Polakw,
wicej nie byo im potrzeba41.
Najkrwawsze wypadki rozegray si w dniu 8 kwietnia 1861 r. Pod
najrozmaitszymi pretekstami cignito na Plac Zamkowy strumienie ludzi,
posuwajce si w rozmaitych, nic z sob wsplnego nie majcych pochodach i
doprowadzono do spitrzenia tam olbrzymiego tumu, ktry wepchnito w
konflikt ze stojcym na placu rosyjskim wojskiem, ktre po bezskutecznym
zastosowaniu przewidzianych przez prawo formalnoci (trzykrotna zapowied w
jzyku polskim, po uprzednim biciu w bbny, e jeli tum si nie rozejdzie,
zrobiony bdzie uytek z broni), dao 11 salw (wystrzelonych 484 adunki) w
zbity tum42. (Poza tym sieczono broni bia). Wedug Z. L. S. zabito w tym
dniu okoo 200 osb i zraniono okoo 400 z pord tumu. Z rki tumu poleg 1
onierz zabity, a 34 zostao rannych43.
Oto par charakterystycznych urywkw dotyczcych wypadkw owego dnia.
W program dnia dzisiejszego wchodzio tylko uroczyste i publiczne
zbratanie si z ydami, podanie im rki pokoju, braterstwa i przyjani. Miao
si to odby na cmentarzu Powzkowskim i na kirkucie ydowskim44.
Po pogrzebie zmarego wanie b. sybiraka, niejakiego Stobnickiego, na
Powzkach, ruszono gromadnie na kirkut ydowski dla manifestacyjnego
podania ydom rki braterstwa i przyjani'. Tam, dziki staraniom agitatorw,
byo ju znaczne zbiegowisko ydw pod pozorem oddania czci zmaremu przed
paru laty dyrektorowi szkoy rabinw, Eisenbaumowi... Idcych z Powzek
chrzecijan powitay ogromne tumy ruchliwego, krzykliwego, dnego
widowisk ydostwa, a rabin Kramsztyk, na niewielkim podwyszeniu, majc nad
sob zawieszony portret Eisenbauma, mia mow, pen oczywicie zwykych w
tej dobie frazesw patetycznych, o braterstwie dwch ludw i o mioci
ojczyzny. Wrd rozrzewnienia sztucznego rzucano si sobie w ramiona,
caowano si, zaprzysigano mio bratersk i gotowo do wszelkich ofiar.

40

Ibid, II, 40.

41

Popiel, ibid, str. 145.

42

Z.L.S., ibid, II, 341.

43

Ibid. II, 347.

44

Ibid. H, 330.

Odpiewano jeszcze raz wsplnie Boe co Polsk i ruszono zbit mas z

powrotem do miasta, ku Zamkowi45.
A tymczasem na Placu Zanikowym sta ju w owym czasie duy tum ludzi.
Osb porzdnie ubranych byo stosunkowo bardzo mao; przewanie by to
motoch, twarze odraajce, wielu byo pijanych. Kobiet prawie wcale nie
zauwaono, gdy kilkanacie nierzdnic, lub starych Megier nie mogo mie
pretensji do reprezentowania pci piknej46.
Gdy ogoszono zawiadomienie, e wojsko uyje broni, wysuchano go zrazu
w ciszy, potem rozlegy si dzikie wrzaski, miech pisk, brutalne wymysy
uliczne i przeklestwa47.
Wojsko przystpio ju do akcji zbrojnej, gdy nadesza procesja, wracajca z
pogrzebu Stobnickiego. Na czele tej procesji szo kilku ksiy z krzyem za
nimi posuwa si lud, ugrupowany na oddziay, wedug koloru konfederatek.
Oczywicie andarmi na nich uderzyli; jeden z ksiy, nioscy krzy, zdaje si
reformat, czy bernardyn, uderzony szabl upad i krzy w upuci. Widzc to
mody yd, spomidzy tych, ktrzy na kirkucie przyczyli si do procesji,
nazwiskiem Laude, schwyci ten krzy i podnis go, ale city paaszem, zaraz
take upad. Fakt ten, rozgoszony przez liczne opowieci, sta si w ustach
agitatorw jednym wicej dowodem braterstwa obu narodw (Polakw i ydw),
zapiecztowanego teraz, jak mwiono, krwi48.
Tak wic, wersja o ydzie, idcym z krzyem na czele procesji, ulega tu
potwierdzeniu. Oczywicie kpem byby ten, kto by uwierzy, e yd podnis
krzy, ulegszy nastrojowi patriotycznie polskiej manifestacji. Zrobi on to z
pewnoci zupenie na zimno. By to prawdopodobnie czonek bojwki - jeden z
organizatorw manifestacji. Czu si on odpowiedzialny za jej powodzenie; w
chwili, gdy manifestacja zacza si zaamywa, nie majc nikogo pod rk,
komu by mg to zadanie zleci, sam wzi w rk emblemat, ktry dla pochodu
odgrywa rol sztandaru. - S. Hirszhorn, w cytowanym wyej opisie tego
wydarzenia wymienia, e krzy, zanim si z rk zakonnika dosta do rk yda,
podniesiony by przez niejakiego Karola Nowakowskiego. Skd tak cisa
Informacja, zawierajca nawet nazwisko i imi? W zamieszaniu, waciwym
podobnym zaburzeniom, trudno jest cokolwiek dostrzec, a c dopiero
identyfikowa ludzi i nazwiska. Jeeli znane s nazwiska ludzi, ktrzy kolejno
45

Ibid, II, 332.

46

Ibid, II, 334.

47

Ibid, II, 335.

48

Ibid, II, 337.

podnosili krzy, to najwidoczniej byli to ludzie, ktrzy i sami si dobrze znali

midzy sob i otoczeni byli grup ludzi, dobrze ich znajcych, ktrzy ich
zachowanie dostrzegli i zapamitali. Byli to czonkowie bojwki. Stwierdzi
naley, e bojwka ta, bronic pochodu przed rozproszeniem jej przez bro
rosyjsk, stawiaa sobie za cel powikszenie jeszcze rozmiarw masakry. W
bojwce tej zapewne wyszy rang by yd Landau, (czy Laude) od
Nowakowskiego, skoro odsoni swe oblicze na samym ostatku.
Manifestacja zakoczya si ostatecznie w sposb, ujawniajcy wiele
piknego heroizmu u polskiego tumu, ktry wobec rosyjskich salw i szar
wykaza postaw prawdziwie bohatersk. Tumy, padajce na kolana na
Podwalu i piewajce star pie kocieln pod gradem kul, maj wszystkie
cechy heroicznego mczestwa, ale niestety! t drog nie zdobywa si
niepodlegoci49.
Owocem wypadkw dnia 8 kwietnia bya fala oburzenia w caym kraju
przeciw rzdom rosyjskim, a w zwizku z tym znaczne oywienie akcji
spiskowej propowstaczej, ktra niejako samorzutnie si rozrastaa, ogarniajc
cay kraj50.
ydzi uwaali jednak ten wynik za najwidoczniej niedostateczny. Jeden z
rabinw warszawskich, bdcy korespondentem niemieckiej National Zeitung,
pisa po wypadkach: Gdy autor niniejszego sysza przez p godziny huk ognia
karabinowego, gdy ujrza twarze, pene wzburzenia i wciekoci, uciekajcych
ze sceny krwawej, mczyzn i kobiet, gdy rozleg si grzmot dzia i sygnay
rakiet, ktre zwoyway wojska, obozujce okoo Warszawy, sdzi, e ten lud,
ktry uwaano zawsze, jako posiadajcy krew gorc, w rozpaczy szalonej
chwyci za bro i za noe i miasto przemieni w pole bitwy, ale przyszo mu
(autorowi) zaraz na myl, e ucisk dugoletni i mistyka katolicka z dawnych
Polakw zrobia nard pragncy mczestwa. Fanatycznie usposobieni
mczyni i kobiety, zrzeszeni koo krzya, stawiali czoo bezbronne
morderczym kulom, dopki nie ulegli51.
Kady, kto ma cho troch pojcia o tym, jak si robi rewolucje, nie moe
wtpi, e wypadki 8 kwietnia byy starannie wyreyserowane, obmylone i
wykonane w tym celu, by sprowokowa wojska rosyjskie do ostrego
wystpienia i by podnie przez to, drog wywoania oburzenia wrd ludnoci,
temperatur wrzenia rewolucyjnego w miecie.

49

Ibid, II, 343.

50

Ibid, II, 401-403.

51

Ibid, II, 346. O roli tego rabina, jako korespondenta niemieckiej gazety patrz ibid, II, 325.

Tych, ktrzy nie maj dosy wyobrani, by uzmysowi sobie, jak si takie
rzeczy robi, moemy odesa do literatury, dotyczcej faktu cile
analogicznego, jakim byy zaburzenia na Placu Grzybowskim w Warszawie w
dniu 10 listopada 1904 roku.
Grzybw mia miejsce w czasach, bezporednio poprzedzajcych
niepodlego, tote jego uczestnicy i organizatorzy doczekali si chwili, gdy
mogli miao i bez obawy naraania si na niebezpieczestwo wspomnienia
swoje opisa. Powsta z tego do obfity zbir materiaw historycznych,
ilustrujcych zakulisow stron manifestacji.
O manifestacji tej wiemy wic dzisiaj, e zrobiona zostaa przez PPS na
rozkaz J. Pisudskiego, ktry do pokierowania manifestacj na miejscu
wyznaczy niejakiego Kwiatka (yda). Pisudski pozostawi spor rozprawk,
powicon Grzybowowi52, w ktrej nazywa Grzybw manifestacj
dowcipn53 to jest sprytnie i dowcipnie zorganizowan, oraz mwi: Grzybw
naley mi do wspomnie, ktre nieraz pieszcz, naley do pieszczot mego
ycia54.
Manifestacja, jak to dzisiaj wiemy, miaa przebieg nastpujcy. PPS
skorzystaa z tego, e na placu Grzybowskim zwykle zbieraj si w niedziel
tumy z powodu sumy, odbywajcej si w obszernym, lecym przy tym placu,
kociele Wszystkich witych. Aby te tumy jeszcze zwikszy, a zarazem
zwabi policj, rozrzucia na przedmieciach ulotki, wzywajce ludno
robotnicz na okrelon godzin w niedziel na plac, celem zamanifestowania
przeciwko wojnie z Japoni. Istotnie, pia zapeni si do licznym tumem,
zarwno zwolennikw manifestacji, jak pobonych, spieszcych na sum, jak
wreszcie zwykych gapiw. W pewnej chwili, na schodach kocioa, pojawia si
jako wabik grupa bojowcw ze sztandarem PPS i rozpocza piew
..Warszawianki. Policja ruszya spiesznie ku tej grupie; wwczas grupa ta
wystrzelia jedn salw rewolwerow do policjantw i daa nura do kocioa,
wsikajc w tum, zgromadzony na sumie. Tym sposobem policja, w swoim tym
energiczniejszym ponownym natarciu uderzya na bezbronny, modlcy si tum.
Jak pisze w swym wspomnieniu jeden z czonkw PPS, uczestnikw manifestacji,

52

Wspomnienie o Grzybowie, artyku J. Pisudskiego z dn. 9. XI. 1929 r., w zwizku z obchodem
- nazajutrz - dwudziestopiciolecia manifestacji. Przedrukowane w wydawnictwie: J. Pisudski,
1926-1929, Przemwienia, wywiady, artykuy, zebra A. Anusz i W. Pobg-Malinowski,
Warszawa 1930, str. 277-285.
53

Str. 285.

54

Str. 278.

niejaki ukowski55, nikt z pord czonkw bojwki nie zosta zabity. Pado
natomiast 3 trupy spord policji, oraz - w wyniku akcji policyjnej - 11 trupw
spord niewinnego tumu. Dla lepszej charakterystyki manifestacji, podamy o
niej jeszcze par uwag, zamieszczonych wspczenie w organie obozu
narodowego56.
Sposb przeprowadzenia demonstracji by zaiste niezwyky. Paruset ludzi
zmwionych, pomidzy nimi wikszo ydw i to ydw rosyjskich, znalazo
si podczas sumy w kociele. I dalej: Ludzie, ktrzy chc prowadzi
spoeczestwo na moskiewskie kule i bagnety, przy pierwszym wikszym
wystpieniu dowiedli, e pomidzy nimi, a tym spoeczestwem nie ma adnej
spjni. Bo przy istnieniu tej spjni niemoliwy byby taki brak skrupuw, z
jakim cignito moskiewskie kule na bezbronny, niewiadomy tum, ktry si
niczego podobnego nie spodziewa. Gdyby si te czuli czonkami tego
spoeczestwa, z pewnoci wstrtny im byby widok rosyjskich zydziakw,
wczcych si haaliwie po kociele bez adnego szacunku dla uczu tych,
ktrzy tam przyszli si modli. Organizatorzy demonstracji tak si zachowali, jak
banda przybyszw wrd obcego sobie cakiem rodowiska, ktrego krew nic ich
nie kosztuje i ktrego uczucia nic ich nie obchodz. I z takimi ludmi w swych
szeregach partia chce porwa za sob lud polski! A wreszcie: Do czego dyli
ludzie, ktrzy w taki sposb zaczli? Na to oni sami chyba nie umieliby
odpowiedzie.
Prawdopodobnie manifestacja 8 kwietnia 1861 r. bya czym w tym samym
rodzaju; a jej Kwiatkiem musia by w Landau, czy Laude.
By skoczy z roztrzsaniem roli ydw w wypadkach epoki powstania
styczniowego, pozwol sobie jeszcze powoa si na fakt, wiadczcy o tym co
przekazaa o tych wypadkach ustna tradycja warszawskiego ludu. .p. Bohdan
Deryng opowiada ml tre przypadkowej rozmowy, w jak si wda przed paru
lary z przedstawicielem warszawskiego drobnego mieszczastwa (wacicielem
maej restauracyjki) na temat sprawy ydowskiej. Czowiek w owiadczy, e
ma osobiste powody do nienawici do ydw - z powodu krzywd, doznanych
przez jego ojca. Ojciec jego by przez ydw wcignity do akcji powstaczej w
epoce powstania styczniowego. ydzi to powstanie wywoali i wystrychnli
Polakw - ktrzy si w ich akcj dali wcign - na dudkw. Ojciec jego narazi
si w wyniku swego udziau w powstaniu na okropne nieszczcia - i poprzysig
za to zemst ydom.

55
56

Pamitniki bojowca, wyd. Niepodlego, roczn. 1929.

Przegld Wszechpolski, miesicznik, Lww, listop. 1904.

Zdaje si, e ten prosty czowiek, kierujcy si zdrowym chopskim

rozsdkiem, bardzo trafnie oceni, kto jest istotnym sprawc jego nieszcz.
Pozostaje jeszcze do wywietlenia zagadnienie, czy moliwe byo w owym
czasie wspdziaanie i porozumienie midzy ydami a pastwem pruskim? A w
szczeglnoci midzy ydami a Bismarckiem?
Pewn wskazwk w tym kierunku, e midzy ydami a Niemcami (a
waciwie rzdzcymi w Niemczech) na tle sprawy polskiej istniaa wwczas
pewna czno, stanowi choby rola owego rabina, korespondenta niemieckiej
gazety, o ktrym wyej.
Ale s na to i poszlaki cilejsze. Ukazaa si ju po wojnie w Niemczech
ksika, powicona stosunkowi Bismarcka do ydw, ktra przynosi
rewelacyjne dane o jego zayej cznoci ze wiatem ydowskim i obala
rozpowszechniony pogld, e Bismarck oywiony by uczuciami
antysemickimi57.
Jak si okazuje - Bismarck ulega waciwym sferze ziemiaskiej nastrojom,
niezbyt ydom przychylnym, jedynie w wieku modzieczym. Wszystkie jego,
cytowane niekiedy, ujemne odezwania o ydach pochodz z tego okresu. Ale i
wwczas nie by on istotnym antysemit. Maksymilian Harden by w roku 1893
zdania, e gdyby dzi w parlamentach zasiadali tylko tacy wrogowie ydw, jak
Bismarck w 1847 roku (mody Bismarck wwczas posowa), to Izrael mgby
spa spokojnie58.
Pniej Bismarck sta si wyranym przyjacielem ydw. Wyrany przeom
w jego pogldach w tym wzgldzie da si zaobserwowa w latach
pidziesitych, gdy by on posem pruskim we Frankfurcie nad Menem,
wwczas wolnym miecie, siedzibie sejmu Rzeszy i wanym centrum ycia
oglnoniemieckiego, a zarazem jednej ze wiatowych stolic ydostwa. We
Frankfurcie wystpuje ju on jako jawny przyjaciel ydw. Midzy innymi, w r.
1853, gdy nad ydami frankfurckimi zawisa groba ograniczenia ich w prawach
politycznych w wolnym miecie, Bismarck przedsiwzi akcj, ktra t grob
zniweczya. W dotyczcej tej sprawy korespondencji urzdowej motywowa on
swe kroki interesem pastwa pruskiego, ktry (ten interes) dyktuje Prusom
udzielenie ydom poparcia59. We Frankfurcie rwnie wszed on w zaye
stosunki z domem Rotszyldw.

57

Dr. Otto Jhlinger, Ministerialrat, Bismarck und die Juden. Unter Benutzung unverffentlichter
Quellen. Berlin 1921, Verl. Dietrich Reimer.
58

Jhlinger, op. cit., 12.

59

Ibid, 16-17.

Od chwili, gdy Bismarck zosta mem stanu, powstrzyma si on od

wszelkich uwag o ydach60.
Niemiecki antysemita Stcker napisa kiedy o Bismarcku: Ksi atakowa
w parlamencie niemal wszystkie kierunki, postpowcw i socjaldemokracj stale,
Centrum i Polakw czsto, rwnie i konserwatywnych, oraz narodowoliberalnych, jeli stawali jego polityce na drodze. Ciska swoje byskawice we
wszystkich przeciwnikw. Ale ydw i prasy ydowskie, o ile wiem, nie
wymieni ani razu61. Umia on rwnie ostro antysemitw zwalcza i gnbi (np.
tego Stckera).
By to zreszt polityk, ktry umia stosowa taktyk bardzo gitk i jeli mu to
byo dogodne postpowa nieraz wbrew goszonym poprzednio zasadom.
Bismarck by pocztkowo zwolennikiem stanowego pastwa feudalnego. I to on
wprowadzi w Rzeszy powszechne, rwne i tajne prawo wyborcze. By on
pierwotnie arcykonserwatywny, by gwn podpor najdalej na prawicy stojcej
grupy, a mimo to, jako kanclerz, w ostry sposb porachowa si z
konserwatystami. Zaoy w r. 1848 Kreuz-Zeitung - i o adnej gazecie w kraju
i zagranic nie wyrazi si w swych Gedanken und Erinnerungen tak
druzgocco, jak wanie o Kreuz-Zeitung. On mwi wprost o trucicielstwie
politycznym (Giftmischereien) tego pisma i o kamstwach Kreuz-Zeitung, a 9
lutego 1876 wygosi przeciw temu dziennikowi w parlamencie publiczn mow,
podyktowan przez wcieko. Do r. 1850 by Bismarck zwolennikiem ustroju
cechowego. Jak mwi Schmoller, widzia on w odrodzeniu cechu jeden z
najwaniejszych rodkw polityki gospodarczej, ktre by cofny bdn
niwelacj liberalnego ustawodawstwa. I to on wprowadzi w Niemczech najdalej
idc wolno dla handlu i przemysu, dla akcji i gied. Od roku 1876 by
zwolennikiem wolnego handlu. W roku 1879 zainaugurowa polityk ochrony
celnej Rzeszy Niemieckiej62.
Jeli mwi o ydach, to raczej przychylnie. ydzi stanowi w mieszaninie
rnych szczepw niemieckich czynnik, ktry sprzyja musowaniu, czego nie
mona niedocenia, powiedzia kiedy63. Potrafi on by w przyjaznych
stosunkach z rozmaitymi ydami, ktrzy powinniby mu by jak najbardziej obcy.
Na przykad nienawidzi socjaldemokracji, ale bardzo ceni i lubi
socjaldemokrat-yda, Lassalle'a. Mwi o nim, e cieszyoby go to, gdyby
60

Ibid. 19.

61

Ibid. 136.

62

Ibid, 3.

63

Ibid, 27.

takiego czowieka mg mie za ssiada-ziemianina. Niezwykle gorce uznanie

- pisze Jhlinger64 - jakie Bismarck okazywa Lassalle'owi, naley oceni tym
wyej, e Bismarck o sobie samym napisa do Gerlacha, ze zdolno do
podziwiania ludzi jest w nim rozwinita jedynie w maym stopniu i jest to raczej
bd jego oka, i jest ono wraliwsze na ludzkie wady, ni na ludzkie zalety. U
do gruntu mu obcego yda Lassalle'a dostrzega on jego wady, wystpujce
bardzo wyranie i bdce po czci do zawdziczenia jego pochodzeniu, o wiele
mniej wraliwie, ni jego zalety.
Wywiadczy on ydom szereg przysug politycznych wielkiej wagi.
Wspomniaem wyej o przysudze w wolnym miecie Frankfurcie nad Menem,
ojczynie Rotszyldw. Po utworzeniu Zwizku Pnocno-Niemieckiego narzuci
on w roku 1869 rwnouprawnienie ydw jedynemu wwczas wyranie
antysemickiemu pastwu w Niemczech: Meklemburgii65. On to - poczynajc od
r. 1868 - opiekowa si ydami w Rumunii i jemu w niemaej mierze jest do
zawdziczenia narzucenie przez kongres berliski 1878 roku antysemickiej
Rumunii (a take i innym pastwom bakaskim) synnych klauzul
mniejszociowych, majcych na celu ochron ydw66. Jeden z niemieckich
pisarzy antysemickich pisa o nim: Tu po roku 1870, jako pierwsza zdobycz
penej chway wojny, oraz tak zwanej niemieckiej jednoci nastpio
odebranie miastom (Drezno, Rostok i in.) i okrgom, ktre dotd utrzymay si
w stanie czystym od ydowskiej zarazy, prawa zakazania swym ydowskim
wspobywatelom wstpu67.
W koach radykalniejszych antysemitw niemieckich atakowano Bismarcka
nieraz bardzo gorco. Niekiedy nawet - czciej, niby mona przypuszcza,
jak pisze Jhlinger 68, - podejrzewano go o ydowskie pochodzenie. Do
powany Niemiec, niejaki Carl Paasch, napisa o nim: By ksi Bismarck by
ydowskiego pochodzenia, trudno udowodni; ale niektre jego czyny wci
nasuwaj to przypuszczenie. Czyby to byo moliwe, e Bismarck jest
utajonym ydem i e tkwicy w nim pierwiastek talmudu pokona rdzenn
niemieck natur?69.

64

Ibid, 56-57.

65

Ibid, 20-22.

66

Ibid, 33-36.

67

Ibid, 128.

68

Ibid. 118.

69

Ibid, 118.

Przechodzimy do rzeczy najwaniejszej: do stosunkw Bismarcka z

Bleichrderem. Bleichrder - by to bankier ydowski w Berlinie, berliski agent
domu Rotszyldw. Bismarck by z nim niemal przez cae ycie w zayych
stosunkach, zarwno osobistych, jak finansowych, jak i politycznych, z czego mu
nieraz i z wielu stron czyniono zarzuty. Nazwisko jego snuje si przez ca
ksik Jhlingera.
Bleichrder odgrywa du rol polityczn. W rzeczywistoci - pisze
Jhlinger - zdaje si by Bleichrder czym w rodzaju tajnego dyplomaty
(Geheim-Diplomat) Bismarcka, ktry w trudnych chwilach nie tylko by
wzywany do rady, ale czstokro by uywany do roli czynnej. Potwierdza to i
Keudell, gdy mwi, e zadania dawane przez Bismarcka Blelchrderowi miay za
skutek, i Bleichrder czu si wsppracownikiem Ministerstwa Spraw
Zagranicznych i gdy mwi o Bismarcku, okrela go, jako swego szefa.
Wyjtkowe stanowisko, jakie Bleichrder zajmowa, byo naturalnie cile tajne.
Nawet w samym ministerstwie nie znano zdaje si przyczyny czstych wizyt
Bleichrdera70. Wymieniony wyej Carl Paasch by zdania, e to nie kanclerz
Rzeszy, ale p. von Bleichrder rzdzi Ministerstwem spraw zagranicznych w
Berlinie71. Jhlinger pisze, e Bismarck u Bleichrdera znajdowa szybsze
zrozumienie swych planw narodowych, ni u Aryjczykw z opozycji72.
Bleichrder zosta, na wniosek Bismarcka, przyjty do stanu dziedzicznej
szlachty. Jakie motywy poda Bismarck w swoim czasie u cesarza przy wniosku
o nobilitacj tajnego radcy handlowego Bleichrdera - pisze Jhlinger - nie da si
ustali, bo jak stwierdziem, Bismarck zada wwczas nadania szlachectwa
ustnie. Pisemnego uzasadnienia nie ma ani w ministerium pastwowym, ani w
urzdzie heroldii, ani w archiwum domowym. Najwidoczniej, cesarz Wilhelm I
by osobicie dokadnie zorientowany w politycznych zasugach Bleichrdera,
tak, e pisemnego wniosku wcale nie potrzebowa73.
Jeden z dygnitarzy pruskiego MSZ i zaufany czowiek Bismarcka, von
Keudell, pisze w swych wspomnieniach: otrzymaem polecenie, by stale pana
Bleichrdera o pooeniu w polityce zagranicznej, o ile nie byo ono trzymane w
tajemnicy, na danie informowa, aeby wynurzenia okrelonego charakteru,
ktre- minister zachowywa dla siebie, mg on szybko i trafnie zrozumie74.
70

Ibid, 93.

71

Ibid, 118.

72

Ibid, 19.

73

Ibid, 91.

74

Ibid, 93.

Naley doda, e von Keudell zosta urzdnikiem pruskiego MSZ w roku 186375,
a wic by moe w tym wanie roku otrzyma to polecenie od Bismarcka.
Jak widzimy wic, Bismarck, zgodnie z prastar tradycj polityki pruskiej, w
dziaalnoci swojej szed z ydami najcilej rka w rk. Starajc si ydw
nigdy nie drani, a nawet gdzie si tylko da, ich popiera, korzysta w zamian z
szerokiego poparcia z ich strony. Wiadomo jest np., e Bleichrder sfinansowa
mu wojn 1866 roku76.
Mia on poza tym wrd ydw zaufanego przyjaciela i agenta w osobie tego
Bleichrdera. Czowiek ten, jako przedstawiciel domu Rotszyldw w tak duym
centrum, jak Berlin, by niewtpliwie wysoko ustosunkowany w koach
ydowskich i do najwyszych orodkw ydowskich mia dostp. Odgrywa on
dla Bismarcka rol agenta politycznego, o zadaniach cile zakonspirowanych.
Najwidoczniej, rola jego bya szczeglnie dua w roku 1863, skoro Bismarck
uatwi sobie w tym bodaj roku rozmowy z nim przez zlecenie i
przygotowywania go do tych widocznie czstych rozmw. Pooy on wida
due zasugi, skoro nadano mu szlachectwo. Ale wida byy to zasugi w
dziedzinie bardzo poufnej - skoro nie uznano za stosowne umieszcza w
archiwum ich opisu. Mimowoli przypomina si tu tajemniczo, z jak Bismarck
traktowa spraw polsk, rwnie nie pozwalajc jej wyuszcza na pimie p.
Hintzpeterowi.
C to byy za zasugi? - Zapewne z zupen cisoci nie dowiemy si o tym
nigdy. Ale nikt nam nie moe zabroni wysunicia hipotezy, e Bleichrder
komunikowa si z czoowymi ydami polskimi - by moe z rabinem Meiselsem
lub innymi - i e jego to inspiracji, a raczej porednictwu, mamy do
zawdziczenia powstanie styczniowe.
Na zakoczenie przytoczmy jeszcze przypuszczenie Pawa Popiela o tym, e
swoj wojn z katolicyzmem (Kulturkampfem) spaca on jakie zobowizania,
zacignite wobec masonerii: U czowieka tak genialnego, jak ks. Bismarck,
trudno wytumaczy sobie niezmierny bd, jaki popeni wywoaniem
Kulturkampfu; e to by bd, najlepszym dowodem, i go si wyrzeka dzisiaj i
naprawia go. Ale pytam, czy Bismarcka na tyle zalepia namitno, czy te w
1870 r. zacign zobowizania wzgldem tajnych towarzystw i przyrzek im
zniszczenie Rzymu?77. Trudno przej obojtnie obok tej uwagi, napisanej

75

Czerpi te dat z ksiki Kucharzewskiego, Od biaego caratu do

czerwonego, tom VI, Warszawa 1933, str. 331.
76

Jhlinger, 91.

77

Pamitnik Pawa Popiela 1807-1892. Krakw 1927, str. 188.

wspczenie, przez starego ju wwczas i wytrawnego, a dobrze w stosunkach

europejskich zorientowanego polityka. A wszak zjednoczenie Niemiec nie
dokonywao si tylko w r. 1870, - pocztki jego sigaj roku 1863.

*
*

Polityka tych Polakw, ktrzy przyoyli rk do wywoania powstania

styczniowego, bya bdna i szkodliwa. Naley wobec tego zada sobie pytanie jaka polityka polska byaby wwczas dobra?
Od razu nasuwa si pytanie: czy dobra bya polityka margrabiego
Wielopolskiego?
Niewtpliwie - byo w niej wiele trafnych pierwiastkw. Mona nawet
powiedzie, e jej linie oglne byy generalnie trafne. Suszne byo m.in.
szukanie przymierza z Rosj i opieranie polityki polskiej, jako trzeciego partnera,
o zarysowujce si porozumienie rosyjsko-francuskie.
Szczegy jego dziaa politycznych byy jednak tego rodzaju, e wyniki jego
oglnego planu politycznego przekrelay. A aby oceni warto czyjej polityki
Ciekawa to posta, ten Pawe Popiel. Jest to rzadki przykad czowieka XIX wieku, majcego
pene zrozumienie roli masonerii. Ma on pogldy niemal zupenie podobne do dzisiejszych
pogldw narodowych; kady narodowiec przeczyta jego pamitniki z wielkim poytkiem.
Sowo masoneria czsto powtarza si w jego pamitniku. Jest on wielkim przeciwnikiem
zarwno powstania listopadowego, jak i styczniowego; i to nie tylko ex post, ale i wspczenie.
Nie przeszkodzio mu to zreszt, gdy powstanie listopadowe zamienio si w wojn, wstpi jako
ochotnik do wojska i dobrze speni sw powinno oniersk. W r. 1863, nie uznajc rzdu
powstaczego, dla zasady odmawia pacenia podatku na jego rzecz, mimo dorczanych mu na
pimie grb. (Rzd powstaczy wykonywa na swych przeciwnikach politycznych wiele
wyrokw mierci). Ale gdy zaczynaa si zmienia koniunktura midzynarodowa, gdy
zarysowywa si cie nadziei na interwencj mocarstw - wysa syna w szeregi powstacze.
Peen charakteru, osobicie odwany (w r. 1848 na ulicach w Krakowie wasnorcznie, z kilku
ludmi, wywraca barykady, bo jest przeciwnikiem zamieszek; o mao przy tym nie ginie),
rozumny, wyksztacony, ruchliwy i peen temperamentu, znajcy Polsk i Europ, dowiadczony
(jeszcze przed rokiem 1830 odgrywa ju pewn rol polityczn) - mimo to, nic nie moe w
polityce zdziaa, mimo, e cae ycie polityk si zajmuje. Dziwi si w swych pamitnikach, e
cokolwiek w yciu przedsibra, zawsze si nie udawao, nie dlatego, by le byo zrobione, lecz
dlatego, e jaki nieoczekiwany splot wypadkw stawa na przeszkodzie.
Nie rozumia tego, albo nie napisa, e rozumie, e to masoneria czuwaa nad nim troskliwie i
zamykaa przed nim wszystkie drogi. Wiek XIX nie by okresem, sprzyjajcym dziaalnoci
wiadomych wrogw masonerii.
Dzieem Popiela jest m. in. Czas krakowski; i to dzieo z rk Popiela wyrwano. Jeszcze za jego
ycia dostao si ono w rce Staczykw, o ktrych w pamitnikach wyraa si on do cierpko, a
ktrzy nastpnie poprowadzili polityk jawnie suc celom masoskim.

- trzeba bra w rachub nie tylko teoretyczn warto jej zaoe, lecz i
praktyczny sposb jej wykonania. Polityka margrabiego Wielopolskiego bya
tego rodzaju, e doprowadzia do wybuchu powstania styczniowego. Bo nie da
si zaprzeczy, e powstanie to nie byoby zapewne doszo do skutku, gdyby nie
byo zarzdzonej przez Wielopolskiego branki.
Branka ta wydaje mi si faktem tak niepolitycznym, tak jaskrawo dranicym,
w takie zreszt pooenie bez wyjcia stawiajcym ywioy, stanowice w
wczesnym Krlestwie najbardziej palny materia, tak jednym sowem
nietrafnym i szkodliwym - e nie zawaham si przed postawieniem hipotezy, na
adnych zreszt konkretnych poszlakach nie opartej - i Wielopolski, decydujc
si na zarzdzenie branki, musia ulec podszeptom masonerii. System dziaania
dwustronnego jest w technice przeprowadzania intryg masoskich czsto
stosowany: z jednej strony prowadzi si agitacj i akcj czynn w duchu
rewolucyjnym - z drugiej strony pcha si rzd w kierunku wystpie dranicych,
ktre akcji rewolucyjnej dostarczaj odpowiedniej podniety. Cala polityka
Wielopolskiego - w zasadzie suszna - bya w praktycznym wykonaniu tak
niezrczna, tak prowokacyjnie przeciwstawiajca si opinii publicznej, tak wiele
dajca okazji do oburzania si, e mimowoli ma si wraenie, jakby za plecami
Wielopolskiego staa jaka niewidoczna posta, w rozstrzygajcych momentach
potrcajca jego rami i nadajca jego ciosom cech niezgrabnoci i
niezamierzon si. Gdyby tak byo, wydarzenia ukadayby si z logik i
konsekwencj zaiste tragiczn: sprbowano najpierw naiwnego rodka
podburzania przez ulotki, gdy rodek ten zawid, zorganizowano przy pomocy
ydw szerok akcj rewolucyjn, a gdy i ta nie dala wynikw, popchnito rzd
rosyjski do represji i wywoano okrutn brank, ktra postawia najgortsze
ywioy w Krlestwie w pooenie bez wyjcia i pchna je do czynu rozpaczy.
Spotkaem si raz z informacj, e margrabia Wielopolski by masonem. Do
rda tej informacji nie zdoaem dotrze, podaj j wic na odpowiedzialno
mego informatora. Istniej jednak fakty, ktre informacji tej nadaj cech
prawdopodobiestwa.
Wielopolski by na swe stanowisko wysforowany przez rosyjskiego
dygnitarza - yda, Enocha. Np. Smoleski pisze o tym78: Gorczakow, ktry
pragn uspokojenia kraju bez uycia rodkw gwatownych, zgadza si na
pomysy memoriau (zoonego mu przez Enocha - przyp. mj), lecz kopota si
znalezieniem Polaka, zasugujcego na zaufanie rzdu i uzdolnionego do zajcia
stanowiska po Muchanowie. Dopiero, gdy przeczyta podsunity mu przez
Enocha Lettre d'un gentilhomme polonais (broszura Wielopolskiego - przyp.
78

Dzieje narodu polskiego, str. 548.

mj), zdecydowa si na zaproponowanie posady dyrektora gwnego Komisji

wyzna religijnych i owiecenia publicznego Wielopolskiemu - i od tego si
kariera polityczna Wielopolskiego zacza.
Wielopolski by rwnie tym, ktry wrd reform, jakie przeprowadzi,
przeprowadzi te i prawo o rwnouprawnieniu ydw. Reforma ta dokonaa
cakowitego przewrotu w pooeniu ydw w kraju, ogromnie wzmacniajc ich
stanowisko. Nawiasowo mwic, jest to jedyna z reform Wielopolskiego, ktra
po powstaniu styczniowym nie zostaa cofnita i pozostaa nadal w mocy...
Polityk trzeciego, prcz Czerwonych i Wielopolskiego, obozu w
wczesnym Krlestwie - silnej liczebnie i politycznie partii Biaych,
sterowanej przez Andrzeja Zamoyskiego - najmniej mona posdza o koneksje
masoskie. W obozie tym, grupujcym ywioy zarazem aktywne i rozwane, a
szczerze narodowe, najwicej byo danych na wyonienie z siebie trafnej
narodowej polityki. W praktyce te, polityka Biaych bya w wczesnych
stosunkach przez dugi czas polityk, najlepiej potrzebom kraju odpowiadajc.
Niestety, brako jej szerszej myli politycznej i szerszego planu. Bdem byo
obozu Biaych, e nie umia on, czy nie chcia poprowadzi - tylko e nie tak
kanciasto i w niezgodzie z opini publiczn - polityki opartej o te same
podwaliny, co akcja Wielopolskiego: o zasad wspdziaania polsko-rosyjskofrancuskiego. Bdem byo rwnie, i - po dugich wahaniach i po duszym
okresie abstynencji - popar ostatecznie powstanie, wszczte przez nik gar
konspiratorw z obozu czerwonych, wszczte wbrew zdaniu biaych i bez
ich poparcia skazane nieuchronnie na bardzo szybk likwidacj.
A tymczasem droga wczesnej polityki narodowej bya przecie tak wyrana!
Wskaza nam j wszak sam Bismarck. We wspomnieniach swoich pisa on o
moliwoci odzyskania przez Krlestwo konstytucji z lat 1815-1830, to znaczy
ponownego utworzenia z Krlestwa psamodzielnego pastewka. Pisa rwnie
o moliwoci utworzenia polskiego pastewka zupenie samodzielnego, ale
obejmujcego tylko zachodni cz Krlestwa, moe nawet bez Warszawy. Pod
koniec ycia powiedzia wreszcie - w mowie w Varzin do pielgrzymki
zachodnioprusakw79 79) sowa nastpujce: Gdyby si polskie marzenie
urzeczywistnio, przede wszystkim Gdask byby zagroony. Polacy musieliby
Gdask anektowa. Pozna, pomyl oni sobie, i tak nam nie ucieknie. Tam jest
arcybiskup. Ale Gdask byby pierwszym przedmiotem podliwoci
warszawskiego pastwa. Ewentualnoci, e Polacy zrezygnowaliby z zamiaru

79

Dnia 23 wrzenia 1894, mowa Der polnische Adel und der Umsturz. Patrz: Frst Bismarcks
Reden, herausgegeben von Philipp Stein, Leipzig, Verl. v. Philipp Reclam jun., tom XIII, str. 107.

uzyskania Gdaska przeciwstawiaby si konieczno pastwowa polskiego

pastwa.
Naleao skorzysta z wczesnych nastrojw rosyjskich i wytworzy orodek
siy politycznej i pastwowej polskiej na terytorium zaboru rosyjskiego - za
zgod Rosji. Naleao dopomc do powstania silnego bloku politycznego polskorosyjsko-francuskiego i przy pomocy tego bloku rozbi bynajmniej jeszcze
wwczas - przed zjednoczeniem Niemiec - niezbyt silne Prusy. Naleao
powikszy pastwo polskie o Gdask i Pozna, a moe i o Krlewiec, Opole, a
nawet Wrocaw. Tym sposobem, w ukadzie si na wschodzie Europy, Polska
zajaby na og miejsce Prus. A wwczas - naleao rozpocz gr polityczn
midzy rozdzielonymi siln rozbienoci interesw na Bakanach Austri i
Rosj, celem stopniowego odzyskania reszty ziem polskich, znajdujcych si w
posiadaniu tych dwch pastw. Zarwno Rosja, jak Austria musiay nieuchronnie
przej w kocu przez okres powanych procesw rozkadowych,
spowodowanych nienowoczesnym charakterem tych pastw. Uatwioby to
oderwanie ziem polskich. A poniewa staoby si to zapewne o wiele wczeniej,
ni w latach 1918 do 1921, wic odzyskalibymy zapewne dorobek o wiele mniej
zniszczony i z pewnoci terytorialnie o wiele rozleglejszy. By moe, nie byoby
jeszcze wwczas za pno myle nawet i o dostpie do morza Czarnego, nie
mwic o szerokim oparciu si o Batyk na przestrzeni od Kurlandii po Supsk.

POLSKA NA DRODZE DO NIEPODLEGOCI

POWSTANIE RUCHU WSZECHPOLSKIEGO

Pocztkiem wejcia Polski na drog do odzyskania niepodlegoci byo
powstanie odnowionej polskiej myli politycznej, stawiajcej sobie za cel
- nie w sposb romantycznie literacki, lecz w sposb realny odbudowanie tej niepodlegoci - oraz powstanie wielkiej organizacji
politycznej, pragncej myl t wciela w ycie.
Narodzi si w Warszawie w modym pokoleniu prd mylowy rwnoczenie ambitny i trzewy - kty zapragn wyj z ciasnoty i
zduszenia popowstaniowego i obj cao ycia polskiego we wszystkich
dzielnicach z myl o ich przyszym zjednoczeniu i niepodlegoci, a
zarazem rozway w sposb rzeczowy i trzewy moliwo znalezienia
drg, ktre by do tej niepodlegoci miay doprowadzi. Prd ten znalaz
swj zewntrzny wyraz w zaoonym w Warszawie w roku 1886
tygodniku Gos, ktry mimo wskoci ram zostawionych jego
dziaalnoci przez rosyjsk cenzur zdoa zapocztkowa nowoczesn
polsk szko polityczn. Na czele tego rodzcego si nowego ruchu
umysowego, ktry z powodu obejmowania przeze wszystkich trzech
zaborw nazwano pniej ruchem wszechpolskim, stan mody
publicysta, prawdziwy twrca nowoczesnej polskiej myli politycznej, Jan
Ludwik Popawski (ur. w r. 1854, zm. w r. 1908).
W tyme roku 1886 grupa emigrantw polskich w Szwajcarii zaoya
tajn organizacj, Lig Polsk, w ktrej statucie jako cel jej dziaalnoci
postawione byo odbudowanie niepodlegej Polski. Organizacja ta obja
patriotyczny odam modego pokolenia polskiego we wszystkich trzech
dzielnicach i staa si wyrazem organizacyjnym rodzcego, si nowego
ruchu politycznego. W r. 1893 ulega ona reorganizacji i zmienia nazw
na Lig Narodow. Stanli wwczas na jej czele trzej najwybitniejsi
przedstawiciele odnowionej myli politycznej polskiej: J. L. Popawski,
Zygmunt Balicki (1858-1916) i Roman Dmowski (ur. w r. 1864).
Organizacja ta, pozostajca nadal organizacj tajn, oplota gstymi nimi
ca Polsk, stwarzajc dla wszystkich trzech zaborw jednolite
kierownictwo polityczne. Organizacja ta wczenie znalaza si w walce z
masoneri1.
1

Liga Polska bya silnie przeniknita przez wpywy masoskie. Powstanie Ligi Narodowej, ktre
byo wewntrznym zamachem stanu w Lidze Polskiej, wpywy te odseparowao. Trzeba jednak
stwierdzi, e wpywy te wci usioway - i po dzi dzie usiuj - w szeregi obozu narodowego si
przescza i walka z nimi, wzgldnie praca nad ich tpieniem naley do staych trosk tego obozu.

W roku 1895 kierownictwo ruchu przeniesione zostao do Galicji.

Zaoony w tym roku Przegld Wszechpolski we Lwowie - w warunkach
wikszej swobody wypowiadania myli, ni w zduszonej cenzur Warszawie sta si kuni nowoczesnego programu politycznego polskiego, majcego drog
mozolnego i wytrwaego wysiku doprowadzi do niepodlegoci. Lektura
Przegldu Wszechpolskiego jest i dzisiaj jeszcze dla mylcego politycznie
Polaka pouczajcym rdem wiedzy politycznej, a zarazem wspaniaym i
krzepicym obrazem narodzin nowej polityki polskiej w wielkim stylu, po raz
pierwszy od czasw Jana Sobieskiego opartej na szerokim planie politycznym i
na trzewej logice i konsekwencji dziaania.
Praca ruchu wszechpolskiego, oraz realizujcej jego cele Ligi Narodowej
sza rwnoczenie w szeregu kierunkw. Jednym z tych kierunkw bya praca
mylowa, majca na celu zbadanie pooenia Polski w wczesnej sytuacji
politycznej w Europie, znalezienie drg ruszenia sprawy polskiej z miejsca,
okrelenie poszczeglnych celw polityki polskiej zarwno na chwil biec,
jak i na dalsz met, zdanie sobie sprawy z tego, gdzie ley istotny interes
narodowy polski w takich sprawach jak np. sprawa przyszych granic pastwa
polskiego itp. - innym kierunkiem dziaania Ligi Narodowej byo kierowanie
biec polityk polsk zarwno w wewntrznych sprawach trzech zaborw, jak
i w dziedzinie szerokich zagadnie midzynarodowych - przez co wysunite
przez myl polityczn obozu wszechpolskiego wskazania polityczne znajdoway
praktyczn realizacj. Bardzo wanym wreszcie kierunkiem dziaania obozu
wszechpolskiego i Ligi Narodowej bya dziaalno wychowawcza wobec
spoeczestwa i przygotowywanie go do wielkich obowizkw, ju wkrtce
majcych spa na jego barki - bya praca, majca na celu osignicie dojrzaoci
narodu.
Obz wszechpolski rozumia, e tylko wtedy moliwe bdzie odzyskanie
niepodlegoci, gdy zmierza do niej bdzie nie tylko cienka warstwa szlachty i
inteligencji, ale cay nard. Obz wszechpolski postawi sobie za cel przetworzy
wewntrzn budow spoeczestwa polskiego w duchu demokratycznym podnie kulturalnie, uwiadomi narodowo i zmobilizowa politycznie polski
lud - wyzyska utajone siy, drzemice w polskiej wsi, polskim drobnem
mieszczastwie, najszerszych warstwach spoecznych polskiego narodu. W cigu
paru dziesitkw lat, poprzedzajcych wybuch wielkiej wojny, ruch
wszechpolski i kierowana przeze tajna organizacja byy utajon spryn wielu
dziaa na pozr skromnych i przyziemnych - kulturalno-owiatowych,
gospodarczych i innych - majcych na celu unarodowienie polskiego ludu,
pomnoenie spoecznego dorobku polskiego, a tym samym powikszenie si
politycznych narodu polskiego. Dziki wysikowi zbiorowemu, organizowanemu

i kierowanemu przez ruch wszechpolski, spoeczestwo polskie (przechodzce

wanie szereg samorodnych przemian gospodarczych i spoecznych, mogcych
zarwno pomnoy si narodu polskiego o si polskiego ludu, jak i stworzy
midzy tym ludem a inteligencj przepa) - ulego gruntownemu
przeksztaceniu w duchu demokratycznym. Stao si spoeczestwem
nowoczesnym, w ktrym wszystkie warstwy spoeczne oywione s jedn myl
i jednym uczuciem, oraz w zasadniczych sprawach poddane s wsplnemu
kierownictwu. Uczynio to z narodu polskiego wielk, cho pozbawion dotd
wasnego pastwa, polityczn potg.
Tam gdzie to byo moliwe, obz wszechpolski stwarza sobie dla celw
polityki biecej zewntrzny swj odpowiednik w postaci jawnego stronnictwa
politycznego. Najwczeniej powstao takie stronnictwo - pod nazw stronnictwa
demokratyczno-narodowego - w Galicji, tj. tam, gdzie jego powstaniu nie
staway na przeszkodzie zewntrzne warunki polityczne. Stronnictwo to objo
powany odam spoeczestwa galicyjskiego i byo w stanie prowadzi w
zaborze austriackim samodzieln, szeroko zakrelon polityk narodow. W
zaborze rosyjskim stronnictwo takie mogo powsta dopiero po roku 1905.
Wkrtce po swoim powstaniu zapanowao ono cakowicie nad yciem
politycznym Krlestwa, oraz stworzyo sobie mocne punkty oparcia na kresach.
W zaborze pruskim, gdzie spoeczestwo polskie na stronnictwa si na og nie
dzielio, powstanie stronnictwa demokratyczno-narodowego byo zbyteczne.
Cao bowiem akcji politycznej polskiej bya tam pod wpywem ruchu
wszechpolskiego.
Stronnictwo demokratyczno-narodowe prowadzio w duchu wszechpolskim
biec polityk pod zaborami. Tajna Liga Narodowa prowadzia polityk
obliczon na cel dalszy: prowadzia akcj, zmierzajc do niepodlegoci2 2).
2

Mwic o powstaniu ruchu wszechpolskiego - niepodobna pomin milczeniem politycznego

wyznania wiary tego ruchu, jakim si staa ksika Romana Dmowskiego Myli nowoczesnego
Polaka, ktra ukazywaa si w formie artykuw w Przegldzie Wszechpolskim w roku 1902, a
po raz pierwszy wysza w wydaniu ksikowym w roku 1903.
Nie mwic o innych jej znakomitych zaletach, ktre czyni z niej dzieo polityczne po dzi
dzie nie tracce aktualnoci i stanowice podstaw lektury politycznej kadego inteligentnego
Polaka, ksika ta zasuguje na uwag jako wyraz zdecydowanego, a zarazem bardzo realnie
pojmowanego denia do niepodlegoci pastwowej. Przeciwnicy obozu narodowego uporczywie
szerz dzi legend, e obz narodowy przed rokiem 1914, czy nawet 1917 do niepodlegoci nie
dy. Oto par cytatw z tej napisanej w 1902 roku ksiki (stronice podaj wedug wydania
czwartego) wiadczcych, jak dalece legenda ta mija si z rzeczywistoci: Pod wpywem
postpujcej szybko przerbki spoecznej narodu przyjdzie czas, e Polacy nie tylko si stan zdolni
do stworzenia samoistnego, silnego pastwa, ale e to pastwo stanie si koniecznoci. I ten czas
moe wcale nie jest bardzo odlegy (str. 56). Prusacy... zmusili... i zmuszaj coraz bardziej

zachodni odam naszego narodu do wydobycia z siebie tych zdolnoci, tych si, ktre s nie tylko
potrzebne do istnienia dzisiaj, ale ktre jedynie umoliwi nam w przyszoci zdobycie samoistnego
bytu politycznego i utrzymanie ywotnego, silnego pastwa polskiego (str. 77-78). Szybko
nastpi musi nasze ponowne wystpienie na aren dziejow, jako twrczego pastwowo,
rosncego w potg narodu, kiedy przodujce dzi w cywilizacji narody, a przynajmniej niektre z
nich, widocznie si ju chyl ku staroci, przed nami le nowe narodziny polityczne, poczone z
odrodzeniem cywilizacyjnym (str. 118). Kierunek narodowy... stopniowo rozwijajcy program
szerokiej pracy i walki narodowej, majcej rwnie doprowadzi do pozbycia si niewoli, do
zdobycia niepodlegoci; niepodlego pastwowa wszake nie jest tu traktowana jako cel
ostateczny, ale jako rodek, Jako najwaniejszy warunek szerokiego narodowego rozwoju (str.
150-151). Patriotyzm nowszego pokroju... chce... nard... uczyni zdolnym do wielkiej walki o
rzecz najwaniejsz, o pastwow niepodlego (str. 154). Kto powiada, e chce niepodlegej
Polski, ale zastrzega si, e musi ona koniecznie by rzeczpospolit socjalistyczn, lub oburza si
na myl, e Polska mogaby mie swych andarmw, policj, wizienia, e mogaby si opiera na
bagnetach i panowa nad kim, co sobie nie yczy jej panowania, ten sobie drwi z idei
niepodlegoci (str. 180). I tak dalej.
A w rozprawie Podstawy polityki polskiej, ogoszonej w czerwcu 1905 w Przegldzie
Wszechpolskim, a nastpnie, poczynajc od trzeciego wydania (rok 1907) doczonej do Myli
nowoczesnego Polaka, znalaz si ustp, ktry dosadnie owietla legend goszc, e endecy
marzyli najwyej o autonomii:
Bierne dusze, dla ktrych wszelkie zmiany w pooeniu narodu do tego si sprowadzaj, czy
mu bdzie usane wygodne, czy twarde oe spoczynku, bd spodziewaj si, e przewrt w Rosji
zdejmie z nas cay ucisk i przyniesie skoczony ustrj autonomiczny, poza ktrym nic im do
yczenia nie pozostanie, bd twierdz, e dla takich lub innych przyczyn niewiele si zmieni i
pooenie nasze zostanie cikie jak byo. My, nie bdc ani z jednymi, ani z drugimi w zgodzie,
twierdzimy, e bdziemy mogli i bdziemy musieli sami o sobie coraz wicej myle i sami los
swj urabia.
Wedug naszego mniemania, przed nami wcale nie otwiera si okres wygodnego spoczynku na
onie konstytucji i autonomii, ani doba przymusowego spokoju w murach wiziennych.
Wstpujemy bodaj w czasy bardzo niespokojne i zmienne, w ktrych nie wolno nam zgin, ale z
ktrych przeciwnie winnimy wyj zwycisko. Nasza nawa narodowa zmuszona bdzie eglowa
po burzliwych morzach - musimy tedy opatrzy jej wizania, da jej ster pewny i w siln do go
uj. Musimy stworzy rzd w narodzie i zdoby dla niego oglny posuch (str. 265-266).

SKIEROWANIE FRONTU PRZECIW NIEMCOM

Podstawowym dorobkiem myli politycznej obozu wszechpolskiego
byo zrozumienie, e gwnym i najbardziej niebezpiecznym wrogiem
Polski jest nie Rosja, lecz Niemcy (Prusy).
Gwny front dotychczasowej walki narodowej, skierowanej na
faszywy tor przez niepotrzebne powstania, zwraca si przeciwko Rosji.
Rosja uwaana bya za gwnego wroga - Niemcy za za wroga
drugorzdnego, a Austria nieomal za poytecznego dla Polski
sprzymierzeca. Myl polityczna obozu wszechpolskiego - myl
Popawskiego i Dmowskiego - zrozumiaa, e istot sprawy polskiej jest
walka polsko - niemiecka, a najwaniejszym, decydujcym o przyszoci
tej sprawy skrawkiem ziemi s ziemie zaboru pruskiego. Popawski i
Dmowski zrozumieli, e nie moe by niepodlegej Polski bez Poznania,
bez Pomorza, bez dolnej Wisy i bez wybrzea morskiego - e gdyby
nawet powstao pastewko polskie bez tych warunkw, to byoby ono
sabe i niezdolne do duszego ycia. Nie ma nad Wis miejsca na sabe
pastewko - stoczone midzy potnymi ssiadami. Pastwo polskie
moe by albo pastwem silnym, albo wcale nie istnie. Trzecia
moliwo w istocie wcale nie zachodzi. Postawili wic jako zasad, e
dy naley nie do samej tylko niepodlegoci - niepodlegoci maego,
zalenego od ssiadw i skazanego na ponown zagad pastewka, w
ktrym jak si wyrazi Dmowski, odbywaaby si tylko zabawa w
dorosych ludzi - lecz naley dy od razu do utworzenia pastwa
silnego i niezalenego w caym znaczeniu tego sowa: do Wielkiej Polski.
A nieodzownym warunkiem istnienia Wielkiej Polski jest posiadanie przez
ni zwartego i rozlegego geograficznego obszaru obejmujcego w caoci
dorzecze Wisy oraz rzek ssiednich i sigajcego od gr a po morze. A
wic posiadanie nie tylko Kongreswki lecz rwnie i Poznaskiego i przede wszystkim - Pomorza1. Jan Ludwik Popawski i Roman Dmowski
1

Po raz pierwszy wypowiedziana zostaa ta myl ju w r. 1887 przez J.L. Popawskiego w artykule
rodki obronne w Gosie. Napisa on wwczas midzy innymi: Nasi politycy marz jeszcze o
Wilnie i Kijowie, ale o Pozna mniej dbaj, o Gdasku zapomnieli prawie zupenie, a o Krlewcu i
Opolu nie myl zgoa. Czas ju zerwa z t tradycj, ktra pasowaa na bohaterw Jeremich
Winiowieckich, a na pastw niemieckim katom oddawaa Kalksteinw. Czas ju po tylu wiekach
bkania si po manowcach wrci na star drog, ktr ku morzu trzebiy krzepkie donie wojw
piastowskich. Pniej myl t, wypowiedzian jeszcze niemiao i oglnikowo, rozwijano i
pogbiano, a j przeksztacono w cakowity system polityki.

zrozumieli poza tym, e posiadanie Poznaskiego i Pomorza jest take

nieodzown podwalin mocarstwowego stanowiska Prus - tote z myl o
utracie tych ziem Prusy nie pogodz si nigdy i na mier i ycie bd
zawsze ich broni (podczas, gdy Galicja dla Austrii i Kongreswka wraz z
czci Kresw dla Rosji s posiadociami wprawdzie cennymi, lecz w
caoksztacie ycia pastwowego odgrywajcymi rol drugorzdn, a wic nie
mogcymi wzbudzi zbyt duego alu w razie ich utraty). Tote obz
wszechpolski zrozumia, e podstawowym warunkiem odzyskania przez Polsk
istotnej niepodlegoci jest jak najszybsze wydarcie Poznaskiego i Pomorza
Prusom, a wic usunicie najwikszej zapory, stojcej w odbudowaniu Pastwa
Polskiego na przeszkodzie. I e uskutecznione to by musi prdko, gdy
zaborowi pruskiemu grozi wynarodowienie - (w razie dalszego, dugiego
pozostawania pod panowaniem pruskim, moe on si zamieni na co w rodzaju
lska wrocawskiego).
Obz wszechpolski zrozumia poza tym, ze koniunktura dla odzyskania przez
nard polski niepodlegoci ju si zblia. Nieuchronne jest bd stopniowe
przeksztacenie si ustroju Rosji w duchu bardziej nowoczesnym, bd te
rewolucja w Rosji, co i w jednym i w drugim wypadku przynie by musiao
znaczne wyodrbnienie ziem polskich. Nieuchronne jest rwnie rozpadnicie
si Austrii, a wic odpadnicie od niej Galicji. Nieuchronna wreszcie staje si
wielka wojna szeregu pastw przeciwko Niemcom, w ktrej Niemcy mog by
pobite, co umiejtna polityka polska mogaby wyzyska w kierunku odzyskania
zaboru pruskiego.
Jedyny fakt niepewny na drodze do odzyskania niepodlegoci, to bya
niepewno co do tego, czy Niemcy odnios klsk czy zwycistwo. W interesie
narodu polskiego byo przyczyni si do ich klski.
Tak, jak w cigu wieku XIX gwnym deniem Polakw byo pokonanie
Rosji, byo znalezienie dla pokonania Rosji odpowiednich sojusznikw, oraz
wykrzesanie dla walki z Rosj si z siebie samych, podczas gdy walka narodowa
w pozostaych dwch zaborach uwaana bya za walk drugorzdn o
charakterze gwnie obronnym, tak dziki polityce obozu wszechpolskiego nard
polski w swoich wiadomych i mylcych politycznie odamach zrozumia, e
gwna walka, toczona wwczas przez nard polski - walka o dziejowym
znaczeniu - to jest walka z Niemcami.
Nard polski obrci si frontem przeciw Niemcom.

WOJNA ROSYJSKO-JAPOSKA I JEJ SKUTKI

Pastwo rosyjskie, ktre przed kilkuset laty zajmowao odosobniony obszar
na rodkowej, odcitej od mrz rwninie wschodnioeuropejskiej, przedsiwzio
jak wiemy, w ostatnich paru stuleciach szereg podbojw w kierunku zachodnim i
zawadno czci ziem polskich, krajami nadbatyckimi (dzisiejsz otw,
Estoni i Finlandi) oraz przede wszystkim - szerokim pasem ziem, dajcych
mu dostp do morza Czarnego.
Ale te podboje rosyjskie w kierunku zachodnim byy zupenym drobiazgiem
w porwnaniu do podbojw, przedsiwzitych przez Rosj na wschodzie. Ju w
poowie wieku XVI, podbia Rosja pastwa tatarskie nad Wog, zdobywajc
tym samym dorzecze tej rzeki i dostp do morza Kaspijskiego. W kocu wieku
XVI podbia cz zachodniej Syberii. W wieku XVII i XVIII opanowaa
wiksz cz Syberii, a po ocean Spokojny. W wieku XIX wreszcie podbia
ostatecznie Kaukaz, podbia stepy Kirgizkie i Turkiestan, przez co usadowia si
mocno w Azji rodkowej, oraz zacza napiera na nalec do Chin Manduri,
Mongoli i Kore.
Jak to okreli .Roman Dmowski - kilkuwiekowe podboje Rosji na wschodzie,
to bya przede wszystkim walka ze stepem. Nie byo na wschd od Rosji silnych
pastw, z ktrymi musiaaby ona z trudem walczy. Wrogiem by tam step.
Olbrzymia przestrze ziem, nie poddanych niczyjej wadzy, na ktrych kotoway
si nieujarzmione i nieokieznane, wdrowne ludy pasterskie. To ssiedztwo
stepu, ktry trudno byo opanowa, tak jak trudno jest opanowa morze, lecz z
ktrego strony nie grozio adne powaniejsze niebezpieczestwo, dawao Rosji
mocne oparcie za plecami w czasie jej wojen zdobywczych na zachodzie. Nie
majc od wschodniej ciany innych wrogw, poza plemionami dzikich
koczownikw, moga Rosja z atwoci pozwoli sobie na dugotrwae wojny
zdobywcze na zachodzie, zwrcone przeciw Polsce, przeciw Szwecji, przeciw
Turcji, przeciw siom Napoleona.
Ale nadszed czas, gdy Rosja wreszcie stepem owadna. Dzikie pustkowia
zamieniy si na ludny kraj. Plemiona koczownikw ujte zostay elazn rk
wadzy pastwowej - czciowo nawet zabray si do rolnictwa. Wyrosy na
stepie due miasta i nieprzeliczone wsie. Pojawiy si na stepie drogi, a nastpnie
i koleje. any pszenicy i kukurydzy, a nawet pola baweny wyrosy tam, gdzie
do niedawna byo tylko bujne pastwisko.
Step sta si czci Rosji. Zruszczy si nawet pod wzgldem narodowym,
zaludni si bowiem caym mrowiem osadnikw rosyjskich. Step przesta by
oson Rosji - zamieni si w kraj, ktry sam yje yciem bogatym i

wszechstronnym i sam wart jest tego, aeby go broni. Zamiast stepu wschodnim ssiadem Rosji stay si due pastwa, lece po jego drugiej stronie.
Rozwj gospodarczy nowych azjatyckich posiadoci Rosji sprawi, e Rosja
musiaa si zacz troszczy o nadanie tym posiadociom dogodniejszego
geograficznego ksztatu. Musiaa za przede wszystkim zacz si troszczy o
zdobycie dla nich szerokiego dostpu do najbliszego im morza: do oceanu
Spokojnego.
Popchno to Rosj do zaborw kosztem Chin. Rosja zagarna (rzekomo
tytuem dzierawy) pwysep Kwantungski w Chinach i zbudowaa na nim
port i twierdz: Dalnij i Port Artura. By to jedyny port rosyjski nad Oceanem
Spokojnym w zimie nie zamarzajcy, a wic zawsze dla okrtw dostpny.
Zbudowaa ponadto wasn kolej przez terytorium chiskie - kolej mandursk czc ten port z obszarem pastwowym rosyjskim.
By to tylko pocztek. Po tych pierwszych zdobyczach nieuchronnie musiay
pj nastpne, ktre by day Rosji mocne nad Oceanem Spokojnym oparcie.
Zagraao to bezpieczestwu dwch pastw: Chin, oraz Japonii.
Chiny byy pastwem pogronym w rozstroju, nie mogy si wic na
naleyty odpr zdoby. Ale co innego byo z Japoni.
Japonia ya wprawdzie od wiekw w odosobnieniu, nie majc adnej
stycznoci z Europ i pozostajc za ni w tyle pod wieloma wzgldami - bya
jednak pastwem silnym i oywionym bardzo mocnym duchem narodowym. W
drugiej za poowie wieku XIX zreorganizowaa si na sposb europejski,
przyswoia sobie wszystkie zdobycze Zachodu i tym sposobem staa si potg
w penym tego sowa znaczeniu.
W lutym roku 1904 Japonia nieoczekiwanie wypowiedziaa Rosji wojn.
Zacza si wojna rosyjsko-japoska, w ktrej armia i flota rosyjska ponosiy
klsk po klsce.
Wojna ta wzbudzia gromkie echo w Polsce. Echo to byo dwojakiego
rodzaju.
Obz wszechpolski rozumia, e klski rosyjskie na wschodzie pozbawiaj
Rosj czci jej zdobyczy nad oceanem, a wic jej oparcia o morze - i stawiajc
w wielkim niebezpieczestwie ogromn cz jej posiadoci azjatyckich,
zmusz Rosj na szereg lat nastpnych do skupienia wszystkich jej si w Azji.
Zepchnie to zainteresowanie Rosji sprawami polskimi na ostatni plan. Dziki
temu nie bdzie Rosja moga wiza si z Niemcami dla wsplnego zaatwiania
sprawy polskiej, lecz zmuszona bdzie dba o zapewnienie sobie swobody
ruchw na wschodzie kosztem wycofania si ze wszelkich wielkich poczyna
politycznych na zachodzie, a wic i z dotychczasowej swej polityki w sprawie
polskiej. Bdzie poza tym musiaa - jeli nie zaraz, to wkrtce - unowoczeni

swj ustrj wewntrzny, przygotowa swe pastwo do wielkich i trudnych

zmaga zewntrznych, a wic wprowadzi wielkie wewntrzne reformy
polityczne, ktre ju od dawna byy koniecznoci, lecz ktre teraz coraz mniej
bdzie mona odwleka. Nie daoby si to osign bez zreformowania metod
rzdzenia rwnie i na ziemiach polskich, a wic bez dopuszczenia ludnoci
polskiej do udziau w sprawowaniu wadzy na tych ziemiach. Byoby to czym
podobnym do reform austriackich z r. 1867 i przynioso by podobne do nich
skutki - a e dotyczyoby to znacznie wikszej czci Polski, anieli Galicja,
wic i wpyw, jaki by to wywaro na pooenie narodu polskiego byby znacznie
wikszy. Tote klska Rosji na wschodzie stwarza dogodn koniunktur dla
posunicia sprawy polskiej naprzd, pod warunkiem, by tej koniunktury nie
zmarnowa przez jakie kroki nierozwane, lecz by wyzyska j w kierunku
stopniowego posunicia naprzd sprawy wyodrbnienia ziem zaboru rosyjskiego
z caoci rosyjskiego ycia pastwowego, a nastpnie doczeka si dogodnej
chwili do zwrcenia wszystkich si narodu polskiego przeciw Niemcom.
ywioy natomiast w Polsce, ktre nie odznaczay si t dojrzaoci
polityczn, co obz wszechpolski, zrozumiay klsk Rosji w walce z Japoni
jako haso do powstania, zwrconego przeciw Rosji. Nie rozumiay one tego, e
powstanie takie adnego poytku przynie Polsce nie moe, gdy po pierwsze
nie ma ono widokw na zwycistwo, a po wtre nie naruszy ono si gwnego
wroga Polski jakim s Niemcy, lecz zmarnuje tylko i wyniszczy siy narodu
polskiego. W istocie, powstanie takie tylko wrogom Polski, a zwaszcza
Niemcom, lecz nie Polsce, wyj by mogo na korzy.
Mody dziaacz socjalistyczny, Jzef Pisudski uda si w podro do Japonii,
by przedoy Japoczykom projekt wywoania powstania w Polsce.
Natychmiast uda si tame Roman Dmowski - i zabiegi Pisudskiego
sparaliowa. Japonia odmwia powstaniu poparcia.
Powstanie do skutku nie doszo.
Ale tymczasem - w zgnbionej klsk wojenn Rosji wybucha rewolucja (w
r. 1905). Moliwo nastpienia w organizmie pastwowym rosyjskim tych
przeksztace, ktre by nieuchronnie prowadziy do wyodrbnienia i autonomii
znajdujcych si pod panowaniem rosyjskim ziem polskich, zjawia si ju teraz.
Przez prowadzenie polityki rozwanej, unikajcej przedwczesnego otwierania
kart, lecz zmierzajcej do odgrodzenia Kongreswki i przynajmniej czci
kresw od rosyjskiego rewolucyjnego chaosu oraz do wytworzenia tam si faktu
polskich czynnikw kierowniczych, ktre by nad poszczeglnymi dziedzinami
ycia kraju zapanoway, mona byo spolszczenie polityczne zaboru rosyjskiego
znacznie przyspieszy. T wanie metod i w tym samym czasie, Finlandia,
bdca rwnie pod panowaniem rosyjskim, zdoaa sobie zdoby daleko

posunit autonomi. A gdyby Kongreswka posiada autonomi, a wic gdyby

powrciy stosunki cho troch zblione do stosunkw z przed roku 1830 byoby to faktem ogromnie zwikszajcym widoki przyszej rozgrywki
politycznej polsko-niemieckiej.
Obz wszechpolski przystpi gorczkowo do akcji spolszczenia dwch na
pocztek dziedzin ycia kraju: szkolnictwa, oraz przede wszystkim najniszych jednostek administracyjnych, to jest gmin (gminy w zaborze
rosyjskim s wielowioskowe i stanowi jednostki do due). Przystpi obok
tego do szerszej akcji politycznej, zmierzajcej do pokonania na terenie
rosyjskim oporw, lecych na drodze nadania Kongreswce autonomii.
Akcja obozu wszechpolskiego napotykaa na wielkie przeszkody z dwch
stron. Po pierwsze ze strony partii ugodowcw, ktrzy ujawniali wobec Rosji
zupen ulego, a tym samym osabiali akcj obozu wszechpolskiego,
zajmujcego stanowisko wobec Rosji niezalene. Po wtre - ze strony polskich
socjalistw.
Socjalici przedsiwzili wwczas akcj wrcz niepoczytaln, ktra zepsua
znaczn cz tych moliwoci, ktre si wwczas przed spoeczestwem
polskiem zaboru rosyjskiego otwieray.
Rozpoczli oni ruchawk zbrojnych bojwek, ktra nie stawiajc sobie
adnego okrelonego celu (nie dc np. do ujcia gdziekolwiek w swoje rce
wadzy), wywoywaa w Kongreswce nastrj rewolucyjnego wrzenia,
rozprzgajcego cae ycie spoeczne, polityczne i gospodarcze. Bojwki
socjalistyczne napaday na pocigi, powodujc ich wykolejenie, dokonyway
rabunkw kas skarbowych, urzdw pocztowych, a nawet przedsibiorstw
prywatnych (fabryk itp.), zabijay Bogu ducha winnych policjantw, stojcych na
rogu ulicy, kolejarzy, oraz urzdnikw pocztowych itp. Akcja tych bojwek,
pocztkowo zwrcona przeciw wadzom rosyjskim, w szybkim czasie wyrodzia
si w kierunku, zwrconym przeciw innym Polakom. Od kul rewolucyjnych
bojowcw zaczli masowo gin przeciwnicy polityczni (wszechpolacy,
czonkowie narodowego zwizku robotniczego itp.), oraz buruje (ziemianie i
in.). Cz bojwek wyamaa si z kierownictwa politycznego akcji i zacza
trudni si na wasny rachunek zwykym bandytyzmem.
Zapanowaa w Kongreswce cakowita anarchia. Bya ona wiksza jeszcze od
anarchii rewolucyjnej w rdzennej Rosji. Zamiast skorzysta ze spowodowanej
trwajc w Rosji rewolucj niemocy pastwa rosyjskiego dla spokojnej, cichej i
moliwie najmniej zwracajcej uwagi, ale energicznej akcji, ktra by stworzya z
Kongreswki zwarty, solidarny blok polityczny, bdcy w stanie si faktu si z
caoci ycia pastwowego rosyjskiego wyodrbni, Kongreswka sama
pogrya si w anarchii i niemocy. Moment dla znacznego posunicia naprzd

sprawy polskiej zosta przegapiony. Zanim spoeczestwo polskie zdoao

ruchawk socjalistyczn ukrci, Rosja ju wybrna z kryzysu i siln rk znw
uja w Kongreswce wadz.
Anarchia wywoana przez socjalistw w Kongreswce, bya zupena. Kto chce
odtworzy sobie jej obraz, niech przeczyta dwie wspczesne powieci (usilnie
obecnie przemilczane i pograne w zapomnieniu), ktre wiernie, niemal w
fotograficzny sposb, obraz ten maluj: Wiry Henryka Sienkiewicza i Dzieci
Bolesawa Prusa. Bya to nie tylko anarchia polityczna i spoeczna, lecz przede
wszystkim anarchia moralna. Zatara si granica midzy tym co wolno, a czego
nie wolno, co jest uczciwe, a co nieuczciwe. ycie polskie spado na poziom
zdziczenia icie bakaskiego. Jedynie do stosunkw wrd dzisiejszych
Ukraicw wschodnio-maopolskich oraz Macedoczykw, monaby
porwna jego wczesny stan. Krew laa si strumieniami, nikt nie by pewien
ycia i mienia, panujce zaburzenia spowodoway niebywae podniecenie, oraz
wzrost antagonizmw spoecznych. Jeli nawet w pierwotnym zamierzeniu
sprawcw byo obrci ruchawk przeciw Rosji, to ju w czasie najbliszym
ruchawka ta nabraa cech rewolucji socjalnej. Obrcia si przeciw wyszym
warstwom spoecznym, przeciw umiarkowanym partiom politycznym, przeciw
kocioowi katolickiemu, przeciw prawu i porzdkowi prawnemu. Bojowiec,
ktry strzela do policjanta, w pierwszych tygodniach ruchawki czyni to moe
dlatego, e ten policjant by przedstawicielem Rosji. Ale ju wkrtce potem
zacz on to czyni z innej zupenie przyczyny: dlatego, e jest on obroc adu,
prawa i burujw1.
Ruchawka rewolucyjna w Kongreswce 1905 roku przyniosa narodowi
polskiemu niebywae szkody. Nie tylko, e spowodowaa zmarnowanie dobrej
koniunktury politycznej, jak bya rewolucja w Rosji, ale e nadto rozprzga w
najwikszej polskiej dzielnicy ycie spoeczne polskie i jego podstawy moralne
oraz, e obrcia Polakw przeciw Polakom, dzielc nard polski na dwa
zwalczajce si zawzicie obozy.

Ju po napisaniu tych sw ukazaa si ksika bdca jeszcze lepszym rdem do poznania akcji
socjalistycznej w r. 1905, ni wspomniane wyej powieci Sienkiewicza i Prusa. Jest ni napisana w
tonie apoteozy, rdowa rozprawa Wadysawa Pobg-Malinowskiego p.t. Akcja bojowa pod
Bezdanami (Warszawa 1933, nak. Gwnej Ksigarni Wojskowej). Zwracam uwag czytelnikw
na podany z caym cynizmem, odraajcy opis otrucia z rozkazu partii jej byego wybitnego
czonka, Tarantowicza, (str. 74-75), wykaz niektrych dokonanych przez parti napadw
rabunkowych (str. 8-9, 33-39 i inne; wymieniono zreszt tylko napady na kasy rzdowe rosyjskie,
lub z rzdem zwizane), oraz wzmiank, e bojowcy posugiwali si - w zaborze rosyjskim pruskimi mapami sztabowymi (str. 59). Zwracam rwnie uwag na fakt, e w podanych w ksice
rdach wspczesnych mwi si tylko o walce z caratem - nigdy o walce z Rosj.

Przyniosa ona natomiast poytek Niemcom: osabia ona siy polskie, a nadto
uatwia ponowne zblienie si polityczne Rosji do Niemiec. Gdyby rewolucja
miaa bya miejsce tylko w rdzennej Rosji, Rosja nie miaaby powodu zmienia
kierunku zarysowujcej si ju od duszego czasu polityki frankofilskiej. Ale
zaburzenia na ziemiach polskich pchay Rosj w objcia Niemiec. Tote w roku
1905 Rosja znw zbliya si do Niemiec. Jak kilka razy przedtem - na ruchu
zbrojnym polskim w zaborze rosyjskim wygray gwnie Niemcy2. Wygrali
rwnie i ydzi, ktrzy wa pomidzy Polakami wyzyskali dla wzmocnienia
swego stanowiska w kraju.
Ale rok 1905 - to ju nie by rok 1863. Istnia ju bowiem ruch wszechpolski
- umiejcy logicznie myle politycznie i umiejcy w myl rozumnych wskaza
politycznych dziaa.
Obz wszechpolski nie tylko nie popar ruchawki socjalistycznej, nie tylko j
stanowczo potpi, lecz przeciwstawi si jej czynnie. Na dziaalno bojwek
socjalistycznych odpowiedzia utworzeniem wasnych oddziaw bojowych. Na
zabijanie narodowcw - odpowiedzia akcj bojow obronn, zwrcon przeciw
bojowcom socjalistycznym. Rozptaa si istna wojna narodowcw z
socjalistami, zwaszcza w rodowiskach robotniczych. W odzi stoczono kilka
istnych regularnych bitew na rewolwery midzy narodowcami i socjalistami bitew, w ktrych po obu stronach bray udzia setki ludzi. Wadze rosyjskie
zajmoway w tej walce stanowisko neutralne.
Ruchawka socjalistyczna cakowicie si zaamaa. Obz wszechpolski
zapanowa w Kongreswce wszechwadnie, nie tylko duchowo, ale i fizycznie.
Gdy cesarz rosyjski, ustpujc przed naporem rewolucji rosyjskiej, nada
pastwu rosyjskiemu konstytucj - i gdy przeprowadzono w roku 1906 wybory
do pierwszej Dumy rosyjskiej (tj. rosyjskiego sejmu) - wszechpolacy odnieli
w Kongreswce niepodzielne zwycistwo, tak, e (poza jednym Rosjaninem,
majcym mandat zastrzeony ustawowo) nie wyszed z Kongreswki ani jeden
pose, zwalczajcy obz wszechpolski. Koo Polskie w Dumie byo wic
ugrupowaniem, zoonym prcz kilku ludzi bezbarwnych, bdcych z obozem
narodowym w sojuszu - wycznie z narodowcw.
2

Jest rzecz niezwykle ciekaw, e wszystkie cztery wypadki zastosowania w ostatnich czasach
takiej wanie taktyki rewolucyjnej, jak ta, ktr w roku 1905 zastosowali w Kongreswce socjalici
polscy, wychodz na korzy Niemcom. S to: akcja w Kongreswce w r. 1905, akcja w Irlandii w
czasie wielkiej wojny i tu po niej (wielokrotnie zreszt kulturalniej i uczciwiej prowadzona od
trzech pozostaych) - akcja macedoska po wojnie, zwrcona przeciw Jugosawii, oraz akcja
Rusinw wschodnio-maopolskich, toczona w ostatnich latach, zwrcona przeciw Polsce. - W roku
1932 dwa zamachy, urzdzone przez separatystw bretoskich we Francji, zapocztkoway pit
tak akcj. I ona rwnie wychodzi na poytek Niemcom.

Wojna rosyjsko-japoska, oraz bdca jej skutkiem rewolucja w Rosji, nie

przyniosy wprawdzie narodowi polskiemu tych owocw, jakie przynie byy
mogy. Nie da si jednak zaprzeczy, e mimo to przyniosy duo.
Wojna rosyjsko-japoska, ktra ujawnia sabo Rosji na terenie azjatyckim,
oraz w jaskrawym wietle ukazaa te niebezpieczestwa, jakie rosyjskim
posiadociom w Azji zagraaj, przykua Rosj na czas dugi do spraw
azjatyckich, a tym samym odsuna j od Europy i zmniejszya jej
zainteresowanie spraw polsk.
Wojna ta, wraz z nastpn rewolucj, dobitnie wykazaa ponadto sabo
rosyjskiego imperium - tego kolosa na glinianych nogach. Potwierdzao to w
jaskrawy sposb suszno polityki wszechpolskiej, zwrconej frontem przeciw
Niemcom i uwaajcej Rosj za wroga wielokrotnie mniej od Niemiec
niebezpiecznego, a tym samym uatwiao obozowi wszechpolskiemu pozyskanie
wikszej czci opinii publicznej dla swego programu.
Wojna i rewolucja podwayy bardzo znacznie ustrj Rosji, oparty na
zasadzie samowadnej wadzy cesarskiej (samodzierawja). Przyspieszyo to
nieuchronn przebudow wewntrzn pastwa rosyjskiego, przebudow, ktra
nie moga si obej bez wyodrbnienia ziem polskich, jako bdcych obszarem
niemoliwym dla Rosji do strawienia.
Zapocztkowanie skromnych reform w pastwie rosyjskim - a przede
wszystkim utworzenie Dumy - pozwolio zdawionemu spoeczestwu
polskiemu w zaborze rosyjskim swobodniej si porusza, swobodniej si
organizowa i przez przemawianie na cay wiat z trybuny w Dumie prowadzi
wasn polityk zagraniczn, w sposb stanowczy stawiajc nard polski w
obozie przeciwniemieckim.
Mimo przedsiwzitego przez obz socjalistyczny przeciwdziaania, ktre
zniweczyo cz owocw polityki narodowej, wypadki z lat 1904 do 1906
popchny spraw polsk naprzd w sposb ogromny.

ZBLIANIE SI WIELKIEJ WOJNY

Dokonanie rozbiorw Polski, oraz trwanie wytworzonego przez rozbiory
stanu rzeczy moliwe byo tylko dziki temu, e Prusy, Austria i Rosja tworzyy
jeden zgodny obz, w ktrym ukryte kierownictwo w polityce wobec narodu
polskiego naleao do myli politycznej pruskiej. Ten jednolity front pastw
zaborczych utrzymywa si stale i bez przerw, jedyn w nim pauz bya
krciutka, trwajca kilka tygodni wojna austriacko-pruska, majca miejsce w
roku 1866, a wic w chwili, gdy wiea polska klska powstacza z lat 1863/64
dawaa pastwom zaborczym zupen swobod ruchw.
Ale ostatnie kilkadziesit lat przynioso zapowied zmian o ogromnym
znaczeniu: Rosja zacza si od Prus odsuwa.
Ostatnie wierwiecze XIX wieku byo okresem nieustannego wahania si
Rosji midzy przyjani z Prusami, a przyjani z Francj. Zgrabna polityka
Bismarcka - twrcy zjednoczenia Niemiec - przez dugi czas umiejtnie Rosj
od przymierza z Francj odcigaa. Sprawa polska bya tu w rku Bismarcka
doskonaym narzdziem. Ale ostatecznie kierunek francuski zaczyna w polityce
rosyjskiej bra gr.
Potga zjednoczonych Niemiec rosa nieustannie i zagraaa ju nie tylko
pobitej w r. 1870/71 Francji, ale i innym krajom, a midzy innymi Anglii i Rosji.
Tote te dwa kraje zaczynay si stopniowo przyblia do Francji.
Pastwo niemieckie stworzyo sobie potny przemys, ktry zaczyna
skutecznie zwalcza przemys angielski na rynkach wiata, stworzyo te potn
flot handlow, ktra skutecznie konkurowaa z flot angielsk, stworzyo
potn flot wojenn, ktra zapewniaa gospodarczym poczynaniom
niemieckim skuteczn ochron i zaczynaa by niebezpieczn dla floty wojennej
angielskiej, zdobyo sobie wielkie posiadoci kolonialne w Afryce i innych
czciach wiata i dyo do zaboru czci Chin, oraz do podporzdkowania
sobie krajw, lecych na t.zw. linii Berlin-Bagdad, a wic na drodze do Indii, co
wszystko zagraao bezpieczestwu Anglii i jej zamorskich posiadoci. Tote
Anglia, ktra jeszcze w roku 1898 o mao nie wdaa si w wojn z Francj (w
wyniku t.zw. sporu o Faszod w Afryce), w r. 1904 wesza z Francj w bliskie
porozumienie, zwrcone ostrzem przeciw Niemcom.
Rosja za, pobita przez Japoni, czua, e Niemcy zaczynaj bra nad ni gr
w midzynarodowej polityce i zaczynaj coraz bardziej j odsuwa w cie i
pozbawia swobody ruchw. Polityka niemiecka uzalenia Rosj od siebie w
sprawie polskiej, miaa pod swoj przewag Szwecj i przez to wywieraa wpyw
na nalec do Rosji, sigajc pod stoeczny Petersburg, Finlandi, miaa pod
swoim wpywem Turcj i przez to zamykaa Rosji wyjcie z morza Czarnego -

przez swoj polityk Berlin-Bagdad zagraaa interesom Rosji na Bakanach i w

Azji rodkowej - przez swe zakusy zaborcze w Chinach (ktrych pocztkiem by
zabr przez Niemcy m. Kiau-Czau, prawie naprzeciw Portu Artura) grozia Rosji
nie mniej ni Japonia zamkniciem wyjcia na Ocean Spokojny, przez swoje
wreszcie wpywy wewntrz Rosji pozbawia Rosj politycznej swobody ruchw
od wewntrz. Rosja czua, e tylko przez zrzucenie okoww politycznych
niemieckich bdzie moga odzyska peni niezalenoci w polityce wiatowej.
Tote zbliaa si do Francji coraz bardziej.
Rosja bya jednak stale - na tle polityki rodkowo-azjatyckiej - w ostrych
zatargach z Angli. Tam, gdzie si stykaj Indie, Afganistan, Persja i Turkiestan
rosyjski, tam, gdzie najbliej jest z Azji rodkowej do wybrzey Oceanu
Indyjskiego - tam krzyoway si interesy angielskie i rosyjskie i toczya si
ukryta walka angielsko-rosyjska o przewag wpyww. Francja bya w przyjani
z Rosj i z Angli, lecz Anglia i Rosja byy ze sob w zatargach.
I oto w pewnej chwili Anglia i Rosja doszy do wniosku, e Niemcy
groniejsze s dla nich, ni dotychczasowy przeciwnik i e lepiej im si bdzie ze
sob pogodzi. W roku 1907 Anglia i Rosja zawary ukad, w ktrym zgodnie
zaatwiy najwaniejsze midzy sob spory. Blok pastw przeciwniemieckich,
zoony z Francji, Anglji i Rosji by wic gotw.
Europa podzielia si na dwa wrogie obozy: niemiecki i przeciwniemiecki. Po
raz pierwszy od czasu rozbiorw pastwa zaborcze znalazy si trwale w
przeciwnych obozach. Obz wszechpolski wiedzia, e gdyby teraz wybucha
wojna - wojna midzy zaborcami, sprawa polska mogaby si zbliy do
pomylnego rozwizania, - e ziemie zaboru pruskiego, teraz albo nigdy wydrze
bdzie mona Niemcom.
Obz wszechpolski czu, e wojna wybuchnie istotnie. Jak pisze historyk
niemiecki1 std si zaczyna nowa polityka narodowych demokratw:
systematyczne przygotowanie do spodziewanej i upragnionej wojny wiatowej.
W roku 1907 jeszcze w Europie o wojnie nie mylano, mimo, e jzyk
europejskiej prasy by podniecony i peen grb. Ale Dmowski i jego otoczenie
1

Walter Recke Die polnische Frage als Problem der europischen Politik, Berlin 1927 - na str.
174. Warto podkreli, e w tej samej ksice, Recke -bdcy zacitym wrogiem Polski, ktr
wietnie zna z czasw, gdy by w czasie wojny wysokim dygnitarzem wadz okupacyjnych w
Kongreswce, napisa na str. 294 sowa nastpujce: .Dopiero wojskowe zaamanie Niemiec
stworzyo moliwo zbudowania pastwa polskiego w tej skali, jak to wrogowie Niemiec pragnli.
Ale nawet wwczas nigdy by Polska nie powstaa w rozmiarach takich, jak dzisiejsze, gdyby jeden
czowiek zrczn prac nie pooy pod to pastwo fundamentw oraz nieustannie, niezmordowanie
i uparcie do rozbudowy jego form nie by par. Niepodobna jest podnie dostatecznie wysoko tego
znaczenia, jakie dla powstania nowoczesnego polskiego pastwa posiada polityk Roman
Dmowski.

mieli ju wwczas gbokie przewiadczenie, e wojna wiatowa jest

nieunikniona. Bya to ta niezwyka wraliwo wobec zbliania si politycznych
wydarze, ktr Polacy w cigu swoich dziejw w sobie wyrobili. Posuchajmy,
co mwi Dmowski2:
Od roku 1907 zaczyna si gucha, ale z wielklem napiciem prowadzona
walka midzy dwiema bardzo nierwnymi siami: po jednej stronie polityka
wielkiego mocarstwa, cicego nad ca rodkow i wschodni Europ, polityka
berliska, wywierajca silny wpyw na losy sprawy polskiej nie tylko w
Wiedniu, ale i w Petersburgu, majca swych czynnych agentw w caym wiecie,
majca ich i w samej Polsce; po drugiej - organizujca si dopiero polityka
polska, wiadoma cakowicie swych celw i drg tylko w nielicznych mzgach,
popierana przez szersze koa raczej instynktownie, raczej tylko przez wiar w
ludzi, ktrzy wzili spraw polsk w swe rce, polityka rozporzdzajca
niesychanie skromnymi rodkami, napotykajca we wasnym kraju na ogromne
przeszkody w naogach z przeszoci porozbiorowej, w pytkoci myli, w
faszywych ambicjach, wreszcie w zej woli, wiadomie sucej obcym celom.
Nie byo czasu do stracenia. Chwila wielkich wydarze zbliaa si wielkimi
krokami, a ani nard nie by jeszcze do zada swych na chwil t przygotowany,
ani europejski wiat polityczny nie by objty przygotowawcz akcj polsk.
Program polityki polskiej, kierowanej rk wodza narodowcw, Romana
Dmowskiego, by jasny. Dla wyzwolenia Polski konieczne jest pobicie Niemiec.
Niemcy s silne - nieatwo dadz si pobi nawet koalicji wielu duych pastw.
Nard polski, cho nie posiada wasnego pastwa, jest dziki pooeniu
geograficznemu swej ojczyzny wanym czynnikiem na szali wypadkw. Nard
polski postaw swoj dopomc musi do zwycistwa koalicji. A wic nard
polski nie jest i nie moe by w nadchodzcej wojnie ani neutralny, ani (coby
wyszo na to samo) wrogi obu stronom walczcym. Naley on jako osobny,
niezaleny czynnik, do obozu koalicji - sprzymierzecami jego na czas tej wojny
s Francja, Anglia i Rosja - wrogami za Niemcy i Austria.
Nard polski musi poza tym by w stanie upragnion klsk Niemiec
wyzyska. Musi wic mie wpyw na polityk - wojenn i powojenn - pastw
koalicji. Musi zdoby sobie wpyw zarwno na polityk francusk, jak na
polityk angielsk, oraz na polityk rosyjsk. Wpyw ten zdoby sobie musi
pusuniciami dyplomatycznymi, przedsibranymi tak, jak przedsibierze swe
dziaania polityczne pastwo cakowicie niezalene i majce wasn polityk
zagraniczn.
Jaki ma by wynik tej polityki? Zabr pruski musi by wydarty Niemcom,
Pozna, Gdask, Opole, a o ile monoci i Krlewiec, musz by zczone z
2

R. Dmowski Polityka polska i odbudowanie pastwa str. 75.

Warszaw, z Krakowem, z Wilnem, ze Lwowem. Polska musi zosta

zjednoczona. A co dalej? Dwie s moliwoci. Albo okae si (co jest
prawdopodobniejsze), e Rosja, ktra nie umiaa wyj bez wewntrznych
wstrzsw z niezbyt gronej wojny z Japoni, tym bardziej wpadnie w odmt
rewolucji po o wiele ciszej wojnie z Niemcami, a wtedy natychmiastowa
odbudowa niepodlegej Polski nastpi niemal automatycznie. Albo te (co jest
mniej prawdopodobne) okae si, e Rosja zdoa wojn z Niemcami jako tako
przetrzyma i zdolna bdzie wraz z Francj i Angli korzysta z owocw
zwycistwa nad Niemcami - a wtedy trzeba bdzie pchn polityk rosyjsk do
aneksji ziem zaboru pruskiego i tym sposobem osign cakowite zjednoczenie
Polski w granicach pastwa rosyjskiego. W tym ostatnim wypadku polityka
majca odbudowa niepodlego, rozdzielona by bya na dwa etapy: drugim
etapem, zaczynajcym si zaraz po zjednoczeniu, byaby walka o oderwanie si
od Rosji - walka atwa i niewtpliwie w krtkim czasie zwyciska, bo
prowadzona przeciwko jednemu ju tylko i to niezbyt mocnemu przeciwnikowi,
a prowadzona wzmoonymi siami trzech zjednoczonych zaborw.
Dmowski przystpi z olbrzymi energj do wprowadzenia swej polityki w
czyn.
Trzeba byo przede wszystkim pocign cay nard do zwrcenia si
frontem przeciw Niemcom. Nie byo to zadanie atwe: zastarzae naogi, oraz
wpywy agentur niemiecko-ydowskich, pchay spoeczestwo polskie przede
wszystkim przeciw Rosji. A tymczasem trzeba byo zawrze z Rosj rodzaj
zawieszenia broni - trzeba byo na czas pewien uzna j nie za przeciwnika, lecz
za sojusznika.
Trzeba byo wiele wysikw, by spoeczestwo z myl odwrcenia frontu na
zachd pogodzi. Dmowski zorganizowa potn akcj przeciwydowsk, by
przeci nici midzy spoeczestwem polskim, a wywierajcymi dotd na nie
duy wpyw ydami, rwnie i w tej chwili dziejowej (pocztek lat 30-tych)
odgrywajcymi w Polsce rol agentw Niemiec 3.
Zorganizowa rwnie akcj zblienia z narodami sowiaskimi (Czechami i
innymi), by wytworzy uczuciowe warunki dla polityki wspdziaania z Rosj.
3

Ta akcja antyydowska, rozpoczta w r. 1912, bya pierwszym od niepamitnych czasw

stanowczym wystpieniem narodu polskiego przeciw ydom. Sfery kierownicze obozu
wszechpolskiego, z Romanem Dmowskim na czele, zrozumiay ju od dawna grone dla Polski
znaczenie sprawy ydowskiej. Ale dopiero w roku 1912 byy w stanie rozpocz walk z wpywami
ydowskimi w Polsce w sposb naprawd rozlegy i skuteczny. Ta walka, na ktr zoy si bojkot
handlu ydowskiego - uwieczony ogromnym wzmoeniem si gospodarczych mieszczastwa
polskiego, oraz rugowanie ydw z polskiego ycia politycznego, kulturalnego, umysowego, z
prasy itd. przyniosa wspaniale wyniki w postaci czciowego wyzwolenia si spoeczestwa
polskiego spod przewagi gospodarczej i zwaszcza politycznej i kulturalnej ydowskiej.

Wszechpolacy nadali wielki rozgos obchodzonej w roku 1910 rocznicy bitwy

pod Grunwaldem - co wzmocnio w spoeczestwie bardzo znacznie uczucia
przeciwniemieckie. Wszystko to przynioso w nastrojach spoeczestwa
polskiego bardzo due korzystne przemiany.
Obok tego Dmowski rozpocz polityk, obliczon na zapoznanie Europy z
przeciwniemieckiem stanowiskiem Polski w przyszej wojnie. Uy do tego
przede wszystkim - trybuny w Dumie. Jako prezes Koa Polskiego w rosyjskim
sejmie mia on mono wygaszania mw, ktre sysza wiat polityczny w caej
Europie. Z trybuny w Dumie dawa Dmowski do zrozumienia wyranie, e
Polska nalee bdzie do narodw koalicji przeciwniemieckiej.
Budzio to ogromne echo w Europie - zwaszcza w Anglii i Francji - cho
niektrym Polakom wydawao si mieszne: pewien profesor krakowski... (cho
osobicie mam wtpliwoci, co do jego polskoci) powiedzia w roku 1908:
- Pan Dmowski zapomnia, e jest prezesem Koa Polskiego w Petersburgu:
zdaje mu si, e jest polskim ministrem spraw zagranicznych.
W istocie - on nim by naprawd. By ministrem spraw zagranicznych narodu,
sptanego fizycznie, lecz wolnego duchem - i majcego polityk wasn.
W roku 1908 uczyni Dmowski rzecz w tej dziedzinie najwaniejsz: napisa
ksik p.t. Niemcy, Rosja i kwestia polska, w ktrej szczegowo okreli
pooenie Polski w polityce wiatowej i jej rol w nadchodzcych wydarzeniach.
Mao jest ksiek na wiecie, ktre by w tym stopniu co ta, miay znaczenie
czynu politycznego. Ksika ta - przetumaczona od razu na kilka obcych
jzykw - bya jakby not dyplomatyczn do pastw koalicji, okrelajc
stanowisko polityczne narodu polskiego - tote odegraa w polityce europejskiej
rol dokumentu o znaczeniu dla kwestii polskiej przeomowym. Bya ona
zarazem rdem wskaza politycznych dla caego spoeczestwa polskiego,
ktrego lwia cz dopiero w wyniku tej ksiki przyja wiadomie postaw
przeciwniemieck. Kto chce zrozumie pooenie Polski w polityce wiatowej,
ten i dzisiaj powinien ksik t - ktr nazwano ksik prorocz - przeczyta.
Stanowi ona i dzi jeszcze klucz do zrozumienia pooenia politycznego
rodkowej Europy.
Byy wprawdzie w Polsce ywioy, ktre polityki Dmowskiego nie mogy
zrozumie. Nie tylko ugodowcy (zwaszcza galicyjscy), oraz ulegajcy wpywom
niemieckim i ydowskim socjalici i postpowcy, lecz nawet niektre
niedowarzone i niedojrzae odamy wszechpolakw byy na polityk
Dmowskiego - okrzyczan to jako zbyt niezalena, to znw jako rzekomo wobec
Rosji ugodowa - oburzone. Nastpio nawet po ukazaniu si ksiki Niemcy,
Rosja i kwestia polska co na ksztat rozamu w obozie wszechpolskim. Z
zachwiania si jednolitoci pogldw w obozie wszechpolskim skorzystaa

masoneria, demonstracyjnie urzdzajc ostr akcj przeciwrosyjsk pod

pierwszym lepszym pretekstem4, ktry si nawin, co si o tyle udao, e w
pewnych koach, a zwaszcza wrd modziey, pogbiy si nastroje
przeciwrosyjskie. (wczeni rozamowcy i ich zwolennicy poszli pniej aw
do Legjonw i nale dzisiaj do sanacji).
Ale lwia cz narodu polityk Dmowskiego zrozumiaa - i poddaa si jego
politycznemu kierownictwu. Przed polityk Dmowskiego leao jeszcze wiele
przeszkd i trudnoci - lecz rzeczy najwaniejsze byy dokonane. Wiksza cz
narodu polskiego sza waciw drog - a pastwa koalicji wiedziay, dokd
Polska dy.
Po raz pierwszy od czasw Sobieskiego, polityka narodowa miaa za sob
cay niemal nard, a wic moga si skutecznie przeciwstawi pchajcym Polsk
na manowce wysikom masonerii.
Na nadejcie wojny mona byo czeka ze spokojem i dobr nadziej.

Tym pretekstem bya sprawa spolszczenia pastwowych szk rednich w Kongreswce. Po roku
1905 rzd rosyjski zezwoli na otwarcie w Kongreswce szk prywatnych polskich - natomiast w
szkoach pastwowych pozostawi jzyk wykadowy rosyjski. Do szk tych uczszczaa wielka
liczba modziey polskiej z warstw uboszych, nie bdca w stanie opaca wysokiego wpisowego
w szkoach utrzymywanych z funduszw prywatnych. Spoeczestwo polskie domagao si
spolszczenia rwnie i tych szk pastwowych, ale rzd rosyjski nie by skonny do spenienia tego
dania. Przez masoneri, dc do zwizania narodu polskiego z Niemcami zostaa na tym tle
wywoana akcja przeciwrosyjska, polegajca na przecigniciu w nieskoczono strajku,
ogoszonego przez modzie polsk w szkoach pastwowych, oraz na bojkotowaniu,
szykanowaniu, nawet biciu tej modziey polskiej, ktra do szk pastwowych, najczciej ze
wzgldu na ich tanio, nie przestaa uczszcza. Wywoao to wielkie podniecenie nastrojw
przeciwrosyjskich wrd modziey i odbijao si ywym echem rwnie i w starszym
spoeczestwie. danie spolszczenia szk rzdowych byo daniem susznym, ale wysuwanie tej
sprawy na plan pierwszy uczynione byo najzupeniej nie w por. Zblia si wybuch wojny,
chodzio o cao sprawy polskiej, a nie o bd co bd drugorzdny szczeg, jaki stanowia sprawa
jzyka wykadowego w niektrych szkoach. Dmowski i cay obz wszechpolski przeciwstawili si
strajkowi szkolnemu i akcji z nim zwizanej, bo rozumieli, e akcja ta podnieca w spoeczestwie
nastroje przeciwrosyjskie, ktre wanie naleao zagodzi. e mieli suszno - dowodz wypadki
nastpne, gdy modzie, urobiona przez strajk szkolny, aw popara Legiony i szykowaa si do
powstania przeciw Rosji.
Twierdzenie, e za akcj strajkow ukrywaa si rka masonerii i ydostwa oparta jest na zdaniu
wietnie zorientowanego w wczesnych stosunkach senatora Zygmunta Wasilewskiego, ktry
zdaniu temu dal niejednokrotnie wyraz w swych wystpieniach publicystycznych.

WYBUCH WIELKIEJ WOJNY

Niemcy, rosnce w potg i dce do zdobycia sobie w wiecie politycznej
przewagi, od dawna szykoway si do wielkiej wojny, w ktrej pastwa, stojce
wzrostowi ich potgi na przeszkodzie przede wszystkim Francja, Anglia i
wspdziaajca z nimi coraz cilej Rosja - zostayby pobite. Wobec coraz
mocniejszego czenia si tych pastw w jednolity i solidarny obz
przeciwniemiecki, Niemcy postanowiy uderzy na nie przy pierwszej
sposobnoci, aby rozbi je, zanim zd wzrosn na siach.
Dnia 28 lipca 1914 roku korzystajc z pretekstu, jaki stanowio zamordowanie
austriackiego nastpcy tronu przez zamachowca Serba, Austria, bdca
cakowicie pod rozkazami polityki niemieckiej, wypowiedziaa wojn Serbii,
ktra bya sprzymierzona z Rosj. Rosja uja si za Serbi i ogosia mobilizacj
swych wojsk. Wwczas Niemcy, rzekomo sprowokowane przez t rosyjsk
mobilizacj, wypowiedziay wojn (dnia 1 sierpnia) Rosji, a dnia nastpnego (2
sierpnia) Francji. Dnia 3 sierpnia wojska niemieckie napady na Belgi, a 4
sierpnia Anglia wypowiedziaa wojn Niemcom. Wojna, w ktrej z czasem po
stronie Niemiec i Austrii wzia udzia Turcja i Bugaria, a po stronie przeciwnej
oprcz Serbii, Rosji, Francji, Belgii, Anglii i Czarnogry - Japonia, Wochy,
Rumunia, Portugalia i wreszcie pod sam koniec wojny Stany Zjednoczone
Ameryki Pnocnej (nie liczc pastw, ktre wypowiedziay wojn, ale nie bray
udziau w walkach), wojna ta, bdca najwiksz wojn w dziejach wiata wybucha.
Nie bya to wojna dla Niemiec atwa. Niemcy zdaway sobie z tego spraw, e
zdoaj t wojn wygra tylko przy pomocy bardzo wielkiego wysiku i bardzo
wielkiej stanowczoci w dziaaniu.
Plan wojenny Niemiec by nastpujcy:
Jeli nie liczy Anglii, ktra bya wielk potg na morzu, ale posiadaa
bardzo niewielk armi ldow i potrzebowaa dugiego czasu, by wiksze siy
wojskowe mc zorganizowa - Niemcy posiaday na ldzie dwch tylko
gwnych przeciwnikw: Francj i Rosj. - Ale Rosja bya pastwem zacofanym
i le zorganizowanym - dla zmobilizowania oraz przewiezienia z gbi kraju ku
granicy niemieckiej caej swojej armii, potrzebowaa ona szeregu tygodni na tak
operacj. Tote przez pierwsze tygodnie wojny powinny byy Niemcy mie do
czynienia przede wszystkim z armi francusk. Gdyby im si udao w cigu tych
pierwszych tygodni armi francusk pokona - wojna byaby dla Niemiec
wyrana, bo bez Francji koalicja przeciwniemiecka nie byaby ju w stanie da
Niemcom rady.
Plan niemiecki polega wic na tym, by moliwie opni, a nawet w ogle
uniemoliwi rzeczywiste wzicie przez Rosj udziau w wojnie - oraz by

korzystajc z tego, uderzy z rozmachem na prawie bezbronn Belgi, przej

przez ni a do granic Francji, nie posiadajcej od strony Belgii adnych twierdz,
ani umocnie, uderzy na Francj, zaj Pary i cakowicie armi francusk
rozgromi. Aby plan ten mg si uda, potrzebna wic bya rzecz jedna:
unieruchomienie Rosji.
Niemcy miay tu w zanadrzu jeden atut: Polsk. Niemcy nie zdaway sobie
sprawy z przemian, jakie sprawi w yciu polskim rozwj ruchu
wszechpolskiego1, - byy przekonane, e Polacy tak samo jak w r. 1830 i jak w r.
1863 rzuc si z caym rozpdem przeciw Rosji i tak samo jak wtedy, spowoduj
zgub sobie samym, a zwycistwo Niemcom. Niemcy liczyy na to, e w zaborze
rosyjskim wybuchnie polskie powstanie, zwrcone przeciw Rosji.
Gdyby powstanie takie wybucho - pierwszym jego skutkiem byoby
uniemoliwienie rosyjskiej mobilizacji na ziemiach polskich, - to znaczy na tych
ziemiach, z ktrych najatwiej moga bya Rosja rzuci na Niemcy pierwsze,
naprdce zorganizowane masy wojsk. (Mobilizacja w gbi Rosji, gdzie sie
kolejowa bya rzadsza i system administracyjny pierwotniejszy, wymagaa wicej
czasu, - nie mwic ju o trudnoci przewiezienia stamtd wojsk na zachd
niezbyt sprawnymi rosyjskimi kolejami). Nastpnie za, - gdyby si Rosja ju
zmobilizowaa na ziemiach rdzennie rosyjskich - nie mogaby ona uderzy na
Niemcy, gdy musiaaby si uprzednio zaatwi z powstacami.
Najprawdopodobniej - zawaraby wwczas z Niemcami pokj - Niemcy rzuciliby
polskich powstacw na pastw losu i Rosja spokojnie by powstanie stumia,
powracajc a do dawnej swej zachodniej granicy. Byoby to bardzo na rk
wpywowym koom na rosyjskim dworze cesarskim, gdzie rola arystokracji
niemieckiej bya bardzo dua i gdzie wcale sobie wojny z Niemcami nie yczono.
- Ale gdyby nawet partia przeciwniemiecka wzia w Rosji gr - gwne siy
Rosji zostayby tak daleko odepchnite na wschd przez sam fakt wybuchu
powstania, e przestayby by niebezpieczne dla Niemiec. Zanim by wojska
rosyjskie zdoay zniszczy powstacw - Niemcy zaatwiyby si z Francj. A
wtedy miayby ju na wschodzie wolne rce. Albo by si pogodziy z nie majc
ju szans zwycistwa i skonn ju do zgody Rosj i wsplnymi siami by
Polakw zgnioty. Albo same bez Rosji, uderzyyby pod pierwszym lepszym
1

Charakterystyczne s ubolewania prof. Otto Hoetzscha (w ksice Osteuropa und deutscher

Osten, 1934, stronica 417 do 418) na to, e nie zwrcono w Niemczech przed wojn dostatecznej
uwagi na polityk Dmowskiego, ktra bya dla Niemiec tak zowroga (verhngnissvoll) - i e w
szczeglnoci nie przetumaczono przed wojn na jzyk niemiecki jego dziea Myli
nowoczesnego Polaka i Niemcy, Rosja i kwestia Polska. Doda jednak naley, e Niemcy,
Rosj i kwesti polsk chciano na jzyk niemiecki przetumaczy, ale Dmowski, jako autor
odmwi na to swego zezwolenia, gdy celowo dy do tego, by wiadomoci istotnych de
odrodzonej polityki polskiej w Niemczech o ile monoci nie budzi.

pretekstem na Polakw, (nawet w razie najlepszego udania si powstania - bardzo

sabych, bo nie majcych przecie ani ziem zaboru pruskiego i austriackiego, ani
dostpu do morza, ani przemysu wojennego) i same by Polsk zagarny. Albo
te, w najlepszym razie, zgodziyby si na utworzenie malekiej niepodlegej
Polski, obejmujcej Krlestwo Kongresowe (i to dobrze okrojone) i pozwoliyby
tej Polsce istnie kilkanacie lat - tak jak kilkanacie lat istniaa Kongreswka
w r. 1815-1831. I w jednym i w drugim i w trzecim wypadku - potga Niemiec
byaby ugruntowana, a nadzieje na odbudowanie Polski istotnie niepodlegej i
silnej - pogrzebane.
Istniay w Polsce ywioy usposobione w stosunku do Rosji powstaczo.
ywioy te byy dwojakiego rodzaju: skaday si z socjalistw i innych
ugrupowa lewicowych z zaboru rosyjskiego, yjcych wspomnieniami
ruchawki 1905 roku, oraz z ugodowych odamw spoeczestwa galicyjskiego,
wiernie przywizanych do Austrii. I dla jednych i dla drugich - gwnym
ogniskiem by Krakw. W Krakowie skupiali si uchodcy rewolucyjni z
Kongreswki - i w Krakowie by gwny orodek galicyjskiej ugody
(staczykw krakowskich).
Tote Krakw sta si miejscem przygotowa powstaczych przeciw Rosji.
Przygotowania te cieszyy si cichym, lecz wydatnym poparciem rzdu
austriackiego, ktry udziela tego poparcia w porozumieniu z rzdem
niemieckim.
Dawni dziaacze socjalistyczni z Kongreswki utworzyli w Krakowie Polski
Zwizek Strzelecki, zajmujcy si wiczeniem przyszych polskich onierzy,
ktry korzysta z opieki i poparcia wadz austriackich. Na czele tego zwizku
stan Jzef Pisudski.
Przy Zwizku Strzeleckim skupiy si ywioy w Polsce, wyznajce program
t.zw. niepodlegociowy. To jest program Maej Polski - program otrzymania
od Niemcw moliwie natychmiast niepodlegoci na najmniejszym choby
skrawku ziemi - za cen wyrzeczenia si ziem zaboru pruskiego, a ewentualnie i
austriackiego. Program ten by wic programowi Wielkiej Polski przeciwstawny
- wyrzeka si Wielkiej Polski w nadziei, e przez to wyrzeczenie niepodlego
w zmniejszonych na zawsze rozmiarach da si osign nieco wczeniej.
O ruchu strzeleckim napisano jeszcze przed wojn sowa nastpujce2:
Gdybymy si umiejtniej przygldali naszemu wieej daty ruchowi
powstaczemu w Galicji, dostrzeglibymy, e jest on mniej rodzimy, ni to si
powierzchownie wydaje, e nieostatnia jest w nim rola organizacji
midzynarodowych, i e tak jak naiwna modzie idzie niewiadomie pod ich
2

Roman Dmowski: Upadek myli konserwatywnej w Polsce, luty 1914 roku, stronica 80.

komend, one znw same pod komend obc su interesom cudzym, w danym
razie przede wszystkim niemieckim.
Gdy wojna wybucha - oddziay strzeleckie zostay w Krakowie
zmobilizowane i skierowane do Kongreswki. Dnia 6 sierpnia 1914 r. pierwszy
oddzia strzelecki przekroczy austriacko-rosyjsk granic i wmaszerowa na
teren nalecego do Kongreswki, dzisiejszego wojewdztwa kieleckiego. By
to czyn powstaczy wobec Rosji - lecz najzupeniej lojalny wobec Niemiec i
Austrii. Oddzia zaopatrzony zosta przez Austriakw w bro i wskazwki
sztabowe, a dowdca oddziau mia w kieszeni austriack przepustk graniczn 3.
By to zacztek tak zwanych Legjonw Pisudskiego. Legiony te miay za
zadanie wywoa w Kongreswce powstanie. Legjony te organizowane byy
przez wadze austriackie (podstaw Ich istnienia by Rozkaz Naczelnej
Komendy Armii Austriacko-Wgierskiej w sprawie utworzenia Legionw
Polskich, wydany dnia 27 sierpnia przez arcyksicia Fryderyka). Podlegay one
wadzom wojskowym austriackim4.
Obok tego jednak byy one w cznoci z wadzami wojskowymi pruskimi.
Tak np. 2 padziernika dwaj dziaacze legionowi, pp. Sokolnicki i Jodko, zawarli
w imieniu legionw ukad z pruskim pukownikiem Sauberzwelgiem, w ktrym
okrelone zostay uprawnienia legionw na obszarze okupacji niemieckiej, oraz
zawarte byo wyrane zobowizanie prowadzenia przez legiony akcji
powstaczej w caej Kongreswce, a zwaszcza w Warszawie, zarwno jak
zobowizanie prowadzenia akcji wywiadowczej na rzecz wojsk niemieckich.
Dnia 3 sierpnia Jzef Pisudski ogosi w Krakowie, e w Warszawie
utworzony zosta tajny Rzd Narodowy polskiego powstania 5. Bya to

O owej przepustce pisze Lipecki: Kadrwka istotnie na rozkaz Pisudskiego wymaszerowaa w

kierunku Miechowa i Kielc. Przekroczya granic za przepustk, jak Pisudski na ten cel otrzyma
od wspomnianego ju austriackiego kapitana Rybaka. Otrzyma przy tym Pisudski cile okrelone
polecenie: kazano ma przeszkodzi prawidowemu przeprowadzeniu mobilizacji w nadgranicznych
powiatach... Powstacy, przekraczajcy granic wadania jednego rzdu zaborczego z poleceniami i
za przepustk od - drugiego rzdu zaborczego! (Jan Lipecki, Legenda Pisudskiego, Pozna
1922, str. 62).
Ksika Lipeckiego (pseudonim Ireny Pannenkowej) zawiera bardzo wiele wartociowego
materiau, charakteryzujcego Legend Pisudskiego, dzi jest ju jednak na og przestarzaa.
Poza tym, wad jej jest, e ogranicza si wycznie do burzenia Legendy i nie zawiera prawie
zupenie treci pozytywnej, pozostawiajc czytelnika bez wiadomoci o tym, jak do odbudowania
pastwa doszo.
4

Na podobnych zasadach utworzone zostay rwnie i legiony ukraiskie - tak samo stanowice
jednostk zewntrznie wyodrbnion, lecz w istocie podporzdkowan armii austrjackiej.
5

Peny tekst tej odezwy Pisudskiego patrz: J. Pisudski, Pisma, mowy, rozkazy, tom IV, str. 5-6.

nieprawda, aden taki rzd nie istnia i Pisudski o tym wiedzia, chodzio jednak
o to, by poczynaniom legionowym nada wiksz powag. Na obszarze zajtym
przez oddziay strzeleckie legiony utworzyy wasne wadze cywilne z wyej
wymienionymi pp. Sokolnickim i Jodk na czele - niby zawizek powstaczych
wadz pastwowych. Wszystko to miao na celu wytworzy warunki, sprzyjajce
przerzuceniu si spoeczestwa Kongreswki na stron legionw i wywoania
upragnionego przez Niemcy powstania. W Krakowie powsta - zorganizowany
przez Staczykw, socjalistw i innych - Naczelny Komitet Narodowy
galicyjski (NKN), ktry mia si legionami opiekowa.
Wszystko to byo jednak bezskuteczne. Spoeczestwo Kongreswki prawie
bez wyjtkw oparo si pontnej pokusie legjonw - uczuciowo pocigajcej
polskie serca, stsknione za polskim wojskiem, ale politycznie bdcej niemieck
puapk. W spoeczestwie galicyjskim, po pierwszych dniach oszoomienia i
pjcia na lep legionowej i NKN-owej propagandy nastpio otrzewienie i
rozam. Wszechpolacy oddzielili si od zwolennikw Maej Polski i owiadczyli
si po stronie koalicji przeciwniemieckiej, oczywicie cigajc na swe gowy
zarzut zdrady wobec Austrii i dotkliwe przeladowania ze strony wadz
austriackich. Polowa legjonw - t.zw. legjon wschodni, utworzony w nastrojonym
wszechpolsko Lwowie, a pniej przeniesiony do miasteczka Mszany Dolnej na
Podkarpaciu - zrozumiaa, e popieranie Austrii i Niemiec jest dla Polski zgubne.
Gdy okazao si, e ani Austria, ani Niemcy nie chc nawet na rzecz programu
Maej Polski zacign adnych zobowiza, oraz, e legiony maj zoy
zwyczajn austriack przysig wojskow (legion zachodni wraz z Pisudskim
przysig t bez wahania zoy) legionici dnia 20 wrzenia tumnie z legionu
wschodniego wystpili: wystpio ich okoo 5.500, zostao w legionie i zoyo
przysig okoo 800 (wraz z Jzefem Hallerem). Oczywicie cigno to na
legionistw opornych oraz na tych, co ich do oporu namwili, gwatowne
przeladowania, do ktrych dopomagali zwolennicy legionu zachodniego i NKN,
denuncjujc tamtych przed wadzami austriackimi, dorczajc wadzom
austriackim denuncjatorskie memoriay6, a nawet publicznie wydajc (w
6

W posiadaniu jednego z moich znajomych znajduje si odpis z akt sdowych austriackich,

powiadczony przez sd polski (Kancelaria Sdu Wojennego przy D.O.G. Krakw, dn. 23 lutego
1919 r.), raportu p. Wadysawa Studnickiego do N.K.N., udzielonego przez N.K.N. sdowi
austriackiemu w zwizku z procesem o zdrad stanu wybitnego dziaacza obozu narodowego, p.
Jana Zamorskiego. W raporcie tym p. W. Studnicki - Polak i niepodlegociowiec - pisze, co
nastpuje: W razie wyparcia Rosjan ze Lwowa Grabski winien by za zdrad stanu (zdrad kogo?
zdrad Austrii? - przyp. mj) rozstrzelany. Cieski, Skarbek i Pasawski niezwocznie internowani
do Tyrolu pod cisy dozr a do koca wojny. (Internowani w... Tyrolu, przez kogo? chyba nie
przez wadze legionowe, lecz przez wadze zaborcze? - przyp. mj). ...Biega i Wierczak... winni by

Sosnowcu, w padzierniku 1914 r.) broszur p.t. Pod Sd!. Ogromna liczba
narodowcw, poddanych austriackich, zostaa uwiziona, jeszcze wiksza liczba
ucieka do Rosji, lub do Szwajcarji. Austriackie sdy polowe wyday szereg
zaocznych wyrokw mierci. Obszary Galicji, zajte chwilowo przez wojska
rosyjskie, a nastpnie odzyskane przez Austri, steroryzowane zastay
austriackimi represjami z powodu polskiego (a take i ruskiego) rusofilstwa: tak
wielk liczb osb powieszono, e jeden z arcyksit austriackich zarobi sobie
na przydomek Habsburga-Wieszatiela. Wszystko to jednak tym bardziej
umacniao nard polski w postawie przeciwniemieckiej i uniemoliwiao wybuch
powstania w zaborze rosyjskim.
Zabr pruski by, oczywicie, w caoci po stronie koalicji
przeciwniemieckiej (z wyjtkiem garci ludzi przekupionych i ydw, lub zdala
stojcych od polityki). Tak wic, nard polski w przytaczajcej masie stan
przeciw Niemcom: cay zabr pruski, prawie cay rosyjski (z wyjtkiem garci
lewicowcw i ydw), oraz dua cz zaboru Austriackiego. Powstanie w
zaborze rosyjskim nie wybucho - niemieckie nadzieje na pomoc ze strony
polskiej pozostay niespenione. Legiony pozostay malek garstk, pozbawion
znaczenia wojskowego i politycznego. Po paru latach, w chwili najwikszego
swego rozrostu doszy do liczby okoo 20.000 onierzy - liczby znikomej, jak na
zmagania Wielkiej Wojny. Legiony czuy si w narodzie osamotnione, czuy, e
maj nard polski przeciw sobie. Day nawet temu wyraz w swej pieni My
pierwsza brygada, penej jadu i goryczy, a nawet wyzwisk pod adresem narodu
- penej zwrotw takich, jak: szlimy tak osamotnieni, albo nie chcemy ju od
was uznania itp.
Los chcia, e rola legionw, znikoma w czasie wojny, miaa si sta bardzo
dua po wojnie. Dwa rodzaje ludzi wychoway si w legionach: dziaacze
sanacyjni - i zamiowani onierze. Ju od chwili swego powstania skaday si
legiony z dwch ywiow: z politykw, siedzcych najczciej w sztabach, w
oddziale II itp., organizujcych legiony i prowadzcych je w orszaku Niemiec oraz dzielnych chopcw nie znajcych si na polityce, lecz chccych bi si za
niezwocznie osadzeni w twierdzy w Oomucu. (W Oomucu, a wic na Morawach? Chyba ta
twierdza nie bya w rku ani N.K.N., ani Legionw, ani Strzelca, lecz po prostu w rku Austrii?).
W tyme raporcie p. Studnickiego mieci si ustp nastpujcy, dotyczcy rozwizania Legionu
Wschodniego: Nie warunki materialne byy gwnym czynnikiem rozbicia si. Gdy jeden z
szeregowcw zakomunikowa w mej obecnoci kilkunastu opuszczajcym szeregi, e powiedzia
oficerowi, i wskutek braku odu tamci odchodz, wywoao to oburzenie - chciano go za to bi. Olbrzymia cz odchodzcych jest przekonana, e popenia czyn patriotyczny, porzucajc Legiony
w obecnej chwili. Dla uzasadnienia swego postpku wszyscy powtarzaj jedne i te same frazesy, co
dowodzi najlepiej, i systematyczna propaganda wbia je w gowy. Frazesy te s endeckiego
wyrobu.

Polsk i atwowiernie idcych za hasem powstaczym. Tak samo jak w roku

1830 i 1863 na potpienie zasuguj sprawcy polityczni, a na szacunek
bohaterscy onierze - tak samo i w legionach Pisudskiego zaznaczy si
wyrany podzia na politykw legionowych, ktrych historia potpi, oraz na
onierzy, ktrzy zasuyli sobie na chwa, mimo e bezwiednie zej suyli
sprawie. I jedni i drudzy znaleli si po wojnie w odrodzonej armii polskiej.
Politycy zrobili w r. 1926 zamach majowy i jako sanacyjni pukownicy i
generaowie zostali ministrami, wojewodami, ambasadorami i dyrektorami
bankw. onierze, ktrzy nieraz zdyli si wyrobi na wietnych fachowcw
wojskowych, pozostali nadal w wojsku i stanowi w nim wyborn kadr
dowdcw, ktrej poyteczno dla Polski jest niezaprzeczalna. Jzef Pisudski zaj midzy tymi dwoma gatunkami legionistw miejsce porednie. Jest
niewtpliwie uzdolnionym dowdc i organizatorem wojska - jest jednak obok
tego przede wszystkim dziaaczem politycznym, prowadzcym sw polityk z
pen wiadomoci, a zarazem z wielk bezwzgldnoci, tote przede
wszystkim za polityk legionw i sanacji odpowiedzialnym.
Majc tak niepospolitego przywdc, jak Pisudski, oraz tak dzielnych i
karnych onierzy, miay legiony wiele danych po temu, by cel swj osign i
powstanie w zaborze rosyjskim wywoa. e si ta mroca krew w yach
kadego Polaka ewentualno nie spenia, e zatem Niemcy nie zdoay osign
zwycistwa - jest do zawdziczenia energicznej i wytrwaej pracy obozu
wszechpolskiego, dziaajcego pod komend Romana Dmowskiego.
Rekrut polski w zaborze rosyjskim szed aw do wojska - i zacisnwszy zby
ubiera si w rosyjski mundur. Wiedzia bowiem, e w mundurze tym idzie
walczy za polsk spraw. Mobilizacja rosyjska na ziemiach polskich udaa si
tak szybko i dobrze, jak tego nie oczekiway nie tylko Niemcy, ale nawet sama
Rosja. W krtkim czasie stana gotowa do boju wielka armia rosyjska, zoona
prawie z samych Polakw - rwca si do tego, by ruszy przeciw Niemcom.
Rwnoczenie zaczy dziaa polskie wpywy polityczne wewntrz Rosji.
Istnia wewntrz Rosji potny obz polityczny, majcy ogromne wpywy na
dworze cesarskim, ktry by przyjazny Niemcom. Obz ten by przeciwny wojnie
- a skoro ju wojna wybucha, zacz pracowa nad tym, by nie pcha si w
powaniejsze walki, oraz by wojn t jak najrychlej zakoczy. Obz ten by
przeciwny mylom o ofensywie rosyjskiej przeciw Niemcom, godzi si co
najwyej tylko na ofensyw przeciw Austrii - i posugiwa si w swej akcji
argumentem o niebezpieczestwie polskiego powstania.
Wpywom tym trzeba si byo przeciwstawi, bo gdyby one byy osigny w
Rosji przewag, Rosja nie byaby si zdobya na powaniejszy wysiek w walce
przeciw Niemcom, a wic wojna midzy zaborcami skoczyaby si na niczym.

Najwaniejsz rzecz byo uspokoi opini rosyjsk przez owiadczenie

publiczne - a wic pochodzce ze strony polskiego przedstawicielstwa w
Dumie - e nard polski idzie nie z Niemcami, ale przeciw nim.
Przypadek chcia, e w chwili wybuchu wojny Dmowski by odcity liniami
frontu w Europie Zachodniej, tote na pierwsze posiedzenie Dumy nie mg
zdy. Obecny by wwczas w Petersburgu jeden tylko pose polski - Wiktor
Jaroski, pose z Kielc. By to czowiek cichy i niemiay, stojcy zdaa od
szerokiego nurtu spraw politycznych. Nie mia si on nawet z kim naradzi tote brzemi odpowiedzialnoci, ktre za czyn, przedsiwzity samotnie, bra na
swoje barki, byo bardzo due. Ale odpowiedzialnoci tej si nie ulk. Na
najbliszym posiedzeniu Dumy zoy owiadczenie w imieniu caego Koa
Polskiego, a wic w imieniu wszystkich Polakw zaboru rosyjskiego, e nard
polski staje w tej wojnie po stronie koalicji przeciwniemieckiej i e celem jego w
tej wojnie jest zjednoczenie wszystkich trzech zaborw.
Dmowski, ktry w kilka dni pniej przyjecha, przedsiwzi energiczn
akcj polityczn w Petersburgu, majc na celu przeciwstawienie si wpywom
tego obozu w Rosji, ktry wojny nie chcia - oraz wcignicie Rosji w polityk
tak, ktra by doprowadzia do oderwania Poznaskiego, Pomorza i lska od
Prus.
Owocem tych poczyna bya odezwa wodza naczelnego armii rosyjskiej do
Polakw z dn. 14 sierpnia - w treci nawizujca do owiadczenia posa
Jaroskiego - zawierajca zapowied samorzdu Polakw pod berem cesarza
rosyjskiego (co byo mniej wane, gdy dotyczyo przyszoci dalszej i
nieokrelonej), oraz zapowied walki o zjednoczenie ziem polskich (co miao
znaczenie bardzo due i bardzo aktualne).
W Rosji utrwalay si nastroje wyranie i bojowo przeciwniemieckie. Obz
zwolennikw Niemiec przycicha w Rosji i odsuwany by na bok - Rosja
nastawiaa si na stanowcz rozpraw z Niemcami.
Wynikiem utrwalenia si w Rosji kierunku przeciwniemieckiego - byo
rozpoczcie wielkiej ofensywy przeciwniemieckiej, ktra przewidziana bya
wprawdzie w dawnych umowach sztabowych rosyjsko-francuskich, lecz od
ktrej wykonania Rosja pocztkowo miaa ochot si uchyli. Dnia 17 sierpnia
wielkie masy wojsk rosyjskich, zoone gwnie z Polakw, przekroczyy
granic niemieck i runy na Prusy Wschodnie. Niemcy, zaniepokojeni tym
naporem ze wschodu, wycofali cz swoich wojsk z Francji i przerzucili je na
front wschodni.
Wojska rosyjskie zostay pobite. Niema rol odegraa tu niech niektrych
dowdcw rosyjskich do prowadzenia walki przeciw Niemcom. Istniej poszlaki,
e jeden z wodzw rosyjskich, genera Rennenkampf (rodowity Niemiec), po

prostu zdradzi wojska rosyjskie na rzecz Niemiec. W dniach 26-30 sierpnia

rozegraa si wielka bitwa pod Grunwaldem, w ktrej wojska rosyjskie, idce na
Prusy Wschodnie od poudnia, od Kongreswki, zostay dosownie zmiadone.
W dniach 5-15 wrzenia rozegraa si druga wielka bitwa - bitwa nad jeziorami
Mazurskimi - w ktrej rozbite zostay te wojska rosyjskie, ktre weszy do Prus
Wschodnich od wschodu, od strony Litwy. Prusy Wschodnie spyny krwi
polsk.
Ale walki w Prusach Wschodnich wystarczyy, by uratowa Francj.
Wycofanie przez Niemcy czci wojsk z frontu francuskiego celem ich
przerzucenia na front wschodni osabio napr niemiecki na Francj i stao si
jedn z gwnych przyczyn klski wojsk niemieckich, maszerujcych na Pary.
Dnia 5 i 6 wrzenia wojska francuskie uderzyy z rozmachem na Niemcw,
odnoszc wspaniae zwycistwo nad rzeczk Marn.
Napr niemiecki na Pary zosta powstrzymany. Niemiecki plan
rozstrzygnicia wojny byskawicznem pobiciem wszystkich przeciwnikw po
kolei zakoczy si niepowodzeniem. Nadzieje niemieckie zostay zdruzgotane, a przyczyn tego bya w niemaej mierze - postawa narodu polskiego7.
7

Na dowd tego, ile niewiary w Polsk moe si mieci w umysach niektrych Polakw, warto
przytoczy, co w roku 1923 - w pi lat po odzyskaniu niepodlegoci - napisa Konstanty
Srokowski, sekretarz generalny NKN w Krakowie (K. Srokowski N. K. N. - Zarys historii
Naczelnego Komitetu Narodowego, Krakw 1923, str. 47-49).
Gdyby historia chciaa si powtrzy, to z ni razem musiaaby si powtrzy take i
orientacja austriacka.
Orientacja austriacka opieraa si na nastpujcym rozumowaniu:
Pastwo polskie upado nie tylko z powodu tych wszystkich okolicznoci, ktre przytacza
historia i okrela je filozofia, ale take, i to przede wszystkim, z powodu pooenia geograficznego
Polski, wbitej midzy wielkie, mode i ekspansywne narody, z ktrych kady przewysza j liczb
ludnoci i mnogoci resursw naturalnych, ssiad za zachodni take kultur i sprawnoci
spoeczno-pastwow.
W chwili, kiedy obaj ci wielcy ssiedzi Polski, doskonalc swoj organizacj pastwow,
rozwinli odpowiednio wielkie siy, ujawniy si u jednego i drugiego elementarne denia
zaborcze - u Niemcw ku wschodowi; u Rosjan ku zachodowi. Pastwo polskie, wystawione z
dwch stron na tak wielkie i cigle potgujce si cinienia, gdyby nawet najlepiej byo
zorganizowane, miao by bardzo niewielkie szanse trwaego ostania si. Prdzej czy pnej byoby
ono zmuszone szuka sojuszu, czy nawet jakiej unii ju to z jednym, ju to z drugim ssiadem.
Ta teza pozostaje niezmienn wrd wszelkich okolicznoci, poniewa nie moe ulec zmianie
fakt geograficznego pooenia Polski, z ktrego jest ona prostym i logicznym wnioskiem. (Czyli
wedug tego pogldu, pastwo polskie zawsze, a wiec rwnie i dzi ma bardzo niewielkie szanse
trwaego ostania si i jest zmuszone szuka ratunku w postaci sojuszu, czy nawet jakiej unii z
jednym z ssiadw. To jest napisane w roku 1923! - Czy moe by jaskrawszy nad te sowa snop
wiata na postpowanie niektrych ywiow politycznych w odbudowanej Polsce? Czy nie

znajduje tu wytumaczenia tak czste zwracanie si myl przez niektre koa w Polsce
pomajowej ku ugodzie z Niemcami - albo np. dnoci federalistyczne, tak zgodne z deniami
Niemiec itd.?)
Kierujc bya zasada: zabezpieczenie jak najwikszych moliwoci rozwojowych dla jak
najwikszej liczby Polakw. Spord wszystkich dajcych si rozumnie myle kombinacji,
przedstawiona wyej kombinacja austriacka rokowaa wzgldnie najszersze ziszczenie tej zasady.
Tym ludziom nie tylko e si nie mieci w gowie plan zbudowania Wielkiej Polski, ale oni nie
myleli nawet o niepodlegoci pozornej - w granicach najskromniejszych. Oni myleli tylko o
zabezpieczeniu moliwoci rozwojowych jak najwikszej liczbie Polakw - to znaczy o
przyczeniu Kongreswki (lub jej czci) do Galicji, gdzie warunki ycia byy dla Polakw
wzgldnie znone.
Sprawiedliwo kae przyzna, e nie cay ten obz polityczny, ktry organizowa Legiony, myla
w ten sposb. Koa cile wojskowe w tym obozie (z Pisudskim na czele), szczerze dyy do
niepodlegoci, choby w szczupych terytorialnie granicach. Tego, e akcja ich nie tylko do
niepodlegoci nie prowadzi, lecz e moliwo tej niepodlegoci niweczy, przewanie istotnie nie
rozumieli i w dobrej wierze swj bdny program gosili i wprowadzali w czyn. Majca na nich
rnymi drogami wpyw masoneria - sprzymierzona z Prusami i ydami - baczya pilnie, by ich w
ich bdnych mniemaniach utrzyma...

WALKA O REKRUTA POLSKIEGO POD OKUPACJ

Siy obu stron walczcych zrwnowayy si, ani jedna, ani druga strona nie
bya w stanie przeama oporu wojsk przeciwnika, ani zada tym wojskom
stanowczego ciosu. Na najwaniejszych odcinkach frontw, a zwaszcza na
froncie zachodnim (midzy Niemcami a Francj), nieprzyjacielskie armie stany
naprzeciw siebie nieruchomo - zakopay si w caej sieci okopw i umocnie - i
rozpoczy uciliw i wyniszczajc, ale nie prowadzc do rozstrzygnicia
wojny walk t.zw. pozycyjn (na staych pozycjach). Tylko Rosja, kolos na
glinianych nogach, saba i sabnca coraz wicej, nie bya w stanie si na
swoich pozycjach utrzyma - i bya coraz dalej przez Niemcw spychana: 5
sierpnia 1915 oddaa Niemcom Warszaw, 18 sierpnia 1915 Kowno, wkrtce
potem Wilno. Ale istotne znaczenie posiaday przede wszystkim walki na froncie
zachodnim - a tam ulegy one niemal zupenemu unieruchomieniu. Walczono
tam nieraz caymi miesicami o skrawki ziemi kilkusetmetrowej szerokoci.
Wojna pozycyjna - to bya wojna na wzajemne wyniszczenie. Ten j wygra komu na duej starczy onierzy, szybko topniejcych liczebnie wskutek
masowego ginicia ludzi w zacitych walkach pozycyjnych - komu poza tym na
duej starczy ywnoci, sprztu wojennego, pienidzy i cierpliwoci. Niemcy
czuli, e w tych warunkach bd musieli wojn przegra, bo i zapas ludzi maj
mniejszy, ni ich przeciwnicy i z dostawami wiedzie im si gorzej, gdy s od
wiata odcici. Czynili oni najrozmaitsze prby, by zmieni charakter tej wojny
na przetrzymanie - i rozstrzygn j jednym jakim stanowczym posuniciem:
dokonywali rozmaitych wynalazkw mierciononych, majcych przeama opr
przeciwnika, rozwinli lotnictwo, wprowadzili do uycia gazy trujce - to znw
prbowali odci przeciwnikom dostawy zamorskie przez bezwzgldne topienie
przy pomocy odzi podwodnych wszystkich nieprzyjacielskich, a nawet
neutralnych okrtw, na morzach, opywajcych Francj i Angli. Wszystko na
prno.
Niemcy doszli wreszcie do wniosku, e jedna tylko rzecz moe ich uratowa:
otrzymania miliona wieych rekrutw, ktrych mona by rzuci na front i
osign tern wojskow przewag.
Zasoby ywej siy ludzkiej spord poddanych niemieckich, austrowgierskich, bugarskich i tureckich byy ju dawno wyczerpane. wieego
rekruta mogli Niemcy dosta tylko ze znajdujcych si pod okupacj niemieck i
austriack ziem polskich zaboru rosyjskiego.
Ale Niemcy i Austria nie mogy tam wybiera rekruta - bo to byy ziemie
obcego pastwa. Tote Niemcy zdecydoway si na utworzenie z ziem zaboru
rosyjskiego samodzielnego polskiego pastewka, ktrego rzd sam by wybra

rekruta, utworzy z niego milionow, uzbrojon i wywiczon przez Niemcw

armi polsk - i armi t odda na usugi Niemiec.
Niemcy pogodzili si wic z programem Maej Polski. - W roku 1914, gdy
chcieli pchn Polakw do powstania przeciw Rosji, nie myleli o spenieniu
polskich de niepodlegociowych nawet w tak skromnym zakresie - tote
legiony Pisudskiego walczyy po stronie Niemiec, bdc formalnie czci armii
austriackiej i nie majc od Niemiec ani od Austrii adnej, ale to adnej formalnej
obietnicy, e wojna zakoczy si w czymkolwiek popraw pooenia narodu
polskiego.
Ale teraz obawa klski przycisna Niemcw i skonia ich do tego, e sami,
nieproszeni, ogosili si jako zwolennicy programu Maej Polski.
Dnia 5 listopada 1916 roku niemiecki genera-gubernator w Warszawie, von
Beseler, ogosi uroczysty akt, w ktrym w imieniu cesarza Niemiec i cesarza
Austrii zapowiedzia, e Niemcy i Austria zamierzaj utworzy z ziem zaboru
rosyjskiego samodzielne pastwo polskie, ktrego granice zostan okrelone
pniej, oraz e spodziewaj si, i pastwo to zajmie si utworzeniem armii
polskiej. Byo rzecz charakterystyczn, e w odezwie tej nie okrelono granic
tego przyszego pastwa, a wic pozostawiono moliwo pniejszego
okrojenia Kongreswki na rzecz Niemiec - oraz e nie uyto wyrazu
niepodlego, ale samodzielno. Jak wiadomo, samodzielno jest w
niemieckiej termlnologji prawniczej okreleniem pooenia takich pastw, jak
wchodzce w skad Rzeszy Niemieckiej: Saksonia, Bawaria i inne. Tak wic
Niemcy nie myleli stwarza nawet Maej Polski, cakowicie (przynajmniej
formalnie) niepodlegej - i nie myleli wyrzeka si zamiaru zagarnicia czci
ziem Kongreswki dla siebie.
Akt 5 listopada by now puapk niemieck, majc wzi Polakw na lep - i
umoliwi Niemcom zwycistwo. Byoby to pogrzebaniem myli o Wielkiej
Polsce.
Oczywicie nard polski nie da si na lep ten wzi. Ustami swoich wodzw
owiadczy, e tego daru z rk niemieckich nie przyjmuje. Dnia 11 listopada
szereg wybitnych politykw polskich z Romanem Dmowskim na czele zebra si
w Lozannie, w neutralnej Szwajcarii i wyda deklaracj, w ktrej zawarte byo
owiadczenie, e utworzenie pastewka, projektowanego przez Niemcy, byoby
tylko utrwaleniem rozbiorw, e nard polski opiera sw przyszo na klsce
Niemiec i dy do odbudowania Polski zjednoczonej, oraz e armii Niemcom nie
da. W ciaach parlamentarnych niemieckich w Berlinie dwaj posowie polscy z
Poznaskiego, Wadysaw Seyda i ksidz Styczyski, owiadczyli w imieniu
Polakw z wielk odwag cywiln, e uwaaj akt 5 listopada za ogoszony nie
w interesie Polski, lecz w interesie pastw centralnych i e aktu tego nie uznaj,

oraz e zabr pruski nie myli zrzeka si zamiaru zjednoczenia si z reszt ziem
polskich. Nawet w zdawionej cenzur wojenn, okupowanej Kongreswce i w
objtej dziaaniami wojennemi Galicji opinja narodowa znalaza sposoby
wyraenia w sposb jasny i niedwuznaczny, i aktu 5 listopada nie uznaje.
Midzy innymi uczynia to najwiksza organizacja polityczna w Warszawie,
prowadzca polityk wszechpolsk t.zw. Koo Midzypartyjne.
Znalazy si jednak w Polsce czynniki, ktre si programem Malej Polski
zadowoliy. Byty to ywioy bardzo rne. Byy to koa legionowe, ktre myli o
Wielkiej Polsce wyrzeky si dawno. Byli to zaustriaczeni duchowo ugodowcy
galicyjscy (przede wszystkim krakowscy), ktrzy wielkodusznym (dosownie!)
monarchom skadali najwyszy hod, najgortsz podzik i to ze zami w
oczach. Byy to koa konserwatywno-masoskie w Warszawie, ktre byy
cakowicie na usugach Niemiec. Byy to wreszcie rne due dzieci, cieszce
si z tego, e bd si mogy pobawi we wasne pastwo - i w dorosych
ludzi. Jednym sowem, mniej wicej to wszystko, co wchodzi dzisiaj w skad B.
B.
Znalazy si w Polsce liczne czynniki, ktre poszy Niemcom na rk.
Delegacje dzikczynne udaway si do von Beselera - i naradzay si nad
szczegami budowy nowego pastewka. Wywoao to oburzenie caego
narodowo mylcego spoeczestwa. Szereg osb, ktre akt 5 listopada
popieray, musia si nawet pozrzeka godnoci w rozmaitych polskich
instytucjach i stowarzyszeniach.
Niemcy nie zraali si tym. Utworzyli Tymczasow Rad Stanu, w ktrej
kierownikiem komisji wojskowej (w czasie od 10. stycznia 1917 do 24. czerwca
1917 r.) by Jzef Pisudski. Rada Stanu para do zarzdzenia w Kongreswce
poboru do wojska.
Nie byo to jednak moliwe - opr spoeczestwa by bowiem zbyt wielki.
Rada Stanu ogosia wobec tego zacig ochotniczy, ale zacig ten nie da prawie
adnych wynikw.
Walka o rekruta polskiego pod okupacj - walka midzy Niemcami i
bdcymi na usugach Niemiec ywioami polskimi z jednej strony, a
wiadomym odamem narodu polskiego (z daleka - tajnymi nimi idcymi przez
Szwajcari - kierowanym rk Dmowskiego), z drugiej strony, walka ta trwaa
czas dugi. Nie bya to walka atwa; nieatwo byo wytumaczy spoeczestwu,
e utworzenie wojska polskiego jest szkodliwe dla Polski, a poyteczne jest
wanie nietworzenie go. Tak, jak w bardzo wielu wypadkach, tak i w tym,
atwiejsza bya rola tych, ktrych dziaalno polityczna polegaa na robieniu
czego, ni tych, ktrzy za swj obowizek uwaali w danej sprawie

bezczynno. W polityce zawsze ma wdziczniejsze pole ten, co z rozmachem

robi rzecz efektown, ni ten, co kae trwa w bezruchu i cierpliwie czeka.
Mimo to walka o rekruta polskiego pod okupacj zostaa przez nard polski
wygrana. Niemcy polskiego misa armatniego nie dostali. Po raz drugi w
czasie wielkiej wojny - nard polski postaw swoj zaway na losach
wiatowych zmaga wojennych. Po raz drugi uniemoliwi Niemcom zwycistwo
- a tym samym, dziki swemu rozumowi politycznemu i dojrzaoci politycznego
dziaania - przybliy o nowy wielki krok urzeczywistnienie ideau Wielkiej
Polski1.
1

Naley tu sprostowa pewn szerzon dzi w Polsce legend: legend o roli Pisudskiego w
owych czasach.
Pisze si i mwi dzi czsto, e Pisudski nie chcia da Niemcom rekruta i e prowadzi ju
wwczas ostr walk przeciw Niemcom. Jest to nieprawda. Pisudski cakowicie popar program
Maej Polski, zawarty w akcie 5 listopada i to poparcie uzewntrzni przez osobiste wstpienie do
Rady Stanu, do ktrej nalea do 24 czerwca 1917 r. Opozycyjno Pisudskiego bya zupenie
innego rodzaju: Pisudski chcia w nowoutworzonym pastewku wzi wadz w swoje rce podczas gdy Niemcy woleli si posugiwa bardziej im ulegymi koami konserwatywnej prawicy.
Na tym tle toczyy si dugotrwae targi Pisudskiego z Niemcami, ktre si w kocu przerodziy w
otwarty zatarg. Nie by to jednak zatarg, wynikajcy ze stanowiska z zasady przeciwnego
Niemcom, lecz wyniky z rozbienoci politycznych drugorzdnych.
Zatarg ten rozwin si na dobre dopiero wwczas, gdy stao si jasne, e Kongreswka
rekruta wzi Niemcom nie pozwoli. Niemcy byliby Pisudskiego poparli, gdyby sdzili, e dziki
temu rekruta dostan - ale skoro si przekonali, e o poborze w Kongreswce nie ma mowy,
woleli mie do czynienia z bardziej im uleg konserwatywn prawic, ni z penym
temperamentu i ambicji, a wic oporniejszym Pisudskim i zaczli si Pisudskiemu
przeciwstawia.
Zatarg znalaz ostre zakoczenie w zwizku ze spraw przysigi legionw. Nowa wielka
armia polska w Kongreswce nie powstaa, ale istniay jeszcze dawne legiony. Trzeba byo z nimi
co zrobi, tym bardziej, e wydzielono je ju z armii austriackiej. Pisudski chcia, by byy one
wojskiem Kongreswki, podlegym cakowicie jej wadzom. Niemcy znowu, zawiedzione w
nadziei na powan pomoc ze strony polskiej, nie widziay ju teraz po temu powodu i zaday,
by legiony zoyy przysig na wierno obu cesarzom (niemieckiemu i austriackiemu). Pisudski
opar si temu daniu - i wraz z pierwsz brygad legionw odmwi przysigi (Jzef Haller
wraz z drug brygad przysig zoy).
Niemcy doszli wwczas do wniosku, e maj ju tego do, i aresztowali Pisudskiego (dnia
22 lipca 1917 roku), oraz internowali go w Magdeburgu w Niemczech. Nie miao to jednak nic
wsplnego ze spraw zasadnicz: czy dopomaga w wielkiej wojnie do zwycistwa Niemiec, czy
te do ich klski. W swej polityce, przyjaznej Niemcom, a nieprzyjaznej dla koalicji
przeciwniemieckiej (a wic nieprzyjaznej programowi Wielkiej Polski), Pisudski pozosta przez
cay czas wojny zupenie niezachwiany.
Nawiasowo mwic, wizienie jego w Magdeburgu nie byo... Berez. Sam pisze o nim co
nastpuje: Mieszkaem zreszt wcale wygodnie. Do rozporzdzenia miaem na pierwszym pitrze

trzy cele: pokj sypialny, co w rodzaju pokoju, w ktrym mogem kogo przyj, a co w mojej
sytuacji mogo mnie tylko do miechu pobudzi i trzeci - pokj jadalny. Wszystkie trzy cele cay
dzie otwarte, wychodziy na ogrdek, w ktrym byo kilka drzew owocowych i troch
niewielkich krzeww czy rolin. Na razie wolno mi byo spacerowa w ogrodzie przez trzy
godziny dziennie, potem przestano mnie krpowa i miaem prawie cay dzie do zmierzchu
otwarte drzwi z grnego pitra do ogrodu. (Pisma, mowy, rozkazy, L VIII, str. 260).
Jeli chodzi o stanowisko Pisudskiego wobec aktu z 5 listopada, najlepiej wiadcz o tym jego
wasne sowa. Oto urywek z listu do pk. Rydza-migego, napisanego po ogoszeniu aktu (Pisma,
t. IV, str. 52): Kochany Pukowniku, sdz, e teraz musicie wykaza uzasadnion cierpliwo i
ufno, e onierz polski w tej wiatowej wojnie znajdzie nareszcie ojczyzn w postaci wasnego
rzdu i wasnego wojska. Zdaniem moim, dymisje Wasze powinny teraz by cofnite. A oto dwa
urywki z listu do ks. Z. Lubomirskiego, wysanego z Magdeburga: Z przedstawienia sprawy ktre
tu (w zaczniku) podaem, a ktre najzupeniej jest szczere, wynika, e przez cay czas wojny,
bdc przekonanym, e interes mojej Ojczyzny wymaga czynnego wystpienia po stronie
mocarstw centralnych w ich wojnie z Rosj, dawaem temu wyraz w mojej pracy nawet wtedy,
gdy byem pozostawiony wasnym siom i gdy szedem wbrew opinii ogromnej wikszoci swego
narodu, jak to byo na pocztku wojny. Dalej, suc mojej ojczynie jako onierz, gdy warunki
ograniczay wojsko do kompletowania jedynie za pomoc ochotnikw, wszystkie swe siy, prace i
plany przystosowywaem nie do czego innego, jak do moliwego wzrostu si wojskowych, nie
przypuszczajc ani chwili, eby ta praca sta moga w sprzecznoci z interesami pastw
centralnych (t. IV, str. 158). Prowadziem w tym celu pertraktacje ze wszystkimi stronnictwami i
jak wiadomo, pertraktacje te nie powiody si. Klub midzypartyjny, reprezentujcy dobr poow
kraju, usun si i zosta usunity od formacji Rady Stanu... Drugi - poboczny motyw, bya to
obawa, abym po swojej dymisji i usuniciu si od Rady Stanu po nieudanych pertraktacjach z
klubem midzypartyjnym, nie zacz uchodzi, jako zaprzeczajcy swej niedawnej przeszoci, w
ktrej byem pierwszym, podnoszcym haso samodzielnego i czynnego wystpienia Polski po
stronie mocarstw centralnych w ich wojnie z Rosj, (str. 181).
Ju po napisaniu powyszych sw wyczytaem w dwch niemieckich dziennikach gdaskich,
w artykuach, powiconych mierci Pisudskiego, wzmianki nastpujcej treci: W hitlerowskim
Danziger Vorposten (Nr. 110 z dn. 13 maja 1935 r.): Pisudski... 21 lipca 1917 r. zosta na
wasn prob (auf seine Bitten) aresztowany i internowany w twierdzy Magdeburskiej. Oraz w
niemiecko-narodowych Danziger Neueste Nachrichten (Nr. 110 z dn. 13 maja 1935):
Komendant na wasne yczenie (auf eigenen Wunsch) zosta aresztowany i wraz ze swym szefem
sztabu Sosnkowskim przewieziony do twierdzy w Magdeburgu. - Jeliby ta gdasko-niemiecka
wiadomo bya prawdziwa, naleaoby przyj, e prawdziwa jest rwnie wersja, od dawna
kursujca w spoeczestwie polskim, i konflikt Pisudskiego z Niemcami zosta zaaranowany
celowo i za obopln zgod, w tym celu, by pooy kres gwatownemu zmniejszaniu si
popularnoci Pisudskiego w spoeczestwie polskim.
Jeli idzie o Tymczasow Rad Stanu, zostaa ona rozwizana dnia 26 sierpnia 1917 r. Na jej
miejsce Niemcy dnia 12 wrzenia 1917 r. utworzyli Rad Regencyjn (zastpujc przyszego,
majcego by mianowanym przez Niemcw krla polskiego). Rada Regencyjna skadaa si z
trzech osb spord posusznej Niemcom prawicy konserwatywnej. Rada Regencyjna powoaa dnia
4 lutego 1918 r. do ycia now Rad Stanu, czciowo mianowan, a czciowo powsta z
wyborw.

W wyborach tych wzili udzia narodowcy i odnieli w nich zwycistwo. Tym sposobem
zadokumentowane zostao wobec pastw koalicyjnych, e spoeczestwo polskie w Kongreswce
nie popiera Rady Regencyjnej, ani Niemcw.
Powstanie Rady Stanu, Rady Regencyjnej itp. miao jedn dobr stron: pozwolio Polakom uj w
Kongreswce cz wadzy w swoje rce. Narodowcy zwalczali polityk Rady Regencyjnej, ale po
cichu opanowywali podlege jej urzdy. Ju za czasw niemieckich szkolnictwo, sdownictwo,
cz wadzy policyjnej itp. znalazy si w Kongreswce w rkach polskich, co pniej miao
wielkie znaczenie przy budowaniu niepodlegej Polski. Istniaa rwnie niewielka formacja
wojskowa, wraz ze szko oficersk, t.zw. Polnische Wehrmacht (polska sia zbrojna), bdca
wynikiem skpego zacigu ochotniczego w Kongreswce, ktra mimo, e bya bardzo uzaleniona
od Niemcw - po wyjciu Niemcw zdoaa si Polsce przyda.

REWOLUCJA ROSYJSKA I POKJ BRZESKI

W marcu roku 1917 wybucha w Rosji rewolucja. Ludno rosyjska,
zmczona wojn wielokrotnie uciliwsz ni zakoczona powanymi
rozruchami niedawna wojna z Japoni, zacza si burzy. Wybuchy w
Petersburgu rozruchy godowe. Wszystko zaczo si w Rosji rozprzga. Dnia
15 marca 1917 r. cesarz Mikoaj II zrzek si tronu, a wkrtce potem zosta
uwiziony (18. VII. 1918 zosta zamordowany). Rzdy rosyjskie, coraz bardziej
lewicowe, zaczy si zmienia jeden po drugim. Niemcy, pragnc by znik im
przeciwnik na wschodnim froncie, a wic dc do zwikszenia rozprzenia w
Rosji, pospiesznie uatwili przejazd do Rosji wybitnym dziaaczom
komunistycznym, przebywajcym w Szwajcarji: Leninowi, Lejbie BronsteinTrockiemu i innym dziaaczom, przewanie ydowskiego pochodzenia. Wadze
niemieckie same ich w stron Rosji przewiozy1. Dnia 8 listopada 1917 r.
wybucha w Rosji druga rewolucja: bolszewicka. Bolszewicy ujli w Rosji
wadz w swoje rce.
Niemcy odetchnli. Mogli teraz wycofa wielkie masy swoich wojsk z
frontu wschodniego - i przerzuci je na front zachodni. Przeduyo to znacznie
czas trwania wojny.
Ale niewiele to Niemcom pomogo: dnia 5 kwietnia 1917 roku Stany
Zjednoczone Ameryki Pnocnej wypowiedziay Niemcom wojn, co
zrwnowayo ubytek osabionej Rosji spord pastw koalicji
przeciwniemieckiej.
Wybuch rewolucji rosyjskiej posun znacznie spraw polsk naprzd:
spord pastw koalicji przeciwniemieckiej zniko jedyne pastwo zaborcze,
lece teraz powalone w zupenej niemocy i anarchii2. Mona ju byo
rwnoczenie myle zarwno o zjednoczeniu, jak o niepodlegoci, a nie
rozkada polskich celw narodowych na etapy. Polska akcja polityczna, ktra
poprzednio ubiegaa si o to, by zjednoczenie ziem polskich (wyrwanie
Niemcom ziem zaboru pruskiego) zaliczy do celw wojennych pastw koalicji
- zacza teraz pracowa i nad tym, by zaliczy do nich te i niepodlego.

Nie tylko Niemcy popierali rewolucj w Rosji: jak zwykle tak i teraz, rka w rk szli ze sob
Niemcy i wiatowe ydostwo. A nawet duchem inspirujcym byli wycznie ydzi. Wielcy
kapitalici ydowscy z Ameryki, Jakub Schiff i Max Warburg dostarczyli bolszewikom pienidzy
na zorganizowanie rewolucji.
2

Potwierdzio si tu twierdzenie Dmowskiego, e gwnym wrogiem Polski nie jest Rosja (zwana
czstokro kolosem na glinianych nogach) - lecz s nim Niemcy, bdce naprawd wielk i
gron potg, tote z nimi przede wszystkim trzeba walczy.

Ale najwaniejszym zadaniem, ktre zjawio si przed Polsk w wyniku

rewolucji rosyjskiej - byo utworzenie wojska polskiego. W szeregach armii
rosyjskiej znajdowao si z gr p miliona onierzy Polakw3, wzitych z
poboru. Narodowcy polscy zabrali si gorczkowo do tego, by Polakw tych z
szeregw rozsypujcej si, zrewolucjonizowanej armii rosyjskiej wydzieli, by
zdoby dla nich bro, rynsztunek i rodki pienine - i by utworzy z nich siln
armi polsk, zdoln do tego, by na wschodnim froncie skutecznie opiera si
Niemcom, oraz w stosownej chwili, w razie jakich niepowodze niemieckich
na zachodzie, uderzy na Niemcw od tyu i wyprze ich z Polski, tym samym
zdobywajc dla Polski niepodlego i zjednoczenie.
Jeszcze za czasw przedrewolucyjnych wadze wojskowe rosyjskie zezwoliy
na utworzenie niewielkich oddziaw polskich w ramach armii rosyjskiej. By to
tak zwany Legion Puawski (Legion Gorczyskiego), zaoony dnia 18
padziernika 1914 roku, pniej stopniowo si rozrastajcy, przeksztacony dnia
13 padziernika 1915 r. na Brygad Strzelcw Polskich, a dnia 21 lutego 1917
na Dywizj Strzelcw Polskich. Formacja ta, skadajca si z wymienitego
onierza, miaa si sta zawizkiem armii polskiej.
Istniay warunki po temu, by w cigu kilku miesicy utworzy w Rosji wielk
armi polsk. Polski Komitet Narodowy w Rosji, pracujcy w myl wskaza
Dmowskiego, dy do tego, by armia ta uznana zostaa za osobn armi
koalicyjn. Gdyby armia ta, jako niezalena armia polska, bya powstaa, sprawa
budowy Wielkiej Polski byaby rozstrzygnita. Armia ta stanaby Niemcom na
przeszkodzie do zwycistwa - a po klsce Niemiec byaby zaja dla Polski taki
obszar ziemi, jaki by Polska uznaa dla siebie za potrzebny4.
Przeciwstawia si temu - masoneria. Z t sam gorczkowoci, z jak
czynniki narodowe pracoway nad zbudowaniem armii polskiej - masoneria
zacza pracowa nad jej rozbiciem.
Naczeln rol odegra tu Polak, adwokat petersburski, Aleksander Lednicki
(obecnie przebywajcy w Polsce i bdcy dziaaczem sanacyjnym5. Stan on na
3

Wedug danych urzdowych rosyjskich byo w armii rosyjskiej 119 generaw, okoo 20.000
oficerw i 700.000 onierzy wyznania katolickiego. Prcz niewielkiej liczby Litwinw, poza tym
garci Polakw zniszczonych itp., wszyscy katolicy w Rosji byli Polakami. Poza tym byo w Rosji
okoo 100.000 jecw-Polakw z armii austriackiej i pruskiej, oraz liczna, nadajca si do
zmobilizowania polska ludno cywilna.
4

Zapewne i Gdask i Opole i Krlewiec, a take czeski Cieszyn, Kowno itp. naleayby dzisiaj do
Polski.
5

Ju po napisaniu tych sw Lednicki zmar w zagadkowych okolicznociach, pozwalajcych

przypuszcza albo nieszczliwy wypadek, albo samobjstwo, lub morderstwo. (Wypad w nocy
przez okno w sposb wskazujcy, e przed wypadniciem sta tyem do okna).

stanowisku, e ... Polska jest ju niepodlega (bo Niemcy wydali ju akt z 5

listopada) i e... posiada ju wasny rzd (mianowan przez Niemcy Rad Stanu),
tote tylko ten rzd ma prawo armi polsk tworzy. A poniewa Rada Stanu, ten
rzekomy polski rzd, stoi po stronie Niemiec, wic nie wolno jest Polakom
tworzy armii, ktraby walczya przeciw Niemcom.
Polityka Lednickiego zbiega si z polityk k lewicowych - tych samych,
ktre zwyky si szumnie stroi w nazw obozu niepodlegociowego. Polskie
organizacje lewicowe w Rosji wysay delegacj do Sztokholmu celem spotkania
si z przedstawicielami obozu pisudczykw z kraju i uzyskania od nich
instrukcji, co do dalszej taktyki na terenie Rosji. Przybyy do Sztokholmu delegat
z Warszawy, Wodzimierz Kunowski, przywiz instrukcj, e do stworzenia
armii polskiej w Rosji naley bezwarunkowo nie dopuci6.
Stosownie do tej instrukcji, dziaacze t.zw. niepodlegociowi' w Rosji
rozwinli energiczn akcj, majc na celu sparaliowanie wysikw obozu

Znany polityk sanacyjny, p. Tadeusz Howko (zamordowany w r. 1931), ktry w roku 1918
jedzi do Rosji z ramienia POW., pisze o zjedzie sztokholmskim z zakopotaniem (Przez dwa
fronty, str. 245). p. Wodzimierz Kunowski, ktry w Tymczasowej Radzie Stanu zasiada z
ramienia PPS, podczas swego pobytu w Sztokholmie w maju 1917 r., widzc si tam z Bronisawem
Siwikiem, delegatem PPS z Rosji, oraz z innymi dziaaczami niepodlegociowymi z terenu
rosyjskiego, da wrcz baamutne instrukcje. Owiadczy on bowiem, i obz niepodlegociowy, a
przede wszystkim PPS w kraju, nadal stoj po stronie pastw centralnych i e rewolucja rosyjska w
niczym nie zmienia dawnego stanowiska obozu niepodlegociowego w stosunku do Rosji.
Wychodzc z tego zaoenia, Kunowski w sposb najbardziej kategoryczny przeciwstawi si idei
tworzenia armii polskiej w Rosji, zalecajc, aby zwolennicy obozu niepodlegociowego wszelkimi
siami przeciwdziaali formowaniu tej armii. Instrukcje te byy sprzeczne nawet ju z wczesnymi
nastrojami PPS w kraju, nie mwic ju o ustosunkowaniu si PPS do pastw centralnych po
aresztowaniu komendanta Pisudskiego, wiadczy o tym fakt, e wanie 2 maja, gdy Kunowski
odbywa w Sztokholmie konferencj z polskimi dziaaczami niepodlegociowymi w Rosji,
Centralny Komitet PPS w Warszawie uchwali wycofa Kunowskiego z Tymczasowej Rady Stanu,
dajc tym samym dowd swej niewiary w mono dalszej wsppracy z pastwami centralnymi.
Uchway tej partia nie opublikowaa od razu, aby nie utrudni sytuacji Kunowskiego w
Sztokholmie...
Stanowisko Kunowsklego, zajte w Sztokholmie, odegrao historyczn, niestety i tragiczn
rol w historji emigracji polskiej w Rosji.
Oczywicie naiwnoci byoby mniema, e udzielenie przez Kunowskiego tak stanowczych
instrukcji w tak wanej sprawie, byo wynikiem samowoli, lub nieporozumienia. Jedno z dwojga:
albo stanowisko wadz partyjnych PPS w kraju nie pokrywao si z nastrojami ogu czonkw tej
partii (o ktrych to nastrojach Howko pisze), albo te Kunowski mia nad sob inne jeszcze,
hierarchicznie wysze wadze, anieli oficjalne kierownictwo partii.

narodowego, zmierzajcych do stworzenia w Rosji pmilionowej polskiej

armii7.
Aleksander Lednicki i lewica pracowali rka w rk z osobistym przyjacielem
Lednickiego, a wczesnym rewolucyjnym rosyjskim ministrem spraw
wojskowych, masonem, rwnie adwokatem, a take ydem z pochodzenia Kiereskim. Praca, majca na celu rozbicie armii polskiej sza z dwch stron: z
jednej strony Kiereski robi wszystko co mg, by sabncymi siami wadz
rosyjskich przeszkodzi Polakom w formowaniu wojska, z drugiej strony agenci
Lednickiego i lewicy prowadzili wrd onierzy - Polakw usiln akcj za
niewstpowaniem do wojska polskiego8. Mwili oni, e tworzenie wojska
7

Na wielkim Zjedzie Wojskowych Polakw odbytym w Petersburgu w czasie od 7 do 22

czerwca 1917 roku przez 384 delegatw Zwizkw Wojskowych Polakw, potworzonych w caej
armii rosyjskiej - zjedzie zwoanym w tym celu, by sposobem koniecznym w rewolucyjnych
stosunkach wczesnej Rosji, powzi uchwal o wydzieleniu Polakw z armii rosyjskiej i
przeorganizowaniu w osobn armi polsk, przedstawiciele lewicy spowodowali rozam. W liczbie
64 delegatw opucili oni zjazd i wydali nastpujce owiadczenie: Deklaracja lewicy
(demokratw, ludowcw i socjalistw rnych odcieni) I zjazdu Polakw Wojskowych w
Piotrogrodzie. Owiadczamy, e 1) tworzenie wojska polskiego nastpi moe tylko na skutek
wyranej woli caego narodu, wypowiedzianej przez rzd prawowity, lub sejm, a w obecnej chwili
przez Tymczasow Rad Stanu; 2) zatem adne zjazdy bd to wojskowe, bd cywilne emigracji,
ktra jest czstk narodu polskiego i winna si podda woli wikszoci, nie maj prawa
decydowania w sprawie tworzenia wojska polskiego; 3) 1-szy Zjazd Polakw wojskowych,
odrzuciwszy rezolucj lewicy, zoon w dniu 19 czerwca 1917 roku w sprawie tworzenia wojska
polskiego na emigracji uzna si za kompetentny do powzicia uchwa w tej sprawie; 4) nie chcc
bra na siebie odpowiedzialnoci moralnej, ani udziau w stanowieniu uchwa, ktrych wykonania
stanowczo nie podejmujemy si i nawet przeciwdziaa im bdziemy rodkami uzgodnionymi z
interesami narodowymi; 5) nie baczc na wielokrotne nasze nawoywania, Zjazd nie rozpocz
wcale pracy nad polepszeniem bytu onierza Polaka w armii rosyjskiej i dobiegajc ku kocowi,
dzi ju spraw t dla nas najwaniejsz, zaj si nie moe; uwaamy za konieczne zjazd ten
opuci. Czynimy to z glbokim przewiadczeniem, e stanowisko nasze w danej sprawie
cakowicie podziela jednolita opinia wszystkich partii i grup demokracji polskiej, tak w kraju, jak i
na emigracji.
Grupa ta, po opuszczeniu zjazdu, wybraa wasny Komitet Gwny I zjazdu Polakw Wojskowych
- lewica, ktry ogosi odezw przeciwko formowaniu polskiej siy zbrojnej (patrz Henryk
Bagiski: Wojsko polskie na Wschodzie, Warszawa 1921, str. 119-120 oraz szczegy w ksice
Howki).
8

Howko pisze o tym (str. 252): Wybrany na zjedzie t.zw. naczpol znalaz si w cikiej
sytuacji - z jednej strony mia przeciwko sobie ca lewic, ktra agitowaa wrd onierzyPolakw, aby nie wstpowali do formacji polskich, z drugiej strony tysice przeszkd ze strony
rosyjskich sfer rzdowych i wojskowych, przy jednoczesnym braku jakiegokolwiek poparcia ze
strony oficjalnej instytucji polskiej, jak bya komisja likwidacyjna (tj. Lednickiego - przyp. mj).
Jedynie Narodowa Demokracja ze swymi zwolennikami, wystpujc pod firm Rady
Midzypartyjnej, zaja wyranie pozytywne stanowisko w sprawie tworzenia armii. A na str. 164:

polskiego po stronie koalicji jest zdrad narodow - e tam, po drugiej stronie

frontu, istnieje niepodlega Polska - a wic walka z Niemcami jest zarazem walk
przeciw Polsce. Nic dziwnego, e agitacja ta bya w niemaej mierze skuteczna:
onierz Polak, nie orientujcy si w polityce, w dodatku zmczony kilkuletni
wojn, oraz zbaamucony nastrojami rewolucyjnymi swych kolegw - Rosjan,
podatny by na agitacj, ktra w imi mioci ojczyzny namawiaa go do pjcia
w lady onierzy Rosjan, to znaczy: rzucenia karabinu w kt. onierz Polak w
armii rosyjskiej by w swojej masie gorcym patriot i by gotw bi si za
Polsk. Ale gdy mu kto zaczyna mwi, e wanie przysuy si ojczynie, gdy
bi si nie bdzie - to trudno si temu dziwi, i sucha tego chtnie9.
W tych warunkach praca nad stworzeniem armii polskiej w Rosji bya bardzo
utrudniona - i udaa si tylko czciowo.
Wydzielenie wszystkich Polakw z armii rosyjskiej nie udao si. Zamiar
stworzenia na ziemiach, znajdujcych si jeszcze pod panowaniem rosyjskim,
polskiej armii pmilionowej, lub wikszej, pozosta nieurzeczywistniony. Udao
si tylko cz Polakw z armii rosyjskiej wydzieli i potworzy z nich polskie
oddziay. Oddziay te nie zdyy si ze sob poczy dla wytworzenia jednej
wikszej siy.
Utworzony zosta na Biaejrusi i Korpus Polski pod dowdztwem gen.
Dowbr-Munickiego, ktry dnia 14 grudnia 1917 roku liczy ju 1.724 oficerw
i 20.252 onierzy10 a dnia 10 maja 1918 roku, po okresie uciliwych walk z
bolszewikami oraz po zwolnieniu czci onierzy z korpusu, 23.661 ludzi11.
Utworzony zosta na Ukrainie II Korpus Polski pod dowdztwem gen.
Stankiewicza, ktry w styczniu 1918 roku liczy okoo 4.000 ludzi, oraz na
Demokracja polska na emigracji odniosa si do idei tworzenia armii negatywnie, za Rada
Midzypartyjna, nie majc ani wpyww naleytych w Rzdzie tymczasowym, ani odpowiednich
ludzi, oddaa spraw w rce starych generaw carskich, bardzo mao liczcych si z opini
politykw.
Starzy generaowie carscy byliby dobrze swoje zadania fachowo-onierskie spenili (tak jak spenili
je dobrze w Polsce w latach 1918-1920), gdyby nie zdezorientowaa ich agitacja politykw, polityk
narodow zwalczajcych.
9

W dwch wypadkach doszo nawet do rozbicia przez lewicowcw (due gupy, ktre poszy w
swej lewicowoci tak daleko, e zamieniy si waciwie na polskich bolszewikw) dwch
oddziaw polskich ju zorganizowanych: puku rezerwowego w Biegorodzie (nalecego do I
korpusu), ktry si zbuntowa (Bagiski str. 190-192), oraz dywizjonu artylerii cikiej w Witebsku
(Bagiski str. 194), gdzie doszo nawet do walki, w ktrej byli zabici po stronie napadnitego i
ostatecznie rozbrojonego dywizjonu.
10

3 dywizje i 1 brygada rezerwowa strzelcw, 1 puk uanw, 2 brygady artylerii,. 1 dywizjon

modzierzowy, 1 dywizjon artylerii cikiej, 1 bateria rezerwowa, 1 puk i 4 kompanie inynierii.
11

W tym ju 3 puki uanw oraz lotnictwo.

Podolu III Korpus Polski, ktry liczy okoo 3.000 ludzi (oba te Korpusy zdyy
stworzy tylko kadry). Utworzono dalej oddzia polski w Odessie, liczcy okoo
250 oficerw i 2.500 onierzy, brygad polsk na Kaukazie (kadra 400 ludzi),
puk im. Bartosza Gowackiego w Moskwie (okoo 1.000 ludzi) oraz szereg
oddziaw mniejszych. Sia liczebna tych wszystkich oddziaw, a nawet samego
tylko korpusu gen. Dowbr-Munickiego, znacznie przekraczaa si liczebn
legionw galicyjskich (Pisudskiego), mimo, e tamte tworzone byy w
warunkach znacznie bardziej sprzyjajcych.
Przeciwko oddziaom tym zaraz po drugiej rewolucji (bolszewickiej), obrcia
si nowoutworzona wadza bolszewicka. Polskie oddziay zbrojne, zawizek
prawdziwej, niezalenej od jakichkolwiek czynnikw obcych armii polskiej,
znalazy si midzy motem a kowadem: z jednej strony miay przed sob armi
niemieck, z drugiej napieray na ni wojska bolszewickie. Gdyby bya powstaa,
tak jak narodowcy tego chcieli, armia pmilionowa, mogaby sobie ona z tych
niebezpieczestw nic nie robi. Ale oddziay polskie, liczce cznie zaledwie
okoo czterdziestu tysicy onierza oraz rozrzucone po duych obszarach,
znalazy si wskutek tych niebezpieczestw w pooeniu bardzo trudnym.
Mniejsze z tych oddziaw, zwaszcza znajdujce si w gbi Rosji, zostay
rozbite lub rozbrojone. Wiksze - musiay stoczy szereg uciliwych walk.
Zwaszcza I korpus (generaa Dowbora), rozrzucony na rozlegym obszarze
Biaejrusi, musia pokona olbrzymie przeszkody, zanim zdoa z broni w rku
przedrze si12 poprzez obszary zajte przez bolszewikw i poczy si razem w
dogodnym pooeniu strategicznym dokoa twierdzy Bobrujskiej, w widach rzek
Berezyny i Dniepru.
A tymczasem Niemcy zabrali si do wycigania korzyci z rewolucji
rosyjskiej. W programie niemieckim (a waciwie ydowsko-niemieckim) leao
zawsze wyodrbnienie Ukrainy, jako kraju, ktry bdzie dla Niemiec
pewniejszym sojusznikiem ni Rosja, oraz ktry skuteczniej bdzie zagraa od
tyu narodowi polskiemu. W Kijowie na Ukrainie, grupa Ukraicw ogosia
niepodlego Ukrainy i obwoaa si jej rzdem. Wprawdzie (omykowo)
bolszewicy w szybkim czasie ten rzd przepdzili, ale Niemcy zaopiekowali
si nim i ruszyli z wojskiem na Ukrain, aby ten rzd z powrotem na Ukrainie
osadzi. Osigali dziki temu dwie korzyci naraz: ich plan utworzenia
niepodlegej... Ukrainy zosta urzeczywistniony, a zarazem zdobywali oni
olbrzymi, yzny i bogaty obszar, skd mogli czerpa nowe zasoby ywnoci dla
zupenie ju ogodzonych Niemiec. Powikszyo to bardzo niemieckie widoki na
12

Toczc przy tym szereg bohaterskich walk, oraz odbywajc w rodku zimy uciliwe marsze
(niektre oddziay 1.400 kilometrw) przez kraj, zajty przez nieprzyjaciela.

zwycistwo. Bolszewicy nie chcieli wojny z Niemcami, a podlega Niemcom

Ukraina nie chciaa jej tym bardziej. Tote szybko zwoali Niemcy do Brzecia
nad Bugiem konferencj pokojow i zawarli pokj: osobno z zupenie od
Niemiec zalenym rzdem ukraiskim (dnia 9 lutego 1918) a osobno z
bolszewick Rosj (3 marca 1918).
Pokj brzeski by policzkiem dla narodu polskiego. Niemcy nie liczyli si
zupenie ze swymi zobowizaniami, wynikajcymi z aktu z 5 listopada 1916 r.
Rada Regencyjna i Rada Stanu - wadze Maej Polski - w ogle nie zostay do
obrad pokojowych w Brzeciu dopuszczone. Traktat pokojowy brzeski oddawa
Ukrainie nawet cz Kongreswki (nie mwic ju o tym, e tym samym
zamyka Maej Polsce drog do odzyskania choby czci kresw).
Rwnoczenie okazao si, e Austria zamierza podzieli Galicj na dwie czci:
wschodni i zachodni - a wschodni wraz ze Lwowem odda Rusinom.
Wszystkim, kochajcym ojczyzn ywioom w Polsce, ktre si jeszcze
udziy, e pomoc niemiecka moe przynie narodowi polskiemu poytek,
otwary si teraz oczy. Nawet ci ktrzy z broni w rku walczyli po stronie
Niemiec, obracali si teraz przeciw nim. Pogld szerzony przez narodowcw, e
gwnym wrogiem Polski s Niemcy, przenikn do umysw wszystkich
uczciwych i gorcych Polakw, nawet tych, ktrych nauczono endecj
nienawidzie.
Polska Organizacja Wojskowa (POW), zaoona przez Pisudskiego, gdy by
jeszcze na wolnoci, za zgod Niemcw, lecz teraz dziaajca coraz bardziej
tajnie, zacza prowadzi podziemn walk przeciw Niemcom. Do organizacji
tej - nie kierowanej teraz przez nieobecnego Pisudskiego - naleeli przewanie
dzielni i kochajcy Polsk chopcy, tote prowadzili t walk szczerze i bez
kompromisw13.
13

Poczucie, e w owym czasie linia polityczna POW pokrywaa si cakowicie z lini obozu
narodowego wyziera bardzo mocno z wymienianej ju parokrotnie ksiki Howki - pisudczyka
pod wielu wzgldami naiwnego, ale niewtpliwie uczciwego, i szczerze pragncego Polsce suy.
(Np. cytat ze str. 125, dotyczca rozmowy z emisariuszem narodowym, p. Skrzyskim: ze
zdziwieniem i pewnym zakopotaniem, a jednoczenie z wewntrznym zadowoleniem stwierdziem,
e mamy zupenie jednakowy program dziaania, te same wytyczne zarwno w stosunku do sprawy
armii jak i w stosunku do pastw centralnych, a co dziwniejsze rwnie i w odniesieniu do
bolszewikw, gdy p. Skrzyski stwierdzi z ca stanowczoci absurdalno walk z
bolszewikami). Elementy onierskie w obozie skadajcym si na dzisiejsz sanacj, mimowoli,
dziki wymowie faktw i nastrojw spoeczestwa przechyliy si ku narodowej koncepcji
politycznej.
Ksika Howki jest przejmujcym opisem bezskutecznych wysikw, podejmowanych w r.
1918 przez wysanych z kraju emisariuszy POW, stawiajcych sobie za cel odrobienie tragicznego
bdu i winy obozu pisudczykw, jak bya misja Kunowskiego w Sztokholmie, a tym samym

Rwnoczenie druga brygada Legionw pod dowdztwem Jzefa Hallera,

dotd walczca u boku Niemiec i Austrii, dosza do wniosku, e duej Niemiec
popiera nie moe. Dnia 15 lutego 1918 roku II brygada Legionw pod
dowdztwem Hallera uderzya pod Raracz na wojsko austriackie, przebia si
przez front i posza na Ukrain, gdzie tu i wdzie stay ju wprawdzie wojska
niemieckie, lecz gdzie byo jeszcze wiele obszarw, przez nie niezajtych, a wic
nadajcych si do przemarszu wojska polskiego. Poczya si z II Korpusem
Polskim, nad ktrym Jzef Haller, mianowany teraz generaem, obj dowdztwo
i poczonymi siami okoo 7.000 ludzi przemaszerowaa przez Huma, oraz
stana pod Kaniowem nad Dnieprem. Zamiarem gen. Hallera byo poczy si z
I Korpusem w Bobrujsku, ale okazao si to niemoliwe, gdy siy bolszewickie
zagrodziy drog.
Wkrtce wojska niemieckie w znacznej sile dotary do Kaniowa. Dnia 11 maja
rozegraa si synna, krwawa bitwa pod Kaniowem, w ktrej poczone II Korpus
polski i II brygada Legionw drogo swe ycie sprzeday. W bitwie tej, w ktrej
Polacy po bohatersku odpierali znacznie silniejszego wroga, straty niemieckie
wynosiy 1.500 zabitych i rannych.
Korpus gen. Hallera zosta rozbity. Resztki jego musiay si podda
(zniszczywszy przedtem sw bro i zapasy) - 250 oficerw i 3.000 onierzy
dostao si do niewoli - reszta wraz z gen. Hallerem zdoaa zbiec w przebraniu w
gb Rosji.
Bj pod Kaniowem w chwili najwikszych zwycistw Niemcw na zachodzie
i na wschodzie, mia ogromne znaczenie polityczne i moralne dla narodu
polskiego, jako wyraz walki narodu polskiego przeciw Niemcom nawet
wwczas, gdy ci ostatni zdaj si odnosi zwycistwo14.
A tymczasem I korpus gen. Dowbr-Munickiego zosta stopniowo zupenie
odcity od wiata. Nie wiedziano zupenie w Bobrujsku, co si na szerokiej
widowni politycznej dzieje. Utracono rwnie wszelk czno z orodkami
kierowniczymi polityki polskiej, sterowanej przez Dmowskiego.
rozbicie armii polskiej w Rosji. Ale ywioy konserwatywne (dzisiejsza prawica B. B.) nadal
popieray wwczas Niemcw i skupiay si wok Rady Regencyjnej. Co do faktu uniezalenienia
si POW od Pisudskiego najlepiej o tym zawiadcza on sam w licie z Magdeburga do ksicia
Lubomirskiego z dnia 22. 7. 1918 roku (Pisma, Mowy i Rozkazy t. IV, str. 154): e tak jest
istotnie, dowodzi zreszt tre gwnego punktu, ktry twierdzi, e ta wanie moja dziaalno,
zwizana z POW, nie daje si pogodzi ze stanem kraju, znajdujcego si na tyach armii walczcej
ciko z Rosj. Polska dawno przestaa by tyami armii walczcej, nie wiem, co si z POW stao,
ale wtpi, by mi ktokolwiek mg przypisa teraz odpowiedzialno za ni.
14

Rzecz ciekawa, e tu przed bitw kaniowsk gen. Haller otrzyma list od Rady Regencyjnej,
polecajcy mu podporzdkowa si Niemcom, oraz zawiadamiajcy go, e naczelnym dowdc
wszystkich wojsk polskich jest niemiecki gen. Beseler.

Genera Dowbr-Munlcki by dobrym onierzem, ale nie by politykiem.

Nie mia rwnie politycznych doradcw, ktrych autorytet uwaaby za
bezwzgldnie dla siebie wicy. Tote w tych warunkach I korpus zupenie
straci polityczn orientacj.
Utrwali si w korpusie pogld, e nie mona si, przebywajc na obczynie,
przeciwstawia polityce, prowadzonej przez kraj. Dowdztwo korpusu chciao
wic nawiza czno z krajem i dowiedzie si, jakiej polityki kraj od korpusu
wymaga, a ewentualnie porozumie si co do podporzdkowania si korpusu
Radzie Regencyjnej i powrotu caego korpusu do Polski. O stopniu
podporzdkowania Rady Regencyjnej Niemcom nie miano w korpusie pojcia.
Dnia 11 lutego 1918 roku dowdztwo, dla nawizania cznoci z krajem,
wysao do Polski delegata w osobie pukownika Mocickiego, bohaterskiego,
wsawionego w wielu bojach dowdcy I Puku uanw Krechowieckich. Niestety
nie dojecha on na miejsce: zosta po drodze zamordowany.
Gen. Dowbor coraz mocniej zacz si utwierdza w polityce poddania si
Radzie Regencyjnej i wspdziaania z Niemcami. Polityka ta budzia w
szeregach onierzy i oficerw korpusu, chccych walczy z Niemcami, coraz
wiksz opozycj, ale dowdztwo miao wadz w rku i polityk t prowadzio
coraz bardziej stanowczo. Dnia 20 lutego niespodziewanie przyby z Kijowa do
Bobrujska polityk narodowy p. Jerzy Zdziechowski i zada wycofania korpusu
dalej na wschd dla uniknicia rozbicia go przez Niemcw, a nawet proponowa
nawiza ukady korpusu z bolszewikami dla zapewnienia korpusowi
bezpieczestwa od wschodu. Ale gen. Dowbor odrzuci te dania, i pana
Zdziechowskiego wydali z Bobrujska - i wbrew woli zarwno kierownictwa
polityki narodowej, jak i wasnych podkomendnych, zawar dnia 26 lutego 1918
r. ukad z Niemcami, ustalajcy neutralno korpusu oraz jego pokojowe
wspycie z wojskami niemieckimi15.
15

Ze strony sanacji usilnie jest dzi kolportowana legenda, e porozumienie I Korpusu z Niemcami
jest przykadem endeckiej ugodowoci wobec Niemcw i niezrozumienia potrzeby zbrojnej walki
o niepodlego. Aby legend t obali, wystarczy przytoczy zdanie niepodejrzanego o
stronniczo, a dobrze poinformowanego wiadka - pisudczyka - to jest Howki, ktry przebywa
wwczas w Rosji jako emisarjusz POW. Na str. 126 Howko cytuje sowa Skrzyskiego,
emisariusza obozu narodowego: Zakomunikuj jednak Panu poufnie bardzo smutn wiadomo,
ktrej tu nikomu jeszcze nie mwimy, aby nie pogarsza sytuacji: gen. Dowbr-Municki przeszed
na stron Niemiec i zawar z nimi przed kilku dniami umow. Wanie otrzymaem dzi wiadomo,
e Jerzy Zdziechowski wystpi przeciwko gen. Dowbr-Munickiemu, zrywajc z nim wszelkie
stosunki w imieniu Rady Midzypartyjnej. By moe uda nam si jeszcze obali gen. DowbrMunickiego i w ten sposb uniewani jego umow z Niemcami, dlatego trzymamy t wiadomo
w tajemnicy. W tej chwili jednak sprawy stoj le. A na str. 262-263 Holwko pisze od siebie: .Z
przykroci musielimy na naszej naradzie skonstatowa, e nasze polityczne stanowisko pokrywao

Nowa delegacja korpusu wyjechaa teraz do Warszawy i nawizaa cis

czno z Rad Regencyjn. Korpus zosta otoczony przez Niemcw i coraz
bardziej przez nich ujmowany w kleszcze. Niemcy zadali wreszcie rozbrojenia
Korpusu.
W midzyczasie przybyo do korpusu nieco onierzy i oficerw z II Korpusu,
oraz z rozbitego ju rwnie III Korpusu. Byli ju midzy nimi wysannicy
POW. Razem z miejscowymi zwolennikami walki przeciw Niemcom prbowali
oni skoni gen. Dowbora do walki, a gdy si to nie udao, usiowali - w nocy z
21 na 22 maja - drog zamachu obj w korpusie wadz i uderzy na Niemcw.
Zamach ten si nie uda.
Wskutek wadliwej polityki dowdztwa korpusu - korpus zosta przez
Niemcw zniszczony. Dnia 26 maja 1918 roku rozpocza si demobilizacja
korpusu i 7 lipca zostaa cakowicie zakoczona. Sia korpusu zostaa
zmarnowana16.

si na tym terenie wycznie ze stanowiskiem Rady Midzypartyjnej, t.zn. Narodowej Demokracji.

Jak dalece pokrywao si, wiadczy o tym przebieg szczegowo zreferowanej nam przez
Miedziskiego, nieudanej zreszt akcji Jerzego Zdziechowskiego na terenie I Korpusu po zawarciu
przez generaa Dowbr-Munickiego ugody z Niemcami. Jerzy Zdziechowski rozpocz jeszcze w
Kijowie na wielk skal pertraktacje z bolszewikami, majc na celu uzgodni swe plany tak dalece,
i liczy si z moliwoci, e I Korpus po obaleniu gen. Dowbr-Munickiego wycofa si na
terytorium objte wadz bolszewick.
J. Zdziechowski cakowicie porozumia si z bolszewikami, natomiast, niestety, nie znalaz
naleytego poparcia i zrozumienia dla swej akcji na terenie I Korpusu, gdzie gen. Dowbr-Municki
okaza si panem sytuacji.
W imi sprawiedliwoci musielimy stwierdzi, e Narodowa Demokracja uczynia ogromny
wysiek, aby uratowa I Korpus od kapitulacji i upokarzajcej i tak szkodliwej ugody z Niemcami.
16

Niniejszy rozdzia ukaza si w swoim czasie w druku w poznaskim tygodniku narodowym

Wielka Polska. Wkrtce potem w tyme tygodniku (Nr. 18 z r. 1935) ukaza si artyku generaa
Radosawa Stokalskiego p.t. Mogaby sta si druga Czstochowa, bdcy formalnie polemik z
ksik mjr. dypl. Fr. Demela i mjr. dr. W. Lipiskiego Pukownik Leopold Lis-Kula, lecz
faktycznie, o ile mog si domyli, majcy by odpowiedzi na wywody moje. Najwaniejszy
ustp artykuu brzmi jak nastpuje:
Na stronicy 236 autorzy - mwic o umowie z Niemcami, zawartej przez generaa DowbrMunickiego dnia 26 lutego 1918 r., dyskretnie przemilczaj o najwaniejszym punkcie tej umowy,
ktry stanowi, e pod nazw Korpusu Polskiego naley zrozumie I Korpus Polski i wszystkie te
korpusy, ktre si odday pod komend D-cy I Korpusu. Punkt ten dawa mono powikszenia si
korpusu przez poczenie si z nim wszystkich polskich oddziaw ju istniejcych na terenie Rosji.
Wzmocnienie si Korpusu do 100 tys., a nawet 70 tys. uczynioby rozbrojenie jego rzecz nader
trudn dla Niemcw i dawaoby pewno przetrwania do momentu przeomowego.
Prawdopodobnie punkt ten rozmylnie nie zosta przez autorw podany, by czytelnik nie
zorientowa si, e sposb ratowania Korpusu Polskiego, powzity przez Komendanta POW, by

Pierwszy okres tworzenia wojska polskiego w Rosji zosta zakoczony.

Zacz si jednak jeszcze drugi okres: w oparciu o wojska koalicji, ktre
zajy niektre dzielnice Rosji, utworzono w Rosji nowe silne polskie oddziay.
zupenie faszywy. Ani bitwa z Niemcami, ani przejcie przez Dniepr uratowa go nie mogy. Jak
nie uratoway te sposoby ani II Korpusu, ani Syberyjskiej Dywizji.
Jedynie liczebne zwikszenie si Korpusu byo najlepsz asekuracj od wszelkich moliwoci i
do tego wzmocnienia powinni byli dy komendant POW i jego wysacy, gdyby zorientowali si
w sytuacji.
Oraz: Bitwa wydana Niemcom okryaby na razie saw imi Dowdcy Korpusu, ale
pozbawiaby Polsk i to w chwilach krytycznych, 30 tys. onierzy. W ofierze ojczynie DowbrMunicki zoy sw saw, ale zachowa Polsce dzielnych bojownikw.
Bardzo mi jest przykro, e musz takie stanowisko zaj, ale wywody Szanownego Autora mnie
nie przekonuj. Nadzieja, e poczenie korpusw da si przeprowadzi za przyzwoleniem
Niemcw, bya oczywistem zudzeniem. Niemcy byy naszym wrogiem - i mona byo tylko albo z
nimi walczy, albo unikajc walki przed nimi si cofa. adn miar nie zgodz si ze zdaniem, e
polityka paktowania z Niemcami, oddania si pod komend Rady Regencyjnej i wymwienia
posuszestwa kierownictwu politycznemu obozu narodowego, bya polityk rozsdn i zbawienn.
Nie znaczy to jednak, bym na Dowborczykw i na generaa Dowbora mia ciska gromy
potpienia. Trudno wymaga od onierzy, by byli dobrymi politykami. rdem tragedii korpusu
Dowbora jest fakt, e obok dobrych politykw i dobrej polityki istnieli w Polsce li politycy i za
polityka i e niezorientowani politycznie wojskowi mieli trudnoci z wyborem pomidzy
posuszestwem jednym lub drugim - i ostatecznie, w najlepszej zreszt wierze, dokonali wyboru
nietrafnie.
Nie zgadzajc si z gwn treci wywodw gen. Stokalskiego, musz jednak przytoczy jeden
kapitalny ustp z jego artykuu:
Gdy z listopadem 1918 r. nasta czas odwetu - szabl od gen. Beselera odebra Dowborczyk,
pierwszym oddziaem zwartym na ulicach Warszawy byli Dowborczycy, pierwszy opr zbrojny na
kresach, jak Niemcom tak i bolszewikom stawiali Dowborczycy, dywizje biaoruskie skaday si
prawie wycznie z Dowborczykw, niebezpieczestwo utraty Lwowa zlikwidowa Dowborczyk p. genera Iwaszkiewicz. Cay szereg czynw Dowborczykw mona by przytoczy i jeszcze
wicej.
Legionici nie maj moralnego prawa stawia zarzutw I Polskiemu Korpusowi, bo przecie
Legiony byy pierwszymi oddziaami polskimi, rozbrojonymi przez Niemcw.
Dlaczego Legiony na habice danie zoenia przysigi na braterstwo broni z Niemcami nie
odpowiedziay czynem zbrojnym, a poszy czciowo do Szczypiorny, czciowo do Wehrmachtu?
Przecie ich sytuacja wojenna bya o wiele lepsza, ni pooenie I Polskiego Korpusu: Legiony byy
we wasnej ojczynie wrd swoich i na gbokich tyach frontw niemieckich. I Korpus by na
obczynie. Legiony, jak twierdz autorzy, miary za sob cae spoeczestwo i potne POW,
natomiast Korpus Polski by osamotniony tak fizycznie jak i moralnie.
Oprcz tego efekt walki Legionistw z Niemcami byby daleko wikszy i podniejszy w skutki,
ni walka na obczynie osamotnionego I Korpusu. Ta walka mogaby sta si drug Czstochow, a
w kadym razie rozpaliaby w sercach onierzy - Polakw w Rosji tym wiksz nienawi do
Niemcw i dz zemsty za braci Legionistw. ??? 232 ???

W ich skad weszy rozbitki z oddziaw poprzednio zniszczonych, wesza masa

onierzy nowego zacigu (b. onierzy rosyjskich, b. jecw austriackich i
niemieckich oraz ochotnikw z ludnoci cywilnej) oraz wesza gar b.
legionistw galicyjskich, ktrzy znaleli si w Rosji. Oddziay te, majce dziki
wojskom koalicji dobr czno z Paryem, podlegay dowdztwu armii
bkitnej we Francji, a tym samym kierownictwu polityki polskiej (Komitetowi
Narodowemu w Paryu). Tylko niektre z tych oddziaw cznoci tej nie
posiaday (np. grupa puk. Rybiskiego utworzona w listopadzie 1918 r. na
Podolu, liczca 700 onierzy, ktra w okresie walk o Lww prbowaa si
przebi koo Tarnopola przez front ukraiski do Polski, lecz zostaa przez
Ukraicw rozbita i czciowo wymordowana).
Oddziaami tymi byy: 1) dywizja gen. eligowskiego - (okoo 4.800 ludzi)
utworzona na Kaukazie, przeniesiona potem do Odessy - ktra zdoaa si w
okresie walk polsko-ukraiskich przebi pod Stanisawowem do Polski, 2)
dywizja na Syberii (okoo 11.000 ludzi) rozbita prawie w caoci przez
bolszewikw, w liczbie okoo 1.000 ludzi ocalonych resztek, przewieziona
morzem przez Wadywostok do Gdaska w lipcu 1920 r. (braa udzia w
walkach z bolszewikami) oraz 3) oddzia w pnocnej Rosji na Murmanie (ok.
300 ludzi) - przewieziony w styczniu 1920 r. do Polski, uyty do walk z
bolszewikami.
Tak wic wielki plan utworzenia potnej armii polskiej w Rosji zosta dziki
przeciwdziaaniu agentw masonerii urzeczywistniony jedynie w drobnych
strzpkach17.
17

Na zakoczenie rozdziau o armii polskiej w Rosji jeszcze par sw o Lednickim. Istn kopalni
wiadomoci o jego dziaalnoci w czasie wojny oraz o roli masonerii w rozbiciu armii polskiej w
Rosji jest gruba ksika Zygmunta Wasilewskiego, oparta na stenogramach z sdu p.t. Proces
Lednickiego (Warszawa 1924). Obz czystych pisudczykw (legionistw) skwapliwie si dzi
wszelkiej cznoci z Lednickim wypiera. Ale niesusznie. Ukazaa si niedawno broszura Michaa
Janika p.t. W subie idei niepodlegoci. Pamici Hipolita liwiskiego, (Krakw 1934,
drukowane jako rkopis). Na str. 17-19 zawarta tam jest informacja, e Aleksander Lednicki w
latach 1907-1908 jedzi midzy Lwowem i Warszaw i nawizywa nici midzy organizacjami w
Galicji i Krlestwie, pracujc nad zaoeniem obuzaborowej tajnej organizacji
niepodlegociowej, oczywicie antyrosyjskiej. Wzy zacieniay si - pisze Janik - chocia
poprzestano raczej na ramowych wskazaniach, mniej na szczegach, ktrymi zajli si osobno
najbardziej wtajemniczeni. Janik daje do zrozumienia, e owocem tych zabiegw sta si zaoony
w roku 1908 Zwizek Walki Czynnej. Broszura Janika zawiera rwnie i szereg innych
interesujcych szczegw. Zawiera np. (na str. 33) informacj, e Hipolit liwiski w latach 19051914 wyoy z wasnej kieszeni na cele niepodlegociowe okoo 400.000 koron. To znaczy w
cigu 10 lat przecitnie po 40.000 koron rocznie, czyli 3.500 koron miesicznie. Jak na skromnego
budowniczego w ubogiej Galicji - to duo. Z pienidzy tych korzystao mnstwo dziaaczy
niepodlegociowych, m. in. i Pisudski (str. 17). Do broszury doczony jest tekst omiu listw

Pisudskiego do liwiskiego z lat 1912-1914. Z nich 5 dotyczy wypacania przez liwiskiego

pienidzy. Na str. 69 jest tekst listu liwiskiego z roku 1929, w ktrym uskara si, e jestem ju
dla pewnych ludzi za ubogi, aby mnie kto potrzebowa.
Na str. 10-11 Janik opisuje, e mnstwo rzeczy w postpowaniu liwiskiego, mimo, e yli w
zayej przyjani, byo dla stale okryte zason zupenej tajemnicy.
Na str. 12 podaje on spis okoo 30 nazwisk dziaaczy niepodlegociowych ze Lwowa z lat
1905-1910. Figuruj wrd nich takie nazwiska, jak Zygmunt Fryling, Stanisaw Mendelsohn,
Tobiasz Aszkenaze, Filip Szleicher, Zygmunt Leser. Albin Kohn.
Wreszcie na str. 47-48 pisze o tym, jak to nazwisko Pisudskiego z Hipolitem liwiskim
reklamowalimy celowo z ca usilnoci, chcc je przeciwstawi popularnoci narodowcw, oraz
podaje wyjtki z korespondencji k niepodlegociowych z kancelari arcyksicia Ferdynanda
(austriackiego nastpcy tronu, zabitego pniej w Sarajewie) w sprawie urzdzenia powstania w
zaborze rosyjskim.
Tyle broszura Janika. Wyraz masoneria ani razu w tej broszurze nie zosta uyty.
Warto tu jeszcze doda par wycigw z jednej z pomajowych mw Pisudskiego (Patrz J.
Pisudski 1926-1929, Przemwienia, wywiady, artykuy wydali Ant. Anusz i W. PobgMalinowski, Warszawa 1930) Nie dziwi si wic wcale, e do Was (tj. do legionistw) agentury
si przyczepiy i e szlimy krok w krok, majc obok siebie patne agentury obcych pastw, robice
na naszych plecach interesy (str. 114). Stwierdzam, e najbardziej ze zrozumieniem naszej
sytuacji odnosili si do nas ci, ktrzy nigdy polskiego sowa nie umieli wymwi, to znaczy, e
najwygodniej byo z dowdcami korpusw czy dywizji, ktrzy nie syszeli polskiego jzyka, ktrzy
mieli narzecze wgierskie, rumuskie, narzecze niemieckie, jako stay jzyk codzienny. Tam nam
byo najlepiej. Tam najprdzej spotykaem ludzi, ktrzy weszli w nasz sytuacj, najwicej
udzielali rad, najwicej obrony. Prosz pastwa, to jest zjawisko stae i codzienne, towarzyszce
nam rok za rokiem, dzie za dniem, jest to cz naszego ycia tak wielka i tak starannie w
stosunku do nas uoona, i nasza praca jest wspbiena z prac agentur obcych (str. 185). .Gdy
w przyszoci historia bdzie mie dostp do archiww tajnych poszczeglnych pastw, bo takie
czasy zawsze nadchodz, kiedy wejrze mona bdzie do aktw kadego z agentw, ktrego si
okrela cen w zalenoci od gorliwoci i skutecznoci suby, w spisach tych znajdziecie nazwiska
wielu z waszych znajomych. Mwi jako czowiek, ktry pastwem rzdzi, jako czowiek, ktry
wie co to jest cena i jak si za te rzeczy paci (str. 131). Szy one (tj. agentury) krok w krok obok
mnie... Nigdy nie byem pewien, e gdy pisz rozkaz, nie bdzie on czytany prdzej w biurach
obcych pastw, ni przez moich podwadnych. Nie byem nigdy pewny, czy taki lub inny mj
zamiar polityczny nie bdzie natychmiast skontrolowany przez agentw pastw obcych (str. 125).

ZAKOCZENIE WOJNY WIATOWEJ

Wybuch rewolucji w Rosji sprawi, e program odbudowy zjednoczonej,
niepodlegej Polski nie potrzebowa ju by dzielony na etapy. Mona ju byo
walczy nie tylko o wydarcie Niemcom Poznaskiego i Pomorza, to znaczy o
zjednoczenie, lecz od razu mona byo wysun program niepodlegoci, gdy
udzia Rosji w obozie koalicji nie stanowi ju pod tym wzgldem przeszkody.
W drodze poufnych pertraktacji Dmowski ju na dugo przed wybuchem
rewolucji rosyjskiej pracowa nad usuniciem tej przeszkody, jak dla sprawy
niepodlegoci Polski stanowi opr rosyjski. Tak np. ju w marcu r. 1916
wystpi on wobec rzdu rosyjskiego z owiadczeniem, i Rosja powinna
oficjalnie uzna niepodlego Polski. Ale wystpienie z podobnym daniem w
sposb publiczny mogo byo wywoa taki wstrzs w rosyjskiej opinii
publicznej, ktryby mg mie za skutek natychmiastowe zawarcie przez Rosj
pokoju, co by si mogo odbi w sposb bardzo niepomylny na dalszych losach
wojny. Czyni wic tego nie byo mona.
Rewolucja rosyjska sprawia jednak, e Rosja przestaa by czynnikiem,
odgrywajcym w wojnie jakkolwiek rol, tote mona si byo z jej nastrojami
nie liczy. Niepodlego moga si wic obok zjednoczenia sta zupenie
oficjalnym i publicznie goszonym celem kierownictwa polityki polskiej.
Dnia 14 sierpnia 1917 roku kierownictwo polityki polskiej przeksztacio si
na oficjalny Komitet Narodowy Polski z siedzib w Paryu i pod
przewodnictwem Dmowskiego. Komitet ten ogosi si oficjalnym
przedstawicielstwem polskim wobec pastw koalicji - i sw akcj dyplomatyczn
uzyska to, e zosta w tym charakterze przez pastwa koalicyjne uznany.
Oznaczao to rzecz bardzo wan: uznanie niepodlegoci Polski przez koalicj, a
nawet wicej: uznanie Polski za czonka tej koalicji.
Komitet Narodowy posiada w caej peni charakter niepodlegego rzdu.
Znajdujc si na emigracji w dalekim kraju, z dala od ojczyzny zajtej przez
nieprzyjaciela - mia on jednak wobec innych pastw stanowisko niezalene, oraz
posiada pod sw wadz trzy wane czynniki niezalenoci: wojsko (armi
bkitn), polityk zagraniczn (przedstawicielstwa dyplomatyczne w stolicach
pastw koalicyjnych), oraz skarb (powstay ze skadek i poyczek Polakw
amerykaskich, oraz z sum i zabezpiecze dostarczonych przez kilku zamonych
ziemian, a przede wszystkim przez Maurycego hr. Zamoyskiego). Nie byo to
mniej, ni mia w owym czasie w swym rku rzd belgijski i rzd serbski,
rwnie przebywajcy na wygnaniu. Tote bdcy w podobnym pooeniu
dziaacze czechosowaccy z Masarykiem i Beneszem na czele nie wahali si
ogosi si rzdem. Mg to uczyni i Dmowski, ale liczc si z istnieniem w

Polsce przeciwnego mu obozu, wola nie narzuca samowolnie caemu narodowi

swej wadzy: chcc umoliwi pniejsze porozumienie przeciwnych obozw,
ogosi si tylko Komitetem Narodowym - ciaem tymczasowym, zastpujcym
rzd, majcy powsta kiedy w przyszoci.
Jednym z waniejszych zada, ktrymi zaj si Komitet, byo utworzenie
armii polskiej po stronie koalicji. Dwojakie byy racje, dla ktrych armi t trzeba
byo tworzy: wielkie znaczenie miao stworzenie siy zbrojnej, ktra by moga
by uyta przez Polsk po jej uwolnieniu spod okupacji - a poza tym konieczne
byo czynne wzicie udziau w wojnie przeciw Niemcom dla uzasadnienia
pniejszego dania uczestnictwa Polski w kongresie, ktry mia podyktowa
Niemcom warunki pokoju. Stworzona wic zostaa - w oparciu o czynniki
wojskowe francuskie - t.zw. armia bkitna, ktrej pocztek datuje si od dnia 4
czerwca 1917 roku. Armia ta sformowana zostaa z ochotnikw spord
wychodstwa polskiego w Ameryce, oraz z pord jecw -Polakw z armii
niemieckiej i austriackiej, znajdujcych si w obozach jenieckich we Francji,
Woszech i Angli. Armii tej podporzdkowane pniej zostay rwnie i niektre
formacje polskie na terenie Rosji. Armia ta osigna z czasem liczb 80.000
onierzy, a wic cztery razy wicej ni legiony galicyjskie, tworzone w kraju,
czyli w oparciu o wikszy zapas materiau ludzkiego1. - Pocztkowo powan
trudno stanowio znalezienie odpowiedniego dowdcy dla tej armii. Wyoni si
nawet projekt, by Roman Dmowski, bdcy istotnym twrc tej armii, stan,
cho nie by fachowcem, na jej czele. Na szczcie i3 lipca 1918 roku przyby do
Francji gen. Jzef Haller, ktry po bitwie pod Kaniowem przedosta si przez
Rosj na Murman - tote Komitet Narodowy zamianowa go dowdc tej armii
(nazywanej std rwnie - niezupenie zreszt susznie - armi Hallera2.
Gwnym jednak zadaniem komitetu bya akcja dyplomatyczna, ktrej celem
byo wyzyskanie dla Polski zbliajcego si zwycistwa koalicji. Dmowski dwoi
si i troi - by cigle w rozjazdach midzy Paryem, Londynem a nawet
Ameryk. Zreszt i tam wszdzie umiay go dosign intrygi aktywistw
ydowskich i masonw z Polski - rnych Szymonw Askenazych (znany
profesor yd z Warszawy), Augustw Zaleskich (pniejszy sanacyjny minister
1

Legiony Pisudskiego w szczytowych momentach swego rozwoju liczyy okoo 20.000 onierza.
(Np. dn. 31 stycznia 1917 - 1.037 oficerw, 20.029 szeregowych, razem 21.029. Patrz: Mjr. dypl.
Wodzimierz Gierowski Analiza ywych si Polski w padzierniku 1918 r., Bellona 1933).
2

Rzecz ciekaw jest fakt opisany przez Dmowskiego na str. 297 ksiki Polityka polska i
odbudowanie pastwa (wydanie II) o agencie tak zwanego KON (Komitetu Obrony Narodowej w
Ameryce, bdcego ekspozytur obozu pisudczykw wrd Polonii amerykaskiej), ktry wstpi
do armii bkitnej na to, aby w niej agitowa za dezercj przez front do Niemcw i sam tam rwnie
w kocu uciek.

spraw zagranicznych - w czasie wojny siedzcy stale w Londynie i zajmujcy si

paraliowaniem akcji Dmowskiego na tamtejszym terenie) i innych.
Wielkie znaczenie posiadaa zwaszcza akcja na terenie amerykaskim, a to z
powodu wybijania si nie zmczonej wojn Ameryki na czoowe miejsce wrd
pastw koalicji. Obok Dmowskiego odegra tam wielk rol z jednej strony
bezpartyjny polityk Ignacy Paderewski, z drugiej strony dziaacze polskiego
wychodstwa.
Stopniowo poszczeglne pastwa koalicji zaczy si przychyla do programu
zaspokojenia choby czci postulatw polskich. Przeomowe znaczenie miao tu
ordzie prezydenta Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, Wilsona z dn. 8
stycznia 1918 roku, w ktrym zawarty by program urzdzenia Europy po wojnie
i ktrego punkt 13 brzmia: Powinno by utworzone niepodlege pastwo
polskie, ktre winno obejmowa ziemie, zamieszkae przez bezspornie polsk
ludno, mie zapewniony wolny i bezpieczny dostp do morza, a ktrego
niezawiso polityczna, gospodarcza, oraz cao terytorialna winna by
zagwarantowana ukadem midzynarodowym. Wprawdzie Wilson nie myla
jeszcze o oddaniu Polsce Pomorza, lecz tylko o zneutralizowaniu eglugi na
Wile, ale by to ju dla sprawy polskiej duy krok naprzd.
Obraz pooenia sprawy polskiej by ju wic ogem biorc cakiem jasny:
caa Polska znajdowaa si pod butem niemieckim i austriackim, a przeciw
Niemcom walczy szereg pastw, midzy ktrymi nie byo ju Rosji, byy
natomiast tradycyjnie przyjazne Polsce: Francja, Wochy i Ameryka. Zdawaoby
si e nie powinno byo by jednego nawet Polaka, ktry by nadal popiera
Niemcw i ktry by ca dusz nie yczy zwycistwa pastwom koalicji.
Tak jednak nie byo. Cay ten obz, ktry dzi tworzy sanacj (z wyjtkiem
jedynie tylko POW i legionistw internowanych) popiera Niemcw nadal.
Masonerii zaleao na podporzdkowaniu Polski Niemcom i znaleli si Polacy,
ktrzy t wol masonerii posusznie speniali.
Tak np. gdy dnia 3 czerwca 1918 roku zebrani w Wersalu prezesi ministrw
Francji, Anglii i Woch ogosili deklaracj, zawierajc m.in. punkt brzmicy jak
nastpuje: Utworzenie zjednoczonego i niepodlegego pastwa polskiego z
wolnym dostpem do morza stanowi jeden z warunkw trwaego i
sprawiedliwego pokoju, oraz rzdw prawa w Europie - mianowany przez Rad
Regencyjn rzd Maej Polski, w ktrym ministrem spraw zagranicznych by
ksi Janusz Radziwi, obecny sawny dziaacz sanacyjny, pose z B. B. i
prezes komisji spraw zagranicznych w sejmie - ogosi przeciw temu
owiadczeniu ostry protest. Protest ten - z dnia 13 czerwca 1918 roku obok
zwrotw obraliwych wobec pastw koalicji, zawiera owiadczenie, e rzd
warszawski przez deklaracj wersalsk z rwnowagi wytrci si nie da oraz

e opowiada si za wspprac z pastwami centralnymi nad spenieniem na

wschodzie Europy historycznych zada Polski. Ten sam rzd warszawski
wysa dnia 29 kwietnia 1918 r. not do Berlina i Wiednia, w ktrej proponowa
Niemcom stae przymierze z Polsk, oraz owiadcza, e postulatem polskim
jest, by Polska miecia si w granicach Krlestwa Kongresowego (z pewnymi
poprawkami od strony wschodniej). Dnia 13 sierpnia 1918 r., a wic, gdy zacz
si ju pogrom wojsk niemieckich na zachodzie, Janusz ks. Radziwi jedzi do
Berlina i do niemieckiej Kwatery Gwnej i proponowa tam koron polsk
Wilhelmowi, a zarazem mwi o granicach przyszej Polski, do ktrej by miaa
nalee tylko Kongreswka i moe jeszcze w najlepszym razie Galicja.
A tymczasem ju nawet ydzi, czujc zbliajce si zwycistwo koalicji,
przerzucili si na jej stron. W pierwszej poowie 1917 r. dokona si zwrot w
polityce ydowskiego mocarstwa anonimowego, ktre porzucio Niemcw i
poparo koalicj, uzyskujc w zamian t.zw. deklaracj Balfoura w sprawie
Palestyny, oraz cay szereg innych ustpstw. Grupy masoskie, trwajce jeszcze
po stronie niemieckiej - to bya ju tylko dywersja wobec sabncego pastwa
niemieckiego, majca na celu pewne korzyci taktyczne na okres powojenny3.

Jednym z gwnych celw polityki ydowskiej w czasie wielkiej wojny byo - obok odbudowania
Palestyny - niedopuszczenie do odbudowania Polski. Uczucia ydowskie dobrze maluj sowa,
zawarte w ydowskim wydawnictwie Jewrejskaja iz z dn. 22 listopada 1915 r. (cytuj za
Rolickim, op. cit. 334): Nie moemy sobie wyobrazi wikszego nieszczcia dla ydw i caej
Europy nad niekontrolowan gospodark Polakw gdziekolwiek w czasie najbliszym. Uznajemy
zasad samodzielnoci narodw, wszelako niepodlego Polski byaby najbardziej jaskrawym
naruszeniem tej idei, o czym przekonalimy si, patrzc na gospodark w Galicji, w Rosji, nawet na
zewntrz Polski. Tylko dziki obcym wadzom i innym narodowociom istniaa gwarancja, e
polska autonomia nie bya niebezpieczna. Pan Samuel Hirszhorn napisa jeszcze w roku 1927:
Sprawa niepodlegoci Polski: ten temat jest w naszych warunkach wielce draliwy (artyku
Chybiony wykad, Nasz Przegld z dn. 7 listopada 1927 r., cytuj za Rolickim, str. 337).
Jeli idzie o w zwrot w wczesnym stanowisku ydw z antykoalicyjnego na koalicyjne,
znakomicie przedstawia to artyku ydzi a Polska senatora Stanisawa Kozickiego (byego
ambasadora RP w Rzymie) w jednym z grudniowych numerw 1935 roku Warszawskiego
Dziennika Narodowego. Autor przypisuje ten zwrot urzeczywistnieniu celu polityki ydowskiej,
jakim bya rewolucja rosyjska. Przypisuje zwrotowi w stanowisku politycznym ydw wystpienie
zbrojne Stanw Zjednoczonych (majcych na swym czele prezydenta Wilsona, uzalenionego od
ydw) i wiele innych rzeczy, o ktrych nie wiemy. Obok tego pisze autor o konsekwentnym i
niezachwianym stanowisku ydw w czasie wojny, wrogim Polsce.
Bdzie wielu nawet wrd naszych Czytelnikw - pisze Kozicki - ktrym twierdzenia powysze
wydadz si zbyt miae. Trudno w krtkim artykule je udowodni. S one jednak wynikiem
niezachwianych przekona piszcego te sowa, zdobytych w codziennym dowiadczeniu w latach
1919-1920 i przez sumienne studiowanie wydarze politycznych, pism i ksiek tego czasu.
(Kozicki by w czasie wojny jednym z najbliszych wsppracownikw Dmowskiego w Paryu).

Klska wojenna Niemiec zbliaa si wielkimi krokami. Siy niemieckie

wyczerpyway si z dnia na dzie, a wreszcie runy, powalone naporem wojsk
koalicyjnych.
W Niemczech i pastwach z niemi sprzymierzonych wybuchy rewolucje.
Dnia 10 listopada 1918 roku Niemcy zmuszeni byli prosi o rozejm.
Wojna bya skoczona. Powalone Niemcy leay u stp zwyciskiej koalicji.

USUNICIE ZABORCW I POCZTKI NIEPODLEGOCI

Nastpia chwila, gdy nard polski mg na swej ziemi uj wadz w swoje
rce.
Zrozumieli to wszyscy. Nawet mianowana przez Niemcw Rada Regencyjna
udzielia dymisji dotychczasowemu, wiernie Niemcom sucemu rzdowi,
ogosia, e staje na gruncie programu Polski zjednoczonej z dostpem do morza,
oraz postanowia powoa rzd, bdcy wyrazem programu Wielkiej Polski. Dnia
23 padziernika 1918 r. utworzony zosta w Warszawie rzd pod prezesur p.
wieyskiego, w ktrego skad weszli przedstawiciele rnych stronnictw, a
m.in. te i narodowcy. (Tek ministra spraw wojskowych zarezerwowano dla
nieobecnego Pisudskiego). Gwny przedstawiciel narodowcw w tym rzdzie,
prof. St. Gbiski, owiadczy, e nominacji tego rzdu z ramienia rady
regencyjnej nie uznaje, bo rada ta utworzona zostaa przez Niemcw - e
natomiast uwaa rzd ten za powstay si faktu. Rzd ten - zgodnie z
powyszym stanowiskiem - nie zoy przysigi na rce rady regencyjnej.
Rzd ten zawar umowy z wadzami okupacyjnymi w Kongreswce
(niemieckimi i austriackimi) co do przekazania mu wadzy. Okupanci bez oporu
pogodzili si z koniecznoci swej ewakuacji. Dnia 31 padziernika komisarz
tego rzdu przej wadz cywiln w generalnym gubernatorstwie Lubelskim
(zajtej przez Austriakw poudniowej Kongreswce). Tworzeniem siy
wojskowej oraz opanowaniem uwolnionych obszarw kierowa z energi,
umiejtnoci i powiceniem kierownik spraw wojskowych z ramienia nowego
polskiego rzdu, gen. Rozwadowski. Wojska austriackie opuciy obszar
okupacji, wzgldnie ulegy rozbrojeniu - wadz nad nim objy utworzone na
poczekaniu polskie oddziay ochotnicze, oraz te oddziay austriackie, ktre si
skaday z Polakw (przeksztacono je na oddziay wojska polskiego i
zaprzysiono na rzecz polskiego rzdu). Rozpoczto przygotowania do
podobnego przejcia wadzy w okupacji niemieckiej w Kongreswce (genera gubernatorstwo warszawskie). Wojska niemieckie szykoway si do ewakuacji.
Polskie zwizki bojowe, zarwno narodowe (organizacje b. onierzy korpusu
Dowbora i in.), jak i lewicowe (POW) gotowe byy do wytworzenia siy zbrojnej.
Istniejce w Kongreswce, utworzone jeszcze dawniej przez Niemcw polskie
oddziay wojskowe (6 batalionw piechoty) podporzdkowane zostay wadzom
polskim, a gen. Rozwadowski dokonywa ich planowego rozmieszczenia w
punktach strategicznych.
Rwnoczenie dokonywao si objcie przez Polakw wadzy w zachodniej
Galicji. Dnia 28 padziernika powstaa tam Komisja Likwidacyjna, wyoniona
przez galicyjskie przedstawicielstwo parlamentarne, ktra odegraa rol

dzielnicowego, galicyjskiego rzdu. Dnia 30 padziernika Polacy objli bez

przelewu krwi wadz w Krakowie, natychmiast potem na prowincji, a take na
lsku Cieszyskim, oraz na Spiu i Orawie. Przejmowaniem wadzy kierowa
narodowiec, energiczny dr. Aleksander Skarbek. Niema pomoc bya grupa
wojskowych z armii austriackiej - Polakw. Gwn si wojskow polsk (tak
samo, jak w gen. -gub. lubelskim) wytworzyy tu Polskie Kadry Wojskowe
(PKW), cile tajna organizacja polskich narodowcw wewntrz armii
austriackiej. Obok tego powstay tam oddziay ochotnicze, zoone z czonkw
POW. (Polskiej Organizacji Wojskowej - mniej starannie zakonspirowanej i
dlatego o wiele lepiej znanej szerokiemu ogowi organizacji zwolennikw
Pisudskiego1.
1

O niezupenym zakonspirowaniu POW wiadcz najlepiej sowa Pisudskiego z listu do ks.

Lubomirskiego (Pisma, t. IV, str. 202-204). .Przechodz do samego artykuu w Warschauer
Zeitung. Przede wszystkim samo okrelenie Polskiej Organizacji Wojskowej. Artyku okrela j
jako geheime polnische Heeresorganisation i wyciga z tego, naturalnie, ujemne dla organizacji i
dla mnie konsekwencje. Tymczasem okrelenie samo jest najzupeniej niesuszne. Nie mona
organizacji nazwa tajn, gdy ta tajemnica jest tajemnic poliszynela, gdy wszyscy o niej wiedz i
sama organizacja wcale si z swym istnieniem nie kryje. Dua cz dyskusji, toczonej w sprawach
wojskowych w Radzie Stanu wobec komisarzy obu pastw okupacyjnych dotyczya POW, jej
usposobienia wzgldem sprawy wojskowej i Rady Stanu, liczby czonkw, rodzaju wicze, jej
potrzeb finansowych 1 temu podobnych szczegw. Dalej, ja sam miaem zaszczyt na wiczeniach
warszawskiej organizacji widzie, w postaci dwch oficerw, przedstawicieli warszawskiej
Feldpolizel, ktrzy byli tak grzeczni, ze odwieli mnie z wicze do Warszawy swoim
automobilem. wiczenia tej tajnej organizacji nie tylko w Warszawie, ale i na prowincji
odbyway si za pozwoleniem wadz i mnie osobicie w Radzie Stanu nieraz przypominali panowie
komisarze, bym poleca organizacjom lokalnym o takie pozwolenia si stara. W kadym razie bya
to oryginalna tajno. Organizacja, prawda, nie bya zalegalizowan, ale ten grzech POW dzielia
prawie ze wszystkimi organizacjami wczesnymi w Polsce, ktre szukay legalizacji swojej w
Radzie Stanu. .Punkt drugi oskarenia czyni mnie odpowiedzialnym za wydanie instrukcji,
nakazujcej zaostrzon i zupen konspiracj dla POW. Zarzut akurat sprzeczny z rzeczywistoci.
Instrukcji takiej nie tylko nigdy nie wydawaem, lecz odwrotnie, moje nie instrukcje, lecz rady,
dawane organizacji, szy akurat w przeciwnym kierunku.
Pisma, mowy, rozkazy Pisudskiego podaj tekst dwch jego publicznych przemwie w
Warszawie pod wadz okupacyjn, powiconych swobodnemu roztrzsaniu spraw, dotyczcych
POW. S to: przemwienie na zjedzie pomocniczych komitetw wojskowych o poddaniu si
POW Radzie Stanu (L IV, str. 83-84), oraz przemwienie na posiedzeniu Rady Stanu dnia 25. V.
1917 (t. IV, str. 122-123).
Podobne jest brzmienie niektrych ustpw broszury POW a Niemcy, wydanej w sierpniu 1917 r.
nakadem wydawnictwa Rzd i Wojsko. (Cytuj za Janem Lipeckim Legenda Pisudskiego, str.
163-164): Autorzy imieniem POW konstatuj z alem, e to nie POW wobec Niemcw, ale
Niemcy wobec POW zmienili front. .Od niedawnego czasu jestemy wiadkami zmiany kursu:
aresztowania, wizienia, wreszcie internowanie Pisudskiego i Sosnkowskiego. C to si zmienio?
Czy w naszym obozie, czy u Niemcw? Niedawno wszake POW otrzymaa na mocy uchway

We wschodniej jednak Galicji objcie wadzy przez Polakw napotkao na

wielk i trudn przeszkod: na zamach ruski.
Niemcy widzc, e powstanie niepodlegej Polski jest rzecz nieuchronn
chcieli przynajmniej t Polsk moliwie osabi. Jednym ze sposobw osabienia
Polski byo utworzenie na wschd od Polski nowych pastw, wrogich Polsce,
ktre by moliwie jak najwicej ziemi Polsce odebray. To byo gwn
przyczyn utworzenia przez Niemcw niepodlegej Litwy (o czym bdziemy
jeszcze mwi pniej). Z tego samego rwnie powodu spowodowali Niemcy
utworzenie pastewka ukraiskiego we Wschodniej Maopolsce.
Wadze austriackie, w porozumieniu z Niemcami, zgromadziy stopniowo we
wschodniej Maopolsce, a zwaszcza we Lwowie, szereg pukw austriackich,
zoonych w caoci z Rusinw. Wycofay rwnie stamtd puki, w ktrych
suyli Polacy. Dostarczyy wreszcie znaczn liczb niemieckich doradcw
wojskowych i cywilnych.
W nocy z dnia 31 padziernika na 1 listopada 1918 roku austriacki komendant
we Lwowie, genera Pfeffer, Niemiec, odda koszary, bro i zapasy Rusinom,
ktrzy poza tym obsadzili cytadel i wszystkie najwaniejsze budynki w miecie.
Puki austrackie przemianowano na wojsko ukraiskie. Ogoszono powstanie
Republiki Zachodnioukraiskiej, ktra obja wadz nad ca Galicj
Wschodni.
Na ten zamach ruski organizacje polskie natychmiast odpowiedziay
przeciwzamachem. Zorganizowane siy polskie we Lwowie skaday si z okoo
500 czonkw PKW (narodowych Polskich Kadr Wojskowych) oraz blisko 300
czonkw legionowego POW - nie liczc kilku ugrupowa drobniejszych. Dnia
31 padziernika obie te organizacje porozumiay si ze sob - na czele wsplnej
akcji stan komendant PKW, kpt. Mczyski2. Niestety, obie organizacje byy
prawie cakowicie pozbawione broni. Mimo to, nie zwlekajc ani godziny,
rozpoczto akcj. Obsadzono szereg punktw strategicznych w czci miasta,
przylegajcych do dworca kolejowego (punkt pocztkowy: szkoa Sienkiewicza),
zdobyto tam na mniejszych patrolach Ukraicw pewien zasb broni, nastpnie
plenum Rady Stanu 10.000 marek jako rekompensat za likwidacj Polskiego Skarbu Wojskowego
przy POW. Komisarz niemiecki nie protestowa. Rwnie niedawno major niemiecki z ramienia
Abteilung Polnische Wehrmacht asystowa urzdowo na wiczeniach dwch batalionw
organizacji POW, wyraajc zdziwienie, e patrzy nie na rekrutw, lecz na wyszkolonych
onierzy. Widocznie wwczas jeszcze POW .nie zmienio frontu. Deutsche Warschauer Zeitung
mija si z prawd, twierdzc, e Pisudski spowodowa zmian stanowiska POW, ktra jakoby grozi
ju obecnie tyom armii sprzymierzonych. To twierdzenie jest... lichym tylko pretekstem... Zmiana
frontu jest fikcj, wyssan z palca.
2

Bardzo ciekawy, szczegowy opis wypadkw lwowskich stanowi jego dwutomowa ksika:
Czesaw Mczyski Boje lwowskie. Warszawa 1923.

zawadnito niektrymi skadami broni, pozostaymi po Austriakach, uzupeniono

wasne siy drog nowego, obfitego zacigu ochotniczego spomidzy ludnoci czynic to wszystko w ogniu nieustannej walki z bolszewikami - a wreszcie,
posuwajc si wci naprzd, formujc, wiczc i uzbrajajc coraz to nowe
oddziay, opanowano i umocniono du cz miasta, skd prowadzono nastpnie
przewlek walk wzdu przecinajcego miasto, regularnego frontu. Gdy dn. 1
listopada siy polskie rozporzdzay tylko 64 karabinami, to dn. 2 listopada rano
posiaday ich ju 176, a tego dnia okoo poudnia - z gr 600. Wedug raportu
porannego z dnia 20 listopada posiadano ju 329 oficerw i 2.067 onierzy w
stanie bojowym, a 622 oficerw, 4.646 onierzy i 288 si kobiecych na
wyywieniu (tj. razem z rannymi w szpitalach, sztabami, warsztatami, sub
sanitarn, wyywienia, cznoci itd.). Wedug tego raportu, posiadano wwczas
5 dzia polowych, 2 dziaka piechoty, 4 miotacze min. 25 karabinw
maszynowych, 4.744 karabinw rcznych, 288 rewolwerw, znaczn liczb
amunicji, aut, koni wozw, kuchni polowych i telefonw. Wkrtce po
rozpoczciu walk posiadano ju nawet samoloty (ogem byo ich 13), z ktrych
niektre (rzecz nieprawdopodobna!) wasnymi siami w zaimprowizowanych
warsztatach zbudowano. Cae to wojsko skadao si z onierza
niewywiczonego, bo wikszo wojskowych Polakw Austriacy zdyli ze
Lwowa usun - tote zacig si lwowskich oprze si musia na materiale
ludzkim, nie objtym przez wiek poborowy. Wrd onierzy w oddziaach,
walczcych o Lww, roio si od ochotnikw niedorosych -nierzadko dwunastoi trzynastoletnich, - owych synnych dzieci lwowskich, ktrych bohaterstwo i
wytrzymao w boju jest faktem bezprzykadnym w dziejach.
Wojsko to - wci w drodze iskrowej wzywajc pomocy z innych stron Polski,
a nawet wysyajc do Polski samoloty z dokadnymi meldunkami - skazane byo
przez z gr trzy tygodnie na wasne wycznie siy. Z wielokrotnie
przewaajcymi siami regularnych wojsk ukraiskich (b. pukw austriackich,
zoonych z Rusinw i Niemcw) - z wojskami liczcymi ju 1 listopada w
samym Lwowie ponad 10.000 ludzi, a potem wielokrotnie zwikszonymi przez
posiki z prowincji, walczyy te sabe, ochotnicze, w znacznej czci z dzieci
zoone oddziay bez adnej pomocy z zewntrz i w warunkach uciliwego
oblenia a do nocy z 20 na 21 listopada, gdy przedara si do Lwowa od strony
Przemyla pierwsza gar odsieczy, prowadzona przez ppk. Tokarzewskiego.
(Odsiecz ta, wraz z ktr przyby przedstawiciel galicyjskiej Komisji
Likwidacyjnej, p. Skarbek, skadaa si z pocigu pancernego, 140 oficerw,
1.228 onierzy, 8 armat, 79 wozw, 507 koni - przy czym wchodzi w jej skad w
znacznej czci ywio ochotniczy, a zwaszcza uczniowie gimnazjalni ze szk
od Przemyla a po ywiec, a poza tym nieco byych wojskowych austriackich,
jak Legia oficerska z Krakowa itp.) - Bya to odsiecz wysoce niewystarczajca - a

na dalsz odsiecz jeszcze dugo trzeba byo czeka. Ale i ona stanowia ju dla
Lwowa znaczn ulg. - Co do owych pierwszych trzech tygodni powstaczego
Lwowa - najlepszym dowodem, jak wielki by jego wysiek, jest wykaz jego strat:
w cigu pierwszych dni nie prowadzono wprawdzie statystyki strat - ale w okresie
kocowym, a do nadejcia pierwszej garci odsieczy, stwierdzono 210 zabitych
onierzy polskich, oraz 762 ciej rannych. Obrona Lwowa w r. 1918 jest
jednym z najwspanialszych w dziejach poryww polskiego patriotyzmu - i chyba
tylko z obron Czstochowy przed Szwedami da si pod tym wzgldem
porwna. W obronie tej, bdcej wynikiem porywu narodowego caej ludnoci,
braa udzia obok narodowcw rwnie i spora liczba ludzi odmiennych
przekona, ktrymi panujcy we Lwowie nastrj patrotyczny i zapa cakowicie
owadn. Zwaszcza gar byych legionistw i czonkw POW, odegraa tam
rol bardzo zaszczytn. Niestety - nie da si tego powiedzie o ludziach obozu
Pisudskiego poza samym Lwowem3.
3

Ze strony obozu pniejszej sanacji uczyniono w r. 1919 prb odebrania gwnej zasugi w dziele
obrony Lwowa brygadierowi Mczyskiemu i narodowcom. Uczyniono to przy pomocy broszury
podporucznika dr. Adama Prchnika Obrona Lwowa (Zamo, padziernik 1919), w ktrej
postawiono Mczyskiemu szereg zarzutw, z ktrych najwaniejszy jest ten, e Mczyski nie
przewidzia zamachu ruskiego - i zamiast samemu zamachu dokona, dopuci do zajcia miasta
przez Rusinw, ktrych trzeba byo dopiero wypiera przeciwzamachem. Jak wynika z ksiki
Mczyskiego, zamach ruski by przez Mczyskiego przewidziany i poczynione zostay
odpowiednie przygotowania na jego odparcie. Mczyski zupenie celowo wybra dla swej operacji,
majcej charakter nie tylko wojskowy, ale i polityczny, form nie zamachu, lecz przeciwzamachu.
Przy tych sabych siach, jakimi dysponowano, zamach, majcy przeciw sobie inercj legalnego
porzdku, nie mia szans powodzenia. Nawet sam Prchnik opisuje (str. 27), jak to Polak, dowdca
baterii w Rznie Polskiej pod Lwowem, nie wiedzcy nic o zamachu ruskim, grozi 1 listopada
aresztowaniem emisariuszom polskim ze Lwowa, ktrzy przybyli do baterii, by z jej zapasw
zarekwirowa bro. Tymczasem po zamachu ruskim, wzgldy legalizmu przestay krpowa
niezorganizowane politycznie ywioy polskie, dziki czemu ywioy te mogy masowo poprze
zamach polski. Rwnie i zamieszanie w miecie, wywoane ruskim zamachem, stwarzao dla
wystpienia polskiego (ktre przedsiwzite zostao w par godzin po rozpoczciu akcji ruskiej)
moment dogodniejszy od poprzedniego adu i ciszy. Wreszcie za doczekaniem si zamachu
ruskiego i nadaniem wasnemu wystpieniu cech odpowiedzi na, przemawia wzgld na skutki
ewentualnego niepowodzenia. Polski zamach nieudany uczyniby wraenie, jak pisze Mczyski (I,
52), e Polacy chcieli opanowa terytorium i kraj ruski; ludno miejscowa nie pozwolia si
zgwaci i sprawia im lanie, jak si patrzy. Tymczasem nawet nieudany kontr-zamach polski
miaby warto polityczn dodatni: miaby charakter samorzutnego, zdawionego militarnie
protestu miejscowej ludnoci. W erze szczytowej roli Wilsona w Europie nie mona byo tych
wzgldw lekceway. Jak pisze Mczyski, za t decyzj pen odpowiedzialno ponie musz
i spokojnie j przyjmuj (I, 53). - Wida decyzja ta nie bya za, skoro kontr-zamach Mczyskiego
si uda.
Rwnie i inne zarzuty, stawiane przez Prchnika, rozwiewaj si jak mga, gdy je
skonfrontowa z faktami. Broszura jego jest niezwyke baamutna i oparta na bdnych i

A tymczasem, gdy Lww krwawi w walkach, w reszcie Polski rozpoczy si

intrygi i czynne wystpienia ludzi, pragncych wadzy wycznie dla siebie.
Dnia 4 listopada 1918 roku rada regencyjna w Warszawie niespodziewanie
udzielia dymisji rzdowi. Wikszo ministrw - z wyjtkiem trzech nieuznajcych samej rady regencyjnej, jako mianowanej przez Niemcw, nie
uznaa rwnie i owej dymisji. Mimo to nie zdoali oni w praktyce przeszkodzi
odsuniciu ich od urzdw.
Rada regencyjna nie zdoaa jednak wytworzy nowego rzdu. Wyrczya j
natomiast grupa pisudczykw, socjalistw i ludowcw, ktra si zebraa w
Lublinie. W nocy z 6 na 7 listopada mia w Lublinie miejsce zamach stanu:
powsta tam robotniczo-chopski rzd republiki ludowej z Ignacym
Daszyskim, Jdrzejem Moraczewskim i generaem Rydzem-migym na czele.
Rzd ten ogasza, e dziaa w imieniu Pisudskiego. Rada regencyjna
natychmiast uznaa ten rzd.

niesprawdzonych przesankach. (Np. posiedzenia porozumiewawcze PKW i POW, opisane przez

Prchnika na zasadzie wiadomoci z drugiej rki, bo Prchnik sam przyznaje, e w posiedzeniach
tych nie bral udziau, s niezgodne nie tylko z ich opisem, dokonanym przez Mczyskiego,
bdcego ich jednym z gwnych uczestnikw, ale i z doczonymi do ksiki Mczyskiego
protokoami. Rnice dotycz zarwno mnstwa szczegw drugorzdnych, jak i faktw tak
zasadniczych, jak np. to, czy Mczyski obj naczeln komend przed zamachem ruskim, czy po
nim).
Ksika jest niesmaczn prb odebrania za wszelk cen obozowi narodowemu zasugi
wybitnego udziau w obronie Lwowa. Nie chcemy wpada w tendencyjno przeciwn i odmawia
zasug naszym przeciwnikom, takim jak kpt Pieracki i inni. Ale kt zaprzeczy, e komend
naczeln obrony Lwowa sprawowa dawny, przedwojenny czonek Ligi Narodowej i powojenny, a
po mier w 1935 r., czonek zarzdu dzielnicowego Stronnictwa Narodowego, kpt. Mczyski! e
dowdc II odcinka Obrony Lwowa by obecny sekretarz zarzdu dzielnicowego Stronnictwa
Narodowego, por. wieawski. e wybitn rol w akcji obrony Lwowa odegra obecny prezes
Stronnictwa Narodowego na okrg Zamojski, por. Bobek-Barski, polegy pniej czonek PKW,
przywdca skautw lwowskich .p. Jerzy Grodyski i tylu innych. I e w wicej si z akcj
wojskow we Lwowie akcji politycznej odegrali rol naczeln narodowcy Cieski, Prchnicki, hr.
Skarbek, Stahl (ojciec), Dubanowicz, Kasznica, Dbrowski i inni.
Jeli idzie o dalsze losy Mczyskiego - dowodzi on przez czas duszy brygad lwowsk, a
nastpnie 2 brygad litewsko-biaorusk. W roku 1920 stan on na czele Maopolskich Oddziaw
Armii Ochotniczej - i stoczy pikn, synn bitw pod Zadwrzem (z Budionnym). Po wojnie
zosta dowdc piechoty dywizyjnej w 2 dywizji piechoty. W r. 1922 obrany zosta do sejmu (z listy
narodowej) i zosta przewodniczcym sejmowej komisji wojskowej. W tym charakterze opracowa
szereg podstawowych ustaw, dotyczcych organizacji armii. W roku 1927, po wyganiciu mandatu
poselskiego, zgosi si ponownie do wojska i mianowany zosta komendantem PKU w
Wokowysku. Wkrtce potem - w peni sil i zdrowia - zosta ze suby czynnej usunity
(zaznaczam, e stao si to po przewrocie majowym Pisudskiego). Zmar w r. 1935.

Akurat w owej chwili znajdowa si chwilowo w Lublinie batalion

regularnego wojska, t.zw. polskiej siy zbrojnej (byej Polnische
Wehrmacht) w sile 800 ludzi, wysany z Warszawy przez generaa
Rozwadowskiego na odsiecz Lwowa. Oddzia ten zosta przez rzd lubelski
zatrzymany. Poniewa dowdca jego nie chcia si podporzdkowa rzdowi
lubelskiemu, lecz powodowa si rozkazami, ktre otrzyma od swej przeoonej
wadzy w Warszawie, aresztowano go, gdy przyby do miasta, a przeciw
pozbawionemu dowdcy batalionowi wysano miejscowe POW z karabinami
maszynowymi oraz silny, uzbrojony oddzia socjalistycznych robotnikw. Obie
strony rozsypay si naprzeciw siebie w tyraliery, szykujc si do
natychmiastowej walki. Nie doszo do niej wskutek tego, e zdoano tymczasem
przekona aresztowanego dowdc o dymisji rzdu w Warszawie i legalnoci
rzdu lubelskiego. Batalion wspomniany zoy przysig rzdowi lubelskiemu,
pozostajc odtd pod jego rozkazami - i pozosta w Lublinie, tym samym bdc
zmuszonym do zrezygnowania z zamiaru dotarcia do Lwowa.
Rwnoczenie - dziki zarzdzeniom spiskowym POW - rwnie i rne
inne tworzce si w rnych miastach byej okupacji austriackiej oddziay
wojskowe zaczy skada przysig na wierno rzdowi lubelskiemu, co z
jednej strony wywoywao zamieszanie wobec istnienia drugiego orodka
rzdowego w Warszawie, z drugiej strony powodowao zniechcenie
ochotnikw i spoeczestwa z uwagi na jednostronnie lewicowy i proydowski
charakter rzdu lubelskiego. Odbijao si to w sposb niepomylny na przebiegu
organizacji wojska, zarwno jak i wadz.
Wtem dnia 10 listopada przyby do Warszawy Pisudski, ktrego wadze
niemieckie uznay za stosowne wypuci na wolno i umoliwi mu przyjazd w
tym gorcym dla Niemiec czasie do Warszawy4. Rada regencyjna natychmiast, tj.
w dniu 11 listopada, przekazaa w jego rce - jako tymczasowego naczelnika
pastwa - ca wadz cywiln i wojskow, a nastpnie rozwizaa si. Tym
sposobem wadza polska w Warszawie nie wyonia si z porozumienia polskich
stronnictw, jak to si prowizorycznie stao poprzednio w Galicji i jak to prbowa
4

Jak pisze sam Pisudski (Praca p.t. Pierwsze dni Rzeczpospolitej Polskiej, Pisma, mowy,
rozkazy, t. VIII, str. 167-168), zosta uwolniony i dostawiony do Warszawy bynajmniej nie przez
bdce ju u wadzy niemieckie rzdy rewolucyjne, lecz wanie przez rzdy dawne, ktre w tym
kierunku resztk swych si uyy, by jeszcze t spraw zaatwi. Jest to tym bardziej zadziwiajce,
e bezporednio przedtem kanclerz Rzeszy, Maksymilian ksi Badeski, owiadczy, i mgby
Pisudskiego zwolni, tylko gdyby z ca szczeroci stan na gruncie przestrzegania
obustronnych (a wic i niemieckich!) interesw pastwowych. (Tame, str. 153-154). Jak si
Pisudski czu wobec zadania udziau w pracach nad budow Polski, wiadcz jego sowa:
Chciaem - wyznam - najbardziej tchrzliwie uciec z Warszawy. (Tame, str. 158).

w Warszawie przeprowadzi Gbiski. Nie wyonia si nawet z jednostronnego,

lecz bd co bd samowadnego zamachu, jak rzd lubelski: powstaa ona
porednio, ale w prostej linii - z nominacji niemieckiej.
Zostay nawizane stosunki dyplomatyczne z Rzesz Niemieck: obowizki
posa polskiego w Berlinie obj p. Niemojewski - w Warszawie osiad pose
niemiecki Kessler. W czasie, gdy Komitet Narodowy w Paryu z trudem
wywalcza dla Polski stanowisko pastwa, przynalenego do zwyciskiej koalicji
przeciwniemieckiej, Warszawa pospiesznie nawizywaa pokojowe i to jak
najbardziej serdeczne (urzdowo uyte sowa ministra Leona Wasilewskiego,
mianowanego przez Pisudskiego), stosunki z Rzesz Niemieck, jakby chcc
tym podkreli, e bynajmniej nie czuje si sojuszniczk koalicji, lecz e wanie
sprzymierzona jest z Niemcami, a w kadym razie nie znajduje si z nimi w
wojnie5.
A tymczasem ewakuacja wojsk niemieckich z pnocnej Kongreswki (gen.
gub. Warszawskiego) - zgodnie z zawart poprzednio z rzdem warszawskim
umow, a przede wszystkim zgodnie z niemieckimi koniecznociami
wojskowymi - posuwaa si bezustannie naprzd. Pisudski zawar z wadzami
niemieckimi dodatkow umow co do ich ewakuacji. Umowa ta zostaa
wykonana i w cigu tygodnia ostatnie resztki wojsk niemieckich dobrowolnie i
bez oporu opuciy Kongreswk. W Warszawie i paru jeszcze punktach
rozentuzjazmowana modzie w dniu 11 listopada rozbroia niektre oddziay
niemieckie, co jednak byo jedynie manifestacj bez wojskowego znaczenia, oraz
co si dokonao bez jakiegokolwiek istotnego oporu.
Dnia 12 listopada ogosi Pisudski, e porozumia si z tymczasowym
rzdem ludowym republiki ludowej w Lublinie, oraz wezwa jego premiera
Daszyskiego do Warszawy. Zjechaa si tam znaczna liczba przedstawicieli
caego spoeczestwa polskiego, a midzy innymi i liczna grupa posw Polakw (posw do parlamentu niemieckiego) ze znajdujcego si jeszcze pod
wadz zaborcz zaboru pruskiego. Deniem powszechnym byo utworzy rzd
jednoci narodowej, w ktrego skad weszliby przedstawiciele wszystkich
kierunkw politycznych i wszystkich dzielnic. Co do objcia wadzy
zwierzchniej przez Pisudskiego - wszyscy przyjli ten fakt do wiadomoci bez
szemrania, powszechnym bowiem przekonaniem byo, e mimo wielu minusw,
jakie Pisudski przedstawia (a przede wszystkim mimo jego sympatii dla
zaydzonych Niemcw), nie pora jest na wszczynanie sporw i walk
5

To nawizanie przyjacielskich stosunkw dyplomatycznych z Niemcami wywoao jednak takie

oburzenie w spoeczestwie, a nawet fermenty w samym obozie pisudczykw, e ostatecznie
musiao by zaniechane. W poowie grudnia (dopiero wwczas!) stosunki te zostay zerwane.

politycznych. - Tote autorytet i wadza Pisudskiego uznane byy przez cay

wolny naonczas obszar ziem polskich, a wic zarwno przez obie czci
Kongreswki, jak i przez uwolnion ju cz Galicji (ktra przybraa wwczas
urzdowo tradycyjn nazw Maopolski).
Pisudski nie speni jednak pragnie spoeczestwa. Dnia 18 listopada
mianowa rzd skrajnie lewicowy, z uczestnikiem rzdu lubelskiego, Jdrzejem
Moraczewskim na czele.
Rzd ten zacz prowadzi skrajnie lewicow, a przy tym przyjazn Niemcom
polityk. Cay szereg zarzdze tego rzdu, po prostu prowokacyjnych wobec
spoeczestwa, budzi w tym ostatnim coraz wiksz opozycj. Nawet
przywizanie narodu do jego tradycyjnych symboli nie zostao uszanowane:
urzdowemu orowi polskiemu zdjto koron z gowy, a na gmachach
pastwowych wywieszono czerwone sztandary socjalistyczne. Rzd popiera
agitacj o podou socjalnym, podnieca walk klas - nie tylko, e nie stara si
sparaliowa moliwych podmuchw rewolucyjnych, idcych od strony
bolszewickiej Rosji, lecz fermenty rewolucyjne w spokojnym i patriotycznie
usposobionym polskim ludzie wiadomie i celowo - z pobudek socjalistycznej
doktryny - budzi. Bardzo wiele pierwiastkw rozprzenia spoecznego, po dzi
dzie dajcych si w yciu polskim odczu, wzio z okresu rzdw
Moraczewskiego swj pocztek.
Lecz najbardziej dziwna bya wczesna polityka wojskowa, ktr prcz rzdu
zawiadywa Pisudski. W okresie, gdy Lww od dugiego ju czasu krwawi si
w bohaterskiej, rozpaczliwej walce, gdy cay zabr pruski, oraz wiksza cz
kresw znajdowaa si w rku Niemcw, gdy nawet od strony czeskiej granica
nie bya bezpieczna - pierwszym i najbardziej podstawowym zadaniem wadz
rzdowych byo: tworzy wojsko - jak najwicej wojska. - Wprawdzie niema
trudnoci w tworzeniu wojska byy braki w zaopatrzeniu i uzbrojeniu, ale nawet
mimo tych brakw dokona mona byo bardzo wiele6. Tym bardziej, e zapa do
tworzenia wojska i do zacigania si w jego szeregi by powszechny, a ponadto
6

Istniay zreszt moliwoci zaradzenia tym brakom. Tak np. 21 listopada 1918 r. znana, olbrzymia
fabryka broni, Sp. Akc. Skoda w Czechach, pozbawiona zarobkw przez upadek Austrii, zwrcia
si do Polski z propozycj przeniesienia si na bardzo dogodnych dla rzdu polskiego warunkach w
caoci na terytorium Polski, oraz zaspokojenia w cigu 6 tygodni (czas potrzebny na transport)
caego polskiego zapotrzebowania na bro i amunicj z posiadanych jeszcze, niewyczerpanych
zapasw. Mimo gorcego poparcia tej propozycji przez gen. Rozwadowskiego, zostaa ona przez
rzd Moraczewskiego odrzucona. W par miesicy pniej trzeba byo nabywa bro i amunicj na
zachodzie na wielokrotnie gorszych warunkach, a dzisiaj fabryka Skoda, ktrej byt w republice
Czechosowackiej utrwali si, zakada w Polsce na wielokrotnie mniej dla Polski dogodnych
warunkach swoje filie, podczas gdy mona tu byo przenie jej gwne zakady, (p. Genera
Rozwadowski, praca zbiorowa, Krakw 1929. str. 49-51).

istnia olbrzymi zapas niewyzyskanego materiau rekruckiego w Kongreswce,

skd Rosja przed czterema laty zaledwie drobn cz tego materiau wybraa.
Ale wadze pastwowe si do tworzenia wielkiej armii nie paliy. Odrzuciy
one projekt przeprowadzenia powszechnego poboru (choby jednego rocznika).
Do niechtnym okiem patrzono si ze strony grupy rzdzcej na swobodny
zacig ochotniczy. Niechtnie widziano w szeregach byych dowborczykw.
Tworzono natomiast wojsko z ywiow cakowicie Pisudskiemu oddanych:
byych legionistw, oraz czonkw POW. Midzy innymi sformowane zostay
osobne puki POW w Warszawie, odzi, Wocawku, Kaliszu i owiczu.
Nie koniec na tym. Utworzona zostaa osobna formacja zbrojna - doskonale
uzbrojona, oraz jak na wczesne warunki po prostu zbytkownie zaopatrzona, to
znaczy zabierajca znaczn ilo zapasw wojskowych, ktre by si przyday na
froncie - utworzona wycznie w celu wzmocnienia stanowiska rzdu wewntrz.
Formacja ta, noszca nazw Milicji Ludowej, skoszarowana sposobem
wojskowym, lecz podporzdkowana ministerstwu spraw wewntrznych,
zrekrutowana zostaa z czonkw bojwek socjalistycznych, oraz z mtw
spoecznych i stanowia przeciwwag dla narodowo usposobionej, tymczasowej
milicji (policji).
Czonkowie tej formacji, nie bdcej niczym innym jak bojwk partyjn,
wsawiali si czstym urzdzaniem awantur, zaczepkami wobec spokojnej
ludnoci, wobec przeciwnikw politycznych, oraz wobec tak zwanej przez
socjalistw buruazji, a nawet wobec wojska7 - stanowili w kraju element
staego rewolucyjnego, lub po prostu wystpnego fermentu, tym groniejszy, e
uzbrojony i czujcy si uprzywilejowanym8.
Gdy porwna stan wczesnej Polski z tym co si w tym samym czasie dziao
w Czechach, w Jugosawii, nawet w owej republice zachodnio-ukraiskiej,
ktra wprawdzie przy pomocy Niemcw, lecz i przy niemaym wysiku wasnym
potrafia w krtkim czasie na swoim szczupym obszarze o paromilionowej
ludnoci wystawi armi blisko stutysiczn - rumieniec wstydu zalewa twarz
Polaka. Anarchia rewolucyjna, popierana i hodowana przez rzd, bezprzykadne
zachowanie si wadz, nie mylcych o tworzeniu wojska i o walce z ssiadami,
lecz tylko o umocnieniu swoich wasnych rzdw w Polsce, rozpaczliwe
szamotanie si spoeczestwa, ktre byo wprawdzie pene patriotyzmu i
7

Np. synny by napad batalionu milicji ludowej na batalion 25 puku piechoty w Radomiu w nocy
z 6 na 7 stycznia 1919 r., czyli w okresie gorcych walk o Lww. Wynikiem tego napadu bya
parogodzinna krwawa bitwa pocigajca za sob sporo zabitych i rannych, a zakoczona z trudem
wywalczonym zwycistwem regularnego wojska.
8

Milicja ludowa zostaa rozwizana dopiero po kilku miesicach.

gotowoci do ofiar, ale wbrew woli rzdu, coraz mocniej ujmujcego wadz w
rce, nic zdziaa nie mogo - wszystko to skadao si na obraz ponury i le na
pozr o Polsce wiadczcy. Mgby wwczas zwtpi o narodzie polskim ten,
kto by nie zdawa sobie z tego sprawy, e to nie nard polski okazywa si
niezdolnym do rzdzenia samym sob, lecz e to zy rzd paraliowa od
wewntrz jego siy. Tam, gdzie ster wadzy by w rku narodowcw - we
Lwowie i wkrtce potem w Poznaskiem - nard polski potrafi si zdoby na
czyny wspaniae i pene blasku, co jest dowodem tego, e nie byo mu brak si
ywotnych, tylko, e nie wszdzie mg siy te naleycie rozwin.
A tymczasem Poznaskie szykowao si do powstania. Istniay tam tajne
polskie komitety polityczne, poufnymi nimi (przez Szwajcari) poczone z
Komitetem Narodowym w Paryu, oraz istniaa narodowa kadra siy fizycznej:
organizacja sokola9. Sokoli polscy pod zaborem pruskim, po nierealnych
pomysach dywersyjnych na pocztku wojny, oraz po duszym okresie
przymusowej, wzgldnej bezczynnoci od poowy lata 1918 roku prowadzili
przygotowawcze prace i wiczenia, zwizane z zamiarem urzdzenia zbrojnego
powstania.
Gdy wybucha w Niemczech rewolucja - organizacje narodowe polskie
natychmiast pochwyciy okazj, by niespostrzeenie uj w zaborze pruskim jak
najwicej wadzy w swoje rce. Do potworzonych we wszystkich garnizonach
niemieckich rewolucyjnych rad onierskich wszelkimi drogami podostawali si
9

Pewien senator, z ktrym o sprawie powstania wielkopolskiego dyskutowaem, odpowiedzia mi,

e to bujda, i istniaa jaka tajna akcja obozu narodowego w Poznaskiem w czasie wojny, bo
endecy konspirowa przeciw zaborcom nie umiej. Uprzedzajc ten sam zarzut u czytelnika,
odsyam go do licznych informacji u Seydy (Polska na przeomie dziejw) o dziaalnoci Ligi
Narodowej w Wielkopolsce, ktra m.in. kierowaa przygotowaniami powstaczymi w Sokole, o
tajnym Komitecie Midzypartyjnym w Poznaniu i rwnie tajnym Komitecie Obywatelskim,
ktry si nastpnie ujawni i zamieni na Rad Ludow m. Poznania. Jeli idzie o drogi kontaktu
tajnego orodka polskiego w Poznaniu z Komitetem Narodowym w Paryu, wska na rdo
niemieckie, oparte na danych dawnej niemieckiej policji poznaskiej, mianowicie na artyku,
powicony najwybitniejszej z kurierek, cyrkulujcych midzy Poznaniem i Szwajcari, pniejszej
posance, .p. Zofii Sokolnickiej, w berliskim dzienniku Germania (Nr. 21 z dn. 25 stycznia
1931), podpisany inicjaem B. i zatytuowany: Die polnische Mata-Hari. Eln Spionagekapitel aus
dem Weltkrieg. Artyku ten usiuje okreli akcj .p. Sokolnickiej i jej poznaskich mocodawcw
jako zwyk afer szpiegowsk na rzecz koalicji, w toku opowiadania ujawnia jednak
niedwuznacznie, e chodzio tylko o polityczny kontakt organizacji poznaskiej z polsk Agencj
Lozask (zarzut policyjny: soll im Dienste der Agence polonaise stehen). Autor zachwyca si
sprawnoci polskiego aparatu organizacyjnego (wie ausgezeichnet dle polnische Spionage war) i
zdaje sobie dobrze spraw z tego, e ten aparat poznaski by czci oglnego aparatu
organizacyjnego, stworzonego przez polski obz narodowy. (Sokolnicka gehrte schon vor dem
Kriege zum Lager Roman Dmowskis).

Polacy i zrcznie posugujc si hasami rewolucyjnymi i socjalistycznymi, oraz

unikajc przedwczesnego ujawniania swych istotnych celw, zdobyli sobie w
nich mocne stanowisko. W utworzonych oddziaach, utrzymujcych w kraju
porzdek, t.zw. straach ludowych, Polacy, (ktrych gwn kadr byli
sokoli), zdobyli sobie stanowcz przewag. Rozmaitymi sposobami gromadzili
Polacy zapasy broni, formowali coraz to nowe oddziay zbrojne, rzekomo
suce sprawie rewolucji niemieckiej, a w istocie suce Polsce, obejmowali w
swoje rce coraz to nowe dziedziny wadzy i obsadzali swoimi ludmi coraz to
nowe urzdy. Coraz to wiksz rol zacz w Poznaniu odgrywa tajny do
niedawna, polski Komitet Obywatelski (dopasowany do nomenklatury
rewolucyjnej przez przemianowanie na Rad Ludow miasta Poznania), - coraz
to bardziej odsuwane byy w cie rady onierskie, w ktrych zasiadaa pewna
liczba Niemcw. Ewolucyjn drog Poznaskie przechodzio stopniowo z rk
niemieckich w rce polskie.
Wreszcie - Berlin si spostrzeg. Zaczy napywa do Wielkopolski nowe
oddziay wojskowe, nie zaraone duchem rewolucyjnym i zoone z rodowitych
Niemcw. O ile Kongreswk Niemcy porzucili bez prby oporu, o tyle
Poznaskiego, ktre zdyli ju uwaa za cz swojej ojczyzny, odda nie
mieli najmniejszego zamiaru i gotowi byli go zacicie broni.
Zbliaa si chwila rozstrzygajcego starcia. Trzeba byo -przygotowa si do
walki.
Delegacja dziaaczy poznaskich (Trmpczyski, ks. Adamski) udaa si do
Warszawy, by si dowiedzie od Pisudskiego, czy mona liczy na jakkolwiek
pomoc z Kongreswki. Pisudski owiadczy, e adnej - pomocy nie udzieli10.
Wielkopolska bya wic zdana na wasne siy. Nie przerazio jej to. Z
zacitoci i spokojem szykowaa si do nieuchronnej walki.
Dnia 28 grudnia 1918 roku wybucho w Poznaniu powstanie. Wybucho
wczeniej, ni byo zamierzone - wyonio si przypadkowo z rozruchu
ulicznego, ktry nastpi w zwizku z przyjazdem Ignacego Paderewskiego do
Poznania. Mimo jego przedwczesnoci, powstanie udao si wymienicie.
Byskawicznie zmobilizoway si wszystkie miejscowe organizacje bojowe

10

Nowa delegacja z Poznaskiego udaa si do Pisudskiego dn. 14 stycznia, z prob o pomoc dla
zacztego ju powstania. Pisudski odpowiedzia: Nad Poznaskiem istnieje cigle wadza
Niemiec. Tym postanowieniem (postanowienie rozejmu midzy koalicj a Niemcami, e kongres
zdecyduje o losach Poznaskiego) Warszawa jest skrpowana. Patrz Pisma, mowy, rozkazy, t. V,
str. 40. Jeli chodzi o zasadnicze ustosunkowanie si Pisudskiego do sprawy odzyskania
Poznaskiego, scharakteryzowa je najlepiej on sam w swej mowie krakowskiej dn. 5 sierpnia 1922
r.: Braci Wielkopolan musiaem od razu wykreli ze swego rachunku.

polskie11 w sile 2.000 ludzi - zdobyy szereg budynkw pastwowych, gwn

komend policji, prochownie, zbrojownie i forty. Oddziay polskie szybko
narastay dziki masowemu napywowi ochotnika. Mimo zacitego oporu
Niemcw (walki trway w bezporedniej okolicy Poznania do pocztkw
stycznia) - Polacy w krtkim czasie zapanowali nad pooeniem. W cigu kilku
dni walki przerzuciy si na prowincj - po tygodniu wojska powstacze miay
ju w swym rku ca Wielkopolsk, a po Note na pnocy, Zbszy na
zachodzie i pas sigajcy prawie po Wschow, Leszno i Rawicz na poudniu.
Wytworzyy si trzy fronty: pnocny, zachodni i poudniowy. Na frontach
tych toczyy si przez szereg miesicy regularne walki o wlelkim nateniu. Tak,
jak powstanie wielkopolskie jest w dziejach narodu polskiego jedynym wielkim,
zbrojnym powstaniem, ktre si udao, tak walki polsko-niemieckie, ktre si w
jego wyniku wyoniy, byy jedyn w ostatnich czasach prawdziw, regularn
wojn Polski z Niemcami. Zwaszcza bitwy pod Szubinem, abiszynem,
ninem, Rynarzewem, Chodzie, Babimostem pozostan w historii jako
pamitne karty. W ogniu tej wojny zdoaa si - naprdce, lecz skutecznie zorganizowa silna, regularna armia powstacza, takiej wartoci, e oddziay,
formowane przez Pisudskiego w Kongreswce nie mogy si z ni nawet
rwna. Armia ta zwycisko odpara wszystkie ataki i zdoaa wasnymi siami
utrzyma zdobyty terytorialnie stan posiadania w dugich walkach pozycyjnych,
a do koca wrzenia 1919 roku, tj. do chwili, gdy odrbno tej armii zostaa
zniesiona wskutek zakoczenia dziaa wojennych polsko-niemieckich.
Armia ta rozwaaa nawet moliwo uderzenia na Pomorze, w kierunku na
Bydgoszcz, Toru i Gdask - co si jednak okazao niemoliwe z uwagi na
wielkie masy wojsk niemieckich z Litwy i Biaejrusi, w drodze powrotnej do
Niemiec przesuwajce si przez polskie Pomorze12, Jedynie ma akcj
11

Dzisiaj szerzone s przy pomocy haaliwej reklamy najrozmaitsze legendy o roli POW w tej
akcji. W istocie POW wielkopolskie byo organizacj sabiutk, a w dodatku w lwiej czci zoon
z narodowcw i tylko przez kilka osb, bez wiedzy reszty, skontaktowan z Pisudskim. Rola POW
w Wielkopolsce bya minimalna.
Jeden z nielicznych (obok Wierzejewsklego, Palucha i bodaj nikogo poza tym) przywdcw
wielkopolskiego POW. (waciwie POW ZP, tj. POW Zaboru Pruskiego), stojcych w kontakcie z
POW w Krlestwie, mianowicie Hulewicz, przyznaje e ca organizacj (POW ZP, - nawias
Hulewicza) zaskoczyy zajcia 27 grudnia, (Bohdan Hulewicz Powstanie wielkopolskie,
przyczynek do dziejw przewrotu z listopada i grudnia 1918 roku, stronica 25, cytuj za Seyd, II,
529), z czego wynika, e faszem jest szerzona dzi legenda, i POW zdobyo si na decyzj dania
impulsu do wybuchu powstania, na ktr to decyzj endecy rzekomo zdoby si nie umieli.
12

Byo to tym bardziej niemoliwe, e nie mona byo liczy na najmniejsz pomoc z
Kongreswki, ktra byaby nieodzowna dla akcji na obszarach tak geograficznie pooonych jak
Toru i Gdask. Wadze warszawskie z Pisudskim na czele nie okazay powstaniu w Wielkopolsce

partyzanck udao si na Pomorzu przeprowadzi. (Rwnie nie udao si

wznieci powstania na lsku - tym bardziej, e Kongreswka, ktra musiaaby
tu geograficznie odegra rol bazy, nie okazaa adnej inicjatywy w tym
kierunku).
W chwili wybuchu powstania w Poznaskiem, kierunek polityki Pisudskiego
by ju tak jasny, e kierownicy akcji wielkopolskiej nie czuli si w monoci mu
si podporzdkowa. Bolejc nad rozbiciem politycznym Polski - lecz z drugiej
strony nie mogc odda Poznania pod wpyw warszawskiej anarchii i politycznej
destrukcji - zmuszeni byli zorganizowa si jako wadza odrbna. Przez duszy
czas Poznaskie byo jakby odrbnym pastewkiem, z wasnym rzdem13,
podporzdkowanym tylko Komitetowi Narodowemu w Paryu.
A tymczasem Lww krwawi si wci w walkach. Szczupa odsiecz, ktra
nadesza 20 listopada 1918 r., dopomoga obrocom Lwowa w wyparciu wojsk
ruskich poza obrb miasta, oraz umoliwia nawizanie nikej cznoci Lwowa z
reszt Polski wzdu linii kolejowej do Przemyla - ale bya, rzecz prosta, zbyt
saba, aby opr Rusinw cakowicie zama. Cay pozostay obszar Maopolski
Wschodniej znajdowa si w dalszym cigu w rku ruskim, a Lww, znajdujcy
si pod ostrzaem ruskich armat, wci by zagroony ponownym najazdem.
Aby opisa pooenie sprawy Lwowa, musimy powrci do sprawy odsieczy
w pierwszych trzech tygodniach walk.
Wiadomo o zamachu ukraiskim we Lwowie i o porywie polskiej
ludnoci Lwowa przeciw Ukraicom dotara do Warszawy, (w ktrej stay
jeszcze wojska niemieckie), w pierwszych dniach listopada. Na danie prof.
Gbiskiego, przedstawiciela narodowcw w wczesnym rzdzie warszawskim,
wyonionym przez rne stronnictwa, natychmiast zwoana zostaa rada
ministrw. Uchwalia ona natychmiastow odsiecz.
Sprawami wojskowymi kierowa wwczas w rzdzie gen. Rozwadowski. (By
on od 29 padziernika - szefem sztabu; miejsce ministra spraw wojskowych
zarezerwowano w rzdzie dla nieobecnego Pisudskiego - Rozwadowski
zastpowa go na razie). - Powzi on plan uderzenia na Rusinw z dwch stron:
najmniejszej pomocy. Oddziaek piechoty z Wocawka, ktry po wybuchu powstania samorzutnie
ruszy do Inowrocawia, zosta na zlecenie Pisudskiego natychmiast cofnity z powrotem do
Wocawka. Jedynie z Kalisza - za zezwoleniem gen. Szeptyckiego - udaa si w Poznaskie gar
ochotnikw.
13

Naczeln wadz w Poznaskiem sprawowaa t.zw. Naczelna Rada Ludowa, ciao

przedstawicielskie, zoone z czonkw rnych stronnictw i powstae z wyborw. Taki jej skad,
cho osabia nieco sprawno jej dziaania, dawa jej pozycj wadzy niesamozwaczej, lecz
bdcej wyrazem woli ludnoci, co miao due znaczenie z uwagi na rokowania kongresowe w
Paryu.

od pnocy (od Lublina) przez Raw Rusk i Sokal, oraz od zachodu (od
Krakowa), przez Przemyl i Sambor. Wysano natychmiast z Warszawy na
Lublin pierwsz parti wojska w postaci batalionu t.zw. Wehrmachtu sile 800
ludzi, ktry cznie z miejscowymi formacjami lubelskimi mia utworzy
brygad, atakujc Rusinw od pnocy, a gen. Rozwadowski uda si osobicie
do Krakowa, by przygotowa uderzenie grupy zachodniej.
Ale zaszy tymczasem nowe wypadki polityczne. Rzd warszawski zosta
obalony, w Lublinie mia miejsce zamach stanu, Pisudski przyjecha do
Warszawy i obj wadz w Warszawie i w caej Polsce. Jak pisze organizator
obrony Lwowa i dowdca si obroczych, wczesny kapitan (pniejszy
dowdca brygady) Mczyski14 Wielkie plany z odsiecz i pomoc poszy w kt
daleki15.
w batalion Wehrmachtu, jak to ju opisalimy wyej, zosta dnia 8
listopada zatrzymany przy uyciu karabinw maszynowych w Lublinie przez
tamtejszy zamachowy rzd. A akcja gen. Rozwadowskiego, ktrego rzd lubelski
poleci aresztowa16, zostaa zahamowana w Krakowie.
Grupie, ktra uja w Polsce wadz, nie w smak bya akcja przeciw Rusinom
we Lwowie17. Nie tylko, e nie wysano do Lwowa odsieczy, ale hamowano
czynione w tym kierunku, samorzutnie wysiki.
14

Czesaw Mczyski, Boje Lwowskie, tom I, str. 293.

15

Sam Pisudski pisze o tym do podobnie: Przyjechaem do Warszawy 11 listopada, to znaczy,

w zwizku z wypadkami lwowskimi, w dziesi dni po rozpoczciu we Lwowie star czy bojw.
Historia zatem tych dziesiciu dni wraz z wszystkimi, perypetiami nie naley w adnym wypadku
do mnie i w adnym zwizku ze mn nie bya. (Obrona Lwowa, Pisma, mowy, rozkazy, tom VI,
str. 140). Mino w ten sposb dla mnie kilka dni, w czasie ktrych gwn moj prac byo nie
zajmowanie si Lwowem, lecz uregulowanie w jaki sposb swego osobistego stosunku do zjawisk,
ktrych nie zbadaem dotd, do ktrych nie byem przygotowany i ktre wielkim olbrzymim
pochodem toczyy si na mnie. (Str. 141).
16

Rozkaz aresztowania gen. Rozwadowskiego otrzyma z Lublina gen. Roja w Krakowie, lecz
rozkazu tego nie wykona. Istniay prby aresztowania gen. Rozwadowskiego w podry, lecz
prby te nie uday si wobec tego, e genera jecha w towarzystwie oddziau wojskowego, ktry
mu zapewni ochron. Aresztowa miaa zamiar POW w Piotrkowie, oraz milicja ludowa w
Zbkowicach (ta ostatnia zostaa przez oddzia gen. Rozwadowskiego rozbrojona). Istniay dane o
zamierzonym zamachu na pocig generaa w Zagbiu Dbrowskim, wobec czego pocig ten
posuwa si z ostronociami, jak w kraju nieprzyjacielskim. (Praca zbiorowa Genera
Rozwadowski, Krakw 1929 r., str. 45-46, oraz str. 134).
17

Warto tu przytoczy urywek z rozdziau p.t Odsiecz wyej wymienionej ksiki Mczyskiego
(t. I str. 291), traktujcy o trudnociach w przeamaniu oporu w sprawie grup odsieczy w Krakowie
ze strony pewnych czynnikw majcych wpyw w koach, rzdzcych wwczas w tym miecie:
Nie brako i takich stronnictw, ktre ju przed wojn wiatow twierdziy - wbrew rozsdkowi,

Szczeglnie jaskrawe byo pod tym wzgldem postpowanie Pisudskiego.

Doszo nawet do tego, e jak pisze Mczyski18 nie widzc adnych poczyna w
tym kierunku, szef sztabu generalnego, genera Rozwadowski, wystosowa 14
listopada pismo do Naczelnego Wodza (tj. Pisudskiego) z daniem wydania
rozkazw wojskowych na odsiecz Lwowa, pozwolenia na zacig itd. Zagrozi w
tym licie dymisj swoj w razie odmowy i publicznym podaniem powodw
dymisji w dziennikach19.
Dr. Skarbek, ktrego mono dziaania w Krakowie cakowicie
sparaliowano, wyjecha do Przemyla i stamtd - korzystajc z tego, e mia
formalne stanowisko kierownika spraw wojskowych w Komisji Likwidacyjnej na wasn rk wydawa do Komend Powiatowych telegraficzne rozkazy

wykrywanym faktom, itd. - e spr polsko-ukraiski i roznamitnienie po stronie Ukraicw jest z

winy pewnych stronnictw polskich - oglnym mianem stronnictw narodowych okrelanych.
Szczeglnie namitnie zwracano si tu przeciw stronnictwu narodowo-demokratycznemu, jako
ponoszcemu wycznie niemal w tej mierze win.
Nie mam zamiaru ubiera si w tog obrocy, podkrelam jeno fakty, konieczne do dalszego,
naleytego objanienia listopadowych wypadkw.
Czy mona si dziwi, e z chwil dojcia wiadomoci do zachodnich dzielnic Polski o zamachu
ukraiskim we Lwowie, stanowisko rnych partii politycznych byo rne.
Byy takie, ktre przyznaway i uznaway, e to kraj ruski, e nie wolno walczy Polakom ani w
nim, ani o niego.
Byy inne, wierzce, e ugod da si uzyska zabezpieczenie praw polskich dla caego kraju, lub
ludnoci polskiej, w tym kraju zamieszkaej.
Byy wreszcie i takie, ktre uwaay, e ca t walk wywoay znowu pewne stronnictwa
polskie i rozpisyway si dugo i szeroko o bojwkach Czytelni Akademickiej itd.
Niewiele stronnictw politycznych stano od pierwszej wiadomoci o walkach lwowskich na
stanowisku, e tam toczy si wojna polska, o jedn z bardzo wanych dzielnic polskich.
Podkrelam, e mwi tu o przedstawicielach pozalwowskich.
18
19

Tom 1, str. 299.

Jest w pismach Pisudskiego (Obrona Lwowa, Pisma, mowy, rozkazy, t. VI, str. 144) jedno
bardzo charakterystyczne wyznanie: Rozpatrzyem te dane i razem zreszt z apiskim, ktry mi
przez niego przysa swoje dane, przyszedem do przekonania jedynie rozsdnego, e bez dania z
zewntrz pomocy, sprawa dla Lwowa jest przegrana. Zastanowiwszy si nad moim wasnym
stanem, powiedziaem, e ja tej pomocy da nie mog, e gdybym nie wiem co robi, to ze siebie tej
pomocy nie wydobd i adnego terminu postawi nie jestem w stanie, e jest zatem jako wynik
jedyny - czas. Wytrzymacie duej - prawdopodobnie zd, nie wytrzymacie duej - nie bd w
stanie tego zrobi. - S tu jakby dwie przesanki syloglzmu: 1) Jeli nie dam pomocy, to Lww
upadnie. 2) Pomocy nie dam. A wic... -Na szczcie, byli w Polsce i inni jeszcze ludzie poza
Pisudskim. By np. dr. hr. Skarbek. Tote pomoc si jako znalaza.

przysyania wszystkich zbywajcych si do Przemyla20. Rezultatem tej jego akcji

byo wanie sformowanie pierwszej grupy odsieczy, ktra 20 listopada do
Lwowa dotara21. Grupa ta dziaaa na wasn rk i bez rozkazu - korzystajc
tylko z tego, e nie otrzymaa wyranego zakazu (liczya si z moliwoci
otrzymania takiego zakazu ze strony Pisudskiego jeszcze w dn. 17 listopada22.
Rwnie i inne grupy odsieczy przygotowywane byy w sposb mniej lub
wicej nielegalny - tj. bez wiedzy lub wbrew woli Pisudskiego. Tak np.
wysany ze Lwowa emisariusz por. Eustachiewicz zorganizowa w
Lubelszczynie zacig ochotniczy pocztkowo sposobem tajnym23.
Z zacigu tego wyonia si nastpnie t.zw. grupa majora Wieczorkiewicza w
sile 500 bagnetw, 1 szwadronu jazdy; 3 dziaek piechoty 111 karabinw
maszynowych, ktra dopiero 23 listopada, w wyniku uzyskanego zezwolenia,
moga wyruszy w kierunku Lwowa24. W Warszawie ppk. Modelski po prostu
zdezerterowa z miejscowych oddziaw wojskowych wraz z kilkuset ludmi i
wyjecha z nimi do Lwowa, si po drodze wymuszajc transportowanie swoich
wagonw (grupa ta dotara do Lwowa w grudniu25.
Przeszkody w formowaniu oddziaw odsieczy sprawiy, e wielu ludzi,
chccych walczy o Lww, a nie majcych si gdzie na ochotnika zgosi,
wyjedao do Lwowa na wasn rk i zgaszao si do oddziaw, walczcych
na miejscu. Jeszcze w czasie pierwszych trzech tygodni walk (przed nadejciem
odsieczy) dotaro w ten sposb do Lwowa okoo 150 ochotnikw, ktrzy zdoali
si przedosta przez piercie wojsk ruskich. Wielu innych, ktrzy zostali w
drodze pochwyceni przez Rusinw, ulego rozstrzelaniu.
Lww kilkakrotnie wysya do Krakowa i Warszawy drog lotnicz
emisariuszy zarwno cywilnych, jak wojskowych (pierwszy wylecia dn. 8
listopada por. Stec wraz z prof. St. Stroskim). Delegaci ci mieli za zadanie
poinformowa rzd i spoeczestwo o rozpaczliwej walce Lwowa i o potrzebie
20

W dniu 16 listopada 1918 roku podpukownik Tokarzewski w Przemylu otrzyma od gen. Roji z
Krakowa rozkaz, w ktrym zawarty by m. in. punkt nastpujcy: Hrabia Skarbek jest
reprezentantem Komisji Likwidacyjnej. Gdyby si w dalszym cigu miesza do spraw wojskowych,
co jedynie chaos i szkod wywouje, internowa, albo pod eskort do Krakowa odesa. (Roja
Legendy i fakty, str. 131). - Ppk. Tokarzewski rozkazu tego nie wykona.
21

Pisudski napisa o tym pniej jakby ze zdziwieniem: Wiecie pastwo - nabiera si zego
przewiadczenia o nieprzyjacielu, ktry tak atwo Lww opuci. (Obrona Lwowa, st. 147).
22

Mczyski, t.I, str. 300.

23

Mczyski, t.I, str. 296.

24

Mczyski, t.I, str. 238 i 245.

25

Mczyski, t.I, str. 297.

natychmiastowej pomocy. W caej Polsce, a przede wszystkim w usposobionej

wysoce patriotycznie Warszawie, dochodzio do burzliwych manifestacji.
Ludno domagaa si powszechnego poboru, a choby tylko umoliwienia
ochotniczego zacigu - i wysania wojsk pod Lww. Pisudski by jednak
nieugity. Nie przyjmowa delegatw, lub przyjwszy ich, zbywa ich niczym,
oraz prawi im impertynencje - i wojsk do Lwowa nie wysa. Irytowa si tylko
nastrojami spoeczestwa, ktre domagao si walki o Lww26.
Postawa spoeczestwa bya jednak tak stanowcza, e odsiecz Lwowa
dokonywaa si wbrew Pisudskiemu - wyrastaa mu niejako ponad gow 27.
Poza pierwsz grup z Przemyla, coraz to nowe oddziay ruszay pod Lww.
Tworzy si tam stopniowo front regularnej wojny polsko-ruskiej.
Lww by zagroony jeszcze przez czas duszy. Jeszcze przez szereg
miesicy waliy w miasto pociski ruskich dzia. Ale front obrony krzep coraz
wyraniej.
Grone dni wrciy jeszcze dla Lwowa w poowie marca 1919 roku. Rusini
rozpoczli wwczas przygotowywan od duszego czasu ofensyw.
Przed rozpoczciem si tej ofensywy czynniki lwowskie, zarwno cywilne,
jak wojskowe, zwracay si usilnie do Pisudskiego z prob o dostarczenie
26

Charakterystyczne prbki tej irytacji zawarte s w raporcie por. Eustachiewicza, ktry jedzi ze
Lwowa do Warszawy i z Pisudskim osobicie rozmawia. Raport ten przedrukowany jest w
przypisach do ksiki Mczyskiego, tom II, str. 244-245.
Inn tak prbk poda sam Pisudski w swoim odczycie Obrona Lwowa: Razu pewnego w
Belwederze, gdy z codziennym rannym raportem wchodzi do mnie adiutant, by mi zameldowa o
audiencjach powszechnych, znalaz mnie w niebywaej dotd postawie. Przy boku lea pistolet i
powiedziaem adiutantowi, patrzc mu w oczy i groc, sowa: Lww, a strzelam! Adiutant
przeraony wyszed i skreli wszystkie audiencje w sprawie Lwowa. (Pisma, mowy, rozkazy,
tom VI, str. 154).
27

Nie przeczy temu fakt podpisywania przez Pisudskiego rozkazw, zawierajcych dyrektyw
przygotowywania si do odsieczy Lwowa. Jak si Pisudski zapatrywa na spraw odsieczy, a
zwaszcza na jej cel, dowodzi najlepiej nastpujcy urywek z listu Pisudskiego do gen. Roji z dn.
18 listopada 1918 r. (cyt. Roja Legendy i fakty, str. 138): .Skoncentrowanie wikszej siy w
Przemylu ma na celu nacisk na stan rzeczy we Lwowie i przygotowania w celu jego obsady.
Wiadomoci otrzymane s bardzo sprzeczne, std wynika obowizek czstego informowania.
Pogldy polityczne na spraw s rwnie sprzeczne, std wynika nieokrelono politycznej
instrukcji, ktr da Wam mog. Brzmi ona, e my nie przesdzamy wcale, jak ostatecznie si uoy
rozgraniczenie pomidzy Rusi, a Polsk, nie moemy jednak dopuci, by nas wykurzano i
rabowano. Jeli pooenie Wasze bdzie pozwalao, to musicie sami decydowa. A wic, jak
wynika z tych sw, Pisudski uwaa za rzecz sporn, czy Lww ma nalee do Polski... (W
Pismach, mowach i rozkazach Pisudskiego, t. V, str. 13, w licie tym zamiast wykurzano,
wydrukowano wyrzynano. Naley doda, e w dniu datowania listu, grupa przemyska ju bya
skoncentrowana w wyniku zarzdze gen. Rozwadowskiego i dr. Skarbka.)

wikszej liczby wojsk. Midzy innymi udaa si do Pisudskiego delegacja

posw wschodnio-maopolskich (Skarbek, E. Adam, Gall i inni28. Pisudski
owiadczy w odpowiedzi, e wojsk nie ma i nie da. Wskutek tego Skarbek uda
si o pomoc do Poznania - dokd zreszt w tej samej sprawie telegrafowa przez
radio paryski Komitet Narodowy.
I stao si tak, e Lww uzyska pomoc od dzielnicy, ktra uwolnia si od
zaborcy o dwa miesice pniej, ni inne, ktra miaa najtrudniejsze pocztki, bo
nie miaa takich zawizkw wojska, jak Wehrmacht itp., ktra bya dzielnic
niewielk, a dobrze ju ogoocon z materiau onierskiego, a wreszcie - rzecz
najwaniejsza - ktra toczya wanie, wasnymi wycznie siami, powan i
trudn wojn z Niemcami. Silna grupa wojsk wielkopolskich wysana zostaa do
Lwowa, dokd Warszawa, nie prowadzca z nikim powaniejszych walk, a
majca ju wiele czasu za sob na zorganizowanie wojska, powaniejszej
odsieczy wysa nie chciaa (a raczej nie chcia wysa jej wdz). Wojska
wielkopolskie rozstrzygny pod Lwowem spraw - ofensyw rusk odparto.
Jeszcze przez kilka miesicy trzymali si Rusini w reszcie Maopolski,
zaoywszy sobie tymczasow stolic w Tarnopolu, a dopiero nadejcie armii
bkitnej do Polski i rozpoczcie ofensywy, w ktrej wzia udzia ta armia,
pooyo kres ich panowaniu i reszt Maopolski do Polski wczyo29.
Obz Pisudczykw dugi czas nie mg si z takim obrotem sprawy pogodzi.
Jeszcze 20 marca 1919 r. Leon Wasilewski, delegat Pisudskiego, kooptowany do
Komitetu Narodowego w Paryu, owiadczy si na posiedzeniu tego komitetu za
przyczeniem wprawdzie do Polski Lwowa, Borysawia i Kausza, ale za
przeznaczeniem caej reszty Maopolski Wschodniej na przetargi i wymiany z
pastwem ukraiskim (a to w obawie nieprzeciania ycia pastwowego kraju
elementami niepolskimi30. Ale ycie przeszo do porzdku dziennego nad tymi
deniami zwolennikw Maej Polski - i sprawio, e zarwno Lww, lak
Tarnopol, Stanisaww i Koomyja nale dzisiaj do Polski31.
28

Patrz list prof. Gbiskiego w Gazecie Warszawskiej, Nr. 126 z dn. 27 kwietnia 1933 r.

29

Gwna zasuga zwyciskiego rozegrania wojny z Rusinami naley si gen. Rozwadowskiemu.

30

Cytat dosowny (z protokou). - Patrz Seyda, t. II, str. 593.

31

Niejeden czytelnik moe przyjmowa z niedowierzaniem twierdzenie, i Pisudski nie chcia

przyczenia ziemi Czerwieskiej do Polski. Faktom niepodobna wprawdzie zaprzeczy: zarwno to,
i Pisudski odmawia wojska na odsiecz Lwowa, oraz paraliowa cay szereg samorzutnych w tej
sprawie poczyna, jak i to, e ze strony jego obozu wychodziy w owym czasie rozmaite
owiadczenia w rodzaju podanych powyej sw ministra Wasilewskiego, to s fakty dostatecznie
ju udowodnione i udokumentowane, by mg kto w ich prawdziwo powtpiewa. Natomiast
mogoby si zdarzy, e kto mgby przypisa te fakty jakim przyczynom przypadkowym: braku
wiary w zwycistwo, w poczuciu wojskowej i politycznej saboci oraz w obawie zaangaowania si

W rym samym czasie, w ktrym na dwch frontach: wielkopolskim, oraz

wschodnio-maopolskim toczyy si regularne wojny, w ktrym dokonyway si
przelotne starcia zbrojne z Czechami, oraz w ktrym zaczynay si ju gromadzi
chmury od strony rosyjskiej - wewntrz kraju toczyy si zmagania polityczne,
ktrych przedmiotem byo sprawowanie wadzy.
Obz narodowy dy do wytworzenia rzdw oglnonarodowych, opartych
na zasadzie zgodnego porozumienia wszystkich stronnictw i kierunkw, oraz
stawiajcych sobie - w obliczu wielkich, grocych Polsce niebezpieczestw
zewntrznych - jedynie dobro oglne za cel. Pisudski, oraz popierajca go lewica
trzymali si zasady wycznego sprawowania rzdw przez siebie, oraz (tak samo
jak pniej po roku 1926) prowadzili polityk ciasnej wycznoci i
jednostronnego uprzywilejowania swojej grupy.
Pisudski zdawa sobie dobrze spraw z tego, e w nieuporzdkowanych
stosunkach rodzcego si dopiero pastwa utrzymanie si przy wadzy rzdw
tak jednostronnych nie byoby dugo moliwe, zawczasu dy wic do tego, by
wynale jaki bardziej trway sposb zapewnienia sobie i swoim ludziom
politycznej przewagi. Sposobem tym miao si sta zwoanie sejmu, obranego na
zasadzie skrajnie lewicowej ordynacji wyborczej.
Dnia 28 listopada 1918 r. ukaza si dekret naczelnika pastwa o wyborach do
sejmu. Wybory te odby si miay wedug recepty socjalistycznej: sposobem
picioprzymiotnikowym. Do udziau w wyborach tych zostay dopuszczone
nawet ywioy zupenie politycznie niewyrobione, nieuwiadomione i
niedojrzae: niewdroone w Polsce nawczas do ycia politycznego kobiety, a
nawet analfabeci. Najciemniejsze grupy ludnoci na wschodzie uzyskay ten sam
gos, co patriotyczne, kulturalne i owiecone ywioy w dzielnicach zachodnich.
w niebezpieczny wojskowy konflikt itp. - Tym wtpicym mona by doradzi uwane czytanie
wydawanego dzisiaj, miesicznika Biuletyn Polsko-Ukraiski w Warszawie w ktrym pisuj, lub
ktry publicznie popieraj skadkami liczne zastpy czoowych dziaaczy politycznych, najcilej
zwizanych z osob Pisudskiego. Istotny pogld tych k na spraw Maopolski Wschodniej dzisiaj - wyziera z tego czasopisma w sposb zupenie niedwuznaczny.
A teraz jeszcze jeden charakterystyczny szczeg. W styczniu 1919 r. znajdowaa si w Rumunii
dywizja, dowodzona przez gen. eligowskiego, a wchodzca w skad armii bkitnej. Z uwagi na
znajdowanie si jej blisko granic Polski, miaa ona wielk warto z punktu widzenia wojny z
Rusinami. - Aby j cign do Polski, wysany zosta okrn drog do Rumunii delegat rzdu
polskiego (by to ju rzd Paderewskiego), w ktrym by wymieniany ju wyej prof. Gbiski
(narodowiec). Przeprowadza on tam konieczne pertraktacje z rzdem rumuskim - w wyniku,
ktrych to pertraktacji dywizja ta istotnie zostaa przepuszczona do Polski i braa udzia w walkach
z Rusinami. Ot w pertraktacjach tych powan przeszkod byo to, e penomocnictwa delegata
byy niedostateczne: nie pooy na nich swojego podpisu Naczelnik Pastwa Pisudski. (Patrz:
zacytowany wyej list prof. Gbiskiego w Gazecie Warszawskiej).

Ustalona zostaa cisa proporcjonalno wyborw, powodujca rozrost

partyjniactwa i polityczne rozproszkowanie spoeczestwa. Zostao uczynione
wszystko, co tylko byo moliwe, by wprowadzi do przyszego sejmu jak
najwicej ywiow niedowiadczonych politycznie, oraz niezdolnych do
wzniesienia si na poziom polityki oglnonarodowej, lecz skonnych do
kierowania si przyziemnymi interesami klasowymi, partyjnymi i osobistymi.
Sejm ten mia skupi w swoim rku ca wadz w Polsce. Zostaa wic na Polsk
sprowadzona majca trwa nastpnie lat siedem klska samowadztwa sejmu,
skconego wewntrznie i zoonego z niedojrzaych politycznie ywiow. Ten
sam czowiek, ktry w roku 1926 dokona zamachu stanu pod hasem obalenia
sejmowadztwa, by, o czym si dzi czsto zapomina, istotnym tego
sejmowadztwa twrc. Ustanowione to sejmowadztwo zostao w tej
niewtpliwie nadziei, e przez wydobycie si na wierzch ycia politycznego w
Polsce najbardziej ciemnych i warcholskich pierwiastkw, jakie tylko w
spoeczestwie polskim tkwi, zostanie trwale odsunity od wadzy obz
narodowy, oraz zapewnione bdzie, przy pomocy demagogii demokratycznej i
socjalistycznej, oraz wszelkiego rodzaju intryg, dogodne oparcie dla
samowadnych rzdw tego obozu, ktry dzi nazywamy sanacj.
Wybory naznaczone zostay na dzie 26 stycznia 1919 roku. A tymczasem
niczym nie skrpowane rzdy sprawowa w Polsce mianowany przez rad
regencyjn naczelnik pastwa Pisudski, oraz mianowany przez tego ostatniego
socjalistyczny rzd Moraczewskiego.
Obz narodowy robi uporczywe wysiki, by mimo wszystko doprowadzi do
oglnonarodowego porozumienia. Porozumienie to byo waciwie osignite nie obejmowao tylko skrajnej lewicy, ktra si od niego uchylaa (socjalistw,
Wyzwolenia i paru grupek mniejszych, oraz samego Pisudskiego). Tak np.
dnia 20 grudnia 1918 r. wszystkie stronnictwa wszystkich trzech zaborw z
wyjtkiem wymienionej, skrajnej lewicy wyday wsplne owiadczenie
programowe, bdce wyrazem zupenego politycznego zjednoczenia
przytaczajcej wikszoci narodu. Do Polski przyjecha delegat Komitetu
Narodowego, prof. St. Grabski, - byy socjalista (naonczas nalecy ju od
dugiego czasu do obozu narodowego), majcy dawne stosunki z Pisudskim, a
wic majcy atwiejsz mono pertraktowania z nim - ktry mia za zadanie
doprowadzi do uzgodnienia polityki Komitetu Narodowego z Pisudskim i
zawrze z nim porozumienie. - Misja ta, mimo najdalej posunitej ustpliwoci
narodowcw, speza na niczym.
Wszystko to doprowadzio spoeczestwo polskie do takiego
zniecierpliwienia, e grupa dziaaczy warszawskich, zarwno narodowcw, jak i

osb najdalej od obozu narodowego stojcych32 pokusia si o odebranie

Pisudskiemu wadzy drog zamachu. Zamach ten dokonany by wbrew
wyranej woli kierowniczych k obozu narodowego, a w szczeglnoci
Komitetu Narodowego w Paryu, ktry udzi si jeszcze co do moliwoci
osignicia zgody narodowej, a wic nie chcia zaostrza konfliktw
wewntrznych przez tak ostre wystpienie. Zamach ten, zupenie bezkrwawy,
wybuch w nocy z 4 na 5 stycznia 1919 roku, lecz zosta bez trudu przez gen.
Szeptycklego stumiony.
A tymczasem przyby do kraju nowy delegat Komitetu Narodowego w
Paryu Ignacy Paderewski, majcy podj now prb zjednania Pisudskiego
dla idei zgody narodowej. Pisudski, czujc, te duch opozycyjny w
spoeczestwie wyrs ju do rozmiarw dla niego wprost gronych (czego
wyrazem by chociaby niedawny zamach) - tym razem zgodzi si na
kompromis. Uczyni to tym atwiej, e zblia si termin wyborw do sejmu,
ktre w przekonaniu Pisudskiego powinny byy ponownie odda wyczn
wadz w rce lewicy.
Dnia 15 stycznia, na 10 dni przed wyborami - nastpia zmiana rzdu.
Utworzony zosta rzd midzypartyjny pod przewodnictwem Paderewskiego.
W rzdzie tym obz narodowy posiada jedynie bardzo sabe wpywy.
Prezesem ministrw i ministrem spraw zagranicznych by Paderewski - bdcy
czowiekiem bezpartyjnym33. Najwaniejsze dwa dziay: sprawy wewntrzne
(minister Stanisaw Wojciechowski, ludowiec i b. socjalista) i wojska (w
bezporednim zawiadywaniu naczelnika pastwa), znajdoway si nadal w rku
obozu pisudczykw i lewicy. Dotrzymujc ze swej strony warunkw
porozumienia, narodowcy ustpili Pisudczykom cz swego politycznego stanu
posiadania na innych polach. Siedmiu ludzi, wyznaczonych przez Pisudskiego,
kooptowanych zostao przez Komitet Narodowy w Paryu. Stopniowo
rozpoczto rwnie podporzdkowywanie Warszawie odrbnych dotychczas,
narodowych wadz poznaskich. Pisudski niewiele wic na tej zmianie rzdu
straci. Mimo to, zmiana ta przyniosa ju dla Polski powan popraw
pooenia.

32

Legionista puk. Januszajtis, konserwatysta ks. E. Sapieha, chadecy dr. Dymowski i L.

Czerniewski, oraz narodowiec J. Zdziechowski.
33

Ignacy Paderewski jest do powszechnie uwaany za czonka obozu narodowego. Jednak

niesusznie. Nie by on nigdy z obozem narodowym zwizany adnymi nimi organyzacyjnymi,
oraz rni si od niego w pogldach na cay szereg spraw. Midzy innymi nie podziela narodowego
pogldu na spraw ydowsk (a wrcz odwrotnie jest zagorzaym filosemit...).

Dnia 26 stycznia odbyy si wybory. Jak byo do przewidzenia, wyszed z

nich sejm rozproszkowany i politycznie niedojrzay. Skada si on prcz 7
bezpartyjnych i oficjalnie 12 ydw (znajdowali si oni te i w innych partiach) ze 103 przedstawicieli lewicy (socjalici, ludowcy-wyzwolecy, ludowcystapiczycy), 119 przedstawicieli centrum (ludowcy-piastowcy, narodowa partia
robotnicza, zjednoczenie ludowe, demokraci) i 110 przedstawicieli prawicy
(narodowa demokracja, chrzecijaska demokracja, zjednoczenie narodowe).
Klucz pooenia by wic w rku grup centrowych, ktre - pozyskiwane skrajn
demagogi - czyy si najczciej z lewic. Narodowcy stanowili grup
wprawdzie liczn, lecz do wikszoci byo im bardzo daleko. W dodatku nawet
w grupie narodowej wiele byo ywiow mniej wyrobionych: z natury rzeczy, z
wyborw powszechnych, opartych na socjalistycznej ordynacji wyborczej,
wchodz zwycisko nie ci, co s najmdrzejsi, lecz ci, co potrafi najbardziej
podoba si tumom.
Ale tylko na pozr. Nawet w tym rozagitowanym, zacietrzewionym partyjnie
i niedostatecznie owieconym tumie ludzi, ktry si w sejmie znalaz, instynkt
narodowy i duch mioci Ojczyzny okaza si silniejszy, ni mona byo
przypuszcza.
Sejm nie obali rzdu Paderewskiego; lecz go uzna. Zasada zgody
narodowej, mimo wszelkich intryg i demagogicznej agitacji lewicowej, utrwalia
si w umysach. Pierwszy sejm polski, przy wszystkich swoich wadach, umia w
szeregu najwaniejszych spraw politycznych zdoby si na stanowisko
patriotyczne i uczciwe. Jedn z pierwszych rzeczy, jakie sejm - w myl de
narodowych - uchwali, byo ustanowienie przymusowego poboru do wojska 34
czego naczelnik pastwa dotd nie uczyni.
34

Spraw pierwszego w Polsce poboru rekruta wyjania list otwarty prof. Stanisawa Gbiskiego,
wybitnego uczestnika wydarze 1918-1919 roku, z dnia 3 marca 1936 r., ogoszony w
Warszawskim Dzienniku Narodowym z dnia 7 marca.
Jak si okazuje, spraw przymusowego poboru zajmowa si ju rzd wieyskiego, stworzony
w Warszawie jeszcze przed usuniciem okupantw, a silnie obsadzony przez narodowcw (zasiada
w nim m.in. prof. Gbiski). W gabinecie tym przystpia rada ministrw natychmiast do obrad
nad organizacj armii narodowej i nad ustaw o powszechnym obowizku suby wojskowej.
Ustawa ta na podstawie wnioskw wczesnego szefa sztabu, Tadeusza Rozwadowskiego zostaa
ju w dniu 28 padziernika 1918 roku uchwalona i nastpnie w Dzienniku Praw ogoszona.
Gabinet Jdrzeja Moraczewskiego (pniejszego ministra pomajowego przewrotu - przyp. mj)
nie chcia ustawy tej w ycie wprowadzi, wskutek czego po zebraniu si Sejmu ustawodawczego,
Zwizek Ludowo-Narodowy (narodowcy, przyp. mj) ju w dniu 22 lutego 1919 r. zgosi nagy
wniosek (Al. Skarbka i tow.) o zarzdzenie poboru szeciu rocznikw (urodz. w okresie 1891 do
1897), celem utworzenia armii, zdolnej do obrony kraju. Przeciwko temu wnioskowi wystpia
lewica socjalistyczna a mwca jej, Jdrzej Moraczewski, zbijajc w Sejmie moje argumenty,

Polska wesza na drog stopniowej konsolidacji.

wywodzi, e militaryzm ju si przey, e walki jakie si rozgrywaj, uwaa za dopalanie si

niedopakw po wielkim poarze, e Polsce zapewni bezpieczestwo tylko reformy spoeczne
i milicja ludowa, ktra okazaa si najbardziej niebezpieczn dla mienia i ycia obywateli.
Za naszym wnioskiem owiadczyli si jednak chopi z wszystkich stronnictw i dziki temu wniosek
zosta uchwalony w komisji, w dniu 7 marca w Sejmie. Dopiero przy trzecim czytaniu lewica
wycofaa si z swej opozycji, widzc, e nawet radykalni chopi j opucili.

TRAKTAT WERSALSKI
Najwaniejszym i najtrudniejszym celem polityki polskiej w okresie wielkiej
wojny byo - wydarcie Niemcom Poznaskiego i Pomorza.
Klska Niemiec w wielkiej wojnie uatwiaa osignicie tego celu, ale sama
przez si osignicia tego celu bynajmniej za sob nie pocigaa. Poznaskie
dopiero z wielkim trudem - w walkach powstaczych - udao si Niemcom
odebra, a uzyskana tam chwilowa przewaga wojskowa i zbrojne zwycistwo nie
posiaday cech dostatecznej trwaoci i mogy byy po otrzniciu si Niemiec z
pierwszego bezwadu atwo ulec zniszczeniu. A Pomorza w ogle si Niemcom
wydrze zbrojnie nie udao - tote nadal znajdowao si ono pod ich
panowaniem.
Sprawa Poznaskiego i Pomorza bynajmniej te nie staa mocno w pastwach
koalicji. Pastwa koalicji zamierzay wyzyska swe zwycistwo nad Niemcami
do celw wasnych, ale bynajmniej nie miay wielkiej ochoty jeszcze wicej
zraa sobie Niemcy przez zadawanie im ponadto dotkliwych strat na rzecz
obcej sobie Polski.
W dodatku pojawiy si w obozie koalicji po wojnie potne wpywy, wprost
przyjazne Niemcom. Dwa byy rda tych wpyww: polityka angielska, oraz
polityka masonerii, ale tak naprawd w obu wypadkach decydoway czynniki
ydowskie.
Anglia odebraa Niemcom ich kolonie, oraz zniweczya potg ich floty. Tym
samym zniweczya zagraajce jej ze strony Niemiec niebezpieczestwo, a wic
przestaa si Niemiec obawia. Po prostu przestaa je uwaa za swojego wroga.
Za to zaniepokoia si wzrostem si Francji. Polityka angielska bezporednio po
wojnie zacza si ukada z tego punktu widzenia, by osabi Francj. A
poniewa Niemcy stanowi gwn przeciwwag potgi francuskiej, wic Anglia
zacza pracowa nad tym, aby nie dopuci do zbytniego osabienia Niemiec.
Std te - wpywy angielskie zaczy pracowa przeciwko Polsce i zaczy
zwalcza plan utrwalenia panowania polskiego w Poznaskiem, oraz oddania
Polsce Pomorza.
Rwnoczenie w tym samym kierunku zacza pracowa masoneria i
ydostwo. ydostwo pocztkowo popierao w wielkiej wojnie Niemcw przerzucio si na stron koalicji dopiero pod koniec wojny (gwnie dlatego, e
Anglia popara plany ydowskie w Palestynie). Nie byo ono bynajmniej z
gruntu wrogie Niemcom, i wcale im cakowitego zniweczenia ich potgi nie
yczyo - byo natomiast tradycyjnie wrogie Polsce. Nie da si opisa rozmiarw
intryg, kampanii oszczerczych i wszelkiego rodzaju cichych i jawnych atakw,
jakie przedsiwzite zostay przez ydw przeciw Polsce po wojnie. ydzi

walczyli tu o swoje wasne cele: o osabienie pastwa polskiego na zewntrz, o

osabienie narodu polskiego wewntrz pastwa polskiego, o midzynarodowe
zabezpieczenie przywilejw ydowskich w Polsce (traktat o mniejszociach), o
utrwalenie wpyww ydowskich w Polsce. Ale nic te dziwnego, e przy
sposobnoci poparli te i cele niemieckie - i przeciwstawili si zamiarom
oddania Polsce zaboru pruskiego.
A potga ydowska bya w owej chwili bardzo znaczna. Wszechpotna
wwczas Ameryka bya cakowicie pod wpywem ydw, - jej prezydent, T. W.
Wilson, by przez intrygi ydowskie cakiem omotany. Rwnie i w Anglii (jak
zaznaczyem wyej) wpywy ydowskie byy olbrzymie - a nie brak ich byo te i
w innych pastwach, wchodzcych w skad koalicji, nie wyczajc Francji1.
1

Jednym ze sposobw, uytych przez ydw przeciw interesom Polski na kongresie, byy intrygi,
majce na celu utrcenie Dmowskiego jako delegata Polski na ten kongres. O jednej z takich intryg
pisze sam Dmowski w swej Polityce polskiej i odbudowaniu pastwa (str. 377 w wydaniu
drugim): Pewnego razu powany czowiek, nie Polak, uprzedzi mnie po przyjacielsku (Dmowski
by wwczas w Ameryce), aebym si liczy z faktem, e istnieje w Nowym Jorku zorganizowana
akcja przeciw mnie osobicie, e w onie wielkiej organizacji amerykaskiej Ligi Obywatelskiej
(Civic League), grupa ydw i nieydw, prowadzona przez rabina nowojorskiego, Wise'a,
przyjaciela prez. Wilsona, postanowia sobie z gry nie dopuci mnie jako delegata polskiego na
konferencj pokojow. Miaem nawet w rku jeden z dowodw pracy tej grupy w postaci listu rabina
Wise'a z Waszyngtonu, w ktrym ostrzega swych nowojorskich przyjaci, aeby si nie udzili, e
moja pozycja w Biaym Domu jest ju cakowicie podcita; pozostaje jeszcze wiele do zrobienia.
O Jeszcze ciekawszej intrydze pisze w swoich pamitnikach p. H. Korwin-Milewski, zreszt
przeciwnik endecji (Hipolit Korwin-Milewski Siedemdziesit lat wspomnie, 1855-1925, str.
509). Jest to powtrzenie wiadomoci, udzielonej Milewskiemu przez pniejszego polskiego posa
w Madrycie p. Ksawerego Orowskiego.
Kilka dni po zawieszeniu broni 11 listopada 1918 r. odwiedzi Orowskiego (w Paryu) baron
Maurycy de Rotschild, ambitny czonek parlamentu, wiatowo mu znany - i nie bez pewnej
uroczystoci mu owiadczy, e udaje si do niego jako do wybitnego czonka kolonii polskiej z
ostrzeeniem, ktre moe mie dla jego (Orowskiego), ojczyzny, due znaczenie... Midzy
chrzecijanami panuje przekonanie, e cae ydostwo na caym wiecie jest absolutnie solidarne i w
kwestiach politycznych maszeruje jak jeden czowiek. To jest wielki bd: bo istnieje cay szereg
zagadnie, co do ktrych panuje midzy samymi ydami wielka rozbieno np. w kwestiach
socjalnych i ekonomicznych on, Rotschild, yd i p. Lejba Trocki, take yd, id w zupenie
przeciwnych kierunkach. Lecz jest jeden punkt, na ktrym rzeczywicie cay nard Izraela jest do
ostatniego czowieka absolutnie solidarny, mianowicie, kiedy idzie o Honor Izraela. Np. w
historycznej sprawie Dreyfussa bardzo mao ydw dbao o to, czy jaki p. Alfred Dreyfuss bdzie,
czy nie bdzie gni doywotnio na .wyspie diabelskiej. - Ale aden yd na caym wiecie nie mg
dopuci, aby byo sdownie przyznane i stwierdzone, e oficer yd moe by zdrajc swego
munduru. Dlatego wwczas Izrael wystpi rzeczywicie jak jeden czowiek i zwyciy.
Ot teraz wystpuje casus zupenie analogiczny. Jeli na Kongresie oficjalnym przedstawicielem
Rzeczpospolitej Polskiej bdzie (nie wymieniajc nazwiska) ten byy od miasta Warszawy czonek
Dumy Pastwowej Rosyjskiej, ktry zyska wszechwiatowy rozgos, jako zajady antysemita, to

Tote polska polityka narodowa, idca do wydarcia Niemcom zaboru

pruskiego, miaa przeciw sobie nie tylko same Niemcy, lecz rwnie i potne
czynniki w obozie koalicji. Bez zastrzee przyjazne jej byy tylko czoowe
czynniki wojskowe francuskie i cz francuskich k politycznych.
Tote sprawa rokowa pokojowych w Paryu bya najwaniejsz spraw
narodow bezporednio po wojnie - waniejsz od tego, co si dziao w kraju, a
nawet od tego, co si dziao na polskich frontach wojennych.
Nic dziwnego, e Dmowski nie powrci po przewrocie do kraju, lecz a do
ukoczenia rokowa pokojowych pozosta w Paryu. Wola on zrezygnowa z
wikszego wpywu na sprawy wewntrzno-polityczne w Polsce, a nawet
pogodzi si z faktem rozronicia si w yciu publicznym w kraju szkodliwych
pierwiastkw, anieli cho na chwil spuci z oka olbrzymi parysk
szachownic trudnej gry o traktat pokojowy.
Pierwszym jego deniem byo dokona obsadzenia Pomorza przez bkitn
armi jeszcze zanim przedsiwzite zostan ostateczne rokowania pokojowe.
Wskutek zabiegw Dmowskiego, w warunkach rozejmu wojsk koalicji z
Niemcami zawarta bya zgoda Niemiec na obsadzenie Pomorza przez wojska
koalicyjne. Chodzio teraz o to, by z tej zgody istotnie skorzysta, oraz by
wojskami koalicyjnymi, majcymi okupacji dokona, staa si polska armia
bkitna 2.

cay Izrael i p. Rotschild sam bd uwaali tak nominacj za policzek, wymierzony w twarz caego
ich narodu i stosownie do tego postpi. Hrabia Orowski powinien wiedzie, e wpywy ydowskie
na postanowienia kongresu pokojowego s bardzo wielkie. Niechaj wie z gry i uprzedzi kogo
naley, e kiedy Polska bdzie oficjalnie reprezentowana przez tego pana, to Izrael zastpi jej drog
ku wszystkim jej celom, a one s nam znane. Wy nas znajdziecie na drodze do Gdaska, na drodze
do lska pruskiego i do Cieszyskiego, na drodze do Lwowa, na drodze do Wilna i na drodze
wszelkich waszych projektw finansowych. Niech pan hrabia to wie i stosownie do tego postpi.
Nawiasowo mwic, niepodobna si powstrzyma od uwagi, e cho Dmowski by delegatem na
kongres, a raczej wanie dlatego, Pomorze, dua cz lska, Cieszyn, Lww i Wilno nale do
Polski. Potga Izraela nie jest wic tak wielka, jak to przedstawi p. Rotschild.
2

Jednym z czstych dzi zarzutw agitacyjnych, stawianych przez sanacj obozowi narodowemu,
jest zarzut, e Dmowski nie spieszy si z wysaniem armii bkitnej do Polski, mimo e Polska
toczya walki z Rosj bolszewick. Ot obz narodowy uwaa te walki, mimo caej ich wagi, za
mniej wane od sprawy Pomorza. Wwczas, w 1919 roku, gdy nie byo jeszcze traktatu, rozwaga
nakazywaa z zajciem Pomorza si spieszy. Byo to ju wwczas moliwe tylko drog
wyzyskania klauzuli rozejmowej o okupacji Pomorza przez wojska koalicyjne, a do tego trzeba byo
mie - na zachodzie, nie w Polsce - armi bkitn.
W interesie partyjnym obozu narodowego leaoby raczej przesanie armii bkitnej do Polski i
rzucenie jej siy na szal walki o wadz, a nie trzymanie jej zdaa od kraju. Ale obz narodowy nie
kierowa si interesem partyjnym, lecz interesem narodowym.

Natrafio to na nieprzezwycione przeszkody. Opr rozmaitych czynnikw,

zarwno w Niemczech, jak w pastwach koalicji, by po prostu nie do
przeamania. Po paru miesicach bezskutecznych wysikw, trzeba byo armi
bkitn odesa do Polski inn drog (na przeaj przez Niemcy - co zreszt te
nie od razu okazao si moliwe). Poczynajc od 16 kwietnia 1919 r. rozpocz
si przewz armii bkitnej 383 pocigami z Francji do Polski3.

Gdy okazao si, e plan przesania armii bkitnej do Polski drog morsk via Gdask
urzeczywistni si nie da - nie zwlekano z odesaniem jej inn drog. W wojnach na wschodzie
odegraa ona ogromn rol, a byaby odegraa jeszcze wiksz, gdyby jej nie osabiono przez
czciow demobilizacj.
3

Naley aowa, e sia bojowa tej armii nie zostaa w caoci w Polsce zuytkowana. Pisudski w
szybkim czasie przedsiwzi jej czciow demobilizacj, zwalniajc z niej jej starsze roczniki.
Aby t demobilizacj (do dziwn wobec trwajcej wci wojny) czym usprawiedliwi, mwi si
dzisiaj, e te starsze roczniki przedstawiay rzekomo ma warto bojow. Pisudski np. napisa o
tej kwestii co nastpuje (Rok 1920, str. 34): Zarwno 11, jak 18 dywizja byy zapenione starymi
rocznikami, z ktrych czy to we Francji, czy we Woszech z jecw byy sformowane. Odbijao si
to tak fatalnie na stanie moralnym tych obu dywizji, e bez reorganizacji niezdatne byy do boju. Jeli chodzi o ciso, sformowane one byy nie tylko z jecw (zreszt wstpujcych do wojska na
ochotnika, z pobudek patriotycznych i z ryzykiem dostania od Niemcw kul w eb w razie dostania
si do niewoli), ale i z ochotniczego ywiou Polakw amerykaskich. Jak dalece niesprawiedliwe,
eby nie uy ostrzejszych okrele, s to sowa o fatalnym stanie moralnym dywizji bkitnych,
niech zawiadcz choby losy 18 dywizji w walkach z Budionnym. Dywizja ta spisaa si w tych
walkach w sposb po prostu niezrwnany, staczajc z Budionnym niezliczon ilo wikszych i
mniejszych bitew, przewanie, mimo odwrotu caej armii, pomylnie rozegranych, z ktrych
najwaniejsze s bitwy pod Ostrogiem, Buderaem, Dubnem, Chorupaniem a wreszcie pikna,
cakowicie zwyciska bitwa pod Brodami dnia 3 sierpnia. (Patrz szczegowy opis: Studia
taktyczne z historii wojen polskich 1918-1921, tom II, Ostrg-Dubno-Brody, walki 18 Dywizji
Piechoty z konn armi Budionnego, opracowa podpuk. szt. gen. Fr. A. Arciszewski, Warszawa
1923). 18 dywizja piechoty bya pierwszym oddziaem polskim, udekorowanym wskrzeszonym
orderem Virtuti Militari (nie liczc kapituy orderu). Dnia 7 sierpnia udekorowani zostali dowdca
dywizji, 10 oficerw 125 szeregowych.
Dywizja 18 bya poprzednio przeznaczona do rozwizania. Dlatego nie otrzymywaa adnych
uzupenie - a wic walki jej s dzieem tego wycznie materiau ludzkiego, o ktrym Pisudski
pisze, e odznacza si fatalnym stanem moralnym. Dopiero w poowie lipca 1920 r. w obliczu
inwazji zapada decyzja nierozwizywania dywizji. Dnia 29 lipca dywizja otrzymaa pierwsze od
pocztku swego przyjazdu do Polski uzupenienie (w sile 300 ludzi), przedtem nie korzystaa w
ogle z adnych uzupenie (patrz Arciszewski, str. 145). Poprzedni demobilizacj starszych
rocznikw dywizja odczua jako czynnik dezorganizacji. Powstay dziki niej w dywizji znaczne
luki, zwaszcza w stanie podoficerw (p. Arciszewski, str. 19).
Tyle o 18 dywizji. O armii bkitnej jako caoci, powiedzie mona, e skadaa si z jednostek, w
caej peni wymienitych.

Rokowania pokojowe odbyway si wskutek tego w warunkach

trudniejszych: w warunkach znajdowania si gwnego przedmiotu sporu
faktycznie w rku przeciwnika.
Trudnoci byy tym wiksze, e Komitetowi Narodowemu raz pora rzucano
kody pod nogi... z Warszawy.
Pisudski dy do tego, by w stosunkach midzy pastwami koalicji, a
Polsk zupenie pomin paryski Komitet Narodowy. Jeli wzi pod uwag to,
e tylko Komitet Narodowy by przez koalicj uznany za czynnik sojuszniczy,
oraz to, e Pisudski - zreszt niedawno zbrojny sprzymierzeniec ydowskomasoskich Niemiec - natychmiast po objciu w Polsce wadzy nawiza jak
najbardziej serdeczne stosunki dyplomatyczne z Niemcami, oznaczaoby to
skrelenie Polski z listy pastw koalicyjnych i zaliczenie jej do rzdu pastw
zwycionych. To znaczy - pozbawienie Polski monoci uczestniczenia w
korzyciach traktatu wersalskiego, a przede wszystkim pozbawienie monoci
odzyskania Pomorza.
Ju w listopadzie 1918 r. Pisudski zwrci si drog radiotelegraficzn z
pominiciem Komitetu Narodowego w Paryu, do rzdw pastw koalicyjnych z
zawiadomieniem o objciu w Polsce wadzy. W drugiej poowie grudnia wysa
do Parya swego agenta, Stanisawa Hempla..., ktry rozpocz tam poktne
intrygi (w stylu ydowskim) przeciw Komitetowi Narodowemu. W dniu
wreszcie 4 stycznia przybya do Parya oficjalna delegacja Pisudskiego4, ktra
usiowaa nawiza w imieniu Polski stosunki dyplomatyczne z rzdami koalicji
w ten sposb, by Komitet Narodowy pozostawi zupenie na boku.
Na szczcie czynniki polityczne francuskie, przyjazne Polsce, sparalioway
te usiowania przez skierowanie delegacji do Komitetu Narodowego, jako
urzdowego przedstawiciela pastwa polskiego.
Widzc, e usiowania nawizania z rzdami koalicji stosunkw
bezporednich nie maj widokw powodzenia, delegacja zmuszona bya wej w
styczno z Komitetem. Chodzio teraz o to, aby uzaleni Komitet od
Pisudskiego, oraz ustanowi zasad, e dalsze jego istnienie wynika ju nie z
dotychczasowych warunkw jego ukonstytuowania si, lecz z nominacji wadz
warszawskich, co oznaczaoby, e w razie odwoania tej nominacji, Komitet
utraciby posiadane dotychczas prawne podstawy istnienia5.
4

Dr. Kazimierz Duski, Micha Sokolnicki, prof. Antoni Sujkowski, kpt. Wieniawa-Dugoszewski,
por. Mocicki.
5

Naley tu wspomnie o synnym licie Pisudskiego do Dmowskiego (tekst w Pisudskiego

Pismach, mowach i rozkazach, tom V, str. 32), jedynym wypadku zwrcenia si Pisudskiego w
przyjaznej formie do endeka. List ten - czsto dzi przytaczany przez sanatorw - nie by

Dmowski majc przed sob ogrom pracy, zwizanej z walk dyplomatyczn

o granice zachodnie - musia i z tymi ze strony polskiej czynionymi
trudnociami, da sobie rad. Ostatecznie przeprowadzi zasad, e z uwagi na
konieczn cigo prac w Paryu, a do chwili zakoczenia rokowa
kongresowych Komitet Narodowy nie moe by naraony na niebezpieczestwo
dymisji w najniestosowniejszej chwili, tote istnie bdzie nadal jako czynnik od
zmian kierunkw politycznych w kraju niezaleny.
Pisudski rad nie rad, musia si z tym stanem pogodzi. Nie mogc ani
komitetu zlikwidowa, ani zamianowa go w zmienionym skadzie, zada od
komitetu tego przynajmniej, by komitet delegatw jego - w liczbie dziesiciu6 do swego ona kooptowa. Po utworzeniu rzdu Paderewskiego siedmiu spord
tych delegatw7 istotnie zostao kooptowanych. Ci nowi delegaci nie wnieli do
komitetu pracy - wnieli natomiast wiele fermentu i sporw8.
Gwn spraw, ktr si interesowali, bya sprawa przyspieszenia likwidacji
komitetu. Spraw granic zachodnich nie zajmowali si zupenie. Walczyli
natomiast z programem Dmowskiego, dotyczcym granic wschodnich: wysunli
program utworzenia szeregu pastw na wschodzie (Ukrainy, Litwy itp.), ktrym
oddane by byy niektre ziemie, ktre Dmowski chcia przyczy do Polski (np.
dua cz Maopolski Wschodniej) i z ktrymi Polska mogaby dopiero wstpi
w nieokrelon bliej federacj. Spory wewntrzne na te tematy pochaniay
du cz energii komitetu.
Gdy rozpoczy si rokowania pokojowe, Polsce przyznano prawo wzicia w
nich udziau w osobach dwch delegatw. Jednym z nich zosta Dmowski,
drugim zgodnie z porozumieniem z Warszaw, Paderewski, ktrego, jako
nieobecnego w Paryu, zastpowa pisudczyk Duski. Faktycznie wszystko
prowadzi Dmowski sam. Za to, gdy Paderewski przyby do Parya, Dmowski,
ktry nie bdc prezesem ministrw mia stanowisko drugiego tylko delegata,
znajdowa si w pewnych chwilach do pewnego stopnia odsunity na bok, co
tym bardziej jego prac utrudniao.

niestety wyrazem szczerej chci porozumienia, do ktrego ze strony narodowcw tak usilnie
dono. By on czynnikiem intrygi, majcej na celu doprowadzenie do cakowitej likwidacji
Komitetu Narodowego. Szczegy tej intrygi p. Seyda, tom II, str. 544-549.
6

Duskiego, Sokolnickiego, Sujkowskiego, Diamanda, Thugutta, Wasilewskiego, Bojk, Patka,

Downarowicza i Waryskiego.
7
8

Wszyscy z wyjtkiem Diamanda, Bojki i Waryskiego.

Ju na pierwszym posiedzeniu, na ktrym powitano ich w serdecznych sowach - Duski

owiadczy, e przyjcie nowych czonkw miao miejsce nie na yczenie generaa Pisudskiego,
lecz na jego danie.

Mimo tych wszystkich trudnoci, w najwaniejszej sprawie - sprawie

Pomorza - rokowania wersalskie zostay zakoczone zwycistwem Polski. Jest to
niespoyta i wiekopomna zasuga Dmowskiego, oraz jest to zwycistwo
polityczne Polski, jedno z najwikszych w caych jej dziejach.
Nie sposb jest na kartach tej nieduej ksiki opisa caego
skomplikowanego przebiegu rokowa wersalskich, - caego ogromu przeszkd,
oporu polityki angielskiej, intryg ydowsko-masoskich, niewiadomoci i zej
woli politykw koalicyjnych itp. - jakie tam naleao przeama. Kady Polak
powinien przeczyta wasnorczne sprawozdanie Dmowskiego ze stoczonej tam
przez siebie walki: ksik Polityka polska i odbudowanie pastwa - jedno z
najbardziej porywajcych dzie polskiej literatury politycznej.
Kto chce zapozna si ze szczegami jeszcze bardziej dokadnymi, powinien
ponadto przeczyta ksik Mariana Seydy Polska na przeomie dziejw9, a
take dwa dziea cudzoziemcw: Anglika Dillona Konferencja pokojowa oraz
wrogiego Polsce Niemca, Walthera Recke Die polnische Frage ais Problem
europaischer Politik10.
Ujmujc rzecz w najwikszym skrceniu powiedzie naley, co nastpuje.
Dmowski zada przyczenia do Polski caego Poznaskiego wraz ze
Wschow, Babimostem, Midzyrzeczem i Pi, caego Pomorza wraz z
Gdaskiem, Malborkiem i Elblgiem, a nawet z Bytowem i Supskiem, wiksz
cz Prus Wschodnich (bez Krlewca z okrgiem, ktry byby wolnym miastem
pod polskim protektoratem), caego lska Opolskiego, skrawkw lska
Wrocawskiego, caej Maopolski, wikszej czci lska Cieszyskiego, Spia i
Orawy, caej Litwy Kowieskiej wraz z nalecymi do Niemiec Kajped i Tyl
(Litwa uzyskaaby w Polsce autonomi), skrawka Kurlandii wraz z Lipaw,
poudniowych Inflant wraz z Dyneburgiem, oraz szerokiego pasa kresw a poza
Berezyn - wraz z Wilnem, Miskiem, Bobrujskiem, Poockiem, Drys,
Mozyrzem, Poskirowem i Kamiecem Podolskim.
Takie byy cele polityki polskiej w Wersalu. Ale w wczesnych warunkach
byy to cele nieosigalne.
Jak pisze Dmowski Caa sia pozycji polskiej polegaa na znaczeniu Polski
dla przyszoci Europy, dla przyszego pokoju - i do tego tylko mona byo

Dwa tomy - pene obfitego materiau rdowego. Ksika ta jest podstaw znacznej czci
niniejszego opisu wypadkw najnowszej historii Polski. Wszdzie, gdzie nie zacytowano tutaj
innych rde, informacje (od wybuchu wojny, a po poow 1919), zaczerpnite s z ksiki Seydy.
10

Ksika Reckego, bdca istn ksig nienawici przeciw Polsce, jest zarazem, mimowoli, istn
ksig zasug Dmowskiego, ktrego nazwisko powtarza si w niej niemal na kadej stronicy. Jeden
z cytatw o Dmowskim z tej ksiki podano ju wyej.

apelowa. Ale to nie wszyscy z tych, co decydowali o losach wiata, naleycie

rozumieli i nie wszyscy chcieli rozumie.
Ba, gdyby nie byo legionw, Rady Stanu, Rady Regencyjnej i jej rzdu,
armii Krlestwa Polskiego itd. gdybymy mieli podczas wojny rzd narodowy na
Zachodzie, gdyby armia nasza po stronie sprzymierzecw bya jedynym
dobrowolnym czynem zbrojnym Polakw, gdybymy na tej podstawie mogli byli
wchodzi w umowy, dawa w imieniu caej Polski zobowizania i otrzymywa
je od mocarstw - inaczej bymy pewnie ja i Paderewski w Paryu przemawiali.
Ale w polityce nigdy nie powinno si mwi gdyby.
Z tej naszej sabej pozycji na konferencji pokojowej znakomicie sobie zdawa
spraw Lloyd George, i gdy mu brakowao innych argumentw, umia
przypomnie, e Polacy podczas wojny walczyli raczej przeciw
sprzymierzonym, e zatem nie zasuguj tak dalece, aeby si z ich daniami
liczy.
Kongres Wersalski nie zaj si wytkniciem granic Polski na wschodzie i
poudniu - okreli tylko granic polsko-niemieck.
Pocztkowo wydawao si, e uda si przyczy do Polski nie tylko
Poznaskie i Pomorze, ale i Grny lsk oraz Gdask. Tylko sprawa Warmii i
Mazur miaa by rozstrzygnita plebiscytem (gosowaniem ludnoci).
W ostatecznym wyniku, sprawy ulegy pogorszeniu. Dziki stanowisku
angielskiego ministra Lloyd George'a, oraz wpywom ydw amerykaskich,
stano na tym, e rwnie i na Grnym lsku odbdzie si gosowanie, e
Gdask nie bdzie wczony do Polski bezporednio, ale stanowi bdzie wolne
miasto pod polskim zwierzchnictwem, oraz, e Pia i Zotw pozostan przy
Niemcach. Wicej osign si nie dao.
Ale i to byo bardzo duo. Pomorze wracao do Polski. - Polska uzyskiwaa
wasny brzeg morski, oraz wpywy w Gdasku. Powtarzaa si ta sama wielka
chwila dziejowa, ktr ju raz przeya Polska w wieku XV. Ale z t rnic, e
teraz osignito zwycistwo bez zbrojnej walki - zwycistwo tym trudniejsze, e
nie poparte wasn fizyczn przewag i wasnym samodzielnym zwycistwem
wojennym. I z t jeszcze rnic, e obecnemu politycznemu zwycistwu
staway na przeszkodzie pewne czynniki wewntrzne w Polsce, ktre si z
wrogiem niemieckim sprzymierzyy i szy z nim w walce przez czas dugi rka w
rk.
Rwnie i w sprawie lskiej traktat wersalski by duym sukcesem przygotowywa bowiem pniejsze odzyskanie czci lska drog plebiscytu.
Przygotowywa czciowe naprawienie straty, jak jeszcze dzieje
redniowieczne Polsce zaday: straty lska.

Dnia 29 czerwca 1919 r. traktat wersalski zosta podpisany. Niemcy uznay w

nim utrat Poznaskiego, dobrowolnie godziy si odda jeszcze niektre dalsze,
nie zdobyte przez powstacw skrawki Poznaskiego oraz rozlegy obszar
Pomorza, godziy si na plebiscyt na lsku i w czci Prus Wschodnich, godziy
si na utworzenie wolnego miasta Gdaska pod zwierzchnictwem Polski.
Najwiksze w dziejach zwycistwo polskiej dyplomacji stao si faktem.
Po zaatwieniu szeregu formalnoci, w styczniu 1920 r. rozpoczo si
obejmowanie przyznanych obszarw przez wadze polskie. Niemcy oddawali
wszystko bez oporu i zgodnie z umow - wojska polskie szy bez przeszkd
naprzd i dnia 10 lutego 1920 r. dotary do wybrzea morskiego.
Gwny cel wysikw polityki polskiej zosta osignity - kamie wgielny
niepodlegoci Polski, Pomorze, znalazo si z powrotem w rku narodu
polskiego.

WOJNA O KRESY, INWAZJA BOLSZEWICKA, TRAKTAT

RYSKI
W chwili, gdy na ziemiach Polski rodkowej, a nawet czciowo zachodniej
nard polski ujmowa sam wadz w swoje rce, kresy wschodnie zalane jeszcze
byy wojskami obcymi. Pocztkowo cale kresy znajdoway si jeszcze pod
okupacj niemieck, w miar jednak, jak armia niemiecka wycofywaa si przez Litw, Prusy Wschodnie i Pomorze - na zachd, zaczy si w gb
naszych kresw posuwa oddziay Rosji bolszewickiej. Byy to jednak na razie
oddziay jeszcze bardzo sabe.
Zjawia si mono objcia i na kresach wadzy przez Polakw przy
stosunkowo niewielkim wysiku. Tak jak w innych dzielnicach, zajo si tym
przede wszystkim spoeczestwo miejscowe. Ale warunki byy tu trudniejsze ni
gdzie indziej wobec obecnoci na kresach olbrzymiego odsetka ludnoci
obcoplemiennej, wrogiej Polsce i owadnitej nastrojami bolszewickimi. Aby
akcja moga si uda, konieczn bya pomoc ze strony innych dzielnic polskich.
Dwa zwaszcza orodki akcji wojskowej spoeczestwa kresowego zasuguj
na wymienienie: dywizja litewsko-biaoruska generaa Iwaszkiewicza,
formowana pod Biaymstokiem, oraz samoobrona wileska gen. Wejtki.
Formacja gen. Iwaszkiewicza powstaa z inicjatywy spoeczestwa polskiego
z kresw - i miaa na celu objcie kresw pnocno-wschodnich, skoro tylko
Niemcy z nich ustpi. Na utworzenie tej formacji organizacje kresowe zdoay
uzyska zgod naczelnika pastwa Pisudskiego. Formacja ta braa nastpnie
wybitny udzia w walkach z bolszewikami, majcych na celu odzyskanie
pnocno-wschodnich kresw. Pierwotnie formacja ta staa nieruchomo w
apach, miasteczku w obrbie Kongreswki, na samej jej granicy tu pod
Biaymstokiem. Pewne fakty, dotyczce pocztkowych dziejw tej formacji,
bd jeszcze musiay zosta wyjanione przez dokadniejsze badania historyczne.
Niepokojce szczegy w tej dziedzinie podaje w swych pamitnikach znany
dziaacz z Miszczyzny, p. E. Woyniowicz1. Pisze on, e gen. Iwaszkiewicz
uwaa za moliwe zaj swoj formacj Biaystok, w ktrym znajdoway si
wielkie zapasy niemieckiego materiau wojennego, bardzo dla polskiego wojska
przydatne, lecz e Pisudski w cigu trzech tygodni, mimo cigych nalega ze
strony gen. Iwaszkiewicza, odmawia na ten krok zezwolenia i nakazywa mu
pozostawa wraz ze sw dywizj w obrbie Kongreswki. p. Woyniowicz
mia sysze z wasnych ust gen. Iwaszkiewicza, e rzd nie tylko pozwolenia
zdobycia materiau wojennego w Biaymstoku odmawia, ale nawet cz
1

Edward Woyniowicz, Wspomnienia 1847-1928, cz pierwsza, str. 220-223.

danego uprzednio uzbrojenia odebra; nie pozwoli werbowa ochotnikw w

Krlestwie, a tylko wrd ludnoci kresowej, ktrej nawet mniejsze lub wiksze
garstki czekay na kresach przekroczenia korpusu przez lini graniczn, aby si z
ni poczy i nie doczekawszy si, topniay pomau, a onierz w bezczynnoci
trzymany, gnunia, przejadajc zebrane fundusze. Genera t podwjn gr
rzdu tak by zraony, e nosi si z myl podania do dymisji. Sia bojowa
dywizji tej, stworzonej dla zajcia ziem litewsko-biaoruskich, lecz trzymanej
nieruchomo w obrbie Kongreswki, przez duszy czas pozostaa jakoby nie
wyzyskana. (Dywizja ta, pocztkowo niewielka, dosza latem 1919 roku do siy
liczebnej 16.996 ochotnikw kresowcw).
Drugim orodkiem polskiej siy zbrojnej na kresach bya samoobrona
wileska. Powstaa ona pod koniec okupacji niemieckiej i obja wadz w
miecie i okolicy w chwili, gdy Niemcy Wilno opucili. Organizowa t
samoobron narodowiec, gen. Wejtko (ktry usiowa stworzy samoobron tak
take i w Misku, co si jednak nie udao). W akcji samoobrony wydatn rol
odegraa take modzie naleca do POW, zoonej na kresach z najlepszego,
najbardziej patriotycznego ywiou. - Samoobrona wileska wesza w
porozumienie z Kongreswk - a gen. Wejtko uzyska od Pisudskiego formaln
zgod na sw akcj. Samoobrona wileska tworzona bya w przewiadczeniu, e
w stosownej chwili oddziay z Kongreswki oka jej pomoc i posuwajc si
naprzd, zwi teren, zajty przez t samoobron, z reszt ziem, objtych przez
Polsk. Niestety pomoc z Warszawy nie dosza do skutku i nawet dywizja
litewsko-biaoruska przez duszy czas trzymana bya nieruchomo w obrbie
Kongreswki. W kocu grudnia 1918 roku zjawi si w Wilnie wysany przez
naczelnika Pisudskiego kapitan Klingier, obj w imieniu Pisudskiego
dowdztwo nad oddziaami samoobrony i bez walki wycofa je z miasta.
Oddziay te przeprowadzone zostay na teren Kongreswki. Tym sposobem prba
opanowania kresw pnocno-wschodnich przez Polsk w pierwszej fazie
zakoczya si niepowodzeniem. Czy niepowodzenie to byo wynikiem istotnych
warunkw wojskowych, czy te zawayy tu na szali wzgldy polityczne historia bdzie to jeszcze musiaa wyjani. Jedno jest w kadym razie pewne, e
w spoeczestwie w Kongreswce tak samo, jak w sprawie walki o Lww, nie
brak byo dobrej woli i w sprawie walki o Kresy Wschodnie. Haso wojny o
kresy byo w Warszawie hasem popularnym i gonym, spoeczestwo gotowe
byo do powice i ofiar, ale gotowo ta nie znajdowaa pola do zastosowania,
wobec tego, e czynniki majce wadz w rku, adnej akcji przedsiwzi nie
chciay, czy te nie mogy.
Wkrtce jednak nastpia druga faza walki o pnocno-wschodnie kresy.
Nastpia, bo nastpi musiaa: tak jak nastpi musiaa odsiecz Lwowa. Nad

przebiegiem tej walki czuwa ju Jzef Pisudski, tym razem nie poskpiono nie
tylko zezwole, ale i pomocy, pienidzy i onierza z gbi Polski, to te walka,
ktrej warunki, wobec saboci si bolszewickich, w dalszym cigu byy atwe,
posza gadko i zakoczya si penym powodzeniem. Bya jednak pewna rnica
midzy akcj w pierwszej i drugiej fazie: w pierwszej fazie pracowano w imi
przyczenia kresw do Polski - natomiast w drugiej fazie masa onierska wraz
ze swymi bezporednimi dowdcami walczya wprawdzie - z wiar i zapaem - o
to samo i nie przypuszczaa nawet, aby cel wojny mg by inny, ale Naczelne
Dowdztwo (Pisudski) walczyo o co cakiem innego: o urzeczywistnienie
programu federacyjnego, o utworzenie na kresach szeregu nowych pastewek!
Dnia 9 lutego 1919 roku wojska polskie zajy Brze nad Bugiem (niemal
rwnoczenie zajmujc cz Woynia wraz z Kowlem).
Dnia 13 lutego, za zgod oddziaw niemieckich, stojcych jeszcze w
Biaymstoku, dywizja litewsko-biaoruska (generaa Iwaszkiewicza) przesunita
zostaa w gb Kresw i zdobya Wokowysk. Dnia 18 lutego obsadzony zosta
Biaystok. Dnia 2 marca gen. Iwaszkiewicz zdoby Sonim. Dnia 6 marca gen.
Listowski zdoby Pisk. Dnia 17 kwietnia zajto Lid, a dnia 19 kwietnia
(Wielkanoc) podpukownik Belina na czele kolumny kawalerii opanowa Wilno.
Ludno Wilna z nieopisanym zapaem witaa wkroczenie wojsk polskich.
Bya ona przekonana - e to Polska w imieniu wasnym obejmuje ziemie
kresowe. Niestety, zmrozi miaa te nadzieje wydana w Wilnie odezwa
naczelnika Pisudskiego, zwrcona do mieszkacw b. Wielkiego Ksistwa
Litewskiego i bdca ostron zapowiedzi tworzenia pastwowoci litewskiej2.
Obszar zajty przez wojska polskie ulega stopniowemu rozszerzeniu. Z
atwoci pokonujc opr sabych oddziaw bolszewickich, wojska polskie
objy stopniowo wszystkie (z wyjtkiem Kowieszczyzny) ziemie kresowe,
potrzebne pastwu polskiemu dla uzupenienia jego obszaru od wschodu. Dnia
28 kwietnia zajto opuszczone przez Niemcw Grodno. Dnia 8 sierpnia zajto
Misk, dnia 28 sierpnia Bobrujsk, wkrtce potem przedmiecia Dyneburga i
Poocka, na lewym brzegu Dwiny, a dnia 3 stycznia 1920 r. samo miasto
Dyneburg (na prawym brzegu). A przed tym dnia 19 listopada 1919 r. zajto
rwnie Kamieniec Podolski3.
Ale ziem tych nie uznano za ziemie polskie, automatycznie wczone w skad
pastwa polskiego, lecz za ziemie okupowane. O ile w Kongreswce, Galicji
(Maopolsce), oraz w Poznaskiem (a nastpnie na Pomorzu) nowoutworzone
2
3

Tekst p. Pisudski Pisma, mowy i rozkazy, t. V, str. 65-66.

Historia bdzie musiaa jeszcze ustali, ile w tych sukcesach byo zasugi Naczelnego Dowdztwa,
a ile po prostu dowdcw poszczeglnych frontw.

wadze administracyjne polskie posiaday charakter staych wadz pastwowych,

o tyle na kresach utworzono odrbny Zarzd Cywilny Ziem Wschodnich,
posiadajcy charakter tymczasowo-okupacyjny. Zarzd ten utworzony zosta z
zaufanych ludzi Pisudskiego, a podporzdkowano go nie rzdowi w Warszawie,
lecz naczelnemu dowdztwu wojskowemu, tj. osobicie naczelnikowi
Pisudskiemu. Zarzd ten w dziaalnoci swojej nie opar si o miejscow
ludno polsk, ktra bya tam ywioem najsilniejszym politycznie (cho nie
najsilniejszym liczebnie), lecz kokietowa ywioy ukraiskie, i biaoruskie. Tak
np. cae kresy zasiane zostay zakadanymi przez wadze polskie szkoami
ukraiskimi i biaoruskimi, mimo, e ludno ruska i biaoruska, ktra nigdy
wasnych szk narodowociowych nie posiadaa, i potrzeby ich posiadania nie
odczuwaa, garna si ywioowo do szk polskich. Polskimi rkoma i za
polskie pienidze prowadzono wrd nieuwiadomionej ludnoci gorczkow
agitacj w duchu ukraiskim i biaoruskim. Popierano radykalne
pbolszewickie kierunki, wyznawane przez gar miejscowej ruskiej i
biaoruskiej (przewanie pochodzenia ydowskiego) inteligencji w dziedzinie
gospodarczej i spoecznej. Starannie unikano wszystkiego, co mogoby oznacza,
e uwaa si kresy za nierozdzieln cz Polski.
Jak ju wspomnielimy na innym miejscu, kierownicy polityki narodowej
dyli do wcielenia do Polski rozlegej poaci ziem kresowych, obejmujcych
Litw, znaczn cz Biaejrusi, poudniowe Inflanty, znaczn cz Polesia i
Woynia oraz cz Podola. Jeszcze w Wersalu zgosi Dmowski danie uznania
za cz Polski ziem w obrbie linii granicznej (t.zw. linii Dmowskiego),
obejmujcej Lipaw, Kowno, Dyneburg, Dryss, Poock, Lepel, Misk,
Borysw, Bobrujsk, Mozyrz, Starokonstantynw, Poskirw i Kamieniec
Podolski4.
4

Sowa noty Dmowskiego do przewodniczcego komisji terytorialnej kongresu wersalskiego z dnia

3 marca 1919 roku: Pnocno-wschodnia, wschodnia i poudniowo-wschodnia granica Pastwa
Polskiego wygldaaby, jak nastpuje: poczynajc od wybrzea Batyku na wschd od abiawy,
granica idzie lini od wybrzea ku pnocy przez Kajped i Poag. Poaga znajduje si obecnie w
gubernii kurlandzkiej, do ktrej wraz z okolic wcielona zostaa w roku 1841, naley wic do
terytorium Polski. Pastwo Polskie rewindykuje j i rozciga swe rewindykacje wybrzea na pnoc
od Lipawy dla przyczyn geograficznych i ekonomicznych, wzmocnionych jeszcze przez ten fakt, e
poowa ludnoci Lipawy jest polska i litewska.
Od wybrzea na pnoc od Lipawy granica postpuje na wschodzie lini historyczn granicy
1772 r. pomidzy Polsk a Kurlandi. Dochodzi w ten sposb do powiatu Iuksztaskiego w
Kurlandii. Powiat ten rewindykowany jest przez Polsk ze wzgldu na swoj pozycj geograficzn i
na przewag w ludnoci elementu polskiego. Tutaj granica idzie kresem powiatu Iuksztaskiego
do rzeki Dwiny i przechodzi na jej prawy brzeg (gubernia Witebska), aeby postpowa ku
wschodowi rwnolegle do rzeki, a w odlegoci okoo 30 kilometrw, do granic powiatu

Przyczyn takiego, a nie innego obmylenia przez Dmowskiego przyszych

granic Polski od wschodu byo rozumienie, e z jednej strony Polska musi
odzyska wszystkie te ziemie kresowe, na ktrych przewaa kultura polska i
zachodni typ ycia, oraz musi zapewni sobie posiadanie obszarw stanowicych
gospodarcz i geograficzn cao, z drugiej jednak strony nie moe obcia si
balastem wielkich mas ludnoci obcej nam i wrogiej, nie moe obejmowa ziem
z caoci obszaru Polski geograficznie nie zwizanych, oraz nie moe naraa
si na stay zatarg z Rosj przez owadnicie obszarami, ktre tej Rosji s
nieodzownie potrzebne do ycia. Polska w granicach zakrelonych przez
Dmowskiego objaby wszystkie powaniejsze skupienia ludnoci polskiej na
kresach (midzy innymi ziemi Kemieniecko-Poskirowsk, ziemi Suck,
ziemi Drysiesk, ziemi Iuksztask, poudniowe Inflanty, oraz okolice
Kowna, dzi do Polski nie nalece), oraz tworzyaby obszar od wschodu dobrze
geograficznie zaokrglony, gospodarczo samodzielny, majcy dogodny dostp
do morza przez Kajped i Lipaw (przez co Prusy Wschodnie ujte byyby w
kleszcze), majcy dobr granic strategiczn na Berezynie, nie zagroony
wreszcie przez Rosj, gdy zoony z ziem, z ktrych adna nie jest Rosji
nieodzownie do ycia potrzebna. Na obszarze tym yyby wprawdzie wielkie
masy ludnoci obcojzycznej, jednak - z wyjtkiem Litwinw - zupenie
pozbawionej wszelkiej samowiedzy narodowej, przyzwyczajonej do przewagi
polskoci i podatnej do zupenego spolszczenia. Co do Litwinw, pokrewnych
nam cywilizacyjnie, bliskich nam katolickim wyznaniem, oraz wolnych od
zaciekoci, waciwej np. galicyjskim Rusinom - w owym okresie mona by
byo bardzo atwo doj z nimi do porozumienia przez zaspokojenie w obrbie
pastwowoci polskiej pewnego minimum ich skromnych jeszcze naonczas
de narodowych. Z ziem kresowych, ktre naleay do polski przed
Drysieskiego, wczajc tene wraz z powiatem Poockim. Dalej przechodzi ona na pnocny
zachd od Horodka, powraca na lewy brzeg Dwiny okoo 30 kilometrw na zachd od Witebska i
idzie ku poudniowi, przechodzc na zachd od Sienna do punktu, w ktrym spotyka granic
midzy guberni Misk i Mohylowsk, postpujc t lini graniczn ku poudniowi a do
Berezyny w miejscu, gdzie ta dotyka granicy pnocnej powiatu Rzeczyckiego, nastpnie
przekraczajc Prype, granica idzie lini podziau pomidzy powiatem Mozyrskim a Rzeczyckim,
po czym postpujc cigle w kierunku poudniowo-zachodnim, przechodzi na zachd od miasta
Owrucza i Zwiahla na Woyniu i dochodzi do punktu, gdzie spotykaj si granice powiatw
zaslawskiego, ostrogskiego i zwiahelskiego.
Nastpnie kierujc si na poudnie, linja graniczna postpuje granic wschodni powiatw
zasawskiego i starokonstantynowskiego a do punktu, gdzie spotyka granice powiatw
latyczowskiego i poskirowskiego na Podolu; stamtd, cigle w kierunku poudniowym, dosiga ona
koo Zikowa rzeki Uszycy i idzie z jej biegiem do Dniestru, ktry stanowi w tym miejscu
poudniow granic pomidzy Polsk a Rumuni.

rozbiorami, jedynie tylko Ukraina wraz z czci Woynia i Podola, oraz

najdalsze krace Biaejrusi i Inflant nie byy objte lini Dmowskiego.
Nie byy objte dlatego, e po pierwsze polsko bya tam najsabsza,
stanowic tylko zewntrzny, powierzchowny nalot, e po wtre istniao tam
wrd ludnoci (przynajmniej na Ukrainie) silne poczucie odrbnoci narodowej,
ktre wyczao moliwo pniejszej asymilacji tej ludnoci przez Polsk, e
po trzecie obszary te nie byy geograficznie i gospodarczo zwizane z Polsk,
lecz ciyy w inn stron (do morza Czarnego, do Rosji rodkowej, oraz do
otwy), tote w razie ich przyczenia do Polski zaczyby gospodarczo usycha
i byyby dla Polski jedynie ciarem, e po czwarte wreszcie - wzgld
najwaniejszy - Ukraina, bdca najwiksz z tych ziem, bya nieodzownie
potrzebna pastwu rosyjskiemu (jako dostp do morza Czarnego, oraz
zabezpieczenie dostpu nad Don i na Kaukaz: do wgla, elaza i nafty).
Gdyby Polska odczya od Rosji Ukrain - Rosja musiaaby rozpocz walk
z Polsk o jej odzyskanie, to znaczy Polska wpltaaby si w nieuniknione, a
bardzo niebezpieczne i dugotrwae zatargi z Rosj, na co wobec zagroenia od
strony Niemiec pozwoli sobie nie moemy. To te Dmowski uzna za rzecz
konieczn Ukrainy, skrawkw Biaejrusi i pnocnych Inflant si wyrzec, ale za
to ca reszt ziem kresowych, atw do zdobycia i do trwaego utrzymania, a z
czasem zupenego spolszczenia, wczy bezporednio do Polski, jako jej
nierozdzieln cz skadow.
Pogld Pisudskiego na spraw kresw by zupenie inny. Pisudski dy do
tego, by Polska bya od wschodu jak najmniejsza, tj. by kresy do niej nie
naleay, ale za to, by istnia na kresach i ziemiach ociennych cay szereg
pastw i pastewek (Ukraina, Biaoru, Litwa, otwa) niezalenych od Rosji.
Program ten nazywano szumnie programem federacyjnym - ale nie wiadomo
waciwie, na czym ta federacyjno miaa polega: w najlepszym razie byaby
zapewne lunym sojuszem. Na przykadzie otwy, ktrej Pisudski ciep rk
podarowa polski Dyneburg, wida, jak atwo sojusz taki moe si zamieni na
obojtno, lub nawet nieprzyja. Jedynym realnym skutkiem tego programu
byyby jego skutki terytorialne: Podole, Woy i Wschodnia Maopolska
naleayby do Ukrainy, Wilno, Grodno i Kowno tworzyyby niepodleg Litw,
Dyneburg naleaby do otwy, w Misku, Nowogrdku i Pisku powstaaby
Biaoru. Powstaby ukad terytorialny i system granic bliniaczo podobny do
tego, ktrego pragnli Niemcy (a tak naprawd ydo-masoni) i ktry przelotnie
zdyli ustanowi przez traktat brzeski. Rnica midzy programem ydomasosko-niemieckim a programem Pisudskiego polegaa tylko na tym, e
nowe kresowe pastewka opiera si miay nie o Berlin, ale o Warszaw. Ale nie
bya to rnica istotna: rzecz gwna polegaa na tym, e z surowej gliny, jak

byy ziemie kresowe, z ktrej mona byo zbudowa mocny zrb budowli
pastwowej, bez zastrzee polskiej, ulepione by miay te same twory
pastwowe, ktrych powoanie do ycia byo deniem polityki ydo-masoskoniemieckiej.
Rzecz, ktr raz stworzono, utrwala si nastpnie i nabiera si rozpdem
wasnym. Mamy przykad w Litwie Kowieskiej, e z najzupeniej surowego
materiau wyrosn moe z biegiem lat organizm polityczny samodzielny i
zdolny do ycia. Gdyby prcz Litwy i otwy powstay i inne, projektowane
przez Pisudskiego twory pastwowe, a przede wszystkim Ukraina, gdyby Wilno
naleao do Litwy, gdyby na ziemiach nalecych obecnie do Polski, wadza
pastwowa (nie polska, tak jak dzisiaj, ale ukraiska, litewska czy biaoruska) z
natury rzeczy zacza si opiera nie o ywio polski, lecz o ludno rusk,
biaorusk, litewsk a moe take i ydowsk - w tych nowych pastewkach,
mimo ich federacji czy sojuszu z Polsk, staoby si to, co widzimy dzi na
Litwie, czy pod Dyneburgiem: jeli nie Lww i Wilno, to w kadym razie
Tarnopol, Nowogrdek i Grodno zaczyby wyglda tak, jak dzi wyglda
Kowno, Poniewie, Wikomierz, Dyneburg czy Iukszta. Czy mogoby mie
miejsce peniejsze nad taki wynik urzeczywistnienie - mimo przegranej wojny de tych ludzi, ktrzy bdc poprzednio u szczytu zwycistwa dyktowali
wschodniej Europie traktat Brzeski? Jasn jest rzecz, e pastewka kresowe,
nawet gdyby istotnie byy cile z Polsk sfederowane, w miar jakby si
utrwalay i nabieray si, zaczyby dy do pozbycia si niezbyt im miej
polskiej opieki. A wtedy w myl zasady, e ssiad mego ssiada jest moim
przyjacielem'' - poszukayby skuteczniejszego oparcia w Berlinie. Mimo klski
wojennej Niemiec, program traktatu brzeskiego urzeczywistniby si w caej
peni.
Kocowym wynikiem planw federacyjnych byaby wic ostateczna i
nieodwoalna utrata ziem kresowych (nie wyczajc Maopolski Wschodniej),
oraz przysporzenie Niemcom nowych sojusznikw na wschodzie. A wynikiem
bliszym i natychmiastowym - byoby wpltanie si Polski w wojn z Rosj, bo
aby stworzy Ukrain, trzeba byo dla tej Ukrainy zdoby Kijw, bdcy w
posiadaniu Rosji, ktra bya gotowa go broni. To wpltanie si Polski w wojn
na wschodzie (ktra w razie najlepszym, tj. w razie trwaego zdobycia Kijowa,
byaby na dugie lata Polsk z Rosj skcia), byoby take wysoce na rk
grocym od zachodu i pragncym odzyska Pomorze - Niemcom.
Nic dziwnego, e obz narodowy przeciwstawi si programowi
federacyjnemu stanowczo. Ale Pisudski uparcie walczy o urzeczywistnienie
tego programu.

Pierwsz oznak, e taki wanie jest program Pisudskiego byo stanowisko

Pisudskiego oraz najbliej oddanych mu ludzi, w sprawie obrony i odsieczy
Lwowa. Pisudski najprawdopodobniej dlatego nie spieszy si z daniem pomocy
obrocom Lwowa, poniewa planom ukraiskim nie by przeciwny. Byby
zapewne walczy o Lww, gdyby to nie pastewko ukraiskie, ale Rosja bya tu
przeciwnikiem. Ale kto wie, czy obroniwszy Lww przed Rosj, nie byby go w
kocu odda Ukrainie. Nie ma adnych bliszych danych o tym, jak sobie
Pisudski wyobraa granic polsko-ukraisk w Maopolsce w listopadzie 1918
r., ale nie ma w tym nic niemoliwego, e zgodziby si wwczas na oddanie
Lwowa Ukrainie, albo, e liczy si z jakim rozwizaniem porednim
(utworzenie wolnego miasta lub tp.5.
Pniej stanowisko jego byo inne. Jak ju pisalimy wyej, dnia 20 marca
1919 r. Leon Wasilewski, przedstawiciel Pisudskiego w Komitecie Narodowym
w Paryu, owiadczy si za przyczeniem Lwowa, Borysawia i Kausza do
Polski i za odstpieniem Ukraicom tylko pozostaej reszty Maopolski
(Stanisawowa, Tarnopola, Koomyji itp.).
Co do caoksztatu sprawy granic wschodnich - stanowisko pisudczykw
zaznaczyo si najbardziej charakterystycznej w wystpieniu dnia 2 marca 1919
r. na posiedzeniu Komitetu Narodowego w Paryu p. Duskiego, ktry znalaz
si w Komitecie na danie Pisudskiego i ktry w owym czasie (w zastpstwie
Paderewskiego) sprawowa obowizki drugiego delegata na kongres pokojowy.
Kongres zajmowa si wwczas spraw granic wschodnich Polski - Dmowski
przedkada kongresowi dania polskie, a dnia 3 marca zoy pisemn not w
sprawie granic, ktrej urywek podalimy wyej. Ot poprzedniego dnia tj. 2
marca, p. Duski owiadczy, e jeeli Dmowski zada na kongresie wcielenia
kresw, objtych swoj lini do Polski, to on, jako drugi delegat, publicznie na
kongresie przeciw temu stanowisku Dmowskiego zaprotestuje i owiadczy si ze
swej strony za programem federacyjnym6. Z trudem udao si nie dopuci do
tego gorszcego i osabiajcego rol Polski rozbicia gosw delegacji polskiej na
kongresie, przy czym Duski demonstracyjnie na odnone posiedzenie Kongresu
nie poszed.
Przez cay rok 1919 i 19120 Polska zalana bya powodzi wydawanej przez
pisudczykw literatury agitacyjnej - broszur, artykuw i ulotek zachwalajcych program federacyjny i zwalczajcych plan Dmowskiego,
polegajcy na wcieleniu wikszej czci kresw do Polski. Nie brak byo
5
6

P. wyej urywek z listu Pisudskiego do gen. Roji.

Powysze owiadczenie Duskiego zawarte jest w stenografowanych protokoach. Cytuje je

rwnie Seyda, t. II, str. 592.

rwnie i urzdowych owiadcze Pisudskiego, z ktrych najwaniejszym, cho

najmniej otwartym co do formy bya synna odezwa wielkanocna 1919 r. w
Wilnie do mieszkacw b. W. Ks. Litewskiego. Midzy innymi, dnia 12
lutego 1920 r. owiadczy Pisudski w wywiadzie, danym francuskiemu
dziennikowi Echo de Paris, e bdzie to zaszczytem ycia mego jako ma
stanu i jako onierza obdarzy wolnoci ludy, z nami ssiadujce.
Ale tymczasem wypadki wyranie zmierzay do urzeczywistnienia programu
Dmowskiego. Wszystkie ziemie kresowe, objte lini Dmowskiego, z wyjtkiem
Litwy Kowieskiej i skrawka ziemi koo Poocka, obsadzone ju byy przez
wojska polskie. Front wojenny polsko-bolszewicki przebiega niemal najcilej
wzdu linii Dmowskiego, co jest najlepszym dowodem tego, e linia ta,
obmylona wszak o wiele wczeniej, bya najtrafniej przewidzian, naturaln
rubie midzy Polsk a Rosj, wzdu ktrej automatycznie skonna si bya
ukada rwnowaga si.
Widocznie i w Rosji fakt ten zrozumiano, bo dnia 23 grudnia 1919 roku rzd
bolszewickiej Rosji zwrci si do Polski z propozycj zawarcia pokoju. Dnia 29
stycznia 1920 roku propozycja ta zostaa przez Rosj ponowiona.
Niewtpliwie, bya to propozycja szczera. Rosja bolszewicka dya
wprawdzie do wywoania wiatowego przewrotu komunistycznego, ale zdawaa
sobie z tego spraw, e nie osignie tego si zbrojn armii rosyjskiej, lecz co
najwyej tylko samodzielnym rozpdem rewolucyjnym proletariatu
komunistycznego w poszczeglnych pastwach. Armia polska bya w
dotychczasowych starciach z bolszewikami zwyciska, tote Rosja zdawaa
sobie z tego spraw, e prba podboju pastwa polskiego jako caoci jest z gry
skazana na niepowodzenie i jest tylko bezcelowym marnowaniem energii. A na
powodzeniach o charakterze miejscowym, na uzyskaniu tego czy innego
skrawka ziemi po prostu nie zaleao Rosji bolszewickiej, majcej ziemi nadmiar
i mylcej nie o interesie narodowym rosyjskim, lecz o interesie ydowskim, i
zwizanej z tym rewolucji wiatowej.
A ponadto - bolszewikom w wysokim stopniu zaleao na pokoju ze wzgldu
na toczc si w Rosji wojn domow, Biae armie rosyjskie, walczce
przeciw bolszewikom, miay w swoim rku znaczne poacie ziemi rosyjskiej i
zagraay po prostu istnieniu rzdu bolszewickiego. e bolszewicy pragnli
pokoju - przyznawa Pisudski. W wywiadzie dla angielskiego dziennika
Times dnia 9 lutego 1920 r. owiadczy on, i jego zdaniem bolszewicy maj
powane przyczyny denia do pokoju, za ludno pastwa sowieckiego
pokoju tego gwatownie aknie. Inne pastwa, graniczce z Rosj, ktre w
podobnych okolicznociach zawary z Rosj pokj (Finlandia, Estonia, otwa),

dobrze na tym wyszy. Uzyskay dogodne warunki pokoju - a ustalone midzy

nimi i Rosj granice nie byy nastpnie przez bolszewikw gwacone.
Interes narodowy polski przemawia cakowicie za tym, aby skorzysta z
rosyjskiej proby o pokj i pokj ten zawrze. Wszystko, co byo Polsce
potrzebne na wschodzie, byo ju w naszym rku - i traktat pokojowy byby to
uzna jako nasz wasno. Nie byo ju na wschodzie o co walczy - a
tymczasem pokj od wschodu by nam nieodzownie potrzebny dla swobodnego
zaatwienia szeregu nierozstrzygnitych jeszcze spraw od strony zachodniej. Nie
zaatwiona bya jeszcze sprawa plebiscytw w Prusach Wschodnich i na Grnym
lsku, sprawa sporw z Czechosowacj (Cieszyskie, Spi, Orawa), sprawa
utworzenia wolnego miasta Gdaska, wreszcie sprawa Litwy Kowieskiej, w
ktrej obrbie Niemcy organizowali pastewko, politycznie o Niemcy oparte.
Tote obz narodowy dy stanowczo do tego, aby pokj z Rosj zawrze.
Ale pokoju tego nie chcia Pisudski, ktry nie myla o przyczeniu do
Polski kresw a po lini Dmowskiego, natomiast dy do urzeczywistnienia
planw federacyjnych, ktrych gwnym punktem byo utworzenie niepodlegej
Ukrainy. Zaczy si przewleke spory i zmagania polityczne w Polsce,
sprowadzajce si do rozbienoci zda na temat: zawrze pokj czy nie
zawrze? Odpowiadao im na zewntrz zwlekanie z wyran odpowiedzi na
propozycje pokojowe bolszewickie.
Ostatecznie - Pisudski zwyciy. Opr obozu narodowego zosta zamany,
postanowiono wojn prowadzi dalej, nie w imi powikszenia Polski, lecz w
imi tworzenia niepodlegej Ukrainy. Dnia 6 kwietnia 1920 roku rzd polski
przesa rzdowi bolszewickiemu not (podpisan przez pisudczyka, ministra
Patka), ktra zawieraa owiadczenie o zerwaniu rokowa.
Polityka pastwa polskiego potoczya si ca si po linii programu
federacyjnego. Dnia 22 kwietnia 1920 r. podpisana zostaa tajna umowa midzy
Polsk (Pisudskim), a pozbawionym ziemi rzdem ukraiskiego atamana
Petlury. W umowie tej Ukraicy zrzekli si Maopolski Wschodniej i czci
Woynia (ktre i tak byy w rku polskim), a w zamian za to Polska zrzeka si
na rzecz Ukrainy Kamieca Podolskiego, Poskirowa i Starokonstantynowa i
zobowizywaa si dopomc Ukraicom do budowy ich pastwa przez
odpdzenie bolszewikw poza Dniepr.
Niepodobna wprost znale sw na scharakteryzowanie tej oburzajcej
umowy. W umowie tej podarowano ciep rk innemu narodowi zaktek tak do
gbi polski, jak Kamieniec Podolski - jedno z waniejszych miast polskich na
caym obszarze ziem naszych - prastary orodek kultury polskiej, odwieczny i
drogi polskiemu sercu bastion graniczny starej Rzeczypospolitej. Podarowano
rwnie i Poskirw, polskie miasto, bdce stolic okrgu, w ktrym nawet

wrd ludnoci wiejskiej ywio polski przewaa. Podarowano pomimo, e nic

nas do tego nie zmuszao, e caa ta poa ziemi odwiecznie i do gruntu polskiej
znajdowaa si w rku naszych wojsk, ktrym znikd nie zagraao
niebezpieczestwo.
Nie jest to jedyny wypadek podobnego szafowania ziemi polsk. W tyme
roku 1920 Pisudski drog takiego samego tajnego ukadu podarowa inn poa
ziemi polskiej - otwie. Drog umowy midzy naczelnym dowdztwem a
republik otewsk, oddane zostao otyszom miasto Dyneburg wraz z
rozlegym okrgiem. Tym sposobem przepado dla Polski due miasto, w ktrym
obok ydw, Polacy s najsilniejszym ywioem, przepad prawie czysto polski
obwd Iuksztaski, przepady mieszane narodowociowe Inflanty, w ktrych
obok polszczcych si otyszw-katolikw i Biaorusinw-katolikw, oraz obok
Rosjan-staroobrzdowcw, Polacy byli ywioem niemal rwnorzdnym
liczebnie, a posiadajcym stanowcz przewag kulturaln i gospodarcz,
przepada twierdza dyneburska, bez ktrej posiadania Wileszczyzna
pozbawiona jest dzi powanego czynnika bezpieczestwa od strony Rosji i
strategicznie wisi cakiem w prni, przepad dyneburski wze kolejowy, dziki
ktrego przynalenoci do otwy, Niemcy i Litwa maj dzi zapewnion
tranzytow czno z Rosj z ominiciem Polski, przepad wreszcie potrzebny
ze wzgldw gospodarczych naszym pnocno-wschodnim kresom wygodny
dostp do Dwiny.
Ukad o oddaniu otwie Dyneburga - zdobytego na bolszewikach przez
wojska polskie i znajdujcego si w ich rku - dokonany zosta bez adnych
zobowiza wzajemnych i gwarancji. Dziki temu otwa moga niemal
bezporednio po objciu go w swoje posiadanie przeprowadzi w jego okolicy i
w caej otwie wywaszczenie bez odszkodowania polskich majtkw ziemskich
(tym samym pozbawiajc miejscow ludno polsk gwnego czynnika jej
przewagi gospodarczej), moga - sposobem pruskim - przeprowadzi tam
osadnictwo otewskie ze szkod tubylczej ludnoci polskiej, moga wysiedli
licznych Polakw, moga jednym pocigniciem pira wyrzuci na bruk cae
mrowie kolejarzy-Polakw z wza dyneburskiego, moe wreszcie teraz
prowadzi jaskraw polityk ucisku polskoci, zamyka polskie szkoy i gazety,
rozwizywa polskie stowarzyszenia, nawet usuwa jzyk polski z kociow, co
budzi pene oburzenia echo w caej Polsce, lecz wobec czego nard polski jest
dzisiaj bezsilny. Moe rwnie prowadzi polityk kokietowania w swej polityce
zagranicznej Niemiec, Rosji i Litwy, tym samym, dziki posiadaniu twierdzy; i
wza dyneburskiego, stajc si dla Polski realnym niebezpieczestwem.
Oba te ukady, ktre uczyniy wyom w linii Dmowskiego i pozbawiy Polsk
dwch duych polskich miast: Dyneburga i Kamieca, oraz dwch rozlegych,

prawie czysto polskich ziem: Poskirowskiej i Iuksztaskiej, uczynione byy w

tajemnicy przed spoeczestwem polskim i metod zaskoczenia: zanim
spoeczestwo przeczuo, e obu tym poaciom ziem kresowych grozi
niebezpieczestwo - zrzeczenie si ju byo dokonane.
Pod jednym wzgldem ukad z Petlur stanowi ju pewien postp: zrzeczono
si w nim tylko Poskirowa i Kamieca, lecz pozostawiono w spokoju
Stanisaww i Tarnopol, ktrych gotw by si zrzec pisudczyk Leon
Wasilewski jeszcze przed trzynastu miesicami, a tym bardziej zostawiono w
spokoju Lww, ktrego nie chciano broni przed miesicami siedemnastu. Ale
by to postp jedynie pozorny: skoro tylko wiadomoci o ukadzie z Petlur
przedostay si do prasy, prasa ukraiska owiadczya, e nard ukraiski
zrzeczenia si Maopolski Wschodniej nigdy nie uzna i e pierwszym deniem
nowopowstaego pastwa ukraiskiego, bez wzgldu na to, kto je zbudowa, oraz
jakie byy pierwotne zobowizania jego pierwszego rzdu - bdzie odzyskanie
ziem ruskich, nalecych do Polski. W razie, gdyby wschodnim ssiadem Polski
bya Rosja, Maopolska Wschodnia nie byaby zagroona z zewntrz, a
przynajmniej nie byaby zagroona w wikszym stopniu ni Warszawa, czy
choby Pary i Londyn, gdzie Rosja bolszewicka te chce rewolucj wywoa.
Ale powstanie nad Dnieprem niepodlegej Ukrainy stworzyoby na przyszo
grone dla Maopolski Wschodniej niebezpieczestwo: Ukraina bez wzgldu na
to, jakie by byy jej pocztki i komu by swe powstanie zawdziczaa, z czasem
musiaaby z natury rzeczy obrci si przeciw Polsce, w ktrej rku znajduje si
galicyjska kolebka ruchu narodowego ruskiego - i z natury rzeczy staaby si
sojusznikiem niemieckim. To te mimo ujawnionej w ukadzie z Petlur zmiany
stanowiska pisudczykw w sprawie Maopolski Wschodniej, ukad ten stanowi
na dalsz met nie mniejsze zagroenie tej dzielnicy, niby mogo stanowi
dojcie do skutku jej czciowego zrzeczenia si, proponowanego w swoim
czasie przez Leona Wasilewskiego w Wersalu.
Gdy zasadnicze szczegy zawartego z Petlur ukadu dostay si pod obrady
sejmowe, cay prawie sejm ukad ten popar. Nie tylko caa mniej wicej lewica,
oraz cae centrum, ale i niektre stronnictwa prawicy glosoway za tym, by
wykona ukraiski program Pisudskiego. Dowodzi to, jak olbrzymi by
wwczas wpyw Pisudskiego na sejm i stronnictwa. Jedno tylko stronnictwo
narodowe, osamotnione, przeciwstawiao si ukadowi z Petlur pomiennym i
tragicznym, icie rejtanowskim protestem - i z najwikszym wysikiem
pracowao nad tym, by ten ukad uzna za niebyy i by do marszu nad Dniepr nie
dopuci. Ale nie dao przeciwnociom rady: bezwzgldnie odepchnito je na
bok i przystpiono do zgubnego i nioscego Polsce klsk dziea.

Dnia 25 kwietnia naczelny wdz Jzef Pisudski wyda odezw do ludnoci

Ukrainy, w ktrej zapowiedzia, e wojska polskie oczyszcz Ukrain z si
bolszewickich, a nastpnie oddadz j rzdowi niepodlegej republiki
ukraiskiej. Tego dnia pod osobistym dowdztwem Pisudskiego rozpoczto
ofensyw. Nazajutrz, dnia 26 kwietnia, zajto ytomierz, dnia 27 kwietnia zajto
Koroste, Berdyczw, Koziatyn, Chmielnik i Bar, dnia 29 kwietnia zajto
Winnic i Zmierzynk, dnia 7 maja zajto Kijw, dnia 9 maja Bracaw i
Rzeczyc, dnia 11 maja podjazdy polskie dotary do Kaniowa. Caa
prawobrzena Ukraina znalaza si w rku wojsk polskich.
Ofensywa ta bya fatalnym bdem nie tylko politycznym, ale i wojskowym.
Dotychczasowy front polski, cigncy si mniej wicej wzdu linii
Dmowskiego, by frontem skupionym i zwartym, tote przeamanie go przez
wojska bolszewickie byo bynajmniej nieatwe. Ale teraz, dziki ofensywie na
Kijw, front rozcign si na przestrzeni wielokrotnie duszej i mniej skupionej
strategicznie, siy polskie, bronic linii frontowej, ulegy znacznemu
rozcieczeniu, a spora ich cz musiaa ponadto pozosta na tyach, aby
utrzyma w karbach burzliw ludno zajtych obszarw Ukrainy. To te front
polski sta si lini obronn sabo obsadzon i niewygodn strategicznie i
wskutek tego atw do przeamania w dowolnym punkcie. A sam ofensyw na
Ukrain poprowadzono nieudolnie, sposobem posuwajcego si mechanicznie
naprzd kordonu, dziki czemu zajto tylko terytorium, lecz nie tknito,
znajdujcej si na Ukrainie, ywej siy przeciwnika, ktra bez adnego trudu,
przez proste cofnicie si w ty, unikna ciosu i pozostaa zdoln do przejcia
kadej chwili, ca swoj niezniszczon mas, do ofensywy.
W dodatku skupiono na tym froncie najwiksze stosunkowo siy nie na
najwaniejszym odcinku pnocnym, ale na strategicznie najmniej wanym
skrzydle ukraiskim.
Rosja gotowa bya zawrze pokj w chwili, gdy wojska polskie stay na linii,
pokrywajcej si z lini Dmowskiego. Ale gdy Polska zacza rokowania
przewleka i gdy stao si jasne, e przyczyn tego jest zamiar marszu na Kijw,
stanowisko Rosji ulego zrozumiaej zmianie. Jak ju pisalimy wyej, Ukraina
naddnieprzaska jest Rosji potrzebna jako dostp do morza Czarnego oraz jako
zabezpieczenie dostpu na Kaukaz i nad Don. Kada Rosja, bez wzgldu na to,
czy carska czy bolszewicka, do utrzymania Kijowa dy musi, bo jest on
nieodzownie potrzebny dla zapewnienia jej bezpieczestwa, niezalenoci i siy.
Tote zamiar Polski oderwania od Rosji Kijowa z koniecznoci zmusi
bolszewikw do porzucenia pierwotnych zamierze pokojowych, a nawet do
odoenia na dalszy plan rozprawy z reszt ich wrogw w wojnie domowej. Z
chwil, gdy Polska ujawnia zamiar ruszenia na Kijw - Rosja postanowia

zwrci wszystkie swoje siy przeciw Polsce i przystpi do jak najbardziej

stanowczej z Polsk walki.
Wszystkie rozporzdzalne siy wojskowe cignli bolszewicy na front
polski. Skupili je w najdogodniejszym strategicznie punkcie: w tak zwanej
bramie smoleskiej na Biaejrusi, midzy grnym Dnieprem a Dwin. Tdy,
przez t bram smolesk, skd prowadzi najkrtsza i najatwiejsza droga w
samo serce Polski, szy zawsze pochody rosyjskie na Polsk we wszystkich
polsko-rosyjskich wojnach - i tdy zamierzali te na Polsk uderzy bolszewicy.
Skoro ju nie chciano z Rosj zawiera pokoju, lecz chciano z ni walczy i
odebra jej to, czego odda nie chciaa - naleao tu przede wszystkim walk z
ni stoczy, tu gwne jej siy pokona i dopiero osignwszy tutaj zwycistwo,
zapewni sobie swobod ruchw na prawym skrzydle na Ukrainie. Ale Pisudski
popeni ten bd strategiczny, e uderzy caym rozpdem na niebronion prawie
Ukrain, a gwne siy bolszewickie na pnocnym froncie pozostawi w
spokoju.
Na prno genera Szeptycki, dowdca pnocnego odcinka frontu, prosi o
posiki, widzc skupianie si wojsk bolszewickich naprzeciw jego pozycji. Front
pnocny by z wojsk polskich ogoocony - i ogoacany w dalszym cigu nawet
po rozpoczciu si bolszewickiej ofensywy. Coraz to nowe puki i dywizje
zabierane byy z pnocy i przerzucane na poudnie.
Dnia 14 maja rozpoczli bolszewicy pierwsz wielk ofensyw na froncie
pnocnym. Sabe oddziay polskie stawiay opr bohaterski, ale pod naciskiem
przewaajcych si przeciwnika musiay si krok za krokiem cofa. Cofnito si
a po okolice jeziora Narocz. Uporczywe walki toczyy si kilka tygodni.
Ostatecznie wielkim nakadem si i kosztem wielkich ofiar, zdoano
bolszewikw odrzuci z powrotem poza Berezyn. Dnia 9 czerwca sytuacja bya
ju opanowana. Ale ta pierwsza ofensywa bolszewicka z wielkim trudem
odparta, to bya tylko przygrywka. Odrzucenie jej - to nie byo jeszcze
zwycistwo: wojska rosyjskie zostay odepchnite, lecz nie pokonane.
Szykoway si one do nowego skoku. A front nasz w dalszym cigu by
rozcignity na linii niepomiernie dugiej i niemoliwej do obronienia. I
powana cz si wci bya trzymana na dalekim prawem skrzydle, na
Ukrainie.
Na prno genera Szeptycki stawia wniosek kontynuowania pomylnie
rozpocztej
kontrofensywy,
celem
ofensywnego
rozgromienia
skoncentrowanych i w dalszym cigu koncentrujcych si wojsk sowieckich na
pnocy. Naczelny wdz odmwi dostarczenia potrzebnych do tego celu
posikw z poudnia i nakaza wstrzymanie na pnocy wszelkich rokujcych
dobre nadzieje krokw zaczepnych, oraz zatrzymanie si na linii strategicznie

znacznie gorszej, ni linia z przed 14 maja. Wicej nawet: powzi projekt niewprowadzony zreszt w czyn - cofnicia caego pnocnego frontu daleko na
zachd, na t.zw. lini okopw niemieckich, bynajmniej nie dlatego, by si
przegrupowa do nowego skoku ofensywnego, jak si to twierdzi dzisiaj, lecz po
prostu dlatego, by przez skurczenie frontu pnocnego wycign z niego nowe
rezerwy dla uycia ich na strategicznie mniej wanym, ale politycznie, wobec
planw budowania niepodlegej Ukrainy, wicej Pisudskiego obchodzcym
poudniu7.
Ale i na poudniu, mimo, e nie tam, lecz na pnocy znajdoway si gwne
siy przeciwnika, zaczy si dziki niefortunnemu rozcigniciu frontu grone
niepowodzenia.
W pierwszych dniach czerwca silne oddziay kawalerii bolszewickiej zaczy
oskrzydla wysunite pozycje polskie na Ukrainie. Nadmiernie wysunite
skrzydo nie mogo si broni, musiao si cofn. Zacz si odwrt. Okoo 11
czerwca wojska polskie opuciy Kijw, a w dniach nastpnych ca niemal
Ukrain. Ale to skrcenie nadmiernie wyduonego frontu nie zdoao ju
uratowa sytuacji.
Dnia 4 lipca zacza si druga wielka ofensywa bolszewicka, oczywicie
znowu od strony bramy Smoleskiej. Tym razem bya to ofensywa zwyciska.
Dnia 10 lipca bolszewicy dotarli w okolice Miska. Dnia 15 lipca zajli Wilno.
Dnia 20 lipca - Grodno.
Opr wojsk polskich, zbyt rozcignitych na dugim froncie, zaama si
mimo bohaterskich wysikw. Rozpocz si zwyciski marsz bolszewikw ku
Warszawie. Odwrt wojsk polskich, pocztkowo spokojny i uporzdkowany,
coraz bardziej zacz si zamienia na wycofywanie si bezadne i bezplanowe.
Duch armii - zarwno masy onierskiej, jak i dowdztwa - zacz ulega
niebezpiecznemu zaamaniu. Czste wypadki dezercji onierzy z frontu
wskazyway, e do armii, a przynajmniej do niektrych jej oddziaw, zaczyna
7

Za niepowodzenia frontu pnocnego usiowano pniej przerzuci odpowiedzialno na gen.

Szeptyckiego, ktrego zrobiono kozem ofiarnym. Szczeglnie jaskrawo i niesmacznie przejawio
si to w wysoce nierycerskim - i do bezceremonialnym obchodzeniu si z faktami - wystpieniu J.
Pisudskiego w ksice Rok 1920. Replika gen. Szeptyckiego, zawarta w ksice Front litewskobiaoruski (Krakw 1925), odznaczajca si nawiasowo mwic godn wybitnego dowdcy
skromnoci, oraz powcigliwoci i kurtuazyjnoci tonu, obalia zarzuty J. Pisudskiego w
sposb druzgoccy. Jest rzecz oczywist, e lwi cz winy niepowodze na froncie pnocnym
ponosi nie gen. Szeptycki, lecz J. Pisudski, ktry jako Naczelny Wdz ogooci front pnocny z
wojsk, mimo, e tam wanie, na gwnym kierunku strategicznym wojny, dokonywaa si
koncentracja wojsk nieprzyjacielskich, - ktry skierowa gwny zbrojny wysiek w prni na
poboczny kierunek ukraiski, i ktry systematycznie nie uwzgldnia wszystkich wysuwanych przez
gen. Szeptyckiego wnioskw i postulatw.

si wkrada rozprzenie. Obok rozpoczynajcego si rozprzenia, oraz upadku

wiary w zwycistwo, drugi jeszcze czynnik osabia znacznie warto bojow
walczcych oddziaw: byo nim zmczenie, spowodowane pospiesznym
marszem w trudnych warunkach i na olbrzymich przestrzeniach.
Wojska bolszewickie posuway si w gb Polski, amic bez trudu wszystkie
z rozpaczliwym wysikiem podejmowane prby oporu. Sama niepodlego
Polski ulega zagroeniu.
Naczelne dowdztwo upado zupenie na duchu. Pisudski skary si na
posiedzeniu Rady Obrony Pastwa w Warszawie, e armia jest chora8. Dnia 1
lipca nosi si z zamiarem oddania naczelnego dowdztwa w rce gen.
Szeptyckiego9.
Jeszcze przed bitw warszawsk pragn zrzuci z siebie cz
odpowiedzialnoci i podzieli si t odpowiedzialnoci z kim innym {gen.
Weygandem), co nawet sam nastpnie wyzna10 - sowami: Kiedy zmczony
brakiem siy wewntrznej u nas Polakw... chciaem zrzuci na p z siebie
odpowiedzialno w tym wypadku i zaproponowaem gen. Weygandowi
wspudzia w dowodzeniu, odmwi mi. Na skutek rozpaczliwej oceny
pooenia przez Naczelne Dowdztwo, wydelegowany zosta przez wczesny
rzd bezpartyjny polityk p. Wadysaw Grabski (brat Stanisawa), ktry zawar w
Spa ukad z pastwami koalicji, w ktrym w zamian za obietnic dostarczenia
amunicji, obietnic pomocy w rokowaniach z bolszewikami itp. Polska poczynia
szereg ustpstw w sprawie zaatwienia spornych kwestii na swej granicy
zachodniej.
I nagle - wbrew pesymizmowi upadych na duchu politykw rzdowych - w
wielkiej grze si wojennych karta odwrcia si cakowicie. Sprawiy to dwa
fakty.

Patrz Jan Rembieliski Dniepr i Wisa, Warszawa 1930, str. 27.

Gen. Szeptycki, opus citatum str. 29-50. Uderzy mnie na wstpie zy wygld Marszaka, na
ktrego twarzy wyryty si przeycia ostatnich dni a nadto widocznie. ...Zauwaywszy wreszcie,
e si czuje chory na nerwic serca, powiedzia: Niech pan bdzie przygotowany na mj telegram
przyby do Warszawy, aby obj Naczelne Dowdztwo.
W tyme dziele na str. 110-113 zacytowany jest peny tekst listu Pisudskiego do Najwyszej
Wojskowej Komisji Opiniujcej, w ktrym w punkcie drugim zawarte s sowa: W dniu 1 lipca
wezwaem gen. Szeptyckiego do Warszawy, gdy wobec czsto powtarzajcych si blw w
okolicy serca, zdecydowany byem na wszelki wypadek wyznaczy z gry swego zastpc, jako
naczelnego Wodza, i na takiego wybraem gen. Szeptyckiego, o czem zawiadomiem szefa sztabu
generalnego, gen. Stanisawa Hallera.
10

J. Pisudski, Rok 1920. wyd. III, str. 241.

Z jednej strony nastpia gruntowna przemiana w Naczelnym Dowdztwie.

Szefem sztabu zosta gen. Rozwadowski, ktry sta si dusz Naczelnego
Dowdztwa i faktycznie zacz spenia funkcje naczelnego wodza. By on
oywiony wiar w zwycistwo, oraz potrafi zdoby si na twrcz myl
strategiczn, tam gdzie inni wszelkiej inicjatywy bezradnie zaniechali11.
Z drugiej strony - zjawi si jeszcze jeden czynnik powodzenia w postaci
nagego porywu spoeczestwa, ktry wydoby z narodu nowe, odrodzone siy.
Z inicjatywy obozu narodowego ogoszony zosta werbunek ochotniczy do
nowych, ochrzczonych cznym mianem armii ochotniczej oddziaw, ktre
miay zasili armi, walczc na froncie. Werbunek ten da wyniki
nadzwyczajne. W cigu niewielu dni dziesitki tysicy ochotnikw zgaszay si
do szeregw. Najzwyklejsi zjadacze chleba, zdawaoby si niezdolni do adnych
ideowych poryww, szli do wojska, bez wahania i bez ocigania, mwic, e
tak trzeba. Wszystkie warstwy spoeczne dostarczay wielkiej liczby ochotnika
- ale prym dzierya czujca narodowo inteligencja, od kilkunastoletnich
uczniw gimnazjalnych zaczynajc, a na ich siwych ojcach koczc. Ju w
trzeciej dekadzie lipca pierwsze bataliony ochotnicze, naprdce pouczone o
podstawowych zasadach walki, wyruszyy na front. A w cigu pierwszej poowy
sierpnia oddziay ochotnicze zaczy wyrusza na front wprost masowo.
Nowy duch przenikn, niby iskra elektryczna cay nard. Zniko narzekanie,
zniky pesymistyczne lki - cay nard, zarwno spoeczestwo jak armia, zwar
si w sobie i postanowi za wszelk cen zwyciy. Ten zdeterminowany
spokj, ktry wia od formujcych si po prostu z godziny na godzin i
wyruszajcych na front ochotniczych oddziaw, ktre nieraz niemal w caoci
11

Nawet Pisudski (Rok 1920, wyd. III, str. 174) zdoa wykrztusi pod adresem gen.
Rozwadowskiego kilka sw powcigliwej pochway. Co prawda zneutralizowanej zaraz szeregiem
kwanych uwag o jego rzekomo nadmiernej ruchliwoci i inicjatywie: Genera Rozwadowski...
stanowi szczliwy i zaszczytny wyjtek pomidzy wikszoci starszych generaw. Nie traci
nigdy sprystoci ducha, energii i siy moralnej; chcia wierzy w nasze zwycistwo, gdy wielu,
bardzo wielu tracio ju ufno i, jeli pracowao, to ze zamanym charakterem.
Optymizm i wiara gen. Rozwadowskiego podziaay kojco rwnie i na J. Pisudskiego. W
charakterystyczny sposb pisze o tym K. Pomorski (Jzef Pisudski jako wdz i dziejopis, str. 9495) w zwizku z t.zw. wypoczynkow podr Pisudskiego na front woyski, w gorcym czasie,
gdy rzecz najwaniejsz bya praca w naczelnym dowdztwie. Jest to okres, w ktrym Marszaek
Pisudski pracuje nad podwigniciem si ze swego upadku ducha. Powiew energii i optymizmu,
idcy od szefa sztabu, oddziauje krzepico na niego; w zmczon niepowodzeniami dusz Wodza
Naczelnego wstpuje powoli otucha. Korzysta z okazji, by oderwa si od ludzi i przygnbiajcych
nastrojw. Jedzie na front, gdzie toczy si bitwa z Budionnym. Nie jedzie tam jednak dla kierowania
ni, tylko po wypoczynek. Inaczej nie umiabym sobie wytumaczy faktu, e tak atwo
zrezygnowa z dostania si do dowdztwa walczcej armii.

skaday si z kilkunastoletnich harcerzy i uczniw gimnazjalnych, ten spokj,

ktrym przepeniony by te i nowy znakomity wdz, (gen. T. Rozwadowski)
udzieli si caej Polsce, wszystkim jej orodkom, zarwno kierowniczym jak
wykonawczym. Jakby za dotkniciem rdki czarodziejskiej zmienia si
postawa caego narodu, gorcy zapa, wola zwycistwa i wiara w nie stay si
punktem wyjcia prac rzdu, naczelnego dowdztwa i organizacji tyw, a
przede wszystkim treci nastrojw zaczynajcej si ju poprzednio rozprzga
armii na froncie.
Oddziay ochotnicze, ktre zasiliy armi walczc na froncie, posiaday
powane znaczenie, jako wojskowe posiki. Byy to oddziay na tyle silne
liczebnie, e obecno ich waya na osabionym froncie bardzo znacznie. Byy
to poza tym oddziay nie zmczone odwrotem, a modzieczo swych onierzy
i braki w swoim wyszkoleniu wynagradzay one innymi zaletami, takimi jak
zapa i optymizm. Dowdcy wojsk bolszewickich oceniali bardzo wysoko
warto tych oddziaw. Np. Tuchaczewski, wczesny wdz, maszerujcych na
Polsk armii bolszewickich, napisa o nich w swej pniejszej pracy o wojnie z
Polsk, e te formacje, bez wzgldu na sw modo i brak wyszkolenia, miay
dostateczne zalety bojowe, poniewa przewanie kompletoway si z elementw
buruazyjnych, ktre pojmujc, e los ich stawia si na kart, zdradzay wielkie
zdecydowanie i upr12. Inny autor sowiecki13 pisze: Siy ochotnicze i
zmobilizowane, spiesznie wcielone w szeregi osabionej polskiej armii, nie tylko
podniosy moralny stan oddziaw, ale i wytworzyy ogem siln liczebn
przewag nad czerwonymi wojskami.
12

Cytuj za przekadem pracy Tuchaczewskiego Pochd ku Wile, doczonym do ksiki

Pisudskiego Rok 1920, wyd. III, str. 312-313.
13

J.E. Kakurin i W.A. Mielikow, Wojna z bleopaliakami 1920 g., Moskwa, Gosizdat 1925
(stronic 520), stronica 264. - Tene autor pisze na str. 46-47 inny szczeg, godny przytoczenia: Z
najlepszej strony pod wzgldem uporczywoci (stojkosti) i zdolnoci bojowej zaprezentoway si
dywizje poznaskie, za nimi siy hallerowskie, a wreszcie dywizje legionowe (formacje
Pisudskiego). Njsabszymi pod kadym wzgldem okazay si tak zwane dywizje litewskobiaoruskie (1-sza i 2-ga); wedug wiadectwa uczestnikw kampanii, oddziay te daway zawsze
najwikszy procent dezerterw, bardzo chtnie ujawniajcych wszystkie plany swojego dowdztwa
Moralna i bojowa konsystencja legionistw niewiele si odrniaa w lepsz stron: oni si nie
odznaczali zdolnoci do dugotrwaego bojowego wysiku; pod wpywem niepowodze atwo
stawali si dostpni panice i szybko ulegali rozkadowi. Ksika Kakurina 1 Mielikowa ocenia
zreszt warto armii polskiej bardzo wysoko. Na str. 46 cytuje zdanie, e od armii polskiej wieje
europejskoci.
Na str. 42-43 znajdujemy informacj, e w czasie od 24 lipca do 15 wrzenia 1920 roku, a wic w
cigu 7 tygodni, skierowano w Polsce na front nowy kontyngent bojowy w sile 1.986 oficerw i
163.889 onierzy.

Ale znacznie wiksze znaczenie, ni znaczenie posikw w ludziach,

posiaday te oddziay z innej przyczyny: przyniosy one ze sob ducha
zwycistwa, ktrego cofajcym si od Dwiny, Berezyny i Dniepru oddziaom
zaczynao ju brakowa. Obok tych oddziaw, ktre w listopadzie 1918 roku
broniy Lwowa, byy to najlepsze w najnowszych dziejach Polski oddziay pod
wzgldem ducha: patriotyzmu, ofiarnoci i zapau. onierz armii ochotniczej
szed na front ze szkaplerzami na szyi przystpiwszy uprzednio do spowiedzi i
komunii w. Oywiony by duchem mioci ojczyzny i opartej o religi woli
wasnego powicenia, z ktrego usunity jest wszelki pierwiastek
awanturniczoci,'' czy dzy onierskich przygd. Takie wojsko, podobne do
rycerzy wojen krzyowych, oraz do obrocw Czstochowy przed Szwedami,
potrafi dokona o wiele wicej ni kady inny oddzia: potrafi nie tylko samo
walczy z powiceniem i mstwem, ale sta si przykadem. Potrafi tchn
nowego ducha w towarzyszy broni, ju na duchu upadajcych, zniechconych,
lub pragncych si osobicie ratowa.
Powstanie armii ochotniczej (nie bdcej zreszt bynajmniej odrbn
jednostk taktyczn) odrodzio ducha armii polskiej. I to jest pierwsze rdo
sierpniowego zwycistwa wojsk polskich: bo nawet najlepszy wdz i najlepszy
plan nic nie poradzi, gdy armia jest zniechcona oraz pozbawiona wiary.
Ale by jeszcze inny czynnik zwycistwa: dobry plan strategiczny,
umiejtnie, z wytrwaoci i uporem wprowadzony w ycie. O ile w ostatnich
miesicach wojna polsko-bolszewicka bya z naszej strony prowadzona bd na
podstawie planw niesychanie lekkomylnych i nieudolnych (wyprawa
kijowska), bd te cakiem, lub prawie cakiem bezplanowo (odwrt), o tyle
teraz ujta zostaa w plan stanowczy, oraz dobrze obmylany. Plan ten polega na
tym, by pozwoli wojskom bolszewickim zelizgn si pnocnym pasem
Kongreswki ku zachodowi, za wszelk cen jednak nie dopuci, by zdoali oni
zaj Warszaw, lub przej na lewy brzeg Wisy. Gdy za posun si w gb
Polski, ku Warszawie lub dalej na pnocny zachd i odsoni lew flank,
uderzy w t flank skupion mas wojsk przygotowanych nad rzek Wieprz i
odci ich wysunit ku przodowi armi od cznoci z ich tyami. Plan ten,
nakazany rozkazem Naczelnego Dowdztwa z dnia 6 sierpnia (podpisanym
przez gen. Rozwadowskiego), zosta nastpnie uzupeniony pomysem
dodatkowego flankowego uderzenia od strony Modlina14.
14

Owa decyzja z dnia 6 sierpnia jest dzi przedmiotem wielu sporw. Pisudski (Rok 1920, str.
172) pisze, e 2 sierpnia... byem pod wraeniem wieo nieudanej kombinacji, zwizanej z planem
kontrataku spod Brzecia i w pierwszej chwili nie widziaem po prostu adnego rozsdnego
rozstrzygnicia. Dlatego odoy decyzj do dnia 6 sierpnia, ktr to dat uwaa za szczliw
jako rocznic wymarszu legionw w r. 1914. W bezsennej nocy z 5 na 6 sierpnia ostatecznie plan

Plan ten zosta w caoci wykonany. W poowie sierpnia znaczne siy

bolszewickie zaczy szturmowa przedpola Warszawy (okolice Radzymina).
Wojska polskie, gwnie wiee puki ochotnicze, stawiay opr bohaterski,
cielc si na pobojowisku pokotem. Radzymin przechodzi szereg razy z rk do
rk. Mimo gwatownego naporu, oraz stosunkowo sabych si obrony, zasadnicza
linia obronna zostaa utrzymana. Jaki by na tym odcinku nastrj wojsk polskich,
oraz jak suszne jest porwnywanie tych walk z obron Czstochowy przed
Szwedami, czy te z walkami pod Chocimem i Wiedniem, dowodz najlepiej
sowa suchego komunikatu wojennego z dnia 16 sierpnia: Ze szczeglnym
uznaniem naley podkreli bohatersk mier ksidza Ignacego Skorupki,
kapelana z 8 dywizji piechoty, ktry w stule i z krzyem w rku przodowa
atakujcym oddziaom.
Rwnoczenie czoowe grupy bolszewickie, prowadzce najwaniejsz cz
operacji bolszewickich, mianowicie akcj okrania Warszawy od zachodu,
dotary pod Pock, pod Wocawek, poza Dziadowo i Brodnic, niemal pod
Toru i Chemno. Stawiay im czoo sabe oddzlaki polskie, z ktrymi
wspdziaaa ludno cywilna. adnej wikszej grupie bolszewickiej nie
pozwolono si przez Wis przeprawi.
Dnia 15 sierpnia rozpoczo si uderzenie flankowe pod dowdztwem gen.
Sikorskiego od strony Modlina, a dnia 16 sierpnia drugie i gwne uderzenie
flankowe pod dowdztwem Pisudskiego od Wieprza W cigu kilku dni armie
bolszewickie, pomidzy ktre wbiy si klinem wojska polskie, zostay
powiartowane, porozrywane, przycinite do granicy Prus Wschodnich i
wreszcie cakowicie rozbite. W cigu sierpnia oczyszczona zostaa z wojsk
bolszewickich caa niemal Kongreswka, a po przeamaniu we wrzeniu
ostatniego oporu wojsk bolszewickich nad Niemnem (pod Grodnem) oraz w
kontrofensywy obmyli. Noc t opisuje na paru stronnicach: Ciar decyzji by ciarem wprost
przygniatajcym, na dnie bowiem jego lea jak gdyby mus nonsensu strategii, nonsensu rozumu
(str. 180). Ten nonsens zaoenia mczy mnie tak niezmiernie, e doprawdy niekiedy wydawao
mi si, e ze wszystkich ktw co chichocze i kpi ze mnie, gdy nonsens i wyran gupot bior za
podstaw mojej rachuby, czy mojej decyzji str 184). I tak dalej...
Inni pisz o tym o wiele prociej. K. Pomorski (J6zef Pisudski jako wdz i dziejopis, str. 96)
pisze po prostu: Ta przesanka pozwala ze spokojem odrzuci legend samotnej nocy w
Belwederze, w czasie ktrej narodzi si plan bitwy Warszawskiej, wyskoczywszy z gowy Wodza
Naczelnego jak Minerwa z gowy Jowisza. W pracy zbiorowej Genera Rozwadowski (Krakw
1929, str. 88) zawarta jest informacja: W nocy z 5 na 6 sierpnia zjawili si generaowie:
Rozwadowski i Sosnkowski u Naczelnego Wodza, by mu przedoy plan operacyjny do
zatwierdzenia. Po dugiej, oywionej dyskusji Naczelny Wdz zatwierdzi plan gen.
Rozwadowskiego w rannych godzinach dnia 6 sierpnia, przyjmujc tym samym pen
odpowiedzialno.

Zamojszczynie, stao si moliwe ponowne posuwanie si wojsk polskich w

gb kresw ku linii Dmowskiego.
Jaki by duch walczcych oddziaw, oraz jaka bya postawa spoeczestwa co wszystko obok trafnie ujtych rozkazw dowdztwa zadecydowao o
zwycistwie, dowodz nastpujce wycigi z rozkazw i komunikatw
wojskowych:
(Rozkaz gen. Sikorskiego z dn. 28 sierpnia): Jestem dumny, e dowodziem
oficerami, ktrzy dzielc wszelki trud z onierzem, potrafili jak sam widziaem,
prowadzi boso puk do ataku; lej ranni uciekali ze szpitala na wiadomo, e
oddziay ich w cikich znalazy si walkach; ktrzy po odniesieniu miertelnej
rany prosili w odpowiedzi na moje zapytanie o ostatnie zlecenie o opiek nad
rannymi szeregowcami ich oddziaw. Dumny jestem, e pod mymi rozkazami
suyli szeregowcy, ktrzy na chwil przed mierci pytali o wieci z pola bitwy,
a na wiadomo o polskim zwycistwie konali z umiechem na ustach.
(Komunikat z dn. 20 sierpnia): Przy obronie przyczka (w Pocku)
odznaczy si dowdca przyczka major Mocicki, oraz ludno cywilna, ktra
z caym powiceniem i bohaterstwem braa udzia w walkach ulicznych,
ponoszc znaczne straty. (Komunikat z tego dnia): Wszystkie dowdztwa
podkrelaj patriotyczne zachowanie si ludnoci wieo wyzwolonych terenw.
Poszczeglne wsie przyprowadzaj cae partie jecw, walczc skutecznie w
razie napotkanego oporu. (Komunikat z dn. 23 sierpnia): Dowdcy w dalszym
cigu melduj, jednogonie o dzielnej postawie ludnoci cywilnej, ktra chwyta
za bro i walczy obok onierza.
Nic dziwnego, e przy takiej postawie caego narodu dao si osign
zwycistwo i odsun niebezpieczestwo, ktre Polsce zagrozio. A byo to
niebezpieczestwo niemae.
Jak ju pisalimy wyej, bolszewicy rosyjscy nie myleli pierwotnie o
zbrojnych podbojach w Polsce, gdy nie widzieli dla nich realnych warunkw.
Ale bd strategiczny polski, jakim bya wyprawa kijowska, zmieni
pooenie. Armia polska, rozcignwszy si na dugim, sabym froncie, nie tylko
sprowokowaa Rosj do obrony przez dotknicie jej wraliwego punktu, jakim
bya Ukraina, ale stworzya dla bolszewikw pokus ostatecznego rozprawienia
si z Polsk. Rozprawa z Polsk wydaa si wadzom bolszewickiej Rosji, po
dotkliwych klskach wojsk polskich, rzecz moliw. Wojna Rosji z Polsk z
wojny obronnej (o Ukrain) zamienia si w wojn zaczepn.
Rosja miaa w tej wojnie wiele do wygrania. Przez pobicie Polski Rosja
byaby si bezporednio zetkna z Niemcami. A Niemcy, wieo pobite, gotowe
si byy z samym diabem sprzymierzy, byle wzi odwet na Francji.
Niemiecko-ydowscy buruje na Pomorzu (w Dziadowie itp.), witali wojska

bolszewickie z najwikszym zapaem. Nie byo w tym nic niemoliwego, e

Niemcy pocz si z rewolucyjn Rosj i jednym wielkim, rewolucyjnym
rozpdem uderz na Francj. Byoby to zwycistwem rewolucji w Europie i
ukoronowaniem de bolszewickich.
Ale byy jeszcze i inne powody, dla ktrych wadcy Rosji pragnli klski
Polski. Wiadom jest rzecz, e w wywoaniu rewolucji rosyjskiej olbrzymi
rol odegrali ydzi. Rewolucja bolszewicka, bya waciwie prb ydowsk
ujcia wielkiego pastwa w sw wyczn wadz. Dla wielu wybitnych
dziaaczy rewolucyjnych hasa rewolucyjne byy tylko zewntrznym i pozorem,
okrywajcym cele i denia narodowo-ydowskie. Dokonanie przewrotu
bolszewickiego, jak to dzisiaj jest bez wszelkiej wtpliwoci udowodnione,
zostao sfinansowane przez grup wielkich ydowskich bankierw z Nowego
Jorku i zachodniej Europy - najczystszej krwi burujw15. W pocztkowym
okresie rewolucji bolszewickiej na naczelnych stanowiskach w tym rzekomo
midzynarodowym pastwie przewaali ydzi: w kocu 1919 roku na 380
najwybitniejszych komisarzy byo 300 ydw, czyli 78 proc; w 1920 roku na 457
komisarzy 422 ydw, czyli 92 proc, w 1921 roku na 550 komisarzy - 447
ydw, czyli 80%.16.
W masowych mordach narodowcw rosyjskich (w pocztkach rewolucji
rozstrzelano w Rosji - wedug szeroko znanej i czsto cytowanej statystyki - 28
biskupw, 1.219 ksiy, 6.000 nauczycieli 9.000 lekarzy, 54.000 oficerw,
260.000 onierzy, 70.000 policjantw i andarmw, 112.650 wacicieli
ziemskich, 335.250 innych grup inteligencji, 193.200 robotnikw, 815.000
wocian) - chodzio o wyniszczenie tych wszystkich ywiow, ktre jako
opozycja mogyby by niebezpieczne dla rzdw ydowskich. Dzisiaj,
ewolucyjnie, Rosja bolszewicka w pewnym stopniu si ju odydzia - ale w
roku 1920 bya waciwie pastwem ydowskim.
Ot pastwu ydowskiemu nie mogo nie zalee na podboju Polski, skoro
tylko zjawia si ku temu moliwo. Polska jest najwikszym zbiornikiem
ydostwa na wiecie - Polska wicej ni jakikolwiek inny kraj jest przedmiotem
ydowskich apetytw zaborczych. Tote inwazja bolszewicka w Polsce, to bya
nie tylko wojna pastwa rosyjskiego w obronie Ukrainy i nie tylko wojna partii
bolszewickiej o zrewolucjonizowanie wiata. To bya w znacznym stopniu wojna
ydowska o opanowanie dla narodu ydowskiego ziemi, najwicej poza
Palestyn nard ten obchodzcej. Wraz z wojskami bolszewickimi jecha do
15
16

Blisze szczegy patrz: H. Rolicki, Zmierzch Izraela, wyd. I, str. 384-386.

Werner Sombart: Der proletarische Sozialismus, tom II, 1924, str. 299, (cytuj za Janem
Kucharzewskim Od biaego caratu do czerwonego. Tom VI, Rzd Aleksandra III, str. 49).

Polski rzd bolszewickiej Polski, zoony prawie wycznie z ydw. Ludno

ydowska w Polsce wspdziaaa z armi bolszewick. - W komunikacie z dnia
11 sierpnia zawarta jest wiadomo: Stwierdzono w tym okrgu (pod
Dubienk), e walczy po stronie bolszewickiej oddzia ochotniczy ydowski z
Wodawy. Za komunikat z dnia 24 sierpnia donosi: Po zajciu przez I
dywizj Legionw w dniu 22 bm. Biaegostoku, trway w samym miecie jeszcze
przez 20 godzin zacieke walki uliczne z przyby na pomoc z Grodna 55
dywizj sowieck i miejscow ludnoci ydowsk, ktra wydatnie zasilaa
szeregi bolszewickie. Prof. W. Sobieski podaje17, e w czasie cofania si
genera Szeptycki, trzykrotnie przysya do Naczelnego Dowdztwa WP raporty
o zdradzie oficerw ydw, za pod Radzyminem batalion wartowniczy,
skadajcy si z ydw, przeszed na stron bolszewikw.
Gdyby bolszewicy zdobyli Polsk - wszystko, co jest w narodzie polskim
narodowo-wiadome, zostaoby wystrzelane, pozostaa za bierna masa ludowa
staaby si pognojowiskiem dla nowego na ziemi polskiej ycia: ycia
ydowskiego. Byoby to wielokrotnie wiksz klsk od rozbiorw, ktre
zniszczyy pastwo polskie, ale nie wytpiy ycia polskiego. Byaby to bodaj
klska ju nie do powetowania.
Charakterystyczny jest ton alu i rozczarowania, z jakim ydowsko-woski
autor, Malaparte18 opisujcy dni sierpniowe 1920 roku w Warszawie, wspomina
o kilkusettysicznej masie ludnoci ydowskiej w samym miecie, spragnionej
wolnoci, zemsty, wadzy, ktra moga przez zrobienie wwczas rewolucji,
wbi polskiej armii n w plecy - i na zrobienie tego zdoby si nie potrafia...
Zwycistwo nad Wis - zwycistwo, ktre byo tak wielkie, a osignite
zostao w warunkach tak trudnych, e bez opieki Opatrznoci nie byoby
moliwe - nie tylko uratowao ono odzyskan niepodlego pastwa polskiego,
nie tylko uratowao Europ i cywilizacj zachodni przed zalewem rewolucji, ale
uratowao nard polski przed zagad19.
17

Dzieje Polski, t. III, str. 232.

18

Malaparte, La technique du coup d'etat, Pary, przekad z woskiego, str. 121-123.

19

W zwizku ze spraw inwazji bolszewickiej naley tu poruszy otoczone gstym oparem sporw
zagadnienie: komu z wodzw armii polskiej zwycistwo to jest do zawdziczenia.
Usilnie kolportowana jest z pewnych stron teza, e wyczne autorstwo zarwno planu bitwy, jak
i jej wykonania, naley do Jzefa Pisudskiego. Tez te wysuwa przede wszystkim sam Pisudski w
ksice Rok 1920. (Ksika ta napisana jest co prawda takim tonem i metod, ktre same przez
si podrywaj do tej ksiki zaufanie krytycznego czytelnika i ktre j w porwnaniu do dzie
innych wojskowych pisarzy w Europie jaskrawo, a ujemnie wyrniaj. Ju sam tylko styl,
niepowany, chaotyczny, z zarazem peny powtarzajcych si niemal na kadej stronicy, w dziele
wyszego wojskowego zupenie niestosownych wyrae, takich jak: komiczny, komizm, wesoy,

miaem si, mieszny, dziwaczny, komedia, nie mogem czyta bez umiechu, nonsens, kpiny,
bujna wyobrania, zabawny, wszystkie dziwada strategiczne, jaki bubek, niepikne piknoci,
pajac, bajki, idiotyzm itd. - budzi do tej ksiki nieufno. Nieufno ta pogbia si, gdy si
zauway nierycerskie obelgi i drwiny pod adresem Tuchaczewskiego i Siergiejewa, przeciwnikw
bd co bd przez dugi czas zwyciskich i godnych szacunku, oraz nie tylko nie rycerskie, lecz po
prostu niemskie prby przerzucenia swoich wasnych win i bdw na barki podwadnych, np. gen.
Szeptyckiego. a obok tego niesmaczne samochwalstwo, wyraajce si np. w wyraeniach moje
zwycistwo zamiast nasze, czy polskie itp. Wreszcie do reszty traci czytelnik zaufanie, gdy
rozejrzawszy si w chaotycznej budowie dziea, dostrzee, e widnokrg autora bynajmniej caoci
operacji 1920 roku nie obejmuje, e np. w pamitnych dniach sierpniowych niemal zamyka si w
granicach operacji znad Wieprza, e zatem nie jest on bynajmniej widnokrgiem istotnego,
trzymajcego w rku wszystkie nici akcji Wodza Naczelnego).
Tez t uporczywie popieraj rozmaite urzdowe wydawnictwa, ogoszone po roku 1926.
Istnieje jednak rwnie i inna, mniej gono obwoywana, ale robica wraenie zgodniejszej z
historycznymi faktami teza, wedug ktrej gwna zasuga zwycistwa naley do gen.
Rozwadowskiego. Wedug tezy tej opracowane zostay dwa plany: plan cofnicia si za Wis
(autorstwa podobno francuskiego gen. Weyganda), oraz plan gen. Rozwadowskiego. Rola
Pisudskiego ograniczya si tylko do dokonania midzy tymi dwoma planami wyboru na korzy
gen. Rozwadowskiego. Rwnie i w wykonaniu planu gen. Rozwadowski odegra wedug tej tezy
rol gwn. Rola Pisudskiego jako dowdcy w bitwie o Warszaw, ograniczya si w gruncie
rzeczy tylko do dowodzenia grup uderzeniow Wieprza. Byo to zadanie wdziczne i efektowne,
ale stosunkowo atwe: o wiele trudniej byo wykona nie mniej wane zadanie uporczywej obrony
na odcinkach frontu, wysunitych dalej na pnoc i zachd, a zwaszcza zadanie kierownictwa
oglnego, ktre spoczywao na gen. Rozwadowskim, a ktrego Pisudski cakowicie si pozby.
Ktra z tych dwch tez, okoo ktrych rozwina si ju obfita, lecz w znacznej mierze
przemilczana literatura, odpowiada dziejowej prawdzie - niechaj hstoria osdzi. Naley tylko
zaznaczy, e pokolenie wspczesne z wypowiedzeniem wyroku ju si pospieszyo: po
zwycistwie Pisudski przybra tytu marszaka (nominacj zaatwiono w formie ofiarowania tego
tytuu przez korpus oficerski), za gen. Rozwadowskiemu przyznano Virtuti Militari tak niskiego
stopnia, e uzna za stosowne go nie przyj. Czytelnikom, pragncym zapozna si bliej z rol
Pisudskiego w caej w ogle wojnie polsko-bolszewickiej, a take z kierownicz rol gen.
Rozwadowskiego w bitwie warszawskiej, mona zaleci zapoznanie si z ksik wyszego
wojskowego, kryjcego si pod pseudonimem Karol Pomorski: Jzef Pisudski jako wdz i
dziejopis. Warszawa 1926 (przed majem). Wiele rwnie danych (m. in. facsimile niektrych
odrcznie przez gen. Rozwadowskiego sporzdzonych rozkazw, wydanych przez niego w
charakterze faktycznego naczelnego wodza) znale mona w pracy zbiorowej pt. Genera
Rozwadowski. (Krakw 1929, skad gwny w Ksigarni Krakowskiej). Dla lepszego jeszcze
uwypuklenia pewnych faktw podajemy tu jeszcze kilka wysoce charakterystycznych cytat z Roku
1920 Pisudskiego.
(Str. 185) Umiechaa mi si ta myl skdind, (aby wyjecha nad Wieprz) by w czasie
decydujcej operacji nie by staym obiektem nacisku mdrkujcej trwogi i rozumkujcej
bezsilnoci. (To znaczy uciec przed trudem podtrzymywania innych na duchu - co jest wszak
jednym z zada Naczelnego Wodza). (Str. 193) Wyjedaem (12 sierpnia) peen poczucia
nonsensu i nawet pewnego wstrtu do siebie, e dla tchrzostwa i niemocy polskiej musiaem
zaprzeczy wszelkiej logice i wszelkim zdrowym prawom wojny.

(Str. 198) Dnia 16 rozpoczynaem atak, o ile w ogle atakiem nazwa to mona. Lekki i bardzo
atwy bj prowadzia przy wejciu 21 dywizja... Gwn zagadk, ktr chciaem sobie
rozstrzygn, bya tajemnica tak zwanej mozyrskiej grupy. Waciwie nie byo jej wcale, oprcz 57
dywizji: lecz taki wynik rozumowa przeczy najzupeniej dotychczasowym, przez miesic cay
wykuwanym z dnia na dzie wraeniom, jakie posiadaem. Przecie bya to jaka apokaliptyczna
bestia, przed ktr cofay si przez miesic liczne dywizje. Wydawao mi si, e ni. Jako wynik,
do ktrego doszedem, by pogld, e czeka mnie gdzie jaka zasadzka.
(Str. 199) Dzie 17 sierpnia nie przynis mi adnego wyjanienia tych zagadek. Szukaem go
teraz na prawym skrzydle. Spdziem znowu dzie cay w samochodzie, szukajc ladw tajemnicy
i cho pozoru zasadzek. Dobrze popoudniu zastaem w ukowie dowdc 21 dywizji wraz z jego
sztabem, festynujcego wesoo po tak wspaniaym marszu. Gdy dowdcy brygad i niektrych
pukw mnie otoczyli przy stole, wszyscy w jeden gos twierdzili, e waciwie nieprzyjaciela nie
ma.
(Str, 200) Gdym pod wieczr wraca ku zachodowi po piknej szosie od ukowa w stron
Garwolina i minem okolice elechowa, gdzie spotkaem tyy 16 dywizji, idce na Kauszyn,
wydawao mi si, e jestem gdzie we nie, w wiecie zaczarowanej bajki. Nie rozumiaem
waciwie, gdzie jest sen, a gdzie prawda.
(Str. 200-201) Pod tymi wraeniami przyjechaem do Garwolina. Pamitam, jak dzi t chwil,
gdy pijc herbat obok przygotowanego do snu ka, zerwaem si na rwne nogi, gdym wreszcie
usysza odgos ycia, odgos realnoci, guchy grzmot armat, dolatujcy gdzie z pnocy. Wic
nieprzyjaciel jest! Wiec nie jest on jak uud!... Jeszcze uoywszy si do snu, raz po raz gow z
poduszki unosiem, by sprawdzi swoje wraenie. Guchy gos armat miarowo, zwolna wstrzsa
powietrze, mwic mi o boju, prowadzonym bez nerww, spokojnie, ze spokojnie odbijanym
taktem... Dnia 18 sierpnia, gdym rano zerwa si ze snu, armaty ju nie gray; bya zupena cisza.
Zdecydowaem si zaraz pojecha, sprawdzi sytuacj. Nigdy nie zapomn dziwnego wraenia,
gdym bez adnych przeszkd przyjecha do Kobieli i zasta w dworku przy szosie tylko tyy 14
dywizji i wiadomo o tym, e dywizja ta bj w nocy toczya i ruszya pospiesznym marszem ju do
Miska.
Oryginalny to zaprawd widok - tego wodza, w cigu paru dni szukajcego na prno
nieprzyjaciela i spodziewajcego si zasadzki - a gdy wreszcie huk armat powiadamia go, e
nieprzyjaciel si odnalaz, nie prbujcego nawet sprawdzi natychmiast, jak si sytuacja
przedstawia, lecz kadcego si spokojnie do ka! Gdyby nie to, e nieprzyjaciela nie byo nawet operacja znad Wieprza moga si bya przy takim dowdcy skoczy katastrof. C tu
mwi o caoksztacie bitwy na caym froncie! Po prostu, trzeba stwierdzi, e tym caoksztatem
bitwy Pisudski nie kierowa.
Jake inaczej wyglda w podobnych warunkach gen. Rozwadowski! Gen. Rozwadowski przez
cay czas bitwy nad Wis objeda stale poszczeglne odcinki frontu, wrd gradu kul wydawa
dyspozycje, przesuwa odwody, zarzdza natarcia swoim systemem ze sioda, a nie od zielonego
stolika, daleko za frontem. Zielony stolik, to jest robot sztabow, zostawia sobie na nocne
godziny (Gen. Rozwadowski, praca zbiorowa, str. 98).
Naley tu si ponadto rozprawi z pewnym szerzonym przez sanacj zarzutem pod adresem
obozu narodowego. Z zarzutem, e jakoby obz narodowy przypisuje zwycistwo warszawskie
przysanemu przez Francj sztabowcowi, generaowi Weygand. W istocie nigdy obz narodowy
tego nie czyni. Gen. Weygand ma zasugi pozytywne i niemae, jako fachowy wojskowy doradca i

Po zwycistwie warszawskim przyszo dodatkowe zwycistwo pod Grodnem

w bitwie o lini Niemna. Grodno zdobyte zostao dnia 25 wrzenia. W
padzierniku wojska polskie dotary pod mury Miska. Spora cz kresw
zostaa odzyskana.
Nie wszystko jednak zostao odzyskane: wojska polskie nie wkroczyy do
Miska, nie dotary do Berezyny i nie posuny si zbyt gboko na pnoc - tym
samym daleko bdc od dotarcia do Dwiny.
Ale kraj by zmczony - po wielkim wysiku i wielkim upucie krwi, a take
po wielkim wycieczeniu gospodarczym i finansowym, nieodzownie
potrzebowa pokoju. Jak wiele Polsk kosztowao niepotrzebne przeduenie
wojny po pierwszej, uczynionej przez bolszewikw prbie zawarcia pokoju,
dowodz cyfry strat w ludziach, obliczone przez wojskowe biuro historyczne. W
czasie caej wojny (od listopada 1918 do padziernika 1920) armia polska
stracia 251.329 oficerw i onierzy. Z tego jednak do kwietnia 1920 r., tj. do
chwili gdy pokj mg ju by zawarty - tylko 67.083. To znaczy, e rozpoczta
w kwietniu wyprawa kijowska, oraz bdca jej bezporednim skutkiem inwazja
bolszewicka kosztowaa Polsk strat blisko 200.000 oficerw i onierzy, a wic
trzy razy wicej, ni cay pozostay okres prowadzonych przez odbudowan
Polsk wojen.
Przedsiwzito pierwsz prb rokowa z bolszewikami, gdy byli oni jeszcze
nad Wis - a 21 wrzenia rozpoczto ostateczne rokowania w neutralnej Rydze.
Ale nie byy to ju rokowania tak atwe, jakby mogy byy by siedem
miesicy wczeniej. Wojska polskie nie stay ju na linii Dmowskiego, dua
cz ziem, objtych t lini, znajdowaa si w rku rosyjskim. A niektrych
ziem, objtych t lini i nawet zajtych ponownie przez wojska polskie (okrg
Kamieca i Poskirowa), Polska si ju poprzednio zrzeka (w ukadzie z
Petlur).
Gdyby rokowania w Rydze prowadzone byy przez czowieka na miar
Dmowskiego - zapewne i w tych pogorszonych warunkach daoby si wiele
rzeczy uratowa. Ale niestety, polska delegacja pokojowa w Rydze dobrana
zostaa w sposb niezbyt szczliwy. Wyoni j z pord siebie sejm - skad jej
uoony zosta wedug klucza partyjnego. Na czele delegacji stan
przedstawiciel lewicy, ludowiec, Jan Dbski, - czowiek w sprawach polityki
za te zasugi naley mu si z naszej strony wdziczno. (Nawiasowo mwic, ze strony niektrych
czynnikw polskich traktuje si go teraz w sposb, urgajcy nie tylko tej wdzicznoci, ale po
prostu najelementarniejszej kurtuazji). Ale zasuga zwycistwa nad Wis gen. Weygandowi si nie
naley i on sam przed przypisywaniem mu jej usilnie si broni. W istocie to nie obz narodowy
przypisywa mu zwycistwo, ale pewne kola bezpartyjne - te same, lub takie same, ktre potrafi
zasug odbudowania niepodlegoci przypisywa nie polityce polskiej, ale... Wilsonowi.

polsko-rosyjskiej, a zwaszcza w sprawie wschodnich granic Polski, zupenie

niekompetentny i nie majcy ustalonych pogldw. Przedstawicielem
sejmowego Zwizku Ludowo-Narodowego - partii, wyraajcej kierunek
narodowy - zosta prof. Stanisaw Grabski, polityk wprawdzie zasuony i ju od
paru dziesitkw lat nalecy do obozu narodowego (mimo, e dawniej by
wybitnym dziaaczem socjalistycznym)20 - jednak zajmujcy w caym szeregu
spraw stanowisko nieco odrbne, a w szczeglnoci rnicy si z Dmowskim w
pogldach na spraw granic wschodnich (np. przeciwny przyczeniu Miska do
Polski). Nie brak byo w skadzie delegacji rwnie i zwolennikw programu
federalistycznego, a midzy innymi nalea do niej i osawiony Leon
Wasilewski.
Delegacja ta przeprowadzia z bolszewikami rokowania, ktrych wynikiem
bya linia graniczna, taka jak mamy obecnie21 21).
Dnia 12 padziernika 1920 roku podpisany zosta rozejm, w ktrym linia
graniczna ustalona zostaa w sposb tymczasowy. W dniach nastpnych zgodnie
z warunkami tego rozejmu wojska bolszewickie cofny si na pnocy,
pozwalajc wojskom polskim zaj obszerny pas ziemi a ku Dwinie. W
zamian za to, wojska polskie cofny si na poudniu i w centrum, oddajc
Kamieniec Podolski, Poskirw, Suck i skrawki ziemi koo Miska.
Dnia 18 marca 1921 roku podpisany zosta pokj ostateczny, ktry do linii
rozejmowej wprowadzi jedynie drobne poprawki. Tak wic w stosunku do linii
Dmowskiego, ktr mona byo uzyska, gdyby nie byo wyprawy kijowskiej,
ponielimy straty olbrzymie.
Dyneburg, Iukszta, Dryssa, Poock, Misk, Bobrujsk, Borysw, Suck,
Mozyrz, Starokonstantynw, Poskirw, Kamieniec - nie nale do Polski.
Cae szczcie - e naley reszta. Jeeli idzie o Maopolsk Wschodni, oraz
o dzisiejsze wojewdztwa: Woyskie, Poleskie, Nowogrdzkie, Wileskie i
cz Biaostockiego - nie weszy one w skad adnej Ukrainy, Litwy i Biaorusi,
lecz przyczone zostay do Polski.

20
21

Dzi zwalcza on obz narodowy.

Jak si to stao, e nie osignlimy w Rydze niektrych przynajmniej odcinkw linii

Dmowskiego (np. na Biaejrusi), wyjania moja dyskusja z prof. Grabskim na lamach Myli
Narodowej w pocztkach 1933 r.

OSTATNIE SPRAWY SPORNE NA ZACHODZIE

Traktat wersalski nie wszystkie sprawy na zachodzie zaatwi. Sprawa
Grnego lska i poudniowej czci Prus Wschodnich, a take szereg spraw
spornych z Czechosowacj, miay by zaatwione w drodze glosowania
ludnoci. Sprawa ustalenia szczegw ustroju wolnego miasta Gdaska miaa
by zaatwiona w drodze dodatkowych rokowa. Na zaatwieniu tych wszystkich
spraw spornych zaciya w sposb bardzo szkodliwy wyprawa kijowska i jej
skutki.
Sprawa gosowania (plebiscytu) w Prusach Wschodnich zaatwiona zostaa
najwczeniej. Gosowanie odbyo si dnia 11 lipca 1920 roku, - akurat w tej
samej chwili, w ktrej bolszewicy rozpoczynali swj zwyciski pochd na
Warszaw.
Plebiscyt wschodnio-pruski obj dwa okrgi: cay obwd regencyjny
Olsztyski z powiatem Oleckowskim obwodu Gbiskiego (12.395 kilometrw
kwadratowych o 577.000 ludnoci, w czym wedug niemieckiego spisu ludnoci
z 1910 roku 292.418 Niemcw 1 243.888 Polakw, a wedug uczciwiej
przeprowadzonego spisu z roku 1905 nawet 259.732 Niemcw i 287.562
Polakw, to znaczy Polakw wicej ni poow), oraz spore terytorium,
wykrojone z obwodu regencyjnego Kwidzyskiego (2.443 kilometrw
kwadratowych o ludnoci 164.183 gw, w czym wedug spisu z 1910 roku
135.234 Niemcw i 23.818 Polakw).
Wygranie sprawy plebiscytu wschodnio-pruskiego w caoci nie byo rzecz
moliw wobec znajdowania si na obszarze plebiscytowym wielkich mas
ludnoci niemieckiej, oraz wobec nieuwiadomienia narodowego niektrych
odamw ludnoci polskiej (Mazurzy-ewangelicy). Ale byo tam moliwe
zwycistwo w niektrych okolicach, co by dao Polsce due zdobycze
terytorialne i pozwolio przynajmniej cz obszaru plebiscytowego do Polski
przyczy. Jednak na to, aby zwycistwo osign, trzeba byo powici wiele
wysikw. Kade wybory pocigaj za sob koszta, - tym bardziej gosowanie o
tak wielkim znaczeniu. Tymczasem na plebiscyt wschodnio-pruski Polska
pienidzy nie dawaa prawie wcale, -rzeczy najtrudniejsze robione tam byy
sabym wysikiem spoecznym. Wojna, niepotrzebnie przeduona, pochaniaa
tyle pienidzy i ludzi, e na plebiscyt wschodnio-pruski rzeczywicie rodkw
nie byo - a poza tym polskie wadze centralne z naczelnikiem Pisudskim na
czele nie okazyway sprawie plebiscytu najsabszego nawet zainteresowania i nie
robiy nawet tego, co robi w wczesnych warunkach mogy. Tote obszar
plebiscytowy, pozostawiony wasnemu losowi i Niemcom, zosta tak przez
Niemcw zdawiony, e o swobodnym wyraeniu woli ludnoci nie mogo by

mowy. Gosy dla Niemcw faszowano masowo, cae wsie polskie bezprawnie
gosu pozbawiono, dziaaczy polskich bito, albo mordowano. A z polskiej strony
adnego przeciwdziaania nie byo1. W dodatku stan wojenny w Polsce sprawia,
e nawet wielu Polakw z pord obojtniejszej ludnoci wolao gosowa za
Niemcami, ni naraa si na niebezpieczestwa i trudy nowej wojny, grocej
samemu istnieniu Polski i nawet u ludzi najlepszych zaczynajcej budzi
zwtpienie.
Nic wic dziwnego, e plebiscyt - bezkarnie faszowany, a odbywajcy si w
najgorszej chwili polskich niepowodze wojennych - sta si nasz druzgocc
klsk. W okrgu olsztyskim, w ktrym Polakw byo z gr wier miliona, a
pado za Polsk 7.924 gosy, a za Niemcami 363.159 (9 wsi z wikszoci polsk
i 1.695 miejscowoci z wikszoci niemieck). W okrgu kwidzyskim, w
ktrym Polakw byo okoo 25.000 - pado za Polsk 7.947 gosw, za
Niemcami 105.004 gosy (27 wsi z wikszoci polsk, 371 miejscowoci z
wikszoci niemieck, 1 wie o rwnej iloci gosw). Plebiscyt da Polsce
zaledwie kilka wiosek - a mg by da cae spore obszary.
Znacznie lepiej posza sprawa na Grnym lsku. Bya to dzielnica rozlega,
zamieszkana w zwartej masie przez ludno polsk, przewanie dobrze
narodowo uwiadomion. Wedug niemieckiego spisu ludnoci z r. 1910 yo na
Grnym lsku 2.195.709 gw ludnoci, w czym 1.258.138 Polakw i tylko
871.773 Niemcw. Gdyby w kocu roku 1918 wybucho na Grnym lsku
polskie powstanie - losy Grnego lska byyby podobne do losw
Poznaskiego; mniej wicej cay Grny lsk znalazby si w granicach Polski.
Niestety, powstanie to wybuchn nie mogo: dla jego powodzenia konieczne
byo poparcie z Kongreswki, a poparcia tego wwczas brako.
Mimo to, nawet w drodze rokowa dyplomatycznych udao si pierwotnie
spraw Grnego lska zaatwi pomylnie; wedug pocztkowej redakcji
traktatu wersalskiego, cay Grny lsk z wyjtkiem kilku zupenie
zniemczonych powiatw, gdzie yo okoo 250.000 Niemcw, 50.000 Czechw i
tylko 10.000 Polakw, mia zosta przyczony do Polski.
Ale popierajce Niemcw na kongresie wersalskim wpywy masoskoydowskie zdoay to postanowienie kongresu obali; w redakcji ostatecznej
postanowiono obszar pierwotnie przyznany Polsce podda gosowaniu. By to
fakt bardzo niepomylny: gosowanie w kraju, rzdzonym dotd przez Niemcy, z
atwoci mogo zosta sfaszowane przez stronnicze jego przeprowadzenie.
1

Interesujcym obrazkiem, dajcym pojcie o warunkach w jakich si plebiscyt odbywa, oraz o

obojtnoci polskiego rzdu, (a zwaszcza Naczelnika Pisudskiego), jest broszura Anny
ubieskiej: Moje wspomnienia z plebiscytu na Warmii, Warszawa 1932 r.

Wobec tej niepomylnej wiadomoci, zdecydowano si, cho w

niekorzystnych warunkach, na powstanie. Wybucho ono w sierpniu 1919 roku.
Tym razem nie brak byo niejakiego poparcia zza kordonu. - Ale nie byy to ju
czasy z przed p roku. Niemcy zaczy si ju podnosi z upadku i miay teraz
dosy si po temu, by z powstaniem w dzielnicy, bdcej pod ich wadz, z
atwoci sobie poradzi. Powstanie zostao krwawo i okrutnie stumione.
Z pocztkiem roku 1920 zjechay na Grny lsk wadze koalicyjne:
francuskie, woskie i angielskie, ktre miay gosowanie przeprowadzi. Wrd
wadz tych tylko Francuzi sprzyjali Polakom. - Wosi i Anglicy, tak samo jak i w
Prusach Wschodnich, jawnie sprzyjali Niemcom i popierali wszelkie na ich rzecz
naduycia. Ta bya tylko rnica w porwnaniu do Prus Wschodnich, e
gosowanie miao si tu odby pniej.
Okazao si to o tyle korzystniejsze dla Polski, e skutki nieudanej wyprawy
kijowskiej i inwazji bolszewickiej nie wywary na gosowanie grnolskie
wpywu. W czasie, gdy wojska bolszewickie podchodziy pod mury Warszawy,
Niemcy usiowali urzdzi na Grnym lsku powstanie, ktre by usuno
wadze koalicyjne i bez gosowania powrcio Grny lsk Niemcom. Na
powstanie to Polacy odpowiedzieli przeciwpowstaniem (drugie powstanie
lskie), ktre odparo zamach oddziaw niemieckich i poparo wadze
koalicyjne. Powstanie to, mimo, e rzecz prosta nie byo jeszcze ostatecznym
zwycistwem w sprawie lskiej, przynioso jednak wiele dodatnich skutkw, a
przede wszystkim zapewnio Polakom nieco wikszy wpyw na przeprowadzenie
gosowania.
Gosowanie odbyo si dnia 20 marca 1921 roku. Z uwagi na wielk warto
grnolskiego zagbia przemysowego, Niemcy przywizywali do plebiscytu
grnolskiego olbrzymie znaczenie i rzucili na szal rozgrywki maksimum
zarwno rodkw materialnych jak rozporzdzalnych wpyww politycznych.
Najwikszym naduyciem niemieckim byo sprowadzenie na gosowanie okoo
200.000 t.zw. emigrantw - ludzi rzekomo urodzonych na Grnym lsku,
lecz przebywajcych stale w Niemczech, z Grnym lskiem niczym nie
zwizanych i usposobionych cakowicie po niemiecku. Znaczna liczba tych ludzi
w istocie nawet si na Grnym lsku nie urodzia, lecz zaopatrzona bya w
metryki, sfaszowane przez niemieckie urzdy stanu cywilnego. Wobec tego
naduycia strona polska bya zupenie bezsilna.
Ale wysiek organizacyjny i agitacyjny po stronie polskiej by tak wielki,
rodki dostarczone przez Polsk na akcj plebiscytow tak powane (byo to ju
po zakoczeniu wojny - Polsk byo ju na ten wysiek sta) - a kierownictwo
akcji plebiscytowej, znajdujce si w rku syna ziemi grnolskiej, b. posa do
parlamentu niemieckiego Wojciecha Korfantego, tak umiejtne, e plebiscyt uda

si nie najgorzej. Oglne zwycistwo naleao wprawdzie do Niemiec (inaczej

by nie mogo wobec 200.000 gosw ludzi, sprowadzonych spoza lska, oraz
wobec odwiecznych wpyww politycznych, jakimi niemczyzna na lsku
rozporzdzaa) - ale czciowe sukcesy polskie byy bardzo powane.
Za Niemcami pado 706.820 gosw (59,6%), za Polsk 479.414 gosw
(40,4%). Wikszo niemieck osigno 845 wsi i miast (55%), wikszo
polsk 691 wsi i miast (45%). W siedmiu powiatach glosy polskie osigny
wikszo (Pszczyna 74,2% polskich gosw, Rybnik 65,2%, Tarnowskie Gry
61,6%, Bytom 59,1%, Gliwice 57,5%, Katowice 55,6%, Strzelce 50,7%). W
dziewiciu powiatach wikszo osignli Niemcy (Zabrze 48,9% gosw
polskich, Lubliniec 47,0%, Racibrz 41,3%, Olesno 31,8%, Opole 30,5%, Kole
25,1%, Prudnik 11,9%, Kluczbork 4,0% i Gupczyce 0,4%). We wszystkich
szeciu wielkich miastach (wydzielonych z powiatw) Niemcy mieli wikszo
Krlewska Huta 25,3% gosw polskich, Bytom 25,3%, Gliwice 21,1%,
Katowice 14,6%, Racibrz 9,0% i Opole 5,2%).
Rozlegy obszar Grnego lska mia wikszo niemieck, ale mimo to
wyranie zarysowao si na lsku terytorium, na ktrym w wikszoci znalazy
si gosy polskie. Bya to caa niemal prawobrzena cz Grnego lska z
wyjtkiem okolic Kluczborka. Na obszarze tym na wsi, gosy polskie byy w
druzgoccej przewadze, a nawet po cznym zliczeniu gosw wiejskich i
miejskich, wikszo bya polska (443.409 gosw za Polsk, 404.883 za
Niemcami - zatem 52,3% gosw za Polsk). Obszar ten obejmowa miasta:
Bytom, Krl. Hut, Katowice i Gliwice, oraz powiaty: Rybnik, Pszczyn,
Katowice, Bytom, Zabrze, Gliwice, Tarnowskie Gry, Lubliniec i Strzelce w
caoci, Racibrz, Kole i Olesno w poowie i Opole w drobnej czstce2.
2

Na pozostaym obszarze, obejmujcym lsk zaodrzaski, oraz pnocn cz lska

prawobrzenego, pado za Polsk 36.005 gosw (10,7%) i za Niemcami 301.937 gosw (89,3%).
W zwizku ze spraw trzeciego powstania na lsku naley stwierdzi, e grupa biorcych udzia
w powstaniu ochotnikw z Kongreswki i Maopolski z pniejszym wojewod Grayskim na
czele, usilnie dya do przerzucenia powstania rwnie i poza obszar linii Korfantego. Byo to
denie zasugujce na sympati z punktu widzenia dzielnoci wojskowej - ale w wysokim stopniu
szkodliwe politycznie. Korfanty zupenie susznie do urzeczywistnienia tego denia nie dopuci, z
czego obecnie niedowarzone umysy czyni mu zarzut. Trzecie powstanie miao polityczny sens
tylko jako manifestacja, popierajca wol ludnoci ujawnion w glosowaniu i wywierajca t drog
wpyw na przebieg rokowa dyplomatycznych. Samodzielnego znaczenia wojskowego walki
powstacze nie posiaday z tego wzgldu, e nie byy w nich zaangaowane regularne siy
wojskowe obu pastw, lecz tylko siy zaimprowizowanych, miejscowych oddziaw ochotniczych.
Gdyby wojska powstacze zdobyy, tak jak tego chcieli ochotnicy-Pisudczycy, cay Grny lsk pastwa koalicji niewtpliwie upowaniyby pastwo niemieckie do stumienia powstania przy
pomocy regularnej armii niemieckiej - co ju byo niemal postanowione. Wwczas ju nie litera

Rzd polski zgosi wic danie przyczenia caego tego obszaru - wzdu
linii, zwanej lini Korfantego - do Polski.
Ale wpywy Niemiec, oraz popierajcej Niemcw midzynarodowej
finansjery ydowskiej i masonerii, przeciwstawiy si temu daniu. Rzekomo w
imi obrony praw duych miast grnolskich, ktre opowiedziay si za
Niemcami, a ktre to miasta proponowana granica oddaaby Polsce. Wyoniony
zosta projekt przyznania Polsce tylko powiatw Rybnickiego i Pszczyskiego i
oddania caej reszty Grnego lska Niemcom.
Wojciech Korfanty odpowiedzia na ten projekt - powstaniem. Zrzek si on
godnoci przedstawiciela rzdu polskiego i ogosi si wodzem powstania. Celem
powstania byo objcie si tego obszaru, ktry ujawni w gosowaniu wol
naleenia do Polski.
Powstanie wybucho dnia 3 maja 1921 roku - i objo od razu cay
prawobrzeny lsk a po lini Korfantego. Uformowaa si silna armia
powstacza, przeciwko ktrej wystpia od razu taka armia powstacza
niemiecka, uformowana - przy silnym dopywie ochotnikw z Niemiec - na
lsku lewobrzenym. Okupacyjne oddziay koalicyjne zachoway wzgldn
neutralno. Przez czas duszy utrzymywa si front bojowy, przebiegajcy
mniej wicej wzdu linii Korfantego - dopiero zwyciska dla Niemiec bitwa pod
gr w. Anny nad Odr (21 maja) nieco polskie oddziay z tej linii zepchna.
Walki powstacze zakoczyy si rozejmem, po ktrym w mudnych
rokowaniach dyplomatycznych nastpi kompromis. Niestety nie byy to ju
czasy Wersalu, gdy na czele polskiej dyplomacji sta polityk tej miary, co Roman
Dmowski i gdy zreszt i Niemcy znajdoway si w szczytowym punkcie swego
politycznego osabienia. Osignity kompromis nie by dla Polski zbyt
korzystny: do bezspornie Polsce przyznawanych powiatw Pszczyskiego i
Rybnickiego doda wprawdzie powiat Katowicki, cz Lublinieckiego i
Tarnogrskiego, skrawki Raciborskiego, Zabrskiego, Bytomskiego, i
Gliwickiego, oraz miasta Katowice i Krlewsk Hut - ale za to pozostawi przy
Niemczech - prcz powiatw i miast, ktre gosoway za Niemcami - powiaty
traktatw, ani nie akcja poredniczca pastw koalicji chroniaby nasze prawa na lsku, lecz sia
zbrojna. A w wczesnych warunkach regularna wojna polsko-niemiecka byaby si skoczya nasz
nieuchronn klsk.
Niepodobna poza tym nie przyj ze zdziwieniem tej nagej gorliwoci Pisudczykw w walce o
lsk wobec ustosunkowania si do sprawy lska caego ich obozu - ustosunkowania, ujawnionego
chociaby w stynnem przemwieniu Pisudskiego w Katowicach w dniu 28 sierpnia 1922 roku, w
ktrym stwierdzi on, e o przyczeniu lska do Polski nigdy nie marzy (Powiedzia dosownie co
nastpuje: .Najmielsze marzenia zatrzymyway si przed ni (tj. przed granic lska) jak przed
murem nieprzebytym, sny nawet nie mogy si osta wobec - zdawaoby si - oczywistej
niemonoci. Patrz J. Pisudski: .Pisma, mowy, rozkazy, tom V, str. 302).

Gliwicki, Strzelecki i Bytomski z wikszoci polsk, oraz rwnie posiadajce

wikszo polsk skrawki powiatw: Kozielskiego, Raciborskiego, Oleskiego,
Zabrskiego, a nawet Rybnickiego.
W wyniku tego kompromisu, dnia 15 czerwca 1922 roku wojska koalicyjne
wycofay si z Grnego lska, oddajc Polsce wymieniony wyej, przyznany
jej obszar o 3.214 kilometrach kwadratowych przestrzeni i blisko milionie
mieszkacw oraz oddajc Niemcom ca pozosta reszt3.
Sprawy sporne z Czechosowacj byy waciwie dwie. Jedn bya sprawa
lska Cieszyskiego, drug sprawa Spia i Orawy.
lsk Cieszyski wyoni z siebie miejscowe wadze polskie na przeomie
padziernika i listopada roku 1918. Tymczasowe rozgraniczenie nastpio na
mocy porozumienia z dnia 5 listopada z tak samo na miejscu wyonionymi
wadzami czeskimi, majcymi w swym rku zachodni, etnograficznie czeski
skrawek kraju. Porozumienie to zostao dnia 23 stycznia 1919 roku zamane
przez stron czesk. Korzystajc z ogoocenia zachodniej granicy Polski z wojsk
polskich (byo to w okresie walk o Lww), Czesi zaatakowali oddziay polskie,
stacjonujce na lsku Cieszyskim i mimo ich bohaterskiej obrony (w ktrej
braa take udzia ludno cywilna), stopniowo wyparli je na wschd, zajmujc
dnia 23 stycznia Bogumin, Orow, Such i Jabonkw, a dnia 27 stycznia
Cieszyn. Polska nie bya w stanie wdawa si w wojn z Czechami, tote
nastpio porozumienie - zaporedniczone przez pastwa koalicji - na ktrego
zasadzie Czesi tymczasowo zwrcili Polsce Cieszyn, zachowujc rwnie
tymczasowo zachodni cz kraju, przy czym caoksztat sporu polskoczeskiego o Cieszyskie mia by rozstrzygnity drog gosowania ludnoci.
Plebiscyt ten, wobec liczebnej przewagi ludnoci polskiej, oraz jej
uwiadomienia, Polska byaby z pewnoci wygraa. Niestety do plebiscytu tego
nie doszo. Wskutek pooenia na froncie po klsce kijowskiej Rada Obrony
Pastwa wydelegowaa na zachd premiera p. Wadysawa Grabskiego, dla
wyjednania pomocy dyplomatycznej lub wojskowej pastw koalicji. P. Grabski
podpisa w lipcu 1920 r. w Spaa4 ukad z pastwami koalicji, w ktrym - w
3

Niepodobna pozatem nie przyj ze zdziwieniem tej nagej gorliwoci Pisudczykw w walce o
lsk wobec ustosunkowania si do sprawy lska caego ich obozu - ustosunkowania, ujawnionego
chociaby w synnym przemwieniu Pisudskiego w Katowicach w dniu 28 sierpnia 1922 roku, w
ktrym stwierdzi on, e o przyczeniu lska do Polski nigdy nie marzy (Powiedzia dosownie co
nastpuje: Najmielsze marzenia zatrzymyway si przed ni (tj. przed granic lska) jak przed
murem nieprzebytym, sny nawet nie mogy si osta wobec - zdawaoby si - oczywistej
niemonoci. Patrz J. Pisudski: Pisma, mowy, rozkazy, tom V, str. 302).
4

Sanacja usiuje zrzuci win ukadu w Spaa wycznie na p. Grabskiego. Jest to cakiem
niesuszne: ukad w Spaa jest skutkiem uchway Rady Obrony Pastwa, powzitej dnia 5 lipca, przy

zamian za obietnic pomocy w wojnie przeciw Rosji -Polska zrzeka si szeregu

nalenych jej uprawnie. Midzy innymi ukad ten zawiera zrzeczenie si
plebiscytu na lsku Cieszyskim i oddanie sprawy lska Cieszyskiego pod
rozstrzygnicie koalicyjnego sdu rozjemczego. Sd ten zaatwi spraw
kompromisowo, dzielc obszar sporny pomidzy Polsk i Czechosowacj. Tak
wic dziki niepotrzebnemu przedueniu wojny z Rosj, Polska utracia cz
lska Cieszyskiego, wraz z Frysztatem, Boguminem, Karwin, Orow,
Jabonkowem, a nawet czci samego Cieszyna.
Co do Spia i Orawy - wyonione tam zostay dnia 5 listopada 1918 roku
miejscowe wadze polskie (w Jabonce Orawskiej), a nastpnie cay obszar
etnograficzny (na Spiu a po Kiemark) zajty zosta przez oddziay wojskowe,
naprdce utworzone na Podhalu. Rozkazem jednak z dnia 12 listopada,
podpisanym wasnorcznie przez Pisudskiego5 oddziay polskie cofnite zostay,
bez adnej przyczyny, na lini dawnej granicy galicyjsko-wgierskiej, a cay
obszar Spia i Orawy oddany Czechom. Pniej udao si w drodze rokowa
dyplomatycznych w Wersalu czciowo odrobi skutki tego kroku i
przeprowadzi zasad, e na pewnej czci tego obszaru urzdzony bdzie
plebiscyt (reszta obszaru, wraz z najwaniejsz, polsk historycznie i
etnograficznie dolin Popradu na Spiu, z miastami Lubowl, Gniazdami,
Kiemarkiem i Star Wsi nie zostaa do obszaru plebiscytowego wczona).
Dziki jednak ukadowi w Spaa plebiscyt nie doszed do skutku i nawet sam
obszar plebiscytowy, mimo, e obejmowa ju tylko may skrawek ziem
danych przez Polsk, zosta podzielony midzy Polsk i Czechosowacj. Tak
wic dziki rozkazowi Pisudskiego z dnia 12. XI. 1918 roku oraz dziki klsce
kijowskiej, Polska dostaa ze Spia i Orawy zaledwie kilkanacie wiosek
gralskich - rozlega za poa polskiego kraju za Beskidami pozostaa przy
Czechosowacji.

Udziale Naczelnika Pastwa Pisudskiego i przedstawiciela Sztabu, gen. Stachiewicza. Formaln

odpowiedzialno za podr p. Grabskiego do Spaa i za tre udzielonych mu instrukcji ponosz
wszyscy uczestnicy tego posiedzenia, a przede wszystkim p. Pisudski, ktry jako Wdz Naczelny
mia na tym dotyczcym wojny posiedzeniu gwny gos. Faktyczn win ukadu w Spaa, a raczej
win warunkw, ktre ten ukad pocigny za sob ponosz winowajcy niepowodze wojennych.
Natomiast obz narodowy nie ponosi tu winy adnej, choby dlatego, e p. Grabski, bdcy
politykiem bezpartyjnym, nie by ani wwczas, ani przedtem, ani potem czonkiem tego obozu.
Blisze szczegy patrz prof. Konopczyski, Prawda o Biurze Historycznym, stronica 7, oraz
Karol Pomorski, Jzef Pisudski jako wdz i dziejopis, str. 85.
5

Patrz Gen. Bolesaw Roja. Legendy i fakty. Warszawa 1932. - Na str. 129-130 podany peny
tekst tego rozkazu.

Ostatnia sporna kwestia z Czechosowacj: sprawa wioski Jaworzyny na

Spiu, zaatwiona zostaa w roku 1923 na korzy Czechosowacji.
Taki przebieg i kierunek zaatwienia sporw polsko-czeskich pocign za
sob na dugie lata gbokie rozdwiki midzy narodami polskim, a czeskim,
jednakowo zagroonymi przez Niemcy. W razie ponownego zatargu z Niemcami
ta niezgoda polsko-czeska moga bya przynie wielk korzy Niemcom.
Co do spraw gdaskich - utworzenie wolnego miasta Gdaska, nad ktrym
Polska miaaby prawa zwierzchnie, postanowione zostao jeszcze w traktacie
wersalskim. Ukadem jednak w Spaa Polska zrzeka si caego szeregu
nalenych jej w Gdasku uprawnie, dziki czemu stanowisko Polski w wolnym
miecie ulego znacznemu osabieniu, a zaleno Gdaska od Polski zostaa
zmniejszona. Tak wic i tutaj wyprawa kijowska i jej skutki wywary swj
zowrogi wpyw.
Warto tu przy sposobnoci omwi rwnie i dalsze losy sprawy gdaskiej.
Traktat wersalski okreli stan prawny wolnego miasta Gdaska w sposb
jedynie bardzo oglnikowy. Pozostajc w ramach litery tego traktatu mona byo
zarwno utworzy z Gdaska co w rodzaju niemal samodzielnego pastewka jak okrg administracyjny polski, wyposaony w skromny zakres samorzdu
lokalnego. Dziki umowie w Spaa - urzeczywistniona zostaa z tych dwch
ewentualnoci pierwsza. Co wicej, szereg praw, wyranie nam w Gdasku
przez traktat przyznanych, ulego przekreleniu.
Oczywicie polityka polska w latach nastpnych powinna bya pracowa nad
tym, by wyzwoli si z wizw umw w Spaa i - w granicach traktatu
wersalskiego - odzyska wobec Gdaska swobod ruchw. Sposobnoci po temu
mielimy dwie.
Jedn w styczniu roku 1923. Niemcy przeyway wwczas szczytowy
moment swego politycznego osabienia. Wanie w dniu 10 stycznia 1923
rozpocza si okupacja najwaniejszego niemieckiego zagbia wglowego
(zagbia Ruhry) przez Francj. By to znakomity moment do zaatwienia sprawy
gdaskiej zgodnie z naszym interesem (oczywicie w ramach traktatu
wersalskiego). Moment ten umiaa wyzyska dla siebie Litwa w sprawie
Kajpedy: dnia 15 stycznia 1923 r. (w 5 dni po zajciu Ruhry przez Francj)
Kajpeda zostaa zajta przez oddziay ochotnicze litewskie; Rada Ambasadorw
w Paryu, zgodnie z traktatem uprawniona do ostatecznego rozstrzygnicia
losw Kajpedy, przyja fakt ten do wiadomoci i postanowia uchwa z dnia

16 lutego tego roku przyczy Kajped do Litwy. Niestety, Polska nie

uczynia nic, by z wczesnej, wietnej koniunktury w Gdasku skorzysta6.
Drugi dogodny moment mia miejsce na przeomie lipca 1 sierpnia 1935
roku, gdy Senat gdaski samowolnie zerwa zasadnicze umowy polsko-gdaskie,
a m.in. otworzy granic celn od strony Niemiec. Mona byo wwczas
(midzynarodowa koniunktura na to pozwalaa) uzna wszystkie pniejsze,
powersalskie umowy polsko-gdaskie za zerwane przez Gdask i narzuci
Gdaskowi nowy porzdek prawny, oparty na korzystnej dla Polski interpretacji
traktatu wersalskiego. Niestety, rzd sanacyjny nie zrobi absolutnie nic, by z tej
koniunktury skorzysta.
Dziki powyszym zaniedbaniom, oraz dziki umowie w Spaa (a tym samym
wyprawie kijowskiej) zdobycie przez Polsk faktycznego wpywu w Gdasku,
ktre mogo byo zacz si w roku 1920, lub 1921, a nastpnie umocni,
odwleko si, jak dotd, ju o lat pitnacie. Ma to co najmniej o tyle znaczenie,
e przekrela mono szybkiego spolszczenia Gdaska, nie mwic ju o coraz
wikszych trudnociach w naszym tam wzmocnieniu si polityczno-prawnym.
Gdask objty by przed wojn tym samym procesem, ktry zaznacza si we
wszystkich miastach Pomorza, Poznaskiego i Grnego lska i ktry stanowi
podstaw pniejszego, dokonanego tu po wojnie spolszczenia tych miast:
procesem masowego dopywu do miasta okolicznej ludnoci wiejskiej. Gdask
otoczony jest od zachodu acuchem powiatw kaszubskich, a od wschodu
acuchem powiatw o ludnoci niemieckiej. Ale powiaty kaszubskie,
nieurodzajne, ubogie i przeludnione, wysyay do miasta o wiele wicej
wychodcw, ni yzne i sabo zaludnione, niemieckie uawy, to te w
napyw wiejski do miasta skada si w Gdasku niemal wycznie z Kaszubw.
W chwili obecnej, wolne miasto Gdask liczy z gr jedn trzeci cz ludnoci
katolickiej (cile 36,7%), pochodzcej prawie wycznie ze wieego
stosunkowo napywu i skadajcej si (prcz niewielkiej garci niemieckich
Warmiakw, Kosznajdrw, lzakw itp.) z ludzi polskiego, wzgldnie
kaszubskiego pochodzenia. Jest to ludno uboga i nieuwiadomiona, oraz
bdca pod duym urokiem niemczyzny, tote jest bardzo podatna na
wynarodowienie. Gdyby Polska w Gdasku rzdzia - caa ta ludno
6

Obz sanacyjny czsto dzi kuje z tego demagogiczny zarzut przeciw obozowi narodowemu,
twierdzc i to niedostwu i tchrzliwoci rzdu narodowcw i ludowcw powstrzymanie si
Polski od akcji w Gdasku jest do zawdziczenia. W istocie, w owej chwili szefem rzdu by gen.
Wadysaw Sikorski, a ministrem spraw zagranicznych hr. Aleksander Skrzyski, obaj bdcy
przeciwnikami obozu narodowego. Rzd Witosa (narodowcw i ludowcw, tzw. Chjeno-Piasta)
powsta dopiero 28 maja tego roku - w blisko pi miesicy po zajciu Ruhry przez Francuzw, a
wic gdy stosunki w Europie wrciy ju do rwnowagi i koniunktura w Gdasku dawno mina.

utrzymaaby si przy polskoci, a jej sia liczebna zostaaby pomnoona przez

dalszy napyw (zarwno urzdniczy, kupiecki itp., jak ludowy) z Polski. Obecnie
jednak lwia cz tej ludnoci jest w penym biegu procesu wynarodowienia. W
katolickich rodzinach w Gdasku jest dzi nieomal regu, e stare pokolenie
mwi po polsku (wzgldnie gwar kaszubsk), modli si z polskich ksiek do
naboestwa i nieraz jzykiem niemieckim prawie nie wada, pokolenie rednie
jest narodowo niewyrane i bezbarwne i zna oba jzyki, a dziatwa i modzie
uwaa si za Niemcw i nieraz ju po polsku nie rozumie. Rwnoczenie za
wiey dopyw masy ludowej z powiatw kaszubskich usta zupenie, bo
ustanowiona midzy Gdaskiem a tymi powiatami granica pozwolia
niemieckim wadzom gdaskim dopyw ten w caoci zahamowa, zastpujc go
dopywem niemieckim z Prus Wschodnich.
Tak wic, kady nastpny rok coraz niepowrotniej (bardziej) przekrela
moliwo szybkiego spolszczenia Gdaska.
Zbytnie przeduenie wojny na wschodzie kosztowao wic Polsk w
zachodzie (efekcie): 1) utrat zachodniej czci lska Cieszyskiego, 2) utrat
czci Spia i Orawy, 3) klsk w plebiscycie w Prusach Wschodnich, 4)
zmniejszenie wpyww w Gdasku.

SPRAWA WILNA I LITWY

Njbardziej racjonalnym rozwizaniem sprawy litewskiej byo przyczenie
Litwy do Polski - z tym, by w granicach Polski otrzymaa ona autonomi. W tym
duchu prowadzi polityk obz narodowy. Roman Dmowski zada w Wersalu
przyczenia do Polski caej Litwy, cznie z nalec do Niemiec Kajped i
Tyl, oraz cznie z kurlandzk Lipaw. Owocem tej polityki w Wersalu byo
odczenie Kajpedy od Niemiec przez traktat wersalski (z tym, e zostanie
dopiero pniej rozstrzygnite, co si z tym miastem stanie).
Niemcy zdaway sobie od dawna spraw z moliwoci opanowania Litwy
przez Polsk - i pragny temu zapobiec. Ju na wiele lat przed wojn Niemcy
podsycay ruch narodowy litewski, zwrcony przeciw Polsce. W czasie wojny
za, na obszarze okupowanej Litwy, pracoway Niemcy nad zorganizowaniem
litewskiego pastewka, uzalenionego od polityki niemieckiej i wrogiego Polsce.
Dnia 23 wrzenia 1917 roku mianowana zostaa przez Niemcw litewska
rada krajowa, znana pod nazw Taryby. Weszy w jej skad ywioy litewskie,
wrogie Polsce, a take niektrzy Polacy, zwizani z masoneri1. Taryba
zajmowaa stanowisko rwnolege do utworzonej przez Niemcw w Warszawie
Rady Stanu.
Po klsce jednak niemieckiej na zachodzie, pastwowo litewska zacza
przybiera ksztaty bardziej realne. Pod kierownictwem niemieckim powstaway
wadze i urzdy, organizowao si wojsko. Stopniowo wycofano z Litwy wojska
okupacyjne niemieckie - i niepodlega Litwa staa si faktem.
Byo to pastewko o znaczeniu zupenie podobnym do pastewka ruskiego w
Galicji Wschodniej. Jedyn suszn polityk Polski wobec tego pastewka - bya
ta sama polityka, jak poprowadzono wobec Rusinw: zamanie separatyzmu
tego pastewka si.
Samoobrona wileska, jako samorzutny odruch miejscowej ludnoci w
obronie polskoci stolicy kraju, ma wiele cech wsplnych z obron Lwowa.
Niestety miaa miejsce w znacznie gorszych warunkach (nawaa bolszewicka) - i
nie przyniosa takich samych wynikw.
Ostatecznie Wilno zostao zajte przez wojska polskie. Polityka Pisudskiego,
jako Naczelnika Pastwa, oraz jako Naczelnego Wodza zmierzaa wprawdzie do
czego cakiem innego, ni przyczenie Wilna do Polski: zmierzaa do celw

M. in. czonkiem Taryby zosta Stanisaw Narutowicz, brat pniejszego polskiego Prezydenta
Rzeczpospolitej.

polityki federalistycznej, umieszczajcej Wilno poza granicami pastwa

polskiego - jako stolic Litwy2. Ale polityka ta napotkaa na razie na przeszkody.
Niestety, nie uczyniono prby zwrcenia ora na zachd i zajcia rwnie
Kowna i mudzi.
Zwlekanie z polsk akcj zbrojn w kierunku Kowna pocigao za sob
stopniowe stabilizowanie si stosunkw i utrwalanie si niepodlegoci litewskiej
w granicach Kowieszczyzny. Ale likwidacja tej niepodlegoci bya wci
moliwa. Gdyby Polska zawara pokj z Rosj w pocztkach roku 1920, mona
byo zamiast maszerowa na Kijw i broni si przed inwazj bolszewick,
pomaszerowa na Kowno. W miar upywu czasu coraz trudniej byo o podstaw
prawn dla takiego wystpienia - ale podstawa ta mimo wszystko daaby si
jeszcze wwczas znale.
Niestety zamiast myle o sprawach wanych dla Polski (sprawa Kowna i
inne wane sprawy na zachodzie), wdano si w niepotrzebn Polsce imprez
kijowsk. W wyniku klski wojennej, Wilno znalazo si w rkach
bolszewickich.
Dnia 12 lipca 1920 r. zawarty zosta traktat midzy Rosj a Litw, ktrego
moc Rosja godzia si na przyczenie Wilna do Litwy, a w zamian za to Litwa
godzia si wspdziaa z Rosj w wojnie z Polsk (prawo przemarszu wojsk
przez terytorium litewskie). Byo to jawne pogwacenie neutralnoci Litwy i
wzicie przez ni udziau w wojnie Rosji przeciw Polsce. Dawao to Polsce
najzupeniejsze prawo do zbrojnego wystpienia przeciw Litwie - tym bardziej,
e prcz Wilna i Grodna Litwa zaja uznan ju powszechnie za bezsporn
cz Polski poudniow Suwalszczyzn, oraz e dnia 14 lipca, a powtrnie w
2

Najlepiej o tym wiadczy sam Pisudski, Oto jego sowa: Ja sta sw wytyczn miaem stwarzanie faktw dokonanych, aby pniej otrzyma uznanie de jure. Miaem zatem zamiar
natychmiast po zdobyciu Wilna stworzy rzd oparty na wojsku, dowodzonym przeze mnie.
Przyszedem do Wilna. Nie udao mi si tego zrobi. Bano si tego wicej, ni ja i Paderewski.
Bano si stworzenia rzdu, jak swego wasnego cienia. (Cykl wykadw pt. Sprawa wileska,
Pisma, mowy i rozkazy, tom VI, str. 201. - Na teje stronicy sensacyjna wiadomo, e i
Paderewski przeciwny by narodowej polityce inkorporacji Kresw lecz podziela pogldy
federacyjne, rnic si z Pisudskim tylko w szczegach taktycznych).
Nastpnie chciaem zwoa sejm (tame, str. 202).
Zapytanie: W razie unii, Polska zgodziaby si, nieprawda, na pozostawienie Litwie obszarw
polskich wraz z Wilnem? Odpowied Pisudskiego: Bez wtpienia Wilno, widzi pan, to jest
zagadnienie zupenie specjalne. Wilna daj wszyscy. Moe porni wszystkich, o ileby si
prowadzio pewn polityk, ale moe rwnie pogodzi wszystkich, gdyby si prowadzio inn.
Zaatwienie, ktre proponuj, dy wanie do uczynienia z Wilna cznika, a nie przedmiotu sporu
(wywiad dn. 2. 5. 1919, udzielony korespondentowi Journal des Debats. Patrz Pisma, mowy,
rozkazy, tom V, str. 70).

pierwszych dniach wrzenia 1920 r. wojska litewskie pierwsze i bez

wypowiedzenia wojny zaatakoway armi polsk.
Po wyrzuceniu bolszewikw z Polski rodkowej i ustaleniu si frontu polskorosyjskiego na linii Niemna, gen. Rozwadowski opracowa plan zaatakowania
wojsk rosyjskich od poudnia, od strony Kobrynia, odcicia ich, drog pocigu
na Sonim i Lid od Rosji, zepchnicia ich na zachd w kierunku Litwy i morza i
zniszczenia za jednym zamachem zarwno armii rosyjskiej, jak i samodzielnoci
litewskiej. By to plan nadzwyczaj dogodny strategicznie, dajcy widoki penego
i pewnego zwycistwa.
Pisudski odrzuci ten plan. Mimo, e uzna go za dobry strategicznie lecz
stan na stanowisku, e jest niedopuszczalny politycznie, gdy zalanie Litwy
wojskami polskimi wywoaoby wieczn nienawi Litwy do Polski. Aby
oszczdzi Litw, Pisudski wybra plan znacznie trudniejszy i znacznie bardziej
ryzykowny czoowego ataku na lini Niemna. Bitwa nad Niemnem rozegrana
zostaa zwycisko - ale zwycistwo to okupione zostao bardzo duym
wysikiem i jest do zawdziczenia te i bdom dowdcw sowieckich. W
dodatku nie byo to zwycistwo zupene: cz wojsk rosyjskich uratowaa si
przed zniweczeniem, cofajc si w gb Rosji3.
Niepodlego litewska bya uratowana. Istniaa jednak nadal sprawa Wilna,
ktre wci byo w rku litewskim, a ktre przed inwazj znajdowao si w
posiadaniu Polski. Zdawaoby si, e nie byo prostszej rzeczy, jak si, w jawnej
walce, Wilno Litwinom odebra.
Uczyniono inaczej. Rzd polski dnia 23 wrzenia zaproponowa Litwinom
ukady. Dnia 7 padziernika podpisana zostaa w Suwakach umowa Polski z
Litw, ktrej moc midzy wojskami polskimi a litewskimi nastpowao
zawieszenie broni, przy czym Wilno za zgod Polski pozostawao nadal w rku
litewskim. (Umow t podpisali ze strony polskiej delegat naczelnego
dowdztwa, puk. M. Mackiewicz i cywilny dyplomata-pisudczyk, obecny
ambasador w Moskwie, J.ukasiewicz).

Blisze szczegy o bitwie nad Niemnem i o odmowie Pisudskiego wprowadzenia w ycie planu
gen. Rozwadowskiego, ktry by strategicznie lepszy, lecz zagraa niepodlegoci litewskiej, patrz:
K. Pomorski Jzef Pisudski jako wdz i dziejopis str. 105-106, oraz Genera Rozwadowski,
praca zbiorowa, str. 101-103. Echem tej sprawy s wasne sowa Pisudskiego, zawarte w
wywiadzie z dziennikiem Le Temps z pierwszej poowy wrzenia 1920 r., powtrzone przez
Pisma, mowy, rozkazy, tom V, str. 184: Nie, nie bd mwi o Litwie. Chocia prowokowani,
nawet atakowani przez ni, pragniemy unika krwawej walki z tym krajem, ktry pchaj do
zbrodniczej zaczepki pewne ambicje, podtrzymywane przez Niemcw. A do ostatniej chwili
bdziemy czekali z akcj wojskow. Gos maj dyplomaci.

Dnia za 9 padziernika (w dwa dni pniej), gen. eligowski (rwnie

pisudczyk), zbuntowa si przeciw Naczelnemu Dowdztwu i amic umow
suwalsk, na czele podlegej sobie dywizji wojsk polskich zaj Wilno.
Ten bieg wydarze wydaje si na pozr niezrozumiay. Skoro dnia 9
padziernika mona byo prawie bez walki i si jednej tylko dywizji Wilno zaj
- to nie trzeba byo dnia 7 padziernika miasta tego choby prowizorycznie si
zrzeka. Tym dziwniejsza jest ta okoliczno, e gen. eligowski by
pisudczykiem i e bunt jego - ktry przysporzy Polsce (wobec zamania umowy
suwalskiej) sawy wiaroomstwa - by, jak to stwierdzi sam Pisudski, jedynie
tylko pozorny i z gry ukartowany4.
Rzecz wyjania si jednak bardzo prosto: gen. eligowski nie ogosi
przyczenia Wilna do Polski, lecz proklamowa utworzenie nowego pastwa:
Litwy rodkowej. Chodzio o to, aby Wilna do Polski nie przycza, lecz
uczyni je przedmiotem rozgrywki w polityce federalistycznej. Na to zawarto
umow w Suwakach, aby umoliwi bunt gen. eligowskiego i jako wobec
spoeczestwa polskiego upozorowa nieprzyczenie Wilna do Polski i
utworzenie Litwy rodkowej.
Nawet wwczas jeszcze byo rzecz moliw zaatakowanie Kowna. Wojska
gen. eligowskiego rway si do marszu na Kowno. Ale utrzymano je w cuglach.
Chodzio o to, aby oderwa Wilno od Polski, niezalenoci rdzennej Litwy nie
tykajc.
Powstanie Litwy rodkowej pocigno za sob dugie debaty
midzynarodowe, dotyczce przyszoci Wilna. Wysuwane byy projekty
poczenia obu pastw litewskich (Wilna i Kowna) w jedno pastwo
dwukantonalne (na wzr dawnych Austro-Wgier), ktre by dopiero nastpnie
miay wej w luny zwizek z Polsk. Projekty te byy gorco popierane przez
Pisudskiego i jego obz.
Obz narodowy przeciwstawi si tym projektom stanowczo, wysuwajc
niezachwianie postulat przyczenia Wilna do Polski. Rwnie i dua cz
obozu Pisudczykw, ulegajc instynktowi narodowemu, przechylia si pod
pewnymi zastrzeeniami ku zasadzie nierozdzielnego wcielenia Wilna do Polski.
Caa Wileszczyzna owadnita zostaa deniem przyczenia si do Polski.
Wola Wileszczyzny i caego narodu przeamaa wreszcie zarwno przeszkody
4

Wasne sowa Pisudskiego w tej sprawie brzmi, jak nastpuje: Natenczas przysza akcja gen.
eligowskiego, ktry dziaa pod moim dowdztwem i z mojego wyranego polecenia. Mog to
miao powiedzie, gdy wychodzc z Belwederu, powiedziaem to wyranie przedstawicielom
wielkich mocarstw, nie chcc, aby sprawa ta w ich opinii szkodzia gen. eligowskiemu.
Stworzyem wic nowy fakt dokonany. (Wykad o sprawie wileskiej. Pisma, mowy, rozkazy,
tom VI, str. 203).

zewntrzne, jak i opory, stawiane przez zwolennikw polityki Pisudskiego.

Doprowadzono do tego, e rozpisane zostay wybory do sejmu Litwy rodkowej
i w sejmie tym, wybranym dn. 9 stycznia 1922 r. - zwolennicy polityki
Pisudskiego znaleli si w drobnej mniejszoci5. Uchwa z dnia 20 lutego 1922
r. powzit gosami narodowcw (ktrych przywdc by p. A. Zwierzyski) i
tych Pisudczykw, ktrzy polityk narodow w gwnym zarysie poparli,
niezaleno Litwy rodkowej zostaa skasowana i ziemia Wileska zostaa
ogoszona jako przynalena do Polski.
Ze strony Polski czyniono jeszcze pewne trudnoci z uznaniem tej uchway
(chciano narzuci Wileszczynie autonomi - wbrew jej woli), wysiek jednak
obozu narodowego bez trudu przeszkody te przezwyciy i uchwa sejmu
warszawskiego z dnia 24 marca 1922 r. Wileszczyzna uznana zostaa za
wcielon do Polski. Pastwa zachodnie uznay przyczenie Wileszczyzny do
Polski aktem z dnia 15 marca 1923 r.
Tym sposobem sprawa Wileszczyzny zaatwiona zostaa wbrew woli
Pisudskiego i w myl de obozu narodowego.
Niestety sprawa Kowieszczyzny zaatwiona zostaa w myl de
niemieckich. O ile na poudniowym wschodzie zaatwiona zostaa w duchu
de narodu polskiego nie tylko sprawa Lwowa, lecz i sprawa tych ziem
(Tarnopolszczyzna, Pokucie), na ktrych pierwotnie zacza si utrwala
niepodlega pastwowo ruska - o tyle na pnocnym wschodzie zwycistwo
de narodowych polskich nie wyszo poza pomylne zaatwienie sprawy
Wilna. Kowieszczyzna utrwalia na stae swoj niepodlego.
Niepodlege pastwo litewskie czuo si od pocztku zagroone w swym
bycie narodowym dziki temu, e nard litewski jest wyjtkowo podatny na
wpywy polszczce. Stosunki ssiedzkie z Polsk nawet w warunkach zupenej
niepodlegoci Litwy, mogyby zagraa Litwie tak silnym przenikaniem do niej
oddziaywa polskich, e mogoby to by niebezpieczne dla odrbnoci
litewskiej na przyszo. Nacjonalistyczni dziaacze litewscy - nie bez
podszeptw niemieckich - uznali za najkorzystniejsze dla podtrzymania
separatyzmu litewskiego takie odgrodzenie si od Polski, by wszelkie stosunki
5

I to pomimo tego, e z woli Pisudskiego rozpisano wybory do sejmu wileskiego, nie tylko na
obszarze Litwy rodkowej, lecz i w powiatach lidzkim i bracawskim - o duym odsetku ludnoci
biaoruskiej - ktre stanowiy ju bezsporn cz pastwa polskiego. To niespodziewane podanie w
wtpliwo przynalenoci do Polski dwch powiatw ju do niej wcielonych, stanowi jeden z
bardziej charakterystycznych przyczynkw do polityki Pisudskiego w sprawie wileskiej. To
niesychane posunicie Pisudski stara si obszernie uzasadni w swym wykadzie o sprawie
wileskiej (Pisma, mowy, rozkazy tom VI, str. 210-211), nie poda jednak - poza zwrotami o
charakterze demagogicznym - ani jednego rzeczowego argumentu.

polsko-litewskie ulegy zupenemu przeciciu i by mode pokolenie litewskie

wzroso w atmosferze cakowicie wolnej od pierwiastkw polskich. Przystpiono
do najbardziej brutalnego tpienia polskoci na ziemiach, nalecych do pastwa
litewskiego, a rwnoczenie odgrodzono si od wszelkich stosunkw z Polsk,
uzasadniajc to odgrodzenie trwajcym wci stanem wojny.
Ten goszony przez Litw stan wojny z Polsk przedstawia jednak dla Litwy
jedno niebezpieczestwo: dawa on Polsce prawo do zbrojnego zaatakowania
Litwy przy nadarzeniu si sprzyjajcej koniunktury zewntrznej i rozstrzygnicia
sporu polsko-litewskiego w trybie wojennym. Ten stan wojenny, z woli Litwy a
nie Polski, podtrzymywany by atutem politycznym w rku Polski; Litwa, ktra
zaangaowaa si w ten stan rzeczy w sposb nieopatrzny, bya zainteresowana
tym, by ten stan rzeczy zmieni, lecz nie moga tego uczyni inaczej, ni w
drodze rokowa z Polsk (ktra jednak w takim razie stawiaaby w rokowaniach
swoje warunki).
Ten stan rzeczy uleg nieoczekiwanej zmianie w grudniu 1927 r. W synnym
spotkaniu Pisudskiego z litewskim ministrem Waldemarasem w Genewie,
Pisudski zada Waldemarasowi publiczne pytanie: czy chcecie wojny czy
pokoju, na co Waldemaras odpowiedzia chcemy pokoju. Rozmowa ta bya
formalnym usuniciem stanu wojny midzy Polsk a Litw - bya wyzbyciem si
przez Polsk posiadanego przez ni atutu, bez adnej rekompensaty i adnych
zobowiza ze strony Litwy.
Nastpi stan rzeczy najbardziej korzystny dla Litwy i najbardziej
niekorzystny dla Polski: nie ma wojny midzy Polsk a Litw, lecz nie ma te i
adnych stosunkw. W przeciwiestwie do stanu wojny, ktry moe by tylko
stanem tymczasowym - jest to stan rzeczy trway. Polsko tpiona jest na Litwie
bez przeszkd - a z ludnoci litewskiej, tej samej, ktra jeszcze w roku 1863
braa udzia w polskim powstaniu, wyrasta dziki zupenemu odizolowaniu od
wpyww polskich - nard, adnymi wzami z Polsk nie zwizany. Mode
pokolenie litewskie, nie pamitajce czasw braterskiego wspycia polskolitewskiego, utrwala si coraz mocniej w odrbnoci i w nienawici do Polski.
To, co w latach bezporednio powojennych zarysowao si tylko jako groce
niebezpieczestwo - realne, lecz moliwe do usunicia - to dzisiaj jest
utrwalonym faktem. Istnieje pastwo litewskie, a w nim krystalizujcy si coraz
wyraniej, odrbny nard litewski, wrogi Polsce i przyjazny Niemcom. A
polsko na ziemi, ktr to pastwo objo - polsko, ktra do niedawna graa
tam rol przodujc - zmywana jest z powierzchni tej ziemi coraz skuteczniej.
To, co dao si unikn w Galicji Wschodniej - stao si faktem na Litwie.
Niemiecki plan oderwania szmatu ziemi od odwiecznego dziedzictwa narodu

polskiego i wyhodowania
urzeczywistniony.

tam

przeciwpolskiego

separatyzmu,

zosta

POLSKA ODBUDOWANA

CZASY PRZEDMAJOWE
Pierwszym zadaniem czysto wewntrznym, ktre stano przed odbudowan
Polsk, byo zadanie ustanowienia ustroju.
Obz narodowy dy w zasadzie do ustroju narodowego, to znaczy takiego,
w ktrym wadza znajdowaaby si w rku ywiow, majcych poczucie
odpowiedzialnoci za cao ycia narodowego, oraz byaby wolna od
rozkadowego wpywu czynnikw bd obcych (np. ydowskich), bd te
politycznie niedojrzaych i niewyrobionych. Zdawa sobie jednak spraw z tego,
e w wczesnych stosunkach, gdy najbardziej wpywowym czynnikiem w
polityce wiatowej bya masoneria i ydostwo, Polska nie moga sobie pozwoli
ani na ograniczenie praw ydw, ani na przeciwstawienie si zasadom skrajnej
demokracji, gdy byaby przez to cigna na siebie nienawi gwnych potg
wiata, mogc dla organizujcej si dopiero i wyniszczonej wie wojn Polski
pocign bardzo grone skutki. Tote obz narodowy godzi si jako z
koniecznoci nieuchronn z wprowadzeniem na czas pewien ustroju
wzorowanego na pastwach rzdzonych przez ydo-masoneri - jednak pragn,
by ustrj ten zosta tak pomylany w szczegach, by jego wpyw osabiajcy jak
najmniej si dawa odczuwa. (Podobn taktyk - z dobrym powodzeniem zastosoway powojenne Wgry),
Walka o ustrj, o konstytucj, miaa si rozegra w wybranym - na zasadzie
narzuconej przez Pisudskiego skrajnie demokratycznej ordynacji wyborczej sejmie. Ale niestety, w sejmie tym miay zdecydowan przewag ywioy
lewicowe, lub ku lewicy si skaniajce. Obz narodowy - saby nie tylko
liczebnie, ale i pod wzgldem doboru swych przedstawicieli - prowadzi w
sejmie zacit walk o to, by w kadym swoim szczegle konstytucja
wzmacniaa pastwo i krpowaa siy rozkadowe1. Jednak w walce tej zosta
pokonany. Konstytucja uchwalona dnia 17 marca 1921 r., bya o wiele
skrajniejszym wyrazem ydowsko-masoskich pogldw ustrojowych,
streszczajcych si w skrajnym liberalizmie i demokratyzmie, ni niemal
wszystkie inne demokratyczne konstytucje w Europie. Jedynie w paru tylko
szczegach udao si obozowi narodowemu zwyciy - zwykle wikszoci
jednego lub paru gosw. (Zwycistwa te polegay na ustanowieniu senatu,
ograniczajcego w pewnym stopniu wszechwadz sejmu, niestety jednak
1

Sanacyjna propaganda stara si dzi spraw przedstawi w wietle odwrotnym: e to Pisudski i

jego zwolennicy na terenie sejmu dyli do wzmocnienia pastwa, a endecja chciaa utrwali
rozkadowe sejmowadztwo. Na okrelenie podobnego postpowania istnieje dobre polskie
przysowie: odwraca kota ogonem.

majcego bardzo skromne kompetencje, oraz skad mao rny od skadu sejmu oraz na przeprowadzeniu zasady, e Prezydent Rzeczpospolitej obierany bdzie
nie przez og ludnoci, co dawaoby wielkie pole do demagogii, lecz przez bd
co bd zoone z ludzi majcych wicej dowiadczenia politycznego
Zgromadzenie Narodowe).
Wybory do sejmu i senatu na zasadzie nowej konstytucji odbyy si dnia 5 i
12 listopada 1922 r. Obz narodowy wyszed z tych wyborw jako mniejszo.
W sejmie znalazo si 98 posw narodowych (Zwizek Ludowo-Narodowy)
oraz 71 chadekw i narodowych zachowawcw, do obozu narodowego
zblionych. Temu zespoowi 169 posw prawicy przeciwstawi si zesp 92
posw centrum i 95 posw lewicy (razem 187). Tak wic nawet wrd samych
tylko ugrupowa polskich lewica cznie z centrum bya w przewadze. Ale
ponadto znalazo si w sejmie 88 posw mniejszoci narodowych (w czym 35
ydw, 25 Rusinw, 17 Niemcw i 11 Biaorusinw), ktrzy zajmowali wobec
obozu narodowego stanowisko jaskrawo przeciwstawne. (W senacie byo 30
narodowcw i 17 czonkw pozostaej prawicy, 24 czonkw centrum, 15
czonkw lewicy i 25 przedstawicieli mniejszoci, w czym 12 ydw).
Pierwszym czynem nowych cia ustawodawczych byo dokonanie dnia 9
grudnia 1922 roku wyborw prezydenta, na miejsce dotychczasowego
naczelnika pastwa, ktrego okres urzdowania si skoczy. Gosami
mniejszoci narodowych, lewicy i wikszej czci centrum obrany zosta
kandydat, zaproponowany przez Pisudskiego - p. Gabriel Narutowicz,
uchodzcy w opinii publicznej za masona i kosmopolit - rodzony brat
Stanisawa Narutowicza, dziaacza litewskiej, germanofilskiej Taryby.
Przeciwstawiony mu kandydat obozu narodowego (Maurycy Zamoyski) uzyska
wikszo gosw polskich, ale z gr setka gosw mniejszociowych z
ydowskimi na czele przechylia szal na jego niekorzy.
Wybr ten wywoa oburzenie w masach spoeczestwa. W dniu, w ktrym
nowoobrany prezydent jecha do sejmu, celem objcia urzdu, wybuchy w
Warszawie gwatowne manifestacje. Manifestacje te, zarwno jak gosy caej
narodowo czujcej opinii, zwracay si do p. Narutowicza z wezwaniem, by
wyboru, jako dokonanego wbrew wikszoci przedstawicieli narodu polskiego,
nie przyj. Mimo to obj on urzd. Oburzony tym narodowiec, Eligiusz
Niewiadomski, w dniu 16 grudnia dokona na zamachu, kadc go trupem na
miejscu2. Zamach ten, za ktry obz narodowy nie ponosi odpowiedzialnoci,
gdy by on dzieem odosobnionej jednostki, ktrej czyn zosta przez opini
2

Sam si nastpnie odda w rce policji - i na rozprawie sdowej zada dla siebie kary mierci.
Dnia 31 stycznia 1923 r. zosta rozstrzelany.

narodow potpiony, nie przynis adnej istotnej zmiany w stosunkach: u dniu

20 grudnia 1922 r. ta sama wikszo mniejszociowo-lewicowo-centrowa
dokonaa - wbrew kandydaturze narodowej - wyboru swojego kandydata, ktrym
by prof. Stanisaw Wojciechowski. Zamach ten cign natomiast oburzenie
szerokiego ogu na obz narodowy, do ktrego szeregw sprawca zamachu si
zalicza. Umiejtna propaganda obozu pisudczykw umiaa to oburzenie do
najwyszych granic podsyci, tote z wypadkw tych pozycja obozu
narodowego wysza znacznie osabiona.
Wybory z koca roku 1922 utrwaliy stan rzeczy, ktry panowa ju za
czasw sejmu ustawodawczego: niestao rzdw. Istnienie rzdw zaleao w
myl nowej konstytucji (a tak samo w myl tymczasowych norm, przyjtych w
okresie, gdy konstytucji jeszcze nie byo) - od woli wikszoci sejmu. A
poniewa sejm staej wikszoci nie posiada, lecz skada si z mrowia drobnych
stronnictw, czcych si z sob i dzielcych w wyniku coraz to nowych zmian
nastrojw, lub intryg, - wic istnienie kadego rzdy wisiao na wosku.
Stronnictwa, od ktrych humoru rzdy w Polsce byy zalene, oparte byy
najczciej na interesie klasowym lub koteryjnym - i o cao spraw polskich nie
troszczyy si wcale, lub tylko w maym stopniu. W dodatku, w znacznej czci
tych stronnictw znajdowali si odkomenderowani przedstawiciele obozu
pniejszych sanatorw, ktrzy - pod kierunkiem ydostwa - doprowadzili do
mistrzostwa sztuk robienia intryg i siania w sejmie zamtu. Odrodkowe
dnoci partii klasowych, w ktrych krlowao warcholstwo i prywata, oraz
podziemna robota rozkadowa rozsianych po wszystkich stronnictwach lewicy i
centrum konspiratorw sanacyjnych umiay sparaliowa wszelkie poyteczne
i czce poczynania obozu narodowego.
Obz narodowy w sejmie by bezsilny wobec przewagi liczebnej swoich
przeciwnikw, nad ktrymi ukryt wadz sprawowa Pisudski. W wybranym w
roku 1919 sejmie ustawodawczym caa prawica (cznie z chadekami Itp.)
liczya 110 posw wobec 241 przedstawicieli centrum, lewicy i mniejszoci
narodowych. W wybranym w roku 1922 pierwszym sejmie zwykym, sytuacja
przedstawiaa si na pozr nie lepiej: byo w nim 98 narodowcw, a razem z
chadekami itp. 187 prawicowcw, wobec 275 przedstawicieli centrum, lewicy
I mniejszoci. W dodatku i samo przedstawicielstwo obozu narodowego w
sejmie nie przedstawiao si wietnie.
Obz narodowy, chcc zdoby mandaty sejmowe, zapewniajce mu jaki
wpyw na rzdy, z koniecznoci musia dba o popularno w masach. Tote
musia dopasowywa swj program - prowadzcy kraj na drog pewn i wiodc
ku lepszej przyszoci, lecz uciliw i trudn - do wymaga tumu. Odbio si to
w sposb niekorzystny zarwno na skadzie osobowym przedstawicielstwa

narodowego w sejmie (w ktrym znaleli si narodowcy nie tyle najmdrzejsi,

co najpopularniejsi w kraju), jak i na polityce, ktr to przedstawicielstwo
prowadzio. W dodatku szereg politykw narodowych, ktrzy w okresie wojny
zdobyli si na najwyszy wysiek, byo na tyle tym wysikiem wyczerpanych, e
musieli si wycofa w zacisze ycia prywatnego celem wypoczynku i
poratowania zdrowia. Tote przedstawicielstwo obozu narodowego w sejmie
przybrao wiele niepodanych cech zwykego stronnictwa parlamentarnego
(przybrao nawet now nazw Zwizku Ludowo-Narodowego, uwidoczniajc
jego wczesn taktyk schlebiania masom) - a na jego przywdcw wybi si
szereg ludzi, stanowicych raczej typ przecitnego parlamentarzysty, ni penego
dziaacza narodowego. Okres od odbudowania Polski do wypadkw majowych
by okresem dekadencji obozu narodowego3 - a jednym z wanych czynnikw
jego wczesnej saboci bya nieobecno w jego wczesnych pracach Romana
Dmowskiego, ktry przez prawie cay ten czas nie bra udziau w polityce,
zajmujc si tylko prac naukow.
Mimo to na obozie narodowym opiera si wwczas rozwj Polski. Zarwno
w yciu politycznym (w parlamencie, w rzdzie itd.) jak w administracji, w yciu
gospodarczym, w dyplomacji, w szkolnictwie i wiecie naukowym, w
sdownictwie, w wielu dziedzinach wojskowych itd. itd., a wreszcie w yciu
spoecznym, narodowcy i ludzie do obozu narodowego zblieni, stanowili
czynnik adu i pracy, wszechstronnej twrczoci i wysikw organizacyjnych,
skutecznie przeciwstawiajcy si lewicowym, sanacyjnym i mniejszociowym
ywioom rozkadu i z dobrym skutkiem pchajcy naprzd dzieo budowy
pastwowoci polskiej. Cae ycie polskie w sposb widoczny podzielio si na
dwa elementy: element twrczy na wszystkich polach, narodowy - i
przeciwstawny mu element wichrzycielski, wszystkimi sposobami, od
nieustannych karczemnych burd w sejmie, a do rozprzgajcych ycie
spoeczne i gospodarcze, celowo organizowanych strajkw i zaburze,
przeszkadzajcy tamtemu w pracy.
Najwaniejsz dziedzin, wymagajc uporzdkowania w Polsce, bya
dziedzina gospodarcza. ycie gospodarcze, wyniszczone przez dugotrwa
wojn, a rozstrojone jeszcze przez rabunkow gospodark pierwszych lat
3

Nie od rzeczy bdzie wspomnie, e nastpio nawet pewne chwilowe zachwianie kierunku
polityki narodowej wobec ydw. Odgrywajcy wwczas du rol i w obozie narodowym,
profesor Stanisaw Grabski (byy socjalista, dzi zreszt rwnie stojcy z dala od obozu
narodowego; nie naley go miesza z bratem Wadysawem) wszcz wbrew woli ogu
narodowcw, a m.in., jak sam to dzi przyznaje, wbrew zdaniu Dmowskiego, rokowania w rnych
sprawach z przedstawicielami ydw. Ta prba pojednawczej polityki wobec ydw zostaa jednak
na szczcie zaraz porzucona.

powojennych, skutecznie zapocztkowan przez rzd Moraczewskiego,

wymagao gruntownej odbudowy.
Odbudowa ta bya moliwa tylko dziki wytrwaej pracy caego narodu,
dziki polityce zacinicia pasa - mudnej i nie podobajcej si tumowi, lecz
koniecznej. Najwaniejszym dziaem odbudowy gospodarczej byo
uporzdkowanie skarbu.
Skarb polski, dziki wielkim wydatkom, jakie ponis na wojn, oraz dziki
rozrzutnej gospodarce rzdw lewicowych, znajdowa si w stanie nieustannego
deficytu. Aby ten deficyt zaata, radzi sobie drukowaniem nowych papierw
bankowych, na ktre nie byo pokrycia w zocie. Ta inflacja papierowych
pienidzy pocigaa za sob cigy spadek ich wartoci, ktry w kocu przybra
tempo wprost zawrotne. Doszo do tego, e za ten sam towar pacio si znacznie
wysz cen wieczorem ni rano, bo warto pienidza zdya ju w tym czasie
spa. Doszo do tego, e nawet za bilet tramwajowy, za gazet, za pudeko
zapaek, pacio si sumy wyraane w milionach.
Aby ten stan rzeczy zmieni, trzeba byo usun deficyt w budecie
pastwowym, to znaczy powikszy dochody skarbu (podatki) i zmniejszy jego
wydatki (zredukowa cz urzdnikw itp.). Byo to zadanie trudne, bo
wymagajce duych ofiar ze strony ludnoci. Obz narodowy i ugrupowania
pokrewne mu wziy na siebie ciar tego niepopularnego i niewdzicznego
zadania, podczas gdy lewica, oraz sanatorzy ograniczyli si do o wiele
atwiejszej roli niezadowolonych krytykw, rzucajcych rzdowi kody pod nogi
i czynicych gwat z powodu wymaganych ofiar ze strony ludnoci.
Postawa obozu narodowego, ktry wytworzy odpowiedni nastrj w
spoeczestwie, stworzya warunki dla przeprowadzenia reformy skarbowej.
Dziki obozowi narodowemu zrodzi si wrd ogu duch gotowoci do
powice, oraz duch entuzjazmu i ofiarnoci (wyraonej np. w samodzielnym
zebraniu przez spoeczestwo polskie kapitau zakadowego nowoutworzonego
Banku Polskiego, podczas gdy nawet bogate Niemcy dla stworzenia swego
banku emisyjnego uciec si musiay do poyczki zagranicznej). Ta postawa
spoeczestwa, ktrej wichrzycielska robota lewicy i sanatorw nie zdoaa
zmieni, pozwolia kierownikom skarbu reform skutecznie przeprowadzi.
Obok wytworzenia odpowiednich warunkw w masie spoeczestwa, obz
narodowy ma du zasug w dziedzinie stworzenia waciwej polityki
gospodarczej. Z pord trzech ministrw skarbu, ktrzy dokonali dziea naprawy
skarbu, Jerzy Michalski i Wadysaw Grabski (najbardziej zasuony, twrca
Banku Polskiego i waluty zotowej) byli politykami prawicowymi, nie
nalecymi wprawdzie do obozu narodowego, lecz zblionymi do w pogldach
gospodarczych, zarwno jak w taktyce politycznej, a Jerzy Zdziechowski by

narodowcem. Wrd innych wybitnych dziaaczy gospodarczych, ktrzy

przyczynili si do uporzdkowania rozmaitych dziedzin ycia gospodarczego i
skarbowoci narodowcy byli w stanowczej przewadze4.
Drug wan dziedzin bya polityka zagraniczna. Narastay tam nowe dla
Polski niebezpieczestwa, z ktrych gwnym byo stopniowe odradzanie si
potgi niemieckiej (za ktrej sterem krya si ydo-masoneria). Niestety, w
dziedzinie polityki zagranicznej nie udao si obozowi narodowemu zdoby
szerszego wpywu. wietne podwaliny, jakie stworzy polskiej polityce
zagranicznej Roman Dmowski w Wersalu, nie zostay zuytkowane. Polska
polityka zagraniczna w okresie przedmajowym sza na og bez waha, po linii
federacyjnej koncepcji Pisudskiego (zwracanie si przeciw Rosji, zajtej swoimi
sprawami i niczym nam nie zagraajcej; zaniedbywanie frontu
antyniemieckiego, popieranie planw ukraiskich) oraz po linii ydowskomasosko-pacyfistycznych programw, nakazujcych podporzdkowanie si
Lidze Narodw, oraz dokonywanie cigych ustpstw wobec innych pastw
(polityka ministra Skrzyskiego). Okres przedmajowy w polskiej polityce
zagranicznej by okresem cigych upokarzajcych procesw przed Lig
Narodw, cigych ustpstw wobec Niemiec (zrzeczenie si szeregu praw,
przyznanych nam przez traktaty, np. prawa wydalenia z Polski duej rzeszy
Niemcw, t.zw. optantw), oraz cigej, niepotrzebnie dranicej polityki w
stosunku do Sowietw.
Ogem w okresie tym obz narodowy peni z powodzeniem rol wou
roboczego, dwigajcego odpowiedzialno za zadania najbardziej trudne i
najbardziej niewdziczne, lecz nie mogcego sobie zdoby ani istotnego wpywu
na rzdy, ani wywalczy wprowadzenia w ycie najwaniejszych punktw
swojego programu.
Polityka obozu narodowego bya, bo by musiaa polityk cierpliwego
czekania na lepsze czasy, oraz wytrwaego, ale bezinteresownego udziau w
pracy nad ugruntowaniem poszczeglnych gazi ycia pastwowego i
naprawieniem wszystkich, robionych przez inne ywioy bdw.
Nie mona powiedzie, by polityka ta nie przyniosa owocw. Obok
umoliwienia stopniowego rozwoju caego szeregu dziedzin ycia pastwowego,
przyniosa ona stopniowe dochodzenie ycia polskiego do normy, dojrzewanie
4

Narodowcem by te m.in. .p. H. Linde, zasuony twrca Pocztowej Kasy Oszczdnoci. W

okresie, gdy obz przyszych sanatorw usiln i z reguy kamliw propagand przygotowywa
ju sobie grunt do zamachu majowego, zosta on oszczerczo oskarony o naduycia. W czasie
wytoczonego w zwizku z tym procesu, gdy widoczne ju byo, e wyrok bdzie uniewinniajcy,
zosta on zamordowany przez podoficera, dziaajcego z ramienia tajnej organizacji. Morderstwo
umotywowane byo chci zastpienia rzekomo zbyt pobaliwego sdu w jego roli karzcej.

polityczne szeregu ywiow, ktre dziki kracowo demokratycznej

konstytucji, doszy w polityce polskiej do gosu, oraz wzrost powagi i autorytetu
obozu narodowego.
Drog ewolucyjn - drog owocnej pracy, ktra przeamywaa zwracajce si
przeciw niemu uprzedzenia - obz narodowy dochodzi w polityce polskiej do
coraz wikszego gosu.
W okresie sejmu ustawodawczego, a wic na przestrzeni lat niespena
czterech, przewino si w Polsce 8 gabinetw. Tylko w jednym z nich,
trwajcym dokadnie miesic (Wad. Grabskiego 24. VI. 1920 - 24. VII. 1920),
obz narodowy posiada nieco powaniejsze wpywy, w innych, nie wyczajc
gabinetu Paderewskiego, posiada jedynie bardzo saby gos, lub nie posiada
gosu wcale5. Inaczej uoyy si stosunki w okresie sejmu, wybranego w r.
1922.
Po okresie rzdw generaa Sikorskiego (17. XII. 1922 - 26. V. 1923), na
ktre obz narodowy nie mia wpywu, doszo do porozumienia midzy prawic
(wraz z obozem narodowym) z jednej strony, a centrum (stronnictwem ludowym
Piast) z drugiej strony. Dnia 28. V. 1923 r. utworzony zosta rzd centrowo-

Niemal jednak przez cay czas pierwszego sejmu obz narodowy posiada glos rozstrzygajcy w
dzielnicy zachodniej: w Poznaskiem a pniej te i na Pomorzu. Tote dzielnica ta - chocia rzdy
w niej byy wyjtkowo trudne wobec braku tam tradycji udziau ywiou polskiego w rzdach, oraz
wobec wielkiej siy miejscowego ywiou niemieckiego, stawiajcego rzdom polskim bierny opr staa si oaz porzdku i dobrej gospodarki. Podwalina systemu rzdw narodowych w
Poznaskiem i na Pomorzu okazaa si przy tym tak trwaa, e i w latach nastpnych gospodarka
poznaska i pomorska wyrniaa si korzystnie od gospodarki w innych dzielnicach.
Rzdy narodowe w Poznaskiem i na Pomorzu odznaczay si nie tylko sprawnoci
administracji biecej, ale zdobyy si na jeden czyn o znaczeniu historycznym: na odniemczenie
kraju. To co w caej Polsce jest programem obozu narodowego w odniesieniu do ydw, to w
Poznaskiem i na Pomorzu zostao przez obz narodowy wprowadzone w czyn jak rwnie i w
odniesieniu do Niemcw. W cigu paru lat Poznaskie i Pomorze zostao gruntownie oczyszczone z
niemieckiego pokostu. Szczeglnie wiele dokonano w miastach. Pozna, ktry mia przed wojn 58
proc. Polakw, ju w roku 1921 mia ich 94 proc. Bydgoszcz w tyme czasie 15 proc. i 74 proc. i
tak dalej. Tym silniej zanika niemczyzna w Poznaskiem i na Pomorzu w paru latach nastpnych.
Takie twierdze niemczyzny, jak przedwojenna Bydgoszcz, Grudzidz, Chojnice, Leszno i inne stay
si miastami na wskro polskimi. Wedug oblicze niemieckich wyemigrowao w pierwszych latach
powojennych z Poznaskiego i Pomorza okoo 800.000 Niemcw. Niemczyzna w Poznaskiem i na
Pomorzu byaby zapewne zanika nieomal bez reszty, gdyby nie wyrwanie tam wadzy z rk
narodowcw. Polityka przedmajowa ministra Skrzyskiego (wstrzymanie wydalania optantw itp.),
oraz pomajowa rzdw sanacyjnych (umowa likwidacyjna polsko-niemiecka i szereg innych
posuni) zahamoway postpy procesu odniemczenia Poznaskiego i Pomorza.
Akcja odniemczenia Poznaskiego i Pomorza, uwieczona tak wspaniaymi wynikami, jest
najlepsz wskazwk, w jakim kierunku powinna pj akcja odydzenia reszty Polski.

prawicowy, zoony z narodowcw i innych prawicowcw, oraz z czonkw

stronnictwa Piast. Na czele rzdu tego stan wdz piastowcw, pose Witos.
Moment objcia wadzy przez ten rzd by wyjtkowo niekorzystny. By to
szczytowy moment inflacji. Obz sanatorw wraz z lewic wyzyska trudne
pooenie gospodarcze dla podjcia gwatownej nagonki na ten rzd, jako silnie
zwizany z obozem narodowym. Zorganizowano w caym kraju fal zaburze i
strajkw - a do strajku kolejowego wcznie. Rwnoczenie, dziwnym zbiegiem
okolicznoci, cay kraj zaalarmowany zosta fal zagadkowych zamachw
bombowych (przypisywanych komunistom), ktre powikszyy podniecenie w
kraju. Trudnoci pitrzyy si przed tym rzdem w sposb niesychany,
zwaszcza e i na polsk walut midzynarodowe giedy rozpoczy solidarny
atak, - mimo to dawa on sobie z tymi trudnociami pomylnie rad. Aby
zwikszy kwalifikacje tego rzdu, dokooptowano do na jesieni Romana
Dmowskiego, jako ministra spraw zagranicznych (urzdowa on zaledwie par
tygodni).
Aby rzd ten obali, przeciwnicy jego signli wreszcie do najostrzejszego
rodka: do wywoania zaburze o napiciu rewolucyjnym. Zaburzenia takie
zdoano wywoa w Krakowie. Socjalistyczne bojwki spowodoway tam 6
listopada 1923 r. krwawe rozruchy, uderzyy na wojsko, rozbroiy niektre
oddziay piechoty, zdobyy samochd pancerny, wreszcie otwary ogie na
oddzia uanw, kadc trupem wielu onierzy i oficerw. W okresie tych
krwawych wypadkw niewyjanion rol odegra sanator, pukownik KostekBiernacki (wsawiony z jednej strony akcj zamachow w Krlestwie w roku
1905, z drugiej strony rol komendanta synnego wizienia w Brzeciu w roku
1930).
Ale i ten cios nie powali rzdu. Mimo tchrzliwoci i niedostwa
piastowcw, ktrzy mieli w swoim rku ministerstwo spraw wewntrznych,
rozruchy w Krakowie zostay energiczn rk stumione.
Rzd narodowo-piastowy obalony zosta cakiem innym sposobem: drog
gosowania w sejmie. - Wywoany przez podziemne Intrygi rozam w Piacie i
odejcie do opozycji czci jego czonkw, pozbawio rzd tej wikszoci, na
ktrej si opiera. Dnia 15 grudnia 1923 roku rzd ten zosta obalony. Tak wic
pierwsza prba utworzenia rzdu z powanym udziaem narodowcw
zakoczya si - po siedmiu miesicach -niepowodzeniem. Ale wskazaa ona
kierunek dalszej ewolucji. -Wskazaa, e moliwe jest stopniowe pozyskanie dla
polityki narodowej umiarkowanych ywiow ludowych, baamuconych dotd
przez sanatorw i lewic. To znaczy, e moliwe jest wspdziaanie prawicy i
centrum.

Na miejsce obalonego rzdu narodowo-piastowskiego powsta rzd ludzi

bezpartyjnych pod prezesur Wadysawa Grabskiego. I w tym rzdzie obz
narodowy mia pewne wpywy, aczkolwiek duo mniejsze, ni w poprzednim.
Rzd ten, jako nie zwizany tak silnie z obozem narodowym, jak poprzedni, nie
by, tak jak tamten, zwalczany. To te mg on spokojnie pracowa. Rzd ten,
ktry urzdowa blisko dwa lata, przeprowadzi sanacj skarbu, usun deficyt
budetowy, stworzy Bank Polski i zdrow walut. Obalio go nowe przesilenie
sejmowe w listopadzie 1925 roku, po ktrym przyszed rzd Aleksandra
Skrzyskiego, oparty czciowo o lewic - ju wyranie masoski. Jednak i w
tym rzdzie utrzymay si szcztki wpyww narodowych: wany resort, jakim
byo ministerstwo skarbu, by w rku narodowca, J. Zdziechowskiego, ktry
dokoczy dziea naprawy skarbu. (Ministerstwo owiaty te byo w rku
narodowcw).
Ale ewolucja sza ju wyranie w kierunku rzdw narodowych. Nastroje w
kraju staway si coraz bardziej umiarkowane - ywioy centrowe coraz silniej
zaczynay si skania ku narodowej polityce. Obok tego i zagranic wiay ju
inne wiatry. Koczya si ju epoka wszechwadzy masonerii w wiecie, we
Woszech ju od roku 1922 rzdzili faszyci, a w innych krajach kierunek
narodowy zaczyna bra gr, Polska, majca rzdy narodowe, nie byaby si ju
naraaa na te trudnoci w polityce zagranicznej i finansowej, ktre by jej w
podobnym wypadku byy nieuchronnie groziy poprzednio. Polska moga ju
sobie na rzdy narodowe pozwoli.
Pisudski i jego obz zdawali sobie z tej ewolucji spraw - tote gotowali si
do kroku jeszcze bardziej stanowczego: w ciszy spiskowej szykowali zamach.
Wiosn roku 1926 nastpi nowy fakt, posuwajcy ewolucj stosunkw w
Polsce w kierunku narodowym: Narodowa Partia Robotnicza zbliya si do
obozu narodowego. Powsta wic blok polityczny, zoony z narodowcw (i
innych ugrupowa prawicy), z piastowcw i z czonkw NPR.
Dnia 9 maja 1926 roku powsta - pod przewodnictwem Witosa - rzd
wyoniony przez ten blok. Oznaczao to nowy nawrt wpywu obozu
narodowego na wadz pastwow w Polsce. Na powstanie tego rzdu Pisudski
dnia 12 maja odpowiedzia zamachem. Zamach ten koczy ten okres dziejw
Polski, w ktrym rzdzia Polsk wikszo sejmowa.
Okres ten - to by okres przejciowy. Odznacza si on w yciu pastwa
niema doz rozprzenia i zamtu, z jednej strony wywoanego przez
okolicznoci nieuniknione (wojna i jej skutki, rewolucyjny ferment powojenny,
ze warunki gospodarcze, inflacja), z drugiej strony wiadomie sianego przez
lewic i ten obz, ktry pniej nazwano sanacj. W okresie tym Polska nie
zdobya si na wytworzenie trwaego i rozumnego rzdu, oraz doznaa wielu

niepowodze, zwaszcza w polityce zagranicznej (Locarno). Z drugiej strony

jednak, dokonaa wielu dzie dodatnich o duym znaczeniu: uporzdkowaa
skarb i ycie gospodarcze, wprowadzia ad w stosunki wewntrzne, ukrcia
odrodkowe denia mniejszoci narodowych (szczeglnie ydowskiej),
zaatwia pomylnie szereg sporw zewntrznych. Okres przedmajowy zaznaczy
si wielu objawami ujemnymi - na og jednak posun znacznie naprzd
konsolidacj Polski i wykaza, e ewolucyjnie posuwa si ona w zdrowym i
podanym kierunku.
Zamach majowy nastpi w chwili, gdy najwaniejsza przeszkoda w yciu
politycznym Polski, zy stan gospodarczy - bya ju pokonana. Obz sanacyjny
otrzyma wic wcale nie najgorsz spucizn - a wzi j w swe rce w chwili,
najbardziej dla siebie pomylnej.

ZAMACH MAJOWY
Ustpujcy minister spraw wojskowych w rzdzie Skrzyskiego, gen.
eligowski, zanim zda wadz w rce gen. Malczewskiego, nowego ministra,
powoanego przez rzd Witosa, wezwa szereg sanacyjnie usposobionych
oddziaw wojskowych do Rembertowa pod Warszaw, celem rzekomego
przeprowadzenia manewrw, oraz odda je pod dowdztwo marsz. Pisudskiego.
(O zarzdzeniach tych gen. Malczewski nie zosta powiadomiony). Oddziay te
zostay poprowadzone na Warszaw - dla dokonania zamachu.
Zamach ten spad pozornie jak grom z jasnego nieba. W istocie by on od
dawna i starannie przygotowany. Podstaw jego powodzenia bya szeroko
rozkrzewiona organizacja konspiracyjna w szeregach wojska 1.
Jedn z wanych czci tych przygotowa bya poza tym szeroko zakrojona
akcja propagandowa. Zadaniem tej propagandy byo wytworzenie w szerokich
masach nastroju, przyjaznego dla zamachu, oraz wywoanie w nich wrzenia
rewolucyjnego, zwracajcego si przeciwko obozowi narodowemu.
Podstawowym czynnikiem tej propagandy byo -kamstwo. Zarwno w okresie,
poprzedzajcym zamach, jak i w czasie samych walk, oraz tu po nich,
rozpowszechniano w niezliczonej iloci artykuy, ulotki i broszury (np. synna
anonimowa broszura oszczercza pt. Zbrodniarze!), w ktrych rozmaitym
osobom z pord obozu narodowego (a take spord piastowcw itp.)
stawiano zarzut zwyczajnych naduy natury pieninej i na rozpowszechnieniu
tych rzekomych naduy budowano postulat sanacji stosunkw przez zamach
(std nazwa obozu sanacji). Zarzuty te byy wszystkie bezpodstawne; po
udaniu si zamachu przeciwko nikomu spord osb, ktrym zarzuty te
1

Gen. Stanisaw Haller, b. szef sztabu generalnego pisze o tej dziaalnoci spiskowej co nastpuje:
Ju w cigu 24 godzin (po przybyciu - w marcu 1926 r. - do Warszawy po trzymiesicznej
nieobecnoci) nabraem przekonania, e w nastroju wojska w Warszawie nastpiy od grudnia
daleko idce zmiany. Zwrciem na to uwag gen. Kesslerowi, p.o. szefowi sztabu gen. i
pukownikowi Bajerowi, szefowi oddz. II sztabu generalnego. Powiedziaem im, e o ile na
prowincji (np. w Krakowie) gbszych zmian w nastroju armii nie zauwayem, to specjalnie w
Warszawie ju samymi nerwami stwierdzam, e praca konspiracyjna w wojsku idzie w
przyspieszonym tempie i daje due wyniki. Stwierdziem w Warszawie u mnstwa oficerw jeszcze
przed trzema miesicami wobec mnie najlojalniejszych i otwartych, nieszczero i zakonspirowanie.
Puk. Bajer w oglnych zarysach moje spostrzeenia potwierdzi. Miaem te wtedy sposobno
rozmawia z gen. Malczewskim, dowdc OK I. Gen. Malczewski owiadczy mi, e z caego
garnizonu warszawskiego rachuje w razie zamachu marszaka Pisudskiego tylko na Szko
podchorych i ewentualnie 30 p.p., wszystkie inne jednostki uwaa za niepewne i podminowane
prac konspiracyjn. (Gen. St. Haller Wypadki Warszawskie od 12 do 15 maja 1926 r., Krakw
1926, stronica 5-6).

stawiano, nie wszczto nawet ledztwa. Przeciwnie - odby si szereg procesw o

oszczerstwo przeciwko gwnemu trybunowi zamachowej propagandy,
redaktorowi W. Stipczyskiemu, ktry we wszystkich tych procesach - wobec
oczywistego wyssania z palca rzuconych przeze zarzutw i okazanej oczywistej
zej woli - otrzyma wyroki skazujce na wysokie kary2.
Od kamstwa rwnie zacz si sam przewrt. Rozpowszechniono
wiadomo, e na ycie Pisudskiego urzdzony zosta w Sulejwce zamach.
Wiadomo ta bya rzekomym powodem marszu na Warszaw oburzonych
wojsk. Tymczasem, jak si potem okazao, bya to wiadomo nieprawdziwa.
Prezydent Wojciechowski wyjecha naprzeciw maszerujcych na Warszaw
wojsk, by wezwa je do posuszestwa. Na mocie Poniatowskiego odbya si
synna rozmowa prezydenta Wojciechowskiego z Pisudskim.
Prezydent Wojciechowski by w czasie wyborw w zgromadzeniu
narodowym w r. 1922 kandydatem lewicy i pisudczykw. Narodowcy gosowali
wwczas przeciw niemu. Ale w czasie swego z gr trzyletniego urzdowania
zbliy si on w pewnym stopniu do obozu narodowego, a w dziaalnoci gowy
pastwa ujawni wiele umiarkowania, godnoci, rozwagi i dobrej woli. W owej
rozmowie na mocie Poniatowskiego okaza on w sposb dowodny, e czuje si
przede wszystkim gow pastwa, odpowiedzialnym za jego losy, a nie
mandatariuszem tylko swych wyborcw. Rozmowa ta bya zarazem zerwaniem
midzy prez. Wojciechowskim, a marsz. Pisudskim.
W rozmowie tej Pisudski zada od prezydenta podporzdkowania si
zamachowi. Prezydent na danie to odpowiedzia odmownie.
Koci byty rzucone - rozpocza si walka.
Garnizon warszawski w wikszoci opowiedzia si po stronie zamachu.
Wierna rzdowi okazaa si Szkoa Podchorych, ktra z broni w rku
przedara si z Rembertowa do Warszawy, oraz niektre oddziaki mniejsze.
Byy to siy dla stumienia zamachu niewystarczajce. Aby walk rozstrzygn,
trzeba byo doczeka si posikw z prowincji.
Wysunito projekt wyjazdu prezydenta i rzdu do Poznania. Ale prezydent
opar si temu projektowi i owiadczy, e pozostanie w swej siedzibie (w
Belwederze). Narzucio to postulat wojskowej obrony Belwederu. Tym
sposobem nieliczne siy wojskowe, wierne rzdowi, skupi si musiay w
niedogodnym pooeniu strategicznym, w tej czci miasta, ktra otacza
Belweder. Dworce kolejowe, stacje telegrafu itp. znalazy si w rku przeciwnika
- jedyn nici, czc Belweder z reszt Polski pozostao lotnictwo.

adnej jednak z tych kar nie odcierpia.

Rozgorzay zawzite walki, w ktrych po stronie zamachu bray udzia nie

tylko oddziay wojskowe, nie tylko Strzelec, lecz i rewolucyjnie usposobione
bojwki socjalistyczne, ktrym rozdano bro. Po stronie rzdu uformoway si
rwnie oddziay ochotnicze, zoone gwnie z akademikw i z harcerzy.
Trzydniowy okres urzdowania nowego rzdu by okresem zbyt krtkim, by
sparaliowa przygotowania, poczynione przez rzd poprzedni (zwaszcza przez
ministra spraw wojsk. gen. eligowskiego, ktry przed zamachem odpowiednio
pozmienia dyslokacj wojsk). Nowy rzd nie zdy jeszcze steru wadzy mocno
uj w rce; tak np. niektre rozkazy, rozesane, w przewidywaniu zamachu,
przez nowego ministra spraw wojskowych, nie wyszy z Warszawy wskutek
schowania ich pod sukno przez jego podwadnych. Mimo to odsiecz - gwnie z
Poznania i z Pomorza - zorganizowaa si do szybko. Ale posuwanie si jej ku
Warszawie napotkao na powane przeszkody.
Partia socjalistyczna, biorca udzia w akcji zamachowej, zorganizowaa
strajk kolejowy. Strajk ten skutecznie opni przyjazd do Warszawy wojsk
poznaskich (take pomorskich, krakowskich, lskich, przemyskich i innych).
Ten sam skutek miao przerzucenie si na stron Pisudskiego niektrych
oddziaw wojskowych w Kutnie, odzi, Czstochowie Itp., ktre oddziaom
odsieczy zatamoway drog. Te ostatnie musiay sobie dopiero si t drog
torowa.
Pierwsze posiki (puk piechoty z owicza i dwa puki piechoty z Poznania)
nadeszy do Belwederu w nocy z 12 na 13 maja, oraz koo poudnia 13 maja.
Reszta bardzo powanych si odsieczy skupia si w cigu 14 i 15 maja w
Oarowie pod Warszaw.
Rwnoczenie jednak przybyy do Warszawy oddziay sprzyjajce
Pisudskiemu (gwnie z kresw), ktre strajkujcy, socjalistyczni kolejarze
skwapliwie przepucili. Chocia byy to siy sabsze od grupy Oarowskiej,
miay one stanowcz przewag nad grup Belwedersk. Zacite walki, cignce
si przez kilka dni w Warszawie3, i zasypujce pociskami dziaowymi nawet
sam siedzib prezydenta, przechyliy si, mimo bohaterskiego oporu grupy
belwederskiej, na stron Pisudskiego. Okoo godz. 3 po poudniu dnia 14 maja
pado lotnisko. Okoo godziny wp do czwartej prezydent Rzeczpospolitej i rzd
opucili Belweder i wraz z cofajcym si pod naporem przeciwnika wojskiem
wycofali si do Wilanowa.
Istniaa i wwczas jeszcze moliwo stumienia zamachu siami grupy
Oarowskiej. Ale dla jej wystpienia do akcji zabrako podstawy prawnej: dnia
15 maja prezydent Rzeczpospolitej i rzd zoyli dymisj.
3

Pocigny one za sob okoo 1.000 ofiar w zabitych i zmarych z ran.

By to niewtpliwie duy bd. Wiele jednak okolicznoci bd ten

usprawiedliwia. Rzd i prezydent odcici byli w Wilanowie od wszelkiej
cznoci z reszt kraju - nie mieli pojcia o siach zgromadzonej w Oarowie
odsieczy, i o fali oburzenia na zamach, ktra owadna du czci
spoeczestwa. W dodatku - rzecz najwaniejsza - puszczono w Wilanowie
pogosk, e Niemcy, korzystajc z wojny domowej w Polsce, napadli na granice
Pomorza. Ta pogoska napenia ich przekonaniem, e obowizkiem ich jest nie
przedua walki.
Nie ulega zreszt kwestii, e rzd wczesny nie skada si z ludzi
szczeglnie mocnych i zdolnych do wytrwania w tak zacitej walce. Nie by to
prawdziwy rzd narodowy - by to dopiero rzd, bdcy owocem powolnej w
kierunku narodowym ewolucji. By to typowy rzd wikszoci sejmowej - nie
skada si on z istotnych ludzi wadzy, lecz ze zwykych dziaaczy
parlamentarnych. Nie wchodzili w jego skad najtsi wodzowie obozu
narodowego. Premierem tego rzdu by ludowiec, pose Witos - czowiek
zasuony i uczciwy, ale w wieloletniej praktyce parlamentarnej wdroony do
kompromisw. Najwybitniejszy narodowiec w tym rzdzie, prof. Stan. Grabski,
byy socjalista i z temperamentu rwnie raczej parlamentarzysta, ni wdz,
take by skonny raczej do ugody z Pisudskim, ni do ornego rozstrzygnicia
z nim walki. Tote wiadomo o wkroczeniu Niemcw na Pomorze z atwoci
skonia rzd ten do kapitulacji.
Tak wic zamach zosta zalegalizowany. Wojska, gotowe do walki w obronie
dotychczasowego porzdku, powrciy do swych garnizonw.
Wadza w Polsce przesza w rce obozu sanacji.

RZDY SANACJI
Pierwszym czynem nowego rzdu byo aresztowanie generaw, ktrzy
kierowali obron Belwederu i umieszczenie ich w kazamatach wiziennych na
Antokolu w Wilnie. Przebyli tam oni okoo roku - z nich gen. Zagrski w chwili
opuszczania wizienia zagin bez wieci, a gen. Rozwadowski, istotny
zwycizca w wojnach z Rusinami i z bolszewikami, zmar wkrtce po
znalezieniu si na wolnoci1.
Sejm, w ktrym obz narodowy by w mniejszoci, skwapliwie zalegalizowa
zamach, wybierajc - wbrew gosom narodowcw - marsz. Pisudskiego na
prezydenta Rzeczpospolitej, a po jego odmowie przyjcia tego urzdu,
wybierajc wysunitego przeze kandydata p. Ignacego Mocickiego.
Marsz. Pisudski zada od sejmu zmiany konstytucji, w tym kierunku, by
zapewni wzmocnienie wadzy rzdu i ograniczy prawa sejmu. Niektre ze
stronnictw lewicy odmwiy swej zgody na t zmian - ale dla dokonania jej
udzieli swych gosw obz narodowy, niezmiennie stojcy na tym stanowisku,
e wadza rzdu musi by w Polsce wzmocniona bez wzgldu na to, w czyim
rku rzd spoczywa. Tote odpowiednia zmiana konstytucji - gosami
narodowcw - zostaa dokonana.
Zaczty si wszechwadne niemal rzdy obozu sanacji. Nie nadszed jeszcze
czas, by o rzdach tych powiedzie wszystko. Wystarczy stwierdzi, e s to
rzdy wprawdzie mocne i zdecydowane i pod tym wzgldem czynice zado
uzasadnionym deniom obozu narodowego sprzed maja - ale okazujce t
swoj moc w kierunku niejednokrotnie wrcz przeciwnym, niby denia obozu
narodowego wskazyway.
Jedn z cech sanacji jest system wszechstronnych szykan i represji,
zwrconych przeciwko obozowi narodowemu. Mona by powiedzie, e gwn
racj istnienia sanacji i istotn treci tzw. ideologii pastwowej jest walka z
endecj. O ile wobec innych ugrupowa politycznych w Polsce prowadzono
polityk zmienn - to represji, to ukadw i wzgldw - o tyle wobec obozu
narodowego od pierwszego dnia istnienia sanacji zastosowano nieprzerwany i
konsekwentny system wyniszczania. Osignito t drog znaczne zbiednienie
narodowego odamu spoeczestwa, a zwaszcza wepchnito w bardzo trudne
pooenie mode pokolenie narodowcw.

Na chorob, wyniesion z wizienia, polegajc na powtarzajcych si periodycznie (co par

tygodni) atakach silnej gorczki. (Blisze szczegy patrz Genera Rozwadowski, praca zbiorowa,
str. 121-122).

Starano si osabi obz narodowy przez amanie charakterw drog

korupcji, drog przecigania do BB2 nadziej korzyci materialnych, nadziej
zrobienia kariery itd. - Na szczcie, metody te okazay si bezskuteczne: poza
przecigniciem bardzo nielicznych, sabych, mniej wartych jednostek nie
zdoano zwartej siy obozu narodowego naruszy.
Starano si poderwa autorytet obozu narodowego w spoeczestwie, a nawet
skompromitowa go wobec historii, przez uporczyw a kamliw, zwrcon
przeciw niemu propagand. Programy szkolne przeksztacono w tym duchu, by
wpoi w najmodsze pokolenie (uczc si modzie), nienawi do obozu
narodowego, oraz szereg bdnych poj z dziedziny najnowszej historii Polski.
Drog trwajcej lata cae, nie ustajcej ani na chwil nagonki prasowej,
propagandy ustnej, omieszania przez kabarety i pisma humorystyczne itd.
wpajano w spoeczestwo niech do endecji i wmawiano w nie szereg
oszczerstw pod jej adresem, dziki samej uporczywoci ich powtarzania
zamieniajcych si w przekonaniu wielu na niezachwiane pewniki. Drog
wydawnictw pseudo-naukowych oddziaywano na ywioy umysowo
wybredniejsze i krytyczniejsze, informujc je w sposb tendencyjny przemilczajc wane fakty historyczne, oraz wyolbrzymiajc, przeinaczajc, lub
faszywie owietlajc inne - a tym samym wytwarzajc w umysach tych
ywiow bdny pogld na rol endecji i jej przeciwnikw w przeszoci.
Rwnoczenie wprowadzono w ycie wszechstronnie rozwinity system
polityki bdcy w biegunowej sprzecznoci z tym systemem politycznym, ktry
chcia wcieli w ycie obz narodowy.
Stan, w jakim si Polska znalaza dziki rzdom sanacyjnym, naleaoby
ocenia z wielkim pesymizmem - gdyby nie to, e istniej objawy, ktre
pozwalaj uwaa stan ten za przejciowy i nie przesdzajcy przyszoci. Te
objawy - to wzrost ruchu narodowego w pomajowej Polsce, to odrodzenie
religijne w pokoleniu najmodszym i szereg zjawisk rwnolegych.
Obz narodowy powici si w latach bezporednio przedwojennych pracy
politycznej, ktra cakowicie zaabsorbowaa jego siy - tote z koniecznoci
zaniedba musia prac wychowawcz wobec spoeczestwa, a zwaszcza wobec
nowych w nim ywiow, ktra do niedawna stanowia jeden z gwnych
punktw dziaalnoci tego obozu. Tote czynniki, obozowi narodowemu
przeciwne, miay tu przed wojn oraz w czasie samej wojny, wolne pole do
uprawiania agitacji w spoeczestwie i do urabiania w swoim duchu zwaszcza
najmodszego pokolenia, wchodzcego wwczas w ycie. Wynikiem tego stanu

BBWR - Blok Bezpartyjny Wsppracy z Rzdem

rzeczy stao si pjcie przeciw obozowi narodowemu, a za Jzefem Pisudskim,

caej wczesnej modziey.
Stao si to tym atwiej, e program Pisudskiego - Legiony, powstanie
przeciw Rosji, denie do natychmiastowej niepodlegoci Kongreswki, choby
okupionej trwaym wyrzeczeniem si zjednoczenia - by efektowniejszy i dla
niedojrzaych i porywczych umysw modziey bardziej pontny. Tote o ile w
pokoleniu starym, urodzonym w latach szedziesitych, siedemdziesitych czy
osiemdziesitych, przewaali narodowcy, o tyle w pokoleniu od tamtego
modszym znaleli si w druzgoccej przewadze zwolennicy polityki legionowej.
Ten stan rzeczy zacz si jednak pod koniec wojny zmienia. Polityka obozu
narodowego bya tak oczywicie suszna, e wcigaa w swoje oysko cay
nard. Modzi pisudczycy, sami o tym nie wiedzc, zaczli popiera polityk
obozu narodowego. Cho w przekonaniu swoim byli Pisudczykami i cho
poparciem osoby Pisudskiego umoliwiali mu utrzymanie si na powierzchni
ycia politycznego - dziaalnoci swoj przyczyniali si w znacznej mierze do
urzeczywistnienia programu narodowego.
Modzi peowiacy walczyli z caym zapaem przeciw Niemcom, z ktrymi
obz pniejszej sanacji by tradycyjnie sprzymierzony. Liczni Pisudczycy
walczyli o Lww, ktrego obz pniejszej sanacji nie chcia broni. Modzi
oficerowie, uwielbiajcy Pisudskiego, kadli swe gowy pokotem na
pobojowiskach w wojnie z Rusinami i nastpnie z bolszewick Rosj - nie majc
pojcia, e cel o ktry walcz - cel rozszerzenia Polski od wschodu - nie jest
celem Pisudskiego, dcego do urzeczywistnienia programu federacji. Mode
pokolenie pisudczykw wileskich opowiedziao si w okresie sejmu
wileskiego za wcieleniem Wilna bezporednio do Polski, cho Pisudski by
temu przeciwny.
To instynktowne przechylanie si modego pokolenia na stron programu
narodowego nie mogo nie pocign w kocu za sob rwnie i wiadomego
zdeklarowania si modziey jako narodowcw.
Pierwsze jaskki wiadomego prdu narodowego wrd modziey pojawiy
si jeszcze w czasie Wojny. Gdy w 1916 roku, po akcie dwch cesarzy,
ogaszajcym samodzielno Maej Polski, warszawska modzie akademicka,
usposobiona w duchu pisudczykowskim, urzdzia manifestacje (a m.in. wysaa
delegacj do gubernatora niemieckiego, gen. von Beselera), ktrymi okrelia
swoje stanowisko, jako pene zastrzee w stosunku do biecej polityki
niemieckiej wobec Polski, jednak te manifestacje byy w zasadzie proniemieckie
i antykoalicyjne - znalazo si w Warszawie zaledwie 16 studentw, ktrzy
manifestacjom tym publicznie i z ca odwag cywiln si przeciwstawili,

deklarujc si jako zwolennicy koalicji. Jednak w nastpnych latach liczba tych

modych narodowcw zacza szybko si powiksza.
Przeomowe byy pierwsze lata niepodlegoci. Modzie akademicka posza
wwczas gremialnie do wojska, wykluczajc spord siebie tych, ktrzy si od
spenienia obowizku onierskiego uchylili. Po powrocie z wojny okazao si,
e elementem, ktry na wojn nie poszed i znalaz si wskutek tego poza
nawiasem ycia akademickiego, s przede wszystkim ydzi. Wywoao to
gwatowny odruch uczu antysemickich wrd modziey, ktry wyrazi si w
rozpoczciu walki o zupene odydzenie ycia akademickiego, usunicie ydw
z polskich stowarzysze akademickich itd. A e obz narodowy by jedynym w
Polsce obozem, wiadomie przeciwstawiajcym si ydom, wic modzie
akademicka w sposb ywioowy zacza si garn do szeregw tego obozu zapoznajc si z ca jego ideologi i stopniowo uznajc j za swoj. Rwnie i
szybki wzrost religijnoci, obudzonej przez przeycia wojenne, oraz wyrobione
w wojsku poczucie adu, burzce si przeciw pierwiastkom anarchii szerzonym
w Polsce przez pniejszych sanatorw i lewic, przyczyniay si do skupiania
modziey akademickiej pod sztandarami narodowymi.
W roku 1926 - w chwili zamachu majowego - znaczna wikszo modziey
akademickiej w Polsce bya ju narodowa. W czasie walk w dni zamachu, do
oddziaw walczcych w obronie rzdu, zgosiy si liczne zastpy akademikw,
z ktrych potworzono oddziay ochotnicze, walczce gwnie na lotnisku. Kilku
akademikw w tych walkach polego.
Po wypadkach majowych, ruch narodowy modziey akademickiej wyla si
szerok fal poza mury wyszych uczelni, obejmujc szerokie rzesze modziey
wszystkich warstw spoecznych. Narodowy ruch modych sta si czynnikiem
dominujcym w yciu spoeczestwa polskiego, a zwaszcza jego modej
generacji, w okresie pomajowym.
Znalaz on form zewntrzn w Obozie Wielkiej Polski, stworzonym dn. 6
grudnia 1926 roku, z inicjatywy Romana Dmowskiego. Obz Wielkiej Polski by
wielk organizacj polityczn, majc za zadanie przystosowa obz narodowy
do nowoczesnych, powojennych warunkw ycia politycznego - zorganizowa w
karny i sprawny front najlepsze ywioy w narodzie - oraz sta si kuni nowej
ideologii i nowego programu politycznego, dostosowanego do warunkw
zbliajcego si, dobrze ju Romanowi Dmowskiemu widocznego, dziejowego
kryzysu. Zadaniem Obozu Wielkiej Polski byo walczy o Wielk Polsk wielk nie tylko w znaczeniu terytorialnym, lecz przede wszystkim moralnym i
cywilizacyjnym. Obz Wielkiej Polski postawi sobie za cel odrodzi Polsk
moralnie, oczyci j od miazmatw za, od wpyww masonerii i ydostwa,
zespoli i wzmocni jej wewntrzne siy, tak, aby zdolna bya odegra wielk i

cywilizacyjnie i politycznie przodujc rol w nadchodzcych, nowych czasach,

w ktrych gasn soca dotychczasowych, przodujcych w wiecie cywilizacji
europejskiej potg.
Obz Wielkiej Polski rozrasta si ywioowo. Na przeomie lat 1932 i 1933
liczy on ju blisko wier miliona czonkw, gwnie modych. - Ten wzrost
uznaa sanacja za niebezpieczny dla siebie, tote w zimie 1932/33 roku OWP
(Obz Wielkiej Polski) zosta po kolei we wszystkich wojewdztwach
rozwizany.
Ale rozwizanie to przyszo za pno, by rozwj narodowego ruchu modych
zaama. Dawni obozowcy wstpili do Stronnictwa Narodowego, modernizujc
jego metody pracy, a zarazem wchaniajc samemu to, co stanowio najlepsze
pierwiastki tradycji Stronnictwa. To wielkie przegrupowanie w szeregach
narodowego modego pokolenia stao si zarazem sposobnoci do dokonania w
nich gruntowniejszej selekcji materiau ludzkiego; ruch uleg wskutek tego
pogbieniu i nabra cech politycznej dojrzaoci, ktrej Obozowi jeszcze w
duej mierze brako3.
Pomajowy ruch narodowy zda sobie bardzo dobrze spraw z tego, e
gwnym problematem w yciu polskim, jest dzi nie tyle sprawa rzdw
sanacyjnych, co sprawa ydowska. Tote ruch narodowy zwrci si przede
wszystkim przeciw ydom -wypierajc ich z udziau w polskim yciu
towarzyskim, kulturalnym i politycznym, zwalczajc wpyw ich pogldw
spoecznych i moralnych na spoeczestwo polskie, oraz ich dziaalno
3

Wkrtce po rozwizaniu OWP w szeregach jego dawnych czonkw nastpi rozam, ktremu
przeciwnicy obozu narodowego postarali si nada moliwie duy, a niczym nieusprawiedliwiony
rozgos. W istocie - rozam ten nie mia powaniejszego znaczenia. Liczebnie nie przyj on
wikszych rozmiarw (jedynie tylko w Warszawie zdoa na czas krtki ogarn powaniejsz
liczb osb, zwaszcza wrd modziey akademickiej) i si obozu narodowego zgoa nie osabi.
Rozam ten - by to odmarsz od obozu narodowego pytszych gw i sabszych charakterw. Ludzie,
ktrzy le wytrzymywali nerwowo atmosfer prowadzonej przez obz narodowy dugotrwaej
walki, zdecydowali si na wyamanie z jego szeregw. Gorsi spord nich zapewnili sobie spokj
przez nawizanie stycznoci z sanacj (sabiutka organizacyjka ZMN), lepsi rzucili si, (na wzr
powstacw 1830 1 1863 r.) w wir walki gorczkowej i nieprzemylanej, w myl zasady niech si
stanie byle co, byle si ju raz wreszcie co stao (nieco silniejszy ONR). Ludzie ci - nieraz
inteligentni, lecz o sabych charakterach, pocignli za sob pewn liczb ludzi, nieraz dzielnych,
lecz politycznie niedojrzaych. Obie organizacje rozamowe wkrtce jednak si w swej akcji
zaamay. Pierwsza, bo miaa podkad niemoralny. Druga, bo jej podoem nie by rozumny plan
dziaania, lecz wycznie pierwiastki uczuciowe, jak i wobec realnych warunkw ycia politycznego
nie moga si osta. Dzisiaj z obu organizacji pozostay zaledwie szcztki. A tymczasem obz
narodowy maszeruje nadal niepowstrzymanie naprzd i ronie w siy i osiga coraz to nowe
polityczne sukcesy.
W wywoaniu rozamu 1933-34 roku zapewne maczaa palce masonerja.

rozkadow, organizujc walk z przewag ydw w yciu gospodarczym,

propagujc haso emigracji ydw z Polski itd.
W szybkim czasie ta polityczna, kulturalna i gospodarcza walka z ywioem
ydowskim pocigna za sob rozlew krwi. Zbrojni we wasne, silne bojwki4,
zaczli ydzi - wszdzie tam, gdzie akcja narodowcw zagraaa ich stanowi
posiadania -fizycznie narodowcw atakowa. Dnia 10 listopada 1931 r. poleg na
ulicach Wilna student, czonek OWP, . p. Stanisaw Wacawski. Dnia 27
listopada 1932 roku, poleg na ulicach Lwowa student-korporant, . p. Jan
Grotkowski, skrytobjczo przez bojwk ydowsk zasztyletowany. Zarwno po
jednym, jak i po drugim wydarzeniu wybucha w caym kraju fala gwatownych
zaburze przeciwydowskich.
W roku 1933, z rk ydw, bd te z rk policji, tumicej rozruchy
przeciwydowskie, polego ju 6 narodowcw i sympatykw obozu narodowego
(1 w Warszawie, 4 pod om i 1 pod ywcem). Tak wic antagonizm polskoydowski znacznie si zaogni. Dodajc do tego narodowcw, zabitych przez
sanacj (. p. Chudzik, skrytobjczo, na rozkaz komisarza policji zgadzony w
roku 1933 w Brzozowie i . p. Kozowski, zabity w r. 1927 przez bojwk
4

Od dawna do przeszoci naley stan rzeczy, w ktrym ydzi niezdatni byli do fizycznej walki.
Ruch sportowy wrd ydw przeksztaci fizycznie mode pokolenie ydowskie, ktre nie
przypomina ju pokole dawnych lkliwych chaaciarzy. We wszystkich skupieniach ydowskich w
Polsce istniej silne bojwki ydowskie, ktrych rdze stanowi ydowscy robotnicy (rzenicy,
tragarze, furmani i inni). Rol bojwki speniaj rwnie ydowskie organizacje sportowe.
Najsilniejsz z nich jest skrajnie nacjonalistyczna, potna organizacja tzw. faszystw ydowskich,
Brith Trumpeldor (umundurowana w brzowe koszule i w czapki z oznak bniczego
wiecznika), na ktrej czele stoi synny abotyski - byy dziennikarz z Odessy, znany ze swego
wystpienia wobec rzdu rosyjskiego z propozycj oddania czci wadzy w zaborze rosyjskim w
rce ydowskie i pooenia tym sposobem podwalin pod Judeo-Polsk. abotyski, ktry w czasie
wojny zorganizowa legiony ydowskie do walki o Palestyn i sta na ich czele jako angielski
pukownik, mieszka po wojnie stale w Palestynie, przebywa obecnie dugie okresy w Polsce najwidoczniej uznajc dzi Polsk za najwaniejszy teren dziaalnoci swej organizacji. Organizacja
Brith Trumpeldor ma swoje oddziay w kadym polskim miasteczku. Organizacja ta - w tym
samym czasie, w ktrym rozwizano OWP i inne organizacje polskie - cieszy si zupen
pobaliwoci, a miejscami nawet i czynnym poparciem wadz pastwowych. (Nie jedyny to
wypadek uprzywilejowania ydw w porwnaniu do organizacji polskich: do przypomnie, e na
niektrych wyszych uczelniach usiowano wprowadzi zakaz istnienia towarzystw studenckich, nie
przyjmujcych ydw na czonkw, a wic czysto polskich - przy rwnoczesnym dopuszczaniu
istnienia towarzystw czysto ydowskich). Obok organizacji Brith Trumpeldor istniej ydowskie
zwizki sportowe (Makabi i inne), oraz bojwki partyjne Bundu, ydw-komunistw i inne. - W
szeregu miast polskich ydzi tworz wikszo ludnoci, a w znacznej wikszoci miast, nie
wyczajc stolicy pastwa, tworz znaczn wikszo ludnoci w niektrych przynajmniej
dzielnicach, tote szanse bojwek ydowskich w starciach z Polakami s w bardzo wielu
wypadkach wybitnie dla nich korzystne.

sanacyjnych socjalistw w Warszawie), -otrzymuje si ju dug list krwawych

ofiar5.
Te krwawe ofiary nie osabiaj jednak ruchu narodowego. Idzie on z coraz
wikszym rozpdem naprzd.
Ostatnie lata przyniosy obozowi narodowemu szereg wielkich zwycistw.
Obz narodowy coraz wyraniej zaczyna obejmowa rzd dusz w caym
narodzie. Zarwno polski chop, jak i polski robotnik, staj masowo w szeregach
obozu narodowego. Takie dawne twierdze socjalizmu, jak d, Czstochowa
itp., albo chopskiego radykalizmu, jak Radomskie, Zamojskie itd., zamieniy si
w twierdze ruchu narodowego.
W wyborach samorzdowych w odzi, w 1934 roku, mimo, e w miecie tym
jest 35% ydw i 7% Niemcw (11% ewangelikw), a tylko 58% Polakw (54%
katolikw), obz narodowy osign absolutn wikszo - i to bardzo wyran.
To znaczy, e niemal wszyscy Polacy gosowali na narodowcw. Zwycistwo to,
z ktrym zbiego si takie samo zwycistwo w Poznaniu oraz mnstwie miast
mniejszych6, miao due znaczenie nie tylko jako manifestacja siy obozu
narodowego, ale jeszcze i dziki temu, e dao obozowi narodowemu, choby
przez czas krtki sposobno do okazania w praktyce, jak sobie rzdy w Polsce
wyobraa.
Wprawdzie ministerstwo spraw wewntrznych odmwio zatwierdzenia
obranego przez dzk rad miejsk narodowego zarzdu miasta i mianowao
prezydenta-komisarza, ale mimo to, narodowa wikszo w dzkiej radzie
miejskiej, pod wodz przywdcy narodowcw dzkich, modego miejscowego
adwokata, Kowalskiego7 sam tylko dziaalnoci w ramach kompetencji rady
miejskiej, zdoaa zapocztkowa nowy system i now szko rzdw w Polsce.
Treci tej nowej szkoy jest: 1) kurs antyydowski (usunicie ydw ze
stanowisk urzdnikw, funkcjonariuszy, lekarzy miejskich itp., odebranie im
koncesji i dostaw, odebranie ich instytucjom subwencji itd.), 2) kurs
5

Lsta ta znacznie si powikszya w okresie, nie objtym niniejsz ksik: w czasie od maja do
grudnia 1935 roku zgino lub zmaro z ran okoo 30 narodowcw.
6

Gdyby nie cuda nad urn, taki sam wynik byby rwnie - z miast duych - w Wilnie. W
Warszawie, z obawy podobnego wyniku, wyborw nie przeprowadzono. Jedynie tylko w miastach
byej Galicji (Krakw, Lww i miasta mniejsze), obz narodowy w r. 1934 nie mia jeszcze
przewagi w nastrojach.
7

Kowalski, wraz z innymi narodowcami dzkimi, przetrzymany zosta od kwietnia do grudnia

1934 roku w wizieniu. (Sd go nastpnie ze skonstruowanych przeciw niemu zarzutw o
dziaalno polityczn nielegaln uniewinni). W stosunku do dzkiej rady miejskiej stosowano
mnstwo bezprzykadnych i niezgodnych z ustaw szykan, nie zwoywano jej przez p roku, nie
uznawano wielu jej formalnie powzitych postanowie itd.

antyetatystyczny (zwinicie warsztatw miejskich itd.), 3) kurs drakosko

oszczdnociowy, poczony z obnieniem podatkw, zwaszcza tych, ktre
paci ludno polska, 4) popieranie drobnej wasnoci, kosztem wielkiej
(obnienie podatkw, paconych przez wacicieli domkw na przedmieciach
itd.).
Po kilku miesicach dziaalnoci, rada miejska w odzi zostaa rozwizana, a
samorzd odzi zawieszony (dziki czemu nie rozpisano nowych wyborw8.
Rwnoczenie rozwizano rad poznask i zawieszono samorzd poznaski,
oraz ustabilizowano system rzdw komisarskich w Warszawie.
Wybory dzkie byty momentem zwrotnym w stosunkach politycznych w
Polsce. Od tego momentu sanacja zacza traci reszt oparcia w
spoeczestwie - i moe si utrzymywa przy wadzy ju tylko wbrew jego woli.
Nowa, obmylona przez sanacj konstytucja wychodzi ju z zaoenia
nieliczenia si z wol narodu (a nawet wyrazu nard w swej treci nie
zawiera); jest rzecz bezsporn, e kade wybory, ktre odtd sanacja zechce
rozpisa, zakocz si jej klsk.
Wkrtce po wyborach dzkich ogoszono dekret o obozach izolacyjnych i
ustanowiono obz w Berezie. W kraju motywowano ustanowienie tego obozu
rnymi nieistotnymi powodami, ale zdaa od kraju, w Londynie, ambasador
Raczyski wymieni w publicznej deklaracji powd najwaniejszy: Berez
ustanowiono dla walki z antysemityzmem9. Ale i ten rodek okaza si
nieskuteczny: narodowcy wychodz z Berezy wprawdzie z nadszarpnitym
zdrowiem, ale jeszcze lepiej zahartowani duchowo. I bior si z nie umniejszon
energi do przerwanej dziaalnoci - z wiar, e zwycistwo ruchu narodowego
jest ju bliskie.
Tak wic okres rzdw pomajowych zaznacza si z jednej strony rozejciem
si kierunku polityki narodowej polskiej z kierunkiem polityki sprawujcego w
Polsce wadz rzdu zastojem w szeregu wanych dziedzin ycia polskiego, oraz
stopniowym, lecz staym rozrostem wpyww ydowskich w Polsce, grocym
przeksztaceniem si Polski na Judeo-Polsk - z drugiej strony rozrostem ruchu
8

Przeciwnicy obozu narodowego czsto uywaj agitacyjnego argumentu o endeckim

niedostwie. Ale gdy chodzi o fakty konkretne, jako nic o tym niedostwie nie sycha.
Rozwizanie rady miejskiej w odzi uzasadniano nie niedostwem, ale wanie nadmiarem energii
w przeksztacaniu dotychczasowego systemu gospodarki...
9

Dowodem akcji, zmierzajcej do zbagatelizowania w wiadomoci opinii znaczenia obozu

narodowego jest fakt, e powszechnie si twierdzi, i Bereza zapeniona jest czonkami
rozamowego ONR. W istocie od samego pocztku byo tam wicej narodowcw, ni czonkw
ONR. Obecnie tych ostatnich od dawna nie ma tam wcale, podczas gdy narodowcw wci jest tam
pewien zastp.

narodowego i wzmagajcym si napiciem walki o wyzwolenie Polski spod

wpywu ydowskiego a tym samym o dokoczenie dziea odzyskania przez
Polsk penej niepodlegoci.

KRYZYS
Lata powojenne przyniosy narodom Europy i nie tylko Europy przemian o
dziejowym po prostu znaczeniu. Przemiana ta, to tak zwany (zreszt niesusznie,
bo zbyt pomniejszajco) - kryzys.
Kryzys ten obejmuje wszystkie dziedziny ycia.
Najbardziej rzucajc si w oczy - jest dziedzina gospodarcza. Potga Europy
w ostatnich dwch stuleciach opieraa si na przewadze technicznej
europejskiego przemysu, ktry wyrobami swoimi zasypywa cay wiat.
Naprzd Anglia, potem Niemcy, a potem niemal wszystkie kraje europejskie, nie
wyczajc Polski (d), oraz niektre, zamieszkane przez ludzi biaych, kraje
pozaeuropejskie (Stany Zjednoczone Ameryki Pn.) stworzyy sobie wielki
przemys, posugujcy si nowo wynalezionymi, nieznanymi innym czciom
wiata maszynami i udoskonaleniami technicznymi - i obliczony nie tylko na
obsugiwanie swego wasnego kraju, lecz i rozlegych krain w innych czciach
wiata. Z caego wiata zwoono do Europy surowce - bawen, wen, jedwab,
elazo, mied, naft, drzewo, kauczuk itd. - tutaj, w wielkich, wspaniale
urzdzonych fabrykach przerabiano je na rnorodne wyroby, tkaniny, odzie,
narzdzia, bro, okrty i samochody, wyroby chemiczne, maszyny, przedmioty
zbytku itd. itd. i rozwoono z powrotem na cay wiat. Za wyroby te pyna
nieustannie do Europy, a take do Ameryki, olbrzymia rzeka pienidzy, ktra
bya podwalin bogactwa olbrzymich przedsibiorstw przemysowych i
handlowych, olbrzymich miast i potnych krajw. Niektre pastwa
europejskie (np. Anglia) poszy w rozwoju swego przemysu tak daleko, e
zaczy po prostu lekceway rolnictwo. Kraje te nie s w stanie same si
wyywi - kupuj one ywno w innych krajach - za pienidze, uzyskane z
przemysu i handlu.
Ostatnie dwa wieki byy dla Europy okresem olbrzymiego rozkwitu
gospodarczego, opartego z jednej strony na przemyle, obsugujcym rynki
zamorskie, z drugiej strony na wiatowym handlu (przewozie surowcw i
gotowych wyrobw z kraca w kraniec wiata), oraz wiatowych obrotach
finansowych (operacje kredytowe, finansowanie rnych przedsiwzi itd.).
Ten rozkwit gospodarczy wiza si z rozwojem potgi politycznej: Europa,
zasobna w bogactwa i w przewag techniczn (zaznaczajc si nie tylko w
narzdziach pracy, ale i w narzdziach walki - tj. w broni) - zdoaa
podporzdkowa sobie wikszo ziem wiata, bd zamieniajc je na swoje
kolonie, bd na rozmaite sposoby je od siebie uzaleniajc.
I ot ten okres gospodarczej i technicznej, a wraz z ni i politycznej
przewagi Europy nad wiatem nagle si skoczy.

Pocztki tej likwidacji byy stopniowe - i tkwi do gboko w przeszoci.

Gospodarczy rozkwit krajw przemysowo-handlowych budzi ch
naladownictwa w krajach, ktre dotychczas wytwarzay tylko surowce.
Stopniowo zaczy powstawa fabryki w coraz to nowych krajach - nieraz nawet
zakadane przez przedsibiorcw z dotychczasowych krajw przemysowych,
ktrzy widzieli dla siebie interes w tym, by by pionierami przemysu na terenie
zupenie dziewiczym. Tak jak po powstaniu przemysu angielskiego powsta
przemys niemiecki, a po przemyle niemieckim przemys pnocnoamerykaski i wszystkie inne europejskie (m.in. te i polski z dzkim na czele),
tak po powstaniu przemysu wrd narodw rasy biaej zacz si on rozwija i
wrd innych ras oraz we wszystkich czciach wiata. Nie mwic o przemyle
rosyjskim, poudniowo- i rodkowo-amerykaskim, pnocno- i poudniowoafrykaskim, australijskim, indonezyjskim, przednio-azjatyckim, itd. - rozwin
si przede wszystkim przemys w wielkich, cywilizowanych krajach azjatyckich:
w Indiach, w Chinach i w Japonii.
Przemys ten mia tam wietne warunki do rozwoju. Przede wszystkim - mia
nieraz lepsze ni Europa warunki, jeli chodzi o dostaw surowcw, a take o
blisko rynkw zbytu. Taki np. przemys tkacki w Europie opiera si w lwiej
czci o surowiec baweniany, ktry w Europie wcale nie jest wytwarzany.
Okrty z bawen, wyprodukowan w Indiach czy w innych krajach, szy do
Anglii, czy innych krajw europejskich - na to, by po przetworzeniu tej baweny
na tkaniny, odwie j z powrotem do tyche Indii, czy innych krajw
zamorskich. Przedsibiorca, ktry zakada fabryk tkack w samych Indiach,
mia, rzecz prosta, znakomit w tych warunkach przewag nad przedsibiorc
angielskim, czy w ogle europejskim: w kalkulacji jego kosztw nie byo
olbrzymiej pozycji dalekich, zamorskich przewozw; korzysta on z surowca
znajdujcego si na miejscu, na miejscu go przerabia i najczciej na miejscu
sprzedawa. To samo byo i w wielu innych dziaach wytwrczoci.
Drug, jeszcze waniejsz przyczyn przewagi przemysu azjatyckiego nad
europejskim jest tanio azjatyckiej siy roboczej. Robotnik japoski, chiski,
czy hinduski, chodzcy na p nago, zadowalajcy si przez cale poywienie
garsteczk ryu, przyzwyczajony do pracy od witu do nocy i to do pracy
najciszej1, majcy zupen pogard mierci itd. - kosztuje wielokrotnie taniej
od robotnika europejskiego, ktry pracuje w zasadzie tylko 8 godzin na dob,
musi mie z koniecznoci lepsze poywienie, odzie i mieszkanie, potrzebuje
rozrywek, ma rne wymagania higieniczne, a wreszcie korzysta z rnych
1

W caej wschodniej i poudniowej Azji znane s np. doroki, zaprzone w czowieka; biegnie on
kusem, skutecznie zastpujc konia. Czy mona by sobie co podobnego wyobrazi w Europie?

uprawnie w rodzaju kas chorych, ubezpiecze od wypadkw, ubezpiecze na

staro, na wypadek bezrobocia itd. - Koszt robocizny, cznie ze wiadczeniami
socjalnymi jest jedn z najwaniejszych pozycji w kosztach przemysu
europejskiego - przemys azjatycki, ktry wiadcze socjalnych nie ponosi
wcale, a za robocizn paci niesychanie mao, ma dziki temu nad przemysem
europejskim ogromn przewag w kalkulacji. Najwczeniej rozwinity przemys
azjatycki, mianowicie przemys japoski, bije dzi przemys europejski nie tylko
na rynkach azjatyckich, afrykaskich i poudniowo-amerykaskich, lecz nawet w
samej Europie. Gdyby nie ochrona celna, Europa byaby ju dzisiaj przez
wyroby japoskie cakowicie zalana2. Tym groniejsza jest dla Europy
konkurencja rozwijajcego si dopiero, lecz rozwijajcego si w gwatownym
tempie przemysu chiskiego, ktry korzysta z jeszcze taszej siy roboczej ni
przemys japoski.
Trzeci przyczyn powodzenia przemysu azjatyckiego - jest uzdolnienie
Azjaty do pracy przemysowej. Nie ma zrczniejszego i zdolniejszego
rzemielnika, ni rzemielnik azjatycki. Rzemioso indyjskie, chiskie, a take
perskie, przednio-azjatyckie itd. ma wspaniae tradycje - i jeszcze nie tak dawno
w sposb stanowczy nad rzemiosem europejskim growao. Rzemielnik
europejski nigdy nie umia wyrabia rzeczy tak doskonaych, jak wyroby
azjatyckie - jak np. azjatyckie tkaniny (indyjskie muliny itd.), jak azjatyckie
dywany, wyroby zotnicze, bro, jak chiska porcelana i laka, jak wyroby
snycerskie, rzeby z koci soniowej itd. - Wytwrczo europejska zdobya
sobie nad wytwrczoci azjatyck techniczn przewag dopiero w najnowszych
stuleciach, - dziki wielkim technicznym wynalazkom. Ale zrczno
azjatyckiego rzemielnika pozostaa i nadal niedocigniona. I stanowi ona dzisiaj
duy czynnik powodzenia w pracy azjatyckiego inyniera, czy robotnika, ktrzy
z rzemiosa wyszli.
Tote przemys azjatycki, zaczyna ju dzi nad przemysem europejskim
growa - a niedugo to growanie zaznaczy si jeszcze wyraniej. Przewaga
gospodarcza Europy nad wiatem skoczya si bezpowrotnie - takich potg
gospodarczych jak Europa, jest ju w wiecie kilka. A w zwizku z tym
skoczya si jedna z podstaw europejskiego bogactwa i potgi politycznej, jak
byo przemysowe, handlowe i finansowe obsugiwanie (i wyzyskiwanie) reszty
wiata.
Momentem przeomowym jest tu wielka wojna. Proces powstawania
przemysu w nowych krajach odbywa si dosy powoli, bo ten, kto stawia
pierwsze kroki i musi walczy z konkurentem ju zagospodarowanym, ma
2

Importowano ju do Europy np. zegarki japoskie, sprzedawane, niczym orzechy, na wag.

zawsze rne trudnoci do pokonania, ktre jego powodzenie opniaj. Ale

wielka wojna, ktra nie tylko e unieruchomia wielk cz przemysu
europejskiego i uniemoliwia mu prac na potrzeby rynkw zamorskich, ale
nawet stworzya w Europie wielkie, zwizane z wojn, zapotrzebowanie na
dostawy zamorskie, stworzya dla rozwoju przemysu pozaeuropejskiego
znakomite warunki. Najwicej na tym skorzysta przemys pnocnoamerykaski
- ale skorzystay te i wszystkie inne czci wiata. Jak za dotkniciem rdki
czarodziejskiej, powsta nowoczesny przemys tam, gdzie go nie byo - rozwin
si tam, gdzie by saby.
A gdy wojna si skoczya - okazao si, e przemys europejski w
dotychczasowych rozmiarach po prostu nie jest ju potrzebny. Przedwojenni
nabywcy przemysu angielskiego, niemieckiego, amerykaskiego, nawet
dzkiego itd., albo sami ju sobie przemys stworzyli, albo kupuj potrzebne im
towary u kogo innego - tote przemys europejski, poza pokryciem
zapotrzebowania miejscowego, nie ma ju dla kogo, a przynajmniej coraz mniej
ju ma dla kogo pracowa. Przez pierwszych kilka lat powojennych - moe przez
lat dziesi - nie odczuwao si tego jeszcze tak mocno, bo praca okoo
odbudowy zniszczenia wojennego stworzya wiele ruchu, a take i skutki
przewrotu gospodarczego w krajach pozaeuropejskich nie day si tak prdko
odczu. Ale pniej, upadek znaczenia gospodarczego Europy okaza si coraz
wyraniejszy. Rzecz chroniczn stao si w krajach przemysowych Europy
wielkie bezrobocie, rosnce zapasy niesprzedanych, pleniejcych towarw w
skadach i warstwy pajczyny w fabrykach, bankructwa wielkich firm
przemysowych, handlowych, transportowych i finansowych. Nie ma to
wielkiego znaczenia dla pastw, w ktrych - tak jak w Polsce - podstaw
gospodarki jest rolnictwo, lecz dla krajw przewanie przemysowych, z Angli i
po czci Niemcami na czele, jest to po prostu ruina.
Najwiksz potg w wiecie bya dotd Anglia. Bya to potga polityczna,
ale podstaw tej politycznej potgi bya potga gospodarcza. Anglia bya
krlow mrz, jej gwn si by handel zamorski, oraz eksploatacja
gospodarcza bd to wasnych posiadoci zamorskich (Indie, kolonie
afrykaskie itd.), bd te nawet krajw od niej niezalenych (Chiny, a take
Persja itd.). Wraz z upadkiem gospodarczych podstaw potgi angielskiej,
rozkrusza si rwnie i jej potga polityczna. To samo dzieje si rwnie i z
Niemcami, ktre utraciy swj potny handel zamorski, ze Stanami
Zjednoczonymi (upadek handlu poudniowo-amerykaskiego i chiskiego), z
Holandi (upadek handlu wschodnio-azjatyckiego, wielkie niepowodzenia w
Indiach Holenderskich) itd.

Tak wic to, co nazywamy kryzysem gospodarczym, a co jest raczej

upadkiem znaczenia gospodarczego pastw, dotd gospodarczo przodujcych,
oraz upadkiem wiatowego handlu i procesem przeksztacania si ustroju
gospodarczego wiata z systemu centralistycznego (z orodkiem centralnym w
Europie) na system decentralistyczny - pocigno szybko za sob rwnie i
wielkie skutki polityczne.
Te skutki powikszaj si w miar upywu czasu. Stopniowo maleje w
wiecie znaczenie Europy (i innych czci kuli ziemskiej, zamieszkanych przez
ras bia), a wyrastaj potgi nowe. Wrd nich na pierwszy plan wybija si
Japonia. A obok niej, wprawdzie na razie nie jako samodzielny podmiot
politycznego dziaania, ale jako potny, najwikszy w wiecie zbiornik
politycznej energii, dzi drzemicej jeszcze, lecz lada chwila mogcej zbudzi
si samej, lub mogcej by zuytkowan przez kogo innego (np. Japoni)
wyrastaj Chiny.
Japonia, do poowy dziewitnastego wieku wyspiarskie pastwo, zamknite
w sobie, jak limak w skorupie, nawizaa z muszona do tego si przez obce
mocarstwa - w r. 1854 stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, a w latach 18581869 z wikszoci pastw europejskich3. Poczynajc od dokonanego w r. 1868
przewrotu, ktry przywrci znaczenie wadzy cesarskiej, ograniczonej
poprzednio przez namiestnikw i panw feudalnych, Japonia wesza szybko na
drog modernizacji i europeizacji. Europa ani si obejrzaa, gdy z pierwotnego,
uwaanego w Europie za barbarzyskie i dzikie, wyspiarskiego pastwa wyroso
wielkie, nowoytne mocarstwo. W r. 1894 Japonia pobia Chiny, zabierajc im
wyspy Formoz i Peskadory. W roku 1904 pobia Rosj, zabierajc jej
poudniowy Sachalin, pwysep Liaotung i port Artura, oraz koncesj kolejow
w poudniowej Mandurii. W roku 1910 zagarna Kore. W roku 1919
otrzymaa liczne, ongi niemieckie wyspy na Oceanie Spokojnym (Mariany,
Karoliny, wyspy Marshala). W roku 1932 utworzya pod swoim protektoratem
Cesarstwo Mandurii, bdce faktycznie japosk koloni. W latach wreszcie
ostatnich rozpocza zagarnianie pod swj wpyw Mongolii Wewntrznej i Chin
pnocnych. W chwili obecnej, imperium japoskie, cznie z Formoz, Kore i
Manduri, lecz bez sfery wpyww w Chinach i Mongolii, liczy ju z gr 120
milionw mieszkacw (w czym blisko 70 milionw rdzennych Japoczykw)
czyli nie o wiele mniej, ni Niemcy, Francja i Polska razem wzite, a nawet ni
caa (Europejska i Azjatycka) Rosja. Imperium to gruje za nad wymienionymi
3

Japonia bya w cisych stosunkach z Europ w wieku XVI i pierwszej poowie XVII. Szybko
rozwija si wwczas w Japonii katolicyzm. Pniej jednak chrzecijastwo zostao w Japonii
krwawo wytpione, a wszelka styczno z zagranic przerwana.

pastwami si rozrodcz (przyrostem naturalnym) swej ludnoci, patriotyzmem,

dyscyplin i bezprzykadnym duchem powicenia japoskiego narodu, oraz
obronnoci geograficznego pooenia wyspiarskiego rdzenia pastwowego
terytorium. Japonia jest ju dzi - na Dalekim Wschodzie i na Oceanie
Spokojnym - niezwalczon potg.
Potga japoska rzuca ju zowrogi cie na ycie krajw, zamieszkanych
przez ras bia. Handel japoski i wpywy japoskie wypieraj ju stopniowo
wpywy europejskie z olbrzymich poaci kuli ziemskiej, z Azji, Afryki i Ameryki
poudniowej - sigaj niedwuznacznie nie tylko do azjatyckich Chin, czy
Syjamu, lecz rwnie i do amerykaskiego Meksyku, oraz afrykaskiej Abisynii
- wichrz w wiecie muzumaskim - ba! zaczynaj si ju nawet zaznacza, na
razie tylko w dziedzinie gospodarczej, w samej Europie, Wschodnia Syberia
znajduje si ju dzi wyranie pod grob rychej japoskiej inwazji i zaboru zaboru, ktry ca, olbrzymi Rosj Azjatyck odepchnby bezapelacyjnie od
morza (prcz niedostpnego Oceanu Lodowatego). Licz si z blisk
perspektyw japoskiego najazdu Stany Zjednoczone - i szykuj si do obrony,
budujc na morskim terenie przyszej wojny (Oceanie Spokojnym) potn flot
i liczne, ufortyfikowane punkty oparcia na wyspach, oraz fortyfikujc Alask i
wyspy Aleuckie, stanowice teren moliwej inwazji ldowej (przez Kamczatk i
pwysep Czukocki). Dry o sw przyszo Australia i Nowa Zelandia, a o swe
posiadoci indonezyjskie - Holandia. Niepokoi si o swe stanowisko na Oceanie
Spokojnym - Anglia.
Wszystkie te niepokoje i niebezpieczestwa wzrosn tym groniej, gdy obok
Japonii wystpi na widowni - Chiny.
Chiny s najstarszym, a wic najmocniej sformowanym, a zarazem
najwikszym liczebnie narodem na wiecie. Licz one okoo 450 milionw
mieszkacw, a wic mniej wicej tyle, co Stany Zjednoczone Ameryki Pn.,
Rosja (europejska i azjatycka), Anglia (europejska), Francja (europejska),
Niemcy i Polska razem. W dodatku, s one niesychanie przeludnione: w
poszczeglnych poaciach rwniny pnocno-chiskiej, stanowicych kraj
przewanie rolniczy, gsto zaludnienia waha si od 130 do 400 mieszkacw
na kilometr4. Spragnione terenw osadniczych dla swego olbrzymiego przyrostu

W Europie, z krajw mniej uprzemysowionych, jedne tylko Wochy maj 133 mieszkacw na
kilometr, poza tym Czechosowacja 104, Szwajcaria 99, Wgry 92, Polska, Dania, Austria okoo 80,
Francja 74, Portugalia okoo 60, Grecja, Bugaria, Jugosawia okoo 50, Hiszpania 45, Irlandia i
Litwa powyej 40, otwa 30, Estonia 25, kraje skandynawskie jeszcze mniej. Tylko kraje wysoce
uprzemysowione maj w Europie wiksz gsto zaludnienia: Belgia 266 mieszkacw na
kilometr, Wielka Brytania 185 (w czym waciwa Anglia 271, a prowincja Lancashire 1.019),

naturalnego, stanowi Chiny najwikszy zbiornik energii politycznej, jaki

istnieje na wiecie.
Od kilkuset lat Chiny znajduj si w stanie politycznego zastoju i
dezorganizacji - i wskutek tego nie s w stanie tej swojej energii wyadowa na
zewntrz. Chiski wic przyrost naturalny przewanie pozostaje w kraju,
grzznc w coraz wikszej ndzy, a czciowo wymierajc z godu i od epidemii.
Ale stan taki niewtpliwie nie bdzie trwa wiecznie. Zapewne nadejdzie
dzie, gdy albo same Chiny otrzsn si z bezwadu, zorganizuj si na
wewntrz i bd w stanie rozpocz aktywn polityk na wzr japoski (tylko e
w oparciu nie o 70 milionw Japoczykw, ale o 450 milionw Chiczykw),
albo te Japonia Chiny zorganizuje, rzucajc energi owych 450 milionw
Chiczykw na szal polityki wasnej.
Wystarczy spojrze na map, by zda sobie spraw z tego, jak si to odbije na
stosunkach politycznych w wiecie. Niewtpliwie, ekspansja japosko-chiska,
albo po prostu chiska, pjdzie w trzech kierunkach. Po pierwsze w kierunku
Indonezji, Australii, Nowej Zelandii, poudniowych czci Afryki; kierunek ten
nie jest grony dla nas - z krajw europejskich zagraa przede wszystkim
interesom Anglii. Po wtre, w kierunku Ameryki; jest to ju dla Europy
groniejsze, bo Ameryka odgradza Daleki Wschd od Europy. Po trzecie - w
kierunku zachodnim i pnocnym, ku Syberii, Rosji i Europie.
Dzisiejsze japoskie denia, zwrcone przeciw Rosji, obejmuj tylko
Syberi wschodni. Polityka japoska zmierza do tego, by opanowa ca
Mongoli i by pod Irkuckiem - na zachd od Bajkau - wbi klin w terytorium
rosyjskie, ktry by odupa od Rosji jej nadmorskie, wschodnio-syberyjskie
posiadoci. S to plany miae - Irkuck oddalony jest od Wadywostoku o jakie
27 stopni geograficznych - ale nawet po ich urzeczywistnieniu my w Europie
moglibymy spa spokojnie.
Ale Chiny, gdyby i one rozpoczy zaborcz wobec Rosji polityk,
signyby niewtpliwie o wiele dalej na zachd. Punktem wyjcia ich ataku
byby niewtpliwie Chiski Turkiestan, bram wypadow - dolina rzeki Irtysz,
pierwszym celem - syberyjskie miasto Semipaatysk. Miasto to ley w poowie
odlegoci midzy Wadywostokiem, a polsk granic. Od Wadywostoku
Niemcy 134 (w czym Saksonia 333) itd. -Kraje o gstym zaludnieniu w Europie stanowi obszary
niewielkie, natomiast w Chinach i wogle w Azji maj gste zaludnienie terytoria olbrzymie.
Przeludnienie jest w ogle cech stosunkw azjatyckich. Japonia ma 168 mieszkacw na km. (w
czym prowincje Kwanto, Kinki i Tokai, majce 30 milionw mieszkacw, a wic niewiele mniej,
ni waciwa Anglia, - 372 na km.). Wyspa Jawa (podobna do Polski, bo majca 35 milionw
mieszkacw i jeszcze przewanie rolnicza) ma 275 ludzi na kilometr. Pnocne Indie maj tak
sam gsto zaludnienia, jak Chiny.

odlege jest o 50 kilka stopni geograficznych, natomiast od gr Uralskich

(granica Europy) tylko o 20, od Moskwy o 40 kilka, od naszej granicy o 50 kilka
i od Warszawy o niecae 60.
Mona sobie wyobrazi, jak zarwno ta perspektywa ekspansji chiskiej na
przyszo, jak i bezporednie zagroenie ze strony japoskiej dzisiaj, oddziauje
na Rosj. Caa polityka rosyjska nastawiona jest i nastawiona bdzie coraz
bardziej - na obron posiadoci azjatyckich. Syberia Wschodnia stanowi dzi
jeden wielki obz warowny, zawalony sowieckim wojskiem, obsypany
lotniskami, przeorany przez budowy komunikacyjne, fortyfikacyjne,
przemysowe. Syberia Zachodnia stanowi dzi jedno wielkie pole intensywnej
kolonizacji, ktra ma j zaludni, wzmocni, uodporni.
Tak wic, o ile dokonane po wojnie uniezalenienie przemysowe krajw
pozaeuropejskich od Europy, potnie osabio wielkie potgi przemysowe:
Angli, Niemcy i Ameryk, o tyle rozrost potgi politycznej Dalekiego Wschodu
w dalszym cigu osabia Angli5, oraz zwizuje z polityk azjatyck, wzgldnie
pacyficzn, Rosj i Stany Zjednoczone, dziki czemu coraz mniej
prawdopodobny jest czynny udzia w polityce europejskiej, czy tym bardziej
zaborcza w Europie polityka, nie tylko Stanw Zjednoczonych, ale i Rosji.
Ale nie jest to jedyna przemiana polityczna, ktra pozostaje w zwizku z tzw.
kryzysem. Kryzys ten przynosi ze sob jedn wielk przemian polityczn w
Europie samej.
Ostatnie wieki byy okresem, w ktrym cay porzdek rzeczy w Europie i cae
ycie Europy opieray si na podwalinie tych stosunkw, ktre wytworzya
eksploatacja gospodarcza krajw pozaeuropejskich przez nasz cz wiata.
rdem potgi Europy byy pierwiastki gospodarcze, mianowicie wielki,
midzynarodowy handel, oraz wielki przemys i organizujca go wielka
finansjera.
Fakt ten wpyn po pierwsze na uksztatowanie hierarchii znaczenia
politycznego i nie tylko politycznego poszczeglnych narodw. Nie tylko
najwiksz realn si staa si w Europie Anglia (ju w czasach najnowszych
zaczy z ni pod tym wzgldem rywalizowa Niemcy), ale nawet jako presti
kulturalny i duchowy, zaczy zdobywa sobie opini pierwszestwa te narody,
ktre umiay skutecznie wzmaga swoj rol gospodarcz. Narody, ktre jak
Anglia, Holandia, pniej Niemcy, pastwa skandynawskie, Ameryka, umiay
zaj due miejsce w midzynarodowym handlu, midzynarodowych obrotach
finansowych, wiatowej produkcji, uzyskay w pojciach caej Europy miano
5

Ten sam skutek przynosz te denia niepodlegociowe w Indiach, oraz ferment w wiecie
muzumaskim.

narodw, przodujcych europejskiej kulturze, reprezentujcych prawdziwy

postp i bdcych dla innych pod kadym wzgldem wzorem. Narody, ktre jak
Wochy, po czci Francja, ju nie mwic o Hiszpanii, czy tym bardziej Polsce,
zachoway tradycyjn struktur gospodarcz (przewaga rolnictwa) i nie ulegy,
lub niezupenie ulegy, sugestii kultu pienidza, uzyskay opini narodw
zacofanych, niezdolnych do postpu, a nawet wrcz skazanych na zagad.
Przewag, zarwno polityczn, jak i duchow, zdobyy wic w wiecie narody
kupieckie nad narodami rolniczymi, a zarazem narody protestanckie nad
katolickimi. (Bo to protestantyzm, bdcy w swej istocie nawrotem od Nowego
Testamentu do Starego, czyli od pierwiastkw chrzecijaskich do ydowskich,
wytworzy w tych narodach, lub przynajmniej wzmg ducha kupieckiego).
Po wtre, fakt wyej wymieniony, zbudowa w Europie wielk karier
ydostwa. ydzi s mistrzami w dziedzinie handlu i finansw. Gdy wielki,
midzynarodowy handel i wielka, midzynarodowa finansjera stay si
czoowymi czynnikami w yciu Europy - czynnikami, od ktrych zaley wielka
polityka, zaley nieraz wojna i pokj, zaley utrzymanie si lub wywrcenie
tronw - z natury rzeczy wzroso te i znaczenie tego ywiou, ktry sztuk
cignicia wielkich zyskw z handlu i obrotw pieninych doprowadzi do
najwyszego mistrzostwa: znaczenie ydw. Wzroso ono tym bardziej, e
polem dziaania stay si dla nich kraje, ktre wyhodowa duch Biblii, a wic
ktre dla narodu wybranego miay ju z gry powzity respekt. Bez ydw - siy
ukrytej, ale wszechpotnej - niepodobna sobie wyobrazi nowoytnej Europy.
Rodzina Rotszyldw, ktra trzsa Europ w wieku XIX, jest bodaj
najistotniejszym symbolem tego, czym Europa owego czasu staa i ya.
Tak wic, w Europie z czasw przed kryzysem na plan pierwszy wybijay
si dwa czynniki: po pierwsze narody kupiecko-protestanckie, po wtre ydzi.
Czytelnik, ktry pamita poprzednie rozdziay niniejszej ksiki i wie, czym bya
w ostatnich wiekach Anglia, Holandia, Prusy, Szwecja, uzupeni: wybijay si
dwa czynniki - drugim z nich, obok ydw, byy narody, rzdzone przez
masoneri. Tak wic, epoka, poprzedzajca kryzys, bya epok przewagi w
Europie masonerii i ydostwa.
Narody, w ktrych zarwno rzdy polityczne, jak i rzd dusz, sprawowaa
masoneria, nadaway w Europie ton. Tote i inne narody mimowoli staray si
ksztatowa na ich obraz i podobiestwo. Dziao si to tym atwiej, e wiele
orodkw siy politycznej wrd narodw, przeciwnych masonerii, postarano si
skutecznie osabi: przez rewolucje rozoono Francj, przez rozbiory i seri
niewczesnych powsta obezwadniono Polsk.

Masoneria zdobya sobie olbrzymi wpyw, a czstokro wrcz przewag i

peni wadzy, rwnie i w krajach katolickich i rolniczych. Wraz z ni zdobyli
tam sobie mocne stanowisko ydzi - rwno krok w krok z ni idcy.
Caa Europa, cay wiat rasy biaej, znalaz si we wadzy ydostwa i
masonerii. We wadzy zarwno politycznej, jak i duchowej. Wielka finansjera,
ydzi, rzdzili nie tylko w gabinetach ministerialnych, w parlamentach i w
zakulisowej polityce, ale i w duszach najszerszych mas. Socjalizm panowa w
gowach i sercach rzesz ludowych, w miecie, a po czci i na wsi. Liberalizm
ekonomiczny, poczty z materializmu (homo oeconomicus), by oficjaln
filozofi ycia gospodarczego. Materializm i tendencja masoska promienioway
z uniwersytetw. Szkoy powszechne byy wylgarniami indyferentyzmu
religijnego. W niektrych krajach protestanckich doszo ju do takiej
potwornoci, e spora cz duchownych (pastorw), a wic ludzi, majcych za
obowizek sub kocioowi i religii, bya w gbi duszy ateuszami.
I ot, za naszych czasw, ten stan rzeczy wyranie si koczy. Ma to za
przyczyn dwa fakty.
Po pierwsze kryzys wstrzsn podstawami tego porzdku, ktry by
rozrostu, znaczenia, wpyww i doktryn masoskich i ydowskich przyczyn i
rdem. Skoro Anglia, czy Ameryka przestaj imponowa, to tym samym
przestaje imponowa i to wszystko, co z tych krajw na wiat promieniuje:
angielska masoneria i liberalizm ekonomiczny, amerykaski kult pienidza i
postpu. Skoro kurczy si wielki handel midzynarodowy i bankrutuje wielka
finansjera, a potentaci tego handlu i finansjery jeden po drugim dostaj si do
kryminau6, to tym samym traci coraz bardziej na znaczeniu ydostwo, ktre o
handel i finanse sw potg opierao. Skoro wielki przemys coraz wyraniej
okazuje si rozbudowany nadmiernie, automatycznie wzrasta znaczenie i presti
rolnictwa, a wraz z nim i tych krajw i warstw spoecznych, dla ktrych
rolnictwo jest podstaw, jak rwnie i tych ludzi i prdw mylowych, ktre z
przesadn industrializacj i obdnym pdem do nowoczesnoci i postpu
nigdy si nie pogodziy. Skoro socjalizm jawnie okaza si doktryn bdn i
nieskuteczn, to z atwoci masy wyzwalaj si spod jego wpywu. Skoro
przygasa znaczenie krajw protestanckich, a ich ideologia ulega kompromitacji,
to tym samym, proporcjonalnie, wzrasta przewaga krajw katolickich. I tak
dalej. Rozkruszaj si i rozsypuj podstawy dotychczasowego porzdku, a tym
samym i sam porzdek wali si w gruzy.
6

Ilu to wielkich finansistw - Kreugerw, Stawiskich i tylu innych - ktrym, gdyby nie byo
kryzysu, postawiono by moe pomniki, - gdy jednak kryzys na dobre si zacz, znalazo si za
kratkami, lub skoczyo kul samobjcz!

Druga przyczyna walenia si tego porzdku jest o wiele gbsza. Porzdek

ten, obcy naturze ludzkiej i obcy najbardziej rdzennym pierwiastkom naszej
cywilizacji, mg si utrzymywa, a nawet byszcze pozornym blaskiem tak
dugo, jak dugo te tendencje, ktre go zrodziy, znajdoway si dopiero w fazie
pocztkowej7. Gdy tendencje te si rozwiny - doszy one do absurdu8. I
absurdalno stosunkw w caej Europie zacza by dla umysw bd
gbszych, bd po prostu z tradycj, z religi, z duchem narodowym, silniej
zwizanych, coraz bardziej widoczna.
Nie dopiero po wielkiej wojnie ale spory kawa czasu przed ni, zacz si w
wielu krajach Europy prd, przeciwstawny europejskiej nowoczesnoci. Pyn
on dwoma odrbnymi, ale rwnolegymi, a czsto zlewajcymi si w jedno,
oyskami: katolickim i narodowym. Zaczynao si odrodzenie katolicyzmu,
zaczynao si odnowienie idei narodowej, zaczynao si odrodzenie moralne,
zaczynao si zrozumienie roli masonerii i ydw, oraz przeraenie wobec
rosncej industrializacji, kultu pienidza, oderwania czowieka od przyrody,
obdnego postpu i nowoczesnoci. Odrodzona myl katolicka w wielu
krajach, polski ruch narodowy, stworzony przez Popawskiego i Dmowskiego,
nacjonalizm woski i francuski, a nawet w - do gruntu przez masoneri
opanowanej - Anglii, gboki, cho obejmujcy szczup tylko gar
zwolennikw rewizjonizm ideowy, moralny i gospodarczy G. K. Chestertona
(nawrconego ju po wojnie na katolicyzm) - byy to wszystko ogniwa tego
samego, ogarniajcego Europ prdu.
Z czasem, stopniowo, prd ten zacz ogarnia rwnie i szerokie masy
ludowe. Pierwszym w Europie przejawem masowych ruchw ludowych,
wiadomie wystpujcych do politycznej walki z tym, co w dzisiejszym wiecie
jest do zawdziczenia masonerii i ydostwu, bya zorganizowana w r. 1912 przez
Romana Dmowskiego w Polsce wielka akcja antyydowska. Akcja ta daa
wyniki jedynie czciowe, gdy wielka wojna, ktra wkrtce potem wybucha,
zaabsorbowaa bez reszty wszystkie siy polskiego obozu narodowego.
7

Byli ludzie, ktrzy absurdalno tego stworzonego przez masoneri porzdku rzeczy widzieli i
dawniej. Warto przeczyta choby cytowane tu ju parokrotnie pamitniki Pawa Popiela
(starszego), ktry y w latach 1807-1892 (wyd. w Krakowie 1927). Przez cay czas tego
pamitnika, wykazujcego wyran, wiadomie antymasosk postaw autora, zdaje si dwicze
pytanie: czy to ja nic nie rozumiem, czy te wiat cay stan na gowie i w obdnych susach
zmierza ku katastrofie?
8

Dojcie do absurdu tego porzdku rzeczy, jaki w Europie stworzya masoneria, jest drugim, obok
emancypacji krajw pozaeuropejskich, powodem tzw. kryzysu, ktry jest czym wicej, ni tylko
przewrotem gospodarczym, bo stanowi rwnoczenie wszechstronny przewrt w caym yciu i
sposobie mylenia narodw europejskich.

Drugim takim masowym ruchem - ruchem, ktry osign pene zwycistwo i

zdoby w swoim kraju wadz - by faszyzm woski. Stworzony przez dawnych,
nawrconych nastpnie na rzecz idei narodowej dziaaczy socjalistycznych, z
Mussolinim na czele, przyswoi on sobie ca, stworzon przez masoneri,
socjalizm i komunizm technik rewolucyjn i przy pomocy tej techniki - bijc
wroga jego wasn broni - usun we Woszech rzdy masonerii i ustanowi
tam, w roku 1922, trwajc ju rok czternasty i nie wykazujc osabienia
dyktatur faszystowsko-nacjonalistyczn. Faszyzm, ktry zrodzi si jeszcze
przed rozpoczciem si wielkiego kryzysu gospodarczego, a wic w okresie, gdy
zbliajcy si upadek dotychczasowego porzdku w naszym wiecie by jeszcze
zgoa niewidoczny9, jest jako doktryna i program zjawiskiem jeszcze do
pytkim. Rozumie on doskonale szkodliwo masonerii i szkodliwo
socjalizmu. Rozumie obok tego doskonale warto idei narodowej, potrzeb
nawrotu do tradycyjnych poj moralnych, a w niemaym stopniu te i potrzeb
nawrotu do religii. Nie rozumie on jednak na og sprawy ydowskiej, nie
rozumie zupenie istoty gospodarczego kryzysu (bdcego waciwie zupenym
przewrotem), oraz nie do rozumie potrzeb nadania spoeczestwu cech
struktury organicznej. Mimo to, zwycistwo faszyzmu jest wielkim
zwycistwem ducha nowych czasw, oraz wielk klsk starego porzdku10.
Drugie, wielkie zwycistwo masowego ruchu ludowego antymasoskiego,
dokonao si w 11 lat pniej, a wic ju po rozpoczciu kryzysu gospodarczego
i w chwili, gdy wielk, dziejow przemian byo ju wida duo lepiej.
Zwycistwem tym bya dokonana w r. 1933 rewolucja hitlerowska w
Niemczech.Hitleryzm jest ju prdem od faszyzmu duo gbszym. Gwne
ostrze swego ataku skierowa on nie tylko przeciw masonerii, ale i przeciw
ydom, ktrzy od czasu wypdzenia z Hiszpanii w roku 1492 nie doznali jeszcze
ani jednej takiej klski, jak dzisiejsza ich eksterminacja w Niemczech. Obok tego
rozumie on ju duo lepiej od faszyzmu dokonujce si w wiecie przemiany
gospodarcze. Mimo to i hitleryzm nie osign jeszcze naleytej gbi
ideologicznej, i programowej. W dodatku, przypltay si do pewne pierwiastki,
podszepnite mu niewtpliwie przez masoneri, wiodce go na manowce:
poczta ze wiatopogldu materialistycznego, a naukowo najzupeniej
9

Albo widoczny dla umysw zupenie wyjtkowych, takich, jak Roman Dmowski, ktry sw
synn rozpraw, traktujc o kryzysie gospodarczym, dopiero nadchodzcym (Nowe czasy i nowe
zagadnienia) wydrukowa ju w styczniu 1924 roku.
10

W okresie, nie objtym niniejsz ksik - w kocu roku 1935 1 na pocztku 1936 - moemy
obserwowa jak jednomylnie zmobilizoway si przeciw faszyzmowi w trudnej dla niego chwili
wszystkie moce masonerii, ydostwa i pastw tradycyjnie masoskich (Anglia, Ameryka, Szwecja
itd.).

bezzasadna doktryna rasowa, oraz przeciwstawiajca si wierze katolickiej idea

nawrotu do starogermaskiego pogastwa. Naley mie jednak nadziej, e si
hitleryzm w kocu z tych pierwiastkw otrznie. O ile zwycistwo faszyzmu we
Woszech byo dla masonerii i ydw du klsk, o tyle zwycistwo hitleryzmu
w Niemczech jest ju dla nich prawdziw katastrof. Zwiastuje ono bliski,
zupeny ju koniec wszelkiego znaczenia masonerii i ydw w wiecie biaej
rasy.
Na trzecie zwycistwo nowoczesnego ruchu narodowego - ideologicznie i
programowo najgbszego ze wszystkich - zanosi si w Polsce. Nie mwimy
przy tym o analogicznych zwycistwach w krajach mniejszych (np. w Austrii i
Portugalii).
W dodatku, nawet w tych krajach, w ktrych rzdy masonerii zdaj si by
niezachwianie ugruntowane, rodzi si przeciw nim reakcja, ktrej jeszcze kilka
lat temu nikt by w nich nie podejrzewa. W masoskiej, radykalnej, indyferentnej
religijnie Francji, odrodzenie narodowe i katolickie nie jest ju tylko rzecz
szczupej elity, ale ogarnia - na razie jeszcze chaotycznie i rnokierunkowo coraz szersze masy; wypadki, ktre nastpiy po aferze Stawiskiego ujawniy
(obok patriotyzmu, wykazanego w wielkiej wojnie), ile w narodzie francuskim
tkwi narodowej energii. Najnowsza, powojenna zdobycz masonerii i ydw:
rewolucja hiszpaska - w szybkim tempie si przesila i zmierza do likwidacji11.
Nawet w Anglii (G. IC. Chesterton, H. Belloc, dystrybutywizm, prby akcji
faszystowskiej Mosley'a), w Ameryce (akcja ksidza Coughlina), ba! nawet w
Czechach, stanowicych tradycyjn twierdz masonerii, nawet w tradycyjnie
protestanckiej Skandynawii (katolicyzm elity umysowej, Sigrid Undset itd.),
rodzi si reakcja przeciw masonerii, przeciw ydom i przeciw temu
wszystkiemu, co stanowi ich dzieo. Bardzo by moe, e bdziemy wkrtce
wiadkami rewolucji narodowych w krajach, w ktrych by si najmniej tego
naleao spodziewa.
Tak wic, epoka powojenna przyniosa nam nie tylko kryzys gospodarczy (tj.
koniec eksploatacji innych czci wiata przez Europ), nie tylko przeniesienie
punktu cikoci wiatowej polityki z Europy na Daleki Wschd i Ocean
Spokojny, ale i wielk przemian polityczn wewntrz Europy: upadek
znaczenia masonerii i ydw.
Powysze wywody byyby niekompletne, gdybymy nie wspomnieli o
jeszcze jednej, dokonanej w ostatnich czasach przemianie. Jest. ni gwatowne
przeksztacenie si tendencji rozwojowych poszczeglnych narodw

11

Ju po napisaniu tych sw nastpi w Hiszpanii nowy nawrt wrzenia rewolucyjnego.

europejskich w dziedzinie siy liczebnej (majce rdo w zmianach siy

rozrodczej tych narodw).
Jeszcze niedawno uchodzio za pewnik, e najywotniejszymi z wielkich
narodw europejskich s Anglosasi i Niemcy. O Francji panowa od dawna
ustalony pogld, e jest to nard w stanie rozkadu, stopniowo wymierajcy,
zdegenerowany12 i skazany na zagad. Co prawda, istniay ludy jeszcze
podniejsze od Anglosasw i Niemcw: Sowianie i niektre ludy romaskie, ale
ich si w rachub nie brao: przyrost ludnociowy rosyjski wsika wci bez
reszty w bezludne puszcze syberyjskie, a o Wochach, Polakach, Sowakach itd.,
toczcych si w swych ubogich krajach i wysyajcych liczn emigracj za
Ocean, na pewne wynarodowienie, nikt na serio jako o uczestnikach wycigu o
pierwszestwo wrd narodw europejskich nie myla13.
I nagle nastpia gwatowna zmiana: rozrodczo francuska, od dawna
zahamowana, utrzymuje si jednak nieprzerwanie na poziomie, wprawdzie
pocigajcym za sob kurczenie si liczebne narodu francuskiego, ale kurczenie
si bardzo powolne, natomiast w Anglii i w Niemczech (a take w krajach
skandynawskich itd.) nastpio ju od duszego czasu zahamowanie
rozrodczoci, majce znamiona prawdziwej katastrofy, ktrej skutkiem bdzie
zmniejszanie si liczebne narodu niemieckiego, angielskiego itd., w tempie
zawrotnym. Tymczasem w dalszym cigu utrzymaa si na wysokim poziomie
rozrodczo polska, woska itd., dziki czemu wkrtce nastpi ogromna zmiana
w ustosunkowaniu si liczebnych poszczeglnych narodw europejskich.
Wprawdzie po wojnie zaznaczy si gwatowny spadek rozrodczoci
woskiej, a w ostatnich paru latach nie mniej gwatowny spadek rozrodczoci
polskiej14, ale wobec tego, e spadek ten nastpuje o duy kawa czasu pniej,
ni w Anglii i Niemczech, nie zdoa on dokonujcej si zmiany stosunku
liczebnego obu grup narodw przekreli. W dodatku, narody, ktre dopiero
12

e rasa francuska bynajmniej nie jest zdegenerowana, dowodzi fakt, i ten odam Francuzw
(Francuzi kanadyjscy), ktry nie przey rewolucji francuskiej i wskutek tego zachowa w stanie
nietknitym swe dawne cnoty, sw wiar, swe uczucia narodowe i rodzinne, jest dzi
najpodniejszym ludem rasy biaej na wiecie.
13

Zreszt, przewaga ywotnoci np. Polakw nad Niemcami jest zjawiskiem stosunkowo
niedawnym: dopiero mniej wicej od p wieku Polacy zaczli emigrowa do Westfalii, chodzi do
Niemiec na Saksy (roboty rolne), polszczy zniemczone miasta w Poznaskiem, na Pomorzu i na
lsku, wykupywa majtki ziemskie w Prusach Wschodnich i na lsku, osiada jako kolonici w
zachodnich, zniemczonych powiatach Poznaskiego i we wschodniej Pomeranii itd. - Poprzednio,
to nie Polacy emigrowali do Niemiec, ale Niemcy do Polski: tkacze niemieccy do odzi, kolonici
niemieccy na polsk wie itd.
14

Od czasu rewolucji, gwatownie rwnie spada rozrodczo rosyjska.

niedawno weszy na drog ograniczania swej rozrodczoci, atwiej zdoaj z

drogi tej zej od narodw, ktre wkroczyy na ni od dawna i ktrym wskutek
tego przyzwyczajenie do atwiejszego ycia w mniej dziemi obarczonych
rodzinach weszo ju w krew.
Odrodzenie katolicyzmu, ducha narodowego, tradycyjnych poj moralnych,
dokonujce si w ostatnich czasach we wszystkich niemal krajach, zapewne
pocignie za sob zahamowanie spadku rozrodczoci - owej niemoralnej,
antyspoecznej, antynarodowej i przeciwnej naturze ucieczki od dziecka.
Dojcie do politycznej wadzy ruchw narodowych w poszczeglnych krajach
niewtpliwie rwnie wybitnie si do odbudowania rozrodczoci przyczyni15.
Ale w krajach, od dawna przyzwyczajonych do systemu ograniczania iloci
dzieci w rodzinach, a tu i wdzie nawet i do systemu bezdzietnoci, ten nawrt
ku dawnym zasadom ycia rodzinnego bdzie si zapewne dokonywa jedynie
powoli i w do wskim oysku (tj. nawrotem tym pocztkowo jedynie pewna
cz ludnoci bdzie objta). Natomiast narody, w ktrych zachowanie
rozrodczoci jest dorobkiem dopiero lat ostatnich16, bd mogy powrci na
dawne drogi atwiej i szybciej, to te niewtpliwie przez czas duszy kurczy si
bd wolniej, a nastpnie wzrasta bd szybciej od tamtych.
Jak obliczono17, jeli sia rozrodcza narodw europejskich pozostanie przez
czas duszy w tej fazie co obecnie, to w roku 1950, Niemcy bd mieli 50
milionw mieszkacw, Wiochy 45, Anglia 40, Polska 40, Francja 38, Hiszpania

15

rodkw dziaania pastwowego, takich, jak zahamowanie propagandy rozkadowej, surowe kary
na niesumiennych lekarzy, intensywna propaganda wrd spoeczestwa, nawet uprzywilejowanie
ojcw licznych rodzin na posadach pastwowych itd., nie mona niedocenia. Wprawdzie wysiki
faszyzmu w tej dziedzinie nie day podobno wynikw; ale faszyzm - ruch mocno jeszcze
przesiknity pierwiastkami nowoczesnoci - najmniej ma danych spord ruchw narodowych,
do urzeczywistnienia nawrotu spoeczestwa ku tradycyjnym, organicznym formom ycia.
Hitleryzm, nowszy, bliszy duchowi nowych czasw, osign ju na tym polu pewne sukcesy: w
cigu ostatnich paru lat zanotowano pewn popraw stanu rozrodczoci w Niemczech. Obz
narodowy polski, gdy dojdzie w swym kraju do wadzy, niewtpliwie bdzie mia dane po temu, by
osign w tej dziedzinie sukcesy jeszcze wiksze.
16

Sowo dorobek nie jest tu niewaciwie uyte: obok rosncego egoizmu, niedbania o nakazy
moralnoci katolickiej, samorzutnego wycigania bdnych wnioskw z faktu kryzysu i obawiania
si o przyszo swych dzieci itd., ogromn rol odegraa tu wiadoma i konsekwentna propaganda
niepoczytalnych zwolennikw ograniczenia przyrostu naturalnego: poradnie wiadomego
macierzystwa itd.
17

G. Mesnard w paryskim czasopimie La Nature. Cytuj za artykuem Arcturusa w

Warszawskim Dzienniku Narodowym z dnia 10 listopada 1935.

30, Rumunia 25. Za w roku 1980 Francja 35, Hiszpania 32, Niemcy 30, Polska
25, Rumunia 20, Wochy 20, Anglia 1518.
Dla porwnania przypomnijmy, e w obecnej chwili Niemcy licz okoo 64
milionw, Anglia okoo 46, Wiochy okoo 42, Francja okoo 41, Polsk okoo
32, Hiszpania okoo 24, Rumunia okoo 19. Tak wic stosunek liczebny Polski i
Niemiec, wyraajcy si obecnie cyframi 32:64, czyli 1:2, ju w roku 1950, czyli
za lat pitnacie, miaby si wedug podanych wyej przewidywa wyraa cyfr
40:50, czyli 4:5, a w r. 1980, czyli za lat 45, cyfr 25:30, czyli 5:6. Stosunek
liczebny Polski i Anglii w tych samych latach wyraaby si cyframi 32:46 (2:3),
40:40 (1:1). oraz 25:15 (5:3). Stosunek Polski i Francji 32:41 (3:4), 40:38
(20:19), oraz 25:35 (5:7). I tak dalej19.
Takby wygldaa przemiana w ukadzie si, gdyby w stanie rozrodczoci
narodw europejskich nie nastpia adna poprawa; jeli idzie np. o Polsk,
byaby ona blisk zrwnania si liczebnego z Niemcami, a znacznie
przewyszyaby liczebnie Angli.
18

Niezorientowanemu w zjawiskach statystycznych czytelnikowi moe si wyda dziwne, skd

mona przewidzie spadek ludnoci Polski, Woch, Rumunii ju na lata 1950-1980, skoro jeszcze
do roku 1950 ludno ich bdzie wzrasta. W istocie, rzecz przedstawia si do prosto. Spadek
rozrodczoci nie od razu pociga za sob zmniejszenie liczebne narodu, gdy stare generacje nie od
razu umieraj. Wyobramy sobie, e w fazie A generacja Nr 1 liczy milion gw i ma przecitnie po
szecioro dzieci na rodzin, czyli po troje na gow rodzicw; czyli, e generacja Nr 2 liczy bdzie
3 mlljony gw. Nastpnie jednak, w fazie B przypada ju bdzie tylko 1 dziecko na rodzin, czyli
e generacja Nr 3 liczy bdzie ju tylko ptora miliona gw; byoby to gwatowne zahamowanie
rozrodczoci, ale nie byby to jeszcze spadek przyrostu naturalnego: w tym samym czasie, w ktrym
rodz si wnuki, czyli generacja Nr 3, czyli 1 1/3 miliona gw, wymieraj dziadkowie, czyli
generacja Nr 1, czyli 1 milion gw. A wic jest p miliona przyrostu naturalnego (nadwyek
urodze nad umarymi). Ale w fazie C rzeczy wyglda bd zupenie inaczej. Skoro generacja Nr
3, liczca 1 1/2 miliona gw, bdzie mie znw po 1 dziecku na rodzin, to generacja Nr 4 bdzie
liczy 750.000 gw; w tym samym czasie wymiera generacja Nr 2, liczca 3 miliony gw, czyli
nastpi nagy spadek liczebnoci narodu, wynoszcy 2 i wier miliona gw.
S to, oczywicie, cyfry uproszczone, ale oddaj one istot rzeczy bardzo dobrze. Polska wesza
dopiero przed paru laty w faz B, czyli przez czas duszy bdzie jeszcze wzrasta liczebnie,
Niemcy natomiast wchodz ju w faz C, czyli w najbliszym czasie zaczn si w szybkim tempie
liczebnie kurczy.
Dla uzupenienia dodam, e wedug oblicze statystyka polskiego (prof. Stefan Szulc, Zagadnienia
demograficzne Europy, czasopismo Wiedza i ycie, 1936, zesz. 1-2), gdyby w caej Europie
rozrodczo rwnaa si obecnej rozrodczoci w miastach Berlinie, Drenie, Lipsku i Sztokholmie,
to po 100 latach ludno Europy spadaby z obecnych 520 milionw na 15,5 miliona, a po dalszych
200 latach - na 14 tysicy.
19

Trudno w podobny sposb obliczy cyfry dotyczce Rosji, bo Sowiety nie ogaszaj potrzebnych
danych statystycznych, wiadomo jest jednak, e spadek rozrodczoci ludnoci rosyjskiej, w wyniku
rewolucji, kolektywizacji, rozbicia rodziny itd. jest wrcz katastrofalny.

Jeli natomiast (co naley przewidywa), poprawa nastpi, w takim razie

zaznaczy si ona niewtpliwie najszybciej i najskuteczniej w krajach, w ktrych
najpniej rozpocz si spadek, a wic przede wszystkim w Polsce. Gdybymy z
cyfry 40 milionw w roku 1950 spadli tylko do cyfry 35 milionw (zamiast 25
milionw) w roku 1980, w takim razie bylibymy obok Francji (te 35 milionw)
pierwszym narodem w Europie, grujc nad Hiszpania (32), Niemcami (30),
Wochami i Rumunia (po 20) i zredukowan do roli maego narodu Anglia (15).
Gdybymy zdoali - nie wzrastajc liczebnie - tylko zatrzyma w roku 1980 cyfr
ludnoci (40 milionw), osignit w roku 1950, bylibymy pod koniec
biecego stulecia najliczniejszym narodem w Europie20.
W kadym razie, tak czy owak, sama tylko statystyka ludnociowa wskazuje
nieuchronnie na konieczno wypadnicia hegemonii w Europie z rk narodw
protestanckich (Niemcy, Anglia) i przejcia jej w rce narodw katolickich
(Polska, Francja, Hiszpania, Wochy).
Takie oto zmiany zachodz w wiecie, a nawet czciowo ju zaszy.
Przyjrzawszy si tym zmianom, nietrudno jest wycign wniosek, e
sprzyjaj one zrobieniu wielkiej kariery historycznej przez Polsk. Wszystko
jakby si na to sprzysigo, aby wyj na dobre Polski; byle tylko Polska umiaa
okaza si na wysokoci zadania, okaza si dostatecznie mocn wewntrznie i
wielk, by z koniunktury skorzysta!
A wic:
1) Kryzys gospodarczy wali w gruzy wielkie potgi przemysowe - Angli,
Niemcy, ktre byy Polsce tradycyjnie wrogie. Rwnoczenie jednak nie szkodzi
Polsce, bo Polska nie bya na og (poza drobnymi fragmentami swego
organizmu gospodarczego, jak d itp.) zwizana interesami z wielkim, a
gincym handlem midzynarodowym. Przeciwnie! Polska, jako kraj dotd raczej
eksploatowany, anieli eksploatujcy, naley do tych krajw, ktre z kryzysu
odnosz, lub przynajmniej mog odnosi, poytek, bo si spod przewagi
gospodarczej innych krajw wyzwalaj. Polska naley przy tym do nielicznych
w wiecie krajw, mniej wicej samowystarczalnych gospodarczo; jest
samowystarczalna pod wzgldem ywnociowym, posiada wasne surowce
odzieowe (wena, len), wielkie bogactwo lene, dostateczn ilo wgla, siy
wodnej, a nawet nafty itd. (troch tylko za mao elaza, a poza tym brak takich
20

Bez trudu mona sobie wyobrazi, e majc takie spitrzenie ludnociowe w przeciwiestwie do
wyludnionych ssiadw (obszar Polski: 388 kilometrw kw., obszar Niemiec: 469 tys. km. kw.), nie
tylko moglibymy, ale wrcz musielibymy powrci do Prus Wschodnich, do Wrocawia, do
Szczecina, do Frankfurtu nad Odr (dawna Ziemia Lubuska) i na uyce. A kto wie? Moe, wobec
wyludnienia i osabienia Rosji (atakowanej na Dalekim Wschodzie), moglibymy rwnie wkroczy
znw na szlak, prowadzcy ku morzu Czarnemu.

surowcw, jak kauczuk itp.), a obok tego przemys, jako tako ju rozwinity i na
potrzeby kraju na og wystarczajcy, si fachowych ilo dostateczn, oraz
ludno gospodarn, pracowit i liczn. Mamy wszelkie dane po temu, by z
gospodarczego kopciuszka zamieni si na jeden z krajw, najlepiej stojcych
gospodarczo21.
2) Wyronicie wielkich potg mocarstwowych na Dalekim Wschodzie
likwiduje potg Wielkiej Brytanii, oraz - co dla nas jeszcze waniejsze unieruchamia i odciga od spraw europejskich Rosj, dziki czemu spord
dwch naszych politycznych frontw (zachodniego i wschodniego) jeden niemal
cakowicie znika. Rwnoczenie, ten wzrost potg azjatyckich nie zagraa
zbytnio nam samym, bo nie posiadamy, tak jak Rosja, Anglia, Holandia, Francja,
Stany Zjednoczone, nawet Portugalia i Niemcy, adnych interesw na Dalekim
Wschodzie. Wprawdzie nie mona powiedzie, by niebezpieczestwo dostania
si kiedy pod zabr japoski, czy chiski, nie istniao dla nas wcale. Jeli
Anglicy, Portugalczycy, Hiszpanie, Holendrzy, mogli drog morsk dosta si na
Daleki Wschd i dokona tam wielkich podbojw, to nie ma w tym nic
21

Niejeden czytelnik zapyta: skoro mamy warunki po temu, by z kryzysu wiatowego raczej
odnie korzyci, ni szkody, dlaczeg wic naleymy w praktyce do krajw, najbardziej przez ten
kryzys wyniszczonych?
Dzieje si to dlatego, e nic nie robimy w tym kierunku, by ze zmiany koniunktury skorzysta - a
przecie pieczone gobki same nie wpadn do gbki. A jako kraj o maym zasobie kapitau,
wyniszczony przez wojn itd. dotkliwiej niepowodzenia gospodarcze odczuwamy. Rzdy sanacyjne
nie maj najsabszego pojcia o tym, co trzeba robi, by Polsk na drog jakiej takiej gospodarczej
pomylnoci wyprowadzi. W dodatku, s one zbyt uzalenione od ydw - i wskutek tego w wielu
momentach prowadz w dziedzinie gospodarczej polityk raczej ydowsk, ni polsk. A midzy
interesem ydowskim i polskim panuje jaskrawe przeciwiestwo. ydzi zainteresowani s w
ratowaniu wiatowego handlu, wi wic Polsk z rynkiem midzynarodowym, a w dodatku
gotowi s nieraz paci poszkodowaniem interesw polskich za korzyci, odnoszonych przez
wielkie orodki ydowskich interesw zagranic. Nas natomiast kwestia przyszoci wiatowego
handlu ani zibi, ani grzeje; zamiast walczy z kryzysem, tj. ratowa wiatowy handel,
powinnimy oderwa si od kryzysu, tj. ograniczajc do nieodzownego minimum nasz udzia w
wiatowym handlu (imporcie i eksporcie), urzdza si przede wszystkim u siebie.
Sanacja i ydzi nieraz stawiaj obozowi narodowemu demagogiczny zarzut, e nie ogosi on, a
wic zapewne nie posiada gospodarczego programu. Po pierwsze, nie jest cise twierdzenie o
owym nieogoszeniu: teoretyczne przesanki narodowego programu gospodarczego wyjanione s
dostatecznie w wiecie powojennym i Polsce, oraz Przewrocie Dmowskiego, w Gospodarce
Narodowej Doboszyskiego, w licznych artykuach dziennikarskich, wreszcie w niektrych
szczegach - w uchwaach Rady Naczelnej Stronnictwa Narodowego wiosn 1934 r., oraz w
enuncjacjach narodowej rady miejskiej w odzi w r. 1935. Po wtre za, jeli idzie ju nie o
zaoenia zasadnicze, lecz o wskazania praktyczne i szczegowe - jest rzecz jasn, e obz, ktry
myli nie tyle o tym, by zdobywa aplauz wyborcw, lecz o tym, by skutecznie rzdzi, nie bdzie
sobie przyszej pracy utrudnia przez przedwczesne odkrywanie kart.

niemoliwego, e Japoczycy, czy Chiczycy dostan si t sam drog i w tym

samym celu do Europy. Jeli wschodni Sowianie, ze swoich pierwotnych
siedzib nad Dnieprem i jeziorem Ilmen, a nastpnie nad dopywami Wogi, mogli
drog ldow dotrze do Wadywostoku, do Portu Artura, na Kamczatk, to nie
ma w tym nic niemoliwego, e znajdzie si nard, ktry t sam drog
podbojw i osadnictwa odbdzie w kierunku odwrotnym. Bariera rosyjska
bynajmniej nie jest barier nie do przeamania; tak jak pka w wieku trzynastym
pod naporem Mongow, tak moe pkn i za naszych czasw. Gdyby proces
zahamowania rozrodczoci narodw europejskich mia postpowa dalej, gdyby
Europa miaa si w dalszym cigu wyludnia, tak jak wyludnia si dzisiaj, to
staaby si ona - jako kraj dobrze zagospodarowany i bogaty, a rzadko
zaludniony - podanym i atwym upem dla spragnionych ziemi zdobywcw z
Dalekiego Wschodu, ktrzy woleliby wej na oprnione, yzne, od dawna
uprawiane pola europejskie, ni karczowa niegocinne i mrone puszcze
Syberii, albo nawadnia pustynie Australii. Ale po pierwsze, gdyby nawet te
zowieszcze przewidywania miay si urzeczywistni, to my, ze wzgldu na
nasze pooenie geograficzne, bylibymy ostatnim z narodw europejskich,
ktrym by grozi podbj; gdyby nawet gubernatorzy chiscy, czy japoscy
rezydowali z jednej strony w Semipaatysku, w Omsku, w Kazaniu i Moskwie,
a z drugiej strony w Londynie, w Lizbonie, w Madrycie, ba! nawet w Paryu i w
Berlinie, to wcale z tego nie wynika, by mieli rwnoczenie rezydowa i w
Warszawie. A po wtre, naley mie przecie nadziej, e si te przewidywania
nie ziszcz. Naley mie przecie nadziej, e Europa opanuje wreszcie swj
samobjczy pd do wyludnienia, e pozostanie nadal krain zaludnion gsto, a
tym samym zarwno trudn do zdobycia, jak mao pontn jako up dla
poszukiwaczy terenw kolonizacyjnych. Bd co bd, od momentu, w ktrym
narody te czu si ju bd na siach do zaatakowania rasy biaej w jej
wasnym, prastarym gniedzie, dzieli nas jeszcze spory kawa czasu, w ktrym
Europa, reorganizujca si obecnie w duchu narodowym, zdy si zapewne
otrzsn z pierwiastkw rozkadowych i naleycie wzmocni. W kadym razie,
jeeli nawet zgodzimy si, e rozwj potgi pastw Dalekiego Wschodu niesie z
sob dla nas na dalsz met perspektyw rnych zowrogich klsk i
niebezpieczestw, to doranie, na lata, a nawet dziesiciolecia najblisze,
przynosi nam tylko polityczne korzyci: uwalnia nas od nacisku zagraajcej
dotd naszym siom potgi rosyjskiej, oraz osabia, przez osabienie Anglii, obz
naszych wrogw w Europie.
3) Likwidacja roli masonerii i ydw uwalnia nas od potnego wroga. Przez
kilkaset lat zniszczenie Polski byo celem de masonerii, ydw i potg, z
masoneri i ydami sprzymierzonych. Dzisiaj, dziki faszyzmowi, wali si w

gruzy potga masonerii, wali si w gruzy potga ydw, wali si w gruzy potga
Anglii, nic nie znaczy Szwecja, powoli znikaj Prusy.
Ma to dla nas olbrzymie znaczenie bezporednio polityczne. Wyzwoleni
jestemy z wielkiej opresji; odtd zniszczenie nas nie bdzie niczyim celem dla
zasady; odtd ci tylko bd z nami walczy, ktrzy w tym mie bd konkretny,
bezporedni interes. Wspomniaem o znikaniu stopniowym Prus. Istotnie, odkd
Hitler doszed do wadzy, Prusy zmierzaj do powolnej likwidacji. O ile Rzesza
Bismarckowska bya rozszerzonymi Prusami i prowadzia do stopniowego
sprusaczenia cay nard niemiecki, o tyle Trzecia Rzesza Hitlera roztapia
Prusy w narodzie niemieckim. Denie Hitlera do zniszczenia Prus jest rzecz
zupenie widoczn; usun on prusk dynasti, skasowa odrbno polityczn
Prus, przesyci nowym, niepruskim ywioem prusk biurokracj, przeladuje
loe masoskie staro-pruskiego obrzdku, oraz parti niemiecko-narodow. O ile
rzdy Hitlera i hitlerowcw w Niemczech utrzymaj si przez czas dostatecznie
dugi, by rozbi ogniska dawnej, pruskiej tradycji -nie bdziemy ju mie do
czynienia, jako z ssiadem, z Prusami, lecz tylko z narodem niemieckim. Nie
znaczy to, bymy z naszym zachodnim ssiadem nie mieli ju odtd by w
walce; walka ze Sowiaszczyzn i z Polsk naley do narodowej, niemieckiej
tradycji od lat tysica. Ale walka ta nie bdzie zawiera w sobie tych
pierwiastkw, ktre w ni wnosiy dynastia pruska i duch pastwa pruskiego.
Nie mniej wany dla nas jest konflikt midzy Niemcami a ydostwem. W
ostatnich wiekach nard niemiecki, reprezentowany wobec nas przez Prusy, by
w jawnym z ydami sojuszu. Dzisiaj dwaj nasi wrogowie, ktrzy byli dotd
sojusznikami, znaleli si ze sob w walce, nie przestajc zreszt by nadal
naszymi wrogami. I tu potrzebna jest nam mdro. Byoby klsk dla nas,
gdyby rzd polski, ktry jest pod silnym wpywem ydw, w tej walce
hitlerowsko-ydowskiej - popar stron ydowsk. Mamy tu do czynienia z
faktem, zblionym do rozejcia si drg Prus i Rosji na przeomie XIX i XX
wieku; dopki Prusy i Rosja byy ze sob w sojuszu, Polska bya pod zaborem;
gdy Rosja odsuna si od Prus i zbliya si do Francji, Polska odetchna i
moga zacz midzy dwoma skconymi swoimi wrogami prowadzi polityczn
gr; gdy midzy Prusami a Rosj wybucha wojna, Polska odzyskaa
niepodlego. Dzisiaj, gdy walcz z sob i Niemcy i ydzi, atwiej nam jest
upora si z tymi zadaniami, ktre wobec nas stawia zarwno niebezpieczestwo
niemieckie, jak niebezpieczestwo ydowskie22
22

Przeciwnicy Obozu Narodowego nieraz atakuj Obz Narodowy za to, e nie chce walczy z
Hitlerem. Ale bo Obz Narodowy uwaa, e fakt istnienia rzdw hitlerowskich w Niemczech jest
dla Polski podany! Jest rzecz konieczn, by Polska nie ustawaa w swym zmaganiu z narodem

Zjawienie si rzdw faszystowskich we Woszech i hitlerowskich w

Niemczech, oraz osabienie w wiecie masonerii i ydw stwarza dogodn
koniunktur dla rzdw narodowych w Polsce. Bezporednio po wojnie,
waciwie mwic, nie byo po temu warunkw, by mogy w Polsce powsta
trwae i pene rzdy narodowe. Jeli nie obalono by ich od wewntrz (oczywicie
- gwnie przy pomocy ydw), to zapewne zdawiono by je z zewntrz,
naciskiem gospodarczym, lub nawet jak, zorganizowan pod byle pretekstem
krucjat midzynarodow (np. w rodzaju tej, ktr usiowano zorganizowa
przeciw Wochom z okazji zatargu z Abisyni), albo wreszcie pozostawieniem
nas w politycznym odosobnieniu, pozwalajcym poczonym przez ukad w
Rapallo Niemcom i Rosji bez przeszkd rozprawi si z Polsk. Obz narodowy
nie mg bezporednio po wojnie dy do penej wadzy w Polsce, a zwaszcza,
do urzeczywistnienia penego swego programu (np. w stosunku do ydw). Ale
dzisiaj koniunktura midzynarodowa dla rzdw narodowych w Polsce jest
najzupeniej sprzyjajca. Rzdy narodowe we Woszech i w Niemczech
sprawiaj, e rzd narodowy polski nie byby w wiecie odosobniony; ataki
masonerii i ydw nie byyby ju skierowane przeciw samej Polsce, lecz
dzieliyby swj impet pomidzy narodow Polsk, hitlerowskie Niemcy i

niemieckim, ale nie ma adnego powodu, bymy mieli walczy z Hitlerem jako Hitlerem. Obalenie
Hitlera w Niemczech to by byo automatyczne, ponowne poczenie w jeden obz polityczny
dwch naszych wrogw: Niemiec, oraz ydw i masonerii. C bymy powiedzieli o dowdcy
wojska, ktry majc naprzeciw siebie dwa korpusy nieprzyjacielskie, nie staraaby si pobi ich
kadego z osobna, ale pracowa nad tym, aby si ze sob poczyy?
Przeciwnicy Obozu Narodowego, a przede wszystkim ydzi, przeciwstawiaj naszej koncepcji:
walczy z Niemcami, nie walczy z Hitlerem, koncepcj cakiem inn: nie walczy z
Niemcami, walczy z Hitlerem. Chcieliby oni wzmacnia Niemcy (rezultaty tego wzmocnienia
przydadz si im w przyszoci!) - a rwnoczenie pracowa nad obaleniem Hitlera. Gdyby Hitler
zosta powalony, a rwnoczenie Niemcy wobec Polski uzmocnione (Gdask przyczony do
Niemiec, niemczyzna na Pomorzu i na lsku wzmocniona liczebnie, politycznie i gospodarczo,
handel polski uzaleniony od Niemiec, przemys polski pobity przez niemieck konkurencj,
polska polityka zagraniczna aspiracjami zwrcona przede wszystkim w stron Dniepru itd.), to by
to by dopiero pomylny stan rzeczy) Na nowo poczonymi siami Prus, ydw i masonerii mona
by znowu na Polsk uderzy.
Inna kwestia, e i rzdy hitlerowskie w Niemczech kryj w sobie dla nas niemae
niebezpieczestwo. Niebezpieczestwem dla caej Europy, dla katolicyzmu, dla zachodniej
cywilizacji s antyrzymskie pierwiastki, ktre si tak mocno ostatnio w hitleryzmie przejawiaj.
Byoby lepiej, gdyby si dao te pierwiastki w samych Niemczech zwalczy, nie obalajc
rwnoczenie hitleryzmu, tj. gdyby hitleryzm przeszed ewolucj w kierunku bardziej europejskim,
aciskim i katolickim. Nie jest to bynajmniej tak nieprawdopodobne, jak si to wydaje na pozr.
Jeli za zwalczy tych pierwiastkw w samych Niemczech si nie da - trzeba im bdzie
uniemoliwia ekspansj.

faszystowskie Wochy. A przy tym - dzisiejsze siy masonerii i ydw, to ju nie

s ich siy z przed dziesiciu czy pitnastu lat.
Tyle politycznych korzyci day nam przemiany w wiecie, polegajce na
osabieniu masonerii i ydw i wzmocnieniu prdw narodowych.
Ale korzy nasza z tych przemian nie ogranicza si jedynie do dziedziny
politycznej. Bodaj wicej jeszcze zyskujemy w innych dziedzinach.
Obecny tzw. kryzys jest waciwie czym w rodzaju nawrotu do
redniowiecza. Koczy si anormalny, wyjtkowy okres, jakim byy czasy od
chwili odkrycia Ameryki, gdy Europa ya z eksploatowania innych czci
wiata. Powracamy do dawnych stosunkw, gdy Europa musiaa sobie
wystarczy sama; gdy podstaw bytu Europy by nie wielki kupiec, zwocy do
niej bogactwa ze wszystkich mrz i oceanw, ale rolnik, idcy za pugiem.
Powracamy po prostu do stanu rzeczy normalnego.
Wraz z zakoczeniem epoki, w ktrej cae ycie naszej czci wiata oparte
byo na wyjtkowej, nienormalnej i nietrwaej podstawie, koczy si rwnie i
okres panowania rnych idei i urzdze, ktre warunkom tej epoki swj byt
zawdziczay. Wracamy do quasi - redniowiecza pod kadym wzgldem.
Koczy si nie tylko rola wielkiego, nowoczesnego handlu wiatowego, ale i
wykwity z tego handlu kult pienidza i liberalna doktryna ekonomiczna, oraz
stanowica jej odwrotno (jakby odwrotn stron tego samego medalu),
doktryna socjalistyczna; potworno ustroju wielko-kapitalistycznego oraz
bdca tylko pozornym jej przeciwstawieniem, potworno ustroju
socjalistycznego; wszystkie doktryny spoeczne i polityczne (oraz oparte na nich
ustroje), negujce organiczno ycia zbiorowego i budujce demokracj, lub
te jej przeciwiestwo, pastwo totalne (dyktatorskie23, w oparciu o zasad
rozbicia spoeczestwa na atomy pojedynczych jednostek; a wreszcie wiara w
Czowieka przez due C, pycha ludzka, ktra uznaa czowieka za najwysz
istot we wszechwiecie i ktra przeciwstawia si Bogu, a nawet samo Jego
istnienie postawia pod znakiem zapytania. Koczy si jednym sowem to
wszystko, co si poczo z ducha masonerii i co nasze narody, nasz cywilizacj,
nasz ustrj spoeczny, nasz moralno i nasz wiar rozkadao, a co wszystko
mogo si rozwin tylko w tak nienormalnej epoce, jak ostatnia.
ycie Europy powraca do normy. Powracamy do dawnych prawd, do
dawnych praw, do dawnych zasad, do dawnego porzdku, do dawnego sposobu
ycia. Powracamy do stanu rzeczy, gdy czowiekiem, dobrze gospodarujcym
23

Mam tu na myli zarwno dyktatur proletariatu, jak dyktatur masosk w stylu greckim,
poudniowo-amerykaskim itp., jak rwnie i - niewtpliwie bdc zjawiskiem przejciowym dyktatur faszystowsk.

jest ten, co robi oszczdnoci, a nie ten, co wszystko wydaje, a nawet si zadua
(pracuje kredytem). Gdy posiadanie licznego potomstwa
jest
bogosawiestwem Boym, a nie utrapieniem. Gdy si prac kocha, a nie pracy
nienawidzi. Gdy na szczytach spoeczestwa s ci, co wierz w Boga, a nie ci, co
z Niego drwi. Gdy chop cieszy si wikszym szacunkiem od spekulantw
giedowych. I tak dalej.
ycie Europy powraca do normy - a te kraje, w ktrych powrci najprdzej,
te bd w lepszym pooeniu od innych. Oczywicie, najszybciej si to stanie w
tych krajach, ktre najmniej si w kierunku tego, co dotychczas uwaane byo za
postp, posuny; ktre najmniej od redniowiecza odbiegy. Mamy tu do
czynienia z wycigiem, w ktrym zawodnicy rozcignli si wzdu drogi, jedni
biegnc naprzd, drudzy pozostajc w tyle; nagle okazao si jednak, e cel nie
ley z przodu, ale cakiem z tyu; wszyscy zrobili w ty zwrot, biegnc w
kierunku odwrotnym od dotychczasowego. I okazao si, e ci, co dotd biegli na
samym kocu kolumny, ci dzi s na samym przedzie.
Porwnanie to jest jednak o tyle niecise, e w owym wycigu pozostali w
tyle opieszali, a na przedzie biegli najdzielniejsi. Okazanie si, e cel nie ley
tam, gdzie przypuszczano, byo niezasuon nagrod dla pierwszych,
niezasuon kar dla drugich. Tymczasem z narodami zacofanymi i
postpowymi tak nie jest; zacofanie narodw zacofanych jest tylko w czci
wynikiem ich opieszaoci. W wielkiej mierze jest ono wynikiem tego, i w
postp nie przemawia im do przekonania, i si przed nim broniy, i
instynktownie przywizane byy do swojego zacofania i tylko powoli, opornie,
pod naciskiem koniecznoci, ustpoway przed wymaganiami postpu. Tote
jeli si w kocu okazao, e ten postp by bdny i szkodliwy, e wrcz wid
do katastrofy i e trzeba nawrci do owego zacofania, nagroda, dawana przez
histori narodom, ktre w warto tego zacofania nigdy nie przestay wierzy i
ktre wbrew wasnemu interesowi, a tylko z idealistycznego przywizania do
tego, co uwaay za suszne i dobre, pozostay mu wierne, jest najzupeniej
usprawiedliwione.
Do narodw tych naley w pierwszym rzdzie Polska. Nie odbieglimy
jeszcze zbyt daleko od naszego redniowiecza. Liczne pierwiastki
redniowieczne yj jeszcze w nas, - nieprzedawnione i mocne. Tote jeli
zdoamy te wanie pierwiastki wydoby w yciu naszym na plan pierwszy, z
atwoci z narodu-kopciuszka, wlokcego si w ogonie bogatej, nowoczesnej,
postpowej Europy, zamienimy si na jeden z narodw, Europie przodujcych.
Ruina tego porzdku, jaki panowa w Europie przez ostatnich lat kilkaset,
porzdku, w ktrym mymy niemal nie mieli udziau, sprawia, e my, najsilniej
majcy we krwi tradycj porzdku dawnego, ktry staje si teraz porzdkiem

najnowszym, mamy teraz mono (obymy tej monoci nie zmarnowali!)

zdoby sobie wrd narodw Europy prymat cywilizacyjny i duchowy, oraz sta
si wzorem i przykadem w dziedzinie politycznej i gospodarczej.
4) Zmiany w zdolnoci rozrodczej narodw europejskich sprawiaj, e
wkrtce staniemy si jednym z najliczniejszych narodw w Europie.
Co wicej, jeeli zdoamy dostatecznie szybko nasz spadek rozrodczoci
opanowa (a to opanowanie, wobec kilka zaledwie lat trwajcego u nas spadku,
nie jest niemoliwe), moemy si w ostatnich dziesicioleciach biecego
stulecia sta najliczniejszym, prcz Rosji, narodem w Europie.

*
*

Jak widzimy, Polska pod wielu wzgldami osiga dzi nad innymi narodami
przewag.
Osiga j ponadto pod jeszcze jednym wzgldem, dotd niewymienionym.
To nie do, mie sprzyjajce warunki, do osignicia pomylnego rozwoju.
Trzeba ponadto wiedzie, co trzeba zrobi, aby mc te sprzyjajce warunki
naleycie zuytkowa. Co z tego np., e Polska moe si uwolni od skutkw
kryzysu, jeli radykalnie zerwie z dorobkiem nowoczesnoci: nadmiernym
udziaem w handlu wiatowym, oraz luksusowym rozbudowaniem i
kosztownoci aparatu pastwowego - skoro rzdy sanacyjne prowadz
polityk gospodarcz, bdc akurat przeciwiestwem powyszych postulatw, a
tym samym sprowadzaj na nas kryzys dotkliwszy (i to o wiele) od angielskiego,
bo nie agodzony przez nagromadzone w kraju zasoby?
Ot Polska jest tym krajem, ktry najdalej ze wszystkich posun si w
rozumieniu istoty obecnego przewrotu (kryzysu), a tym samem najatwiej
zdoby si moe na obmylenie i zastosowanie rodkw zaradczych. To
rozumienie nie jest niestety udziaem caego spoeczestwa, ogranicza si, jak
dotd, do obozu narodowego, ktry odsunity jest od wpywu na polityk
pastwow - wobec jednak rozrostu si i znaczenia obozu narodowego, oraz jego
zbliania si do zwycistwa w yciu politycznym kraju, rozumienie to
niewtpliwie wkrtce stanie si udziaem lwiej czci narodu, oraz - co
waniejsze - udziaem pastwa, jako takiego.
Rozumienie to zawdziczamy Romanowi Dmowskiemu.
Genialny ten m stanu, ktry pooy podwaliny pod nowoczesn polityk
polsk i gwnie si przyczyni do odbudowania pastwa polskiego, okaza si
najwikszym polskim politykiem (a jednym z najwikszych europejskich)
rwnie i po wojnie, dajc Polsce myl polityczn i ideologi, dostosowan do
nowych warunkw, w jakich si znalaza, odzyskawszy niepodlego i
wkroczywszy w epok kryzysu.

Roman Dmowski pierwszy w wiecie zda sobie spraw z rozmiarw, z

istotnego znaczenia i z wszechstronnej treci kryzysu; co wicej, po dzi dzie,
mimo upywu dobrych kilku lat od napisania gwnych jego prac w tym
wzgldzie, myl zachodnioeuropejska dotd na poziom tych prac jeszcze si nie
wzniosa i dotd w rozumieniu kryzysu za myl polsk nie zdoaa nady.
Roman Dmowski pierwszy w Europie zda sobie spraw, ze zmierzchu
Anglii.
Roman Dmowski - gruntowny znawca spraw Dalekiego Wschodu (znanego
mu ju od okresu duszego pobytu w Japonii w r. 1904) - jeden z pierwszych
zda sobie spraw, z rozmiarw wzrostu znaczenia mocarstw Dalekiego
Wschodu; przewidzia m.in. znaczenie Mandurii w polityce wiatowej, zanim
Japonia wycigna po ten kraj rk.
Pierwsza jego rozprawa, zawierajca przepowiedni zbliajcego si
nieuchronnie, wielkiego kryzysu - Nowe czasy i nowe zagadnienia - ukazaa
si w styczniu 192424. Pierwsza jego praca, przepowiadajca zmierzch Wielkiej
Brytanii, - Anglia powojenna i jej polityka ukazaa si w roku 192525.
Gwne jednak jego prace o kryzysie (traktujce take o polityce polskiej, o
kwestii ydowskiej, o sprawach niemieckich, rosyjskich, ukraiskich,
amerykaskich, japoskich, o masonerii, hitleryzmie, faszyzmie, o sprawie
mandurskiej itd.) - to s wiat powojenny i Polska (cykle artykuw
dziennikarskich w roku 1930 i wczeniej, pierwsze wydanie ksikowe luty
1931, drugie wydanie ksikowe wrzesie 1931, trzecie wydanie ksikowe
listopad 1931), oraz Przewrt (cykle artykuw dziennikarskich 1932-1933,
wydanie ksikowe listopad 1933). Dziki tym dwom ksikom, a take dziki
pniejszym pracom Dmowskiego i caego Obozu Narodowego, Polska jest dzi
krajem, w ktrym czasy dzisiejsze rozumie si najlepiej i o nadchodzcej
przyszoci wie najwicej. Polska ma najprawdziwszy, najmniej majcy w sobie
cech epoki przejciowej obz narodowy ze wszystkich krajw europejskich.
Polska ma te i najgbsz z caej Europy myl polityczn, ktra pozwoliaby jej
- gdyby obz narodowy by u wadzy -poprowadzi najtrafniejsz, najlepiej
dostosowan do ducha nowych czasw polityk.
Co wicej, Polska posiada nie tylko trafn myl polityczn, ale posiada i siln
organizacj spoeczestwa, gotow o urzeczywistnienie tej myli walczy. Obz
narodowy polski, mimo ucisku, z jakim ma do czynienia ze strony wadz, mimo
gwatownego przeciwdziaania ze strony wszystkich skoalizowanych
(zjednoczonych) przeciw niemu politycznych ywiow spoecznych, jakie w
24

W Przegldzie Wszechpolskim. Przedruk jej znajduje si w .wiecie powojennym i Polsce.

25

Jako cykl artykuw w Gazecie Warszawskiej. W wydaniu ksikowym w roku 1926.

Polsce poza obozem narodowym istniej (nie tylko ydw, Niemcw, Rusinw
itp., ale i szerokiego frontu rdzennie polskiego, od skrajnej lewicy i komunistw
zaczynajc, a na konserwatystach i tzw. opozycyjnej prawicy koczc), mimo
przemilczania go, albo szkalowania, omieszania, obrzucania oszczerstwami,
mimo wreszcie organizowania przeciw niemu caego szeregu dywersji, w
rodzaju ONR, nieantysemickich narodowcw, nieendeckich endekw itd. skupia w swoich szeregach najlepsze: najprniejsze, najdzielniejsze,
najofiarniejsze i najrozumniejsze ywioy w narodzie, a przy tym jest
bezwarunkowo najsilniejszy liczebnie. Siy jego wci w dodatku rosn, a jego
program i ideologia wci si pogbia i wydoskonala.

*
*

Przyszo Polski przedstawiaaby si zupenie jasno - szkodliwa, bezwadna

zapora, jak na drodze jej losw stanowi rzdy sanacyjne26, zostaaby usunita

26

Porwnajmy rzdy sanacyjne i pierwsz lepsz z pozostaych, istniejcych w wiecie dyktatur i

pdyktatur! Wochy faszystowskie skonsolidoway nard woski i podniosy jego samopoczucie,
skolonizoway Libi, przedsiwziy wielk akcj kolonialn w Abisynii, osuszyy bota Pontyjskie,
stworzyy wielki przemys woski, zelektryfikoway cay kraj, rozbudoway sie drg, stworzyy
wosk potg militarn na ldzie, morzu i w powietrzu, zamieniy Albani na co w rodzaju
woskiej kolonii: mona by przeciwnikiem faszyzmu - ale niepodobna odmwi faszyzmowi
zasugi dokonania we Woszech wielu dzie o trwaym znaczeniu. Dyktatura sowiecka w Rosji
przeobrazia ustrj gospodarczy Rosji, dokonaa kolektywizacji w rolnictwie, wychowaa mode
pokolenie rosyjskie w jednolitym duchu, odbudowaa mocarstwow potg Rosji, uniezalenia
Rosj gospodarczo, stworzya potny przemys sowiecki (Dnieprostroje i Magnitogorski),
skolonizowaa olbrzymie poacie Syberii, opara si mocno o ocean Lodowaty i gospodarczo
uaktywnia rosyjsk pnoc, zbudowaa kana Biaomorski i kolej Syberyjsko-Turkiestask,
zamienia sowiecki Daleki Wschd na potny bastion obronny, zwrcony przeciw Japonii,
rozszerzya wpywy rosyjskie w Mongolii i w Chinach: jestemy przeciwnikami komunizmu, i
wiemy, jakimi metodami doszed on do takich wynikw, ale nie sposb nie przyzna, e
komunistyczni wadcy Rosji byli ludmi, ktrzy wiedzieli czego chc i umieli to, co chc,
wprowadzi w czyn. Krtka quasi-dyktatura prezydenta Roosevelta w Stanach Zjednoczonych
przeobrazia cae ycie gospodarcze tego kraju, oraz tchna nowego ducha w jego spoeczestwo.
Dyktatura hitlerowska w Niemczech, trwajca zaledwie par lat, stworzya potny prd narodowy
w spoeczestwie niemieckim, zjednoczya Niemcy politycznie (przez skasowanie odrbnoci
krajw), zmniejszya bezrobocie, poprawia pooenie rolnictwa, potnie zreorganizowaa ustrj
agrarny i pchna na rol wielkie masy mieszkacw miast, odbudowaa potg militarn Niemiec,
odzyskaa Saar, podporzdkowaa woli Berlina Gdask i po czci Kajped, potnie wzmocnia
wpywy niemieckie w Austrii, w Czechach, na polskim Pomorzu i lsku, zwikszya atrakcyjno
Niemiec w Skandynawii, a co najwaniejsze pozbawia ydw wpyww politycznych i wszelkich
stanowisk urzdowych. Naley si jeszcze przy tym wyjanienie, e dyktatura bolszewicka w Rosji i
w Stanach Zjednoczonych pracoway dla przyszoci ydw, natomiast faszystowskie we Woszech
jak i hitlerowska w Niemczech odwrotnie - prowadziy zaciek walk z ydostwem.

bez adnego wysiku - gdyby nie jedna okoliczno: istniej w Polsce ydzi,
stanowicy wielk si polityczn i oni skutecznie si do tego przyczyniaj, by
dojcie obozu narodowego do wadzy utrudni, a umoliwi utrzymanie si przy
wadzy tym, ktrzy z obozem narodowym walcz.
Stosunki polityczne w Polsce coraz wyraniej ksztatuj si w tym duchu, e
Polska dzieli si na dwa wielkie, walczce ze sob obozy. Po jednej stronie stoi
obz narodowy. Po drugiej stronie stoj ydzi - oraz ci wszyscy, ktrzy swoj
si i znaczenie czerpi z ydowskiego poparcia, a ktrych istotn rol jest
suenie ydom za parawan.
Midzy tymi dwoma obozami doj musi w kocu do decydujcego starcia.
Obz narodowy w starciu tym dy bdzie do cakowitego zlikwidowania
sprawy ydowskiej w Polsce drog zmuszenia ydw do cakowitej emigracji, do
cakowitego zlikwidowania wpyww ydowskich oraz do oparcia caego ycia
Polski na podstawie narodowej i uczynienia Polski z powrotem tym, czym bya
przed potopem szwedzkim. Obz ydowski w starciu tym dy bdzie
wiadomie (a obz ydofilski dopomaga mu w tym bdzie niewiadomie), do
ugruntowania wadzy ydowskiej w Polsce.
Sanacja jest przez ydw uwaana tylko za stadium przejciowe, tylko w
okresie przejciowym dla polityki ydowskiej wygodne. Tak samo tylko w
okresie przejciowym byby dla ydw wygodny rzd centrolewu, czy te
opozycyjnej prawicy nieantysemickiej (np. prezydentura Ignacego
Paderewskiego lub tp.). Rzecz, na stae odpowiadajc widokom polityki
ydowskiej w Polsce s - trwae rzdy bezporednio ydowskie.
Jedna tylko droga moe prowadzi do tego celu: komunizm. Gdyby nastpiaw Polsce rewolucja komunistyczna, ydzi automatycznie podnieliby si w
Polsce do roli warstwy rzdzcej. Nie byoby wwczas rzecz niemoliw
doprowadzenie do skutku oddania Niemcom ziem najczyciej polskich
(Poznaskiego, Pomorza), wystrzelanie w czerezwyczajkach, lub wypchnicie na
emigracj caej rdzennie polskiej, narodowej elity, osuszenie Polesia i

A c zdziaaa sanacja? Czy zjednoczya spoeczestwo? Czy daa mu jednoczc ide? Czy
uporaa si z trudnociami gospodarczymi, obmylia plan gospodarczej polityki, dostosowanej do
warunkw kryzysu? Czy umocnia stanowisko polskoci na kresach? Czy posuna bliej ku
rozwizaniu spraw ydw, Rusinw, Niemcw w Polsce? Czy skorzystaa z kilkakrotnych okazji
do umocnienia stanowiska Polski w Gdasku? Czy posuna w czymkolwiek polityk Polski wobec
Litwy? Czy wzmocnia Polsk militarnie, stworzya marynark wojenn i fortyfikacje, posuna
naprzd rozwj lotnictwa, motoryzacji armii i kraju, rozbudowy drg itd.?
Sanacja w paru tylko szczegach dokoczya dzie zacztych jeszcze przed majem (port w
Gdyni, marynarka handlowa), w lwiej czci dziedzin albo utrzymaa Polsk w stanie zastoju, albo
cofna w ty.

skolonizowanie go przez ydw, przeprowadzenie kolektywizacji rolniczej i

przesunicie przy jej pomocy czci polskiej ludnoci wiejskiej na Syberi, oraz
czci ludnoci ydowskiej na rol, wreszcie zorganizowanie imigracji ydw z
zagranicy. W chwili obecnej ydw w Polsce jest okoo 12%, to jest tylko o 8%,
mniej, ni Burw w Transwalu (pozostae 80%: Murzyni, Indusi i inni biali). Ju
samo oderwanie od Polski Poznaskiego, Pomorza, lska itp. podwyszyoby
odsetek ydw w ten sposb okrojonej Polsce o blisko 2%. Przerzucenie si na
stron ydostwa licznej u nas - wynoszcej zapewne nie mniej, anieli milion masy polsko-ydowskich mieszacw, podniosoby odsetek ydw w Polsce o
dalsze 3%. Tak wic, bez imigracji ydw z obcych krajw, oraz emigracji
Polakw, sowiecka Polska zamieniaby si z miejsca na kraj o 16-17% ydw.
Ruchy przesiedleniowe mogyby z atwoci odsetek ten podwyszy do 20 lub
25, to znaczy sprawi, by ydw byo w Polsce tylu, lub nie o wiele mniej, co
Abisyczykw (Amharw cznie z Tigrejczykami itp.) w Abisynii27. Stanowic
tak si w kraju, oraz majc - pod form sowieck - peni wadzy w rku,
mogliby ydzi na wieki urzdzi si u nas jako ywio rzdzcy. Byby to koniec
narodu polskiego, byyby to narodziny Judeo-Polski, czy raczej Judei na polskim
terytorium.
Byoby to zarazem stworzenie z Polski wygodnego, w rodku Europy
pooonego azylum, w ktrym mogliby si skupia i znajdowa schronienie
ydzi, zagroeni w swojej egzystencji w wikszoci krajw Europy wskutek
przemian w sytuacji, zwizanych z kryzysem.
Wiele oznak wskazuje, e doprowadzenie do rewolucji komunistycznej w
Polsce stao si programem zarwno ydw, jak i masonerii. Porozumienie
komunistyczno-masoskie widoczne jest w caym wiecie - zaznaczajc si
jaskrawo w takich faktach jak jawne powstawanie l masoskich w Rosji,
wsppraca socjalistyczno-komunistyczno-masoska we Francji, w Niemczech i
w innych krajach, wsplna nagonka masosko-komunistyczna na faszystowskie
Wochy itp. - W Polsce widoczne jest ukryte dziaanie na rzecz komunizmu
szeregu czynnikw, na pozr najzupeniej rewolucji obcych. Organizacje
modziey akademickiej najrozmaitszych wrogich obozowi narodowemu
kierunkw (wrd nich nawet niektre orodki katolickiej, ale wrogiej obozowi
narodowemu i by moe opanowywanej tu i wdzie przez masoneri organizacji
Odrodzenie) produkuj nie socjalistw, sanatorw, masonw, ale komunistw. Mode ywioy w PPS coraz wyraniej lgn do komunizmu.
27

Stanowic 20 czy 25% ludnoci kraju, trudno jest tym krajem rzdzi w ustroju parlamentarnym,
doskonale jednak mona nim rzdzi systemem samowadnym, zwaszcza, gdy si warstw
kierownicz ludnoci podbitej skutecznie wytpi.

Komunizm intelektualny sta si w niektrych koach polskiej inteligencji po

prostu - snobizmem i mod. Najwidoczniej pracuje w Polsce mnstwo si,
stawiajcych sobie za cel pomnoenie liczebne tej kadry, ktra o
urzeczywistnienie rewolucji komunistycznej w Polsce bdzie walczy.
Inne siy - sanacja, nieantysemicka prawica itd. - to tylko niewiadoma
dywersja, majca opni zwycistwo obozu narodowego i da komunizmowi
czas na przygotowanie si do walki.
Tak wic, obz narodowy szykuje si do walki o wiele trudniejszej i
wikszej, ni walka z chwilowym i nie majcym historycznego znaczenia
czynnikiem, jakim jest sanacja. Szykuje si do walki z ydami i z ich
narzdziem: rewolucj komunistyczn. Do walki, w ktrej stawk jest samo
istnienie Polski, ju nie jako pastwa, ale jako narodu. Walka ta bdzie
ostatecznym rozstrzygniciem - bd w jednym, bd w drugim kierunku zmagania polsko-ydowskiego, trwajcego ju od z gr trzech stuleci.
W walce tej obz narodowy, bdcy uosobieniem dziejowych si narodu
polskiego, musi zwyciy - i zwyciy.

DODATEK
W chwili, gdy druk niniejszej ksiki by ju na ukoczeniu, ukazaa si na
pkach ksigarskich dawno zapowiadana ksika Kazimierza Mariana
Morawskiego rdo rozbioru Polski (Pozna, w. Wojciecha, stron 367), o
ktrej bliskim ukazaniu si wspominaem w rozdziale pt. Pocztki tajnych
zwizkw w Polsce. Ksika ta, bdca syntetycznym zestawieniem bada
Autora, dotyczcych genezy rozbioru Polski, stanowi ju nie zapowied
wielkiego w nauce historii Polski przewrotu (jak pisaem w przedmowie, str.
IX), ale sam przewrt. Odsyajc Czytelnika do dziea K. M. Morawskiego i
zachcajc go do jego przeczytania, pragn, w granicach szczupego miejsca,
jakie jeszcze mam do dyspozycji, uczyni przynajmniej tyle, by poda w
najzwilejszym skrcie to, co stanowi najwaniejsze uzupenienie, albo
sprostowanie tez, zawartych w ksice mojej.
A wic:
1) W zwizku z tym, co pisaem w rozdziale Sejm czteroletni na jego
samym pocztku o wtpliwociach, jakie mia Stanisaw August co do masonerii,
ktrej by czonkiem, a m. in. w zwizku ze wzmiank o nieopublikowanym
dotd memoriale Moszyskiego dla Stanisawa Augusta o masonerii, wskaza
ju mog na tekst tego memoriau, podany in extenso w ksice Morawskiego
(francuskie facsimile str. 233, polski przekad str. 234-235). Do memoriau tego
dodaje Morawski komentarz nastpujcy (str. 240-241): e krl imci nie czu
si wietnie w nowym zespole, dowodem zakopotane jego zapewne pytania do
brata loowego i druha w alchemii, Augusta Moszyskiego, na ktre
niewtpliw odpowiedzi by cytowany przez nas memoria tego: wzgldem
praktyk magicznych, udziau ydw-kabalistw w zakonie, pochodzenia tego
zakonu i jego zada. e krl w zakonie czu si niedobrze, mamy na to
inne, porednie jeszcze dowody, jak synna jego rozmowa czasu pierwszego
rozbioru ze szwagrem, wielkim mistrzem Mokronowskim, o ktrej wczesny
pose pruski relacjonowa Fryderykowi, e Stanisaw August, widzc swoj
zaleno, nie paka podczas niej, mais a hurle (lecz rycza). - Mimo to, jak
wynika z dziea Morawskiego, Stanisaw August tkwi w masonerii gbiej, ni
przypuszczaem. Przyjty zosta do masonerii w roku 1753, czy te 1754.
Obrany zosta krlem (w r. 1764) jako kandydat masonerii. Morawski notuje
nawet (na str. 239) pogosk (ktrej jednak nie daje wiary), e mia on
przymieszk krwi ydowskiej. Tym niemniej jednak, pozostaje faktem
bezspornym, e Stanisaw August pragn - szczeglniej pod koniec panowania prowadzi polityk, od masonerii niezalen, i e win jego nie jest wasny
kierunek jego polityki (np. kierunek prorosyjski i antypruski w epoce sejmu

czteroletniego), ale to, e zbyt czsto si pod naciskiem polityki swych

masoskich przeciwnikw (np. stronnictwa patriotycznego) ugina i wasnemu
kierunkowi sprzeniewierza.
2) Morawski bardzo szczegowo analizuje sylwetki poszczeglnych
politykw saskich i polskich w epoce saskiej i - obok stwierdzenia, e wszystko
to byy grube ryby tajnych zwizkw - notuje nastpujcy, znamienny fakt:
szczeg to nie do, zdaniem naszym, uwzgldniany przez historiografi
polsk, e wszystkie te Flemmingi, Manteuffle, czy Bruhle, to albo Prusacy, co
potem dopiero przedzierzgnli si w Sasw, albo skdind rozsadniki wpywu
pruskiego (str. 78). Np. Manteuffel by junkrem pomorskim jak Flemming,
junkrem jak Bismarck i jak Bulow. Wadcza to rasa - ci junkrowie - ein
Herrenvolk (str. 82). Tene Manteuffel - dygnitarz saski i polski! - wpaja
Fryderykowi II pruskiemu, na ktrego mia wielki wpyw, gbok niech
polityczn do Francji, Saksonii i Polski (str. 269). Nie ulega wtpliwoci... e
podoem nieaski Sukowskiego (na dworze Augusta III) bya wicej od intryg
dworskich sytuacja polityczna, mianowicie za angaowanie si faworyta za
polityk frankofilsk, narodow, w przeciwiestwie do orientacji filopruskiej
Bruhlw i Manteufflw, czy filoaustriackiej wpywowego spowiednika krlowej
- arcyksiniczki, ojca Guariniego. Bruhl w charakterze premiera saskopolskiego tamt orientacj narodow tpi co niemiara. Szpiegowa patriotw,
jak tylko biurokrata niemiecki czyni to potrafi (str. 93).
3) Na str. 217-218 zamieszcza nastpujcy, ciekawy ustp, dotyczcy intryg
ydowsko-masoskich na elekcjach, oraz zamachw na ycie niewygodnych
tajnym zwizkom krlw: By on (filozof Leibniz) ogniwem owej filiacji
masosko-rnowierczej, pragncej po zgonie Jagiellonw narzuci Polsce
monarch wasnej kreacji. Stwarza Golema takiego w osobie marnego
Walezego - jak stwierdzaj powane relacje wspczesne -chacham czy
nassi, dom Salomon Askenazy; jedzili na dwr Batorego w ciemnych celach
(przedelekcyjnych?) agenci Secret service krlowej angielskiej Elbiety,
alchemicy-astrologowie John Dee i Edward Kelley; krci si w pobliu
Zygmunta III wielki alchemik Sendivogius; intrygowa z Rakoczym przeciwko
kandydaturze Jana Kazimierza - jak relacjonuje Kochowski -alchemik Richter. A
kto sypa z czasem trucizn do rannej kawy Sobieskiego w Gdasku (jak niegdy
strzela by do Zygmunta III w kruchcie witojaskiej), jak nie rnowierczy
pobratymcy Leibniza? Kto mci elekcj po Sobieskim, jak nie finansici
Lehmann i Lammel, wierni zapewne tradycjom starego kabalisty Manasseh-benIzraela? Kto baamuci szlacht za nastpnego panowania, jak nie
rokrzyowiec Winiarski? Kto konspirowa przed elekcj Poniatowskiego z
elektem, jak nie pniejszy kolega Leibniza Toux de Salverte?

O krlewiczu Jakubie Sobieskim, o ktrym (idc za F. Konecznym) pisaem,

jako o waciwym kandydacie obozu narodowego na tron, pisze na str. 18, e by
on zwizany z tajnymi zwizkami. Ale nawet biorc pod uwag to sprostowanie,
nie sposb nie uzna, e by to lepszy kandydat od Augusta Mocnego,
protestanta, Niemca i nie tylko czonka tajnych zwizkw, ale wiadomego
wroga i grabarza Polski.
Augusta III charakteryzuje Morawski jako czowieka uczciwego, osobicie od
tajnych zwizkw nie uzalenionego i szczerego katolika. Mimo to, za jego
plecami prowadzili polityk rni Bruhle w duchu masoskim. Na imci za
Augusta III, poczciwszego, ale sabszego ni ojciec, szy wpywy sprzeczne, a
silne: od ony, od spowiednikw, od Bruhla. Na przemiany to jednym ulega
krl, to drugim. Mamy memoria Prusaka Grumbkowa do krla-kaprala
pruskiego (w styczniu 1733 roku), w ktrym mowa o skardze Bruhla na
krlewicza, e twardo si przeciwstawia niecnym rozbiorowym praktykom
ojcowskim, i mamy wiadectwo Askenazego, e w czerwcu tego roku
zawiadamia krlewicz dziaajcego w zastpstwie jego w Warszawie
Wackerbartha, e stoi niewzruszenie przy mon grand dessein, a tak wanie
konspiracyjn nazw nosi ojcowski plan rozbiorowy (str. 165).
6) Morawski pisze obszernie o wpywach masoskich na dworze rosyjskim i
na dworze austriackim. Midzy innymi, wybitn figur masosk bya,
przynajmniej w modym wieku, caryca Katarzyna II. Jako wielka ksiniczka
braa ona subwencje od Anglii (54.000 rubli z konsulatu angielskiego, str. 262).
W epoce wojny siedmioletniej wysugiwaa si wielka ksina polityce
pruskiej (str 262) i pod wielu innymi wzgldami okazaa si wiern
sojuszniczk masonerii. Wybitnym dziaaczem masoskim by rwnie cesarz
austriacki Jzef II. Morawski wymienia (str. 246) dug list wybitnych
masonw austriackich.
A wreszcie dwie rzeczy najwaniejsze, ktre w mojej ksice wymagayby
waciwie napisania dwch caych rozdziaw: sprawa pierwszego rozbioru i
sprawa wojny siedmioletniej.
7) Morawski ustala rdo pierwszego rozbioru (str. 292 do 300). Jak si
okazuje, tym rdem tj. podstaw akcji politycznej, ktra doprowadzia do
wytworzenia koalicji rozbiorczej prusko-rosyjsko-austriackiej bya akcja na
gruncie petersburskim z ramienia krla pruskiego Fryderyka II, grubego masona,
barona Ferdynanda Achacego von der Asseburg, ktry zreszt oficjalnie
przebywa tam nie jako przedstawiciel Prus, ale jako dyplomata duski. Obok
tego, analogiczn do Asseburga rol odegra inny wybitny mason, hrabia Lynar,
ktry kilkanacie lat wczeniej, w roku 1757 podczas wojny siedmioletniej,
zawiera... z marszakiem de Richelieu konwencj w Klosterseven, co

przywracaa oddech pognbionemu ju niemal na zawsze Fryderykowi, z

najwiksz szkod monarchy austriackiej i francuskiej (str. 300). Morawski
ustala rwnie, e wpywy masoskie przenikny w szeregi konfederatw
barskich i zdoay uy ich do akcji, ktra dopomoga do urzeczywistnienia
planw rozbiorczych. Zamach na Stanisawa Augusta w nocy 3 listopada 1771
roku, urzdzony przez konfederatw barskich, ktry posuy za pretekst do
interwencji mocarstw, a przede wszystkim wytworzy sprzyjajce warunki do
zorganizowania koalicji rozbiorczej (przeama wtpliwoci Rosji), by, jak si
okazuje (str. 299) inspirowany przez koa masoskie: Fryderyka ksicia
heskiego, kawalera Bollo i wspomnianego wyej Asseburga. Tak wic, pierwszy
rozbir wyreyserowany zosta przez masoneri, - nie inaczej, ni drugi i trzeci.
8) Morawski ustala, e sukcesy pruskie w wojnie siedmioletniej umoliwione
zostay przez masoneri. Wojna siedmioletnia (1756-1763), w ktrej po jednej
stronie wystpoway Prusy i Anglia (wraz z Hanowerem), po drugiej Austria,
Francja, Rosja, Saksonia i inne pastewka niemieckie, mimo, e ujawnia si w
niej zdecydowana przewaga si koalicji antypruskiej, oraz mimo, e nie tylko
zwycistwo, ale po prostu samo istnienie Prus wisiao w niej cigle na wosku,
zakoczya si zupenym zwycistwem Prus i Anglii. Wojna siedmioletnia jest
momentem zwrotnym w dziejach Prus: od tego momentu Prusy stay si wielkim
mocarstwem. Jest ona rwnie momentem zwrotnym w dziejach Anglii: od tego
momentu osiga ona przewag nad Francj w polityce kolonialnej; w wyniku
wojny siedmioletniej francuskie imperium kolonialne w Ameryce Pnocnej, tj.
Kanada i Luizjana - (Cz Luizjany, wraz z miastem Nowym Orleanem,
przesza wwczas w rce Hiszpanii. Francja odzyskaa t cz w r. 1800, lecz
utracia j ponownie, na rzecz anglosaskiego spadkobiercy Anglii w tych
stronach. Stanw Zjednoczonych w r. 1803) - przeszo w rce Anglii, oraz
wpywy francuskie w Indiach wyparte zostay przez wpywy angielskie. Tak
wic, wojna siedmioletnia stworzya dwie wielkie potgi nowoczesne, ktre
zapewniy panowanie masonerii i ydostwa w nowoczesnym wiecie: Prusy i
Wielk Brytani, oraz staa si praprzyczyn powstania (na terytoriach, ktrych
dua cz przed rokiem 1763 bya w rku francuskim), trzeciej takiej potgi:
Stanw Zjednoczonych. Obok tego, wojna siedmioletnia obalia, lub osabia
potgi katolickie. Pozbawia Francj imperium kolonialnego: gdyby nie wojna
siedmioletnia, Indie byyby posiadoci francusk, a na olbrzymich
przestrzeniach Ameryki Pnocnej (z wyjtkiem wskiego pasa kolonizacji
angielskiej na wybrzeu wschodnim, tj. w Nowej Anglii, Nowym Yorku,
Pensylwanii, Virginii itd.), - na caym obszarze od podbiegunowej Kanady,
poprzez Wielkie Jeziora i dorzecze Mississipi a do brzegw Zatoki
Meksykaskiej, na ktrym po dzi dzie peno jest nazw francuskich, takich, jak

Quebec, Montreal, Belleville, Detroit, Terrehaute, Louisville, St. Paul, La

Crosse, Dubuue, Des Moines, Quincy, St. Louis, Baton Rouge, New Orleans
itd., panowaby dzi duch i jzyk francuski, oraz religia katolicka. Osabia i
wycieczya, oraz definitywnie pozbawia lska Austri. Pozbawia wreszcie
stanowiska mocarstwa Polsk: tak jak momentem zwrotnym bya wojna
siedmioletnia w dziejach Prus, awansujc j z nicoci do roli mocarstwa, tak
momentem zwrotnym bya te i w dziejach Polski, degradujc j ze stanowiska
mocarstwa do stanu politycznej nicoci. Polska zachowaa w wojnie
siedmioletniej zupen neutralno (w czasie tej neutralnoci obce wojska
urzdzay sobie przez Polsk spacery i tworzyy sobie w niej bazy zaopatrzenia),
mimo e ywotny interes narodowy nakazywa jej wystpi czynnie przeciw
Prusom: nawet bardzo niewielki wysiek zbrojny Polski w wojnie siedmioletniej
byby odwrci kart wydarze i spowodowa klsk Fryderyka II i upadek Prus.
Jak si to stao, e Polska najsabszego nawet udziau w tej wojnie nie wzia?
Jak si to stao rwnie, e polityka krla Francji, Ludwika XV w tej wojnie bya
tak niekonsekwentna? Morawski to wyjania: masoneria, ktra w oparciu o
metres krlewsk, markiz de Pompadour, wytworzya odrbny, tajny kierunek
osobistej polityki krlewskiej, krzyujcej si z urzdow polityk Francji, tak
zwany secret du roi, sprawia, e Francja szeregiem zaniedba, lub pocigni
politycznych przeciwko wasnym ministrom, przeciwko wasnej racji stanu
(str. 203), dopomoga Prusom do wyjcia obronn rk z opresji; masoneria
rwnie, przez swoich agentw, takich, jak Mokronowski i inni, zapewnia
Prusom neutralno Polski. Morawski udowadnia to szczegowo, - brak mi tu
niestety, miejsca na obszerniejsze streszczenie jego wywodw. Przytocz tu
tylko, jako konkluzj, cytat z dziea francuskich autorw - (Moura Jean et Louvet
Paul: Saint-Cermain, le Rosecrols lmmortel, Pary 1934, patrz Morawski, str.
193): - Czy nowe pastewko, wytworzone w rodku Europy (Prusy), miao
znikn z karty politycznej? Nie - wiele nie do uwierzenia pechw,
nieporozumie, gaf i niedyskrecji, zwycistw niewyzyskanych, czy te zdrad
tajemniczych wywrcio na opak pooenie (wojenne)... Niektrzy autorzy
twierdz, e pan de Saint Germain posuszny w tym dyscyplinie zwizku
tajnego, co czuwa nad utworzeniem rwnowagi europejskiej (!), nie by obcy
wywoaniu takich przewrotw.
Tak wic polityka Fryderyka Wielkiego, owo zerwanie si sabego na
mocnych (sowa Kalinki, ktre cytowaem pod koniec rozdziau Sejm
czteroletni), nie byo samym tylko ryzykanctwem, ale miao oparcie w licznych,
tajnych wpywach i sukursach. Cud sukcesw pruskich w wojnie
siedmioletniej jest takim samym cudem, jak cud powodzenia we wszystkich
krajach Europy polityki Napoleona we wczeniejszym okresie jego dziaalnoci.

Tak wic cele i wyniki polityki tajnych zwizkw widzimy jasno: ich
dzieem, wzgldnie dzieem, osignitym przy ich wspudziale, s: reformacja,
rozbiory Polski, rewolucja francuska i zniszczenie monarchii francuskiej, - (Rola
masonerii i ydw w rewolucji francuskiej ma ju obszern literatur od starego
ks. Barruela po nowego Gaxotte'a. Brak mi tu miejsca na jej cytowania) zbudowanie potgi pruskiej, zbudowanie potgi brytyjskiej, skolonizowanie
Ameryki Pnocnej nie przez Francuzw, lecz przez Anglosasw..., a w naszych
oczach zburzenie antysemickiej, carskiej Rosji i burzenie katolickiej Hiszpanii
(zapewne i oderwanie Ameryki Poudniowej od Hiszpanii) nie obyo si bez
udziau rki masoskiej i ydowskiej. Obok tego, te same siy d do obalenia
papiestwa. Wreszcie te same siy obaliy Austri. Jak ustala Morawski (str. 271),
ju od szesnastego wieku tajne zwizki dyy do zniszczenia Austrii. Dziejow
misj Austrii powinno byo by zjednoczenie Niemiec. Niemcy, zjednoczone
przez Austri, byyby pastwem katolickim; tajne zwizki i ludzie z nimi
zwizani (ostatnim z nich by Bismarck), wyrzucili Austri z Niemiec. Z chwil,
gdy Austria z pastwa niemieckiego zamienia si na pastwo bardzo niewiele
wsplnego z Niemcami majce, stracia ona racj bytu i musiaa zgin. Niemcy
zjednoczone zostay przez protestanckie, masoskie, wyrose na gruzach Polski
Prusy.
Na zakoczenie przytocz zdanie osiemnastowiecznego francuskiego autora
(Mablyego), dotyczce rozbiorw, ktre Morawski uy za motto jednego ze
swoich rozdziaw (str. 222), a ktre nadawaoby si na motto caej mojej
ksiki II est uestion du roi de Prusse, des Russes et de la cour de Vienne. Et
j'entends parler... de juifs... (chodzi o krla Prus, o Moskali i o dwr wiedeski.
I mwi... o ydach...). Oto jest sedno sprawy: nie trzech mielimy rozbiorcw,
ale czterech, nie Rosj, Prusy i Austri, ale Prusy, Rosj, Austri i ydw.
Waciwie kolejno ich naleaoby ustawi inaczej, - wedug roli i znaczenia w
dramacie naszej katastrofy dziejowej: ydzi, Prusy, Rosja, Austria. ydzi (i ich
ekspozytura: tajne zwizki) - na pierwszym miejscu.
o
Przy sposobnoci zwracam uwag na inne jeszcze, nowe wydawnictwo:
broszur kpt. Adama wieawskiego, b. komendanta II odcinka Obrony Lwowa
(zarazem dziaacza Stronnictwa Narodowego) pt. II odcinek w obronie Lwowa
(Lww 1936). Broszura zawiera sporo informacji o PKW, tajnej organizacji
narodowcw w armii austriackiej, oraz o samych walkach we Lwowie. (Jak
wiadomo, polski Lww walczcy podzielony by w pewnym okresie na 4
odcinki, a w innym na 6). Wanym szczegem jest wyjanienie, dlaczego w
oddziaach obrony Lwowa zachodzia tak stosunkowo znaczna rnica midzy
stanem wyywienia oddziaw, a stanem bojowym. (Jak podawaem za

Mczyskim, dn. 20 listopada siy polskie we Lwowie wynosiy 329 oficerw i

2.067 onierzy w stanie bojowym, a 622 oficerw, 4.646 onierzy) i 288 si
kobiecych na wyywieniu). W II odcinku (wieawski, str. 47) stan bojowy
waha si okoo 160 ludzi, a stan wyywienia okoo 280. Ot jak wyjania
wieawski na str. 47: 1) oddziay niebojowe odgryway rol odwodu i w
praktyce czsto uywane byy do zada bojowych, 2) wysoka ich liczebno
uwarunkowana bya wielk iloci pracy, zwizanej z organizacj tyw, ktre
trzeba byo od pocztku improwizowa. Jest to odpowied na zarzuty niektrych
sanatorw, ktrzy gosz, e wiksza cz obrocw Lwowa, to byli
bohaterowie tyw.
Tak np. genera Bolesaw Roja (ktry w owym czasie siedzia w Krakowie),
w ksice swej Legendy i fakty (Warszawa 1932) napisa (str. 72): Ja
utrzymuj, e strzelao po naszej stronie maksimum okoo 300 ludzi (mowa o
caym Lwowie, nie o poszczeglnych odcinkach!). Poniewa lista strat obrocw
do dnia 21 listopada (I to niepena) wyniosa 210 zabitych, oraz 762 ciej
rannych (vide str. 428), wic z tego wynika, e kady strzelajcy obroca
musia si w cigu owych niespena 3 tygodni da dwa razy ciej zrani, a
wreszcie zabi! Nawiasowo mwic, gen. Roja ma wielk pretensj do
narodowej demokracji, e w ogle akcj zbrojn we Lwowie wszcza.
Jedynym racjonalnym wyjciem z sytuacji tej pozostawao oboplne
porozumienie si (z Rusinami - przyp. mj) dla oboplnego przejcia
wsprzdw na wsplnie i od wiekw zamieszkaych tu obszarach (str. 66).
Politycy nasi polscy nie tylko narodowi, ale take tzw. lewica, a niemniej i
Ukraicy, myleli raczej o wszystkim innym, a tylko nie o realnym zaegnaniu
konfliktu tego narodowo-politycznego w drodze porozumienia si. Z chwil
zaamania si regimu Austrii w ostatnich dniach padziernika, politycy polscy,
zwaszcza narodowi demokraci, dyli bez osonek, zdecydowanie, do przejcia
wadzy wycznie na rzecz - polskiej racji narodowej... Nie wahali si...
politycy... zawyrokowa bez dalszej argumentacji i uzasadnienia, a z energi
wiecow na rachunek onierza i chopa, e spr ten polsko-ukraiski
rozstrzygnitym by moe jedynie krwi i elazem, (str. 67). Politycy lewicy
naszej i niemniej ukraiskiej, nie usiowali powaniej przeciwstawi si
impetowi lepego nacjonalizmu wasnego, nie wywizali si w tym wypadku z
nieco trudniejszego zadania i obowizku swego, (str. 67). Jaka to, ta ich
racja stanu? Zdawaoby si normalnemu obywatelowi, e to racja
organizowania, zabezpieczenia minimalnego gospodarczo i kulturalnie bytu
indywidualnego i zbiorowego obywateli pastwa. Taka racja stanu wymagaaby
od politykw, wysuwajcych si z wasnej inicjatywy na przedstawicieli mas,
narzucajcych si narodowi dla prowadzenia go i rzdzenia w kraju, a co

najmniej wpywania na rzdy, przyczynia si wszelkimi siami, wyczerpywa

wszelkie rodki, dla zapobieenia ulicznemu mordowaniu si w wojnie
podobnej, w tym wypadku tak zbdnej, zwaszcza po niedawnej rzezi i
wszechwiatowej katastrofie (67-68). Masy usiuj si broni biernoci przed
szowinizmem nacjonalizmu i nonsensem rzezi wbrew rozumowi i sumieniu ich,
od czeg jednakowo kierownicy bytowania spoecznego, przewodnicy i
wodzowie narodw, z ich mioci Ojczyzny i racjami stanu, od czego
autorytety nasze narodowe i spoeczne... Zbdnym przyspieszaniem akcji we
Lwowie i na Lww 18 roku wpywa czynnik polityka patrioty po stronie polskiej
nie tylko na przedenerwowanie opinii, na zawizujce si rzdy polskie i
naczelne dowdztwo w Warszawie, ale nadto przyczynia si presja w Warszawie
o natychmiastow odsiecz, wydatnie do zamieszania i dezorganizacji
organizujcych si ju od pierwszych dni listopada w Krakowie oddziaw
wojskowych (str. 70). Dla zabezpieczenia interesw pastwowoci i
narodowoci wycznie polskiej ,(bez rwnoczesnego, odpowiedniego i
wyranego stwierdzenia praw narodowoci ukraiskiej), a niewtpliwie take dla
zabezpieczenia prywatnych dbr materialnych swych i mocodawcw swych na
obszarze Galicji Wschodniej przyczyniaj si politycy-patrioci przede wszystkim
werbalnie, popychaniem i nagleniem spoeczestwa, Rzdu i Naczelnego
Dowdztwa do akcji nie najwaniejszej pod wzgldem obszarw granicznych i
nie najpilniejszej wojskowo-operacyjnie, ani lokalnie (str. 70).
Zdecydowali si politycy ukraiscy, nasi i rzdy, wwczas 18 roku
porzdkowa wspycie narodw obu drog wojny, bez powanych jakich
choby prb ugody, a natomiast w myl koncepcji swej nacjonalistycznej,
wycznych rzdw naszych polskich w tej czci kraju, gdzie mimo wszystko
znajdujemy si w mniejszoci liczebnej. W rezultacie takiego porzdkowania
zagadnie spoecznych i narodowociowych przychodzi po obu stronach w
pierwszych dniach listopada 18 roku do strzelaniny na ulicach Lwowa, a
nastpnie do poszerzenia si walk tych i wreszcie wojny polsko-ukraiskiej o
znanych pogbiajcych si z dnia na dzie rezultatach. Nie bya to, zdaniem
moim uporzdkowana wojna, ale atwe, od rki wojowanie, po czci
partyzanckie po stronie ukraiskiej. Zaczt wwczas 18 roku przez politykw
wschodnio-galicyjskiej narodowej demokracji akcj t bez przygotowania
politycznego, ani te wojskowego, przypiesza czynnik ten na eb na szyj... itd.
(str. 74).

PRZEDMOWA ........................................................................................................ 3
WSTP ................................................................................................................... 9
ZAAMANIE SI DE MOCARSTWOWYCH I UPADEK
PASTWA ............................................................................................................... 15
GWNA PRZYCZYNA UPADKU POLSKI ........................................... 16
POCZTKI TAJNYCH ZWIZKW W POLSCE .................................. 20
POTOP I JEGO SKUTKI ............................................................................. 24
SOBIESKI ............................................................................................................ 38
CZASY SASKIE ................................................................................................ 41
CZASY STANISAWOWSKIE .................................................................... 59
ROZBIORY ......................................................................................................... 66
SEJM CZTEROLETNI ..................................................................................... 78
INSUREKCJA KOCIUSZKOWSKA ....................................................... 130
KONIEC DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ ............................................. 145
POLSKA POD ZABORAMI ........................................................................... 157
EPOKA NAPOLEOSKA ............................................................................ 158
POWSTANIE LISTOPADOWE ................................................................... 162
POWSTANIE STYCZNIOWE ..................................................................... 190
POLSKA NA DRODZE DO NIEPODLEGOCI ................................. 224
POWSTANIE RUCHU WSZECHPOLSKIEGO ...................................... 225
SKIEROWANIE FRONTU PRZECIW NIEMCOM ............................... 229
WOJNA ROSYJSKO-JAPOSKA I JEJ SKUTKI .................................. 231
ZBLIANIE SI WIELKIEJ WOJNY ........................................................ 238
WYBUCH WIELKIEJ WOJNY ................................................................... 244
WALKA O REKRUTA POLSKIEGO POD OKUPACJ ..................... 254

REWOLUCJA ROSYJSKA I POKJ BRZESKI ..................................... 260

ZAKOCZENIE WOJNY WIATOWEJ.................................................. 273
USUNICIE ZABORCW I POCZTKI NIEPODLEGOCI ......... 278
TRAKTAT WERSALSKI .............................................................................. 302
WOJNA O KRESY, INWAZJA BOLSZEWICKA, TRAKTAT RYSKI
.............................................................................................................................. 311

OSTATNIE SPRAWY SPORNE NA ZACHODZIE............................... 338

SPRAWA WILNA I LITWY ......................................................................... 348
POLSKA ODBUDOWANA............................................................................. 355
CZASY PRZEDMAJOWE ............................................................................ 356
ZAMACH MAJOWY ..................................................................................... 366
RZDY SANACJI ....................................................................................... 370
KRYZYS ........................................................................................................ 379
DODATEK ........................................................................................................ 408