m

r i.
co
em
de
r

sn
ot
la
w

w
.e

ALTERNATF AKIM
DEVRELER

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r

ALTERNATF AKIMIN TARHES

w
.e

m
r i.
co

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

Elektriin Tanm ve stnlkleri

Elektrik elektriksel ykn varl ve akndan meydana
gelen eitli olgular tanmlayan szcktr. Mknatslk
(manyetizma) ile birlikte doadaki temel etkileimlerden biri
olan elektro mknatsl oluturur. Yldrm, elektrik akm ve
alan gibi yaygn olarak bilinen birok olguyu bnyesinde
barndrmann yan sra, en nemli endstriyel uygulamalar
arasnda elektronik ve elektrik gc saylabilir. Elektriin ou
zellikleri 19. yzyl esnasnda anlalm olup, sanayi
devriminin nemli etkenlerinden biridir. Gnmzde ise,
elektrik uygarln ayrlmaz paras konumundadr.

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Elektriin varlyla ilgili ilk kaytlara M.2750 ylnda

Antik Msrda rastlanmaktadr. Kaytlara gre Nil nehrinde
yaayan ve btn balklarn koruyucusu olarak adlandrlan
Elektrik Balnn elektrik oku insanlar tarafndan fark
edilmiti.

Elektrikli ylan balklar (Electric eel)

elektrik alan retme kapasitesine sahiptir.

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Antik
Yunanda
kehribarn
(Greke:
, elektron) srtnmesi ile dier nesneleri
ektiini gzlemlemi ve bu gce elektrik adn
vermilerdir. Yzyllar sonra, 1752'de, Benjamin
Franklin (1706-1790) elektrik zerine deneyler
gerekletirmi ve yldrm ile dural elektrik (statik
elektrik) arasndaki ba, tannm uurtma deneyi
ile incelemitir.
Bilimsel toplulukta elektriin tekrar ilgi oda olmas ile
Luigi Galvani (Hayvansal elektrik) (1737-1798), Alessandro
Volta
(Volta
pili)
(1745-1827),
Michael
Faraday
(Elektromanyetik indksiyon, elektrik motoru) (1791-1867),
Hans Christian Oersted (Elektromanyetizma, akm geen
iletkenin mknatsn ynn deitirdiini fark eden ilk kii)
(1777-1851), Andr
-Marie Ampre
(Elektromanyetizma
matematii, akm tayan iletkenlerin birbirini itme ve ekmesi)
5
(1775-1836) ve Georg Simon Ohm (Ohm kanunu) (17891854) almalar ile nemli katkda bulunmulardr

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

19. ve 20. yzyllarn sonunda ise, elektrik mhendislii

tarihinin en nemli isimlerinden bazlar belirmitir:
Nikola Tesla (Alternatif akm, Radyo, AC motor,
floresan), Samuel Morse (Telgraf), Antonio Meucci (Elektrik
ile ses iletimi), Thomas Edison (Ampul, DC elektrik retimi),
George Westinghouse (adam, giriimci), Werner von
Siemens (Elektrik ler), Charles Steinmetz (Alternatif akm
matematii) ve Alexander Graham Bell (Telefon), James
Clerk Maxwell (Elektromanyetizma, k), Joseph Henry
(Elektromanyetizma), Heinrich Rudolf Hertz (Radyo
dalgalar), Wilhelm Eduard Weber ve Carl Friedrich Gauss
(Elektromanyetik telgraf).

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Elektriin Tarihi
Eski Yunanl dnr Miletli Thales
M yaklak 600 ylnda, bir krk
parasna srtnen kehribarn saman
p, ku ty gibi hafif cisimleri ektiini
bulmutu. Kehribar(Amber) anlamndaki
Yunanca Elektron anlamna gelir. Elektrik
terimi
Yeni
Latincede
Electricus
kelimesinin ngilizce karlndan AmberLike (Kehribar Gibi) tretilmitir.

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

19. yzylda daha nce bilinen statik elektrik yanna

elektrik akm eklenmi ve srekli elektrik akmn mmkn
klan pil icat edilmitir. Elektriin bu dalndaki almalar
balatan kii, nl kurbaa deneyi ile tannan Luigi Galvani
(17371798)dir.
1780 ylnda yapt deneylerin sonularn 1791de
aklayan Galvani, "hayvansal elektrik" teorisini ortaya att. Bu
teorisini, rastlant sonucu l bir kurbaann bacandaki
sinirlerin neter ile kesildiinde kasldn gzleyerek
oluturmutu. Buna gre, canllar oluturan hcreler elektrik
iermekteydi.

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

1793'de Galvani'nin deneylerine devam eden

Alessandro Volta (17451827) kurbaa baca kaslmalarnn
farkl iki metalden kaynaklandn bulur. Bacan uyarlmas,
birbirine benzemeyen iki farkl metalden ve hcrelerin sv
iermesinden kaynaklanyordu. O hlde elektrik elde
edebilmek iin iki farkl metale ve svya ihtiya olmalyd.
Bundan yararlanarak bakr ve inko madenleri alarak aralarna
tuzlu suya batrlm sngerler yerletiren Volta, elektrik
akmn elde etmeyi baard. Bylece Volta Pili ad verilen pili
buldu(1800).

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Volta Pili Alessandro Volta 1800

10

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Elektromanyetizmann tannmas yani elektrik ve

manyetik olgularn btnlemesi, 1819-1820de Hans
Christian Oersted and Andr-Marie Ampre ile mmkn
olmutur. Oersted, akm geen iletkenin mknatsn ynn
deitirdiini fark eden ilk kiiydi.
Michael Faraday, iletkenden geen akmn iletken
etrafnda dairesel bir kuvvet oluturduunu deneysel olarak
gsterdi. Daha sonra yapt almalarda manyetik alann
akm tayan iletkeni ittiini kefetti. Bu fikirden yola karak
Michael Faraday 1821de elektrik motorunu icat etti.
Elektrik ve manyetizma (ve k) James Clerk Maxwelle
gre kesinlikle birbiri ile alakalyd (1861-1862). Elektrik ile
manyetik alanlarn bir rg gibi birbirine bal olduklarn ve
elektriin manyetik alan, manyetik alann da elektrik
reteceini gsterdi. Elektrik retim hz yaklak 300000km/sa
yani k hz. In da bir elektromanyetik dalga olduunu
11
syledi. George Ohm 1827de elektrik devresini matematik
olarak analiz etti.

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r

Faraday diski

w
.e

Faraday diski, ilk elektrik retecidir. At nal eklindeki

mknats (A) disk (D) iinde manyetik alan oluturur. Disk
dnerken merkezden d kenara doru dner ekilde bir
elektrik akm indkler. Akm, kayar yay kontak (m), d devre
ve dingil sayesinde disk merkezine geri dnecek ekilde akar.
12

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r

w
.e

Thomas Edisonun orijinal karbon flamanl ampulu

0.223.898 ABD Patentli Thomas Edison
tarafndan gelitirilmi bir elektrik lambas ,
Ocak 27, 1880

13

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Alternatif Akmn Tarihesi

Alternatif akmn ilk pratik uygulamas elektroterapiyi
icat eden ve gelitiren Guillaume Duchenne (Fransz Nrolog)
tarafndan
uygulanmt.
1855te
kas
kaslmalarnn
elektroterapik tetiklemesi iin alternatif akmn doru akmdan
daha stn olduunu ifade etti.

Duchennenin appareil volta-lectrique(elektrik cihaz)

gravr resmi

14

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

1881de Lucien Gaulard (Fransz Mucit) ve John Dixon

Gibbs (ngiliz) tarafndan gelitirilen bir g transformatr
Londrada gsterildi ve Westinghouseun ilgisini ekti. 1884
ylnda elektrik aydnlatma sistemine uyarladklar icatlarn
Turinde de sergilediler. Tasarmlarnn ou UKde elektrik
datmn dzenleyen belli kanunlara uyduruldu. Gaulard ve
Gibbs transformatrlerinin patenti iin 1882, 1884 ve 1885te
bavurdular ancak Nikola Teslann daha nceki almalar ve
Sebastian Ziani de Ferranti tarafndan balatlan faaliyetlerden
dolay geri evrildiler.
Ferranti tasarlad eitli elektrik aygtlar iin
Londra'da bir dkkan kurduu zaman 1882 ylnda bu
ie girimiti. Ferranti alternatif akmn g datmndaki
baarsna ilk inanan ve bu sistemin UKdeki uzmanlarndan
biriydi.
15

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

1887de Londra Elektrik Datm

irketi
Deptfordta
elektrik
santrali
tasarlamak iin Ferrantiyi ie ald.
Ferranti binay, retim santralini ve
datm sistemini tasarlad. 1891de
tamamlandnda ayn sokaktaki tketici
iin kaynaktaki yksek voltaj dren ilk
gerek modern elektrik santraliydi. Bu
temel sistem dnya etrafnda gnmzde
kullanlmaya devam etmektedir. Hala Sebastian Ziani de
dnyann her yerindeki pek ok ev
Ferranti
Ferranti AC patentli elektrik lerlere
(1864-1930)
sahiptir.
talyan asll ngiliz
Elektrik mhendisi
ve mucit
16

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

William Stanley, Jr. yaltlm devreler arasnda AC gc

verimli ekilde dntrmek iin ilk kullanl aletlerden birini
tasarlad. ndksiyon bobini olarak adlandrd ortak bir demir
nve zerine sarlm bobin iftlerini kullanan tasarm, ilk
transformatrd.

17
Pratik bobin devreleri modern transformatrlerin prototipleriydi.
(U.S. Patent 349,611)

r i.
co

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

Gnmzde kullanlan AC
sistemleri 1886dan sonra hzla geliti

Westinghouse lk AC Sistemi 1887

George
Westinghouse
Amerikal giriimci
ve mhendis
1846-1914
Dnyann ilk ticari
AC sistemini icat etti
18

sn
ot
la

r i.
co

AC
sistemler
sonradan
patentini
George
Westinghousea satan (60000$ ve her HP bana 2,5$) Nikola
Tesla tarafndan ifade edilen temel kavramlar iermektedir.
Daha sonra imtiyaz payndan 216bin$ (gnmz parasyla
12milyon$) (Gnmze kadar karl 40milyar$) karlnda
vazgeti.

w
.e

em
de
r

1856-1943 Srp, dnyada

kiisel en ok patent (300 civar)
sahibi kiidir.
Radyo, floresan lamba, AC
retimi, ndksiyon motor, Tesla
bobini, kablosuz elektrik iletimi,
elektriin uzak mesafelere iletimi

19

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e

New York Long Island Shorehamda bulunan 57mlik

Wardenclyffe kulesi. Mimar Stanford White tarafndan
tasarlanan 29mye 29mlik tula bina

20

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e

Milyonlarca Volt reten magnifying transmitter ile

Colorado Springsdeki laboratuvarnda oturan katlmcnn
tantm resmi. Yaklak 7 metrelik arklar (Elektrik
kvlcmlar)

21

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Nikola Teslann byk uzaklklar arasnda22

elektrii iletmekte kullanlan AC reten AC
dinamosu.

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e

Nikola Teslann 1893 Chicago Dnya Fuarnda

sergiledii ok fazl Alternatif akm generatr. Teslann
ok fazl yenilikleri iletimde devrim yaratt.

23

sn
ot
la

r i.
co

Lucien Gaulard, John Dixon Gibbs, Carl Wilhelm

Siemens ve dierleri sonradan bu alana katkda bulundular.
Edison, Akmlar Sava srasnda ok tehlikeli olduunu
syleyerek alternatif akm gzden drmeye almasna
ramen AC sistemler Thomas Edison tarafndan kullanlan
doru akm sistemlerinin ok uzun mesafelerde verimli elektrik
datmndaki snrlamalarnn stesinden geldi.

w
.e

em
de
r

Thomas Edison, Menlo Park (lk

endstriyel aratrma
laboratuar) Sihirbaz olarak
bilinen Amerikal mucit ve
iadam; DC g ebekesinin
gelimesi iin uramt.
24

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

1890 New York

sokaklar,
Telgraf hatlar
yannda oklu elektrik
hatlar, farkl gerilim
gereken aralarn her
bir snf iin
gerekliydi.

25

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Amerikada fazl
alternatif akm
kullanan ilk ticari
elektrik santrali Kaliforniya, Redlands yaknlarndaki Almirian
Decker tarafndan tasarlanan Mill Creek No.1 Hydroelectric
Plant elektrik santralidir. 7 Eyll 1893 ylnda elektrik retimine
balad. Her biri 250kWlk g ve 2400Vluk gerilim reten
generatrlere sahipti. retilen g 7,5mil mesafedeki Redlands
ehrine iletilmekteydi. Deckerin tasarm 10000Vluk iletim
hattna birletirildi ve gnmzde kullanlan retim, iletim ve
motorlarn komple sistemleri iin standartlar kuruldu.

26

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Ames Hidroelektrik
Santrali (1891
ilkbahar) ve orijinal
Niagara elalesi
Adams Santrali (25
Austos, 1895) ilk ACg reten
hidroelektrik santralleri
arasnda yer ald.

w
.e

1891 Baharnda retime balayan Ames Hydroelectric

Generating Plant elektrik santrali. Generatr 320 feet balk
altnda alt feet pelton ark ile tahrik edilmektedir. 100HPlik
Westinghouse alternatr o zamana dein yaplm en byk
alternatrd, 3000V ve 133Hzlik frekansta bir fazl
AC retim
27
yapyordu. (1891)

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Hrvatistandaki The Jaruga Hydroelectric Power Plant

28 Austos 1895te retime balad. Her biri 550kW ve
42Hzlik iki generatr ve transformatrler Macar irketi Ganz
tarafndan retildi ve montaj yapld. letim hatt elektrik
santralinden ibenik ehrine kadar 11,5kmlik mesafe boyunca
aa direkler ve yerel datm ebekesi iinde 3000V/110Vluk
alt transformatr istasyonu vard.

Dnya zerinde kurulmu Hidroelektrik santrallerinin en

eskilerinden biridir.

28

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r

w
.e

Nikola Tesla ve Benjamin G. Lammenin

almalarna dayanan 5000HP (3700kW)lk ilk byk
lekli AC elektrik santrali 25 Austos1895.
2250Vluk 10 alternatr 1775Alik 25Hz iki fazl AC
retiyordu. 22000Vluk iletim hatt ile 26mil uzaklktaki
Buffalo Cityye elektrik salanmtr.

29

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Alternatif akm devre teorisi 19. yyn ikinci yars ve 20.

yy. balarnda hzl bir ekilde geliti. Alternatif akm
hesaplamalarnda teorik temelleri iin Charles Steinmetz
(Alternatif akm matematii), James Clerk Maxwell
(Elektromanyetizma), Oliver Heaviside (Karmak Saylar
elektrik devrelerine uydurdu) ve daha dierlerinin dikkate
deer katklar olmutur.
Dengesiz fazl sistemlerde hesaplamalar 1918
ylnda Charles Legeyt Fortescue tarafndan ele alnan
simetrik bileenler yntemiyle basitletirildi.

30

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r

ALTERNATF AKIMIN TANIMI

w
.e

31

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Alternatif Akmn Tanm

Doru gerilim kaynann gerilim yn ve bykl
sabit olmakta; buna bal olarak devredeki elektrik akm da
ayn ynl ve sabit deerde olmaktadr. Alternatif akm
kaynann rettii gerilimin yn ve bykl ise devaml
olarak deiir. Yani bir an iin pozitif olan u, dier bir anda
negatif u olur. Kaynan geriliminin devaml olarak yn ve
byklk deitirmesi, devredeki akmn da devaml olarak
yn ve byklk deitirmesini salar.

Doru Akm Sabit ve

Tek Ynldr

Alternatif Akm nce Bir Ynde

Sonra Dier Ynde Akar

32

sn
ot
la

r i.
co

ALTERNATF AKIM
Alternatif akmn yn deitirmesi gelii gzel olmayp,
dzenli bir ekildedir. Bir ynde akan yk miktar ile ayn
zaman aralnda dier ynde akan yk miktar birbirine eittir.
Buna gre alternatif akm u ekilde tanmlanr.

w
.e

em
de
r

Alternatif Akm: Belli bir zaman aral iinde her iki

ynde de devaml ve dzenli deierek akan akma alternatif
akm denir. Ksaca her iki ynde de alnan deerleri eit olan
akma Alternatif Akm
(Alternating Current-AC) denir.

33

w
.e

34

em
de
r

r i.
co

sn
ot
la

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e

35

Klasik bir hidrolik baraj tesisi (hidroelektrik baraj) hidroelektrik

santralinin en yaygn tipidir.

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Kmrle alan Termik Santral emas

36

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Rzgar Enerjisi Santral (RES) emas

37

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Jeotermal Enerji Santral emas

38

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Gne Enerjisi Santral emas

39

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Gne Enerjisi Santral emas

40

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Biyomas (Biyoktle) Enerjisi Santral emas

41

r i.
co

Alternatif Akmn Doru Akmla Karlatrlmas

Alternatif ve doru akmlarn birbirine gre
stnlkleri vardr. Bunlar;

baz

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

Alternatif akm generatrlerinin verimleri %95 in zerinde

olup; gleri, devir saylar doru akm generatrlerine gre
daha byktr.

Bir Alternatif akm generatr (Alternatr)

42

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Alternatif akmda gerilimin genliini deitirmek iin

kullanlan trafolar yardmyla enerji datm daha kolay
olur.

Elektrik enerjisi retim, iletim ve datm emas

43

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Elektrik enerjisi retim, iletim ve datm emas

44

sn
ot
la

r i.
co

Alternatif akm makinelerinin yapmlar kolay olup ayn

gteki doru akm makinesinin yar maliyetindedir.

em
de
r

Doru akm makinesi

(Doru akm motoru)

w
.e

Alternatif akm makinesi

(Asenkron motor)

45

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Alternatif akm makineleri byk gte yaplabildiklerinden,

elektriin birim maliyeti ucuz olur.

46

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Alternatif akm, kuru dorultmalar yardmyla kolayca

doru akma evrilebilirken doru akmn alternatif akma
evrilmesi kolay bir ilem olmamaktadr.

47

alternatif

akm

depo

sn
ot
la

depolanabilirken

w
.e

em
de
r

Doru akm
edilemez.

r i.
co

Doru akm makinelerinde devir saylar devir snrlar

ierisinde kolaylkla ayarlanabilir.

48

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

r i.
co

Elektrikle yaplan yzey kaplamacl ve maden artma

ileminde sadece doru akm kullanlr.

49

m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w

Dnyada Alternatif Akm kullanm

50

m
r i.
co

KAYNAKLAR

w
.e

em
de
r

sn
ot
la

YAIMLI, Mustafa; AKAR, Feyzi; Alternatif Ak

Devreleri & Problem
, Beta Basm,
zmleri
Ekim 2004
MARTI, . Baha; GVEN, M. Emin; COKUN, smail;
Elektroteknik Cilt I, 1998
MARTI, . Baha; GVEN, M. Emin; Elektroteknik Cilt II,
1998

51