Rozdzia 8

POLE MAGNETYCZNE
Oddziaywania magnetyczne odkryto wczeniej ni oddziaywania elektryczne. Wie
si to z istnieniem w przyrodzie tzw. magnesw trwaych (np. rudy elaza magnetytu), jak
rwnie z tym, e Ziemia zachowuje si jak wielki magnes. Magnesy wywieraj dziaanie na
elazo i stal. Sztuczne magnesy stalowe znalazy szerokie zastosowania jako wskaniki
kierunku pnocnego i poudniowego na Ziemi (tzw. kompasy).
Z histori rozwoju magnetyzmu, a w latach pniejszych elektromagnetyzmu, wi si
m.in. nazwiska Coulomba (ktry w 1785 roku sformuowa nie tylko znane nam ju prawo
oddziaywania adunkw elektrycznych, ale rwnie prawo wzajemnego oddziaywania
biegunw magnetycznych), Oersteda, Amperea, Biota i Savarta (pole magnetyczne prdu
elektrycznego), Faradaya i Lenza (indukcja elektromagnetyczna).
W

pocztkowym

okresie

rozwoju

magnetyzmu

wprowadzono

pojcie

mas

magnetycznych: pnocnej i poudniowej (lub dodatniej i ujemnej), stwierdzajc

rwnoczenie niemoliwo ich rozdzielenia (zasadnicza rnica w stosunku do adunkw
elektrycznych dodatnich i ujemnych). Z biegiem czasu pojcie masy magnetycznej wyszo z
uycia; obecnie nie traktujemy ju si magnetycznych jako skutku istnienia mas
magnetycznych.

Posugujemy

si

jednak

dalszym

cigu

pojciem

biegunw

magnetycznych, majc na myli takie obszary w pobliu kocw magnesw trwaych (w

postaci sztabek, podkw itp.) lub elektromagnesw, w ktrych daj si zauway najsilniejsze
oddziaywania magnetyczne (np. jeli magnes sztabkowy zbliymy do opikw elaznych, to
bieguny magnetyczne przycigaj ich najwicej).
Istnienie pl magnetycznych jest traktowane obecnie (jako nastpstwo wtrne), jako
skutek ruchu adunkw elektrycznych. W chwili obecnej obowizuje pogld, e wszelki
przepyw prdu elektrycznego powoduje powstanie pola magnetycznego. Jest to zjawisko
34

niezalene od natury prdu je wywoujcego: moe to by prd elektronowy w przewodniku

metalicznym, prd jonowy w elektrolicie, czy prd w gazie. Pole magnetyczne towarzyszy te
ruchowi elektronw w atomie, ruchowi jder atomowych w czsteczkach itd.
Do charakterystyki wektorowej pola magnetycznego (podobnie jak dla pola
elektrycznego) wykorzystuje si dwa wektory, a mianowicie: wektor indukcji magnetycznej
G
G
B oraz wektor natenia pola magnetycznego H . Pole magnetyczne nazywamy
G
G
jednorodnym, jeeli w kadym punkcie tego pola istnieje taki sam wektor B (lub H ) tzn. w
kadym punkcie pola wektor ten ma t sam warto, zwrot i kierunek.
8.1. Sia Lorentza. Indukcja magnetyczna.

Z dowiadczenia wiemy, e rdami si magnetycznych s:

magnesy stae (np. magnesy sztabkowe),
przewodniki, w ktrych pynie prd elektryczny (np. selenoid),
poruszajce si adunki elektryczne (np. elektrony w lampie kineskopowej telewizora).
Jeeli w przestrzeni dziaaj siy na przewodniki z prdem, poruszajce si adunki
elektryczne lub bieguny magnesu to mwimy, e w przestrzeni istnieje pole magnetyczne.
Podobnie jak w przypadku si elektrycznych posugujemy tu si koncepcj oddziaywania
przez pole, wedug ktrej dwa obiekty oddziauj na siebie w ten sposb, e obiekt A (np.
przewodnik z prdem lub magnes) wytwarza pole magnetyczne, ktre dziaa si na obiekt B
(ktrym moe by take prd lub magnes).
Oddziaywania pola magnetycznego na prd lub magnes trway mona sprowadzi do
bardziej elementarnego dziaania pola magnetycznego na poruszajcy si adunek
G
punktowy. Zamy, e w polu magnetycznym porusza si z prdkoci adunek prbny q0.
G
Okazuje si, e pole magnetyczne dziaa na poruszajcy si adunek elektryczny si F .
G
Zmieniajc prdko adunku prbnego, mona stwierdzi, e niezalenie od kierunku jego
G
G
prdkoci , sia F jest zawsze do niej prostopada, natomiast warto bezwzgldna siy
zaley od wartoci i od kierunku prdkoci. Zawsze mona znale taki kierunek prdkoci,
aby warto siy bya maksymalna oraz taki kierunek prostopady do poprzedniego aby
G
G
sia bya rwna zeru. Zaleno siy F od prdkoci adunku prbnego q0 mona wyrazi
G
prostym wzorem, jeli wprowadzimy wektor B opisujcy pole magnetyczne, zwany
wektorem indukcji magnetycznej. Wektor ten definiujemy nastpujco:

35

G
W przestrzeni istnieje pole magnetyczne o indukcji B , jeeli na adunek prbny q0
G
G
poruszajcy si w tej przestrzeni z prdkoci dziaa sia F :
G
G G
(8.1)
F = q0 x B

Zgodnie z definicj iloczynu wektorowego, warto bezwzgldna siy wyraa si wzorem:

F = q 0 B sin

(8.2)

G G
gdzie to kt midzy i B .
G
G
G G
Zwizki midzy wektorami , B i F przedstawiono na ryz. 8.1. Wektor F jest
G G
G G
prostopady do wektorw i B . Warto siy jest maksymalna, gdy B . Gdy wektory
G
G G
i B s do siebie rwnolege to sia F = 0.

Zwrmy uwag, e w odrnieniu od siy elektrycznej sia magnetyczna dziaa tylko

G
na adunki w ruchu oraz, e jej kierunek jest zawsze prostopady do kierunku wektora B . Si
magnetyczn wyraon wzorem (8.1) nazywamy czsto si Lorenza, a sam wzr wzorem
Lorenza.
Rys.8.1.

waciwoci

wektorowego

iloczynu

opisujcego

si

Lorenza wynika, e trzy wektory

G
G G
, B i F stanowi taki ukad, e
G
sia F jest prostopada do
G G
paszczyzny wektorw i B , za
G
zwrot siy F okrela regua ruby
prawoskrtnej.
G
N
N
Z rwnania (8.1) znajdujemy, e jednostk B jest
lub
. Jednostce

Cm / s
A m
tej nadano nazw tesla (skrt T), czyli
N
A m

[T ] =

Z wektorem indukcji magnetycznej zazwyczaj kojarzymy:

a) pojcie linii si indukcji magnetycznej (linia si indukcji jest w kadym swym punkcie
G
styczna do kierunku B ),
b) pojcie strumienia indukcji magnetycznej przez powierzchni (podobnie jak dla pola
elektrycznego ) okrelonego jako:

36

G G
B,S = B ds

(8.3)

Jednostk strumienia B,S jest T m 2 . Jednostce tej nadano nazw weber (skrt Wb).

[Wb] = [T m 2 ]

8.2. Sia elektrodynamiczna

Poniewa

prd

elektryczny

jest

uporzdkowanym

przepywem

adunkw

elektrycznych, wic naley si spodziewa, e pole magnetyczne bdzie wywiera si na

przewodnik, w ktrym pynie prd.
Si t nazywamy si elektrodynamiczn.
Pamitamy, e w przewodniku metalowym nonikami prdu s swobodne elektrony o
adunku e. Poruszaj si one od potencjau niszego do wyszego, a wic w kierunku
przeciwnym wzgldem kierunku przyjmowanego normalnie za kierunek przepywu prdu
(umownie za kierunek przepywu prdu uwaa si kierunek przepywu adunkw dodatnich).
atwo sprawdzi, e podstawienie do wzoru na si Lorentza wielkoci zwizanych z ruchem
G
rzeczywistych nonikw czyli elektronw o adunku (e) i prdkoci (- ) da wynik
identyczny z tym, jaki otrzymalibymy odnoszc wzr do nonikw o adunku (+e), majcych
G
prdko przeciwnie skierowan (+ )
G
G G
K G
F = e x B = e x B

) (

Innymi sowy, badanie siy dziaajcej na przewodnik z prdem w polu magnetycznym nie
pozwala stwierdzi charakteru nonikw prdu.

Rys.8.2.

Sia
dziaajca

elektrodynamiczna
na

przewodnik

G
F
z

prdem I umieszczonym w polu

G
magnetycznym B .

W celu obliczenia siy pochodzcej od jednorodnego pola i dziaajcej na odcinek l

przewodu, przez ktry pynie prd I , rozwamy pocztkowo przypadek, gdy przewodnik
G
G
umieszczony jest prostopadle do B (rys.8.2). W tych warunkach sia F , dziaajca na kady z

37

G
G
nonikw prdu, bdzie jednakowo skierowana (prostopadle do i do B ) i rwna F' = eB .
A zatem sia wypadkowa bdzie rwna sumie arytmetycznej si dziaajcych na wszystkie
noniki znajdujce si w rozwaanym odcinku przewodu. Przyjmujc, e gsto nonikw
prdu (liczba nonikw w jednostce objtoci) jest n, znajdziemy, e oglna ich liczba w
odcinku l przewodnika o przekroju S wynosi nlS.
Sia wypadkowa jest wic rwna
F = nlSF' = nlSeB = B enS l

(8.4)

Warto tu podkreli, e wystpujca we wzorze prdko jest prdkoci redni

ruchu poszczeglnych nonikw prdu (a nie np. prdkoci ruchu przewodnika jako caoci).
Z kolei natenie prdu I pyncego w przewodniku mona okreli jako adunek Q
przepywajcy w jednostce czasu t przez przekrj poprzeczny S tego przewodnika, a wic
natenie prdu moemy zapisa:

I=

Q en Sl
=
= enS
t
t

(8.5)

Podstawiajc (8.5) do (8.4) otrzymujemy:

F = BIl
(8.6)
G
Wzr ten wyraa si F dziaajc na prostoliniowy przewodnik z prdem w przypadku
G
prostopadego ustawienia l i B . W przypadku oglnym prostoliniowego przewodnika o
G
G
dugoci l tworzcego dowolny kt z wektorem indukcji magnetycznej B sia F wyraa si
wzorem:

G G
G
F = I l x B ; F = B I l sin
(8.7)
G
Wprowadzone w tym wzorze oznaczenie l przedstawia wektor o wartoci liczbowej l rwnej

dugoci prostoliniowego odcinka przewodu, o kierunku zgodnym z tym przewodem i o

zwrocie wyznaczonym przez kierunek przepywu prdu, tzn. przez kierunek ruchu adunkw
dodatnich. W przypadku, gdy mamy do czynienia z przewodnikiem krzywoliniowym
stosujemy rniczkow posta wzoru (8.7) w postaci:
G G
G
dF = I d l x B
G G
G
Wzajemne przestrzenne relacje kierunkw d l , B i dF przedstawia rys.8.3.

Wzr (8.8) jest to wzr Amperea (Ampera) na si elektrodynamiczn.

38

(8.8)

Rys.8.3. Dziaanie siy elektrodynamicznej

G
G
dF na element dugoci d l przewodnika z
prdem umieszczony w dowolnym polu
K
magnetycznym B .

Zwrmy uwag na istotn osobliwo si oddziaywania elektromagnetycznego,

wyraajc si wzorem Ampera. W elektrostatyce mielimy do czynienia z siami
centralnymi, poniewa sia oddziaywania dwch adunkw punktowych jest skierowana
wzdu prostej czcej te adunki. Tymczasem siy oddziaywania elektromagnetycznego
jak to wynika z wzoru Ampera, nie s siami centralnymi, s one zawsze skierowane
prostopadle do linii si pola magnetycznego.
8.3. Prawo Biota-Savarta-Laplacea

Dziaanie magnetyczne prdu wykry w 1820 roku Oersted. W pobliu przewodnika z

prdem umieszcza on ig magnetyczn. Okazao si, e po wczeniu prdu iga
magnetyczna ulegaa odchyleniu, ktrego kierunek zmienia si wraz ze zmian kierunku
prdu.
Uczeni francuscy Biot i Savart kontynuowali badania Oersteda nad polem
magnetycznym prdw elektrycznych. W wyniku wielu dowiadcze stwierdzili, e:
indukcja pola magnetycznego B w danym punkcie orodka jest wprost proporcjonalna do
natenia prdu I pyncego w przewodniku,
indukcja pola magnetycznego B w danym punkcie orodka zaley od ksztatu i rozmiarw
przewodnika z prdem,
indukcja pola magnetycznego B w danym punkcie orodka zaley od pooenia tego
punktu wzgldem przewodnika.
Biot i Savart otrzymali nawet wzory na indukcj B w poszczeglnych przypadkach,
ale nie umieli wyprowadzi wzoru oglnego. Dopiero Laplace (filozof, astronom, fizyk, a
gwnie znany matematyk) poradzi sobie z tym problemem. Laplace sformuowa sw
G
hipotez nastpujco: Indukcja B w dowolnym punkcie pola magnetycznego dowolnego
G
przewodnika z prdem stanowi wektorow sum przyczynkw indukcji dB pochodzcych od

39

G
elementw d l przewodnika z prdem I. Jest to zasada superpozycji tj. zasada niezalenego

dziaania pl (z t zasad spotkalimy si ju w przypadku pola elektrycznego).

Niech CD (rys.8.4) przedstawia odcinek dugiego krzywoliniowego przewodnika,
G
przez ktry pynie prd I. Dla obliczenia indukcji magnetycznej B w punkcie A dzielimy
G
przewodnik na nieskoczenie mae elementy d l , traktujc je jako wektory o zwrocie
zgodnym ze zwrotem I. Jeden z takich elementw zaznaczony jest na rys.8.4. Jego odlego
G
G
od punktu A wynosi r (zwrot wektora r od elementu przewodnika do punktu A).
Zgodnie z prawem Biota-Savarta-Laplacea (prawo B-S-L) nieskoczenie may
G
G
G
element d l przewodnika z prdem wytwarza w punkcie A odlegym od d l o r indukcj
G
magnetyczn dB a mianowicie:
G I G G
dB = o r
dl x r
4 r 3

(8.9)

Wzr (8.9) w postaci skalarnej moemy zapisa

G I
dB = dB = o r
dl sin
4 r 2
G G
gdzie oznacza kt midzy wektorem d l i r .

(8.10)

A zatem ujmujc sownie tre wzorw (8.9) i (8.10) powiemy, e

G
G
1. Warto liczbowa indukcji dB wywoanej przez element d l przewodnika jest
proporcjonalna na natenia prdu I, do dugoci elementu dl, odwrotnie proporcjonalna do
G G
kwadratu odlegoci r i zalena od kta utworzonego przez kierunki d l i r .

Rys.8.4.

G
dB

jest

indukcj

pola

magnetycznego, jakie wytwarza

G
przewodnika z
element d l
G
prdem I w odlegoci r od tego
elementu.

40

G
2. Kierunek i zwrot dB jest zgodny z kierunkiem i zwrotem iloczynu wektorowego
G G
dl x r .
G
Cakowita indukcja B wytworzona w punkcie A dziki przepywowi prdu w caym
G
przewodniku jest sum geometryczn wektorw dB wytworzonych przez wszystkie elementy
G
G
d l przewodnika, a zatem B jest cak wektorow o postaci:

G
B=

G
dB =

po calym
przewodniku

po calym
przewodniku

o r I G G
dl x r
4 r 3

(8.11)

Wspczynnik = o r we wzorach (8.9), (8.10 i (8.11) charakteryzuje magnetyczne

waciwoci orodka, w ktrym znajduje si przewodnik i nosi nazw przenikalnoci
magnetycznej. Dla prni przenikalno magnetyczna wynosi
Wb
Am

o = 4 10 7

Przenikalno magnetyczn orodkw mona przedstawi w postaci:

= o r
gdzie r liczba niemianowana, zwana wzgldn przenikalnoci magnetyczn.
W tablicy 8.1. podano wzgldne przenikalnoci magnetyczne niektrych cia. Jak
wida, mieszcz si one w szerokich granicach, szczeglnie due wartoci osigajc dla cia
zwanych ferromagnetykami, ktrych przedstawicielem jest elazo (stal).
Tabela 8.1.
Wzgldne przenikalnoci magnetyczne rnych orodkw

Orodek

Wzgldna przenikalno magnetyczna r

Prnia

Powietrze

1,0000004

Glin

1,000008

Woda

0,999991

Mied

0,999999

Stal (0,03% C)

ok. 2000

Stal (0,99% C)

ok. 300

41

8.4. Pole magnetyczne prostoliniowego przewodnika z prdem

Wzr (8.9) pozwala na obliczenie drog cakowania indukcji B dla konkretnych
przypadkw prdu elektrycznego. Jednym z takich przykadw jest prd pyncy w cienkim,
nieskoczenie dugim prostoliniowym przewodniku.
M
1
D
dl
B

+
d

d
ro

A
B

Rys.8.5. Pole magnetyczne prostoliniowego przewodnika z prdem.

G
W tym przypadku indukcj magnetyczn B w punkcie A, lecym w odlegoci ro od
nieskoczenie dugiego, prostoliniowego przewodnika z prdem moemy zapisa jako:

B=

o r
4r 2

I sin dl

(8.12)

G
gdy sumowanie wektorowe wszystkich indukcji dB pochodzcych od nieskoczenie maych
G
elementw d l przewodnika mona zastpi zwykym sumowaniem arytmetycznym w
G
zwizku z tym, e kierunki i zwroty wszystkich wektorw dB s jednakowe (w przypadku

przedstawionym na rys.8.5 prostopade do paszczyzny rysunku w gr).

G
czymy punkt A z kocami elementu d l = BD . Odlego BA oznaczamy przez r. Kt
EDA oznaczamy przez , a kt EBA przez +d. Postarajmy si dl wyrazi za
porednictwem ro, r i . Z rozwaa geometrycznych wynika, e kt BAD wynosi d.

42

Z punktu B spuszczamy na DA prostopad BC, co jest prawie rwnowane z zakreleniem

uku BC promieniem r. Z definicji kta ukowego wynika:
BC = r d

(8.13)

Z trjkta DCB otrzymujemy:

BC = dl sin ;

dl =

rd
sin

(8.14)

Z trjkta AEB wynika, e:

ro
sin

r=

(8.15)

Podstawiajc (8.14) i (8.15) do (8.12) otrzymujemy:

2

o r sin 2

4 ro2

B=

I sin

ro
d

sin sin

I 2
B= o r
sin d
4 ro
1

2
o r I
I
( cos ) = o r (cos 1 cos 2 )
B=
4 ro
4 ro
1

(8.16)

Wzr (8.16) okrela indukcj magnetyczn B pochodzc od prostoliniowego przewodnika z

prdem o skoczonej dugoci, gdzie kty 1 i 2 wyznaczaj granice pooenia promieni r
na kocach przewodnika.
W odniesieniu do przewodnika prostoliniowego nieskoczenie dugiego granice cakowania
przyjm wartoci:
1 = 0

2 =

i wtedy indukcja B w punkcie A bdzie rwna

I
I
(8.17)
B = o r (1 + 1) = o r
4 ro
2 ro
G
G
Poniewa midzy wektorami indukcji magnetycznej B i natenia pola magnetycznego H

zachodzi zwizek
G
G
G
B = H = o r H

(8.18)

to wzr (8.17) przyjmuje posta:

H=

I
2 ro

(8.19)

Wzr (8.19) suy do definicji jednostki natenia pola magnetycznego H w ukadzie SI.
43

A
W ukadzie SI jednostk natenia pola magnetycznego H jest .
m
Amper na metr jest nateniem pola magnetycznego, ktre powstaje wzdu
zamknitej linii koa o obwodzie rwnym 1 metrowi, jeeli w przewodniku o przekroju
okrgym znikomo maym, nieskoczenie dugim i prostoliniowym, przechodzcym przez
rodek tego koa, prostopadle do jego powierzchni pynie prd o nateniu rwnym 1
Amperowi.
8.5. Oddziaywanie przewodnikw z prdem

Rozpatrzmy dwa dugie prostoliniowe przewodniki, umieszczone rwnolegle

wzgldem siebie w odlegoci a, przez ktre pyn odpowiednio prdy I1 i I2 (rys.8.6).
Eksperymentalnie stwierdzono, e gdy kierunki przepywu prdu s jednakowe to
przewodniki przycigaj si, natomiast gdy kierunki prdw s przeciwne przewodniki
odpychaj si wzajemnie (Zjawisko to zostao odkryte przez Ampera w 1820 r.).
Oddziaywanie wzajemne przewodnikw mona wyjani, uwzgldniajc to, e kady z
przewodnikw wytwarza pole magnetyczne, ktre oddziaywuje na drugi przewodnik z
prdem.

Rys.8.6. Oddziaywanie midzy dwoma rwnolegymi przewodnikami z prdem.

Zgodnie z wzorem Ampera (8.6) sia dziaajca na przewodnik z prdem (prostoliniowy) o
dugoci l umieszczony w polu magnetycznym prostopadym do przewodnika wyraa si
wzorem
F = BIl
Przewodnik 1, w ktrym pynie prd I1, wytwarza w odlegoci a od siebie pole magnetyczne
G
B1 o wartoci:

44

 I
B1 = o r 1
2 a

G
Kierunek wektora indukcji B1 jest prostopady do kierunku prdu I2 w przewodniku 2. Zatem
na przewodnik 2 dziaa sia F2 rwna
I I
F2 = B1 I 2 l = o r 1 2 l
2
a

Podobnie na przewodnik 1 dziaa sia F1

I I
F1 = B2 I1 l = o r 2 1 l
2
a

Widzimy, e F1 = F2 = F i wynosi
I I
F= o r 2 1 l
2
a

A wic sia dziaajca na jednostk dugoci kadego z przewodnikw wyraa si wzorem

F o r I 2 I1
=
l
2
a

(8.20)

Wzr (8.20) pozwala zdefiniowa jednostk natenia prdu [A], ktry jest jednostk
podstawow ukadu SI.
Amper jest nateniem prdu nie zmieniajcego si, ktry pync w dwch rwnolegych

prostoliniowych nieskoczenie dugich przewodach, o przekroju okrgym znikomo maym,

umieszczonych w prni w odlegoci 1 m jeden od drugiego wywoaby midzy tymi
przewodami si 2 10 7 N na kady metr dugoci przewodu.

8.6. Prawo Gaussa dla pola magnetycznego

Wiemy ju, e linie si pola magnetycznego s zawsze zamknite, co dla szczeglnych

przypadkw ilustruj rysunki 8.7 i 8.8.

Rys.8.7. Linie si indukcji pola magnetycznego wok prostego przewodu z prdem.

45

Rys.8.8.

Linie

si

indukcji

pola

magnetycznego wok magnesu trwaego.

Stwierdzony przez nas fakt, e linie si pola magnetycznego s zawsze krzywymi

zamknitymi, jest cile zwizany z faktem nieistnienia w przyrodzie jednoimiennych
adunkw magnetycznych analogicznych do adunkw elektrycznych, co stanowi zasadnicz
rnic midzy wasnociami pola elektrycznego i magnetycznego. Jak wiemy linie pola
elektrycznego zaczynaj si na adunkach dodatnich, a kocz na adunkach ujemnych. Jeeli
zatem otoczymy adunek elektryczny dodatni zamknit powierzchni to linie si pola
elektrycznego bd przebija t powierzchni na zewntrz zgodnie z kierunkiem normalnej do
powierzchni i strumie indukcji pola elektrycznego przez t powierzchni bdzie rwny
wielkoci

adunku

znajdujcego

si

wewntrz

powierzchni.

przypadku

pola

magnetycznego sytuacja jest inna (patrz rys.8.8). Linie si indukcji magnetycznej s

krzywymi zamknitymi (linia przerywana na rys. 8.8), zatem dowoln powierzchni
zamknit obejmujc biegun magnetyczny bdzie przebija zawsze jednakowa liczba linii
indukcji wchodzcych i wychodzcych. Std te prawo Gaussa dla pola magnetycznego ma
posta:

G G
B,S = B d s = 0

(8.21)

czyli
Strumie indukcji magnetycznej B,S przez dowoln powierzchni zamknit S jest
rwny zeru.
8.7. Prawo przepywu prdu tzw. prawo Amperea.

Obliczmy cak krzywoliniow

G G
B dc

46

po konturze zamknitym C (w naszym przypadku po okrgu o promieniu r) wok

nieskoczenie dugiego prostoliniowego przewodnika z prdem.
Linie

si

pola

magnetycznego

pochodzcego od prdu prostoliniowego

tworz w paszczynie prostopadej do
przewodnika
rodkach

okrgi

koncentryczne

lecych

(rys.8.9). Indukcja

na
G
B

przewodniku
we wszystkich

punktach okrgu jest taka sama i wynosi

G
Rys.8.9. Cyrkulacja wektora B wok

B=

przewodnika z prdem, ktry

2I
,
4 r

wytwarza to pole wynosi I.

G
a kierunek wektora B pokrywa si ze styczn do okrgu.
G G 2I 2r
dc = I
B dc =
4 r 0
C
G G
B dc = I

(8.22)

Wzr (8.22) jest rwnie prawdziwy dla konturu zamknitego C dowolnego ksztatu
obejmujcego przewodnik. Co wicej wynik cakowania jest taki sam, gdy przewodnik (nie
jest prostoliniowy) ma dowolny ksztat. Jeeli kontur C nie obejmuje przewodnika z prdem,
to cyrkulacja z wektora indukcji B po tym konturze jest rwna zero.
G G
B dc = 0

(8.23)

Gdy pole magnetyczne jest wytwarzane przez kilka przewodnikw z prdem to wobec zasady
superpozycji pl magnetycznych wzr (8.22) mona zapisa:
N
G G
B dc = I k
k =1

(8.24)

gdzie N ilo przewodnikw z prdem obejmowanych konturem C.

Wzr (8.24) wyraa matematyczn posta prawa Ampera.
Caka okrna (po obwodzie zamknitym) wystpujca w tym prawie nosi nazw cyrkulacji
G
albo krenia wektora B .

47

G
G
Wiedzc, e B = H (8.24) moemy zapisa:

G G N
H dc = I k

(8.25)

k =1

W tym przypadku prawo przepywu prdw tzw. prawo Ampera mona sformuowa
nastpujco:
Cyrkulacja wektora natenia pola magnetycznego jest rwna algebraicznej sumie
nate prdw pyncych wewntrz konturu obejmujcego te prdy.
Liczne dowiadczenia wykazay, e powysze prawo jest rwnie suszne gdy mamy
do czynienia nie tylko z prdem przewodzenia I pyncym przez przewodnik (ktry jest
zwizany z ruchem przepywu adunkw elektrycznych np. elektronw), ale stosuje si
rwnie w przypadku prdu uoglnionego Iu. Prd uoglniony Iu jest sum prdu
przewodzenia I i prdu przesunicia Ip zwizanego ze zmian w czasie natenia pola
elektrycznego (np. zmian natenia pola E w przestrzeni midzyelektrodowej kondensatora
podczas jego adowania lub rozadowywania).
Iu = I + Ip

(8..26)

Aby przekona si, czy midzy okadkami kondensatora pynie prd, wystarczy
stwierdzi, czy istnieje tam pole magnetyczne. Liczne dowiadczenia wykazay, e
rzeczywicie midzy okadkami kondensatora powstaje pole magnetyczne (linie si tego pola
s okrgami, podobnie jak linie pola magnetycznego wok przewodnika z prdem), przy
czym pole to jest wytwarzane przez kondensator tylko wtedy, gdy si on rozadowuje lub
aduje, tzn. gdy zmienia si w czasie natenie pola elektrycznego E kondensatora.
Wyrazimy obecnie natenie prdu przesunicia jako funkcj szybkoci zmiany
natenia pola elektrycznego. adunek kondensatora zgodnie z wzorem (7.37) wynosi:

Q = ES
Rniczkujc ten wzr wzgldem czasu, otrzymujemy:
dQ
dE
=
S
dt
dt
Oznaczajc:
dQ
= Ip
dt
oraz wiedzc, e

dE S = d D,S,

(8.27) moemy zapisa:

48

(8.27)

Ip =

d D,S,
dt

(8.28)

Jak widzimy z (8.28) prd przesunicia jest to po prostu szybko zmian strumienia indukcji
magnetycznej.
Korzystajc z prdu uoglnionego, prawo Ampera (8.25) moemy ostatecznie zapisa
w postaci:
G G
d D,S,
H dc = I u = I +
dt
C

(8.29)

8.8. Indukcja elektromagnetyczna

8.8.1. Odkrycia Faradaya

G
Wiemy ju, e pole elektryczne E wywouje w przewodniku przepyw prdu
G
elektrycznego I, ktry z kolei wytwarza w przestrzeni wok siebie pole magnetyczne B .

Fakt ten zosta po raz pierwszy stwierdzony w dowiadczeniu Oersteda w roku 1820.
Natychmiast po tym wydarzeniu, zaczto zastanawia si czy zachodzi zjawisko odwrotne,
G
G
czyli czy pole magnetyczne B wytwarza pole elektryczne E , a jeli tak, to jakie prawa
rzdz tym procesem.
W 1831 roku, po dziesiciu latach wytrwaych prb, Faradayowi udao si rozwiza
to zagadnienie, do ktrego dy. Wykona eksperyment, ktry mia w nastpstwie olbrzymie
znaczenie dla rozwoju fizyki i techniki. Na zjawisku tym bowiem opiera si m.in. dziaanie
podstawowych wspczesnych rde energii elektrycznej. Schemat dowiadczenia
przedstawia rys.8.10.
Na prt drewniany D nawinite s dwa dugie druty miedziane. Przy nie zmieniajcym
si nateniu prdu w pierwszym obwodzie, w drugim obwodzie galwanometr G nie
wskazywa prdu, natomiast w czasie zwierania i rozwierania wycznika K wskazwka
galwanometru G odchylaa si nieco, a nastpnie wracaa szybko do pooenia rwnowagi.
Wynik tego eksperymentu wiadczy o powstaniu w drugim obwodzie krtkotrwaego
prdu nazwanego pniej prdem indukcyjnym. Prd indukcyjny w obwodzie drugim pyn
na wskutek powstania napicia midzy punktami A i B, zwanego si elektromotoryczn
indukowan (ktr oznaczamy SEM).

49

Rys.8.10. Schemat oryginalnego

dowiadczenia Faradaya
prowadzcego do odkrycia
zjawiska indukcji.

Rys.8.11. Powstawanie prdu

indukcyjnego I2 w czasie
ruchu cewki z prdem I1.

Kierunki prdw indukowanych byy dla przypadku zwierania i rozwierania przeciwne.

Zamiast stosowa gwatowne zmiany prdu przy uyciu klucza K Faraday wskaza, i prd
indukowany wytwarza si rwnie przy agodnych zmianach prdu w obwodzie 1,
uzyskanych przy pomocy opornika o zmiennym oporze.
Faraday uzyska rwnie prdy indukowane nieco innymi metodami. Na rys. 8.11 s
przedstawione dwie cewki: jedna z prdem staym druga poczona z galwanometrem G.
Faraday zauway, e prd w drugiej cewce pynie wwczas, gdy cewki s we wzajemnym
ruchu. Przy zblianiu i oddalaniu prdy indukowane w cewce 2 maj kierunki przeciwne.

Podobne zjawiska powstaj gdy

obwd 1 z prdem z rys.8.11 zastpiony
zostanie staym magnesem (rys.8.12). W
obu przypadkach prdy indukowane pyn
jedynie w czasie ruchu obwodu wzgldem
innego obwodu z prdem lub magnesu. W
czasie spoczynku - prd indukowany
Rys.8.12. Powstawanie prdu

przestaje pyn.

indukcyjnego w czasie ruchu magnesu

50

8.8.2. Prawo indukcji elektromagnetycznej Faradaya

Warto SEM indukowanej otrzymujemy z nastpujcych rozwaa:

Rys.8.13. Powstawanie SEM midzy kocami A i K przewodzcego prta poruszajcego si z

G
G
prdkoci poprzecznie do pola magnetycznego B .
Utwrzmy obwd w ksztacie prostoktnej ramki CDFE lecej w paszczynie Oxy
(rys.8.13). Bok AK tej ramki stanowi ruchoma poprzeczka (prosty kawaek drutu
miedzianego) mogca si lizga bez tarcia wzdu bokw CD i EF. Do punktw D i F
obwodu podczony jest galwanometr G. Ramk umieszczamy w jednorodnym polu
G
magnetycznym o wektorze indukcji B zgodnym z osi Oz. Si zewntrzn przesuwamy AK
ze sta prdkoci od pooenia 1 do 2. Na elektrony, ktre znajduj si w prcie
G
G
miedzianym o adunku (e) poruszajce si z prdkoci w polu magnetycznym B dziaa
sia Lorentza

Poniewa

G G
B to

G
G
FL = e( x B)

(8.30)

G
FL = FL = eB

(8.31)

Pod wpywem siy Lorentza elektrony przemieszczaj si od punktu K do punktu A, w

zwizku z tym ulega naruszeniu rwnomierno rozkadu adunku w poruszajcym si prcie.
Na kocu A gromadz si elektrony, a wic koniec ten bdzie obdarzony adunkiem
elektrycznym Q, za koniec K (skutkiem ucieczki z niego elektronw) adunkiem +Q. A
G
wic wewntrz przewodnika KA powstaje pole elektryczne, ktrego wektor natenia E
skierowany jest od punktu K do punktu A. Poniewa te punkty s oddalone od siebie o l

51

(l dugo przewodnika KA), dlatego midzy kocami przewodnika powstaje napicie

elektryczne U, ktre na mocy (7.32) moemy zapisa:
U = El

(8.32)

Pole elektryczne wewntrz przewodnika o wartoci E = U/l dziaa z kolei na elektrony

w prcie si:

G
G
F = eE
(8.33)
G
G
Widzimy, e sia F z jak pole elektryczne E dziaa na elektron jest skierowana przeciwnie
G G
G
do siy Lorentza FL . Gdy siy F i FL zrwnowa si, to ruch elektronw w prcie ustanie.

Dla stanu rwnowagi mamy:

eE = eB

Std

(8.33)

U = Bl

Napicie U midzy kocwkami K i A prta nazywamy si elektromotoryczn indukowan i

oznaczamy:
U=

(8.34)

Zatem sia elektromotoryczna indukowana w prcie wynosi

=-Bl
Poniewa prdko ruchu przewodnika wzdu osi Ox moemy zapisa =

dx
, przeto
dt

= Bl dx
dt
Iloczyn l dx oznacza pole powierzchni ds (zakreskowany obszar na rys.8.13) zakrelonej
przez przewodnik KA o dugoci l podczas jego ruchu z prdkoci w czasie dt.
Skoro
l dx = ds
G
a wektor B jest prostopady do powierzchni ds, zatem
B ds = d B

gdzie d B jest strumieniem indukcji magnetycznej przez t powierzchni.

Ostatecznie SEM indukowana w prcie wyraa si wzorem:

= ddtB

(8.35)

Otrzymany tu zwizek jest rwnie suszny dla obwodu zamknitego i stanowi podstawowe
prawo indukcji elektromagnetycznej Faradaya. Prawo to mwi, e
52

SEM indukowana w obwodzie (konturze zamknitym) jest proporcjonalna do szybkoci

zmiany strumienia magnetycznego w danym obwodzie.
Znak minus we wzorze (8.35) a wprowadzony formalnie w (8.34) nawizuje do reguy
kierunkowej Lenza, ktra mwi, e kierunek prdu indukowanego w obwodzie jest zawsze
taki, e pole magnetyczne przeze wywoane przeciwstawia si zmianie strumienia
magnetycznego, ktry wywoa pojawienie si prdu indukcyjnego.
Wzr (8.35) wyprowadzilimy w odniesieniu do prostej, pojedynczej ramki (jednego
zwoju). W przypadku cewki zoonej z n zwojw izolowanego drutu, pooonych blisko
siebie, siy elektromotoryczne indukowane w poszczeglnych zwojach dodaj si i
wypadkowa SEM indukowana rwna si;

= n ddtB .
Korzystajc z definicji Webera [Wb] i tesli [T] (patrz podrozdzia 8.1) mona stwierdzi, e
jednostk SEM indukcji jest wolt [V]
Tm
= Wb
=
s
s

I
VAs
N m2
=
=V
=
As
Ams As

G
Przedstawiajc SEM indukcji z rwnania (8.35) jako funkcj natenia pola elektrycznego E

moemy zapisa:

G G
E dc

po obwodzie
zamknietym

i wtedy (8.35) moemy zapisa w postaci:

G G
d B
E dc =
dt

(8.36)

Rwnanie (8.36) przedstawia uoglnione prawo indukcji elektromagnetycznej Faradaya.

Prawo to mona wyrazi sownie nastpujco:
Cyrkulacja wektora natenia pola elektrycznego po dowolnym konturze zamknitym (po
obwodzie zamknitym) jest rwna co do wartoci bezwzgldnej i przeciwna co do znaku
szybkoci zmiany strumienia magnetycznego przechodzcego przez ten kontur.
8.8.3. Regua Lenza

Jak wspomniano w podrozdziale 8.8.2. kierunek indukowanej SEM mona wyznaczy

na podstawie reguy Lenza, wedug ktrej:
Prd indukowany w obwodzie ma taki kierunek, e wytwarzane przez ten prd wasne pole
magnetyczne przeciwdziaa zmianie strumienia magnetycznego, ktra go wywouje.

53

Dla wyjanienia tej reguy rozwamy jeszcze raz omawiane poprzednio dowiadczenie
z magnesem i zwojem. Gdy magnes zbliamy do zwoju, w zwoju tym indukuje si prd
wytwarzajcy wasne pole magnetyczne (linie tego pola s pokazane na rys. 8.14a). Kierunek
pola magnetycznego zwoju jest przeciwny do kierunku pola magnetycznego magnesu.
Przeciwdziaanie prdu indukcyjnego polega na tym, e jego pole magnetyczne osabia
zmiany pola magnetycznego wywoane ruchem magnesu; poniewa przy zblianiu magnesu
strumie magnetyczny przenikajcy obwd ronie, wic prd indukcyjny wytwarza pole
magnetyczne skierowane przeciwnie. Przy oddalaniu magnesu (rys.8.14b) sytuacja jest
odwrotna; poniewa strumie przenikajcy obwd maleje, wic prd indukcyjny wytwarza
pole skierowane zgodnie z polem magnesu.

Rys.8.14. Analiza zjawiska indukcji na podstawie reguy Lenza: a) przy zblianiu magnesu
pole magnetyczne prdu indukowanego jest skierowane przeciwnie do pola
magnesu dziaaj siy odpychajce; b) przy oddalaniu magnesu pole prdu
indukowanego jest skierowane zgodnie z polem magnesu dziaaj siy
przycigajce.
Ze wzgldu na ukad linii magnetycznych zwj z prdem odpowiada magnesowi,
ktry ma z jednej strony biegun N, a z przeciwnej biegun S. Przy zblianiu magnesu do zwoju
wystpuj siy odpychajce, natomiast przy oddalaniu siy przycigajce. Pokonujc te siy
wykonujemy prac, ktra ulega zmianie w energi prdw indukcyjnych, a energia ta z kolei
moe zamieni si i wydzieli w postaci ciepa Joulea. Jeeli dowiadczenie wykonujemy z
przecitym zwojem, to prd indukcyjny nie popynie, chocia SEM powstanie taka sama jak
poprzednio. Zblianie lub oddalanie magnesu nie wymaga w tym przypadku pracy, zatem nie
wystpi take adne siy odpychajce lub przycigajce.

54

8.9. Rwnanie Maxwella

Poznane dotychczas w porzdku chronologicznym zjawiska i rzdzce nimi prawa

zwizane z polem elektrycznym (rozdzia 7) i magnetycznym (rozdzia 8) zostay poczone
w jedn spjn cao przez angielskiego fizyka J.C.Maxwella, w postaci ukadu rwna tzw.
rwna Maxwella opisujcych wszystkie moliwe zjawiska elektromagnetyczne. Wedug
podanego w postaci (8.29) prawa Ampera prd przesunicia, tak jak i prd przewodzenia
wytwarza pole magnetyczne. Zatem, rozumujc i uoglniajc za Maxwellem, kade zmienne
w czasie pole elektryczne zwizane jest z istnieniem pola magnetycznego. Dalsze badania
wykazay, e zmienne pole magnetyczne powoduje z kolei powstawanie pola elektrycznego o
czym mwi prawo indukcji elektromagnetycznej Faradaya w postaci (8.36).
Uoglniajc ten wniosek Maxwell wysun zaoenie, e pole elektryczne powstaje w
kadym punkcie przestrzeni, gdzie istnieje zmienne w czasie pole magnetyczne, niezalenie
od tego, czy jest tam przewodnik, czy nie. Wedug wyobrae Maxwella przewodnik, w
ktrym pojawia si SEM su tylko za obiekt, w ktrym ujawnia si pole elektryczne.
Wedug Maxwella oba zmienne pola elektryczne i magnetyczne, s nierozcznie ze sob
zwizane i tworz tzw. pole elektromagnetyczne.
Pole elektromagnetyczne ma charakter wirowy.
Rwnania Maxwella przedstawia si bd w postaci cakowej, bd w postaci
rniczkowej.
Rwnaniemi cakowymi Maxwella s (ju przez nas uprzednio wprowadzone)nastpujce

rwnania:
uoglnione prawo indukcji elektromagnetycznej Faradaya (8.36)
uoglnione prawo przepywu prdw Ampera (8.29)
prawo Gaussa dla pola elektrycznego (723) i
prawo Gaussa dla pola magnetycznego (8.21).
W tabeli 8.1. zestawiono wszystkie cztery rwnania Maxwella wraz z objanieniami,
jakich zjawisk one dotycz. W celu uzyskania penego ukadu rwna Maxwella naley do
czterech ww. rwna doczy jeszcze dwa podstawowe zwizki midzy dwoma wektorami
elektrycznymi i magnetycznymi

Rwnania

Maxwella

G
G
D = E
G
K
B = H

stanowi

fundamentaln

podstaw

teorii

zjawisk

elektromagnetycznych, podobnie jak zasady dynamiki Newtona s podstaw mechaniki.

55

Tabela 8.1.
Rwnania Maxwella w postaci cakowej
Lp.

Rwnanie

G G
d B
E dc =
dt

Nazwa

Fakty dowiadczalne

uoglnione prawo

zmienne pole magnetyczne wytwarza

indukcji Faradaya

wirowe pole elektryczne, ktre moe

wywoa prd elektryczny

G G
d D
H dc = I +
dt

G G
D ds = Q

uoglnione prawo

prd elektryczny lub zmienne pole

przepywu prdw

elektryczne wytwarza wirowe pole

Amperea

magnetyczne

prawo Gaussa dla

adunek wytwarza pole elektryczne o

pola elektrycznego

indukcji odwrotnie proporcjonalnej do

kwadratu odlegoci

G G
B ds = 0

prawo Gaussa dla

nie istnieje w przyrodzie adunek

pola magnetycznego

magnetyczny, linie indukcji s krzywymi

zamknitymi

56