Journal of Engineering No 1

VOLUME 1, No.
2009
JOURNAL
OF ENGINEERING &
PROCESSING MANAGEMENT
An International Journal
ISSN 1840-4774
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
JOURNAL OF ENGINEERING & PROCESSING

MANAGEMENT
An International Journal
Supported by
Ministry of Science and Technology of Republic of Srpska
Journal of Engineering & Processing Management|
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Name of Journal/Naziv asopisa:
Journal of Engineering & Processing Management
Editors/Urednici:
Prof. Miladin Gligori, co-editor
Prof. assistant Mitar Perui, co-editor
Editorial board/Ureivaki odbor:
Prof. Miladin Gligori, University of East Sarajevo, Faculty of Technology Zvornik, RS, B&H
Prof. assistant Mitar Perui, University of East Sarajevo, Faculty of Technology Zvornik, RS, B&H
Prof. Miomir Pavlovi, University of East Sarajevo, Faculty of Technology Zvornik, RS, B&H
Prof. Milovan Jotanovi, University of East Sarajevo, Faculty of Technology Zvornik, RS, B&H
Prof. Andrzej Kowal, Institute of Catalysis and Surface Chemistry, Polish Academy of Sciences, Krakow,
Poland,
Prof. Vladimir Srdi, Universty of Novi Sad, Faculty of Technology, Serbia
Prof. Zdravko Krivokapi, University of Podgorica, Faculty of Mechanical Engineering, Monte Negro
Prof. eljko Grbavi, University of Belgrade, Faculty of Technology and Metallurgy, Serbia
Prof. Svetomir Hadi Jordanov, University St. Kiril and Metodij Skopje, Faculty of Technology and
Metallurgy, Macedonia
Prof. Ivan Krastev, Institute of Physical Chemistry, Bulgarian Academy of Sciences, Bulgaria
Prof. Regina Fuchs-Godec, University of Maribor, Faculty of Chemistry and Chemical Engineering,
Slovenia
Prof. Ivan Esih, University of Zagreb, Faculty of Mechanical Engineering and Naval Architecture, Croatia.
Publisher/Izdava:
University of East Sarajevo, Faculty of Technology Zvornik, Republic of Srpska, Bosnia & Herzegovina
For publisher/ Za izdavaa:
Prof. Milovan Jotanovi
Number of copies/Tira:
500
Journal of Engineering & Processing Management

Karakaj bb, 75 400 Zvornik
Republic of Srpska, Bosnia & Herzegovina
+ 387(56) 261 072 + 387(56) 260 190 journal.tfzv@gmail.com
www.tfzv.unssa.rs.ba
______________________________________________________________________________________
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Predgovor
Ovaj prvi broj asopisa Journal of Engineering & Processing Management posveen je
600-toj godinjici postojanja grada Zvornika, 50-toj godinjici od osnivanja i 15-toj godinjici
obnovljenog rada Tehnolokog fakulteta u Zvorniku, Univerziteta u Istonom Sarajevu.
Cilj asopisa je prezentacija i diskusija rezultata koji su neposredno vezani za teorijske,
inenjerske i menederske aspekte, kako u hemijskoj i procesnoj industriji, tako i u metalurgiji,
graevinarstvu i industriji, kao i tema iz oblasti zatite ivotne sredine. Ovom prilikom pozivamo
autore sa univerziteta, istraivakih centara i industrije da uzmu uee u narednim brojevima ovog
asopisa.
Ureivaki odbor
Preface
This first number of publication Journal of Engineering & Processing Management is
dedicated to 600 years of existence of the city of Zvornik, 50 years of the foundation and 15 years of
re-established work of Faculty of Technology in Zvornik, University of East Sarajevo.
The main objective of the Journal is presentation and discussion of the results that are
directly linked to theoretical managing and engineering aspects in chemical and processing
industry, as well as in metallurgy, construction and industrial finishing, also including themes
related to environment and environmental protection. The authors from universities, research
centres and industry are invited to submit papers and take part in future numbers of this
publication.
Editorial board
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
CONTENTS/SADRAJ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
FIBER
REINFORCED
CEMENT
COMPOSITES-IMPROVEMENT
OF
MECHANICAL AND DEFORMATION PROPERTIES
D.Lj.Jevti, D.M.Zaki, A.R.Savi
FLOTATION KINETICS OF MAGNESIUM HYDROXIDE SEDIMENTED FROM
SEA WATER
M.Maksimovi, Lj.Vuki, J.Mandi
KARAKTERISTIKA FUNKCIJE POLITROPSKOG PROCESA SA ASPEKTA
KONSTRUKCIJE NJENE TANGENTE
B.Pejovi, V.Mii, M.Perui, G.Tadi, S.Smiljani
ANALIZA I INTEGRACIJA NASTAVNIH PLANOVA U NASTAVI HEMIJSKOG
INENJERSTVA
M.Jotanovi, G.Tadi
ELEKTROHEMIJSKO DOBIJANJE I MORFOLOGIJA ESTICA BAKARNOG
PRAHA DOBIJENOG PRI RAZLIITIM REIMIMA ELEKTROLIZE
M.G.Pavlovi, M.V.Tomi, Lj.Pavlovi, V.Maksimovi, N.D.Nikoli
ANALIZA KVALITETA OSNOVNIH SIROVINA SA ASPEKTA MOGUNOSTI
17
25
37
47
55
PROIZVODNJE ALUMINATNOG CEMENTA

M.Perui, D.Lazi, Z.Obrenovi, G.Ostoji
7. AKTIVACIJA DOMAIH BOKSITA I NJIHOVA PRIMJENA ZA RAFINACIJU
MINERALNIH BAZNIH ULJA
Z.R.Petrovi, P.T.Dugi, V.M.Aleksi, Lj.C.Vasiljevi, T.T.Boti
8. METODOLOKI PRISTUP UTVRIVANJU I KVANTIFIKACIJI KOROZIONIH
OTEENJA ZATITNIH ELINIH CEVI U NAFTNOJ INDUSTRIJI
V.Aleksi
9. UTVRIVANJE DISTRIBUCIJE GERMANIJUMA, GALIJUMA, INDIJUMA I
TALIJUMA U MEUPRODUKTIMA HIDROMETALURKE PROIZVODNJE
CINKA
D.D.Stanojevi, M.B.Rajkovi, D.V.Tokovi, M.V.Tomi
10. A NEW PROCEDURE FOR OBTAINIING CALCIUM SULPHATE HEMIHYDRATE ON THE BASIS OF WASTE PHOSPHOGYPSUM
M.B.Rjkovi, D.V.Tokovi, D.D.Stanojevi, .Lanjevac
11. MATEMATIKO MODELOVANJE SUENJA PILJEVINE U TROPROLAZNOJ
ROTACIONOJ SUARI
S.Papuga, P.Petrovi, M.Maksimovi
63
73
85
99
115
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 669.01
Nauni rad
FIBER REINFORCED CEMENT COMPOSITES-IMPROVEMENT OF

MECHANICAL AND DEFORMATION PROPERTIES
CEMENTNI KOMPOZITI-UNAPREENJE MEHANIKIH I
DEFORMACIONIH OSOBINA
D.Lj. Jevti 1, D.M.Zaki2, A.R.Savi2
1
Faculty of Civil Engineering, University of Belgrade and guest professor, AG Faculty, Banja
Luka, RS, BiH
2
Faculty of Civil Engineering, University of Belgrade, Serbia
Izvod
U ovom radu su prikazani rezultati sopstvenih laboratorijskih ispitivanja u kojima se istrauje
uticaj elinih vlakana kao mikroarmature na promenu svojstava cementnih kompozita tipa
maltera i betona. Ispitivane su meavine kompoziti tipa maltera koji su imali konstantan
(identian) sadraj cementa, peska i silikatne praine. Druga vrsta maltera kompozita sadrala je
60 kg/m3 elinih vlakana kao i jedan superplastifikator. Ispitivane su fiziko-mehanike
karakteristike kako mikroarmiranih maltera, tako i etalona (zapreminska masa, vrstoa pri
savijanju, vrstoa pri pritisku). Ispitivanja na kompozitima tipa betona ukljuila su odreivanje
zapreminske mase, mehanike vrstoe i deformaciona svojstva. Rezultati ispitivanja ukazuju na
poboljanje svojstava mikroarmiranih kompozita.
Kljune rei: Kompozit, malter, beton, superplastifikator, elina vlakna.
Abstract
This paper presents the results of authors' laboratory testing of the influence of steel fibers as
fiber reinforcement on the change of properties of cement composite mortar and concrete type
materials.Mixtures adopted - compositions of mortars had identical amounts of components:
cement, sand and silica fume. The second type of mortar contained 60 kg/m3 of fiber reinforcement,
as well as the addition of the latest generation of superplasticizer. Physical and mechanical
properties of fiber reinforced mortars and etalon mixtures (density, flexural strength, compressive
strength) were compared. Tests on concrete type cement composites included: density, mechanical
strengths and deformation properties. The results showed improvement in the properties of fiber
reinforced composites.
Key words: Composite, Mortar, Concrete, Superplasticizer, Steel Fibers, Silica Fume.
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
1. INTRODUCTION
Contemporary Civil engineering is permanently setting new conditions concerning the
quality of engineering materials. These conditions have to be completely fulfilled in order to
increase the durability, serviceability and cost-effectiveness of modern buildings. The composite
materials, which will be the main subject of this paper, are offering great possibilities in the field of
research and combination of more advanced solutions in order to keep up with contemporary trends.
Fiber reinforced cement (FRC) composite materials are basically mortar and concrete
composites made with addition of different types of fibers which represent a special microreinforcement. Uniformly dispersed fibers are strengthening the cement matrix, thus improving the
whole set of properties of the basic material. The cement matrix, as the base, can be reinforced
using metalic (steel), synthetic (polymeric), ceramic (glass), or natural (organic) fibers.
Table 1. Significant properties of different fiber types [1]
Fiber Type
Steel
Glass (AR)
Asbestos
Polypropylene
Polyester
Polyethylene
Polyvynilalc.
Acrylic
Nylon
Artificial silk
Carbon
Cellulose
Cotton
Specific
gravity
s g/cm3
7,8
2,5-2,7
3,2-3,4
0,9
1,4
0,9
1,3
1,1-1,2
1,1-1,4
1,5
1,6-1,9
1,2-1,5
1,5
Tensile
strength
ft MPa
500-2600
1500-3700
550-3500
300-750
800-1100
20-30
800-900
600-900
700-800
400-600
550-2600
200-500
400-700
Elastic modulus
E GPa
200
75
200
3,5-12,0
10,0-19,0
0,12-0,40
26,0-30,0
15,0-20,0
7,0-13,0
6,0-7,0
30-230
5,0-40,0
4,0-5,0
Ultimate
elongation
ul %
0,5-3,5
1,5-3,5
0,6-3,0
6,0-25,0
5,0
300-700
5,0-7,5
6,0-9,0
16,0-20,0
10,0-25,0
1,0-2,0
3,0
3,0-10,0
Max.
temp.
T C
160
240
100
240
150
400
3000
Resistivity in
alkali
environment
Resistant
Resistant
Resistant
Resistant
Neutral
Neutral
Resistant
Resistant
Neutral
Resistant
Not resistant
Not resistant
Besides the properties shown in Table 1, relevant fiber parameters are also: aspect ratio
(length/diameter ratio), fiber adhesion capabillity and fiber content (volume fraction). Essentialy,
the fiber-reinforcement concept is about the increment of quality of a complex composite material
(mortar and concrete) achieved by improving certain properties of fresh and hardened material
which are crucial for its practical application. The best effects are achieved in the field of strength
improvement (especially in flexure, tension and shear) as well as in ductility increment of the above
mentioned composites. Also, good results are obtained concerning the reduction of shrinkage, as
well as the improvement of fatigue and impact resistance behavior.
The use of silica fume as a pozzolanic admixture in mortar and concrete types of composites
makes possible the modelling and optimization of their properties. This refers to both physical
effects of silica fume usage filling the cavities between the cement grains, and chemical effects,
i.e. reactions between SiO2 from the pozzolanic powder and Ca(OH)2 from the cement (eg. 1).
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
SiO2 Ca (OH ) 2 nH 2 O CaO SiO2 (n 1) H 2 O
(1)
Using superplasticizers as chemical admixtures, improvements can be achieved either by

increment of consistancy (workability) or, on the other hand, by decrement of water quantity
required for the same consistency. The main advantage of the new generation of chemical
admixtures lays in the slump preservation for more than 90 minutes, even at increased ambient
temperature. This is possible because of the synergetic action between organic compounds
(polymers) and inorganic compounds (cement) which are present in the carboxylic ether polymers
(polycarboxilate) type of admixtures. These admixtures have long side chains connected to the
polymer structure, thus providing the preservation of consistency in time by keeping the cement
particles at certain distance.
As it can be observed in Fig. 1 (the Corradi's hypothesis of reaction mechanism), new
functional monomer groups serve as so called "parashoots", decreasing the speed of adsorption and
thus preserving the initial slump value [2].
a)
b)
Figure 1. a) Mechanism of action of superplasticizer and b) The "parashoot" effect of monomeric

superplasticizer
2. EXPERIMENTAL RESULTS
2.1. Research on mortar composites
This paper presents the results of own experimental research, conducted in the Laboratory for
Materials, Institute for Materials and Structures, Faculty of Civil Engineering, University of
Belgrade, on two types of mortar cementitious composites. In fact, the paper compares the
reference mortar mixture (marked as E) made without the addition of fibers and fiber-reinforced
mortar (marked as V) with steel fibers added. Experimental studies of mechanical strength
(flexural strength and compressive strength), which are the subject of this paper, were conducted on
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
these mortar composites. Adopted mixture compositions, i.e. contents of mortar E (reference
mixture) and mortar V (fiber-reinforced mortar) were identical with regard to the amounts of
basic components: cement, sand and silica fume. Fiber-reinforcement (60 kg/m3) and
superplasticizer were present in the second type of mortar (marked as V). The presence of the
superplasticizer was needed to achieve the same consistency of this composite and reference mortar
mixture. The amount of water in both mortars was adopted to achieve the mortar slump flow of 180
20 mm. Cement used in this experimental study was pure Portland cement CEM I 42.5 R
produced in Cement Works Lafarge Beoin. Standard three-fractional (quartz) sand has been
chosen as aggregate for mortars studied in both series. Its fractions (I 0/0.5 mm, II 0.50/1.00
mm and III 1.00/2.00 mm) were used in mass ratio 1:1:1. Therefore, nominally largest aggregate
grain in mixture was D=2 mm. Silica fume was present in both series in the amount of 10 % of the
cement mass. Chemical composition of silica fume is given in Table 2. Specific surface area by the
BET method amounted to 6120 cm/g, and density of silica fume was 2.23 g/cm.
Table 2. The results of chemical analysis of silica fume
LOI
SiO2
Al2O3 Fe2O3 CaO MgO TiO2 Na2O K2O
2.76% 94.62% 0.23% 0.10% 0.35% 0.11% 0.03% 0.45% 1.32%
LOI Loss on ignition
Admixture type superplasticizer named Glenium 51, produced by M.A.C. s.p.a., Treviso,
Italy, was added in amount of 1% of the cement mass. This admixture of newer generation is based
on carboxylate ethyl polymers with long side chains, which provide sustained consistency for a
longer period of time (see Fig. 1). Steel fibers used as fiber-reinforcement were locally produced.
The manufacturer of the fibers was Spaji company, Kobinica, Serbia. Adopted fibers were bent
on ends (hooked), dimensions 30x0.6 mm, with aspect ratio l/d =50, in quantity of 60 kg/m 3 (0.45%
of volume). Basic properties of these fibers are presented in Table 3, and Figure 2 shows the shape
of fibers.
Table 3. Basic properties of fibers declared by the manufacturer Spaji
Parameters
Type and shape
Cross section
Tensile strength
Melting point
Declared Properties
Steel fibers bent on both ends (hooked)
Circle
min. 1100 MPa
app. 1500C
Angle of bending
min. 45
Total length (A)
302 mm
Thickness (E)
0.60.1 mm
Length of unbent part (B)
201 mm
Length of bent part (C)
4.51 mm
10
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Figure 2. The shape of fibers used as fiber-reinforcement

In order to examine the mortar properties, 15 prismatic (4x4x16 cm) specimens were made of each
composite type. Specimens were cured in a mold and in humid environment for the first 24 hours,
and afterward, until the day of examination, constantly in water. Comparative examinations were
conducted on fresh mortar (density measurement) and on hardened mortar (measurement of flexural
and compressive strength) after 2, 4, 7, 28 and 90 days. The average values of the three
measurements for each type of mortar have been represented in Table 4. as well as on Fig. 3, 4 and
5.
Table 4. Overview of physical and mechanical properties of tested mortars
Age
(days)
Density
(kg/m3)
Flex.strength
(MPa)
Increment
(compared to
Comp.strength
(MPa)
Increment
(compared to
Series
Series
Series
Series
refer.)
Series
Series
refer.)
(%)
(%)
2290
2143
4,5
3,4
32,35
24,5
21
16,66
2278
2135
7,9
5,0
58,00
38,2
29
31,17
2265
2130
8,9
6,0
48,33
46,3
34
36,17
28
2251
2090
9,5
6,65
42,86
68,5
53
29,25
90
2244
2082
9,8
7,3
34,25
85,3
66
29,24
Figure 3. Comparative review of flexural strength on both series E and V

11
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Compressive strength (MPa)
80
68.5
60
46.3
38.2
53
"V"
"E"
40
24.5
29
20
34
21
0
0 2
4 7
14
21
28
35
Age (days)
Figure 4. Compressive strength growth in time
Figure 5. Comparative review of compressive strength on both series E and V

2.2. Research on concrete composites
Research on concrete included mix design and proportion based on cement, silica fume and
river aggregate separated in three fractions, steel fibers, as well as admixture type superplasticizer.
Steel fibers bent on ends, dimensions 50x1.0 mm (aspect ratio l/d = 50), produced by Spaji, were
used in these analyses, too. Silica fume was specified as SikaFume HR/-TU, produced by Sika,
Switzerland. Admixture named Viscocrete 5-800 Multimix from the same producer was applied.
Cement marked as PC 20M (V-L) 42.5 R Lafarge Beoin was used in this research. Two concrete
mixes (series marked as 1 and 2) with different quantities of cement (320 and 350 kg/m 3) were
made. Quantity of silica fume amounted to less then 10% of cement mass and can be considered as
constant (in mix 1-9.4% and in mix 2-8.6%). Quantities of aggregate were constant (1900 kg/m3) as
12
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
well as quantities of steel fibers (25 kg/m3). Both mixes had fluid consistency, and the quantity of
water was varied in order to obtain the same starting consistency according to the slump test (12-13
cm). Measured density of fresh concrete amounted to 2385 kg/m3 (for mix 1) and 2450 kg/m3 (for
mix 2) see Table 5.
Table 5. Properties of fresh concrete
mSiO
[kg/m ]
ma
[kg/m3]
[kg/m3]
mv/mc
Initial slump h
[cm]
Slump after 45 min h

[cm]
320
30
1900
2385
0.5
13
8.5
350
30
1900
2450
0.425
12
8.0
Type of
concrete
mc
[kg/m3]
1
2
2
3
Compressive strength tests were performed on cube shaped (20x20x20 cm) specimens, at the age of
3, 7 and 28 days, while the splitting tensile strength was measured only at 28 days old specimens
(cylinder shaped specimens, 30 cm high and 15 cm in diameter). The results of the research,
(represented as the average of three measurements) are shown in Table 6. The photograph given as
Figure 6 shows the specimen after the splitting tensile test. The photograph shows that steel fibers
continue to bridge the crack after the break [3], [4].
Table 6. Overview of physical and mechanical properties of studied concrete
Compressive strength
Splitting tensile
fp, sr (MPa)
strength
Age
(days)
fzc, sr (MPa)
Series
Series
Series
Series
23,8
26,0
34,9
36,7
28
49,2
51,8
3,6
3,8
13
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Figure 6 . Spliting tensile test - Steel fibers continue to bridge the crack after the breakage of the
specimen
Figure 7. Shear strength test

Testing of shear stress properties showed that in the case of fiber reinforced concrete great increase
(app. 61%) of this property appeared (Fig 7), [5]. As it can be seen from Figure 8, the fiber
reinforcement of a cement-based matrix by using steel fibers contributes to the substantial
improvement of toughness and ductility of concrete. As both of the two stress-strain diagrams are
shown at the same coordinate system, it is obvious that the ductility of the composite - which could
be defined as the surface between the - line and x-axis, in the case of fiber reinforced concrete
(series 2) greatly exceeds the ductility of the reference concrete (series 1). The testing was
14
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
conducted using the equipment for monitoring and acquisition of stress-strain data which was
connected to the computer [6].
Figure 8. Stress-strain diagrams of both series of concrete, 1- reference and 2 FRC

3. CONCLUSIONS
The presented results undoubtedly exhibit great improvement in mechanical properties for fiber
reinforced mortar (FRC) made with the addition of steel fibers (V) in comparison to the reference
mixture series (E). The addition of steel fibers in the amount of 60 kg/m3 (0.45% of volume),
combined with admixture type superplasticizer, gave higher strength, both flexural and
compressive, at all ages. Better effects were observed in flexural strength tests (increase of 3258%), but the compressive strengths were significantly increased (increase of 17-36%) as well.
Table 4 gives a detailed overview of the results. According to these investigations on mortar type
composites, the obtained results show very high values of compressive strength (app. 90 MPa).
Based on the results of fiber reinforced concrete (FRC) research, it can be concluded that the
compressive strengths measured on specimens of series 1 and series 2 (28 days old) is
approximately 50 MPa, which is achieved with relatively low quantities of cement (320 and 350
kg/m3) and with the minimum addition of silica fume (app. 10%). Given the pozzolanic effect of
silica fume in concrete, further growth of strenght can be expected even after 28 days.
Splitting tensile strenght was measured after 28 days, and it amounted to 3.6 MPa (for concrete
1) and 3.8 MPa (for concrete 2). This shows that with a relatively low percentage of steel fiberreinforcement (25 kg/m3) significant tensile strenght increment can be achieved; amounting to
between 25-30% increase compared to the reference mixture specimens (without fiber
reinforcement).
15
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Toughness and ductility of steel fiber reinforced concrete are improved in comparison to normal
concrete. It is obvious from the stress-strain diagrams that ductility of the composite made with
steel fibers is approximately 12 times greater then the one of the reference concrete.
Testing of shear stress properties showed that in the case of fiber reinforced concrete great
increase (app. 61%) of this property appeared.
Due to high mechanical strengths and presence of silica fume, these composites can be
successfully used, both in new construction and in repairs and reconstruction of already existing
structures. Especially they can be used for industrial pavements, as silica fume and fiber
reinforcement represent a guaranty for chemical resistance. The use of steel fibre reinforced
composites is recommended in particular for buildings where not only good physical and
mechanical properties are required, but also high durability of materials used.
LITERATURE
[1] Lohmann M.: Kunststoffaserbeton Eigenschaften des Frischbetons und des erhaerteten
Betons, Universitaet Gesamthochschule Essen, Deutschland, 1997.,
[2] Corradi M., Khurana R., R. Magarotto: Tailored properties of concrete to keep it attractive,
FIB Symposium Keep Concrete Attractive, Budapest 2005., pp 223-228,
[3] Muravljov, M., Jevti, D., Zaki, D.; Primeri poboljanja performansi betona i maltera
putem mikroarmiranja, Godinja konferencija "Savremeni problemi u graevinarstvu",
Graevinski fakultet u Subotici, Subotica, str. 225-235, 2005.
[4] Jevti, D., Zaki, D.; Promena fiziko-mehanikih svojstava maltera i betona
mikroarmiranjem, 12. Kongres JDGK, Vrnjaka banja, str. 121-126, Knjiga 2, 2006.
[5] Jevti, D., Zaki, D.; Mikroarmirani malteri i betoni - mogunost poboljanja fizikomehanikih svojstava, Materijali i konstrukcije 49 (2006), 3-4, str. 35-44.
[6] Jevti, D., Zaki, D., Savi, A.; Steel Fiber Reinforcement Analysis in Cement Composite
Materials, Ist International Congress of Serbian Society of Mechanics, Kopaonik, 10.-13.
April 2007., pp. 293-298.
[7] The production catalogues of "Sika", Switzerland.
[8] The production catalogues of "Spaji" fibers, Kobinica, Serbia
16
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 622.73:551.463
Nauni rad
FLOTATION KINETICS OF MAGNESIUM HYDROXIDE SEDIMENTED

FROM SEA WATER
KINETIKA FLOTACIJE MAGNEZIJUM HIDROKSIDA TALOENOG IZ
MORSKE VODE
M. Maksimovi, Lj. Vuki, . Vojinovi, J. Mandi
University of Banjaluka, Faculty of Technology, RS, BiH
Abstracts
Synthetic sea water has been taken as a referential sample, in which Mg(OH)2 had been
sedimented, in order to reduce biological effects and confirm reproducibility of results of the
familiar composition sample. The synthetic sea water was prepared according to the scientifically
developed procedure. Flotation experiments were performed in the apparatus for flotation under
pressure and recoveries of floated Mg(OH)2 were determined depending on the time of flotation.
The results obtained on the referential sample of the synthetic water were also tested on the sample
of natural sea water and presented comparatively during work. Flotation kinetics is in most cases
described by an equation of the first or second degree. However, it was established that flotation
kinetics of Mg(OH)2 as chemical sediment with both types of prepared magnesium hydroxide
suspension, sedimented in both the synthetic and natural sea water corresponded to the velocity of
reaction n = 1.5 degree, which fully corresponds to Horst Morriss theoretical postulates in the
theory of flotation kinetics.
Key words: magnesium hydroxide, sea water, flotation, kinetics
Izvod
Za referentni uzorak u kojem je taloen Mg(OH)2 upotrebljena je sintetska morska voda,
kako bi se umanjili bioloki efekti i potvrdila reproducibilnost rezultata uzorka poznatog sastava.
Sintetska morska voda pripremana je prema nauno razraenoj proceduri. Flotacijski eksperimenti
izvedeni su u aparaturi za flotaciju pod pritiskom i odreena su iskorienja flotiranog Mg(OH)2 u
zavisnosti od vremena flotacije. Dobijeni rezultati na referentnom uzorku sintetske morske vode
testirani su i na uzorku prirodne morske vode i u radu komparativno prezentovani. Kinetika
flotacije se u najveem broju sluajeva opisuje jednainom prvog ili drugog reda. Meutim,
ustanovljeno je da kinetika flotacije Mg(OH)2 kao hemijskog taloga kod oba tipa pripremljene
suspenzije magnezijum hidroksida, taloenog i u sintetskoj i u prirodnoj morskoj vodi, odgovara
brzini reakcije n = 1,5 reda, to se u teoriji kinetike flotacije u potpunosti slae sa teorijskim
postavkama Horst-Morris-a.
Kljune rijei: magnezijum hidroksid, morska voda, flotacija, kinetika
17
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
1. INTRODUCTION
The earliest records on obtaining magnesium oxide from sea water speak about short period of
production existence in 1885 on the Mediterranean coast of France near the place Ste by
application of lime as sedimenting substance. Obtaining magnesium hydroxide important for
pharmaceutical application was started by the company Marine Chemical Co. in 1935 from South
San Francisco applying shells of oyster as a lime source [1]. Production of magnesium from sea
water represents approximately 1/3 of the world production of magnesium and its derivates, i.e. 6
Mt in 1972 [2]. At present, there are a few plants in Europe, North America and Japan for
production of magnesium oxide out of sea water. Apart from this, plants based on production of
magnesium chlorides or sulphates from salty waters or stem lye obtained upon separation of kitchen
salt by the sun energy [3] also operate. Majority of these plants operates on the principle of
conventional flotation procedure. Lately, there are efforts to advance the procedure by conducting
the flotation under pressure by the water carbonated with air, so-called DAF procedure (Dissolved
Air Flotation), which significantly increases recovery of floated magnesium hydroxide [4] as well
as separation of other water dissolvable resources by application of specific flotation reagents [5].
The DAF procedure found its application in both the processes of separation of minerals from water
and in preparation of raw and treatment of waste water [6,7]. This paper presents results of research
conducted over flotation kinetics of magnesium hydroxide floated by unconventional procedure of
flotation in the apparatus under pressure. In order to realise an elementary act of flotation, i.e.
adsorption of mineral particle on an air bubble, it is necessary that the particles collide with the air
bubble in the flotation suspension, that is, the mineral particle and the bubble must find themselves
in a certain position in space. In the process of flotation there are forces of attraction and tendencies
of creating complex P, but also there are resistances to creating complex R, so that the velocity of
flotation as well as velocity of any process is expressed as follows:
v flot
m flot
flot
P
R
(1)
that is, in the first approximation the velocity of flotation can be defined by the quantity of floated
solid phase in a time unit. Provided that the quantity of floated solid phase is marked as recovery, it
can be said that in the first approximation the flotation velocity is as follows:
v flot
m flot
flot
(2)
Flotation recovery depending on time is shown in Figure 1.
18
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Figure 1. Flotation recovery depending on time

The figure shows that the expression (2) is valid only at the beginning of the flotation and
subsequently it is not valid because the velocity expressed like this is not a direction. The longer the
flotation, the number of particles of useful component in the suspension is smaller, and the number
of collisions between bubbles and mineral particles is reduced. Therefore, with time, in the equal
time intervals, smaller and smaller recovery increments are obtained, is being reduced.
Therefore, the more appropriate expression for flotation velocity is as follows:
dv flot
d
d
(3)
However, analogous to the reaction velocity, it is more correct to take the ratio between the floated
particles and the unfloated ones (Beloglazov):
dx
k1 Nd Kd,
(x 0 x) n
where:
(4)
x; (x0-x), number of the floated particles and the unfloated ones, respectively,
N, number of gas bubbles during flotation time,
, solidity of particles connection - bubble,
k1, characteristic constant,
K, flotation velocity constant.
The exponent (n) can have different values, but the flotation kinetics is in most cases described by
equations of the first and second degree.
Beloglazov takes it that n=1, therefore the flotation velocity constant is expressed as follows:
ln
1
1
(5)
19
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
that is, the flotation recovery is:
1 e K
(6)
Other floaters partially even disagree with Beloglazov, but say that n does not equal 1, and that it is
according to: Mitrofanov: n=2; Horst Morris: n=1,5; Berger: n=1-6. It can be claimed that the
exponent value n=1-2 is the most appropriate, because the flotation is not pure monomolecular
reaction of first degree. It can be assumed that even two particles can collide with the bubble at the
same time, and not only one as assumed by Beloglazov, but it happens more rarely that 2 or even 6
particles collide as assumed by Berger. Therefore, we are somewhere in the middle between the
reaction of I and II degree. If the exponent n=2 is accepted as with Mitrofanov, then the flotation
velocity constant is as follows:
K 1 ,
that is:
(7)
K
K 1
(8)
The flotation time is calculated from the above expressions in case that recoveries and average
value of the flotation velocity constant are familiar. If constant value is obtained for the velocity
constant in the flotation than the =f() in the diagram is: faulty recoveries, and directions of the
flotation velocity constants can be drawn in the same diagram (Figure 2).
Figure 2. Flotation recovery depending on the flotation time and directions of flotation velocity
constants (n=1, n =2)
When the average value of the flotation velocity constant has been experimentally determined Ksr,
the flotation time can be determined in accordance with the following expressions:
flot
1
1 , n=1
K sr
ln
(9)
20
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
that is, flot
2.
1 , n=2
K sr
(10)
EXPERIMENTAL PART
Referential samples of synthetic sea water in which Mg(OH)2 has been sedimented were
prepared using Lyman and Fleming method [8], and the samples of original sea water were taken
from the Mediterranean Sea, coastal area near the town ibenik. Rare suspension of magnesium
hydroxide for flotation was prepared stechiometrically by sedimenting of Mg(OH)2 in 1dm3 of the
referential sample of synthetic and natural sea water. Sedimenting of Mg(OH)2 was conducted with
5% solution of sodium hydroxide in the duration of 1 min. including subtle mixing in magnetic
mixer. Subsequently, the flotation reagents were added into the suspension as follows: collector
sodium dodecil hydrogensulphate Na-DHS, type A flocculant, produced in factory upa from
Kruevac as well as bubble-originator n-octyle alcohol in optimal quantities as follows: 0.1g/dm3 of
Na-DHS; 0.001 g/dm3 of flocculant A4 and 0.017 g of n-octyle alcohol. Upon optimal time of
suspension agitation and flotation reagents the suspension flotation was performed in the flotation
apparatus with mechanical agitation and aeration and also the flotation in apparatus for flotation
under pressure was performed. Only after 5 minutes of the flotation duration, the quantity of
unfloated Mg(OH)2, that is, the magnesium retained in the apparatus flotation cell, was being
determined complexometrically.
Based on the analyses of the retained magnesium in the flotation cell, recovery of flotation was
being determined based on the balance of magnesium mass (1dm3 of sea water contains 1.350 g of
Mg).
Due to significantly increased quantities of the flotation foam, which occurs during flotation of
Mg(OH)2 in the apparatus for conventional procedure, research over flotation of Mg(OH)2 in the
apparatus for flotation under pressure was approached. Figure 3. shows laboratory apparatus for
flotation under pressure.
Figure 3. Laboratory apparatus for flotation under pressure

21
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Flotation cell (1) is made of laboratory glass with a tap at the bottom for letting out the
flotation suspension upon the experiment completion. The container under pressure (2) is made of a
fire extinguisher, 8 dm3 in capacity, which is filled with distilled water through a funnel (6). Upon
the filling, the tap on the funnel is closed. In the container (2), which is connected to the bottle for
compressed air, the air which carbonates the distilled water is let in. During this, the valve (5),
which serves for letting out the carbonated water in the flotation cell, is closed. When the pressure
on manometer (10) reaches 5 bars the air intake is stopped. With this step the apparatus is prepared
for the experiment. The experiment is performed in such way that 50 cm 3 of previously prepared
flotation suspension of magnesium hydroxide is poured in the flotation cell. Then, through a probe
(4), with careful opening of the valve (5), carbonated water under pressure is let in the flotation
suspension from the container (2). The quantity of carbonated water let in is related to dilution of
the flotation suspension at which the research is performed. In the flotation suspension, immediately
after letting in the carbonated water, due to reduction of pressure from 5 bars to the atmosphere
pressure, separation of air bubbles starts, which implement floating of Mg(OH)2 particles. Upon
completion of the flotation process through the tap on the flotation cell (1) separating of the
suspension from the flotation concentrate is performed. The flotation suspension is let out into the
measurement flask of 250 cm3, which is filled with distilled water up to the line, and then
complexometrically the quantity of unfloated Mg(OH)2 is determined.
3. RESULTS AND DISCUSSION
Previously performed experiments with the conventional flotation procedure of Mg(OH)2,
sedimented from synthetic and natural sea water, reached the following recoveries of floated
Mg(OH)2:
For synthetic sea water: =89,1%
For natural sea water: =87,8%
The results of the flotation time influence on recovery of Mg(OH)2 research, performed in apparatus
under pressure, are shown in Figure 4.
22
Recovery / %
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Figure 4. Influence of the flotation time on recovery of Mg(OH)2, o synthetic sea water; natural sea water
Based on the obtained values of recoveries in the flotation time, an estimation of the flotation
velocity constants is performed for reactions of I and II degree and 1.5 degree, i.e.: K 1, K2 i K1,5 and
the values obtained are shown diagrammatically K=f() in Figure 5 for synthetic and in Figure 6 for
natural sea water.
Figure 5. Flotation kinetics of Mg(OH)2 sedimented in synthetic sea water and - direction of the
flotation constant velocity, n=1.5
23
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Figure 6. Flotation kinetics of Mg(OH)2 sedimented in natural sea water and - direction of the
flotation constant velocity, n=1.5
The diagram shows that in both cases, the estimation of the flotation velocity constant according to
the expression in which the value 1.5 is taken for the exponent n, a direction is obtained, which
implies that kinetics of 1.5 degree reaction is dealt with.
4. CONCLUSION
This paper proves that the flotation under pressure in comparison with the conventional
flotation procedure reaches significantly higher recoveries of floated Mg(OH)2 and the time
required for flotation suspension treatment is up to 10% shorter, it reduces the time of flotation as
well as reduced formation of foam as a consequence of smaller collectors quantity application and
other flotation reagents and calmer regime of flotation in comparison with the conventional
procedure. It has been established that the kinetics flotation of Mg(OH)2 corresponds to the reaction
of 1.5 degree.
LITERATURE
[1] H. Chesny, Ind. Eng. Chem., 28 (1936) 283
[2] A. Brinn, Anu. Mines, 11 (1982) 84
[3] N. Heasman, Gas warme Int., 28 (1979) 392
[4] M. Maksimovi, Disertacija, Tehnoloki fakultet, Banjaluka, 1989
[5] S. Titkov, Int. J. Mineral Proc., 74 (2004) 107
[6] S. Gaea, M. Klanja, Tehnologija vode i otpadnih voda, Beograd (1994) 211-214
[7] AWWA, Water Quality and Treatment, Ch. 7, Fourth edition, New York (1990) 426-444
[8] J. Lyman, R. H. Fleming, J. Marine Res., 3 (1940) 134
24
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 536-35
Struni rad
KARAKTERISTIKA FUNKCIJE POLITROPSKOG PROCESA SA

ASPEKTA KONSTRUKCIJE NJENE TANGENTE
A FUNCTION PROPERTY OF POLYTROPHIC PROCESS WITH ASPECT
OF TANGENT CONSTRUCTION
B.Pejovi, V.Mii, M.Perui, G.Tadi, S.Smiljani
Univerzitet u Istonom Sarajevu, Tehnoloki fakultet Zvornik, RS, BiH
Izvod
U radu je polazei od opte jednaine tangente u proizvoljnoj taki zadate krive,
primenjujui pravila diferencijalne geometrije i odreene matematike transformacije izvedena
jednaina tangente politropske funkcije u segmentnom obliku, u p-v dijagramu. Ovaj oblik je
pogodan za reavanje mnogih praktinih i teorijskih problema u tehnikoj termodinamici,
primenom grafikog postupka. Pokazano je da se tangenta moe konstruisati na jednostavan nain,
koristei samo jednainu politrope, to nije sluaj sa ostalim funkcijama koje se susreu u
termodinamici. U nastavku rada, date su neke mogunosti primene izvedene osobine koje se odnose
na taniju konstrukciju politrope i grafiku analizu politropskih procesa. Na kraju rada, dat je
prikaz primene izvedenih zavisnosti na jednom praktinom primeru.
Kljune rei: proces, politropa, tangenta, grafika analiza.
Abstract
In this paper, starting from general tangent equation in arbitrary point of specified curve,
using principles of differential geometry and given mathematical transformation tangent equation
of polytrophic function in p v diagram was obtained. This form is convenient for solving
numerous practical and theoretical problems in engineering thermodynamic by means of graphical
method. It was shown that tangent can be constructed easily, using polytrophic equation only, but it
is not example with other functions appearing in thermodynamics. Later, in this paper, we have
given some methods, which refer to more exact construction of polytrophic and graphical analyze
of polytrophic process.
Key words: process, polytrophic, tangent, graphical analyze.
1. UVOD
Teorijski razmatrano, postoji beskonano mnogo vrednosti specifinog toplotnog kapaciteta, a
samim tim, kada se posmatraju procesi pri kojima specifinini kapacitet ostaje nepromenjen
(C=const.), i beskonano mnogo potpuno odreenih termodinamikih procesa. Zbog toga to svi
ovi procesi imaju upravo pomenuto zajedniko svojstvo, i zbog potrebe da se ova problematika
25
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
generalizuje i uopti, uvodi se pojam politropske promene stanja. Drugim reima, pod politropskom
promenom stanja podrazumeva se neka iz iroke klase kvazistatikih promena stanja idealnog gasa
za koju vai da se, u toku njenog odvijanja, specifini toplotni kapacitet ne menja, [1], [2] [3].
Iznalaenjem odgovarajuih algebarskih izraza za karakteristike politropskih promena stanja
ukazuje se na mogunost da se jednim racionalnim postupkom doe do modela kojim se, na
identian nain, izraavaju mnogobrojne mogue kvazistatike promene stanja idealnog gasa, [3],
[4], [5]. Polazei od prvog zakona termodinamike i jednaine stanja u diferencijalnom obliku,
dobija se jednaina politropske promene stanja u (p, v) koordinatnom sistemu:
pvn = p1v1n = const.,
(1)
pri emu n predstavlja eksponent politrope. Za dva proizvoljna stanja 1 i 2 moe se napisati da
je:
p1v1n = p2v2n
(2)
Treba uoiti da jednaina kvazistatike izentrope idealnog gasa ima formalno isti oblik kao i
opta jednaina politrope i predstavlja samo njen poseban sluaj, [1], [3]. Uzajamni poloaj
osnovnih kvazistatikih politropskih promena stanja u p-v koordinatnom sistemu prikazan je na sl.
1. Posebno je prikazana oblast izmeu izotermske i izentropske promene, koja odgovara skupu
razliitih, tzv. tehnikih politropa, s obzirom da se javljaju kod realnih maina, i imaju posebnu
vanost za praksu, [2], [4], [5].
Slika 1. Karakteristine politropske promene stanja u p-v dijagramu

Pri reavanju nekih praktinih problema u tehnikoj termodinamici, pored jednaine
politropske promene stanja, ukazuje se potreba i za njenom tanom konstrukcijom u p-v dijagramu.
Isto tako da bi se ova promena mogla potpuno opisati potrebno je pored analitike izvesti i grafiku
26
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
analizu. Na primer, est je sluaj grafikog prikaza spoljnjih uticaja u p-v dijagramu, odnosno
planimetrijskog odreivanja zapreminskog i tehnikog rada, to zahteva preciznu konstrukciju
politrope, [2], [4], [5]. Vezano za grafiko predstavljanje u praksi, esto se koristi konstrukcija
politrope po Braueru, koja je relativno komplikovana i dugotrajna uz mogunost javljanja odreenih
greaka koje se lanano poveavaju poevi od poetne take krive, [1], [3]. Ova konstrukcija se
izvodi na bazi relacije:
1 tg (1 tg ) n
(2-a)
gde se uglovi i odreuju po posebnom postupku. Pored konstrukcije politrope, neophodno je i

grafiko predstavljanje njene tangente u proizvoljnoj taki, s obzirom da je kriva toliko tano
konstruisana koliko je tano konstruisana njena tangenta. Isto tako, odgovarajui odseci tangente i
normale u nekim dijagramima, predstavljaju odreene termodinamike veliine, koje se u praksi
esto odreuju grafiki, [3], [4], [5].
2. NEKE STANDARDNE MATEMATIKE METODE ZA KONSTRUISANJE KRIVIH I
NJIHOVIH TANGENTI
U matematikoj analizi je dokazano da se jednaina tangente na krivu y = y(x) moe napisati u
obliku
Y-y = y'(X x)
(3)
gde su (x, y) koordinate dodirne take, dok y' = tg predstavlja izvod u dodirnoj taki, a (X, Y)
koordinate ma koje take na tangenti, sl.2. [6], [7]. Ako se analitiki, prema relaciji (3), odrede
tangente u veem broju taaka zadate funkcije y = y(x), moe se prema njima izvriti konstrukcija
grafika krive, sl.2. Oigledno je da je ovaj postupak konstruisanja dosta zametan i dugotrajan,
posebno za sluaj kada je potrebno konstruisati vei broj tangenti, kako bi se dobila to tanija
kriva. Drugi optiji nain za konstruisanje grafika zadatih funkcija bio bi korienjem poluprenika
zakrivljenosti, sl.2, gde je ugao = 180 , [7], [8].
27
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Slika 2. Neke matematike metode kao pomono sredstvo za konstruisanje funkcije y =f(x)
Poluprenik zakrivljenosti krive y = y(x) u taki T apscise x, odreen je motodom diferencijalne
geometrije:
1 y' ( x)
2
3
2
y ' ' ( x)
(4)
Ovde se mora voditi rauna o predznaku ispred korena s obzirom na konkavnost odnosno
konveksnost krive. Koordinate centra C krunice zakrivljenosti za taku T bie
xc = x -
y ' (1 y '2 )
y' '
yc = y(x) +
1 y '2
y' '
(5-a)
(5-b)
Krunica dobijene zakrivljenosti priljubljuje se uz zadatu krivu i redovno je dodiruje i see, pa

je vrlo dobro aproksimira u okolini take T, [6], [8]. Da bi se konstrukcija tangente olakala esto se
uvode pomone dui: normala, subtangenta i subnormala (sl.2.). Ovo je dosta dug put za
konstruisanje tangente u odreenoj taki, [6], [7].
3. IZVOENJE ANALITIKE ZAVISNOSTI I DOKAZ KONSTRUKCIJE
Analogno relaciji (3), jednaina tangente u dodirnoj taki T (p, v) bie, sl. 3.
P p = p'(V v)
(6)
28
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Ovde su (P, V) koordinate ma koje take na tangenti, gde je nagib tangente:
p' =
dp
tg
dv
(7)
Polazei od jednaine (1),

pvn = C*
(8)
moemo pritisak izraziti kao,

p
C*
C * vn
n
v
(9)
Diferenciranjem izraza (9) prema (7) dobija se da je izvod u dodirnoj taki:

p'= -C*nv-n-1
(10)
Zamenom izvoda (10) u jednainu tangente (6) bie,

P p = (-C*nv-n-1) (V- v)
(11)
Relacija (11) moe se napisati u obliku,

P p = (-C*nv-nv-1)(V- v)
(12)
odnosno kao:
P p = (-C*v-n)(-nv-1)(V- v)
(13)
29
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Slika 3. Konstrukcija tangente politropske funkcije u p v dijagramu

Koristei relaciju (9), sledi da je:
P p = -pnv-1(V- v)
(14)
Oigledno, konstanta C* je eliminisana to je bio i cilj. Oslobaanjem zagrade u izrazu (14)

bie:
P p = -npv-1V+np
(15)
Grupisanjem lanova, dobija se:

P + npv-1V = np +p
(16)
Da bi odavde dobili segmentni oblik, podeliemo relaciju sa (np + p), uz uslov n -1.Isto tako
eksponemt n moe biti i negativan. Sada prema (16) dobijamo:
npv1V
P
1
np p np p
(17)
Relacija (17) moe se napisati kao:

V
P
1
np p np p
npv1
(18)
30
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
odnosno,
V
P
1
1
1
np
v 1 nv1
(19)
ili:
V
v
v
n
P
1
np p
(20)
Odavde se dobija traena jednaina tangente u segmentnom obliku u taki T (v,p):
V
P
1
1
(1 )v (1 n) p
n
(21)
Relacija (21), moe se napisati radi uproenja kao:
V P
1
a b
(22)
Poreenjem sa (21), odseci na koordinatnim osama (v, p), bie:
a = (1+
1
)v
n
b = (1+n)p
(23)
Nagib tangente, u proizvoljnoj taki krive prema (23), bie jednostavno odreen:
tg = tg(180 ) = - p' = tg = -
dp b
= -tg
dv a
(1 n) p
1
(1 )v
n
(24)
(24)
Kontrolu tanosti glavne izvedene relacije (21), moemo izvriti koristei uslov da tangenta mora
prolaziti kroz taku T(v,p) tj. :
31
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
v
p
1
1
1
1
1
(
1
n
)
p
1
n
(1 )v
1
n
n
s obzirom da za dodirnu taku vai da je p P i v V.
(24)
Treba zapaziti da uzvedena relacija (21) vai za svaku realnu vrednost eksponenta politrope
n -1. Odavde proizilazi predlog za vrlo jednostavnu konstrukciju tangente u proizvoljnoj taki
politrope a time i normale, korienjem samo njene opte jednaine. Odseci tangente na
koordinatnim osama (p,v), zavise samo od koordinata taaka u kojima se konstruiu iste i od
eksponenta politrope, dok ne zavise od konstante C*, to je znaajno za praktinu primenu. Ako
prikazanu analitiku proceduru primenimo za ostale karakteristine funkcije koje se javljaju u
tehnikoj termodinamici, lako se moe zakljuiti da one nemaju pokazanu osobinu, to znai da se
kod istih ne moe jednostavno konstruisati tangenta kao kod politrope, koristei direktno samo
njenu jednainu. Takoe, istu osobinu poseduje vrlo malo funkcija sa kojima se operie u
matematikoj analizi.
4. MOGUNOSTI PRIMENE IZVEDENE ZAVISNOSTI
Ako se poe od poznatog stava iz matematike analize, po kome je svaka kriva linija
obvojnica svojih tangenti, prikazana osobina politropske funkcije, moe se efikasno iskoristiti za
preciznu konstrukciju njenog grafika, to je dato na sl.4. Ovde su u tri proizvoljne take politrope
(zadate ili odreene iz poznate jednaine politrope), konstruisane prema relaciji (23) odgovarajue
tangente, na bazi kojih je konstruisana politropa kao njihova obvojnica. Ovo se smatra jednom od
najtanijih metoda za konstruisanje krive. Ovde treba primetiti da se umesto dva odseka (a, b),
moe koristiti samo jedan odseak na koordinatnoj osi, ime se konstrukcija jo uproava.
Slika 4. Politropska funkcija kao obvojnica svojih tangenti

32
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
U drugom sluaju, prema sl. 5. utvrena osobina moe se iskoristiti pri analizama razliitih
politropskih procesa, kako kvalitativnih tako i kvantitativnih. Konstrukcijom tangenti na primer u
takama vi = const u dvema takama moe se prema njihovom nagibu utvrditi intenzitet
politropskog procesa kao i odreena komparacija, na bazi relacija [23] i [24].
Slika 5. Primena metode pri analizi politropskih procesa pvn =const.

Korienjem relacije (24), na jednostavan nain, moe se odrediti uspon (odnosno pad), u
proizvoljnoj taki politrope. Ako je prvi izvod (7) u proizvoljnoj taki M (v,p), po apsolutnoj
vrednosti vei, to je kriva linija u okolini take M strmija dok je intenzitet promene vei.
5. RAUNSKI PRIMER
Utvrena osobina politropske funkcije prikazae se na jednom praktinom primeru: Idealan gas
stanja 1(p1 =8.5bar, v1 = 0.20m3/kg) ekspandira kvazistatiki politropski do stanja 2 (p2 =3bar, v2 =
0.75m3/kg). Procedura se moe provoditi po sledeem redosledu:
a) Eksponent politrope se dobija logaritmovanjem relacije (2):
p1
8.5
log
p2
3.0 0.79
n=
v2
0.75
log
log
0.20
v
log
b) Jednaina politrope, prema (1) je:
33
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
p v0.7879 = const
c) Odseci tangente na koordinatnim osama u takama politrope 1 i 2, prema (22) odnosno (23)
bie:
1
1
a1 = (1+ ) v1 = (1+
) 0.20 = 0.45
n
0.79
b1 = (1+n)p1 = (1+0.79)8.5 =15.20
1
1
a2 = (1+ ) v2 = (1+
) 0.75 = 1.70
n
0.79
b2 = (1+n)p2 = (1+0.79) 3 =5.36
d) Konstrukcija tangenti u takama 1 i 2 politrope:
Koristei vrednosti izraunatih odseaka u odreenoj razmeri nacrtane su tangente t1 i t2 a
prema njima i politropa, sl. 6.
e) Kontrola tanosti konstrukcije:
Konstruisane tangente su potpuno odreene sa dve take dobijene preko odseaka na
koordinatnim osama. Tanost konstrukcije se proverava preko tree odnosno dodirne take na
krivoj.
f) Konstrukcija politrope:
Po potrebi, tangenta se po prikazanom postupku moe konstruisati u bilo kojoj taki politrope to
omoguuje vrlo precizno konstruisanje njenog grafika.
Slika 6. Konstrukcija politropske funkcije i njenih tangenti prema uslovima raunskog primera u pv dijagramu
34
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
6. ZAKLJUAK
Koristei izvedenu osobinu politropske funkcije u p-v dijagramu u obliku opteg modela koji
vai za skoro sve politrope, predloena je konstrukcija tangente na bazi njene jednaine, u bilo kojoj
njenoj taki, mnogo tanije i bre nego koristei standardne metode razraene u diferencijalnoj
geometriji. Isto tako kontrola metode je potpuna dok se eventualne greke konstrukcije lako
otkrivaju preko tree take koja mora leati na odgovarajuoj tangenti. Konstrukcija se znatno
uproava za sluaj da se koristi samo jedan odseak tangente na jednoj od koordinatnih osa.
Konstruisane tangente po prikazanom postupku omoguuju vrlo precizno konstruisanje grafika
politropske funkcije.Na bazi izvedenih zavisnosti, mogu se efikasno izvriti kako kvalitativne tako
kvantitativne analize politropskih procesa, posebno pri utvrivanju intenziteta promene i reavanja
odreenih praktinih problema grafikim postupkom. Na bazi prikazanog rada bilo bi interesantno
zasebno analizirati i sluaj n = -1, koji se takoe moe pojaviti u tehnikoj praksi.
LITERATURA
[1] Mari M., Marii .: Termodinamika i prenos toplote, Mainski fakultet, Mostar, 1986.
[2] Kozi .: Termodinamika, inenjerski aspekti, Mainski fakultet, Beograd, 2007.
[3] Baehr H. D.: Termodznamik, Springer- Verlag, Berlin, 1983.
[4] Black W. Z., Hartlay J. G. : Thermodynamics, Harper and Row, New York, 1995.
[5] Vejnik, A. I.: Tehnieskoja termodinamika i osnovi teploperedai, Metallurgizdat, Moskva,
1986.
[6] Mitrinovi, D. S.: Matematika I i II, Graevinska knjiga, Beograd, 1997.
[7] Brontejn, I. N., Semendjajev K. A.: Tehnika knjiga, Zagreb, 1992.
[8] Apsen B.: Repetitorij vie matematike (I, II, III, IV), Tehnika knjiga, Zagreb, 1999.
[9] Y. A. Cengel, M. A. Boles: Thermodinamics An Engineering Approach. 5th ed. New York,
McGraw Hill, 2008
[10] R. J. Ribando: Heat Transfer Tools, New York, McGraw Hill, 2007.
[11] Y.A. Cengel: Heat and mass transfer, A Practical Approach, Third edition, McGraw Hill,
2007.
35
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
36
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 378.016:66
Pregledni rad
ANALIZA I INTEGRACIJA NASTAVNIH PLANOVA U NASTAVI

HEMIJSKOG INENJERSTVA
A CURRICULUM ANALYSIS AND INTEGRATION OF CHEMICAL
ENGINEERING EDUCATION
M. Jotanovi, G. Tadi
Univerzitet u Istinom Sarajevu, Tehnoloki fakultet Zvornik, RS, BiH
Izvod
U ovom radu autori daju pregled faktora koji utiu na razvoj studija u oblasti Hemijskog
inenjerstva i analizu dosadanjih modela studija u Evropi. Implementacija Bolonjskog modela
koristi se za sveobuhvatnu reformu studija u oblasti Hemijskog inenjerstva. Evropska Federacija
za Hemijsko inenjerstvo (EFChE) je definisala ciljeve sticanja znanja koji su dati u ovom radu i
predloila osnovni nastavni plan koji ini dvije treine od ukupnog obima tema na prvom ciklusu
studija Hemijskog inenjerstva. Ostatak od jedne treine je definisan za uporeivanje specifinih
kurseva i tema od strane svakog fakulteta pojedinano. Implementacija ovakvog modela bi
obezbijedila potpunu harmonizaciju studijskih programa Hemijskog inenjerstva u Evropi.
Kljune rijei: Nastavni plan, Hemijsko inenjerstvo, Bolonjski model.
Abstract
Most commonly, all reforms of curriculum and study programmes in the educational system
of Chemical Engineering are based on knowledge integration and developing tools which are
designed to help students acquire a global picture of their professional calling. Therefore, this
reform, which is the most comprehensive so far, and which was caused by the implementation of the
Bologna model as well as by the small number of students at technical faculties, has a major
significance for all the faculties of Chemical Engineering. This study, apart from presenting the
factors which affect the development of studies in this area, gives a thorough review of the past and
the existing educational systems at the faculties of Chemical Engineering in Europe. Thus the
implementation of the Bologna model is used in order to harmonize curricula in the educational
system of Chemical Engineering in Europe through defined goals of knowledge acquisition and a
basic curriculum with the topics that should be incorporated in the curriculums of all the faculties
of Chemical Engineering.
Key words: Curriculum, Chemical Engineering, Bologna model
37
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
1. UVOD
Procesna industrija, na to i sam pojam asocira, obuhvata one industrijske grane u kojima se
provoenjem odgovarajuih procesa dobijaju odreeni proizvodi. Pri tome se predmet rada hemijski
transformie a u takvim procesima dolazi do prenosa toplote, mase i koliine kretanja. Zato su
procesi, na kojima se zasniva procesna industrija, izuzetno sloeni. U procesnu industriju spadaju
sledee industrijske grane: proizvodnja derivata nafte, prerada uglja, proizvodnja obojenih metala,
prerada nemetala, proizvodnja baznih hemijskih proizvoda (organskih i neorganskih), prerada
hemijskih proizvoda, proizvodnja graevinskih materijala, proizvodnja i prerada papira,
proizvodnja tekstilnih prediva, proizvodnja koe i krzna, prerada kauuka, proizvodnja
prehrambenih proizvoda, proizvodnja pia, proizvodnja raznovrsnih proizvoda, crna metalurgija,
grafika djelatnost i dr. U Evropi u prvoj polovini XX vijeka u obrazovanju inenjera naputa se
koncept tehnologije ve se procesi koji su sama sutina procesne industrije, prouavanju konceptom
jedininih operacija i jedininih procesa. Ovaj pristup je uslovio nagli razvoj Hemijskog
inenjerstva kao zasebnog naunog polja u podruju tehnikih nauka. Zato se u Evropi i SAD
obrazovanje inenjera za rad u procesnoj industriji obavlja na fakultetima Hemijskog inenjerstva
(Department of Chemical Engineering), a svreni studenti dobijaju zvanje inenjera za oblast
Hemijskog inenjerstva (B. Chem. Eng.). Hemijsko inenjerstvo, kao osnovno nauno polje na
kome se razvija procesna industrija, poiva na baznim naunim disciplinama Hemiji, Fizici i
Matematici i jedinoj sopstvenoj naunoj disciplini koja se naziva Fenomeni prenosa mase, toplote
i koliine kretanja. Hemijsko inenjerstvo se prema klasifikaciji OECD svrstava u podruje
tehnikih nauka, uporedo sa Graevinskim inenjerstvom, Elektrotehnikom i Mainskim
inenjerstvom (1). Evropska federacija za Hemijsko inenjerstvo (EFChE), kao asocijacija
Fakulteta hemijskog inenjerstva, je definisala ovo nauno polje na sledei nain: ''Hemijsko
inenjerstvo je multidisciplinarna oblast koja obuhvata koncepciju, razvoj, projektovanje i primjenu
procesa i proizvoda. Tu je ukljuen ekonomski razvoj, projektovanje, izgradnja, eksploatacija,
kontrola i menadment postrojenja u kojima se odvijaju odreeni procesi (2). Iako se sve reforme u
nastavnim programima zasnivaju na itegraciji znanja i razvijanju orua koja e omoguiti
studentima da steknu globalnu svijest o svom profesionalnom pozivu, ova naa reforma mora da
pone od samih temelja. To podrazumijeva da dosadanje obrazovanje inenjera tehnologije treba
osavremeniti, prilagoditi evropskom obrazovnom prostoru i koncepcijski izmijeniti u pravcu
sticanja znanja potrebnog za rad u procesnoj industriji.
2. FAKTORI KOJI UTIU NA RAZVOJ STUDIJA U OBLASTI HEMIJSKOG
INENJERSTVA
Osnovni faktori, sa stanovita EFChE, koji utiu na razvoj nastavnih planova i programa u
Hemijskom inenjerstvu su:
- nedostatak studenata
- proces harmonizacije visokog obrazovanja u Evropi (Bolonja proces)
38
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Nedostatak studenata
U veini evropskih zemalja Univerziteti su suoeni sa opadanjem broja studenata na tehnikim
naukama pa u tom sklopu i na studijskim programima Hemijskog inenjerstva. Na osnovu analize
koju je uradila EFChE (3) mogu se izvui sledei zakljuci:
- eka: ogromno smanjenje studenata od 1997 godine;
- Njemaka: konstatno nizak nivo, poveanje samo na Bioprocesnom inenjerstvu;
- Francuska: nema smanjenja broja studenata na Univerzitetskim studijskim programima;
- Norveka: broj studenata ispod stvarnih kapaciteta;
- Portugal: vei interes od stvarnih kapaciteta;
-
panija: isti trend kao u Portugaliji;

vajcarska: stabilan interes, porast se uoava u procesnom i bioprocesnom inenjerstvu;
Engleska: stalna borba za popunjavanje kapaciteta.
Oigledno je, da osim zemalja u jugozapadnom dijelu Evropske Unije, ostale trpe ili smanjenje
broja studenata koji pohaaju studijske programe Hemijskog inenjerstva, ili opstaju sa brojem
studenata ispod stvarnih kapaciteta Univerztieta ali i ispod buduih potreba njihove industrije.
Opadanje interesovanja za studij inenjerske profesije je posebno razmatran a razlozi ukazuju na
sociopolitike faktore, trenutnu privlanost studijskih programa menadmenta, ekonomije, prava i
medicine u odnosu na teke inenjerske programe, situaciju na tritu rada za inenjere itd. U cilju
prevazilaenja navedenih problema u raznim zemljama se razvijaju razliite inicijative za
privlaenje mladih ljudi na stiudijski program Hemijskog inenjerstva (3):
- Kooperacija Univerztieta sa velikim kompanijama koje finansiraju razne aktivnosti
regrutovanja srednjokolaca i obezbjeuju za studente ljetne poslove, projekte i zaposlenje
(Univerzitet za nauku i inenjerstvo u Tordenhajmu);
- I razne druge specifine inicijative u drugim zemljama.
Bolonja proces
Drugi vaan faktor koji utie na obrazovanje studenata na studijskim programima Hemijskog
inenjerstva je tzv. Bolonjski proces iji je cilj da uspostavi jedinstveni evropski prostor visokog
obrazovanja u prvoj dekadi treeg milenijuma (Bolonja 1999). Glavni ciljevi i elementi ovog
procesa su:
- Usvajanje sistema lakoitljivih i uporedivih stepena obrazovanja i ocjena kroz izdavanje
dodatka diplomi;
- Usvajanje sistema koji je zasnovan na tri glavna stepena obrazovanja, dodiplomski ( I
stepen), diplomski (II stepen) i doktorski (III stepen) studij. Pristup drugom zahtjeva
uspjean zavretak prvog stepena obrazovanja koji traje najmanje 3 godine. Steena diploma
I stepena obrazovanja se priznaje na Evropskom tritu rada kao odgovarajui stepen
kvalifikacije. Uspjean zavretak drugog stepena je pretpostavka za upis doktorskog studija
(III stepen);
39
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Uspostavljanje sistema kredita prema Evropskom sistemu transfera kredita (ECTS 1997),
kao odgovarajui nain promovisanja najire mobilnosti studenata;

- Prevazilaenje prepreka u promovisanju slobodnog kretanja studenata, nastavnika,
istraivaa i administrativnog osoblja;
- Promovisanje evropske kooperacije u obezbjeenju kvaliteta uz osvrt na razvoj uporedivih
kriterija i metodologija.
Bolonjska deklaracija je dograivana na kasnije odranim konferencijama u Pragu, Berlinu,
Londonu a i dalje e se dograivati. Na ostvarivanju Bolonjskog procesa u svojim obrazovnim
sistemima, neke zemlje su ostvarile vei ili manji progres a u oblasti Hemijskog inenjerstva neka
pitanja zasluuju posebnu panju.
Obrazovanje inenjera u Evropi
Ciljevi Bolonjskog procesa se moraju implementirati na sva polja visokog obrazovanja. Ako
se usredsredimo na obrazovanje inenjera u Evropi svih profila, onda je oigledno da sada
postoje dva koncepta: jedan zastupljen u kontinentalnoj Evropi a drugi u Velikoj Britaniji i Irskoj.
Obrazovanje inenjera u kontinentalnoj Evropi obino prate dva osnovna modela koji esto
paralelno koegzistiraju u jednoj zemlji:
- Prvi model, koji se obino naziva ''dugi inenjerski studij'' ili integrisani studij za zvanje
II stepena karakterie se jakom teorijskom osnovom i jakim usmjerenjem ka istraivanjima,
traje 5 godina;
- Drugi model se naziva ''kratki inenjerski studij'' iji programi traju 3-4 godine i vie su
orijentisani na praksu.
U Velikoj Britaniji i Irskoj ve postoje modeli koji su najblii Bolonja konceptu ali situacija nije
tako jednostavna jer postoje velike razlike meu njima. Ovakav koncept je primijenjen i u Americi i
Aziji. Zato su uglavnom sve zemlje pristupile prilagoavanju postojeih programa Bolonjskom
konceptu u emu su poseban napor podnijeli Univerziteti. Razmatrajui detaljnije visokokolsko
obrazovanje, Bolonjski proces zahtijeva duge integrisane programe koji su podijeljeni u tri dijela,
od kojih je ve prvi (dodiplomski) stepen relevantan za Evropsko trite rada. Sve dosadanje
programe inenjerskog studija, pa samim tim i studija Hemijskog inenjerstva, je trebalo preraditi i
koncipirati sasvim novi integrisani studij. To se odnosi i na ''dugi inenjerski studij'' i na ''kratki
inenjerski studij'' na kontinentu a i na dvostepeni studij u Velikoj Britaniji i Irskoj. Kako je to
ureeno u svakoj zemlji pojedinano, zavisi od karakteristike dosadanjih programa. Vano je pri
tome voditi se devizom da se samo ne reorganizuju stari programi ve da se prie razvoju sasvim
novih programa inenjerskog studija u oblasti Hemijskog inenjerstva. Vrlo interesantan pristup je
uinila grupa inenjera sa razliitih Univerztieta u Americi ukljuujui i MIT u svom projektu
''Granice obrazovanja u Hemijskom inenjerstvu'', koji zahtijeva posebno prouavanje.
Slinosti i razlike obrazovanja na studijskim programima Hemijskog inenjerstva
U cilju pripreme za dolazei proces harmonizacije visokog obrazovanja u Evropi, analiziran
je veliki broj studijskih programa u Evropi u oblasti Hemijskog inenjerstva. Ovim programima se
40
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
pokriva irok spektar razliitih profila prikazanih na sl.1. Jedna grupa ima programe obrazovanja u
hemijskom inenjerstvu sline amerikom modelu koji je istorijski blisko povezan sa
petrohemijskom industrijom (Belgija, Holandija, Francuska, neke Njemake kole, Italija, Danska,
Norveka, Poljska, panija, Britanija). Drugu grupu ine njemaka Verfahrenstechnik, vajcarska
ETH, Maarska i nekoliko francuskih kola; ovi programi imaju korijen u mainskom inenjerstvu.
Na kraju, trea grupa je formirana od programa Technische Chemie (Njemaka), francuskih kola i
nekih drugih koje polaze od klasine hemije. Zato je iskoriten Bolonja koncept za harmonizaciju
studijskih programa Hemijskog inenjerstva prema modelu koji e biti detaljno prikazan u ovom
radu.
Slika 1. Razliiti programi obrazovanja u hemijskom inenjerstvu

Osnovni principi na kojima poivaju nastavni Programi Hemijskog inenjerstva po
Bolonjskom sistemu
Poto Evropa implementira Bolonjski sistem studiranja sastavljen iz dva ciklusa i treeg
doktorskog studija, Evropska Federacija za Hemijsko inenjerstvo (EFChE) je formulisala osnovne
principe za nastavu Hemijskog inenjerstva u Bolonjskom tipu organizacije studiranja. I pored sve
razliitosti i specifinosti u nastavi Hemijskog inenjerstva, postoje odreene metode i tehnike koje
su zajednike za Hemijsko inenjerstvo. Zato osnovni principi u nastavi Hemijskog inenjerstva
obuhvataju:
1. Ciljeve sticanja znanja
- opte vjetine i znanja inenjera
- prenosive vjetine.
2. Postizanje ciljeva sticanja znanja
-
osnovni nastavni plan
predavanje i uenje
iskustvo u industriji
ocjenjivanje studenata.
41
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Ciljevi sticanja znanja

Opte vjetine i znanja inenjera formulisane su kao osnovni ciljevi prvog i drugog ciklusa
studiranja Hemijskog inenjerstva. Nakon zavvretka studija inenjer prvog ciklusa studija
Hemijskog inenjerstva treba da:
- posjeduje znanje relevantnih baznih nauka (matematike, hemije, fizike) radi boljeg
razumijevanja, opisivanja i korienja fenomena Hemijskog inenjerstva,
- razumije osnovne principe na kojima poiva Hemijsko inenjerstvo:
materijalni bilans, energetski bilans i bilans koliine kretanja
ravnotee
kinetike procese (hemijske reakcije, prenos mase, toplote, koliine kretanja)

i bude sposoban da ih koristi kako bi postavljao i rjeavao (analitiki,
numeriki, grafiki) razne probleme iz oblasti Hemijskog inenjerstva,
razumije glavni koncept kontrole procesa,
razumije principe na kojima poivaju metode procesnih i proizvodnih mjerenja,
bude sposoban da planira, izvodi, objanjava i podnosi izvjetaje za proste eksperimente,

posjeduje znanje o izvorima relevantne literature i podataka,
ima osnovno razumijevanje zdravstvenih, bezbjedonosnih i ekolokih pitanja,
- razumije koncept odrivosti,

- razumije osnovni koncept procesnog inenjerstva,
- ima znanje o praktinoj primjeni procesnog i proizvodnog inenjerstva,
- ima iskustvo u korienju odgovarajueg softvera,
- bude sposoban da izvodi odgovarajui projekat,
- bude sposoban da izraunava trokove procesa ili projekta.
Studij drugog ciklusa se odlikuje veom diferencijacijom kako izmeu fakulteta tako i izmeu
studenata. Ciljevi se ovdje manje zasnivaju na specifinom zajednikom znanju, ve na zajednikim
metodama postavljanja i rjeavanja razliitih problema. Nakon zavretka drugog ciklusa inenjer
treba da:
- studioznije koristi znanje i pojave pri stvaranju naprednijih modela,
- koristi odgovarajua orua za istraivanje i obradu rezultata,
- bude sposoban da izvodi naprednije eksperimente,
- bude sposoban da analizira, procjenjuje i utvruje relevantne alternative u odabranoj
orijentaciji,
- bude sposoban da sintetizira i optimizira nova rjeenja,
- bude sposoban da sam studiozno prouava odreene teme.
Prenosive vjetine odnose se na inenjersko obrazovanje koje treba da prui inenjeru odreen broj
vjetina koje su manje vie nezavisne od tipa inenjerstva. Ove vjetine nisu specifine za osnovu
42
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
niti za nivo studija. Prenosive vjetine EFChE je preuzela od amerikog akreditacionog tijela
ABET. Nakon zavretka studija inenjer treba da:
- bude sposoban da komunicira efikasno, ukljuujui i na Engleskom jeziku, koristei
moderna orua za prezentaciju,
- bude sposoban da radi u multidisciplinarnim timovima
- ima razumijevanje uticaja inenjerskih rjeenja na ekoloki i drutveni razvoj,
- ima razumijevanje profesionalne i etike odgovornosti,
- bude sposoban za samostalno uenje za cio ivot.
Postizanje ciljeva
Osnovni nastavni plan. Da bi se obezbijedio na fakultetima Hemijskog inenjerstva, ispravan
zajedniki sadraj i ispravan nivo prvog i drugog ciklusa studija, EFChE je preporuila minimalan
broj predmeta za oba ciklusa.Ovaj minimalan broj predmeta ini osnovni nastavni plan. Iako je
osnovni nastavni plan prvog ciklusa i specifian i ekstenzivan, ipak je ostavljeno dosta prostora za
ugraivanje svojstvenih specifinosti u orijentaciji. Preporuke za drugi ciklus su veoma uoptene,
to olakava pruanje irokog raspona razliitih orijentacija u okviru fakulteta i izmeu njih, ali u
skladu sa optim cijlevima. Kako je zajednika evropska jedinica bodovanja ECTS kojih ima 60 u
jednoj akademskoj godini, sve preporuke su date koristei ECTS sistem. EFChE je odabrala emu
od dva ciklusa studija sa 3+2 godine kao primjer. Za emu 4+1 godine se odgovarajui predmeti
moraju prilagoditi emi.
Osnovni nastavni plan prvog ciklusa studija Hemijskog inenjerstva po emi 3+2 godine:
*Prirodne nauke i matematika
- Matematika, Statistika, Numerike metode, Informatika................min 20 ECTS
- Hemija, Fizika, Molekularna biologija..........................................min 25 ECTS
*Hemijsko inenjerstvo
- Materijalni i energetski bilans..........................................................min 4 ECTS
- Termodinamika/Fizika hemija........................................................ min10 ECTS
-
Dinamika fluida...............................................................................min 6 ECTS

Separacioni procesi..........................................................................min 5 ECTS
Prenos toplote..................................................................................min 3 ECTS
Reakciono inenjerstvo....................................................................min 3 ECTS
Konstrukcioni materijali...................................................................min 2 ECTS
Osnove procesnog inenjerstva........................................................min 3 ECTS
Kontrola i instrumentacija procesa...................................................min 3 ECTS
Tehnike analize procesa...................................................................min 3 ECTS
Bezbjednost, zdravlje, ivotna sredina.............................................min 3 ECTS
*Hemijsko inenjerska laboratorija.......................................................... min 6 ECTS

*Diplomski rad ili inenjerski projekat........................................................min 6 ECTS
*Netehnike teme (ekonomija, menadment,...)...........................................min 8 ECTS
*UKUPNO..................................................................................................min120ECTS
43
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Treba obratiti panju da ova preporuka nastavnog plana daje listu tema i nije u vezi sa brojem
predmeta niti kako bi teme trebalo grupisati u predmete. U praksi e mnoge teme biti dio veih
predmeta (ili kurseva). Standardno, studij prvog ciklusa treba da sadri 20-30% prirodnih nauka,
40-50% inenjerskih predmeta i do 10% netehnikih predmeta. Osnovni plan sadran u ovoj
preporuci zauzima dvije treine prvog ciklusa (120 ECTS) i ostavlja jednu treinu za studioznije
pokrivanje nekih od navedenih tema i za druge specifine teme svakog fakulteta. Osnovni nastavni
plan drugog ciklusa studija Hemijskog inenjerstva ne sadri specifine konkretne teme u preporuci
EFChE. Ali se iz preporuenih ciljeva uenja moe vidjeti da su centralne inenjerske teme
fenomeni prenosa, reakciono inenjerstvo, dinamiko modelovanje kao i opte teme (statistika,
optimizacija, procjenjivanje parametara i dr.)
Predavanje i uenje
Bez obzira na strukturu studija, metode predavanja i uenja moraju odgovarati odreenoj
temi i biti tako orijentisane da se mogu postii ciljevi uenja. Metode predavanja i uenja takoe
moraju da potpomau razvoj vjetina kod studenata za nezavisni rad ali i rad u timovima. Zato je
neophodan grupni rad ili rad po grupama. Da bi se stekle sposobnosti komuniciranja, moraju se
davati i rjeavati zadaci komunikacije. Da bi studenti nauili da ue i da preuzimaju odgovornost za
svoje vlastito uenje, moraju dobijati odgovarajue zadatke za samostalno uenje. Da bi se
razumijeli etiki, drutveni, ekoloki i profesionalni problemi, moraju se u nastavu ukljuiti
odgovarajui primjeri za ilustraciju i diskusiju. Studij mora biti tako organizovan da obezbjeuje
rad studenata tokom cijelog semestra. Svi predmeti treba da pruaju primjere iz nekoliko oblasti da
bi pokazali iroku primjenu metoda hemijskog inenjerstva.
Iskustvo u industriji
Industrija, naroito procesna industrija, ima vanu ulogu u obrazovanju inenjera. Iskustvo u
industriji slui da ilustruje primjenu i ogranienja teorije i pomae da se problemi stave u iri
kontekst. ta vie, iskustvo u industriji obezbjeuje drutveno umijee za kasniju ulogu voe. Zato,
iskustvo u industriji tokom studija je nezaobilazna komponenta svakog nastavnog plana.
3. ZAKLJUAK
Na osnovu iskustva u nastavi Hemijskog inenjerstva u Evropi tokom poslednjih dvadeset
godina, moe se slobodno zakljuiti da preovlauju kursevi koji nude vee mogunosti stimulisanja
kreativnosti studenata i njihovo angaovanje u integraciji znanja koje je teko postii u drugim,
tradicionalnim kursevima i programima. Ovakav program takoe omoguava unapreenje svijesti o
reimu drutveno-ekonomskim pitanjima kao to su sporazum iz Kjotoa i problemi preiavanja
otpadnih elemenata procesne industrije. Tokom edukacije studenti treba da naue o timskom radu i
komunikaciji u svim svojim oblicima, usmenoj, pisanoj, formalnoj, neformalnoj. Programi u nastavi
Hemijskog inenjerstva su zahtjevni za profesore na fakultetima. Prijedlog Nastavnog plana koji
44
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
preporuuje EFChE otklanja svu dosadanju razliitost koja je u Evropi prisutna u predbolonjskom
razdoblju.
LITERATURA
[1] The Proposed Standard Practice for Surveys of Research and Experimental Development,
Frascati Manual 1993, OECD
[2] J. E. Gillett, Chemical engineering education in the next Century, Chem. Eng. Technol. 24 (6)
2001, 561-571
[3] M. Molzahn, Trans IChem E, Part A, Chemical Engineering Research and Design, 82 (A 12)
2004, 1525-1532.
45
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
46
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 621.357:669.3
Nauni rad
ELEKTROHEMIJSKO DOBIJANJE I MORFOLOGIJA ESTICA

BAKARNOG PRAHA DOBIJENOG PRI RAZLIITIM REIMIMA
ELEKTROLIZE
ELECTRODEPOSITION AND MORPHOLOGY OF COPPER POWDER
PARTICLES OBTAINED AT DIFFERENT CURRENT REGIMES
M. G. Pavlovi1, M. V. Tomi1, Lj. Pavlovi2, V. Maksimovi3, N. D. Nikoli2
1
Univerzitet u Istonom Sarajevu, Tehnoloki fakultet, Zvornik, Republika Srpska

2
Univerzitet u Beogradu, IHTM-Centar za elektrohemiju, Beograd, Srbija
3
Institut za nuklearne nauke, "Vina", Vina, Srbija
Izvod
Ispitivan je uticaj razliitih reima elektrolize (konstantna i reversna struja) na morfologiju
bakarnog praha. Morfologija istaloenog bakarnog praha je prouavana pomou skening
elektronskog mikroskopa (SEM). Diskutovan je efekat katodne i anodne amplitudne gustine struje,
odnos katodnog i anodnog vremena kao i vremena katodnog taloenja i anodnog rastvaranja.
Pokazano je da parametri koji odreuju oblik talasa reversne struje odreuju i mikromorfologiju
estica istaloenog bakarnog praha.
Kljune rijei: bakar, elektroliza, morfologija estica.
Abstract
The effect different deposition regimes (constant and reversing currents), on the powdered
copper electrodeposits morphology were investigated. The morphology of electrodeposited copper
powder was investigated using a scanning electron microscope (SEM). The effect of the current
amplitude, cathodic to anodic time ratio and period of the current wave are discussed. It is shown
that the parameters determining the reversing current wave determine the micro-morphology of the
copper powder particles deposited.
Key words: copper, electrolysis, morphology of particles.
1. UVOD
Veina zakljuaka koji su znaajni za prah mogu se proceniti iz veliine (dimenzija) i oblika
estica. Osnova za analizu moe biti bilo koja od oiglednih geometrijskih veliina kao to su:
realna povrina, projektovana povrina, maksimalna dimenzija, minimalni popreni presek ili
zapremina. Dimenzije sferne estice se lako odreuju za razliku od dimenzija kod izduenih
globularnih, nepravilnih i drugih. Znajui da je elektrolitiki dobijeni prah uglavnom nepravilnog
(dendritinog) oblika, jasno je zato je teko definisati izraz veliina, jer se jedino sferne (okrugle
47
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
estice) mogu definisati samo prenikom. Elektrolizom je mogue uspeno proizvesti prahove oko
60 metala. Danas se elektrolizom vodenih rastvora i rastopa dobijaju prahovi bakra, srebra, eleza,
cinka, nikla, kadmijuma, olova, kalaja, antimona, titana, cirkonijuma, vanadijuma, tantala, urana,
torijuma i dr. Veina metala se dobija primenom rastopljenih elektrolita a oko 20 metala moe da se
istaloi iz rastvora 1,2.Kao to je ve naglaeno, elektrolitiki proizvedeni prahovi imaju visoku
istou i vrlo su "aktivni" tokom sinterovanja. Meutim, imaju sledee nedostatke:
proces zahteva preiavanje da bi se izdvojile rezidualne neistoe iz elektrolita, posebno

rezidui soli posle elektrolize rastopljene soli;
cena elektrolize koja je esto visoka;
proces se ograniava na proizvodnju metalnih prahova u istom obliku, jer ovom metodom nije
mogue proizvesti legirane prahove.
Rezultujui oblik estica taloga uglavnom je odreen brzinom nukleacije i koncentracijom
atoma metala koji se taloi. Velike brzine nukleacije i visoke koncentracije metala uobiajeno
dovode do glatkih i gustih taloga. Elektroliti kao npr.: rastopljene soli, tee da oblikuju krupne
dendritne forme. Da bi se osiguralo direktno taloenje praha na katodi pri visokim strujnim
iskorienjima treba da budu zadovoljeni odredjeni uslovi. U zavisnosti od uslova elektrolize, a
takoe od prirode metala koji se taloi, mogu se dobiti tri vrste katodnih taloga 3:
1) vrsti krti talozi u vidu gustih slojeva, krljuti ili razgranatih kristala, koji se mrve u prah;
2) Meki sunerasti talozi (konglomerati sitnih kristala) koji se lako usitnjavaju trljanjem;
3) Rastresiti (crni) talozi, koji predstavljaju visoko-disperzne prahove.
Bakar je prouavan daleko vie od bilo kog drugog matala i sa teoretske i sa praktine take
proizvodnje praha. Takodje je industrijska proizvodnja bakarnog praha elektrolitikim putem
daleko vea od proizvodnje bilo kog drugog metalnog praha 3,4. Bakarni prahovi proizvedeni
elektrolizom su visoke istoe a mogue ih je proizvesti u irokom opsegu osobina tako da mogu da
zadovolje mnoge zahteve. estice elektrolitikog bakarnog praha imaju prvenstveno dendritini
oblik. Specifina povrina prahova je velika (800-2500 cm2/g) a nasipna masa se kree u opsegu
(0.4-4.7) g/cm3 5. Generalno uzevi, bakarni prahovi se dele na teke nasipne mase (2.1-2.6)
g/cm3 i lake nasipne mase (0.9-1.95) g/cm3. Oblik estica ima direktan uticaj na nasipnu
masu. Laki prahovi su bogato dendritini, neni i vrlo razgranati, dok su teki jedva dendritini, vie
globularni, zaokrugljeni sa vie-manje grubim povrinama. ta vie, nasipna masa znaajno utie na
karakteristike finalnih produkata. Glavni parametri pri proizvodnji bakarnog praha elektrolitikim
putem su:
katodna gustina struje
sadraj bakra i sumporne kiseline u elektrolitu
temperatura elektrolita
brzina cirkulacije elektrolita
trajanje perioda rasta praha.

Znaajno menjajui ove parametre mogue je dobiti prahove bakra razliitih morfolokih
oblika, dimenzija i nasipnih masa. Elektrolitiki dobijeni bakarni prahovi su okarakterisani
48
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
dendritinom strukturom, visokom istoom, niskim sadrajem kiseonika, dobrom otpornou na

oksidaciju i dobrom sinterabilnou. Cilj ovog rada je dobijanje bakarnog praha odreenih
morofolokih karakteristika primenom razliitih strujno-naponskih reima, odnosno ispitivanje
uticaja razliitih reima elektrolize (konstantna i reversna struja), na nastajanje i mikromorfologiju
estica bakarnog praha, skenirajuom elektronskom mikroskopijom.
2. EKSPERIMENTALNI DEO
Elektrolit sastava 145 g/dm3 H2SO4 i 18 g/dm3 Cu2+ se iz sabirnog rezervoara zapremine
100 dm3, pomou kiselo-otporne pumpe, prebacivao u napojni rezervoar, zapremine 25 dm3, iz
koga je slobodnim padom punio elektrolitiku eliju. Brzina cirkulacije elektrolita iz napojnog
rezervoara u elektrolitiku eliju se kontrolisala pomou digitalnog protokomera i iznosila je 2
izmene zapremine elije na sat. Iz elektrolitike elije elektrolit se slobodnim padom preko prelivne
cevi ponovo vraao u sabirni rezervoar. Radna temperatura elektrolita se odravala u granicama
482oC, pomou grejaa i automatskog termoregulatora 6. Kao anodni materijal korien je
katodni bakar iz pogona rafinacije bakra (Bor), prosenog sastava 99,97% Cu. Broj anoda u eliji je
5, dimenzija: (120 x 120 x 10) mm. Meuelektrodno osno rastojanje istoimenih elektroda je
iznosilo 60 mm. Kao katodni materijal je korien vueni bakar tipa elja, sa 4 ipke po katodi;
broj katoda 4 a osno rastojanje izmeu ipki 30 mm. Duina ipke 120 mm, prenik = 8 mm.
Meuelektrodno osno rastojanje raznoimenih elektroda je iznosilo 30 mm. Po zavretku taloenja
prah je skidan sa elektroda etkom svakih 30 min. Zatim je dobijen prah ispiran, zatien od
oksidacije i izvren je proces stabilizacije i suenja sa benzoevom kiselinom 39. Svi elektroliti su
spravljani od tehnikih hemikalija i demineralizovane vode. Pri radu sa konstantnom strujom,
jednosmerna struja je obezbeivana iz izvora struje 600 A/12 V i raeno je pri gustinama struje
7.71, 15.42, 30 i 36 A/dm2. Pri radu sa reversnom strujom korien je ispravlja od 200 A/15 V, sa
mogunou rada u milisekundnoj i sekundnoj oblasti. Da bi se ispitao uticaj strujnog talasa
reversne struje na nasipnu masu i morfologiju bakarnog praha, elektrohemijsko taloenje praha
izvedeneo je u sekundnom podruju. Amplitudna gustina struje je imala vrednost 18, 24, 30 i 36
A/dm2. U svim sluajevima vreme katodnog taloenja je iznosilo 1s, a vreme anodnog rastvaranja
0.4 s. Vreme narastanja praha je u svim eksperimentima iznosilo 30 min, a svi drugi parametri su
bili isti kao u sluaju rada sa konstantnom strujom. Nakon procesa stabilizacije i suenja praha
ispitivana je morfologija svih dobijenih taloga pomou skenirajue elektronske mikroskopije (SEM)
JEOL 6460LV pri 25kV.
3. REZULTATI I DISKUSIJA
Poznato je da se metalni prahovi mogu dobiti pri gustinama struje veim od granine
difuzione vrednosti 8,9. U tom sluaju prenapetost taloenja je odreena kodepozicijom vodonika.
Dakle, to je vea razlika izmeu aktuelne gustine struje i granine difuzione gustine struje za
49
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
taloenje bakra, vea je i prenapetost taloenja. S druge strane, poveanje prenapetosti ili gustine
struje dovodi do poveanja brzine nukleacije 10, kao i do broja mesta koja su pogodna za poetak
trenutnog dendritinog rasta 11. Broj mesta za nukleaciju na poetnoj povrini je oigledno
ogranien, dok nukleacija na zrnima koja rastu moe da tee kontiunualno. Pretpostavljajui da su
zrna praha kao i subestice zrna produkt daljeg dendritinog rasta na nukleusima koji su se formirali
na poetnoj povrini i na samim zrnima, respektivno, lako je objasniti dobro poznatu injenicu da se
veliina zrna estica praha smanjuje sa poveanjem gustine struje 12, kao i veliina subestica
(kao to je pokazano na slikama 1 i 2).
Slika 1. SEM mikrofotografije estica bakarnog praha dobijenih pri konstantnoj gustini struje.
Gustina struje: a) 7.71 A/dm2, b) 15.42 A/dm2, c) 30 A/dm2 i c) 36 A/dm2. X200.
Poznato je da se na udeo prakastog taloga metala u ukupnoj koliini taloga, kao i na
veliinu estica u prakastom talogu moe uticati s jedne strane promenom sastava elektrolita,
njegove temperature, viskoznosti i hidrodinamike, a sa druge strane izborom reima taloenja
(galvanostatski ili potenciostatski). Ukoliko se metal, umesto konstantnom brzinom, taloi
periodino promenjljivom brzinom, otvaraju se nove mogunosti za podeavanje veliine i
morfologije estica, varijacijom oblika talasa periodino promenjljive prenapetosti ili struje 13. Sa
teorijske take gledita od posebnog je znaaja reim pulsirajue prenapetosti, ali za iru primenu u
praksi pogodno je koristiti reversnu struju pravougaonog oblika. Mikrofotografije estica bakarnog
praha dobijene u konstantnom reimu elektrolize, ali pri uvelianju od 2000 puta, prikazane su na
50
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
slici 2. Oigledno je da poveanje gustine struje vodi do nastajanja disperznijeg taloga i strukture
etica praha, kao to se i oekuje 12.
Slika 2. SEM mikrofotografije estica bakarnog praha dobijenih pri konstantnoj gustini struje.
Gustina struje: a) 7.71 A/dm2, b) 15.42 A/dm2, c) 30 A/dm2 i d) 36 A/dm2. X2000.
Indukciono vreme za poetak dendritinog rasta je jednako prelaznom vremenu u
galvanostatskom taloenju pri gustinama struje koje su vee od granine difuzione struje 8,9.
Nesumnjivo, na samom poetku taloenja dolazi do formiranja dendrita, dovodei do velikog
poveanja realne povrine elektrode, to dovodi do toga da se realna gustina struje taloenja kao i
prenapetost taloenja naglo smanjuju. Pri prenapetostima koje su nie od neke kritine vrednosti
samo se taloi kompaktan metal na poetnoj dendritinoj strukturi. Usled ovoga estice praha
nemaju dendritinu strukturu nego strukturu kukuruza. Pri gustinama struje od 7.71 A/dm2 i 15.42
A/dm2 (slike 2a i 2b), zapaa se da su polikristalne povrine veoma rapave, sa puno neravnina tako
da postoje idealni uslovi za stvaranje novih nukleusa i rast kristala (meovita aktivaciono-difuziona
kontrola). Sa poveanjem gustine struje na 30 A/dm2 i 36 A/dm2 (slike 2c i 2d), posmatrano na
mikronivou (uveanje x2000), poveava se udeo difuzione kontrole, estice postaju dendritinije,
znaajno sitnije sa strukturom koja lii na kukuruz. Morfologija bakarnih prahova, koji su formirani
u uslovima taloenja reversnim reimom elektrolize, drei sve ostale uslove elektrolize
nepromenjenim, prikazana je na slici 3. Uoljivo je sa slika 2 i 3 da je mikrostruktura zrna taloga,
koja su dobijena reversnom i konstantnom strujom, potpuno razliita. ak su i subestice istaloene
istom katodnom gustinom struje (Slike 2c, 2d, 3c i 3d), razliite po veliini i strukturi. Subestice
51
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
istaloene konstantnom strujom su manje i polkristalinine dok su u sluaju reversne struje one
vee i karakteriu ih definisane kristalne pljosni.
Slika 3. SEM mikrofotografije estica bakarnog praha dobijenih reversnim reimom elektrolize.
Odnos katodnog i anodnog vremena 2.5. Vreme katodnog taloenja 1s. Vreme anodnog rastvaranja
0.4s. Katodne (anodne) amplitudne gustine struje i srednje gustine struje: a) jk=ja= 18 A/dm2,
jsr=7.71A/dm2, b) ) jk=ja= 24 A/dm2, jsr=10.28 A/dm2, c) ) jk=ja= 30 A/dm2, jsr=12.85 A/dm2, d)
jk=ja= 36 A/dm2, jsr=15.42 A/dm2. X5000.
Poznato je da se 14 izrasline (vrhovi), koje karakterie mali radijus zakrivljenosti (koje se
rastvaraju bre od ravnih delova povrina ili taaka sa veim radijusom), rastvaraju bre za vreme
anodnog pulsa rastvaranja, nego one sa veim radijusom zakrivljenosti, zbog uticaja poluprenika
vrha dendrita na revrzibilni elektrodni potencijal 15. Za vreme taloenja u reimu konstantne
struje svi stabilni nukleusi oformljeni na poetku, rastu za vreme daljeg (produenog) taloenja; u
uslovima reima reversne struje mnogi nukleusi se rastvaraju za vreme anodnih pulseva,
omoguavajui dalji rast pri znaajno manjem broju mesta rasta. Na ovaj nain moe se oekivati
poveanje u veliini subestica, u reimu taloenja praha reversnom strujom u poreenju sa
taloenjem praha konstantnom strujom. to je vea amplitudna gustina struje to je i uniformnije
rastvaranje elektrodne povrine i stvaranje kompaktnije estice. Polikristalni bakarni talozi se
dobijaju pri prenapetostima koje su nie od kritine prenapetosti za poetak dendritinog rasta, ali
jo uvek u difuziono-kontrolisanom taloenju 16. Dakle, ova vrsta taloga se moe oekivati u
produenom taloenju estica praha zbog smanjenja prenapetosti, usled poveanja realne povrine.
U reimu taloenja estica praha reversnom strujom, anodna gustina struje je aktivaciono
kontrolisana. Poznato je da j0 (gustina struje izmene), jako zavisi od orijentacije kristala 17, i
52
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
razliita je od take do take na elektrodnoj povrini. Budui da se selektivno rastvaranje odigrava

za vreme trajanja anodnih pulseva ono proizvodi taloge (zrna) sa definisanim kristalnim pljosnima.
Uticaj vremena trajanja reversne struje je ilustrovan na slici 4. Ustanovljeno je da poveanje
efektivnog (neto) vremena dendritinog rasta odnosno, poveanje perioda talasa reversne struje,
dovodi do stvaranja disperznijeg taloga praha 18,19.
Slika 4. SEM mikrofotografije estica bakarnog praha dobijenih reversnim reimom elektrolize.
Odnos katodnog i anodnog vremena 5. Katodna (anodna) amplitudna gustine struje: a) jk=ja=18
A/dm2, jsr=12 A/dm2. Vreme katodnog taloenja: a)10s i b) 0.5s. X2000.
Smanjenje anodne amplitudne struje ispoljava se u izrazitom efektu na strukturu subestica.
Kao to se moe oekivati iz ranije diskusije, smanjenje anodne amplitudne struje dovodi do
formiranja disperznije strukture subestica 18,19. Takoe treba naglasiti da smanjenje anodne
koliine elektriciteta, za vreme jednog ciklusa pri taloenju reversnom strujom, dovodi do promene
strukture subestica, koje su karakterizovane promenom od dobro definisanih kristalnih pljosni do
polikristalininog taloga.
4. ZAKLJUAK
Pokazano je da se moe uticati na mikromorfologiju subestica promenom talasa reversne
struje, ukljuujui i promenu u kristalnoj strukturi istaloenih estica praha.
LITERATURA
[1] Randall M.German, "Powder Metallurgy Science", Metal Powder Industries Federation, 2nd
ed., Princeton, New Yersey, 1994, str. 16-122.
[2] M.G.Pavlovi, K.I.Popov, Metal Powder Production by Electrolysis, Electrochemistry
Encyclopedia, http://electrochem.cwru.edu/ed/encycl/, 2005.
[3]
A.Calusaru, "Electrodeposition of Metal Powders", Materials Science Monographs, 3,

Elsevier, Amsterdam - Oxford - New York, 1979, 333-342.
[4] T.A.Novikova, Mednye poroshki", Izd. Metallurgizdat, Moskva, 1962, str. 21-64.
53
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
[5]
E.Peissker, International Journal of Powdered Metallurgy and Powder Technology, 20
(1984) 87.
[6] M.G.Pavlovi, Lj.J.Pavlovi, E.R.Ivanovi, V.Radmilovi, K.I.Popov, J. Serb. Chem. Soc.,
66(2001)923.
[7] M.G.Pavlovi, Lj.J.Pavlovi, I.D.Doroslovaki, N.D.Nikoli, Hydrometallurgy, 73(2004)155.
[8] K.I.Popov, M.G.Pavlovi, M.D.Maksimovi, J.Appl.Electrochem., 12 (1982) 525.
[9] O.Kudra, M.E.Lerner, Ukrain. Khim. Zh., 17(1951)890.
[10] I.Gucov, Izv. Inst. Fizickochim. Bulg. Akad. Nauk, 4(1964)69.
[11] K.I.Popov, M.G.Pavlovi, "Electrodeposition of metal Powders with Controlled Particle
Grain Size and Morphology", in Modern Aspects of Electrochemistry, Vol. 24, (Eds.
R.E.White, B.E.Conway and J.O'M.Bockris), Plenum Press, New York, 1993, str. 299-391.
[12] N. Ibl, "The Formation of Powdered Metal Deposits", in "Advances in Eectrochemistry and
Electrochemical Engineering", (Eds. P.Delahay and C.W.Tobias), Vol. 2, Interscience, New
York, 1962, str. 50-68.
[13] K.I.Popov, M.D.Maksimovi, in "Modern Aspects of Electrochemistry", Vol. 19 (Eds.
B.E.Conway, J.O'M. Bockris and R.E.White), Plenum Press, New York, 1989, str. 193.
[14] K.I.Popov, M.G.Pavlovi, G..Removi, J.Appl.Electrochem.,21 (1991) 743.
[15] J.L.Barton, J.O'M.Bockris, Proc. Roy. Soc., London, A 268 (1962) 485.
[16] K.I.Popov, Lj.J.Pavlovi, M.G.Pavlovi, M.I.ekerevac, Surf. Coat. Tehnol., 35 (1988) 39.
[17] A.Damjanovi, Plating, 52(1965)1017.
[18] M. G . Pavlovi, K. I. Popov, G. . Removi, V. P . Komneni, . V. trbaki,
Hydrometallurgy, 35 (1994) 267.
[19] M. G . Pavlovi, K. I. Popov, Lj.J.Pavlovi, E.R.Ivanovi, V.D.Jovi, Mat. Sci. Forum, 453454(2004)393.
54
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 666.948
Struni rad
ANALIZA KVALITETA OSNOVNIH SIROVINA SA ASPEKTA

MOGUNOSTI PROIZVODNJE ALUMINATNOG CEMENTA
QUALITY ANALYSIS OF BASIC RESOURCES FROM THE ASPECT OF
FEASIBLITY OF ALUMINA CEMENT PRODUCTION
M.Perui1, D.Lazi1, Z.Obrenovi2, G.Ostoji2
1

2
Fabrika Bira Zvornik, RS, BiH
Izvod
Predmet rada je analiza mogunosti proizvodnje aluminatnog cementa na bazi sirovina u
Republici Srpskoj. Kao to je poznato kalcijum-aluminatni cement (CAC) je vrsta mineralnog
hidraulinog veziva. Kao osnovne sirovine za proizvodnju aluminatnog cementa koriste se
krenjak i boksit, a kao korektivna sirovina koristi se isti aluminijum oksid. U proizvodnji
aluminatnog cementa postoje dva osnovna tehnoloka postupka: topljenjem, za sadraj Al2O3 manji
od 50% i sinterovanjem, za sadraj Al2O3 vei od 50%. U Republici Srpskoj postoje dva osnovna
leita boksita: Milii i Srebrenica kao i fabriko postrojenje za proizvodnju industrijske alumine.
Takoe postoje vie nalazita krenjeka koji mogu zadovoljiti odreene tehnoloke zahtjeve za
proizvodnju aluminatnog cementa. Najblie fabriko postrojenje za proizvodnju ove vrste veziva
nalazi se u Istri, Republika Hrvatska.
Kljune rijei: boksit, cement, krenjak.
Abstract
Main objective of this paper is feasibility of alumina cement production on the Republic of
Srpska resources basis. As is known calcium-alumina cement is type of mineral hydraulic binder.
As basic resources of CAC production are used bauxite and calcite. There are two main production
processes: the fusion, Al2O3 less than 50% and the sintering process, Al2O3 higher than 50%.
Republic of Srpska has two main bauxite deposits: Milici and Srebrenice mines and alumina factory
in Zvornik. There are a couple calcite deposits with possible CAC technology requirements. Also
the nearest CAC factory is in Istria, Republic of Croatia.
Key words: bauxite, cement, calcite.
1. UVOD
Aluminatni cementi su vrsta mineralnih hidraulinih vezivnih materijala. Kao osnovne sirovine
za proizvodnju ovog cementa koriste se boksit i krenjak, a kao korektivna sirovina koristi se
isti aluminijum-oksid (alumina) [1,2]. Zbog brzog procesa hidratacije kalcijum-aluminatni
55
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
cementi imaju visoke poetne vrstoe. Najvee poveanje vrstoe se postie u periodu od 3-9
sati nakon mijeanja sa vodom. Tokom ovog perioda vrstoa pri pritisku se moe poveati ak i za
vie od 30 MPa po satu. Dalji razvoj vrstoe kalcijum-aluminatnih cemenata zavisi od temperature
sredine. Ako je tempertura manja od 200C, vrstoa e se i dalje postepeno poveavati, a u sluaju
temperataura veih od 380C vrstoa poinje naglo da opada. Pored vrstoe aluminatni cementi
imaju i sledee karakteristike:
U zavisnosti od agregata znaajnu termiku otpornost i visoke temperature topljenja ak do
2000 C ,
Znaajno egzoternmu reakciju hidratacije,
Otpor na dejstvo sulfata (sulfatne i morske vode),
Hemijska otpornost na slabije kiseline (pH>4) i istu vodu i dr.
2. TEHNOLOKI POSTUPCI PROIZVODNJE ALUMINATNOG CEMENTA
Aluminatni cementi se proizvode po dva tehnoloka postupka: topljenjem i sinterovanjem
sirovinske smjee. Izbor postupka zavisi uglavnom od hemijskog sastava boksita i tipa
primjenjenog toplotnog agregata. Na primjer, kod koritenja boksita bogatog eljezom ne moe biti
primijenjen metod sinterovanja zbog blizine temperatura sinterovanja i topljenja are, to dovodi
do rastapanja dijela materijala u pei i njenog oteenja.
Postupak topljenja. Postupci dobijanja aluminatnog cementa topljenjem se mogu podeliti na
dvije grupe. Prva grupa ukljuuje postupak, kod koga se ostvaruje topljenje sirovinske smjee sa
deliminom redukcijom oksida eljeza. Druga sa praktino potpunom njegovom redukcijom sa
istovremenim dobijanje mljevenog gvoa i aluminatne ljake.
Slika 1. Proizvodnja aluminatnog cementa topljenjem
Smjea krenjaka se ubaci u uspravni odjeljak pei u obliku slova L. Sirovine se prethodno
zagrijavaju i kalciniu, a zatim prenose u horizontalni dio pei, gdje se tope i homogenizuju.
Stopljeni proizvod se konstantno povlai putem pokretne trake sa lopaticama, gdje se hladi i vrsne
56
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
kao visoki klinker, a zatim razbija u komade. Proizvodnja aluminatnog cementa postupkom
topljenja ima veu primjenu, od njegove proizvodnje postupkom sinterovanja. To je uzrokovano
prisustvom u veini boksita oksida eljeza i drugih lako topivih primjesa, koji pribliavaju
temperaturu topljenja are temperaturi njenog sinterovanja.
Postupak sinterovanja. Sinterovanjem nastaje klinker na raun reakcije u vrstoj fazi, bez
potpunog topljenje cijele sirovinske smjee. Npr. u Maarskoj se dobija aluminatni cement po
postupku iz smjee boksita i krenjaka na temperaturi od 1250C. arenjem smjee od tehnike
glinice i krenjaka na 1450C proizvode se visokoaluminatni cementi u Rusiji. U pogledu kvaliteta,
sirovinama, koje se koriste za dobijanje aluminatnog cementa po ovom postupku, postavljaju se
neto vii zahtjevi.
Slika 2. Postupak proizvodnje aluminatnog cementa sinterovanjem
Naroito se ovi zahtjevi odnose na sadraj SiO2, Fe2O3, MgO poto se u njihovom prisustvu
smanjuje interval sinterovanja. Stvorena lako topiva jedinjenja dovode do stvaranja naslaga,
kamenia i prstenova u pei, to oteava proces stvaranja klinkera i iskoritenje pei [3,4].
3. EKSPERIMENTALNI DIO
Za eksperimentalna istraivanja karakteristika polaznih sirovina koriteni su uzorci boksita
Milii (BEM-1), Srebrenica (BEM-2) i smjee vie uzoraka krenjaka (CA-1). Za termo-analitika
odreivanja koritena je termijska analiza (TG, DTG, DTA) na ureaju tipa Derivatograph 1500
MOM Budapest. X-ray difrakciona (XRD) analiza polaznih uzoraka izvrena je na automatskom
difraktometru praha PHILIPS PW-1710, CuK zraenje. Za ostala kvantitativna odreivana
koritene su standarde analitike metode analize. Osnovne sirovine za proizvodnju aluminatnog
cementa su boksit i krenjak u priblinom odnosu (1:1). Na osnovu poznatih teorijskih i
eksperimentalnih rezultata, za proizvodnju aluminatnog cementa mogua je upotreba kaolina,
crvenog mulja i nekih drugih materijala kao sirovine. Meutim, mali sadraj oksida aluminijuma,
povean sadraj SiO2 i drugih oksida u tim materijalima zadaju znaajne tehnoloke probleme u
pogledu finalnog kvaliteta cementa.
57
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Analitikim putem je odreena hemijska analiza uzorka boksita BEM-1, BEM-2, CA-1.
Rezultati hemijske analize uzoraka prikazani su u tabelama od 1-2.
Tabela 1. Hemijska analiza uzorka boksita BEM-1 i BEM-2
Komponenta
Al2O3
SiO2
MSi
Fe2O3
TiO2
CaO
g.
Ukup.
BEM-1
51.36
5.87
8.75
27.92
2.47
0.25
11.58
99.45
BEM-2
55.42
6.34
8.14
23.56
2.60
0.11
11.56
99.59
Tabela 2. Hemijska analiza uzorka krenjaka CA-1

Komponenta
(mas. %)
Al2O3
SiO2
Fe2O3
MgO
CaO
g.
<0.005
0.21
<0.005
0.50
54.95
43.38
Nerastv.ost.
0.62
Rezultati x-ray difrakcione analize uzorka boksita BEM-1, BEM-2 i uzorka krenjaka prikazani su
na slikama od 3-5.
Difraktogram uzorka boksit Milici kontrolni uzorak - deponija 04.04.2006.
Counts
B551
B- bemit
K- kaolinit
He- hematit
At- anatas
Rt- rutil
Ca- kalcit
900
B
He
400
He
BB
He
He
B
He
K
At
100
K
Ca
Rt
0
10
20
30
40
50
Position [2Theta]
Slika 3. Difraktogram uzorka boksita BEM-1
58
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Difraktogram uzorka boksit Srebrenica
Counts
B2126
B
B- bemit
He- hematit
K- kaolinit
At- anatas
B
B
400
B
He
He
K
K
He
100
He He
At
He
At
0
10
20
30
40
50
Position [2Theta]
Slika 4. Difraktogram uzorka boksita BEM-2
Difraktrogram uzorka krecnjaka
Counts
B2129
Ca
3600
Ca- kalcit
1600
Ca
400
Ca
Ca Ca
Ca
Ca
Ca
Ca
Ca
Ca
Ca
0
10
20
30
40
50
Position [2Theta]
Slika 5. Difraktogram uzorka krenjaka CA-1
Rezultati termijske analize (TG, DTA, DTG) uzoraka boksita i krenjaka prikazni su na slikama od
6-8.
59
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Slika 6. DTA-TG-DTG snimak uzorka boksita BEM-1
Slika 7. DTA-TG-DTG snimak uzorka boksita BEM-1
Slika 8. DTA-TG-DTG snimak uzorka krenjaka CA-1

60
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Sa slike 3, na osnovu rezultata XRD analize zakljuuje se da je ispitivani uzorak boksita BEM-1
bemitnog tipa. Pored bemita, registrovane su sledee faze: hematit, kaolinit, anatas, rutil i kalcit.
Takoe, da se uoiti endotermni pik na DTA krivoj, sa temperaturnim maksimumom na 531.4 C,
koji je uzrokovan dehidratacijom bemita i kaolinita, slika 6. Na slici 4., je takoe identifikovan
boksit bemitnog tipa. Pored bemita, registrovane su sledee faze: hematit, kaolinit i anatas.
Endotermni pik na DTA krivoj, sa temperaturnim maksimumom na 542.4C prouzrokovan je
takoe, dehidratacijom bemita i kaolinita, slika 7. Na slici 5, XRD analiza potvruje prisustvo
krenjaka-CaCO3 dok je prisustvo drugih mineralnih formi gotovo nevidljivo zbog intenziteta
osnovne forme, te se prvenstveno moramo osloniti na kvantitativnu hemijsku analizu uzorka
krenjaka CA-1. Na DTA krivoj ispitivanog uzorka uoava se endoterman pik sa temperaturnim
maksimumom na 905.6 C koji je prouzrokaovan disocijacijom CaCO3 i izdvajanjem CO2. Gubitak
mase u toku termikog tretmana uzorka iznosi 42.58 %. Prema ovoj vrijednosti gubitka mase, a
obzirom da se ne odvija nikakva druga reakcija koja bi dovela do smanjenja mase, u uzorku bi
moglo biti oko 54.19 % CaO, odnosno 96.77 % CaCO3, to priblio i odgovara analitikim
rezultatima hemijske kvantitativne analize.
5. ZAKLJUAK
Prema iskustvu iz prakse i veini literaturnih navoda, za proizvodnju aluminatnog cementa
koeficijent kvaliteta boksita-MSi (Al2O3/SiO2) treba biti oko 7, sadraj Al2O3 min. 53%, sadraj
SiO2 max. 7% i Fe2O3 25%. Od krenjaka se zahtijeva visoka hemijska istoa (sadraj CaCO3
preko 95%). Osim toga, za krenjak, koji se primenjuje za proizvodnju aluminatnog cementa, ne
postavljaju se nikakvi posebni zahtjevi, osim ogranienja sadraja SiO2 do 1,5% i MgO do 2%. Na
osnovu rezultata analize osnovnih sirovina, moemo zakljuiti da bi proizvodnja aluminatnog
cementa u Republici Srpskoj, u kojoj se nalaze osnovni sirovinski resursi boksit i krenjak, bila
mogua. Svaka eventualna investicija u ovom pogledu zahijevala bi dodatna istraivanja na bazi
studija izvodljivosti u kojoj je potrebno obraditi pitanja vezana za trite, energiju, transport i druge
aspekte investicionih ulaganja [5,6].
LITERATURA
[1] R.Vraar, .ivkovi, Ekstraktivna metalurgija aluminjuma, Nauna knjiga, Beograd 1993.
[2] M. Perusic, V. Micic, Z. Obrenovic, . Zivkovic, Analysis of Crystallization Process Kinetic-Al2O3, 39th
International October Conference, Sokobanja, 2007.
[3] R. Rebi, Magistarski rad, Tehnoloki fakultet, Zvornik, 2005.
[4] M. ODriscoll, Alumina Cement, Industrial Minerals, (2000)35.
[5] H.G. van Oss, A.C. Padovani, Journal of Industrial Ecology, 7, 1(2003)93.
[6] M.Ataei, The Journal of South African Instititute of Mining and Metallurgy,105(2005)507.
61
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
62
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 553.492.1:665.663
Nauni rad
AKTIVACIJA DOMAIH BOKSITA I NJIHOVA PRIMJENA ZA

RAFINACIJU MINERALNIH BAZNIH ULJA
ACTIVATION OF DOMESTIC ALUMINA AND TESTING OF
POSSIBILITIES FOR APPLICATION IN SOME MINERAL BASE OILS
RAFINATION
Z. R. Petrovi1, P. T. Dugi2, V. M. Aleksi1, Lj.C. Vasiljevi3, T.T. Boti4
1
Tehnoloki fakultet Zvornik, Univerzitet u Istonom Sarajevu, RS, BiH

2
Rafinerija ulja Modria, RS, BiH
3
Fabrika glinice Bira Zvornik, 4Tehnoloki fakultet Univerziteta u Banjoj Luci, RS, BiH
Izvod
Mineralna bazna ulja dobivaju se iz uljnih frakcija nafte koje kljuaju iznad 350C, i sadre
razliite vrste ugljovodonika i hetero jedinjenja. Odstranjivanje nepoeljnih jedinjenja iz
mineralnih baznih ulja u domaim rafinerijama vri se rafinacijom uvoznim komercijalnim
glinama. U cilju njihove eventualne zamjene provode se ispitivanja razliitih vrsta domaih
adsorbenata. U ovom radu uzorci prirodnog boksita iz okoline ipova su prethodno aktivirani
sumpornom kiselinom, a zatim koriteni za rafinaciju naftenskog i hidrokrekovanog baznog ulja u
laboratorijskim uslovima. Nastale promjene na mineralnim baznim uljima praene su
odgovarajuim standardizovanim metodama. Rezultati ispitivanja su pokazala da se rafinacijom
datih mineralnih ulja aktiviranim boksitima postiu prilino dobri rezultati i zbog toga treba
nastaviti sa daljnjim istraivanjima u cilju njihove komercijalne primjene u poluindustrijskim i
industrijskim uslovima.
Kljune rijei: boksit, mineralno ulje.
Abstract
Mineral base oils are extracted from oil fractions of naphta that has boiling point of over
350 C, and contain different kinds of carbohydrates and hetero-compunds. Removal of unwanted
compunds from mineral base oils in domestic rafineries is made by rafination of imported
commercial clays. For ther eventual replacement there has been conducted a testing of various
domestic adsorbens. In this paper, examples of natural alumina from the vicinity of Sipovo are
previously activated with sulphuric acid, and then used for rafination of naphtenic and
hydrocracked base oil in laboratory conditions. Emerged changes on mineral base oils are
followed by corresponding standardised methods. Results of testing showed that, by refining the
given base oils with activated alumina, one can achieve good results and therefore further
explorations shoud be continued, because of their commercial application in semi-industry and
industry conditions.
Key words: bauxite, mineral oil.
63
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
1. UVOD
Mineralna bazna ulja dobijaju se iz uljnih frakcija nafti, koje sadre razliite vrste
ugljovodonika i heterojedinjenja. Pored jedinjenja koja su poeljna i korisna, u njihovoj strukturi se
nalaze i veliki broj jedinjenja, koja negativno utiu na fiziko-hemijske osobine baznih ulja, kao i
eksploatacione osobine gotovih maziva i na ivotnu okolinu. Razliite polikondenzovane strukture
aromatskih jedinjenja uglavnom su nepoeljne u baznim uljima, a neke poliaromatske strukture
pokazuju kancerogeno djelovanje. Dananja bazna ulja mogu da sadre najvie do 1% policiklikih
aromatskih jedinjenja, ali i ove vrijednosti imaju trend kontinuiranog smanjivanja. Hidrokrekovana
bazna ulja, u odnosu na klasina mineralna ulja odlikuju se niim sadrajem ukupnih i policiklinih
aromatskih ugljovodonika, niim sadrajem sumpornih i azotnih jedinjenja i smanjenom
isparljivou, te boljim primjenskim osobinama. Nedostatak ovih baznih ulja je mala UV stabilnost.
Naftenska bazna ulja sadre vee koliine naftenskih ugljovodonika, poeljnijih u mono i
biciklinom, nego u polikondenovanom obliku. Posjeduju veu gustinu, veu isparljivost, manju
mo rastvaranja, dobru stabilnost boje i oksidacionu stabilnost. Vanu ulogu u postizanju
zahtijevanog tehnikog kvaliteta baznog ulja, kao i u zatiti ivotne okoline imaju procesi dorade
baznih ulja. Ovi procesi izvode se kontaktnim ili perkolacionim postupkom, primjenom razliitih
vrsta prirodnih i sintetskih adsorbenata [1]. Efikasnost adsorbenata zavisi od vie faktora, kao to
su: specifina povrina, oblik i veliina pora, temperatura, koliina adsorbenta, kao i od strukture
adsorbovanih supstanci [2]. Prirodni adsorbenti imaju malu adsorpcionu mo, koja se moe
poveati primjenom razliitih postupaka aktivacije, kao to su: mehanika, termika, hemijska
(kiselinska ili alkalna) metoda pilarenja [3,4,5,6]. Domaa rafinerija u proizvodnji hidrokrekovanih
baznih ulja koristi uvozne gline, a istovremeno Bosna i Hercegovina raspolae sa relativno znatnim
koliinama mineralnih sirovina (boksita i bentonita), koje bi mogle posluiti kao alternativa
komercijalnim uvoznim adsorbentima. Iz tih razloga provode se kontinuirana ispitivanja razliitih
prirodnih i sintetskih adsorbenata koji bi mogli posluiti kao zamjena za uvozne aktivne gline [7,8].
U ovom radu prezentuje se dio rezultata dobijenih istraivanjem mogunosti primjene domaih
prirodnih boksita iz okoline ipova za rafinaciju hidrokrekovanih i naftenskih baznih ulja u
laboratorijskim uslovima. Efikasnost adsorbenata ocjenjivana je na osnovu indeksa adsorpcije, tj.
stepena smanjenja koliine aromatski vezanog ugljenika u polaznim mineralnim baznim uljima.
Promjena strukture ispitivanih ulja utie i na fiziko-hemijske karakteristike istih.
Uzorci prirodnih boksita prije upotrebe za rafinaciju su prethodno
aktivirani sumpornom
kiselinom pri odreenim parametrima. Za karakterizaciju polaznih uzoraka boksita, kao i

aktiviranih boksita koritene su uobiajene metode kojima se odreuje njihov kvalitet: XRD
metoda, termijske metode (DTA, DTG i TG), BET metoda, metode za odreivanje hemijskog
sastava i metoda za odreivanje raspodjele estica. Promjene nastale rafinacijom uzoraka
64
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
hidrokrekovanog i naftenskog baznog ulja praene su metodom IC spektroskopije, kao i

standardnim metodama odreivanja nekih fiziko-hemijskih karakteristika baznih ulja. Na osnovu
analize dobijenih rezultata istraivanja o promjenama strukturnog sastava polaznih baznih ulja sa
aspekta sadraja aromatskih ugljovodonika i ispitivanih fiziko-hemijskih karakteristika, doi e se
do zakljuka o potrebi daljnjih istraivanja mogunosti primjene koritenih uzoraka boksita za
rafinaciju baznih ulja u poluindustrijskim i industrijskim uslovima.
Za izvoenje eksperimentalnog dijela rada koriteni su uzorci mineralnih baznih ulja
(hidrokrekovano bazno ulje HC4 i naftensko bazno ulje BT130). Naftensko bazno ulje BT130 u
svojoj strukturi sadri dosta veu koliinu aromatski vezanog ugljenika u odnosu na
hidrokrekovano bazno ulje HC4. Polaznim i rafinisanim uzorcima mineralnih baznih ulja odreene
su neke fiziko-hemijske karakteristike i raspodjela atoma ugljenika (strukturni sastav) u
laboratorijama Rafinerije ulja Modria, a rezultati su dati u tabelama 1. i 2.
Tabela 1. Neke fiziko-hemijske karakteristike hidrokrekovanog baznog ulja HC4 (HC)
IR
Ispitivana karakteristika
Viskoznost, 40
Viskoznost, 100
Indeks viskoznosti
Indeks refrakcije
Anilinska taka
Gustina, 15
Boja
cA
cP
cN
Jedinice
mm2/s
mm2/s
C
kg/m3
% m/m
Metoda ispitivanja
BAS ISO 3104
BAS ISO 3104
BAS ISO 2909
ISO 5661
ISO7888
BAS ISO 3675
ISO 7887
IEC 590
Vrijednosti
16,42
3,8
123
1,4610
116
832,8
5,5
3,16
79,20
17,64
Tabela 2. Neke fiziko-hemijske karakteristike naftenskog baznog ulja BT 130 (N)
IR
Ispitivana karakteristika
Viskoznost, 40
Viskoznost, 100
Indeks viskoznosti
Indeks refrakcije
Anilinska taka
Gustina, 15
Boja
cA
cP
cN
Jedinice
mm2/s
mm2/s
C
kg/m3
% m/m
Metoda ispitivanja
BAS ISO 3104
BAS ISO 3104
BAS ISO 2909
ISO 5661
ISO7888
BAS ISO 3675
ISO 7887
IEC 590
Vrijednosti
123,42
9,66
26
92
917.8
L5.5
16,98
53,13
29,89
Za rafinaciju mineralnih baznih ulja koriteni su uzorci prirodnog boksita sa dva nalazita iz
okoline ipova. U cilju poboljanja adsorpcionih karakteristika prirodnih boksita vrena je njihova
aktivacija
razblaenom sumpornom kiselinom u laboratorijskim uslovima pri zadanim
parametrima:
65
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
1. 20 % -tna sumporna kiselina.

2. Odnos boksit : kiselina = 1 : 5.
3. Temperatura: 100C-105C.
4. Vrijeme kontakta uz intenzivno mijeanje: 3 asa.
Uzorci boksita su prije aktivacije samljeveni i areni na temperaturi od 450C. Po zavrenoj
aktivaciji izvreno je filtriranje pod vakuumom i neutralizacija aktiviranih boksita do vrijednosti
pH=4,5-5. Karakterizacija prirodnih i kiselinski aktiviranih boksita vrena je u laboratorijama
Fabrike glinice Bira Zvornik, korienjem hemijskih i termijskih metoda analize, kao i XRD
metode. Specifina povrina polaznih uzoraka i aktiviranih uzoraka boksita vrena je pomou BET
metode na aparatu tipa FLOWSORB II 2300, a podaci su dati u tabeli 3.
Tabela 3. Specifine povrine polaznih i aktiviranih uzoraka boksita
Specifina povrina, m2/g
Prirodni uzorci boksita
Aktivirani uzorci boksita
BI
26,66
A
61,18
BII
36,86
B
55,86
Iako je specifina povrina uzorka prirodnog boksita BII vea od specifine povrine uzorka
prirodnog boksita BI, aktivirani boksit A ima veu specifinu povrinu od aktiviranog boksita B.
Odreivanje veliine estica vreno je na analizatoru estica metodom MIKROSAIZER 201S,
iji su rezultati dati u tabelama 4-7.
Tabela 4. Poreenje veliine estica D (m) zadanim vrijednostima masenog udjela u polaznom i
aktiviranom boksitu
Polazni uzorak
boksita I
P, % m/m
Aktivirani
uzorak boksita A
P (mas.%)
1,77
2,67
4,36
8,13
13,9
22,3
35,3
57,6
89,3
300
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
3,07
7,79
15,9
26,0
37,3
49,5
60,6
71,4
85,4
300
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Tabela 5. Procentualni udio estica (P,%) koje odgovaraju zadanim vrednostima veliina estica u
polaznom i aktiviranom boksitu A
Polazni uzorak
boksita I
D (m)
Aktivirani
uzorak boksita A
D (m)
13,1
32,4
57,5
66,5
75,0
80,9
87,5
92,4
98,1
100
20
30
45
60
80
100
150
300
5,4
15,2
34,0
43,5
56,4
69,4
86,7
96,0
99,8
100
20
30
45
60
80
100
150
300
66
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Tabela 6. Poreenje veliine estica D (m) zadanim vrijednostima masenog udjela u polaznom i
aktiviranom uzorku boksita B
Polazni uzorak
boksita II
P, % m/m
Aktivirani
uzorak boksita B
P (mas.%)
1,90
3,03
4,90
7,71
11,4
17,0
25,1
40,8
74,8
300
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
2,97
7,31
14,5
23,5
33,9
45,1
56,6
67,6
81,5
300
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Tabela 7. Procentualni udio estica (P,%) koje odgovaraju zadanim vrijednostima veliina estica
u polaznom i aktiviranom uzorku boksita B
Polazni uzorak
boksita II
D (m)
Aktivirani
uzorak boksita B
D (m)
11,2
30,4
64,2
74,0
81,6
86,2
91,2
94,8
98,8
100
20
30
45
60
80
100
150
300
5,6
15,7
36,2
46,4
59,9
73,1
89,1
97,2
100
100
20
30
45
60
80
100
150
300
Hemijskim ispitivanjima polaznih i aktiviranih boksita utvren je sadraj slijedeih komponenata:

Al2O3, Fe2O3, SiO2, TiO2, CaO i gubitak arenjem. Koritene su slijedee eksperimentalne tehnike:
gravimetrija, volumetrija, potenciometrijska titracija, spektrofotometrija i atomska apsorpciona
spektrofotometrija, a rezultati su dati u tabelama 8-9.
Tabela 8. Hemijski sastav polaznih uzoraka prirodnih boksita
Komponenta
Al2O3
Fe2O3
SiO2
TiO2
CaO
G..
Uzorci prirodnih boksita

Boksit I, % m/m
Boksit II, % m/m
47,39
43,90
19,15
23,51
5,19
3,99
2,61
2,28
0,18
0,09
24,91
24,08
99,43
99,85
Tabela 9. Hemijski sastav aktiviranih uzoraka boksita

Komponenta
Al2O3
Fe2O3
SiO2
TiO2
CaO
G..
Uzorci aktiviranih boksita

Aktivirani boksit A,
Aktivirani boksit B,
% m/m
% m/m
40,80
43,11
21,46
23,54
9,58
6,21
4,63
4,07
0,009
0,018
23,04
22,79
99,519
99,738
67
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Moe se zakljuiti da su oba uzorka prirodnih boksita, sa dva nalazita iz okoline ipova, slinog
hemijskog sastava. Kiselinska aktivacija uzoraka boksita dovodi do promjene njihovog hemijskog
sastava, a podaci dati u tabeli 9. pokazuju da je ta promjena intenzivnija kod uzorka boksita I. U
cilju identifikacije prisutnih faza u polaznim i aktiviranim uzorcima boksita, izvrena je njihova
XRD analiza na difraktometru tipa PHILIPS PW 1729 u laboratoriji Fabrike glinice Bira
Zvornik. Primjenom XRD analize utvreno je da su oba uzorka boksita gipsitnog tipa i da su u
njima registrovane sledee faze: gibsit, bemit, kaolinit, getit, hematit, anatas i rutil. Na slikama 1. i
2. prikazani su rendgenogrami uzoraka prirodnih i aktiviranih boksita.
Difraktogram uzorka Boksit 2

Counts
Difraktogram uzorka Boksit 1
Counts
B556
B555 Boksit 1
G- gibsit
B-bemit
He- hematit
Get- getit
K- kaolinit
At-anatas
Rt-rutil
4.77
900
G- gibsit
B- bemit
He- hematit
Get- getit
At-anatas
Rt- rutil
K-kaolinit
900
400
Get
At G
B
100
He
2.65
G
K
He
He,Get
G
G G
Get
G
He
B
100
20
30
40
G
G G
G
G
He
G
G
G G
He
GG
He
Rt G
0
10
At He
Rt G
G,At
G
G,At
G,Get
He,Get
He
At
G,Get
400
At
50
10
Position [2Theta]
20
30
40
50
Position [2Theta]
Slika 1. Rendgenogram prirodnih uzoraka boksita I i II
Counts
Aktivirani boksit 1 J:P
Aktivirani boksit 2
Counts
B2140
B2147
400
Rt
He
G,B
G
G,Get
Get
He
G
G,B
100
Get
G,B
He
He,Rt
G,Get
G,At
Get
He
He
100
He
At
G,Get
Get
He,Get
G,At
At
G
G
B
Get
He,Get
G,Get
G-Gibsit
B-Bemit
At-Anatas
Rt-Rutil
He-Hematit
Get-Getit
K-Kaolinit
400
G,At
Rt
G,Get
G-Gibsit
B-Bemit
K-Kaolinit
He-Hematit
Get-Getit
At-Anatas
Rt-Rutil
G
B
He
He
G,Rt
G
At
B
At
G,B G
At
0
10
20
30
40
50
Position [2Theta]
10
20
30
40
50
Position [2Theta]
Slika 2. Rendgenogram aktiviranih uzoraka boksita A i B

Termijska metoda polaznih i aktiviranih uzoraka boksita vrena je na aparatu tipa
DERIPHATOGRAPH maarske firme MOM. Primjenom termijskih metoda (DTA, DTG i TG)
izvrena je kvalitativna analiza navedenih uzoraka boksita kojom je potvreno prisustvo gibsita,
getita, bemita i kaolinita, a zbog preklapanja pikova dehidratacije gibsita i getita nije bilo mogue
odrediti kvantitativnu analizu istih. Na osnovu uraenih analiza aktiviranih uzoraka boksita moe se
zakljuiti da aktivirani boksit A ima bolje adsorpcione karakteristike i da bi rafinacija uzoraka
68
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
baznih ulja istim trebala dati bolji rezultat u otklanjanju nepoeljnih aromatskih jedinjenja.
Rafinacija uzoraka hidrokrekovanog i naftenskog baznog ulja aktiviranim boksitima u
laboratorijskim uslovima vrena je prema uobiajenoj proceduri i pri zadanim parametrima: vrijeme
kontakta: 20 minuta; koliina adsorbenta: 1, 3, 5, 7, 10 % m/m; vrsta mjealice: mehanika.
Odreivanje strukturno-grupnog sastava polaznih i rafinisanih uzoraka baznih ulja vreno je
standardnom metodom IEC 590, koja je u korelaciji sa Brandes-ovom metodom, a snimanja su
obavljena na spektrofotometru PERKIN ELMER 1800 FTIR. U tabeli 10. prikazan je strukturni
sastav rafinisanih uzoraka baznih ulja, iz kojih se moe vidjeti da je dolo do odreene promjene u
raspodjeli ugljenika u naftenskim, parafinskim i aromatskim strukturama. Stepen promjena zavisi
od koliine i vrste koritenog adsorbenta. S obzirom da je cilj rafinacije adsorbentima u najveem
dijelu uklanjanje ili smanjivanje sadraja aromatski vezanog ugljenika, potrebno je analizirati uticaj
aktiviranih adsorbenata na isti u oba uzorka mineralnih ulja. Analiza rezultata je pokazala da
aktivirani boksit A dovodi do veeg smanjenja aromata u mineralnim baznim uljima, a stepen tog
smanjenja je vei kod uzorka naftenskog baznog ulja N.
Tabela 10. Strukturni sastav baznog ulja HC nakon rafinacije aktiviranim boksitima
Koliina
adsorbenta A
i B, % m/m
0
1
3
5
7
10
Strukturni sastav uzorka baznog ulja HC nakon rafinacije aktiviranim

boksitima A i B
cA, % m/m
cP, % m/m
cN, % m/m
A
3,16
2,77
2,96
2,67
2,96
2,77
3,16
3,06
2,87
2,87
3,06
3,06
79,20
78,01
77,68
78,21
77,42
77,68
79,20
80,19
76,89
78,15
75,77
78,01
17,64
19,22
19,36
19,12
19,62
19,55
17,64
16,75
21,24
18,99
21,17
18,93
Tabela 11. Strukturni sastav naftenskog baznog ulja N nakon rafinacije aktivirsnim boksitima
Koliina
adsorbenta A
i B, % m/m
0
1
3
5
7
10
Strukturni sastav uzorka baznog ulja N nakon rafinacije aktiviranim

boksitima A i B
cA, % m/m
cP, % m/m
cN, % m/m
A
16,98
14,33
13,94
13,55
14,43
13,80
16,98
13,94
14,33
14,23
14,30
14,48
53,13
48,45
47,79
46,80
48,05
47,90
53,13
47,26
48,12
47,98
48,25
48,30
29,89
37,22
38,27
39,85
37,52
38,30
29,89
38,80
37,55
37,79
37,45
37,22
Na slikama 3. i 4. su prikazani dijagrami koji pokazuju zavisnost koliine aromatski vezanog

ugljenika u uzorcima hidrokrekovanog i naftenskog baznog ulja od koliine i tipa koritenog
aktiviranog adsorbenta u procesu rafinacije istih. Sa dijagrama se moe vidjeti da je najnii sadraj
69
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
aromata u uzorcima hidrokrekovanog i naftenskog baznog ulja rafinisanih aktiviranim boksitom A

u koliini od 5 % m/m (HC5A, N5A).
Slika 3. Sadraj aromata u rafinisanim uzorcima hidrokrekovanog baznog ulja HC
Slika 4. Sadraj aromata u rafinisanim uzorcima naftenskog baznog ulja N

Struktura i sadraj pojedinih tipova ugljovodonika u baznom ulju odreuju njegove fizikohemijske karakteristike. Promjena strukture baznih ulja, a posebno koliine aromata nakon
rafinacije dovodi i do promjena fiziko-hemijske karakteristika uzoraka baznih ulja (viskoznosti,
indeksa viskoznosti, gustine, indeksa refrakcije i boje, a rezultati su dati u tabelama 12-15.
Tabela 12. Neke karakteristike baznog ulja HC1 rafinisanog sa aktiviranim boksitom A
Ispitivana
karakteristika
Viskoznost , 40
Viskoznost, 100
Indeks viskoznosti
Indeks refrakcije
Gustina, 15
Boja
HC
16,42
3,80
123
1,4610
832,8
L5,5
Oznake polaznog baznog ulja i rafinisanih uzoraka

HC1A
HC3A
HC5A
HC7A
16,45
16,38
16,41
16,19
3,82
3,75
3,78
3,77
125
118
121
124
1,4608
1,4609
1,4610
1,4610
832,4
832,7
833,7
832,6
1,0
L1,0
L1,0
L1,0
HC10A
16,28
3,77
122
1,4610
831,9
0,5
70
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Tabela 13. Neke karakteristike baznog ulja HC rafinisanog sa aktiviranim boksitom B

Ispitivana
karakteristika
Viskoznost , 40
Viskoznost, 100
Indeks viskoznosti
Indeks refrakcije
Gustina, 15
Boja

HC
16,42
3,80
123
1,4610
832,8
L5,5
HC1B
16,50
3,78
120
1,4599
833,1
L1,5
HC3B
16,44
3,77
120
1,4591
831,5
L1,5
HC5B
16,42
3,75
118
1,4590
831,2
1,0
HC7B
16,34
3,79
124
1,4590
832,8
1,0
HC10B
16,31
3,79
124
1,4583
832,0
0,5
Tabela 14. Neke karakteristike baznog ulja N rafinisanog sa aktiviranim boksitom A

Ispitivana
karakteristika
Viskoznost , 40
Viskoznost, 100
Indeks viskoznosti
Indeks refrakcije
Gustina, 15
Boja
N
123,42
9,66
26
1,5029
917,8
L5,5

N1A
N3A
N5A
N7A
122,93
124,44
123,93
123,39
9,66
9,70
9,65
9,60
27
26
25
24
1,5026
1,5027
1,5029
1,5029
914,2
917,1
916,3
917,1
2,5
L2,5
L2,5
2,0
N10A
123,52
9,60
26
1,5029
916,8
2,0
Tabela 15. Neke karakteristike baznog ulja N rafinisanog sa aktiviranim boksitom B

Ispitivana
karakteristika
Viskoznost, 40
Viskoznost, 100
Indeks viskoznosti
Indeks refrakcije
Gustina, 15
Boja

N
123,42
9,66
26
1,5029
917,8
L5,5
N1,1B
124,46
9,73
26
1,5020
905,9
3,5
N1,3B
123,42
9,67
26
1,5022
906,1
3,5
N1,5B
123,78
9,66
25
1,5021
906,8
L3,5
N1,7B
123,9
9,70
26
1,5021
907,2
L3,5
N1,10B
122,8
9,67
27
1,5020
906,9
3,0
4. ZAKLJUAK
Na osnovu teoretskih saznanja i analize dobijenih rezultata moe se zakljuiti slijedee:
Oba uzorka prirodnih boksita iz okoline ipova su slinog hemijskog sastava, s tim to uzorak
boksita I sa lokaliteta Jasenovi Potoci ima veu specifinu povrinu od uzorka boksita II sa
lokaliteta Pecka.
Aktivacija prirodnih boksita razblaenom sumpornom kiselinom u laboratorijskim uslovima
dovodi do poveanja njihove aktivne specifine povrine, a aktivirani uzorak boksita A ima
veu spoljnu povrinu, a time i veu adsorcpionu sposobnost.
Primjena aktiviranih uzoraka boksita A i B za rafinaciju mineralnih baznih ulja HC i N dovodi
do promjene raspodjele atoma ugljenika (strukturnog sastava), a intenzitet promjene zavisi od
koliine i vrste aktiviranog boksita.
71
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Koriteni aktivirani boksiti dovode do znatnog smanjenja aromata u uzorcima baznih ulja HC i
N, a to smanjenje je vee kod baznog ulja N.

Adsorpciona efikasnost (stepen smanjenja koliine aromata) aktiviranog boksita A je vea od
adsorpcione efikasnosti aktiviranog boksita B.
Najvei efekat u odstranjivanju aromata postignut iz baznih ulja HC i N, postignut je
korienjem aktiviranog boksita A u koliini od 5 % m/m (HC5A , N5A).
Rafinacija uzoraka baznih ulja HC i N aktiviranim boksitima dovodi do promjena ispitivanih
fiziko-hemijskih karakteristika, koje su posljedica promjene strukturnog sastava istih.
Prema dostupnim literaturnim podacima adsorpciona efikasnost aktiviranih boksita i uvoznih
komercijalnih glina je slina.
Istraivanja vezana za efikasnost ovih adsorbenata se nastavljaju u cilju identifikacije tipa i
koliine uklonjenih aromatskih ugljovodonika, posebno PCA iz hidrokrekovanog i naftenskog
baznog ulja, kao i mogunosti primjene za rafinaciju drugih mineralnih ulja.
Istraeni i ustanovljeni efekti rafinacionog djelovanja koritenih boksita upuuju na potrebu
nastavka ispitivanja njihove primjene za rafinaciju baznih ulja u poluindustrijskim i
industrijskim uslovima.
U sluaju dobijanja povoljnih rezultata, boksiti iz okoline ipova, zamijenili bi komercijalne
uvozne aktivne gline, a ispitivanja bi trebalo nastaviti sa boksitima iz drugih podruja BiH.
LITERATURA
[1] D.O.Goldberg, S.E.Krejn, Smazonie masla iz neftej vostonih mestorodenij, Himija, 1972,
Moskva, 135-156.
[2] R.T.Yang, ADSORBENTS Fundamentals and Applications, Yohn Wiley &Sons, Inc.
Publications,
New Yersey, 2003, pp.8-79.
[3] F.R.Valenzuela Dias, P.S.Santos, Quim.Nova, 24, 1 (2001), pp. 345-353.
[4] M.Sovilj, Dj. Karlovi, S.Sovilj, Kem. Ind. 29 , 6 (1990), 281-286.
[5] C.Kosanovic, B.Subotic, Kem.Ind. 56 (1971), 1-8.
[6] T. Stani, A.ivanovi, A. Dakovi, S.Milievi, A.Stojanovi, S.Matijaevi, Tehnika 59, 5
(2009), 7-12.
[7] Z. R. Petrovi, P.T.Dugi, VI Nauno/struni simposijum sa meunarodnim ueem Metalni i
[8] nemetalni materijali 27-28. april 2006, Zenica, Zbornik radova., 505-510.
[9] Z.R.Petrovi, P.T.Dugi, Z.B.Obrenovi, M..Petkovi, T.T.Boti, 45. Savjetovanje Srpskog
hemijskog drutva, 25-26. januar 2007, Novi Sad, Zbornik izvoda, 77, rad publikovan na CD.
72
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 620.193:665.6
Struni rad
METODOLOKI PRISTUP UTVRIVANJU I KVANTIFIKACIJI

KOROZIONIH OTEENjA ZATITNIH ELINIH CEVI U NAFTNOJ
INDUSTRIJI
METHODICAL APPROACH TO IDENTIFICATION AND
QUANTIFICATION OF CORROSION DAMAGES OF CORROSION THE
CASING STEEL TUBES IN PETROLEUM INDUSTRY
V.Aleksi
Institut za ispitivanje materijala IMS, Beograd, Srbija
Izvod
U radu je dat metodoloki pristup utvrivanju i kvantifikaciji intenziteta korozionih
oteenja zatitnih elinih cevi koje se koriste za zacevljenje buotina u naftnoj industriji, kao i
prikaz moguih oteenja i posledica izazvanih korozijom sa primerima iz prakse. Takoe,
razmotrena je i mogunost preduzimanja mera da se takve pojave preventivno spree.
Kljune rijei: koroziono oteenje, zatitna elina cev
Abstract
Methodological approach of identification and quantification of corrosion damages of the
steel tubes which use for casing the well in petroleum industry are presented in the paper. A
description and consequence of steel corrosion of casing steel tubes with examples from experience
were also analyzed. Initiate steps with the aim to prevent these phenomena are considered.
Key words: corrosion damage, casing steel tube
1. UVOD
Zatitne eline cevi za zacevljenje buotina u naftnoj industriji rade u korozionoj atmosferi u
sprezi visokih pritisaka i temperature. To je razlog zato su zatitne cevi veoma podlone
degradaciji materijala. Prema uestalosti nastajanja havarija, odnosno oteenja, a utvrivanjem
stanja, uzroci degradacija su zamor materijala, krti lom, korozija i erozija materijala. Takvim
pojavama prethode najee: greke u projektovanju i kostruisanju, greke u proizvodnji i montai,
nepredvieni uslovi eksploatacije i uslovi radne sredine. Sve greke, bilo da su ugraene ili nastale
pri eksploataciji, potrebno je ispitivanjem registrovati i kontrolisati u odreenom vremenskom
razdoblju, ime se dobija realan uvid u mogue napredovanje oteenja, a to direktno utie na
smanjenje broja havarija i na planiranje zastoja postrojenja, a samim tim i na znaajno snienje
ukupnih trokova.
73
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
2. KONSTRUKCIJA ZACEVLJENJA BUOTINA

Poslednjih nekoliko godina u svetu je razvijen odreeni sistem zacevljenja za buotine takvih
karakteristika koje su u funkciji maksimalne sigurnosti. To zahteva odgovarajui broj zatitnih
kolona. U svetu na leitima za dubine 3000 - 8000 m, bez obzira na dubinu ugrauju se najmanje
dve tehnike kolone, a za vee dubine kolone u kombinaciji prenika. Prva tehnika kolona je
gotovo uvek prenika 339,7mm (13 ") ili 406,4 mm (16"), a druga u veini sluajeva prenika
244,5mm (9 ") ili 273,0 mm (10 "). Za proizvodnu kolonu koriste se cevi prenika 193,7 mm (7
"), 177,8 mm (7"), 139,7 mm (5 "), 127,0 mm (5") ili kombinacije ovih cevi. Lajneri se
upotrebljavaju samo u sluajevima sloenih uslova kod buenja. Proizvodna kolona se izvodi
lajnerom samo u sluaju velike dubine, tj. teine kolone. Obino se donji deo kolone ugrauje kao
lajner, dok se gornji deo prikljuuje sistemom tieback. Za vee proizvodnje postoje i druge manje
uobiajene konstrukcije buotina, a kao ilustracija na sl.1 prikazano je zacevljenje i uloga
cementacija kod duboke istrano-proizvodne buotine.
Slika 1. Primer zacevljenja i uloga cementacije kod duboke istrano proizvodne buotine /1/
3. KARAKTERISTIKE KOROZIONE SREDINE U BUOTINI
74
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Da bi se pravilno i u potpunosti sagledao sloeni mehanizam korozivnog delovanja smee

proizvodnog fluida iz leita, treba uzeti u ubzir sve faktore koji utiu na razvoj i delovanje
korozije, uzrokovane prisustvom karbonata, vodonik-sulfida, hlorida i ive u vodenoj sredini.
Uticaj ugljen-dioksida na pojavu i razvoj korozije
Topljivost ugljen-dioksida u vodi poveava visoki parcijalni pritisak. Pri tome se stvara
karbonatna kiselina, koja u reakciji sa elezom stvara elezo karbonat. Iskustveno se uzima da iznad
parcijalnog pritiska od 0,2 MPa, karbonatna kiselina postaje korozivna. Najei oblici korozivnog
oteenja usled delovanja CO2 na metal su takasta korozija (pitting) i opta korozija praena
gubitkom metala.
Opta i lokalna (takasta) korozija
Ovo je elektrohemijska korozija, iji se proizvod, elezo-sulfid, taloi na povrini metala u
obliku crnog taloga i postaje katoda u odnosu na nekorodirani materijal, koji je kao anoda izloen
koroziji. Korozija nastupa kada je parcijalni pritisak vodonik-sulfida vei od 1,0 kPa. Takasta
korozija nastaje na vrlo malom delu povrine materijala. Uprkos neznatnom gubiku materijala,
moe predstavljati znaajnu opasnost zbog velike dubine prodiranja.
Naponska korozija
Prsline usled naponske korozije (Stress Corrosion Cracking, SCC, ili Sulfide Stress Cracking,
SSC), javljaju se na odreenim materijalima zbog istovremenog hemijskog delovanja sulfidne
sredine i mehanikog naprezanja. Ova vrsta oteenja posredno je prouzrokovana prodiranjem
atomarnog vodonika u strukturu legure, rekombinacijom atomarnog u molekularni vodonik, to
dovodi do pucanja metala kod relativno niskih naprezanja, a pojava je poznata pod nazivom
vodonina krtosti (Hydrogen Embrittlement, HE). Vodoninoj krtosti ne podleu ugljenini i
niskolegirani elici, osim ako im tvrdoa prelazi 22 HRc. vri materijali znatno su neotporniji na
ovaj tip korozije. NACE-standardi daju granicu od 0,34 kPa parcijalnog pritiska za sluaj naponske
korozije i razaranja metala vodonikom. Ove dve vrste korozije isti standard tretira jedinstveno, kao
Sulfide Stress Corrosion Cracking , SSCC /2, 3/.
Korozija usled prisustva hlorida

Ovaj korozioni proces odnosi se na delovanje slanih (vodenih) rastvora, naroito pri
povienim temperaturama. U tu grupu pojava spada interkristalna korozija pod naponom usled
delovanja hlorida (Chloride Stress Corrosion Cracking, CSCC). Oteenje, prouzrokovano
prisutnou hlorida Cl iz slanih i kiselih rastvora (pH<4), posebno je izraeno na materijalima
izloenim temperaturama veim od 338 K (64.85 C). Sr ovog elektrohemijskog procesa je anodno
otapanje zbog razlike potencijala. Interkristalna korozija se odvija i bez naprezanja, ali je uslovljena
prisustvom hlorida. To oteenje se pojavljuje na nizu materijala, od niskolegiranih do
visokolegiranih elika. Suprotno koroziji pod naprezanjem usled sulfida (CC), korozija usled
hlorida (CCC ) ne ukljuuje pojavu vodonikove krtosti.
75
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Korozija usled prisustva ive

Prisustvo tene ive izaziva smanjenje vrstoe i pucanje metala, ak i uz vrlo slabo
naprezanje. Mehanizam ovog tipa korozije malo je poznat, ali ne zavisi direktno o postojanju
vodene faze.
Visokolegirani elici su prilino otporni na lom usled delovanja ive, dok je dokazana lomljivost
obinih i niskolegiranih elika.
4. KARAKTERISTIKE MATERIJALA CEVI ZA ZACEVLJENJE BUOTINA
Za izradu zacevljenja buotine (kolone) koriste se cevi odgovarajueg prenika i debljine zida
takvog kvaliteta koji u najveoj meri moe da odgovori sloenim uslovima delovanja korozije,
visoke temperature i pritisaka u buotini. Cevi se meusobno spajaju spojnicama. U zadnjih deset
godina zbog naraslih potreba znatno se proirio izbor materijala za zacevljenje i opremanje vrlo
dubokih buotina za rad u ekstremno korozionoj sredini. Za nae prilike interesantni su materijali
prema standardima API/5CT ije su karakteristike prikazane u tabelama 1 i 2. Ugljenini i
niskolegirani elici su po pravilu podloni optoj i takastoj koroziji, pa se obino ne preporuuju
za upotrebu u struji gasa koji sadri vee koliine ugljen dioksida i hlorida uz prisustvo vode.
Njihova upotreba u takvim uslovima zahteva inhibiranje. Legirani elici upotrebljavani su vrlo
estu za ulazne cevi i erupcione ureaje (osim nekih delova u erupcionom ureaju). Mnogo su
ispitivani i oko njihove otpornosti postoje mnoge protivrenosti.
U praksi i u laboratorijskim uslovima donekle je definisana njihova podobnost za upotrebu u
buotinama sa sadrajem sumporvodonika, ugljendioksida i hlorida. Granica za upotrebu u
uslovima pojave ugljendioksida je oko 30x105 Pa parcijalnog pritiska i temperature 120 C. Iznad
ovih granica, a naroito iznad 50x105 Pa parcijalnog pritiska otpornost na koroziju opada. Granina
vrstoa ovih materijala je 55,2 daN/mm2.
Iznad ove vrstoe ne moe se postii tvrdoa 22 HRc koja je uslov za upotrebu u uslovima
pojave sumporvodonika prema preporuci NACE standarda. Visoko legirani elici austenitne
strukture odgovaraju za rad u uslovima s visokim sadrajem sumporvodonika (H2S). Zbog visokog
sadraja hroma odgovaraju i za rad u uslovima s visokim sadrajem ugljen dioksida. Ne odgovaraju
za rad kada se u zemnom gasu pojavljuje vei sadraj hlorida jer austenitna struktura nije otporna
na hloride.
76
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Tabela 1. Hemijske karakteristike elika za izradu cevi za zacevljenje prema standardima API/5CT
Grupa
1
1
Kvalitet
2
H40
J55
K55
N80
N80
M65
L80
L80
L80
C90
C90
C95
T95
T95
P110
Q125
Q125
Q125
Q125
3
4
Tip
3
1
Q
1
9Cr
13Cr
1
2
1
2
e
1
2
3
4
Min
4
0,15
-
Mn
max
5
0,43
0,15
0,22
0,35
0,50
0,45
0,35
0,50
0,35
0,35
0,50
0,50
min
6
0,30
0,25
-
Mo
max
7
1,90
0,60
1,00
1,00
1,90
1,90
1,20
1,90
1,00
1,00
1,90
1,90
min
8
0,90
0,25
0,25
-
max
9
1,10
0,75
NL
0,85
0,75
NL
NL
NL
Cr
min
10
8,00
12,0
0,40
-
max
11
10,0
14,0
1,20
NL
1,50
1,20
NL
NL
NL
Ni
Cu
Si
max
12
max
13
0,35
0,25
0,25
-
max
14
0,030
0,030
0,030
0,030
0,030
0,030
0,030
0,020
0,020
0,020
0,030
0,030
0,020
0,030
0,030
0,020
0,020
0,030
0,030
max
15
0,030
0,030
0,030
0,030
0,030
0,030
0,030
0,010
0,010
0,010
0,010
0,030
0,010
0,010
0,030
0,010
0,020
0,010
0,020
Max
16
0,25
0,50
0,50
0,99
0,99
0,99
0,99
0,99
0,99
0,99
0,99
0,45
1,00
1,00
0,45
-
Tabela 2. Mehanike karakteristike elika za izradu cevi za zacevljenje prema standardima

API/5CT
Grupa
1
1
3
4
Kvalitet
2
H40
J55
K55
N80
N80
M65
L80
L80
L80
C90
C90
C90
C90
C95
T95
T95
T95
T95
P110
Q125
Q125
Q125
Tip
3
1
Q
1
9Cr
13Cr
1i2
1i2
1i2
1i2
1i2
1i2
1i2
1i2
AII
AII
AII
Ukupno
izduenje %
Granica elastinosti
min
4
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,5
0,6
0,65
0,65
0,65
5
276
379
379
552
552
448
552
552
552
621
621
621
621
655
655
655
655
655
758
862
862
862
max
6
552
552
552
758
758
586
655
655
655
724
724
724
724
758
758
758
758
758
965
1034
1034
1034
Zatezna
vrstoa
MPa
7
414
517
655
689
689
586
655
655
655
689
689
689
689
724
724
724
724
724
862
931
931
931
Tvrdoa
HBW/HB
HRC
S
8
9
22
235
23
241
23
241
23
241
25,4
255
25,4
255
25,4
255
25,4
255
25,4
255
25,4
255
25,4
255
25,4
255
-
Odreana debljina zida

Mm
10
<12,70
12,71do19,04
19,05do25,39
>25,40
<12,70
12,71do19,04
19,05do25,39
>25,40
<12,70
12,71do19,04
>19,05
Austenitna struktura podlona je interkristalnoj koroziji koju uzrokuju hloridi, pa moe doi
do iznenadnog loma, kao da se radi o delovanju sumporvodonika (Cloride Stress Corrosion CSC.)
Elastina vrstoa ovakvih elika relativno je mala. Njihova tvrdoa moe biti 22 HRc ili ispod te
vrednosti. Visokolegirani elici austenitno feritne strukture (,,duplex,,) se sastoje od priblino
jednakih delova austenita i ferita. Austenit je materijal koji je otporan na SSC (Sulfide Stress
Cracking) koroziju, ali je zato podloan koroziji kojas nastaje delovanjem hlorida. Iz tih razloga se
metalurki stvara i delimino feritna struktura koja je otporna na hloride (feritna struktura nije
77
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
otporna na H2S). Eksperimenti s ovim materijalom pokazali su da je on otporan do parcijalnog

pritiska H2S -0,1x105 Pa. Eksperimanti su raeni takoe do 70x105 Pa parcijalnog pritiska CO2
(opta korozija) i rezultati su bili dobri. vrstoa se postie hladnom metalurkom obradom. Pri
tome se dobija elastina vrstoa do 96,5 daN/mm2. Ovakav postupak nije predvien standardom
NACE MR-01-75 i njegovom poslednjom revizijom. Vrlo verovatno, da ga zbog hladne obrade
NACE standard ne priznaje, pa i proizvoai ograniavaju njegovu upotrebu za male parcijalne
pritiske H2S. Zahtev za upotrebu u uslovima prisutnosti sumporvodonika (H2S) u zemnom gasu je
stepen tvrdoe. Tvrdoa za ugljenine i legirane elike ne sme prelaziti 22-23 HRc. Niskolegirani
elici (Mo, Cr) smeju imati tvrdou do 26 HRc po standardu NACE. Austenitnim materijalima
stepen tvrdoe je takoe ogranien na 22 HRc. Glavni sastojak legure raznih materijala u kojima
elik nije glavni sastojak je Ni. Ostali glavni sastojci su Cr do oko 23%, pa zatim Mo do 18%. Co
se dodaje u razliitoj vrednosti gotovo svakoj leguri u zavisnosti od sadraja Ni; zajedniki sadraj
mora biti iznad 45 50%. Ovo je potrebno da bi se postigla otpornost protiv hlorida (naroito iznad
65 C). Sadraj Ni od 1 45% je podruje u kome hloridi razaraju ne elezne legure. Ispod 1% i
iznad 45% Ni, legure postaju otporne protiv hlorida. Sadraj Ni se penje ak do 60%, ali se postie
verovatno ista svrha ako je ukupni sadraj Ni i Co iznad 45%. Mo mora biti zastupljen u sadraju
legure s najmanje 10% da bi se izbegla opasnost takaste korozije. Visok sadraj Cr osigurava
leguru protiv opte korozije izazvane visokim sadrajem ugljendioksida i sumporvodonika. Svrha
ovih legura je da se postigne maksimalna otpornost na sve uslove korozije kao i velika elastina
vrestoa. To se uglavnom uspelo. Ove legure odolevaju najteim uslovima korozije, a poseduje
veliku elastinu vrstou. Meutim, ove legure mogu postati nakon dugog rada osetljive u
temperaturnom podruju iznad 190 C kod niske pH vrednosti, pa moe doi do loma. Ovo jo nije
tano razjanjeno pa se sada intenzivno rade laboratorijska ispitivanja. Prema NACE standardu ove
legure mogu imati tvrdou do 35 HRc. Meutim proizvoai ih proizvode u razliitim tvrdoama.
Za svaku od ovih legura standard NACE propisuju metalurku obradu. Materijali se svrstavaju u
klase i prema elastinoj vrstoi. Minimalna elastina vrstoa koja se navodi u dokumentaciji
proizvoaa oznaava donju granicu elastine vrstoe. Raspon za svaku klasu materijala obino je
oko 10,3 daN/mm2 , to znai da je gornja granica za tu vrednost vea. Sigurnosni faktor koji se
odnosi na vrstou zatitnih i ulaznih cevi za uslove visokog pritiska, temperature, kao i agresivnih
sastojaka zemnog gasa, predmet je svestranog interesa zbog svoje velike vanosti. U studiji
preduzea iz SAD i Evrope uobiajni koeficijenti sigurnosti za buotine navedeni su u tabeli 3.
Tabela 3. Vrednosti koeficijenata sigurnosti za buotine
Firma
C.T.C. (Houston) navedeni su za SAD
Preduzee ,,Grant,,
U Evropi preduzee OeMV (Austrija)
Proizvodne i zatitne cevi

Proizvodne cevi
Zatitne cevi
Proiyvodne i zatitne cevi
SIGURNOSNI FAKTOR
Zatezna
Unutranja Spoljanja
naprezanja
naprezanja naprezanja
1,6 1,8
1,2 - 1,3
1,125 - 1,4
1,6
1,0
1,125
1,8
1,0
1,125
1,6 1,7
1,2 - 1,3
1,4 - 1,6
78
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
5. KOROZIJA ELINIH ELEMENATA ZACEVLjENIH BUOTINA

U praksi se deava da cev ugraena u buotinu korodira mestimino ili ravnomerno smanjujui
popreni presek, a time i nosivost zacevljenja, to u teim sluajevima moe dovesti do
katastrofalnog loma koji obino rezultira velikim materijalnim tetama, a ponekad i ugroavanjem
ljudskih ivota. Napad korozije moe da dovede do znaajnog smanjenja mehanikih osobina elika
to moe pod nepovoljnim uslovima predstavljati uvod u lom elinih elemenata i to bre ukoliko
su naprezanja vea. Lom elinih elemenata buotina moe biti izazvan i ubrzan sledeim vrstama
korozije: rupiastom, interkristalnom naponskom korozijom i vodoninom krtou. Na slici 2
prikazana su mesta mogueg pojavljivanja korozije u naftnoj buotini.
Slika 2. Mesta pojavljivanja korozije u buotini /4/

Oteenja se mogu razvrstati u tri kategorije. Prva kategorija su oteenja koja direktno utiu na
nosivost i stabilnost buotine u celini, a to su:
oteenja iji je obim takav da je nosivost preseka umanjena a time ugroena buotina u
celini i
oteenja iji obim ne ukazuje na smanjenu nosivost preseka ali je progresija znatna i
ubrzana pa e se u dogledno vreme dogoditi.

U drugu kategoriju razvrstana su oteenja i nedostaci na delovima buotine koji direktno ne utiu
na nosivost i stabilnost buotine u celini, ali je funkcija tog elementa ugroena a to su:
oteenja kod kojih stanje, konstatovano pregledom, ukazuje na umanjenu nosivost ili funkciju
79
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
elementa i
oteenja kod kojih stanje, konstatovano pri pregledu, ne ukazuje na moguu umanjenu nosivost
ili funkciju elementa, ali je progresija oteenja znatna, pa e se u dogledno vreme dogoditi.
U treu kategorija oteenja razvrstana su oteenja i nedostaci na elementima koja direktno utiu
na bezbednost uesnika u eksploataciji.
6. PRIMERI KOROZIJE CEVI U NAFTNIM BUOTINAMA
eline cevi u naftnim i gasnim buotinama su kontinuirano izloene procesu korozije
potpomognutom visokim pritiscima i temperaturi koji vladaju u unutranjosti buotine. Primeri
korozione degradacije cevi u naftnim i gasnim buotinama prikazani su na fotografijama slike 2.
Slika 2. Primeri korozionog oteenja cevi u naftnoj buotini /5/

Koroziona oteenja pri kojima je nosivost preseka umanjena, veoma ugroavaju buotinu u celini.
7. POSLEDICE KOROZIJE ZATITNIH CEVI

Uprkos brojnim nainima zatite korozija je neizbena. Ona se moe pojaviti u razliitim
oblicima kao to je opta korozija sa jednakim gubitkom debljine zida ili piting korozija kojoj
odgovara lokalno smanjenje debljine zida. To vodi pogoranju nosivosti zatitnih cevi, to moe
ugroziti proizvodnju, objekte (sredstva, ureaje), rezultirati tetnim uticajem na vodotokove i
zagaenju podzemnih voda, kao i ugroziti ljudske ivote. Direktni i indirektni trokovi izazvani
korozijom su ogromni. Trokovi zamene zatitnih cevi u 1946 godini od 535 dolara po buotini
narasli su do 250000 dolara u 1977 god /6/. Pretpostavlja se da preko 60% trokova odravanja su
pripisani koroziji. SAD godinje izdvaja 4.0 milijarde dolara /7/, od kojih se 320 miliona dolara
80
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
direktno odnosi na kontrolu korozije. Najznaajniji deo se koristi na koroziono otporne legure u
donjim otvorima buotine i opremu, a ostatak na galvanizaciju, premazivanje, inhibitore, legirane
ventile (zasune, razvodnike, cevi itd).
8. MERE ZATITE ZATITNIH CEVI OD KOROZIJE
Iako je korozija pojava koju ne moemo odstraniti, njena brzina moe biti kontrolisana. U
nekim sluajevima to je mogue usporavajui proces korozije ak do zanemarljivih vrednosti. Iz
prethodnog razmatranja opasnosti od korozije kojoj su izloeni elini delovi buotine usled dejstva
raznih napadnih agenasa namee se niz mera zatite od korozije jo u fazi gradnje, a postie se
upotrebom kvalitetnijih materijala otpornih na koroziju, katodnom zatitom, upotrebom inhibitora.
Da bi se izbegli nedostaci i obezbedio siguran rad koroziju treba detektovati, izmeriti i proceniti
preostalu vrstou korodirane povrine i na osnovu procene preduzeti odgovarajue mere u cilju
otklanjanja tetnih posledica i ouvanja ivotne okoline. Trokovi materijala ine samo mali
procenat ukupnih trokova kod operacija ublaavanja korozije. Da bi buotina trajala due i rad bio
ekonominiji, zahteva se upotreba kvalitetnijeg materijala cevi za zacevljenje. Za bolju zatitu od
korozije upotrebljavaju se inhibitori. Oni se esto zahtevaju kada vladaju strogi uslovi, posebno u
dubokim buotinama koje karakterie visoka temperatura i znaajne koliine CO2 i H2S.
9. METODOLOKI PRISTUP PREGLEDU KOROZIJOM OTEENIH CEVI
Program za ispitivanje mora ukljuivati:
svu potrebnu dokumentaciju o postrojenju, pouzdane eme procesa i tehnoloki opis rada
ureaja, ukljuujui i podatke koji se odnose na eksploataciju (nepredvidivi zastoji, oteenja,
sanacije itd.);
utvreni plan ispitivanja (opseg, kritina mesta, mesta uzorkovanja ...);
metode za ispitivanje bez razaranja (izbor metoda, postupci i tehnike, nadzori, oprema,
osoblje,dokumentacija);
dimenzionisanje pronaene greke;
karakterizaciju greke (metalurko ispitivanje);
eventualnu sanaciju i njezinu tehnologiju;
procenu i otklanjanje greke;
zakonsku regulativu za vraanje postrojenja u rad.
Bavljenje opisanom problematikom zahteva interdisciplinarno znanje iz razliitih oblasti hemije,
mainstva, fizike, metalurgije i tribologije. Jer samo organizovan i ureen pristup kao i razvijen
smisao za timski rad daju zadovoljavajue rezultate i pouzdane odgovore o funkcionalnosti i
trajnosti buotine.
Uz razmatranje o proceni greke treba uzeti u obzir i osnovne podatke o osobinama materijala kao i
informacije koje obuhvataju:
- Uticaj medija: sastav i neistoe (specifikacija i koliina), temperatura, pritisak, pH, brzina
strujanja ili aeracije procenjeni uticaj svakoga inioca.
81
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Primenu: funkcija, objekat, uticaj korozije na pouzdanost naprezanja i naponska korozija,
uticaj projekta na koroziju projektna trajnost

Iskustvo: ispitivanja na takvim i slinim buotinama, uticaj medija na materijal, ispitivanja
provedena u svetu i objavljeni podaci.
10. PRAENjE I PROCENA KOROZIJE ZATITNIH CEVI U EKSPLOATACIJI
Uz pravilno i blagovremeno odravanje potrebno je i praenje (monitoring) korozionih procesa

u toku eksploatacije. Ti procesi mogu se pratiti direktno ili indirektno. Direktnim praenjem se
kontrolie stanje povrine elika i agresivnost sredine koja okruuje elinu konstrukciju
zacevljenja. Indirektno praenje podrazumeva merenje korozionog dejstva na kuponima
napravljenim od iste vrste materijala kao i elina konstrukcija zacevljenja. Jo pri izradi buotine
potrebno je ugraditi senzore i merne trake, za praenje promene agresivnosti sredine, napona i
izduenja odgovornih noseih delova zacevljenja, koji bi bili u sprezi sa raunarom na kome bi se
obraivale dobijene informacije i donosile odgovarajue odluke. Monitoring je u svetu veoma
prisutan, naroito kod praenja ponaanja dinamiki optereenih konstrukcija, kao to su buae
cevi, koje rade u agresivnim sredinama kakve pruaju duboke buotine. Vrednost ugraene opreme
za praenje je zanemarljiva u odnosu na vrednost buotine u eksploataciji ili vrednost preduzete
sanacije posle niza godina neodgovarajueg odravanja. Najvei broj korozionih mehanizama i
posledica tete na metalu mogu se predvideti na osnovu korozione sredine. Ipak, neke od njih je
teko otkriti, a mogu prouzrokovati ozbiljna oteenja za veoma kratko vreme. Zbog toga se
zahteva stalni nadzor korozije. Postoje razliite tehnike koje mogu izmeriti dimenzije greke
upotrebom akustinih, elektrinih ili mehanikih metoda. Ultrazvuna metoda sa pripadajuim
ureajima je trenutno najzastupljenija za kontrolu korozionih oteenja na cevima buotina.
Karakteristian ultrazvuni ureaj za pregled korodirane cevi i njegov izvetaj prikazani su na slici
3. Izvetaj pokazuje veliki rupu u sredini, male rupice iznad i neka koroziona oteenja u donjem
delu.
82
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
a) ureaji za ultrazvuni pregled /8/
b) primeri izvetaja ultrazvunog pregleda /9/
Slika 3. Ultrazvuni ureaj

Postoje razliite metode koje se upotrebljavaju za procenu preostale vrstoe korodiranih cevi, a
skoro sve imaju svoj zaetak u standardu ASME B31.8, koji je razvijen 1955 za potrebe gasnih
cevovoda. Neke od njih su veoma jednostavne i oslanjaju se samo na duinu i dubinu greke, dok
su druge mnogo komplikovanije, zasnovane na modeliranju metodom konanih elemenata (MKE).
Najpoznatije metode su ograniene na unutranji pritisak i unutranju koroziju, zato to su one
preuzete od metoda koje se upotrebljavaju za transportne cevovode. Meutim, zatitne i proizvodne
cevi su izloene i uticaju spoljnjeg pritiska, podunom i savojnom naponu kao i unutranjoj i
spoljnoj koroziji, to ograniava primenu postojeih metoda za procenu preostale vrstoe.
11. ZAKLjUAK
Naftne buotine u Republici Srbiji uglavnom rade due od 20 godina pa su prele starosnu
granicu i projektovani vek trajanja. Naftna industrija ih se ne odrie i tei da one jo ostanu u
pogonu, odnosno da se ispitivanjima utvrdi stvarno stanje buotina i planira dalji rad, odnosno
zastoj radi sanacije, to nije jednostavan ni lak zadatak. Zamor i korozija materijala prisutni su na
mnogim buotinama i ustanovljeno je koroziono odnoenje materijala, odnosno vee ili manje
83
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
stanjenje debljine zida zatitnih i proizvodnih cevi. Na nekima su pronaene i greke. Procena o
greki, ostaviti je ili sanirati zahteva vrlo ozbiljan pristup. S obzirom da je zamor i korozija
materijala nepovratan proces i da je sva oprema proizvedena ezdesetih godina, bez sadanjih
saznanja i prakse iz oblasti metalurgije i korozije, u vrlo loem stanju potrebno je izvriti strunu
procenu stanja takve opreme, a vezano sa uslovima eksploatacije, uz poseban naglasak na ISOstandarde 9001 do 9004 i sigurnost postrojenja, kao i pootrene zakonske mere i propise radi zatite
korisnika i okoline. Poto su ovo objekti klase I sva ispitivanja moraju izvoditi akreditovane
organizacije sa odgovarajuim strunim osobljem i adekvatinom opremom. Strunom ocenom
dobivenih rezultata trajnost i funkcionalnost opreme moe se produiti znatno iznad projektovanog
radnog veka. Nepravilno odravanje naftnih i gasnih buotina sa aspekta korozione zatite za sobom
povlai veoma skupe sanacije, pa s tim u vezi potrebno je veoma temeljno istraiti pitanja zatite,
trajnosti i odravanja buotina, naroito elinih zatitnih cevi i mogunosti praenja korozione
agresije u eksploataciji. S tim u vezi potrebna je ocena stanja zatitnih cevi ugroenih korozijom
nakon dugotrajnog korienja, koju treba da prate odreena ispitivanja metodama bez razaranja, da
bi se utvrdio stvarni stepen oteenja, a nakon toga preduzele odgovarajue mere u funkciji sanacije
kritinih korozionih oteenja.
LITERATURA
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
http://www.petroskills.com/matrix_wellconstruction.aspx, 10,2008.
Russell H. Jones: Stress-Corrosion Cracking, Materials Performance & Evaluation,
Hardbound; Publisher: ASM; Publication Date: 1992.
Sreten Mladenovi: Korozija materijala, Univerzitet u Beogradu, Tehnoloko-metalurki
fakultet, Beograd, 1990.
http://earth.uni-muenster.de/earth/d/dokumente/schlumberger/English/Corrosion/, 05.1999.
http://octane.nmt.edu/waterquality/corrosion/corrosion.htm, 01.2009.
Bradshaw, J.; Production Cost Reduction Through Casing Corrosion Monitoring, (SPEPaper 7704), presented at the SPE of AIME Production Technology Symposium held in
Hobbs, New Mexico, October 1978.
Buck, E., Maddux, G., L. Sullivan, R.; Internal Corrosion Cost Impact Study .United States
Natural Gas Exploration and Production Industry, GRI-96/0056 document no. 96-146,. Gas
Research Institute, Des Plaines, 1996.
Schlumberger; Well Integrity, www.schlumberger.com, May 2004.
Brondel, D. et al.; Corrosion in the Oil Industry, Oilfield Review, April 1994.
84
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 546.6:669.536
Struni rad
UTVRIVANJE DISTRIBUCIJE GERAMNIJUMA, GALIJUMA INDIJUMA

I TALIJUMA U MEUPRODUKTIMA HIDROMETALURKE
PROIZVODNJE CINKA
DETERMINATION OF GERMANIUM, GALLIUM, INDIUM AND
THALLIUM DISTRIBUTION IN INTERPRODUCTS OF
HYDROMETALLURGICAL ZINC PRODUCTION
D. D. Stanojevi1, M.B. Rajkovi2, D.V. Tokovi1, M.V. Tomi1
1

2
Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet Zemun, Srbija
Izvod
Zbog primene mnogih retkih metala u danas najnaprednijim tehnologijama, tranja za ovim
metalima se poveava. Retki metali, meutim, najee ne pokazuju svojstvo da stvaranju sopstvena
mineralna leita, to njihovu proizvodnju ini sloenijom. Neki retki metali, kao na primer:
galijum, germanijum, indijum i talijum, redovni su pratiloci ruda cinka. U postupku
hidrometalurke proizvodnje cinka dolazi do koncentrisanja ovih metala u pojedinim
meuproduktima procesa, odakle ih je mogue eksploatisati. Mogunost dobijanja retkih metala iz
ovih izvora direktno je uslovljeno sadrajima i koliinama u konkretnim meuproduktima. U radu
je praena distribucija retkih metala Ga, Ge, In i Tl u hidrometalurkoj proizvodnji cinka u fabrici
cinka HI Zorka u apcu sa ciljem da se utvrde mesta i stepen koncentrovanja praenih retkih
metala. Utvreno je da se In i Ga znaajno koncentriu u odreenim izlaznim muljevima i talozima
iz procesa, i da se na postojeoj deponiji ovih materijala, nalaze u komercijalno znaajnim
koliinama, to sa Ge i Tl to nije sluaj.
Kljune rei: Distribucija, Gremanijum,Galijum, Indijum, Talijum, Cink
Abstract
Nowadays, due to using many rare metals in the most advanced technologies, the demand
for these metals is increasing. Rare metals, however, mostly dont show the property of creating
their own mineral deposits, making their production more complicated. Some rare metals, e.g.
gallium, germanium, indium and thallium usually accompany zinc ore. In the procedure of
hydrometallurgical zinc production, the concentrating of these metals occurs in some interproduct
processes, out of which they can be extracted. The possibility of obtaining rare metals from these
sources is directly caused by the contents and quantities in specific interproducts. This paper deals
with controlling the distribution of rare metals Ga, Ge, In and Tl in hydrometallurgical zinc
production, in zinc plant Chemical Industry Zorka in abac, in order to determine the places and
concentration level of controlled rare metals. It is determined that In and Ga are significantly
85
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
concentrated in specific output mud and precipitates from the process, and that they exist in
commercially significant quantities on existing depots of these materials, while it is not the case for
Ga and Tl.
Key words: Distribution, Ghermanium, Ghalium, Indium, Thalium, Zinck.
1. UVOD
Smatra se da je oveanstvo u proteklih 6000 godina proizvelo ukupno preko 16 milijardi tona
razliitih metala, od ega, vie od 11 milijardi tona u poslednjih 40 godina. Takav eksplozivni
razvoj proizvodnje metala, i, istovremeno, potranje za metalima koju u stopu prati proizvodnja i
potronja energije, po mnogima, poprimila je zabrinjavajue razmere. Ako se ima u vidu da je
poetkom dvadesetog veka na planeti je ivelo oko 1,6 milijardi ljudi, a danas ivi preko 7 milijardi,
postaje oigledno da e potronja metala u svetu i dalje rasti. [1]. Svetske rezerve primarnih
sirovina metala se dosta brzo troe i ako se nastavi sadanjim tempom, doi e do njihovog
iscrpljivanja u nekoliko narednih decenija. Prema takvim predvianjima, bakar bi bio iscrpljen za
oko sedam decenija, srebro cink i alumunijum, za oko osam decenija, titan za oko 130 godina, i td.
[1] Ovakve prognoze u iu naune i tehnoloke aktuelnosti postavlja pitanje reciklae, odnosno,
ponovnog dobijanja metala iz iskorienih proizvoda, to bi prikazanu prognozu znaajno
popravilo. Korist od ovakvog pristupa je mnogostruka jer smanjuje i probleme zagaenja ivotne
sredine, devastacije prirodnog okruenja a tedi znaajnu koliinu energiju koja bi se troila u
proizvodnji metala iz mineralnih sirovina. Mnoge drave rade na reciklai metala veoma
organizovano dugi niz godina (aluminijum iz stare ambalae, olovo od starih akumulatora, bakar od
starih provodnika, gvoe iz razliitih izvora, kalaj sa starih limenki, retki i plemeniti metali iz
elektronskog otpada i td.)
Veoma vaan doprinos boljem korienju sirovinskih resursa metala predstavlja prerada
otpadnih taloga i muljeva iz aktuelne ili ranije proizvodnje, kao i eksploatacija starih deponije
jalovine, to su danas vredne sekundarne sirovine. U ovim matrijalima se nalaze znaajne koliine
raznih obojenih, retkih, plemenitih, ili na drugi nain dragocenih metala, koji su ostavljeni u ranijim
periodima jer su tadanja tehnoloka znanja bila nedovoljna da ree problem njihove ekonomine
ekstrakcije.
2. STANJE U OBLASTI ISTRAIVANJA
Retki metali
Pod retkim metalima podrazumeva se relativno brojna grupa metala koji pokazuju ogranienu
sklonost ka stvaranju samostalnih minerala i mineralnih leita. Na osnovu meusobne bliskosti
fizikih i hemijskih svojstava, kao i slinosti postupaka njihovog dobijanja, uslovno se mogu
svrstati u pet grupa. Prvu gupu sainjavaju laki retki metali: Li, Rb, Cs i Be, dok u drugu grupu
spadaju teko-topivi retki metali: Ti, Zr, Hf, V, Nb, Ta, Mo i W. Rasejani teki metali ine treu
grupu retkih metala, a u nju ulaze: Ga, In, Tl, Ge, Re, Se i Te. etvrta grupu retkih metala
86
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
objedinjuje lantanoide (retke zemlje), od lantana do lutecijuma, dok u petu grupu spadaju aktinoidi
sa uranom i torijumom, kao najznaajnijim metalima, [2]. Industrijska prozvodnja retkih metala
poela je, u drugoj polovini devetnaestog veka (V, W, Mo, U, Th, Zr, Ta i Ra), dok je tek
neposredno pred II svetski rat, a posebno po njegovom zavretku, proizvodnja retkih metala
proirena na vei broj (oko dvadesetak) retkih metala. Danas se idustrijski dobija veliki broj retkih
metala, pri emu se, uz razumljive godinje fluktoacije, na globalnom nivou proizvodi oko 90.000
do 120.000 t titana, 30.000 do 40.000 t volframa, 100.000 do 120.000 t molibdena, 35.000 do
40.000 t vanadijuma, 40.000 do 50.000 t urana, 15.000 do 20.000 t niobijuma, 10.000 do 15.000 t
cirkonijuma, 1.500 do 2.000 t tantala, 120 do 140 t germanijuma, 100 do 120 t indijuma, oko 100 t
galijuma, 10 do 12 t renijuma i td. [3]. Retki metali imaju veliki znaaj i primenu u razliitim
oblastima, a mnogi od njih i strateku vanost zbog primene u visokim tehnologijama, posebno, u
vojnim tehnologijama (titan, u izgradnji podmornica i ratnih brodova i dinamiki odgovornih
delova letilica, volfram, molibden i vanadijum, u proizvodnji specijalnih legura razliitih namena,
uran, u nuklearnoj tehnologiji, i td.). Zbog osobine da ne stvaraju sopstvena mineralna leita, retki
metali se dobijaju preradom razliitih izlaznih taloga i muljeva u kojim se koncentriu su pri
hidrometalurkoj proizvodnji nekih obojenih metala. Ova pojava je posebno izraena kod retkih
metala tree grupe (rasejani retki metali). Meu njima; germanijum, galijum, indijum i talijum
nalaze se, esto u komercijalno znaajnim koliinama, u meuproduktima hidrometalurgije cinka
jer su redovni pratioci ruda ovog metala. Veliki proizvoai elektrolitnog cinka koji primenjuju
najsavremenija tehnoloka reenja, po pravilu, preradom sopstvenih nusprodukata, proizvode i retke
metale (Outukumpu u Finskoj, Cominco u Kanadi, i drugi), to povoljno utie na ukupnu
ekonomiju osnovnog procesa jer su cene ovih metala relativno visoke, [4,5]. U odnosu na metale
prve grupe, godinja proizvodnja retkih metala tree grupe moe se smatrati gotovo zanemarljivom,
ali ovi metali imaju veoma vanu, praktino nezamenljivu ulogu u oblastima integrisane elektronike
i optoelektronike, to je baza za razvoj danas najdinaminije tehnoloke oblasti informacionih
tehnologija [6,7,9]. Geranijum, koji je postao vaan metal 1948 god. kada je upotrebljen za
konstrukciju prvog tranzistora, donekle je promenio osnovnu namenu jer ga je u savremenim
visokointegrisanim elektronikim sklopovima zamenio superiorniji silicijum. Danas se germanijum
koristi u tehnologiji optikih vlakana (oko 30%); u tehnologijama infracrvrnih optikih ureaja
(oko 30%); kao katalizator u procesima polimerizacije plastinih masa (oko 15%); u elektronici i
tehnologijama transformacije solarne u elektrinu energiju (oko 15%), dok se oko 5% svetske
produkcije geramanijuma troi u metalurgiji i medicini [4]. Zbog sloene, i zato skupe tehnologije
dobijanja iz ruda sa jedne, i primene u dobro kontrolisanim tehnolokim celinama, sa druge strane,
oko 35% svetske proizvodnje germanijuma proizvodi se recikliranjem materijala koji ga sadre. Pri
tome, za primenu u integrisanoj elektronici i infra-crvenoj optici, modernim metodama rafinacije
postie se istoa germanijuma od 1:1010, to se smatra najviim do sada postignutim stepenom
istoe nekog metala[5]. Galijum odlikuje veoma niska taka tpljenja (290C), to ga preporuuje za
primenu u metalurgiji tenih legura specijalne namene. U obliku jedinjenja galijum-nitrida i
arsenida, primenjuje se u tehnologijama LED (svetleih dioda), u proizvodnji niskoumnih
MOSFET pojaala i lasera. Poto odlino kvasi staklo, porcelan i druge nemetalne materijale,
87
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
koristi se u proizvodnji visokoreflektivnih ogledala koja, za razliku od standardnih srebrnih

ogledala, vremenom ne tamne. Galijum kao legirajui metal prisutan u aluminijumu, dovodi do
lakog reagovanja aluminijuma pri delovanju vodene pare uz snano oslobaanje vodonika, to je
primenjeno kao izvor vodonika u danas veoma zahtevnom i perspektivnom polju primene gorivnih
elija (fuel cells) -kod elektrinih vozila na vodonini pogon [6,7,8]. Indijum ima sline osobine
kao galijum, pa i slinu primenu. U obliku oksida indijum se masovno primenjuje za proizvodnju
LCD displeja, a zbog niske take topljenja (1560C), legirajui je element u mnogim lakotopivim
legurama i lemovima. U leguri Cu-In-Ga primenjue se u proizvodnji solarnih elija, a u legurama
In-Ga-N ili In-Ga-P, za proizvodnju svetleih dioda. Slino galijumu, daje ogledalaste slojeve
izuzetne refleketivnosti, a poto je u tankom sloju proziran, deponovanim indijumom se u zatitne
svrhe (protiv tamnjenja) tite veoma vredni umetniki predmeti od srebra i drugih manje plemenitih
metala. Kontrolne ipke, ijim se sputanjem u jezgro nuklearnih reaktora kontroloe fisiona
reakcija, i samim tim rad reaktora, izrauju se od legure sa 80% Ag, 15% In i 5% Cd [9,10].
Talijum u obliku sulfida, bromida i jodida koristi se u proizvodnji materijala osetljivih u oblasti
infracrvenog spektra zraenja. Ovaj metal se primenjuje u poluprovodnikim tehnikama ispravljanja
naizmenine u jednosmernu struju, a oksid talijuma ima ulogu u proizvodnji specijalnih vrsta
optikog stakla sa visokim indeksom prelamanja. Talijum nalazi primenu u proizvodnji danas
veoma vanih visokotemperaturnih superprovodnika koji predstavljaju srce lineranih magnetnih
motora, a koji ve imaju komercijalnu primenu u eleznikom saobraaju u vie drava. Metalni
talijum, kao i njegova jedinjenja su kancerogena i veoma otrovani. Lako se resorbuje i kroz kou,
a jo lake iz probavnog trakta izazivajui teke poremeaje i smrt[11].
Hidrometalurka proizvodnja cinka u apcu
Cink spada u teke obojene metale koji imaju veoma iroku primenu. Prema ukupnoj
proizvodnji u svetu cink je posle aluminijuma i bakra trei po vanosti obojeni metal. Svetska
proizvodnja cinka je priblino 9 miliona tona godinje, dok tranja za cinkom raste po stopi od oko
2%, godinje[12]. Komercijalni cink SHG-kvaliteta, to odgovara minimalnom sadraju cinka od
99,995% u roizvodu dobija se preradom koncentrata cinka, danas gotovo iskljuivo
hidrometalurkim postupkom (preko 90%), dok se stariji, pirometalurki postupak, sve vie naputa
zbog sloenih problema u oblasti zatite ivotne sredine. Hidrometalurki postupak proizvodnje
cinka tokom jednog veka industrijske primene pretrpeo je znaajne izmene i usavravanja koja su
najvie ila u pravcu poboljavanja iskorienja cinka, ali i metala koji prate cink u koncentratima
(retkih i plemenitih metala). Pri tome, klju za poveavanje efikasnosti postupka je efikasnija
ekstrakcija metala iz sirovine, to se postie potpunijim rastvaranjem u sumpornoj kiselini, i zatim,
eliminacijom nepoeljnog ali neminovno prisutnog rastvorenog gvoa, da bi se rastvoreni cink
mogao iskoristiti. Postoji tri najvanije metode kojim se rastvoreno gvoe eliminie, a koje se u
zavisnosti od teko rastvornih taloga u koje se u tim postupcima gvoe prevodi, komercijano
nazivaju: jarosit, hematit ili getit tehnologija. Sve tri tehnologije omoguuju iskorienje cinka
iznad 95% [13]. U HI Zorka u apcu, gde je izvedeno istraivanje kojim se bavi ovaj rad
hidrometalurka proizvodnja cinka poelaje 1956. god, a od 1976. god. uveden je jarost postupak u
88
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
relativno primitivnoj formi, zbog ega su i iskorienja metala nia. Posle niza rekonstrukcija,
kapacitet postrojenja za proizvodnju cinka dostigao je 32.000 t/god. i 110 tCd/god. [14].
Hidrometalurki proces proizvodnje cinka poinje preradom cink-prenca koji se dobija
oksidacionim prenjem sulfidnih koncentrata pri emu se cink, kao i brojni pratei metali prevode u
okside. Ovaj deo procesa odvija se u posebnoj tehnolokoj celini prionici. Nastali cink-prenac
se melje i u prakastom stanju povrgava sloenom postupku luenja koji se sastoji od niza
sukcesivnih i istovremenih operacija u sumporno-kiselom rastvoru. Proces se odvija kontnualno a
izvodi se u povezanim tehnolokim celinama - sekcijama: neutralno (osnovno) luenje,
preiavanje (u II stupnja), vrue kiselo luenje (u II stupnja) i taloenje jarosita. Svaka od ovih
sekcija sadri vie reakcionih tankova, zgunjivaa, razliitih filtarskih ureaja i prihvatnih
rezervoara i pomone opreme. Da bi se cink prisutan u prencu to efikasnije iskoristio, mulj koji
ostaje posle neutralnog luenja, podvrgava se ponovnom luenju, sada u sumporno-kiselim
rastvorima visoke kiselosti (i do 200g H2SO4/dm3), na temeraturi od 95oC, koje se odvija u
sekcijama vrue kiselog luenja. U ovim uslovima dolazi do razaranja ferita cinka (ZnOFe2O3),
koji su dominantni nosioci cinka u mulju od neutralnog luenja, pri emu se i cink i gvoe iz ferita
prevode u rastvorljive sulfate. Posle snienja kiselosti tene faze nastale u procesu vrue-kiselog
luenja, dodavanjem prenca i amonijum hidroksida u jarosit sekciji, taloi se gvoe u obliku
teko rastvorljivog taloga jarosita - NH4Fe3(SO4)2(OH)6. Rastvor u kome je sadran cink osloboen
iz ferita, po odvajanju jarosit taloga, ukljuuje se na sekciju neutralnog luenja, ime se postie
znatno vee iskorienje korisnih metala (pre svega cinka) iz sirovine. U vrstom ostatku od vrue
kiselog luenja, koji se u specifinoj terminologiji naziva olovno-srebrni mulj, sadrane su pretene
koliine olova i srebra iz prenca, pa, u modernijoj varijanti procesa, ovaj mulj moe da sadri i
vie od 18% Pb kada se direktno moe preraivati u topionicama olova. U apcu se, meutim,
potrebni sadaj olova i olovno-srebrnom mulju ne dostie, pa se ovaj mulj izmean sa jarosit
talogom, odlae na zajedniku depniju. Deponija sadri sve koliine otpadnih taloga i muljeva od
poetka proizvodnje cinka u apcu, tako da, prema analizama sadraja razliitih metala, predstavlja
dragocen izvor mnogih metala, meu kojima cinka, kadmijuma, olova, bakra, srebra itd. [15].
Preiavanjem rastvora od neutralnog luenja, koje se izvodi dodavanjem cink-praha, dobija se
rastvor cink-sulfata sa veoma malim sadrajem metala elektropozitivnijih od cinka, to obezbeuje
elektrolitiko deponovanje veoma istog cinka iz ovakvog rastvora u postupku elektrolize. vrsti
ostatak u procesu preiavanja rastvora od neutralnog luenja (talog od preiavanja) sadri su
sunere elektropozitivnijih metala od cinka (kadmijum, bakar, kobalt, nikal i td.), i znaajan
stehiometrijski viak neizreagovanog cinka iz cink-praha. Ovaj talog se na posebnom postrojenju
hidrometalurki prerauje, pri emu se dobija kamijum, dok se ostali prisutni metali eliminiu iz
procesa kroz odgovarajue taloge (tzv. bakarni mulj, talog od preiavanja nikla i kobalta i sl.),
koji se takoe odlau na deponiju [13,16]. Elektrolit iz koga se procesom elektrolize na katodama
izdvaja cink, zahvaljujui stehiometriji procesa, tokom elektrolize obogauje se sumpornom
kiselinom, dok osiromauje u cinku. Ovaj rastvor se vraa u luionicu i slui za rastvaranje prenca,
ime se ostvaruje neophodno kruenje rastvora u procesu, u kome se rastvor, uproeno, obogauje
89
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
cinkom u luionici, a osiromauje pri elektrolizi. Koncentrati cinka koji su korieni u proizvodnji
cinka u HI Zorka su veoma brojni, pri emu je deo koncenrata uvoen, dok je dominantna
koliina nabavljana na domaem tritu. U tabeli 1. prikazan je pregled koncenrata, koji su u fazi
pune proizvodnje nabavljan na teritoriji bive Jugoslavije, u ukupnoj koliini od oko 35.000t
godinje.
Tabela 1. Sastav koncenrata cinka na tritu bive Jugoslavije [14]
Korieni koncentrati
Element,
%
Zn
47,95
48,1
45,96
47,10
51,19
52,5
48,6
45,68
Cu
0,19
0,28
1,27
1,16
0,19
0,52
0,6
1,39
Cd
0,24
0,418
0,34
0,27
0,26
0,257
0,257
0,151
Pb
1,5
1,96
0,41
3,5
4,24
1,24
2,59
1,81
Sb
0,014
0,025
0,005
0,0021
0,325
0,076
0,02
0,42
As
0,06
0,18
0,06
0,0041
0,195
0,003
0,045
0,105
Sn
0,06
0,0019
0,001
0,002
0,0106
0,007
0,00625
0,0060
Ni
0,0022
0,0011
0,0069 0,004
0,0018
0,0018
0,0027
0,0027
Co
0,0023
0,0007
0,0069 0,0035
0,001
0,0035
0,0007
0,0012
Mn
0,45
0,46
0,373
0,54
0,19
0,11
0,06
0,036
Fe
7,1
13,18
14,0
8,35
5,90
3,92
11,2
10,97
SiO2
3,04
0,50
1,0
3,95
2,70
9,0
0,60
1,45
CaO
0,27
0,43
0,94
0,6
0,32
0,24
0,62
0,60
MgO
0,06
0,32
0,766
0,9
0,18
0,50
0,28
0,10
Al2O3
0,35
0,020
0,11
0,53
0,056
0,05
0,030
0,10
Suk
29,65
32,4
29,65
29,2
32,06
27,57
30,77
31,73
Bi
0,0024
0,0029
0,0115 0,0033
0,0018
0,0027
0,010
0,0162
Ge
0,00075 0,0001
0,001
0,00025 0,0003
0,0005
0,00025
Ag
0,006
0,01
0,0064 0,0038
0,0083
0,006
0,0065
0,0078
0,079
0,11
0,079
0,052
0,10
0,05
0,062
0,027
0,017
0,017
0,017
0,08
0,026
0,0001
Cl
Hg
0,00027 0,00028 0,0005 0,00005 0,0014
0,00074
0,14
Korieni koncentrati: 1. Srebrenica, Srebrenica; 2. Veliki Majdan, Ljubovija; 3. Rudnik,

Rudnik (Gornji Milanovac); 4. Blagodat, Vranje; 5. Suva Ruda, Raka; 6. Lece; 7.
Leposavi, Trepa; 8. Mojkovac;
3. EKSPERIMENTALNI DEO
Najvei deo istraivanja koje je imalo za cilj da utvrdi distribuciju retkih metala: Ge, Ga, In i Tl
u fazama i meuproduktima hidrometalurgije cinka u cilju njihove eventualne eksploatacije,
obavljen je u periodu rada fabrike cinka u apcu punim kapacitetom. Mesta uzorkovanja su, za
svaku tehnoloku celinu birana uzimajui u obzir oekivano ponaanje praenih metala, iskustva
90
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
drugih velikih komapnija u ovoj oblasti i dosadanje rezultate sopstvenih istraivanja. [15,16,17]
Uzorci u kojim su odreivani izabrani retki metali predstavljaju nedeljne kompozite koji su
pripremani tako to je, pri kontinualnom odvijanju procesa, dnevno iz produkcije svakog
uzorkovanog rastvora ili mulja i td., uzimano po tri uzorka (u svakoj smeni po jedan), u toku
nedelju dana. Ovakvih kompozita, za svako uzorkovano mesto, bilo je po etiri (uzorkovanje je
obavljeno u toku etiri neuzastopne nedelje). Od, na ovaj nain uzetih uzoraka, standardnim
metodama pripremani su nedeljni kompoziti koji su predstvaljali reprezenatativne uzorke za
analizu. Da bi se odredio ulaz retkih metala u proces, na isti nain je pripremljen kompozitni uzorak
meavine koncenrata koji su u istom periodu preraivani. Kompozitni uzorak materijala sa deponije
na koju se odlau otpadni talozi i muljevi iz proizvodnje nainjen je od meavine uzetih sa razliitih
mesta i dubina deponije koja pokrive vie hektara povrine, i ija debljina odloenog materijala
varira od 3 do 8 metara. Kao analitika metoda u uvrivanju sadraja izabranih retkih metala u
uzorcima, primenjena je atomska apsorpciona spektroskopija [19].
Prionica cink koncentrata
U prionici se, po pravilu, prerauje meavina razliitih koncentrata iji se sastav podeava tako
da se ostvare tehnoloki optimalni sadraju cinka, gvoa, sumpora, bakra, olova i td. u smei
koncentrata, a sam proces prenja odvija efikasno i tehnoloki bezbedno. Ovakve meavine, poto
se komponuju, koriste se to je mogue due da bi se parametri procesa prenja to manje menjali, i
time proces prenja koncentrata, i kasnije, prerade prenca, lake vodio. U meavini koncentrata
koja je pripremana tokom posmatranog perioda, sastav pareenih retkih metala bio je sledei: In
40-60 g/t; Ga 40-53 g/t; Tl 5-6,6 g/t, Ge 3,2-12 g/t. U prencu proizvedenom od date
meavine koncentrata, retki metali su u poetku praeni u uzorcima koji su odvojeno uzimani na
mestima izdvajanja prenca iz procesa prenja: iz fluo-solid reaktora, kotla, ciklona i elektrofiltera.
Rezultati analiza, meutim, pokazali su da razlike u sadrajima retkih metala u pojedinanim
frakcijama prenca nema, pa je dalje analiziranje nastavljeno samo u kompozitu nainjenom od
prenca sa svih pomenutih mesta. Istovremeno, zbog izrazito niskih sadraja germanijuma i
talijuma u takvom kompozitu prenca, ovi metali nisu dalje praeni. Sadraj praenih retkih metala
u kompozitu prenca bio je sledei: In 56-74 g/t, Ga 32-48 g/t, Tl - 3,8 g/t a Ge - 1,7 g/t.
Luionica cink-prenca
Retki metali u tehnolokoj celini luionice analizirani su iz velikog broja uzoraka rastvora i
muljeva. U uzorcima sa II preiavanja rastvora od luenja, zbog hemizama postupka
preiavanja, retki metali se ne mogu oekivati u znaajnijem sadraju, pa rastvor i talog posle II
preiavanja, nisu ni analizirani. Mesta uzorkovanja u luionici cink-prenca, ija je uproena
tehnoloka ema prikazana na sl. 1, obeleena su zvezdicama (*).
91
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Prenac*
Iz pogona
elektrolize
Neutralno
luenje
Mulj*
Rastvor*
I Preiavanje
Vrue-kiselo
luenje I
Mulj*
Vrue-kiselo
luenje II
Rastvor*
Talog*
Rastvor*
Jarosittaloenje
II Preiavanje
Talog
Rastvor*
Rastvor
Rastvor*
Pb-Ag mulj*
(na deponiju)
U pogon
elektrolize
U pogon
kadmijuma
Jarosit- talog*
(na deponiju)
Slika 1. ema uzorkovanja u luionici cink-prenca

Rezultati analiza izabranih retkih metala iz uzoraka iz luionice prikazani su u tabelama 1- 10.
Tabela 1. Mulj od neutralnog luenja, g/t
I nedelja
nedelja
In
Ga
Tl
Ge
69,5
32,0
11,4
8,0
II nedelja
94,0
57,0
12,0
10,0
III nedelja
94,0
60,0
11,0
6,6
IV
68,0
53,0
14,0
14,0
Tabela 2. Rastvor od neutralnog luenja, g/m3

I nedelja
nedelja
In
0,4
Ga
0,6
Tl
1,0
Ge
0
II nedelja
< 0,4
1,0
0,8
0,6
III nedelja
0
2,0
0,5
0,7
IV
< 0,6
1,0
0,3
1,6
92
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Tabela 3. Mulj od vrue-kiselog luenja I, g/t

I nedelja
nedelja
In
Ga
Tl
Ge
80,9
32,0
12,8
10,0
II nedelja
-
III nedelja
98,0
70,0
14,0
6,0
IV
80,0
53,0
11,0
15,0
Tabela 4. Rastvor od vrue-kiselog luenja I, g/m3

I nedelja
nedelja
In
0
Ga
1,3
Tl
0,8
Ge
1,3
II nedelja
2,0
2,0
0,8
0,5
III nedelja
2,5
3,0
0,6
1,1
IV
1,3
1,0
0,3
2,4
Tabela 5. Olovno srebrni (Pb-Ag) mulj, g/t

I nedelja
nedelja
In
Ga
Tl
Ge
82,6
32,0
15,7
12,0
II nedelja
89,0
57,0
20,0
20,0
III nedelja
110,0
80,0
16,0
8,0
IV
88,0
66,0
13,0
12,0
Tabela 6. Rastvor od vrue-kiselog luenja II, g/m3

I nedelja
nedelja
In
0
Ga
2,0
Tl
1,0
Ge
0,5
II nedelja
3,6
3,0
1,0
0
III nedelja
6,7
5,0
0,8
1,1
IV
2,7
1,0
0,3
1,3
93
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Tabela 7. Jarosit talog, g/t

I nedelja
nedelja
In
Ga
Tl
Ge
126,0
40,0
18,0
18,0
II nedelja
139,0
86,0
23,0
0
III nedelja
150,0
80,0
15,0
8,0
IV
130,0
68,0
13,0
15,0
Tabela 8. Rastvor posle taloenja jarosita, g/m3

I nedelja
nedelja
In
0
Ga
1,3
Tl
0,5
Ge
0
II nedelja
0,8
2,0
0,5
0,3
III nedelja
0,5
1,0
0,3
1,0
IV
< 0,5
< 1,0
0,2
1,6
Tabela 9. Talog od I preiavanja, g/t

I nedelja
nedelja
In
Ga
Tl
Ge
16,0
40,0
10,0
8,0
II nedelja
45,0
42,0
10,0
6,7
III nedelja
35,0
< 10,0
75,0
0
IV
27,0
0
5,0
12,0
Tabela 10. Rastvor posle I preiavanja, g/m3

I nedelja
nedelja
In
Ga
Tl
Ge
< 0,4
1,3
1,0
2,2
II nedelja
0
< 1,0
1,0
1,2
III nedelja
< 0,5
3,0
0,8
0,6
IV
< 0,6
< 1,0
0,1
0,7
Razmatranjem sadraja praenih retkih metala u pogonu luionice zapaa se da se ovi metali
dominantno koncentriu u izlaznim muljevima i talozima iz procesa. Pri tome u olovno-srebrnom
mulju i jarosit-talogu sadraji indijuma i galijuma poprimaju znaajne vrednosti: U jarosit-talogu
sadraj indijuma dostie i do 150 g/t u jarosit-talogu, a u Pb-Ag mulju do 110 g/t, dok su
maksimalni sadraji galijuma u ovim muljevima, do 86, odnosno, 80 g/t, respektivno. Sadraji
germanijuma i talijuma u ovim talozima su neuporedivo manji, to je u saglasnosti sa niim
sadrajima ovih metala u meavini koncentrata, odnosno, prenca.
Pogon za proizvodnju kadmijuma
94
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
U pogonu za proizvodnju kadmijuma prerauju se talozi od I i II preiavanja, u kojim se

koncentrie dominantna koliina kadmijuma iz prenca. Zbog relativno niskog ulaza retkih metala
kroz ove taloge u pogon kadmijuma (nizak sadraj retkih metala i talozima od I i II preiavanja),
u rastvorima i izlaznim talozima, nije logino oekivati znaajnije koncentracije praenih retkih
metala, to su analize i pokazale: Sadraj indijuma u tenim uzorcima dostizao je 3,1g/m 3, a u
bakarnom mulju do 34 g/t. Sadraj galijuma u tenim uzorcima se kretao od maksimalno 4 g/m 3,
sadraj germanijuma kretao do 1,5 g/m3 u tenim uzorcima, odnosno, 25 g/t u bakarnom mulju, dok
je talijum u tenim uzorcima dostizao do masimalno 7,4 g/t, odnosno, do 32 g/t u bakarnom mulju.
Ovi sadraji, ni u jednom sluaju ne sadre komercijalno interesantne koliine retkih ispitivanih
metala za eventualnu eksploataciju, tim pre to su bilansne koliine bakarnog mulja veoma male
(oko 200t godinje).
Elektroliza
U pogonu elektrolize, u kojem se dobija katodni cink, uzorkovana su tri mogua izvora
retkih metala: mulj iz hlednjaka za elektrolit, mulj iz elektrolitikih elija (oba predstavljaju
uglavnom samo mangan-dioksid), i elektrolit posle procesa elektrolize (tzv otpadni elektrolit).
Sadraj svih ispitivanih retkih metala u ovim uzorcima bili su izrazito niski (ispod 1 g/m3 u
otpadnom elektrolitu, a manje od 2 g/t u muljevima).
Deponija otpadnih muljeva i taloga
U Fabrici cinka u apcu tehnologija jarosit taloenja primenjuje se preko etiri decenije, pa
shodno tome, postoji produkcija jarosit taloga i olovno-srebrnog mulja u koliinama koje su u
skladu sa ostvarivanim kapacitetima fabrike. U periodu od 1976. godine do 2005. godine, prema
knjigovodstvenim podacima, proizvedeno je 530.000 tona cinka uz korienje koncentrata veoma
razliitog porekla i hemijskog sastava u koliini od oko 1,1 milion tona [13]. Prema tehnolokim
normativima, bilansnoj analizi i iskustvima srodnih fabrika u svetu, na 100.000 tona proizvedenog
cinka, produkuje se oko 40.000t jarosit taloga i oko 12.000 tona olovno-srebrnog mulja. Ovi podaci
se odnose na tehnoloki potpuno kontrolisane i efikasno voene procese. [13,16] Pri utvrivanju
koliina olovo-srebrnog mulja i jarosit taloga na deponiji fabrike cinka u apcu, sagledavanja na
bazi svetskih iskustava korigovana su domaim tehnolokim specifinostima zbog loijeg
iskorienja sirovina, i snimanjem deponije. Tako se dolo do procene da se na deponiji nalazi
izmeano oko 260.000t jarosit taloga i 120.000 olovno-srebrnog mulja, to je verovatno veoma
blisko realnom stanju. [14] Provera ove pretpostavke, meutim, nije mogua jer su dimenzije
deponije: dubina, a posebno konfiguracija dna nedefinisane, poto se tradi o prirodnoj aluvijalnoj
dolini pored reke Save, nepravilnog oblika. Dodatnu tekou u odreivanju koliine ovih materijala
na deponiji ini prisustvo (ispod postojee), i stare deponije iz vremena kada fabrika cinka nije
primenjivala jarosit tehnologiju (period od dvadeset godina). U analizama materijala sa deponije,
sadraj indijuma kretao se u granicama od 110 do 125 g/t, galijuma od 72 do 83 g/t, germanijuma
oko 4,5 g/t, a talijuma oko 8,3 g/t. Polazei od utvrenih sadraja praenih retkih metala, preko
bilansa sainjenog uz primenu procenjenih koliina deponovanog materijala, dolazi se do koliina
95
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
ovih metala u meavini otpadnih taloga, i to: 40 do 45 tona indijuma, 26-30 tona galijuma, oko 1,8
tona germanijuma i 3 tone talijuma. Ovako procenjene koliine indijuma i galijuma su veoma
znaajne i potencijalno predstavljaju vaan izvor ovih retkih metala.
5. ZAKLJUAK
Razmatranjem ukupnih rezultata istraivanja sadraja In, Ga, Ge i Tl u meuproduktima
hidrometalurke proizvodnje cinka u fabrici u apcu konstatuje se da je sadraj germanijuma i
talijuma, u svim uzorcima bio veoma nizak, i samim tim, za dalja istraivanja i eventualnu
eksploataciju, neinteresantan. Indijum i galijum najvie se koncentriu u tenim i vrstim fazama u
tehnolokom postupku rastvaranja prenca (u luionici). Pri tome, najznaajniji sadraji ovih metala
zapaaju se u jarosit talogu i Pb-Ag mulju koji naputaju proces i odlau se na deponiju. Sadraj
indijuma pri tome je do 150 g/t u jarosit-talogu, a u Pb-Ag mulju do 110 g/t, dok je maksimalni
sadraj galijuma u ovim muljevima, do 86, odnosno, 80 g/t, respektivno. Znaajniji sadraji In i Ga
konstatovani su i u mulju od neutralnog luenja ( 94 g/t, odnosno, 60 g/t, repspektivno), ali poto se
ovaj mulj u procesu dalje prerauje (ne naputa proces), indijum i galijum, u toku postupka u
luionici najveim delom redistribuiraju u olovno-srebrni mulj i jarosit talog. Praeni retki metali
prisutni u rastvorima iz proizvodnje u procesu prelaze u taloge, odnodno muljeve, a zbog primene
tehnolokog principa zatvorenog kruga svih tenih faza u hidrometalurkom postupku (nema
isputanja tene faze iz procesa), gubici retkih metala iz procesa kroz tenu fazu su zanemarljivi.
Sadraj praenih retkih metala u materijalu deponije odreen je uz realan rizik da se ne moe
pripremiti pouzdan reprezetntativni uzorak zbog nedefinisanog oblika i dimenzija deponije. Ovaj
rizik, meutim, kontrolisan je jer su koliine taloga na deponiji procenjene sa tehnolokog
stanovita uz uvaavanje iskustava drugih srodnih fabrika, pa ne mogu bitno odstupati od realnih.
Sadraj praenih retkih metala u materijalu deponije kretao se za indijum u granicama od 110 do
125 g/t, za galijum od 72 do 83 g/t, kod germanijuma oko 4,5 g/t, a talijuma oko 8,3 g/t. Na bazi
utvrenih sadraja retkih metala i procenjene koliine materijala na deponiji dolazi se do koliina
ovih metala u meavini otpadnih taloga, i to: 40 i 45 tona indijuma, 26-30 tona galijuma, oko 1,8
tona germanijuma i 3 tone talijuma. Ovako procenjene koliine indijuma i galijuma su veoma
znaajne i potencijalno predstavljaju vaan izvor ovih retkih metala. Za eventualnu eksploataciju
indijuma i galijuma iz materijala deponije, bilo bi potrebno sprovesti dodatna istraivanja i sainiti
pouzdaniji bilans metala, to bi precizno definisalo i oekivanu ekonomiju postupka.
LITERATURA
[1] Grupa autora: Recikliranje otpadnog materijala i sekundarnih sirovina u funkciji zatite ivotne
sredine, Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, Beograd 1995. pp 3-34
[2] Kaji, Masanori. "D. I. Mendeleev's concept of chemical elements and The Principles of
Chemistry", Bulletin for the History of Chemistry 27 (2002),
96
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
[3] Rajkovi, B. M. Periodni sistem elemenata, otkrie, razvoj, budunost,
Poljoprivredni
fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd 2004, pp 177

[4] Haller, E. E.. "Germanium: From Its Discovery to SiGe Devices", Department of Materials
Science and Engineering, University of California, Berkeley, and Materials Sciences Division,
Lawrence Berkeley National Laboratory, Berkeley, 2006.
[5] Greenwood, Norman N.; Earnshaw, A., Chemistry of the Elements (2nd ed.), ButterworthHeinemann, Oxford 1997 : ISBN 0-7506-3365-4
[6] Burton, J. D.; Culkin, F.; Riley, J. P. "The abundances of gallium and germanium in terrestrial
materials". Geochimica et Cosmochimica Acta 16 (2007), pp 151180.
[7] Moskalyk, R. R. "Gallium: the backbone of the electronics industry" Minerals Engineering 16
(10) (2003), pp 921929.
[8] Stanojevi, D, Tomi, M, Gorivna elija jue, danas i sutra, Hemijska Industrija (59), 5-6,
(2005) 109-124
[9] Alfantazi, A. M.; Moskalyk, R. R. "Processing of indium: a review", Minerals Engineering 16
(8), (2003) pp 687694.
[10] Downs, Anthony John "Chemistry of Aluminium, Gallium, Indium, and Thallium". Springer.
(1993) pp 89 , 106.
[11] Thallium, Los Alamos National Laboratory. Retrieved November 21, 2006.
[12] Veb-sajt Londonske berze metala (http://www.lme.co.uk/), 11.02.2009.
[13] Vraar, R. Ekstraktivna metalurgija cinka, Beograd: Nauna knjiga, 1997, pp 191-199.
[14] Godinji izvetaji Fabrike cinka HI Zorka u apcu
[15 ] Stanojevic D., Rajkovic M.B., and Toskovic D., Extraction of useful metals from lead-silver
cake in the process of hydrometallurgical zinc production by leaching in calcium-chloride solution,
Buletin of Electrochemistry, Karaikudi (India), 22 (2006), 337-341,
[16] Nikoli B., Metalurgija cinka, Beograd: Institut za hemiju, tehnologiju i metalurgiju, 1996, pp
85-109
[17] . ., . ., , : ,
1977. pp 226-242
[18] Stanojevic D, Nikolic B, Todorovic M, Evaluation of cobalt from cobaltic waste products from
the production of electrolytic zinc asnd cadmium, Hydrometallurgy 45 (2000), pp 151-160
[19] Nikoli, B., Vuurovi D, Ostoji S., Obojena metalurgija Jugoslavije na kraju 20. veka,
monografija, Nikoli B., Stanojevi D,. Poglavlje o cinku, Institut za hemiju, tehnologiju i
metalurgiju, Beograd, 2002. god. pp 43-59
97
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
98
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 661.053.2
Struni rad
A NEW PROCEDURE FOR OBTAINING CALCIUM SULPHATE

-HEMIHYDRATE ON THE BASIS OF WASTE PHOSPHOGYPSUM
NOVI POSTUPAK DOBIJANJA KALCIJUM-SULFATA POLUHIDRATANA BAZI OTPADNOG FOSFOGIPSA
M. B. Rajkovi 1, D. V. Tokovi 2, D. D. Stanojevi 2 and . Lanjevac 1
1
Institute of Food Technology and Biochemistry, Faculty of Agriculture, Belgrade, Serbia

2
Faculty of Technology, Zvornik, University of East Saraevo, Republic of Srpska, B&H
Izvod
Ispitivanja, izvrena u radu pokazala su da otpadni fosfogips-dihidrat predstavlja balast
koji se ne sme ak ni odlagati na deponiju usled njegove velike koliine u odnosu na glavni
proizvod - fosfornu kiselinu, kao i moguih uticaja deponije fosfogipsa na ivotnu sredinu.
Predloenim postupkom kalcijum-sulfat dihidrat prevodi se u daleko istiji -poluhidrat koji se po
svojim fiziko-hemijskim karakteristikama pribliava prirodnom gipsu i sadri jo komponente koje
omoguavaju graenje sitnozrnog fosfogipsa koji se moe upotrebiti u graevinskoj industriji. Pilot
postrojenje, opisano u radu je instrumentizovano i projektovano da sa njim rukuje samo jedan
ovek. Dobijeni -poluhidrat moe da se iskoristi za dobijanje gipsnih blokova i suvog poluhidrata.
Kljune rei: kalcijum-sulfat, fosfogips, dihidrat.
Abstract
Investigations, conducted in this study showed that waste phosphogypsum-dihydrate
represents a burden which even must not be kept in deposits because of its large quantity in relation
to the main product phosphoric acid, as well as because of great impact of a phosphogypsum
deposit on the environment. By the proposed procedure, calcium-sulphate dehydrate is transformed
into a far purer -hemihydrate which, with its physic-chemical characteristics, approaches natural
gypsum and contains additional components which enable formation of small-grain
phosphogypsum which may be utilised in construction industry. Test installation, given in this
study, is highly automated and designed in such way to be operated by only one person. The
obtained -hemihydrate may be utilised for obtaining of gypsum blocks and dry hemihydrate.
Key words: Calcium-sulphate, phosphor-gypsum, dyhydrate.
1. INTRODUCTION
Phosphogypsum is by-product of the phosphate fertilizer which is produced in large quantities
world-wide during the production of phosphoric acid [1-3]. The wet phosphoric acid process
99
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
from phosphate rock, Ca10(PO4)6F2 or [Ca3(PO4)2]CaF2, is the most common process used to
produce phosphoric acid, it can be summarized by the following equation [4]:
80 C
6H3PO4 + 10CaSO42H2O + 2HF
Ca10(PO4)6F2 + 10H2SO4 + 20H2O 75
(1)
o
e.g. by scheme on Figure 1. [23].
Figure 1. The production of phosphate fertilizers
Phosphogypsum is separated on filters from phosphoric acid, which is then concentrated and
subsequently utilised for mineral fertiliser production, while the phosphogypsum is kept in deposits
[5-7], or in the areas intended for this purpose (mines, opencasts) or is (temporarily) discarded as a
very diluted (2 wt. %) dispersion into water flows. Considering that the ratio CaO/P2O5 in
phosphates utilised for phosphoric acid production varies between 1.35 and 1.65, the mass of dry
impure phosphogypsum produced during this procedure amounts to 4-5 tones per one tone of
obtained P2O5 8.Thus produced phosphogypsum is not unable, and the widespread methods of
disposal, like dispersing into rivers or seas (as 2 wt. % suspension) or storing at specially prepared
deposits, become increasingly unacceptable, precisely because of large amounts of phosphogypsum,
as well as a possibility of environment contamination [9,10]. Part of the impurities present in the
100
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
phosphate is carried off with the gypsum stream after the separation of phosphoric acid and
gypsum. The small amounts of soluble impurities in phosphogypsum (traces of free acids, acidic
phosphates and silicofluorides; 0.1-1 wt. %) affect the quality of the phosphogypsum much more
strongly than the insoluble impurities in natural gypsum, whose concentration may be as much as
10 wt. % (clay, CaCO3, SiO2, iron oxide - present asintertfillers). For this reason, a procedure is
needed for processing and purification of phosphogypsum obtained in raw form and of removing of
the present impurities [11]. In raw form, phosphogypsum contains 20-30 wt. % moisture and above
50 wt. % of impurities, like immanent organic compounds, soluble and insoluble phosphates,
fluorine compounds, traces of sodium compounds, rare and even radioactive elements [12]. There
are three types of soluble impurities in phosphogypsum: free phosphoric and sulphuric acids, salts
of various acids, as for instance, mono- and di-calcium phosphates and fluorosilicates, sodium and
potassium salts. Insoluble impurities may be divided into two groups: impurities already present in
natural phosphates (rocks, silicates and organic compounds) and impurities formed in the second
cycle of the reaction of phosphate processing, e.g. P2O5 syncrystalic, numerous insoluble phosphates
and fluoride components [13]. Water-soluble P2O5 influences the set time and causes corrosion
during burning of the phosphogypsum. Lattice P2O5 may evolve during burning and contribute to
the corrosion. Fluorine may affect the efficiency of the setting retards. Na2O and K2O cause
efflorescence, water-soluble salts reduce the strength of the hardened phosphogypsum. Organic
material causes cause discoloration and irregular set time, adversely affects the mechanical
properties of the end-product. Non-digested phosphate and silica particles (sand) have little
influence on the quality of the end product, but increase the wear on processing equipment [14,
15].The distribution of impurities across the phosphogypsum fractions after wet purification is
represented in Table 1. Purification and processing of phosphogypsum are extremely complex, not
only due to the presence of various types and amounts of impurities, but also because of their
different mutual ratios, which are in direct correlation with the type and origin of phosphates
utilised in factories for phosphoric acid production.
Table 1. The distribution of impurities across the phosphogypsum fractions after wet purification
Fine
< 30 m
(removed by
filtration)
Medium
30-200 m
Coarse
> 200 m
(removed by flotation
or with hydrocyclones
Phosphogypsum
Wt. % of
phosphogypsum
20
70
10
100%
Total P2O5
0.8
0.5
7.6
1.3%
SiO2
0.45
1.0
8.0
1.3%
Na
0.15
0.07
0.3
0.15%
Fe2O3+Al2O3
0.5
0.45
1.8
0.7%
1.4
0.5
7.0
0.2%
Organic C
0.3
0.05
0.2
0.2%
Ra (Bq/g)
1.258
0.592
0.703
0.814
101
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Types (or forms) of calcium sulphate

The basic form of phosphogypsum is dihydrate CaSO42H2O, characterised with monoclinic
crystal system with three imagined axes with different lengths, two of which intersect mutually at
sharp angle, and the third is perpendicular in relation to their plain. Of symmetry elements it
possesses: one binary axis, centre of symmetry and one plain of symmetry. The basic form is an
oblique prism, with a rectangular basis. In a stability diagram (Figure 2), there is presented CaSO 4
in CaSO4H2SO4H2O system [11].
As it may be seen from Figure 2, the form CaSO42H2O is stable up to 45C and H2SO4
concentration of 28 wt. %. Within the temperature range between 45 and 100C, i.e. acid
concentrations between 28-50 wt. %, the stable form is CaSO4, and CaSO42H2O is transformed
into a metastable form and for the first time appears as hemihydrate CaSO41/2H2O.
There are two forms of the hemihydrate: - and -hemihydrate. Although of the same
composition, - and -hemihydrates express different physical and chemical properties because
they crystallise within different crystal systems. While -hemihydrate is stacked in form of an
agglomeration, with distinguishable individual crystals, -hemihydrate is completely defined crystal
characterised with macroscopically visible forms of various sizes [11,12].
-Hemihydrate is also much more stable than -hemihydrate, because while staying in the
absence of moisture, -hemihydrate is slowly transformed into -hemihydrate [3]. In the region II
(Figure 2) within the temperature range between 100 and 120C, and acid concentrations between
50 and 55 wt. % of H2SO4, the stable form is anhydride CaSO4, the unstable one CaSO42H2O,
and the metastable CaSO41/2H2O.
Figure 2. Stability diagram - CaSO4 in CaSO4H2SO4H2O system

102
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
In connection with anhydride CaSO4, its forms should be mentioned: I, II and III, which are
represented in Table 2. The first form to appear is anhydride III which crystallizes according to
hexagonal system which has four crystallographic axes, three of which lie in one plain, are of equal
length and intersect at the angle of 60C, and the fourth one is either longer or shorter and is normal
to the plain containing the first three axes. Of the symmetry elements, it has: one sextery axis, 6
binary axes, a centre of symmetry and seven plains of symmetry. The main form is a straight prism
with hexagonal basis. This anhydride III is soluble form and is also designated as -anhydride.
Table 2. CaSO4 - H2O crystal system
Formula
Crystal system
Names
CaSO42H2O
Monoklinic
Natural gypsum
CaSO41/2H2O
Hexagonal
Hemihydrate
CaSO40H2O
Hexagonal
Anhydrit III, dehydrated hemihydrate
CaSO40H2O
Orthorhombic
Anhydrit II, dead-burned gypsum
CaSO40H2O
Cubic
Anhydrit I, (high-temperature form)
The - and -forms of hemihydrate and anhydrite differ not in crystal system, but in crystal
size: the -form is associated with large crystal (~ 0.1 mm); the -for, with microcrystallinity (<
0.001 mm). Many physical properties of -hemihydrate are explained by the very large specific
surface. The next form is anhydride II, also designated as natural -anhydride or dead-burned
gypsum and plays an undesirable role at phosphogypsum application, especially in construction
industry. Anhydride II is transformed into anhydride I which is desirable and is easily activated,
having thus a role of connective material. Anhydride I is also designated as -anhydride. It is partly
decomposed within the temperature range between 780 and 1200C, i.e. there occurs a thermal
dissociation that includes transformation of CaSO4 into CaO and SO3. This reaction is slow at the
beginning, and the produced CaO acts as a catalyzer and accelerates the reactions [11].
Formation of individual phosphogypsum forms is presented in Figure 3.
Conversions of phosphogypsum during phosphoric acid production
During technological procedure of phosphoric acid production by action of sulphuric acid on
phosphoric acid, in dependence of H2SO4 concentration, as well as of reaction temperature,
dihydrate and hemihydrate may be formed as a product (Figure 4).
In the conventional procedure for phosphoric acid production, the conditions are actually
selected for dihydrate to be formed (temperature below 80C and sulphuric acid concentration of 25
wt. %), which would absorb all impurities by its large crystals and which could be easily filtered
out on rotation filter. Thus, by the conventional wet procedure, phosphogypsum is already
103
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
prepared as waste material, because with the majority of absorbed impurities, approximately 20 wt.
% of uranium and even up to 85 wt. % of radium-226 isotope pass into phosphogypsum [16].
Considering that, phosphogypsum is a predicted waste and is disposed in deposits. The problem
arises from its quantity, because, for instance, a factory producing 1000 t/24h P 2O5 needs an area of
1.2x1.2 km2 for deposition of phosphogypsum during a period of 20 years, and the height of the
deposit reaches about 15 m [17].
Figure 3. Phase transitions in CaSO4 - H2O system [15]
Figure 4. Forms of CaSO4 as influenced by reaction temperature and H2SO4 concentration

104
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
During dry calcination (dry burning) -hemihydrate is formed, which is a form convenient
for further application of phosphogypsum due to the presence of various crystal impurities which
are incorporated in gypsum crystals in reaction with P2O5. Because it is impossible to remove these
impurities either before or during the dry calcination, phosphogypsum, even as hemihydrate,
remains a burden. Thus, it is necessary to convert phosphogypsum dihydrate into -hemihydrate, in
order to obtain much purer phosphogypsum. At the same time, the reaction is much more easily
controlled and may be adjusted so to obtain a hemihydrate with specific characteristics with a
change of crystal state.
2. EXPERIMENTAL
All investigations were performed with phosphogypsum obtained from chemical industry in
IHP Prahovo by a technological procedure in which raw phosphates are treated with H2SO4.
Phosphogypsum purification was carried out by the new procedure, which be explained in further
part of paper. Phosphogypsum and natural gypsum samples were analysed using scanning electron
microscopy SEM, JSM-84OA, JEOL, Japan. X-ray diffraction analysis was carried out using the
diffractometer for powder SIEMENS D-500 with Ni-filtered CuK radiation. Identification of
crystalline phases in recorded samples has been carried out by position and intensity comparison of
diffraction profiles with JC PDS data. Thermogravimetric analysis of phosphogypsum were
performed on Dermatograph STANTON, England, with speed of heating up to 7C/min in air
stream in mixture with Al2O3, samples were analysed in ceramic crucible on temperature up to
500C.
Obtaining of -hemihydrate
In order to perform transformation of phosphogypsum dehydrate into -hemihydrate at least
98C temperature is needed, while it has been found that the transformation takes place with highest
rate within the temperature interval between 150C and 160C. At higher temperatures, little is
obtained by increasing the reaction rate, while at lower temperatures large reactors are needed to
provide a complete transformation [18], which is represented in Figure 5. The procedure of the
transformation is, on the basis of the diagram in Figure 2, carried out with 28 wt. % water solution
of sulphuric acid which had been heated to the temperature of 90C. Phosphogypsum was added to
the solution and the resulting emulsion has been vigorously stirred. After phosphogypsum addition,
barium sulphate was added also with continual stirring, until the temperature reached 85C. Then
the mixture was cooled. After cooling, it was filtered through a special Buchner funnel, separating
the solid from the liquid phase. After drying and calcination, grinding of the purified
phosphogypsum was carried out by laboratory mixer to the particle size mainly between 100 and
200 m, with only 12% particles bigger than 200 m.
105
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Figure 5. Dependence of calcium-sulphate form on mass ratio in wt.% P2O5 and temperature (-)
and (--) values obtained on industrial scales (-.-.) thermodynamic curve, according Slack [2]
3. RESULTS AND DISCUSSION

Thermogravimetric analysis of natural gypsum and phosphogypsum from the filter indicated
that natural gypsum is hemihydrate CaSO41/2H2O, while is phosphogypsum dihydrate
CaSO42H2O [19,20]. The results of chemical and mineralogical analyses of natural gypsum,
phosphogypsum taken from the filter at phosphoric acid production by wet procedure and
previously processed and purified phosphogypsum by new procedure 3,19, are represented in
Table 3. The results of investigation, presented in Table 3, confirmed that phosphogypsum is in the
form of dihydrate (74.16 wt. %) immediately after separation from the filter, while natural gypsum
is actually hemihydrate (81.34 wt. % CaSO41/2H2O). By suggested procedure, phosphogypsum is
transformed into -hemihydrate (77.26 wt. % CaSO41/2H2O), and all the other parameters are
closer to natural gypsum than to the waste phosphogypsum.
106
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Table 3. Chemical and mineralogical composition of natural gypsum, phosphogypsum taken from
plants pipe and purified phosphogypsum
Chemical composition
CaSO4 2H2O
CaSO4 1/2H2O
CaSO4, anhydride
Bonded (fixed) water, H2O
CaSO4, total
Free CaO
SO3
Sum:
Free water, at 45C
Calcination loss
SiO2+insoluble residue
MgCO3
Na2O
K2O
Al2O3+Fe2O3
MgO
CaCO3
P2O5
Sum:
Total:
Natural gypsum
(in wt. %)
81.34
6.16
5.38
82.12
Excess:
0.70
88.20
Impurities:
1.30
0.98
4.15
0.06
5.09
11.58
99.78
Phosphogypsum
taken from plants
pipe
(in wt. %)
Purified
phosphogypsum
(in wt. %)
74.16
18.02
56.14
11.54
77.26
7.21
81.59
0.77
74.93
0.29
89.09
0.34
2.18
21.75
0.04
0.84
25.15
100.08
1.03
0.60
4.55
0.17
4.48
0.09
10.92
100.01
To establish morphological composition and structure, their homogeneity and the presence
of faults in the structure, an inspection was performed by scanning electronic microscopy (SEM) of
the natural gypsum and various phosphogypsum samples: phosphogypsum taken from plant's pipe
and purified phosphogypsum -hemihydrate, and the photographs are represented in our Figures 6,
7 and 8 3,20-22. The presence of increased Al concentration (0.17 versus 0.04 wt. % in
phosphogypsum from filter) acts as a powerful modifier of crystal state, because Ca2+ ion is
replaced by complex AlOH in crystal lattice of phosphogypsum. Present Al yields a series of
Al(OH) species, the equilibrium of which are determined by pH value, up to pH = 4.0, above which
this condition ceases to be valid.
107
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Figure 6. SEM photograph of crystalline structure of natural gypsum (x500)
Figure 7. SEM photograph of crystalline structure of phosphogypsum dehydrate taken from

plants pipe (x1,000)
Figure 8. SEM photograph of crystalline structure of purified phosphogypsum -hemihydrate

(x300)
Industrial procedure for obtaining -hemihydrate
Obtaining of -hemihydrates in an industrial plant, instead of calcium sulphate dihydrate is
hindered due to the formation of anhydride on the surface. With that aim, direct injection of vapour
is performed into the container for mixing, achieving thus -hemihydrate obtaining at optimal
108
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
temperature for the reaction of 150-160C, without anhydride. In order to terminate conversion into
-hemihydrate, behind the reaction container for mixing there is mounted a flow continual reactor.
On the basis of investigations, a system was made of two mixing reactors in a series with the
conversion of at least 80 wt. % in the first bigger container. Thus, the total time for conversion is
less than 3 minutes. Conversion and conversion rate are also influenced by gypsum suspension
concentration which may increase the degree of conversion even to 70 wt. %, although the
concentration of gypsum suspension of 50 wt. % is practically the limit that may be achieved.
Conversion rate may be additionally increased by acidification of the reaction precipitate, by
sulphuric acid. The influence of sulphuric acid is explained by increasing of HSO4 concentration
which accelerates crystal growing for crystallisation phase of the hemihydrate.
For a correct control of crystal state it is important to know the parameters which influence
the reaction, because the crystallisation rate has a significant influence on the efficiency of a
modifier for crystal state, the modifiers being either naturally present in the phosphgypsum or are
specially added.
Low pH values are favourable for the formation of a modifier complex for crystal state, but
at the same time they increase the rate of crystallisation, which enables formation of smaller
crystals which decrees the efficiency of the modifier for crystal state. In phosphogypsum samples
that contain greater quantities of impurities, crystal state may be modified by control of reaction
conditions, enabling thus the action of already present modifier for crystal state. In dependence of
the type of phosphates yielding the given phosphogypsum, it is necessary to control closely the
reaction conditions in order to confirm obtaining of the desired crystal form, minimal waste of
modifier for crystal state and the best possible physical characteristics of the obtained hemihydrate.
Test installations for -hemihydrate production
Flow sheet diagram of semiindustrial process for obtaining of -hemihydrate is represented
in Figure 9. Phosphogypsum may be fed direct from a phosphoric acid plant or dump to the storage
tank, where it is slurried to a 50 wt. % concentration. From there it is pumped to a second vessel, at
which point the pH is adjusted and habit modifier added and the slurry continuously monitored to
provide correst feedstock analysis. High-pressure pumps then feed the slurry to two autoclaves
equipped with turbine-type stirrers and arranged in series. Here the phosphogypsum is convered to
hemihydrate at 150C and 0.7 MPa.
109
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Figure 9. Flow sheet diagram of semi-industrial process for obtaining of -hemihydrate

The amount of heat supplied by direct steam injection is controlled individually according to
the temperature in each autoclave and the pressure is controlled at the exit of the second. Following
conversion, the -hemihydrate slurry is fed to a pressure let-down vessel (if heat recovery is used)
and then to a continuous scroll discharge centrifuge where the liqor is separated, leaving a
hemihydrate with a moisture content varying between 8 wt. % and 15 wt. % depending on crystal
habit. The discharge casings and chute of the centrifuge are maintained at a temperature above
100C to prevent the hemihydrate from becoming rehydrated and to avoid blockage. Effluent liquor
typically contains less than 0.4 wt. % suspended solids and can be discharged to a drain pr, in some
cases, used again. The -hemihydrate may the be reslurried and used in a continuous casting
process for manufacturing phosphogypsum blocks or fed direct to a drier for producting dry
hemihydrate plaster. Normaly no pre-wash step is included unless the phosphogypsum is grossly
contaminated or the hemihydrate is required to satisfy a particularly stringent specification.
Calculation of utilization of fuel and raw materials for -hemyhydrate production
Calculation of utilization of fuel and raw materials for -hemihydrate production, to be
allowed by equation:
110
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Bg =
Gp h 2 h 1
Hd
(2)
Where,
Bg
Hd
- fuel consummation per hour,

- lower thermal power of the fuel combusted in the boiler
for production of dry-saturated steam,
h1, h2 - specific enthalpy of boiling liquid and dry-saturated steam,

respectively, at the pressure p (0.7 MPa),
Gp
- mass flow of the steam for heating,

- the degree of the boiler usefulness (depends primarily on the fuel
and heating rate; under the conditions of industrial application it
amounts to approximately 0.80-0.95).
Costs = Bg PF
(3)
where PF - price of the fuel.

Approximate costs of the production of 1 t of -hemihydrate, with the condition of 50 wt. %
input of sludge suspension and yield of about 97 wt. % are given in Table 4.
Table 4. Material and process requirements per ton -hemihydrate
Phosphogypsum H.p.steam
(in tons)
(in tons)
1.22
Electric power
(in KWh)
Water
(in tons)
Effluent
(in tons)
45
1.50
1.70
0.35
4. CONCLUSIONS
Investigations, conducted in this study showed that waste phosphogypsum-dihydrate
represents a burden which even must not be kept in deposits because of its large quantity in relation
to the main product phosphoric acid, as well as because of great impact of a phosphogypsum
deposit on the environment. By the proposed procedure, calcium-sulphate dehydrate is transformed
into a far purer -hemihydrate which, with its physic-chemical characteristics, approaches natural
gypsum and contains additional components which enable formation of small-grain
phosphogypsum which may be utilised in construction industry. Test installation, given in this
paper, is automated and designed in such way to be operated by only one person. Because of the
simplicity of the process and short conversion time, of about 3 min, starting and terminating of the
111
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
process is measured by minutes instead of hours, with the capacity of 1.8 t/h. The obtained hemihydrate may be utilised for obtaining of gypsum blocks and dry hemihydrate.
Acknowledgements: The work was supported by the Ministry of Science and Environmental
Protection of the Republic of Serbia (Project ON 142039).
LITERATURE
[1] F.Ferguson, Phosphogypsum, In Proceedings of the 2nd International Symposium on
Phosphogypsum Miami, FL: Florida Institute of Phosphate Research: Publication No. 01-037055; Vol. 1 (1988) p. 117-130.
[2] A.V.Slack, Phosphoric Acid, Part II, Marcel Dekker Inc., New York, p. 766, 1968.
[3] J.V.Bell, Phosphate Rock in the United States, Min.Eng., 18 (1966) p. 80.
[4] Habashi, The Recovery of Uranium from Phosphate Rock. Progress and Problems, 2 nd
International congress on phosphorus compounds, April 21-25, Boston, 1980, pp. 629-660.
[5] M.B.Rajkovi, G.T.Vladisavljevi, Ecologica, 21(1) (1999) 9-15.
(in
Serbian)
[6] J.Pukett, Phospho-Gypsum
http://zerowasteamerica.org/Phospho-Gypsum.htm
[7] Phosphate Mining Moving Soth: Why is phosphogypsum stacked?
http://www.mirrir23.net/flpr/southk_why_is_phoshogypsum_stacked.htm
[8] Phosphorus&Potassium: Geting rid of phosphogypsum I. Can technology provide the answer
to a mountainous waste problem?, 87 (1977) 37.
[9] How Does Phosphogypsum Storage Affect Groundwaters, FIPR Publication No.05-042-142,
Dept.of Oceanography, Florida State University, March 1998.
http://www.flpr.state.fl.us/flpr142.htm
[10] Environment
http://www.wizow.com.pl/eng/6_environment.htm
[11] M.B.Rajkovi, D.Tokovi, Hungarian Journal of Industrial Chemistry, 30(3) (2002) p. 219227
[12] M.B.Raikovich, K.Karlikovich-Raich, I.Chirich, Russian Journal of Applied Chemistry, 67(3)
(1994) p. 454-456.
[13] M.B.Rajkovi, V.Hadi, I.Molnar, Otpadni fosfogips iz hemijske industrije - pojam, primena,
perspektiva -, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, 1995
(in Serbian)
[14] Phosphogypsum in the Manufacture of Phosphoric Acid Phosphate Rock is Digested with
H2SO4
http://techunix.technion.acil/~cvrkost/ChemicalGypsum/tsld016.htm
[15] K.Kovler, Recycling of Chemical Gypsum in Construction,
http://techunix.technion.acil/~cvrkost/ChemicalGypsum/tsld016.htm
[16] A.Kuko, R.Stevanovi, .okea, M.Markovi, Raspodela urana i 226Ra pri proizvodnji
fosforne kiseline dihidratnim postupkom, II simpozijum Hemija i zatita ivotne sredine,
112
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Vrnjaka Banja, 1993, Izvodi radova, VI-19, s. 583-584.
(in
Serbian)
[17] .., ..,
, , , 1984.
(in
Russian)
[18] .Allen, Phosphorus&Potassium, 78 (1975) p. 42-44.
[19] M.B.Rajkovi, D.Simovi, G.T.Vladisavljevi, Experiences in the Chemical Gypsum
Phosphogypsum Preparation From the Triad Synthesis-Structure-Properties Viewpoint, in the
Book: Advanced Science and Technology of Sintering. B.D.Stojanovi, V.V.Skorokohd, MV.Nikoli (Eds.), Kluwer Academic/Plenum Publishers, New York, 1999, p. 323-328.
[20] M.B.Rajkovi, D.Tokovi, Acta Periodica Technologica, 32 (2001) p. 79-88.
[21] M.B.Rajkovi, M.M.Mitrovi, Phosphogypsum Surface Characterisation Using Scanning
Electron Microscopy, Physical Chemistry 2000, 5th International Conference on Fundamental
and Applied Aspects of Physical Chemistry, September 27-29, 2000, Belgrade, Solid State
Physical Chemistry (H), Material Science (G), Proceedings, HG24-P, p. 453-455.
[22] M.B.Rajkovi, D.Tokovi, Acta Periodica Technologica, 34 (2003) p. 61-70.
113
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
114
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UDK 66.011:66.04
Struni rad
MATEMATIKO MODELOVANJE SUENJA PILJEVINE U

TROPROLAZNOJ ROTACIONOJ SUARI
MATHEMATICAL MODELLING FOR DRYING OF SAWDUST IN A TIPLE
PASS ROTARY DRYER
S. Papuga1, P. Petrovi2, M. Maksimovi1
1
Univerzitet u Banja Luci, Tehnoloki fakultet, RS, BiH

2
Uiverzitet u Banja Luci, Mainski fakultet, RS, BiH
Izvod
Danas se rotacione suare esto koriste za suenje piljevine, koja se potom tehnologijom
peletiranja i briketiranja prevodi u trino vrijedan proizvod. U ovom radu je dat vlastiti
matematiki model suenja estica piljevine u troprolaznoj rotacionoj suari. Kao osnova razvoja
ovog modela posluili su postojei modeli suenja piljevine i drugih biolokih materijala u
jednoprolaznoj rotacionoj suari, koji su modifikovani i proireni kako bi se matimatiki opisalo
suenje u uslovima kretanja piljevine kroz troprolaznu rotacionu suaru. Razvijeni model je
posluio za izradu simulacionog modela koji predvia temperature i vlanosti suenog materijala i
agensa suenja na izlazu iz suare i njihovu raspodjelu unutar suare, kroz sva tri bubnja.
Validacija razvijenog matematikog modela sprovedena je analizom rada industrijske suare
(poglavlje 8) i odgovarajuom simulacijom iji su rezultati diskutovani. Stvarne vrijednosti izlaznih
parametara i onih predvienih modelom su pokazale veliko slaganje. Razvijeni matematiki model
troprolazne rotacione suare, odnosno simulacioni program e omoguiti bolje voenje i kontrolu
procesa u navedenoj industrijskoj suari, ali i u drugim suarama za drvni otpad uz promjenu
odgovarajuih parametara modela.
Kljune rijei: piljevina, rotaciona suara, matematiki model, simulacija.
Abstract
Today, rotary dryers are often use to dry sawdust prior to their further processing,
palletizing and briquetting, into commercially voluble product. This paper present mathematical
model for drying process of sawdust particles in a triple pass rotary dryer. As basis for this model,
we used existing mathematical models for drying of sawdust and other biological materials in a
single pass rotary dryer, which are modified and extended in order to satisfy mathematical
description of motion of material in the triple pass rotary dryer. Developed mathematical model is
used as basis for further developing of the simulation model that predict temperature and moisture
profile sawdust and drying along the dryer. In order to solve and validate developed rotary dryer
model, commercial triple pass rotary dryer, installed in enterprise Panensa near town of Srbac,
have been analysed, and measured sawdust drying data have been used for comparison.
115
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Comparison between predicted and the measured results were good. Mathematical model i.e.
rotary dryer simulation model developed in this paper is going to enable better management and
controlling of process in the mentioned commercial rotary dryer as well as in other rotary dryers
for wood waste with modification of appropriate model parameters.
Key words: sawdust, rotary dryer, mathematical model, simulation.
1. UVOD
U suarama se odvija istovremeni prenos toplote i mase, pri emu je kod rotacionih suara itav
proces dodatno uslonjen kaskadnim kretanjem materijala kroz suaru. Ukupana koliina prenesene
toplote i mase tokom prolaska vlanog materijala kroz suaru veoma zavisi od povrine i vremena
kontakta izmeu materijala i agensa suenja [1], te je poznavanje vremena zadravanja materijala u
suari od izuzetne vanosti. Prenos toplote i mase takoe zavisi od fizikih osobina materijala, kao i
od same konfiguracije rotacione suare [1,2]. Matematiki opis ovih procesa je sloen, jer treba da
sadri ne samo osobine vlanog materijala i agensa suenja, nego i konstrukcione i operacione
osobine rotacione suare. Ipak, u literaturi su prisutni razliiti modeli prenosa toplote i mase,
specifini za odreene konfiguracije suare i materijala koji se sue [3,4,5,6]. Iako su sprovedeni
mnogi istraivaki radovi na modelovanju fenomena suenja, relativno malo radova se odnosi
direktno na rotacione suare. Veina istraivaa posveuje se iznalaenju jednaina vremena
zadravanja estica i zapreminskog koeficijenta prenosa toplote u rotacionoj suari. Ovo
omoguava odreivanja vremena prolaska materijala kroz suaru i potrebnog toplotnog toka, te
njihovo povezivanje sa dimenzijama i reimom rada suare. Rotaciona suara moe se matematiki
opisati modelima sa raspodijeljenim parametrima ili modelima sa koncentrisanim parametrima.
Modeli sa raspodijeljenim parametrima su definisani parcijalnim diferencijalnim jednainama, te su
sistemske varijable zavisne i od vremena i od prostora. Ovi modeli, zbog svoje sloenosti,
zahtijevaju znatno vrijeme raunanja. Nasuprot tome, modeli sa koncentrisanim parametrima mogu
se opisati obinim diferencijalnim jednainama, relativno lako se rijeavaju uz krae vrijeme
raunske obrade, te se esto i koriste [3, 4,5,6]. U ovom radu je korien pristup sa koncentrisanim
parametrima.
Toplotni i materijalni bilansi
U cilju razvoja matematikog modela, itava suara je podijeljena na 12 kontrolnih zapremina (KZ),
kao to je prikazano na slici 1. Za svaku KZ postavljaju se jednaine toplotnih i materijalnih bilansi,
uz sledee pretpostavke:
- Prenos toplote izmeu agensa suenja i materijala obavlja se mehanizmom konvekcije.
- Suenje materijala se obavlja iskljuivo u periodu opadajue brzine suenja.
-
Maseni protok (apsolutno suvog) vazduha je konstantan kroz itavu suaru.

Materijal ne mijenja svoje dimenzije i oblik tokom suenja.
Ulazni protok materijala u KZ jednak izlaznom protoku materijala iz prethodne KZ.
116
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Materijalni bilans vlanog materijala (piljevine) u KZ;

dmP
GPul GPiz
d
Materijalni bilans vlage u vlanom materijala unutar KZ :
dmP
dX
1
GPul X ul GPiz X Rw mP X
d mP
d
(1)
(2)
Materijalni bilans vlage u vazduhu (agensu suenja) unutar KZ:

dY
1
GA Yul Y Rw mP
d mA
(3)
Toplotni bilans vlanog materijala unutar KZ:

dTP
1
GPul cPul TPul GPiz cP TP UV aV TA TP

d
mP cP
(4)
dc
dmP
RW mP hW RW mP cWy TA TP QI mP TP P TP cP
d
d
Toplotni bilans vazduha (agensa suenja) unutar KZ:
dTA
dc
1
GA cAul TAul cA TA UV aV Tml RW mP cWy TA mATA A
d
mA c A
d
(5)
Postavljene jednaine dalje se proiruju na sve ostale KZ.
Slika 1. Shematski prikaz modela rotacione suare

Model vremena zadravanja
Niz autora je dalo pregled i analizu postojeih modela vremena zadravanja estica vrste
faze u rotacionim suaraama [1,3,4,5,7]. Za razvoj modela vremena zadravanja estica piljevine u
bubnju rotacione suare korien je pristup Schofield i Glikin-a. Mani je navedeni pristup uspjeno
primjenio na proraun vremena zdravanja estica piljevine u jednoprolaznoj rotacionoj suari, kao
i na proraun vremena zadravanja stabljika i lia biljke lucerke u troprolaznoj rotacionoj suari
[4]. Takoe, Kamke i Wilson, su u svom modelu rotacione suare sa dosta uspjeha primjenili
navedenu jednainu [4,5]. Osnovna pretpostavka studije vremena zadravanja od strane Schofield-a
& Glikin-a bila je ta da je osnovni mehanizam kretanja estica kroz rotacioni bubanj kaskadno
kretanje koje se sastoji od perioda zadravanja materijala u pregradama (ispunama) suare i
kaskadnog perioda. Oni su sproveli teorijsku analizu kaskadnog kretanja materijala te definisali
model sa preciznijom teorijskom podlogom, u sledeem obliku [1,5]:
117
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
L
L
c
r f
xc
Y f sin K vg2 / g
(6)
gdje je: L- duina bubnja (m); xc- kaskadna duina tj. duina bubnja koju pree prosjena estica po
jednom obavljenom kaskadnom ciklusu (m); c- kaskadno vrijeme tj. vrijeme potrebno da
prosijena estica obavi jedan kaskadni ciklus (s); Yf - prosijena visina pada estica (m); rprosijeno vrijeme koje estica provede u pregradi (s); f- prosijeno vrijeme koje estica provede u
letu (s); g-gravitaciona konstanta (9,81 m/s2); vg-brzina gasa (m/s); - ugao horizontalnog nagiba
bubnja (). Koeficijent K je specifian za datu suaru i materijal koji se sui, te odreuje kretanje
estica u struji gasa pod uticajem sile gravitacije i sile povlaenja estica strujom gasa. K se definie
preko koeficijenta povlaenja - CD, a koji se odreuje primjenom teorije slinosti [4]. Osnovne
pretpostavke navedenog pristupa suenja piljevine u jednoprolaznoj suari su iskoriene, te nadalje
modifikovane i proirene u odnosu na mehanizam kretanja estica piljevine kroz troprolaznu
rotacionu suaru. Za procjenu vremena zadravanja etica piljevine u unutranjem bubnju koristiti
se jednaina (6), odnosno prethodno opisani pristup. Kod sredinjeg i vanjskog bubnja za procjenu
vremena zadravanja potrebno je modifikovati jednaine kaskadne duine i kaskadnog vremena u
odnosu na dimenzije bubnja, brzinu gasa i nain kretanja estica. U jednaine kaskadne duine za
sredinji i vanjski bubanj uvedeni su empirijski koeficijenti 0,5 dok je u jednainama za K uveden
koeficijent 1,5 za sva tri bubnja, a kako bi se zadovoljili eksperimentalni rezultati sa rezultatima
simulacije rada suare. Za prosjean ugao pada estica piljevine () uzeta je vrijednost 82,6, na
osnovu rezultata fotografske tehnike snimanja ovog ugla objavljene od strane Kamke-a [1].
Jednaine kaskadne duine i kaskadnog vremena su sumirane u tabeli 1.
Tabela 1. Jednaine prorauna vremena zadravanja u troprolaznoj rotacionoj suari
Unutranji
bubanj
Kaskadna
duina
Kaskadano
vrijeme
c r f
Duina pada
estica
Y f y1 y2
Sredinji bubanj
1
2
K m 2fm v Am
2
Ki Yi vAi2
xci
g
xcm
A
Ki 1,5CDi
dP P
K m 1,5CDm
ri 60
90
360 n
fi
2Y fi
Y fi
Di
i FLisin
2
360 n
fm
xco
A
dP P
90
rm 60
1
2
K o 2fo v Ao
2
K o 1,5CDo
90
360 n
2 y1m
2 y2 m
g
g
D FL
D
y1m m i m
2
2
2
FL
D
y2 m m m
2
2
Vanjski bubanj
90
ro 60
360 n
fo
sin
A
dP P
90
360 n
2 y1o
2 y2 o
g
g
D
FL
D
y1o o m o
2
2
2
FL
D
y2o o o
2
2
sin
118
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Model prenosa toplote

Toplotni tok koji se razmijenjuje izmeu estica piljevine i vrelih gasova (agensa suenja) u
posmatranoj KZ rotacione suare definisan je sledeom jednainom:
Q U v aV Tlm
(7)
pri emu je zapreminski koeficijent prenosa toplote dat izrazom Myklestad-a [1,2,4,5]:
U v a 0,52GA
(8)
Navedena jednaina uspijeno je primjenjena u razliitim matematikim modelima odnosno

simulacijama suenja niza proizvoda biolokog porijekla [3], kao i same piljevine [4]. Toplotni tok
izmeu vanjskog bubnja suare i okoline, dat je izrazom
QI U h A TP T0
(9)
dok su toplotni tokovi izmeu pojedinih bubnjeva zanemareni. Uzeta je vrijednost ukupnog
koeficijenta toplotnih gubitaka od Uh=0,055 (kW/(m2C)), kao najbolje prilagoena mjerenim
vrijednostima izlazne temperature gasova.
Kinetika suenja
Brzina suenja - RW, u periodu opadajue brzine, moe se opisati jednainom tankog sloja
sloja tj. Lewis-ovim modelom [1,8], koji se esto primjenjuje kod suenja biolokih materijala u
periodu opadajue brzine suenja [ 9,10,11],
RW k D ( X X *)
(10)
Konstanta suenja kD, i ravnoteni sadraj vlage X * , su funkcije temperature agensa suenja, te je
neophodno poznavati i tu funkcionalnu zavisnost s obzirom da se tokom suenja mijenja
temperatura agensa suenja. Na osnovu podataka objavljenih od strane Plumba i saradnika [4], a
koji se odnose na suenje sitnih drvnih estica, usvojen je sledei izraz za definisanje konstante
suenja piljevine,
248
kD 0,19exp
tL
(11)
Ravnotena vlanost estica piljevine je raunata iz jednaine Day i Nelson-a [12].

1
ln(1 ) ( b3T b4 )
X*
(12)
b2
(b1T )
pri emu parametri b1, b2, b3 i b4 imaju vrijednosti: 3,410-17; 5,98; 3102 i -0,93 (respektivno), X*
je ravnotena vlanost u postocima (%). Pored gornje jednaine, ispitivana je primjenljivost i drugih
sorpcionih modela: Hailwood-Horrbin-ov sorpcioni model, Malmquist-ov sorpcioni model, kao i
esto primjenjivana jednaina Simpsona-a [12,13]. Takoe, ispitivana je i primjenjivost jednaine
119
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Nelson-a (jednaina 13), originalno izvedena iz jednaine Kelsey-a, a koja se preporuuje za

proraune ravnotene vlanosti drveta [14], te istu koristi Mani pri modelovanju jednoprolazne
rotacione suare za piljevinu [4].

X
exp A 1
( X *) max
RT
ln

M
(13)
Pokazalo se da su navedeni sorpcioni modeli nepodesni u ovom sluaju. Naime, za podruja

relativno visokih temperatura i niskih relativnih vlanosti vazduha (ulazna temperatura vrelih
gasova u suaru se kree oko 300C, a relativna vlanosti i do 0,0002), gdje je inae ravnotena
vlanost drveta bliska nuli, analizirane jednaine daju negativne vrijednosti ravnotenog sadraja
vlage. Stoga je iskoriena jednaina (12), kao najbolja aproksimacija za podruja relativno visokih
temperatura i niskih relativnih vlanosti vazduha (agensa suenja).
Da bi se simulirao rad rotacione suare za piljevinu tj. da bi se rijeile postavljene jednaine za
konkretne uslove rada suare, te sprovela validacija postavljenog matematikog modela, analiziran
je rada industrijske troprolazne rotacione suare intsalisane u pogonu preduzea Panensa, kod
Srpca. Postrojenje sui piljevinu i drugi drvni otpad razliite ulazne vlanosti, koja se generalno
kree oko 0,4 kg/kgSO, dok je zahtijevana izlazna vlanost suenog materijala oko 0,12 kg/kgSO.
Dimenzije suare i karakteristike ulaznih tokova, tj. parametri simulacionog modela, navedeni su u
tabeli 2 i 3, respektivno, dok su osnovne termofizike osobine piljevine i vazduha, koriene u
simulacionom modelu rotacione suare sumirane u tabeli 4. Vlanost piljevine je mjerena
ureajem za odreivanje vlanosti estica drvne biomase Kern ML B 50-3, u 6 uzoraka piljevine (3
uzorka prije i 3 nakon procesa suenja). Temperatura gasa na ulazu i izlazu iz suare je direktno
oitavana sa displeja instalisane opreme za automatsku kontrolu procesa. Izlazne vlanosti piljevine
i temperature gasa iskoriene su za validaciju dobijenog modela te su uporedo prikazani sa
rezultatima simulacionog modela u tabeli 5. Srednji dijametar estica (dP=0,7 mm) je odreen na
osnovu rezultata granulometrijske analize vrene u laboratorijima Tehnolokog fakulteta u Banja
Luci. Koriena su sita otvora 1,6; 1,25; 1,00; 0,80; 0,63 i 0,50 mm. Protok piljevine je odreen
hvatanjem toka piljevine na izlazu iz ciklona u trajanju od 60 s, koji je potom vagan, dok je protok
vrelih gasova uzet iz tehnike dokumentacije. Uzeto je da agens suenja ima osobine vrelog
(vlanog) vazduha.
120
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Tabela 2. Parametri simulacionog modela - geometrijske karakteristike rotacione suare

Di
Dm
Do
FLi
FLi
FLi
L
n
-Dijametar unutranjeg bubnja,( m )

-Dijametar sredinjeg bubnja,( m )
-Dijametar vanjskog bubnja,( m )
-Duina pregrada unutranjeg bubnja,( m )
-Duina pregrada sredinjeg bubnja,( m )
-Duina pregrada vanjskog bubnja,( m )
-Duina prolaza materijala kroz sva tri bubnja,( m )
-Brzina rotacije bubnja, ( min-1)
-Nagib bubnja, ( )
0,92
1,64
2,30
0,23
0,23
0,20
4,75
2,8
0
Tabela 3. Parametri simulacionog modela - karakteristike ulaznih tokova

Gpul
GAul
TPul
TAul
XPul
YAul
-Maseni protok piljevine, ( kgso/s )

-Maseni protok gasova, ( kgso/s )
-Ulazna temperatura piljevine, (C )
-Ulazna temperatura gasova, (C )
-Ulazni sadraj vlage piljevine, ( kg/kgso )
-Ulazni sadraj vlage gasova, ( kg/kgso )
0,45
1,4
20,0
317,3
41,90
0,0075
Tabela 4. Parametri simulacionog modela- Termofizike osobine piljevine i vrelog vazduha

koriene u simulaciji rada analizirane rotacione suare, Panensa Srbac
Osobine
Gustina estice piljevine,
(kg/m3so)
Srednji dijametar estica, (m)
Specifina toplota piljevine,
(kJ/kgC)
Vrijednosti i jednaine
387
0,0007
cP cP 0 2,822 X
c p 0 0,1031 0,003867T
cA 1,01 cWyY
Specifina toplota vazduha,

(kJ/kgC)
Latentna toplota isparavanja

vlage, (kJ/kgso)
hW 2260
Relativna vlanost vazduha
cWy cW 0 cW 1t cW 2 t 2 cW 3t 3
1, 6018 X * 0,8540
0, 0068 X * 2,5758
Y P0
0, 622 Y pz (t )
Izvor
Moreno i dr. [15]
Mjereno
Pakowski i Mujumdar
[8],
Simpson [13]
Pakowski i Mujumdar
(2006)
Mani [4], Simpson [13],
Pakowski i Mujumdar
[8]
Pakowski i Mujumdar
[8]
ln pz a b c t ; P0 10
2 kPa
1
Ravnoteni sadraj vlage

piljevine, (kg/kg)
Konstanta suenja
(1/s)
ln(1 ) ( b3T b4 )
2
X*
b2
(b1T )
248
kD 0,19exp
tL
Bastias i dr. [12]
Mani [4]
121
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Postupak rjeavanja jednaina

Sistem diferencijalni jednaina, (1), (2), (3), (4) i (5), postavljen za jednu KZ proiruje se na
svih 12 KZ. Date jednaine se kombinuju sa jednainama kinetike suenja (10) i (11), prenosa
toplote (8) i (9) i modela vremena zadravanja u analiziranoj rotacionoj suari (tabela 1), a koje se
dalje kombinuju sa jednainama termofizikih osobina piljevine i vrelog vazduha (tabela 4).
Simulacija suenja je uraena u Matlab-u, pri emu se sistem diferencijalnih jednaina rijeava
simultano koristei Dormand-Prince numeriku metodu, zasnovanu na kombinaciji Runge-Kuta
metoda IV i V reda, a primjenom paketa ode45 (Matlab solver). Tolerancija relativne greke
integracije RelTol je podeena na 10-4, a apsolutne greke integracije AbsTol na 10-6,
maksimalni red jednaine za izraunavanje rjeenja MaxOrder iznosi 5. Poetnu uslovi za
inegraciju diferencijalnih jednaina su temperature (TAul,,TPul) i apsolutne vlanosti (XAul,,XPul)
ulaznih tokova gasa i piljevine (tabela 3).
Na slikama 1 i 2 dati su rezultati simulacije rada suare za navedene ulazne varijable. Na ulazu
u suaru brzina suenja je relativno visoka s obzirom na visoku ulaznu temperaturu i nisku relatvinu
vlanost vrelih gasova, kao i na veliku brzinu prenosa toplote. S jedne strane visoka temperatura
vrelih gasaova direktno utie na konstantu suenja koja eksponencijalno raste sa temperaturom
(jednaina 11), dok istovremeno niska relativna vlanost vrelih gasova smanjuje
0.45
unutranji
bubanj
Apsolutna vlanost, (kg/kg suve osnove)
0.4
piljevina
gasovi
sredinji
bubanj
0.35
vanjski
bubanj
0.3
0.25
0.2
0.15
0.1
0.05
0
4
6
8
10
Duina proloza kroz rotacionu suaru, (m)
12
14
Slika 1 Promjena vlanosti piljevine i gasova sa prolaskom kroz rotacionu suaru
122
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
350
unutranji
bubanj
piljevina
Temperatura, (Celzijusa)
300
gasovi
sredinji
bubanj
vanjski
bubanj
250
200
150
100
50
4
6
8
10
Duina proloza kroz rotacionu suaru, (m)
12
14
Slika 2 Promjena temperature vrelih gasova i piljevine sa prolaskom kroz rotacionu suaru
ravnotenu vlanost piljevine (shodno jednaini 12) to direktno poveava ukupnu brzinu prema
primjenjenoj jednaini tankog sloja (10). Ve nakon 4,75 m duine prolaza estica piljevine kroz
suaru (slika 1) , dakle ve u unutranjem bubnju, ispari vie od 50% vlage iz suenog materijala,
to se dalje nastavlja i kroz sredinji i vanjski bubanj ali neto manjom brzinom. U poslednja dvije
KZ promjena vlanosti i piljevine i vazduha je jako mala. Slika 2 pokazuje temperaturne profile
vrelih gasova i piljevine u funkciji duine prolaza piljevine kroz sva tri bubnja. Brzina prenosa
toplote je maksimalna na ulazu u suaru s obzirom na veliku razliku temperatura izmeu vrelog
gasa i piljevine. Kao rezultat ovog dolazi do porasta temperaure piljevine, te istovremenog
smanjenja temperature vrelih gasova. Sa daljim napredovanjem piljevine kroz suaru smanjuje se
intezitet prenosa toplote te se materijal sve sporije zagrijava. Temperatura vrelih gasova konstantno
opada zbog predaje toplote piljevini. Po ulasku u unutranji bubanj suare temperatura piljevine
raste relativno brzo da bi na kraju unutranjeg bubnja dostigla maksimalno vrijednost, koja je za 48
C vea od temperature piljevine na izlazu iz suare. Kako je koliina vlage koja ispari iz piljevine
na ulazu u suaru velika, potrebna je i znatno vea koliina toplote za njeno isparavanje nego sa
daljim napredovanjem piljevine kroz suaru. Zakljuuje se da je maksimalna brzina razmjene
toplote posljedica maksimalne temperaturske razlike gasa i piljevine. Sa daljim napredovanjem
piljevine (kroz sredinji bubanj) brzina razmjene toplote se smanjuje, tako da materijal prestaje da
se zagrijava. Po ulasku u vanjski bubanj temperatura piljevine poinje da pada jer tada dolaze do
izraaja i toplotni gubici kroz zidove vanjskog bubnja koji su u dodiru sa okolinom. Takoe, treba
naglasiti da su i razliita vremena zadravanja piljevine i brzine gasa kroz razliite bubnjeve suare
to dodatno utiu na brzinu i ukupnu razmijenu toplote izmeu gasova i piljevine. S jedne strane
due vrijeme zadravanja piljevine poveava ukupnu razmijenu toplote (radi dueg vremena
kontakta vrelih gasova i piljevine), dok istovrmeno sporije kretanje vrelih gasova smanjuje
vrijednost zapreminskog koeficijenta prenosa toplote, a samim time i brzinu razmijene toplote. Kao
rezltat gore navedenih uticaja dobiju se krive na slici 2. Validacija dobijenih rezultata sprovedena je
123
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
poreenjem sa odgovarajuim podacima dobijenih analizom rada industrijske suare. S obzirom na

nemogunost mjerenja temperatura i vlanosti unutar same suare, za poreenje su korieni
odgovarajui parametri na izlazu iz suare, to su inili i drugi istraivai [3, 4,16].Tabela 5
pokazuje predviene i mjerene vrijednosti parametara na izlazu iz suare. Previena izlazna
vlanost piljevine je neto manja od mjerene vrijednosti, dok je previena temperatura na izlazu iz
suare neto vea od mjerene vrijednosti. Ovi rezultati potvruju ispravnost postavljenih jednaina.
Temperatura piljevine na izlazu iz analizirane suare se ne mjeri ali se moe pretpostaviti da je ta
temperatura manja za 10-20C od izlazne temperature agensa suenja [3,4] to odgovara previenoj
vrijednosti 41,1 C.
Tabela 5. Vrijednosti procesnih parametara na ulazu i izlazu iz suare
Parametar
Temperatura vrelih
gasova (C)
Apsolutna vlanost
piljevine (kg/kgso)
Ulazna vrijednost
Izlazna vrijednost
Predviena
Stvarana (mijerena)
317,30
58,3
52,41
0.4141
0,1229
0,1151
Moe se zakljuiti da modelom predviene vrijednosti pokazuju znaajno slaganje sa mjerenim

podatacima, te se dobijeni model moe koristiti za predvianje profila temperatura i vlanosti,
piljevine i gasovitog medijuma, unutar suare i na izlazu iz suare.
4. ZAKLJUAK
Na osnovu razmatranja razvijenog matematikog modela rotacione suare i dobijenih rezultata
mogu se izvui sledei zakljuci:
-
Razvijeni matematiki model posluio je u svrhu simulacije suenja piljevine u troprolaznoj

rotacionoj suari
Poreenjem vrijednosti mjerenih temperatura vrelih gasova i vlanosti piljevine na ulazu i

izlazu iz suare, u industrijskim uslovima rada, sa odgovarajuim vrijednostima koje se dobiju
simulacionim modelom, moe se zakljuiti da nema znaajnih odstupanja, te da se dobijeni
model moe koristiti za predvianje temperatura i vlanosti, piljevine i vrelih gasova na izlazu
iz date troprolazne rotacione suare za piljevinu
Razvijeni simulacioni model troprolazne rotacione suare omoguava brzu identifikaciju

posljedica promjene uslova suenja te omoguava bre iznalaenje konkretnih rjeenja za dati
problem;
Razvijeni matematiki model moe posluiti kao za bolje voenje i kontrolu procesa suenja
piljevine u troprolaznoj rotacionoj suari, ali odreenim prilagoavanjima i za procese suenja

drugih materijala u rotacionim suarama.
124
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
Osnovne koriene oznake

A
Povrina vanjskog bubnja suare, m2
c
specifini toplotni kapacitet, kJ/kgK;
FL
duina pregrada suare, m
G
maseni protok, kgso/s
hW latentna toplota isparavanja vlage,
kJ/kgW
kD
konstanta suenja, s-1
L
duina bubnja, m
m
masa, kg
n
brzina rotacije bubnja, min-1
Q
toplotni tok, kW
QI
toplotni gubici kroz zidove suare,
kW
RW
brzina suenja piljevine, kgW/(kgsos)
T
termodinamka temperatura, K
t
temperatura u stepenima Celzijusa,
C
Uva zapreminski koeficijent prelaza
toplote,
kW/(m3C)
V
zapremina suare , m3
X
apsolutna vlanost suenog
materijala,
kgW/kgso,
X*
Y
ravnotena vlanost suenog materijala,

kgW/kgso,
apsolutna vlanostagensa suenja,
kgW/kgL,
gustina, kg/m3
vrijeme, s
relativna vlanost agensa suenja
Indeksi
A
agens suenja (dimni gasovi + vazduh);
L
apsolutno suv gas;
0
okolina;
P
piljevina;
S
apsolutno suv materijal;
W
vlaga;
i
unutranji bubanj rotacione suare;
m
sredinji bubanj rotacione suare;
o
so
ul
iz
vanjski bubanj rotacione suare;

suva osnova;
ulaz;
izlaz;
LITERATURA
[1] M. Krokida, D. Marinos-Kouris i A.S. Mujumdar, Rotary Drying u Handbook of Industrial
Drying ( editor A.S. Mujumdar ), CRS Press, New York, 2006, pp.151-171.
[2] C.G. Moyers, i G.W. Baldwin, Section 12: Psychrometry, Evaporative Cooling, and Solids
Drying u Perry's Chemical Engineer's Handbook on CD, The McGraw-Hill, 1999, pp.31-64.
[3] A. Iguaz, A.Esnoz, G.Martnez, A. Lpez, i P. Vrseda, Mathematical modelling and simulation
for the drying process of vegetable wholesale by-products in a rotary dryer, Journal of Food
Engineering, 59 (2003), pp.151-161.
[4] S. Mani, A System Analysis of Biomass Densiication Process, PhD Thesis, University of
British Columbia, Canada, 2005, pp.12-35.
[5] L. Yliniemi, Advanced control of a rotary dryer, PhD thesis, University of Oulu, Finland, 1999,
pp.23-29.
125
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
[6] H. Didriksen, Model based predictive control of a rotary dryer, Chemical Engineering, 86
(2002), pp.53-60.
[7] I.C. Kemp, Comparison of Particle Motion Correlations for Cascading Rotary Dryers,
Proceedings of the 14th International Drying Symposium, So Paulo, vol.B, 2004, pp.790-797.
[8] Z. Pakowski, i A.S. Mujumdar, Basic Process Calculations in Drying, u Handbook of Industrial
Drying ( editor A.S. Mujumdar ), CRS Press, New York, 2006, pp.54-79.
[9] S. Sokhansanj, E. A. Arinze i G.J. Schoenau, Forage drying and storage, A Technical Report,
Department of Agricultural and Bioresource Engineering, University of Saskatchewan, Saskatoon,
Canada, 1993.
[10] H.M. Tanko, D.J Carrier, S. Sokhansanj i T.G. Crowe, Drying of feverfew (Tanacetum
parthenium L.), Canadian Biosystems Engineering, 47 (2005), pp.357-361.
[11] M. Omid, A.R. Yadollahinia i S. Rafiee, A Thin Layer Drying Model for Paddy Dryer,
Proceedings of the international conference on Innovations in Food and Bioprocess Technologies,
12-14 December 2006, Pathumthani, Thailand, 2006, pp.202-211.
[12] M.V. Bastas i A.Cloutier, Evaluation of Wood Sorption Models for High Temperatures,
Maderas. Ciencia y tecnologa, 7 (2005) (3), pp.145-158.
[13] W.T. Simpson, Dry Kiln Operators Manual, FPL-Forest Products Laboratory, Madison,
USA, 1991, pp.1-41.
[14] T. Innes i A. Redman, Improvment of Harwood Drying Schedules, Forest & Wood Products
Research Development Corporation, Australian Government, 2005, pp.18-22.
[15] R. Moreno, G.Antoln, A.Reyes, i P. Alvarez, Drying Characteristics of Forest Biomass
Particles of Pinus radiata, Biosystems Engineering, 88 (2004) (1), pp.105115.
[16] H.S. Ahluwalia, Modeling and Optimization of a Rotary dryer in Manufacturing Plant, Master
thesis, North Carolina State University, USA, 2002, pp.67-69.
126
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
INSTRUCTIONS FOR AUTHORS
1.
Word processing manuscripts should be submitted in Serbian, English or official languages of the
people of former Yugoslavia and sent only by e-mail to Journal.tfzv@gmail.com
2.
There should be next categorized papers:

a)
b)
c)
d)
e)
3.
Scientific papers,
Short and Preliminary communications,
Reviews,
Professional papers,
Conference papers (if conference proceedings are not printed)
The maximum length of the paper is up to 14 pages (a, d, e), up to 6 pages (b), up to 30 pages (c), A4
page size, including text, figures and tables.
- Font
12 pt Times New Roman
- Margins
top and bottom 2.0 cm, left 2.0 cm and right 2.0 cm
- Title
14 pt bold (centered alignment)
- Authors
12 pt normal (centered alignment)
- Institutions
12 pt italic (centered align.)
- Abstract (in Serbian), Abstract (in English) 12 pt italic (centered align.)
- Subtitles
12 pt bold, (left alignment)
- Text
12 pt normal (justified alignment)
- Figures, captions
captions below the figures, 12 pt italic (centered align.)
- Tables, captions
captions above the tables, 12 pt italic (centered align.)
3. The SI system nomenclature and commonly used expressions in techniques should be used in the
introduction, experimental part, results and discussion and conclusions. Detailed mathematical
expressions should be avoided. References should be in square brackets [ ], and placed before the
punctuation; citation should be made in usual manner by the using order.
4. Journal references must cite the title of the paper and its starting and ending pages, thus:
[1] P. P. Sangiovanni, A. S. Bergen, Chem. Eng. Sci., 26(1971) pp.533-547.
References to books should cite the authors, title, publisher, publication date, and page:
[2] A.B. Smith, Textbook of Organic Chemistry, D. C. Jones, New York, 1961, pp.123-126.
5. Text should be multiple spaced (1.3) and pages must not be numbered. Only black and white
Widespread PC format illustrations should be used. Text and signs on the illustrations should be
visible and readable.
Papers, classified into categories, and in accordince with the instructions enclosed, are subject to the
evaluation by one or more anonymous reviewers. Potential papers will be published based on positive
reviews only, which the author will be informed about by the Editorial Board. Reviewers are selected among
professionals in the relevant field of research. Authors can suggest the names of the reviewers, and the
Editorial Team may or may not accept their proposals. The languages of the journal are Serbian, English or
the official languages of the peoples of Former Yugoslavia. The Auhtor(s) are entirely responsible for the
content, validity or originality of papers. Time period for the publishment of a paper will depend on how
much the manuscript (text) meets the standards/quality according to reviewers and proposed instructions.
Papers that require certain corrections will be sent back to the first author before or after the review.
Corrected manuscript before or after reviews is to be delivered to the same e-mail address.
127
Volume 1, No. 1, 2009

______________________________________________________________________________________
UPUTSTVO ZA AUTORE RADOVA
1. Rukopise radova, sa predlogom kategorizacije, napisane u Wordu 2003 ili Wordu 2007, poslati
iskljuivo putem elektronske pote, na adresu: Journal.tfzv@gmail.com
2. asopis objavljuje sledee kategorizovane radove:
a) nauni radovi (Original scientific papers),
b) saoptenja (Short and Preliminary communications),
c) pregledi (Reviews),
d) struni radovi (Professional papers),
e) izlaganja sa naunih skupova-samo ako nisu tampana u zbornicima radova (Conference
papers).
3. Maksimalan obim rada je do 12 strana (a, d, e), do 6 strana (b) i do 30 strana (c) A4 formata,
ukljuujui tekst, priloge i ilustracije (slike, fotografije i tabele) i to:
- Font
12 pt Times New Roman
- Margine
gornja i donja 2.0 cm, leva 2.0 cm i desna 2.0 cm
- Naslov (na srpskom)
- Naslov (na engleskom)
- Autori
12 pt normal (centered alignment)
- Institucije
12 pt italic (centered align.)
- Izvod (na srpskom)
12 pt italic (centered align.), ne vie od 200 rei
- Abstract (na engleskom)
12 pt italic (centered align.), tj. prevod izvoda
- Podnaslovi
12 pt bold, (left alignment)
- Tekst, navodi
12 pt normal (justified alignment)
- Slike, natpisi
natpisi ispod slika, 12 pt italic (centered align.)
- Tabele, natpisi
natpisi iznad tabela, 12 pt italic (centered align.)
4. Kroz uvod, eksperimentalni dio, rezultate i diskusiju i zakljuke treba da budu korieni
standardni sistemi jedinica i opte prihvaeni pojmovi u tehnikoj struci. Izbjegavati matematika
izvoenja. Neophodna matematika izvoenja se, po potrebi, mogu dati kao cjeline u vidu jednog ili
vie priloga. Pozive na jednaine navesti i malim zagradama, pozive na literaturu obiljeavati u
uglastim zagradama, a citira se na uobiajeni nain prema redoslijedu korienja.
5. Reference radova moraju da citiraju naziv lanka i njegove poetne i krajnje stranice, primjer:
[1] P. P. Sangiovanni, A. S. Bergen, Chem. Eng. Sci., 26(1971)pp.533-547.
Navodi iz knjiga trebaju da citiraju autore, naziv knjige, izdavaa, godinu izdanjai stranice, primjer:
[2] A.B. Smith, Textbook of Organic Chemistry, D. C. Jones, New York, 1961, pp.123-126.
6. Pri tekstualnoj obradi rukopisa koristiti stranice bez paginacije, prored multiple 1,3. Koristiti
iskljuivo obraene crno-bijele ilustracije. Tekst i oznake na ilustracijama treba da budu itljivi.
Slike i dijagrami moraju biti kvalitetno obraeni sa kvalitetnim papirnim otiskom.
Radovi svrstani u kategorije, u skladu sa priloenim uputstvom, podlijeu, ocjeni jednog ili vie
anonimnih recenzenta. Rad e se objaviti jedino na osnovu pozitivnih recenzija, o emu e Ureivaki odbor
obavijestiti prvog autora. Recenzenti se biraju meu strunjacima u predmetnoj oblasti istraivanja na koju
se odnosi rad predloen za objavljivanje. Autori mogu predloiti imena recenzenata, a Ureivaki odbor
moe, ali ne mora, prihvatiti isti predlog. Jezik asopisa je srpski, engleski ili slubeni jezici naroda
Jugoslavije. Autor (autori) je potpuno odgovoran za sadraj, vjerodostojnost i originalnost rada.
Vremenski period u kojem e rad biti objavljen zavisi o tome koliko rukopis (tekst) odgovara kvalitetu po
miljenju recenzenata i predloenom uputstvu. Radovi koji zahtijevaju odreene dorade bie vraeni prvom
autoru prije ili poslije recenzije. Ispravljeni manuskript prije ili nakon recenzija treba dostaviti na istu
elektonsku adresu.
128

Journal of Engineering No 1

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Journal of Engineering No 1

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

VOLUME 1, No.

Volume 1, No. 1, 2009

JOURNAL OF ENGINEERING & PROCESSING

Volume 1, No. 1, 2009

Journal of Engineering & Processing Management

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

PROIZVODNJE ALUMINATNOG CEMENTA

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

FIBER REINFORCED CEMENT COMPOSITES-IMPROVEMENT OF

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Volume 1, No. 1, 2009

SiO2 Ca (OH ) 2 nH 2 O CaO SiO2 (n 1) H 2 O

Using superplasticizers as chemical admixtures, improvements can be achieved either by

Figure 1. a) Mechanism of action of superplasticizer and b) The "parashoot" effect of monomeric

Volume 1, No. 1, 2009

Total length (A)

Length of unbent part (B)

Length of bent part (C)

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Figure 2. The shape of fibers used as fiber-reinforcement

Figure 3. Comparative review of flexural strength on both series E and V

Volume 1, No. 1, 2009

Compressive strength (MPa)

Figure 4. Compressive strength growth in time

Figure 5. Comparative review of compressive strength on both series E and V

Volume 1, No. 1, 2009

Slump after 45 min h

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Figure 7. Shear strength test

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Figure 8. Stress-strain diagrams of both series of concrete, 1- reference and 2 FRC

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

FLOTATION KINETICS OF MAGNESIUM HYDROXIDE SEDIMENTED

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Flotation recovery depending on time is shown in Figure 1.

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

Figure 1. Flotation recovery depending on time

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

that is, the flotation recovery is:

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009

that is, flot

Figure 3. Laboratory apparatus for flotation under pressure

Volume 1, No. 1, 2009

Journal of Engineering & Processing Management|

Volume 1, No. 1, 2009