Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Fac
Cang ac e iro s
e
F an ti c o s
gnese e lutas
Sumrio
Prlogo
9
I PARTE
15
29
38
47
54
60
II PARTE
CANUDOS E O CONSELHEIRO
1 Brasil, fim do sculo XIX
2 A Repblica e os impostos
3 Ebulio no campo
79
86
93
III PARTE
153
163
172
7 Modifica-se o Cariri
8 ltima fase da guerra civil nordestina
9 1930, o mais forte golpe no poder dos coronis
10 Um saldo positivo: Caldeiro
11 U m quarto de sculo depois
180
188
198
204
215
Prlogo
1.
Devo algumas explicaes ao leitor. Primeiro, quanto
ao ttulo deste livro. Se o termo cangaceiro usado comumente nos sertes para designar os participantes dos bandos de
insubmissos que pegam em armas para viver de assaltos, e os
prprios componentes desses bandos se identificam como
cangaceiros, o mesmo j no ocorre com o termo fantico. E s
te veio de fora, dos meios cultos para o serto, designando os
pobres insubmissos que acompanhavam os conselheiros, m on
ges ou beatos surgidos no interior, como imitaes dos sacer
dotes catlicos ou missionrios do passado. um termo im
prprio, inadequado, sobre ser pejorativo.
Tem-se exagerado indevidamente e esta uma das te
ses deste livro o fundo mstico dos movimentos das massas
sertanejas como foram Canudos, Juazeiro, o Contestado e um
sem-nmero de episdios semelhantes, mais restritos, que
eclodiram em diferentes pontos do Brasil. No negamos a
existncia do fenmeno, uma espcie de misticismo, de mes
sianismo no-cristo, embora formalmente influenciado pelo
cristianismo. O que discutimos a sua essncia, a ecloso e e
motivao das lutas no falso pressuposto de que elas tm no
misticismo ou messianismo sua origem e seu ^fim. Acreditamos,
ao contrrio, que os fenm enos de misticismo ou messianismo,
6
3.
A publicao deste livro coincide com o aparecimento
de uma srie de obras em que tanto o cangaceirismo como o
fanatismo sertanejo so ainda objeto de ateno em relatos
que vm enriquecer a bibliografia j existente com novos de
poimentos e documentao. So temas apaixonantes, no p a s
sado como hoje, que explicam as edies sucessivas de Os
Sertes de Euclides da Cunha, e que esto chegando ao do
mnio da arte, servindo de motivo a film es e peas de teatro.
como que uma tomada de conscincia em relao ao passado,
um passado clamoroso, do qual ainda existe grande cpia de
remanescentes em nosso presente, e um desejo que se torna
generalizado de por fim para sempre a esses vergonhosos re
manescentes. tambm o reconhecimento de que aqueles ho
mens que empunhavam armas e se tornavam cangaceiros, ou
que se reuniam em torno de um monge ou conselheiro e eram
chamados de fanticos, no passavam na realidade de vtimas
de uma monstruosa organizao social que se est modifican
do hoje ao sopro das vertiginosas transformaes por que
passa o mundo contemporneo e que nos envolvem, sacudindo
a letargia em que vivia o nosso interior. M ais do que isso, f o
ram aqueles miserveis sertanejos os precursores do surgi
mento de um esprito inconformado que haveria de criar mais
tarde uma situao revolucionria para a destruio completa
daquele estado de coisas anti-humano.
Empreendemos aqui uma tentativa de compreenso da
queles fenmenos. Relatos existem, numerosos. Interpretao,
nenhuma. Quando muito, este ou aquele autor se anima a em i
tir uma considerao a vo de pssaro sobre as origens do
cangaceiro ou do fantico. A prpria aceitao da ordem de
coisas vigente e a crena na sua imutabilidade determinavam
os preconceitos e os erros para compreender os fenm enos
patolgicos resultantes.
Foi nosso empenho dar resposta principalmente a estas
indagaes: Por que surgiu o cangaceiro? Por que surgiu o
fantico? Que gerou o capanga? Que os fa z desaparecer? E s
te livro uma busca a respostas s inquietantes perguntas,
que se impuseram certamente ao autor como parte do pro
cesso mesmo de tomada de conscincia nacional que alcana
mos cada vez mais plenam ente na medida em que crescemos
8
I PARTE
Males do
Monoplio da Terra
U m a s rie d e c ris e s d e o rd e m
15
tituto escravista, era tambm a crise do latifndio prcapitalista. Os trabalhadores livres importados da Europa em
escala considervel, no decnio anterior, e que, depois da
Abolio, entram numa m dia de mais de 100 mil por ano, at
o fim do sculo, concentram-se quase exclusivamente em So
Paulo, onde no se fazem sentir os to alardeados efeitos ca
lamitosos da lei de 13 de maio. Ao contrrio, So Paulo, com
o trabalho livre em suas fazendas, veria sua produo crescer,
enquanto se arruinava a do Estado do Rio e sobretudo a do
Nordeste. "No ltimo decnio do Imprio o dbito mdio que
pesava sobre os engenhos e algodoais do Norte era de 60%,
pelo menos, do valor das terras, maquinismos e escravos, e
que no Sul, das 773 fazendas de caf, 726 estavam hipoteca
das."2 Estas cifras do bem um a idia da situao de decadn
cia que atingira a economia agrcola do Brasil, a qual, na pr
tica, j no pertencia aos que a exploravam.
A parcela da economia nordestina que conseguiu sobre
viver ao maremoto da Abolio foi a agro-indstria do acar.
Renovara-se tecnicamente na dcada que precedeu a extino
do regime servil. De 1875 a 1885 instalam-se umas cinqenta
usinas de acar, modernamente equipadas.
Mas, por trs destas cifras h todo um drama. Elas ex
pressam um a fase de arruinamento de um setor da agricultura
brasileira que, desde os incios da colonizao, fora o sustentculo de toda uma classe parasitria, cujo esplendor atingira o
grau "mximo no Segundo Reinado. Era a classe dos senhores
de engenho. Sem se renovar durante quatro sculos, no podia
mais sustentar a concorrncia da produo estrangeira no m er
cado internacional. A queda dessa classe coincidia com a que
da do prprio Imprio e a Abolio da Escravatura, pois, era
um a classe, por excelncia, de escravagistas. Iria substitu-la
um a nova classe, a dos usineiros. Com a ajuda dos capitais in
gleses, criam-se, a partir da dcada de 70, as grandes fbricas
de acar, as usinas. A nova classe que surge com elas ao
mesmo tempo de latifundirios e capitalistas. Mas os usineiros
no empreendem nenhuma revoluo na zona canavieira. Im
plantam a nova estrutura mecnica para a elaborao do
2 Oliveira Lima, O imprio brasileiro, 2 .a' ed., S. Paulo, s/d., pg. 465.
16
17
18
21
22
23
24
16 Para maiores detalhes no que se refere s sesmarias no Nordeste, ver Fragmon C. Borges, in Estudos sociais, n. 1-4, Rio, 1958.
25
A Emigrao em Massa
Q u e m o d ific a , e n t o , e s t e p a n o
(1887/1880), Rio,
27
28
31
32
junto ao casebre.
Contra a fome e a m isria que aumentam com a seca,
manifestam-se dois tipos de reao da parte dos pobres do
campo:
a) a formao de grupos de cangaceiros que lutam de
armas nas mos, assaltando fazendas, saqueando comboios e
armazns de vveres nas prprias cidades e vilas;
b)
a formao de seitas de msticos .fanticos__em
torno de um beato ou conselheiro, para implorar ddivas aos
cus e rem ir os pecados, que seriam as causas de sua desgraa.
34
Os Cangaceiros
N u m m e io e m q u e t u d o l h e ad
verso, podia o homem do campo perm anecer inerte, passivo,
cruzar os braos diante de um a ordem de coisas que se esboroa
sobre ele?
Euclides da Cunha j compreendera que o homem do ser
to [...] est em funo direta da terra"1. Se a terra para ele
inacessvel, ou quando possui uma nesga de cho v-se atenazado pelo domnio do latifndio ocenico, devorador de todas
as suas energias, monopolizador de todos os privilgios, dita
dor das piores torpezas, que fazer, seno revoltar-se? Pega em
armas, sem objetivos claros, sem rumos certos, apenas para
sobreviver no meio que o seu.
Ento, espantados, os homens das classes dominantes no
sabem explicar por que ele se revoltou. Ele, sempre to corda1 Os sertes, 13.a ed., pg. 141.
35
36
37
aplicada: "Os meios preventivos escrevia Clvis Bevilacqua que consistem na criao de um ambiente desfavo
rvel germinao desta planta nociva, o que se obter m e
lhorando as condies de vida das classes desprovidas de bens
materiais, difundindo a instruo, sobretudo a educao moral;
e assegurando a justia a todos"9.
Mas, como criar esse ambiente ideal?
E a coisa chega ao anedtico. Um dos perseguidores de
Lampio em Pernambuco, oficial da Polcia M ilitar daquele
Estado, ofereceu um a idia bastante original da existncia do
cangao. Diz ele textualmente: "A zona do Nordeste privi
legiada pela natureza. Ali no existem, em quantidade avas
saladora e mortfera, os insetos dos outros Estados o carrapato, muriocas, berne, piolho-de-moc, maruim, em quanti
dade to grande que desesperam at os prprios animais sel
vagens, apesar de suas defesas naturais. Esses insetos, se fos
sem abundantes em nossos sertes, como o so noutros Esta
dos, estou certo de que nunca teria existido nenhum grupo de
cangaceiros na vasta parte onde serve de palco aos mesmos"
(sic)10
Portanto, o remdio era disseminar insetos mordedores e
mortferos e os cangaceiros se acabariam...
Estas so algumas das inmeras opinies sobre as causas
prximas ou remotas do cangao (como dos surtos de "fana
tismo"). V-se que predominam simples efeitos de causas pro
fundas: ausncia de justia, analfabetismo, precariedade de
comunicaes e transportes, baixos salrios. Quando tudo isto
j resultava da trem enda desigualdade social, do dbil desen
volvimento do capitalismo, do lentssimo incremento das for
as produtivas, da concentrao da propriedade da terra, que
dava poder econmico ilimitado a um a insignificante minoria
de latifundirios. A grande m assa dos habitantes da regio no
dispunha de recursos normais para viver, nem mesmo a possi
bilidade de vender com segurana sua fora de trabalho.
Quando o conseguia era em condies tais que correspondiam
semi-servido.
9 Idem, ibidem.
10 Optato Gueiros, Lampio, 2." ed., So Paulo, 1953, pg. 10.
38
39
Alguns dos que preconizavam tais providncias, viamnas isoladas de todo um complexo: um meio onde dominavam
relaes de produo pr-capitalistas, semifeudais.
Ainda hoje muitos acreditam que foram simplesmente as
estradas, o caminho, que acabaram com o cangao. Esquecem
que os jagunos de Floro Bartolomeu foram conduzidos de
trem de Iguatu a Fortaleza... Que Lampio viajou com seu
bando em caminhes e ocupou cidades servidas pelo te
lgrafo... No entanto, um bom conhecedor do Nordeste e lci
do estudioso de seus problemas repetia, nos anos 20, que "a
represso [ao cangaceirismo] neste extenso territrio um
problema de fcil transporte"1 .
No se percebe que as estradas de nada valeriam sem a
penetrao, ainda que limitada, do capitalismo no meio rural,
sem o estabelecimento de uma rede comercial que favorecesse
sua penetrao, sem os crditos bancrios que j haviam apa
recido no Cariri nos comeos da dcada de 20, em suma, no
vas relaes de produo e troca que se iam criando, mesmo
quando subsistiam e subsistem em larga escala ainda hoje
fortes remanescentes das relaes anteriores. Mas as novas
que operam a mudana. Desenvolvem-se, bem ou mal, as
foras produtivas, e esse desenvolvimento, embora lentssimo,
que constitui a fora motriz das transformaes operadas que
atingem o meio social. A penetrao do capitalismo no campo,
com desenvolvimento acentuado no Sul, o surto de industriali
zao que atrai imigrantes, a urbanizao intensiva que fo
ram arrancar o semi-servo da estagnao do meio rural e darlhe outros caminhos que no os do bando do cangao, ou os
msticos itinerrios dos beatos e conselheiros. No que a e s
trada e o caminho espantem o cangaceiro. A estrada e o ca
minho trazem para a cidade o cangaceiro de amanh. A in
dstria o entrosa em suas engrenagens, os prprios meios de
transporte o absorvem, ou o conduzem para os novos cafezais
que se abrem no norte do Paran. A estrada e o caminho j
resultavam, eles mesmos, daquela mudana.
Porque no s no monoplio da propriedade fundiria
13 Jos Amrico de Almeida, A Paraba e seus problemas, 2.a ed. Porto
Alegre, 1937.
40
42
43
Os Cangaceiros
45
48
49
50
O "Fanatismo",
Elemento de Luta
E n q u a n to , em f a c e d e to d o um
52
55
56
Distino Necessria
70
II PARTE
Canudos e o Conselheiro
Brasil,
Fim do Sculo XIX
82
A Repblica
e os Impostos
D u r a n t e o s v in te a n o s em q u e
Estudos
sobre
a poesia popular
no
Brasil,
d o d e v o lta d o C e a r , s u a te r r a d e o rig e m , s o b a im p u ta o d e
c rim e s
ra m
dos
q u a is
p ro v a s.
as
P o s to
B a h ia , o n d e j
a u to rid a d e s
em
fiz e ra
de
lib e rd a d e ,
seu
F o rta le z a
a m b ie n te
no
e n c o n tra
C o n s e lh e iro
e
onde
re g re ssa
" j tin h a
g ra n d e
re n o m e " 2 .
E u c lid e s d a C u n h a c ita a t o
mert,
c a le n d rio
Folhinha Laem-
c o n h e c id a
a n u a l p o p u la r, d e
1877, em
que
se
re g is tra ,
re fe re n te , n a p io r d a s h ip te s e s , a o a n o a n te rio r, a s e g u in te i n
fo rm a o : " A p a re c e u n o s e rt o d o N o rte u m
d iz
cham ar
A n t n io
C o n s e lh e iro ,
que
in d iv d u o , q u e se
ex erce
g ra n d e
in
f lu n c ia n o e s p r ito d a s c la s s e s p o p u la r e s " 3.
"D e
1877
s e n tid o s ,
1 8 8 7 , e rra p o r a q u e le s
chegando
m esm o
a t
s e rt e s , e m
lito r a l,
em
V ila
to d o s
do
os
C onde
a c o m p a n h a d o d a f a r n d o la d e f i is " 4.
E m
q u ia , j
1882,
o
s e te
anos
d e n u n c ia v a o
p o rta n to
a n te s
A rc e b is p o
da
da
queda
B a h ia , e m
d a m o n a r
c irc u la r d i
rig id a a to d o s o s p ro c o s d a P ro v n c ia , a le rta n d o -o s p a ra n o
p e rm itire m
as
p re g a e s
do
C o n s e lh e iro
p ro ib in d o o s c a t lic o s d e o u v ire m
A in d a a n te s
1886, o ch efe
em
sua
fre g u e s ia
s u a s p r d ic a s .
d a R e p b lic a n a d a m e n o s
d a p o lc ia d a B a h ia re c e b e
d e tr s
o fc io
do
an o s, em
d e le g a d o
s e u m u n ic p io e c o m
a s s u m ir e n t o
tu d e s in q u ie ta n te s p a ra a s a u to rid a d e s :
o seu g ru p o
a ti
" ... p e l o m o d o p o r q u e
e s t o o s n im o s m a is q u e ju s to e fu n d a d o o re c e io d e g r a n
des
d e s g r a a s " 5. A c r e s c e n ta v a
a co m p a n h a m -n o
[a o
d e le g a d o
C o n s e lh e iro ]
p e sso a s, q u e o u v e m -n o e seg u e m
de
c e n te n a s
su a o rd e m
Ita p ic u ru :
" ...
c e n te n a s
de
d e p re fe r n c ia s
m u n ic p io
com o
se tiv e s s e
de
d e In h a m b u p e , e s t a q u e
fe rir u m a b a ta lh a
c a m p a l...
89
A Ebulio no Campo
Bahia,
1938, Pag.
N o
e ra
p a ra
m en o s.
C a n u d o s , o c o m a n d a n te
U m
m s
d e p o is
de
te r c h e g a d o
d a 4 .a e x p e d i o , g e n e ra l A rth u r O s
c a r, la m e n ta v a n o te r c o n s e g u id o
"ver um
ja g u n o
v iv o " . E
s e rv id o n o P a ra g u a i, e m N ite r i, n o R io d e
R io G ra n d e
do
S u l, a fim
d e q u e d is s e s s e m
se ja
m a i s t i n h a v i s t o u m a g u e r r a c o m o a q u e l a . . . " . 30
A
q u e ix a d o c o m a n d a n te -c h e fe m o s tra q u e o s g u e rrilh e i
ro s n o se d e ix a v a m
no
cam po
a p ris io n a r, n o a b a n d o n a v a m
d a lu ta , c o m o
o n d e n o re s to u u m
a c o n te c e u n o
c o m b a te
s e u s fe rid o s
de
C o co ro b ,
s fe rid o , e m b o ra h o u v e s s e e n tre o s c a m
p o n e s e s 6 0 m o rto s.
N in g u m
se e n tre g a v a a o in im ig o n e m
c a ir p ris io n e iro s ,
e ra
um a
le i
de
g u e rra
o s fe rid o s d e v ia m
dos
c o m b a te n te s
de
C anudos.
O s e x p e d ic io n rio s n o c o n s e g u ia m
z in h a n a s d e C a n u d o s s e m
m e n to s
so b
p e lo s
c o n tro le ,
n o ite d e u m
c a m p e s in o s
os
dar um
ser o b serv ad o s em
em
d e fe n so re s
re v o lta .
de
P a ra
C anudos
p a sso n a s v i
to d o s o s m o v i
m e lh o r tra z -lo s
c o m u n ic a v a m -s e
e x tre m o a o u tro d o a c a m p a m e n to p o r m e io d e s i
n a is lu m in o s o s , o u d e s o n s.
E n q u a n to is s o , a s a r m a d ilh a s se m u ltip lic a v a m , a o lo n g o
d a s e s tra d a s , a p ro v e ita n d o a o n d u la o d o te rre n o , a s m a rg e n s
d o rio V a s a -B a rris , a s c a p o e ir a s , a s p a s s a g e n s d a s s e rra s .
N o s p a s to s q u e m a rg in a v a m
g o v e rn is ta s c o m
o c a m in h o n a tu ra l d a s tro p a s
a b a s e d e M o n te S a n to , o s s e rta n e jo s , d u ra n te
m u ito te m p o , o b s e rv a ra m
c a a d e u m a v a c a , n a q u a l se o c u lta v a u m
c o m b a te n te . J u lg a n
d o tra ta r- s e re a lm e n te d e u m a r s n o p a s to , o s s o ld a d o s p a s s a
vam
g ru p o
d e s p e rc e b id o s ,
e n q u a n to
s e g u ia m
d e g u e rrilh a m a is p r x im o
d e n d o -se
e n t o
em b o scad as
c o n tra
c o n s e q n c ia s d e s s a e s p io n a g e m
m a rc h a , q u e e ra m
in fo rm a e s
o u p a ra
a
fo ra m
fo ra
g o v e rn is ta .
"A s
n e fa s ta s s tro p a s e m
a s s a lta d a s d e c h o fre e m
d iv e rs o s p o n to s p e
l o m e s m o m a g o t e d e c o n s e l h e i r i s t a s " 31.
p a ra
C an u d o s, e m p re e n
im a g in a o
c o n tra
d o h a b ita n te
a g re s s o r d e v ia m
p an h a. E ram
do cam po
re n o v a r-se
f rtil. A s c ila d a s
sem p re
d u ra n te
cam
a g ra n d e a rm a d o s g u e rrilh e iro s . P ro c u ra v a m
u ti
a p o t n c ia d e fo g o . N o b a s ta v a im p e d ir q u e c h e
os
c o m b o io s
n o ite , m e ia
in im ig a s
d z ia
de
de
m u n i e s ,
canudenses
d is p a ra n d o
ou
se
c a u s a r-lh e s
a p ro x im a v a m
su as a rm a s. E ra o
s u fic ie n te
d an o s.
das
lin h a s
p a ra to d o
p o u c o a s m u n i e s d a fo r a g o v e rn is ta e s c a s -
d e m a n e ira a la rm a n te . E o s v v e re s , j ra c io n a d o s d u
os
ltim o s
fa lta r q u a se
d ia s
s u p e rio r a
1 200
d i o
os hom ens
com
d a m a rc h a
c o m p le ta m e n te .
nos
p rim e iro s
de
so b re
S o m e n te
d ia s
C anudos)
C an u d o s, c h e g a ra m
o s fe rid o s
de
c o n ta to
da
c o n s e g u ira m
m e n ta o . S o ld a d o s fa m in to s b u s c a v a m
e s ta b e le c id o
(e m
e n t o
4 .a e x p e
a lg u m a
a li
ro m p e r o cerco
s o b re a tr o p a g o v e r n is ta p a r a p r o c u r a r a lim e n to s .
c o m a n d a n te -c h e fe p ro ib ia e s ta s fu g a s . M a s h a v ia u m
ra tiv o s u p e r io r
O s
n m e ro
im p e
a fo m e .
s o ld a d o s p a s s a ra m
a a b a te r v a c a s
p o n e se s d e C an u d o s, p ro c u ra v a m
e c ab ras
dos cam
ra z e s e e s p ig a s d e m ilh o n a s
ro a s c irc u n v iz in h a s .
Im e d ia ta m e n te o s lo c a is o n d e p o d ia m
m e n to s
se
tra n s fo rm a ra m
c a m p o n e s e s tra ta v a m
se
e n c o n tra v a m
os
m o rta is . R e u n ia m
em
d e a p ro v e ita r o e s ta d o
a d v e rs rio s
num
p a ra
s o ld a d o s fa m in to s p ro c u ra v a m
de
s o ld a d o s .
de
a tra -lo s
lu g a r a d e q u a d o
fo m e
a
em
O s
que
em b o scad as
a lg u m a s re s e s , q u e o s
ta n g e r p a ra o a c a m p a m e n to . E
q u a n d o o s s o ld a d o s c a m p e a v a m
v e la , p a g a v a m
s e r e n c o n tra d o s a li
m a ta d o u ro s
o s a n im a is p a ra o A lto d a F a
q u ase sem p re c o m
a v id a a te n ta tiv a d e e s c a p a r
fo m e in e x o r v e l.
O
m e sm o p a sso u a o c o rre r co m
n a d a p e lo
c erco . O
te rre n o
rid o
no
a fa lta d e g u a d e te rm i
o fe re c ia fa c ilid a d e p a ra
e sc a v a e s p ro fu n d a s . E ra n e c e s s rio p ro c u ra r a s m a rg e n s d o
V a s a -B a rris , o n d e h a v ia fo n te s c o n h e c id a s . E m
d a d e s o s s e rta n e jo s p a s s a ra m
su a s p ro x im i
a a rm a r to c a ia s . E a s g u a s b a r
re n ta s d e n tro e m p o u c o e s ta v a m
p o lu d a s d e c a d v e re s .
P o r ta is e x e m p lo s se v q u e o u tr a le i d e g u e r r a d o s h a b i
117
ta n te s
de
C anudos
e ra
e s ta
no
p o u p a r m e io s
p a ra
e x te r
p r o lo n g a r a lu ta a t o lim ite
e x tre
m in a r o in im ig o .
E
a s s im
c o n s e g u ira m
m o d a d e s is t n c ia , a t a m o r te d o ltim o d e f e n s o r d e C a n u d o s .
A in d a n a in v e s tid a fin a l s o b re
g a s d e d in a m ite e ra m
C anudos, quando
c arg as e c a r
a rro ja d a s s o b re a s c h o u p a n a s d e p a lh a e
b a rro , q u a n d o o fo g o la v ra v a d e v o ra n d o a s ltim a s c h o a s d o s
c a m p o n e s e s , e s te s
casa em
dos
em
casa.
a in d a
se
O s c ase b re s
trin c h e ira s .
em penhavam
na
re s ta n te s h a v ia m
cho
tin h a
s id o
lu ta h e r ic a , d e
s id o tr a n s f o r m a
escav ad o
a b rig a r s e u s d e fe n s o re s . E s te s se c o m u n ic a v a m
tro s p o r m e io
p a ra m e lh o r
uns com os o u
d e p a s s a g e n s s u b te rr n e a s , d e f o r m a q u e a c a p
tu ra d e u m a c a sa n o
s ig n ific a v a a m o rte d o d e fe n s o r d a q u e la
p o s i o : e le c o n s e g u ia e s c a p u lir p a r a a c a s a c o n tg u a ,
e c o n ti
n u a v a c o m b a te n d o .
O s
um
ltim o s
m o m e n to s
de
C anudos
d o s m a is n o t v e is a rd is q u e
n e jo s
p u sera
com ando
em
das
p r tic a
tro p a s
c o n tra
g o v e rn is ta s
A n t n io B e a to , o u B e a tin h o . A
te r c h e g a d o
fo ra m
a im a g in a o
in im ig o .
um
c o ro a d o s
por
f rtil d o s s e r ta
A p re s e n to u -s e
e m is s rio
de
ao
C anudos.
fo r a e x p e d ic io n ria a c re d ito u
a h o ra d a re n d i o
c o m p le ta d o s
d e rra d e iro s
d e
fe n s o re s d e B e lo M o n te . D e p o is d e u m a b re v e p a le s tr a c o m
g e n e ra l A rtu r O s c a r, B e a tin h o
ta rd e
tra z ia
c o n s ig o
v o lto u
u m a s tre z e n ta s
ao
a rra ia l.
p esso as.
Pouco
E ram
m a is
m u lh e re s ,
c ria n a s e v e lh o s in v lid o s .
E n tre ta n to , a lu ta p ro s s e g u iu .
a p e n a s v e r-s e liv re s d e u m
O s
in s u rg e n te s
d e s e ja v a m
p e s o -m o rto . A s p a la v ra s d e E u c li-
d e s d a C u n h a d o re le v o a o q u a d ro :
" A o c a ir d a ta rd e e s ta v a m
" D e ix a ra m
d e sa fo g a d o s o s ja g u n o s .
q u e se e s g o ta s s e a tr g u a . E q u a n d o lh e a n u n
c io u
o te rm o
um a
seca
s e g u id o
de
in tim a tiv a
o u tro
de
se v e ra de
b a la
ra sa ,
d o is tir o s
e s te n d e ra m
de
p lv o ra
so b re
os
s i
tia n te s u m a d e s c a rg a d iv e rg e n te e firm e .
" E lu ta v a m
com
re la tiv a v a n ta g e m
a in d a .
" P e lo m e n o s f iz e r a m p a r a r o s a d v e r s r io s ...
"C anudos
no
se
c o m p le to . E x p u g n a d o
r e n d e u ...,
re s is tiu
a t
e s m a g a m e n to
a p a lm o , n a p re c is o
in te g ra l d o
te rm o , c a iu n o d ia 5 a o e n ta rd e c e r, q u a n d o c a ra m
os seus l
tim o s
118
d e fe n so re s,
que
p a lm o
to d o s
m o rreram .
E ram
q u a tro
apenas:
um
v e lh o ,
d o is
q u a is ru g ia m
hom ens
fe ito s
um a
c ria n a ,
ra iv o s a m e n te c in c o m il s o ld a d o s "
E r a 5 d e o u tu b ro d e
1897. A
o rd e m
do
d ia
do
com ando
g u e rra p o r c o n c lu d a , fa la n d o
d i rio s e d o
fre n te
dos
lu ta a rm a d a s u s te n ta d a p e lo s
b ra v o s h a b ita n te s d e C a n u d o s d u ra ra q u a se u m
A
na
2.
em
da
ano.
4 .a e x p e d i o
nom e
dos
dando
sen h o res
la tifu n
s e u g o v e rn o , e ra o b rig a d a a re c o n h e c e r o h e ro s
t o
v a le n te
na
d e fe sa
de
causas
t o
" c a u s a s a b o m in v e is " , n a tu ra lm e n te , e ra m
a o rd e m
s e m ife u d a l, c o m
a b o m in v e is " .
A s
o ro m p im e n to c o m
a b ru ta l e x p lo ra o d o la tif n d io e a
d e fe s a d a p r p r ia v id a .
F a la v a -s e
na
in te g rid a d e , n a
h o n ra , n a
d ig n id a d e
n a c io
n a l, e m d e f e s a d a R e p b lic a . E s o b a m s c a ra d e s ta fr a s e o lo g ia
e x e c u to u - s e o n e fa n d o c rim e c o n tra C a n u d o s , c u jo s a s s a lta n te s
c h e g a ra m
a re q u in te s d e
te s ru ra is fo i u m
s e lv a g e ria .
d e g o la d o s c o m b a te n
d o s a to s m a is re p u g n a n te s q u e se c o n h e c e n a
o u tr a lu ta c iv il
n o B ra s il, a s s e m e lh a n d o - s e a p e n a s a o in fa m e a to d o m e r c e n
rio G re n fe ll. J a m a is p o u p a ra m
h o m e m , m u lh e r o u
sem
a v id a d e u m
c ria n a . N o
p ris io n e iro , fo s s e
im p o rta v a q u e
o u n o a o s in te rro g a t rio s , a te n d e s s e m
se
s u b m e te s
o u n o in tim a ti-
v a e s t p id a d e d a r v iv a s R e p b lic a . T o d o s , in d is tin ta m e n te ,
tiv e ra m
o m esm o
fim
d o s. S eu s c o rp o s e ra m
b ru ta l:
a m a rra d o s, s a n g ra d o s e d e g o la
q u e im a d o s e m
s e g u id a , a m o n to a d o s e m
g ra n d e s fo g u e ira s .
A
p rin c p io , a n te
o c u lta v a m
ra ro s
p ro te s to s
o c rim e . L e v a v a m
que
s u rg ira m , tm id o s ,
o s p ris io n e iro s a u m
lu g a r a fa s
ta d o d o a c a m p a m e n to p a r a o s a c rif c io fin a l. M a is ta rd e , a d e
g o la fo i fe ita s c la ra s . N o fim
d a lu ta , c ria d o o h b ito , f o r m a
v a m -s e g ru p o s d e c o n d e n a d o s d i rio s a o a s s a s s n io frio . A
g o la n o p o u p a ria s e q u e r o s c a d v e re s e m
de
d e c o m p o s i o , e fo i
e s ta d o
d e p u tre fa o .
C an u d o s e ra u m
e x e m p lo p e rig o s o d e q u e n o d e v e r ia f i
c a r m e m ria . E x te rm in a d o s
v e ria s e r re d u z id o
s e u s h a b ita n te s , a t
o ltim o , d e
a c in z a s . O s d e rra d e iro s d ia s d e p e r m a n n
c ia d a s tro p a s n o
lo n g n q u o
s e rt o
b a ia n o
fo ra m
d e d ic a d o s
d e s tru i o im p la c v e l d e c a s a p o r c a s a , d e s d e o s a lic e rc e s d a s
duas
ig re ja s , j
tra n s fo rm a d a s
em
e sc o m b ro s
p e lo
c a n h o n e io
in c e s s a n te d e m e s e s a fio , a t o h o s p ita l d e s a n g u e d o s c a m p o
n e s e s . T u d o o q u e h a v ia re s is tid o a o c a n h o n e io
com
s e ria a rra s a d o
d in a m ite e d e v o ra d o p e lo fo g o a te a d o a o s c a s e b re s d e v i
d a m e n te
m ando
re g a d o s
de
d a s tro p a s
q u e ro se n e .
do
G o v e rn o
o rd e m
fo i e s ta :
te rm in a n te
"no
do
d e ix a r n e m
co
um
p a u " q u e in d ic a s s e t e r h a v id o a li u m a c o n c e n tr a o d e c a m p o
n eses em
que
no
se
re e d ita s s e
re b e li o
s e m e lh a n te
c o n s ti tu d a s o b r e e le .
A s c la s s e s d o m in a n te s fic a ria m
in s e n s v e is a o s p ro te s to s
q u e se le v a n ta r ia m . D u ra n te a lu ta , o s a lu n o s d a E s c o la M ilita r
d o R io re c u s a v a m -s e a e n tre g a r a s m u n i e s re q u is ita d a s p e lo
M in is t rio
da
G u e rra
p a ra
4 .a e x p e d i o
c o n tra
C anudos.
D o is n a v io s d e g u e r r a e n u m e ro s a tr o p a s o m a n d a d o s c o n tra
o s jo v e n s s u b le v a d o s . A
B a h ia la n a ria u m
m o c id a d e d a F a c u ld a d e d e D ire ito d a
M a n if e s to c o n tra a s c o m e m o ra e s o fic ia is
c a ia
com o
Senado,
R ui
nando
G o v e rn o
B arb o sa
um
ra io
so b re
p ro n u n c ia v a
p e lo s
a to s
de
a q u e le
p a la v ra s
m o rtic n io " . N o
de
v a n d a lis m o
em
fo g o ,
conde
C anudos.
E u c lid e s d a C u n h a fa ria o u v ir s u a v o z p o te n te p e ra n te a h is t
ria , e n a lte c e n d o o h e ro s m o d o s s e r ta n e jo s , v e rb e ra n d o o c rim e
h e d io n d o c o n tra C a n u d o s .
T a is
de
so
o s fa to s , g e ra lm e n te
c la s s e , m o s tra n d o
c is m o
re lig io s o
em
que
to rn o
u m a lu ta d e c la s s e s
C anudos
do
d is s im u la d o s p o r in te re s s e
fo i,
sob
capa
de
m is ti
C o n s e lh e iro , fu n d a m e n ta lm e n te
o m o n o p lio
da
s e c u la rm e n te n o B ra s il.
A s c o n d i e s e s p e c fic a s d a re g i o a g re s te o n d e se d e s e n
ro la ra m
zona
e s te s a c o n te c im e n to s , s o b re tu d o s u a lo c a liz a o n u m a
das
m a is
p o b re s
da
B a h ia
c in c o E s ta d o s q u e c o n c e n tra m
s il
120
nas
v iz in h a n a s
de
o u tro s
a p o p u la o m a is p o b re d o B ra
P e rn a m b u c o , A la g o a s , S e rg ip e , C e a r e P ia u
p o s s i
b ilita ra m
d e s e n v o lv im e n to
de
um a
das
lu ta s
m a is
h e r ic a s
a c a d a la n c e d a re s is t n c ia in
d o m v e l d ia n te d e fo r a s m ilita r e s o rg a n iz a d a s , p o d e r o s a m e n
te a rm a d a s e n u m e ric a m e n te m u ita s v e z e s s u p e rio re s .
C in c o o u s e is m il f a m lia s , d e s lo c a d a s d a t e r r a p o r f a to re s
d iv e rs o s ,
m as
fa z e n d e iro s
ta v a m
fu n d a m e n ta lm e n te
s e m ife u d a is ,
p e la
o p re ss o
p ro c u ra v a m
d e a rm a s n a s m o s. L u ta v a m
v iv e r,
dos
g ra n d e s
p a ra
is s o
c o n tra u m a o rd e m
lu
d e c o i
s a s in ju s ta , b ru ta lm e n te o p re s s iv a , q u e e s m a g a v a q u a lq u e r a n
s e io d e v id a , p a r a n o
fa la r e m
poca,
ru m o s
is o la d a s ,
p re e n s o
sem
ru d im e n ta r,
g le b a , e m ig ra v a m
lib e rd a d e . E n a s c o n d i e s d a
d e fin id o s ,
q u e b ra v a m
d e n tro
seu
m odo
de
a
sua
com
s e rv id o
da
lo n g e d o s p rin c ip a is c e n tro s d e re p re s s o g o v e rn a m e n ta l, o c u
pavam
te rra s ,
in v a d ia m
fa z e n d a s,
H a v ia s im u lta n e a m e n te u m
a rre b a ta v a m
s u rto
c id a d e s .
d e m is tic is m o
re lig io s o
e n tre a q u e le s m is e r v e is ig n o r a n te s ? N o h d v id a . M a s is to
no
in v a lid a a a firm a o
vavam
um a
lu ta
de
c o n tid a n o s p r p r io s fa to s : e le s t r a
c la s s e s .
In c o n s c ie n te m e n te , n o
im p o rta ,
m a s u m a lu ta d e c la s s e s .
N o p o r a c a s o q u e h is to ria d o re s , m e s m o o s m a is h o n e s
to s , e x a g e ra m
o m is tic is m o
d o s e o tra n s fo rm a m
s im
re lig io s o
d o s h a b ita n te s d e
C anu
n o m v e l n ic o d e s u a lu ta . P r o c u r a m
as
e s c o n d e r a s c a u s a s q u e a g e ra ra m , o s v e rd a d e iro s m o tiv o s
d e s u a re s is t n c ia m a ra v ilh o s a e d e s u a s a rra n c a d a s h e r ic a s : a
o p re ss o
s e m ife u d a l d o
la tif n d io , a m is r ia e a fo m e , fru to s
d a p o s s e m o n o p o lis ta d a te r r a p o r u rn a m in o r ia d e g ra n d e s fa
z e n d e iro s . D e s ta fo rm a , tra ta m
s is t n c ia
in q u e b ra n t v e l
dos
ta m b m
hom ens
de
de
a m e s q u in h a r a re
C anudos
e s m a g a d o ra s u p e rio rid a d e d a s fo r a s a rm a d a s c o m
v e rn o s re p re s e n ta n te s d o s la tifu n d i rio s te n ta v a m
E s tra n h o
p o b re s!
m is tic is m o
E s tra n h o
esse,
m is tic is m o
que
E s tra n h o
m is tic is m o
da
e s m a g -lo s .
a rre g im e n ta v a
apenas
os
q u e tra n s fo rm o u a p r p r ia ig re ja
c o n s titu d a p e lo C o n s e lh e iro n u m
d a lu ta !
d ia n te
que os g o
que
b a lu a r te d e g u e r ra , a t o fim
re p e liu
d e c o n s e g u ir a re d u o d o s in s u rg e n te s a tra v s d a ig re ja c a t
lic a , a tr a v s d e u m a m is s o r e lig io s a , d ir ig id a p e lo c a p u c h in h o
J o o E v a n g e lis ta d o M o n te M a r c ia n o . O p r p r io fra d e , b a s ta n
121
cam ponesa
a rm a d o :
"N o
de
C a n u d o s , a n te s
um
fo c o
de
de
in ic ia r-s e
s u p e rs ti o
fa n a tis
m o . . . " 33.
A l m
am
d is s o , o s c o m b a te n te s
lu ta n d o
a firm a v a
a in d a d e p o is d a m o rte
que
c o m b a tia m
c o n fia n te s e m
A
de
B e lo
do
M o n te p r o s s e g u ir i
C o n s e lh e iro , q u a n d o
u n ic a m e n te
e s tim u la d o s
s e u s m ila g re s .
v e rd a d e
que
o s h a b ita n te s
de
C anudos
v iv ia m
v id a m u ito d u ra , tin h a m
q u e s e r h o m e n s p r tic o s e e m
d ire to
que
com
se
p o r e s te
re a lid a d e
os
esm ag av a, p a ra
um a
c o n ta to
c u id a re m
so
m e n te d a a lm a , d a s a lv a o n o c u , c o m o se te n ta v a f a z e r c re r.
A
v id a e x ig ia q u e
in im ig o , p a r a
fo sse m
p o d e re m
b re v iv n c ia . E
a s s im
hom ens
lu ta r c o m
fo i. N o
frio s
m o rria m
p a ra
a ta c -lo s
com
e im p la c v e is
v a n ta g e m
p e la
com
p r p ria
c o m b a te n d o
o
so
in i
as fo r a s a rm a d a s e n v ia
o b je tiv o
de
e x te rm in -la s .
D e-
s a f ia v a m - n a s im p v id o s :
A v a n a , fra q u e z a d o g o v e rn o !
E r a o s e u g rito d e g u e rra .
D u ra n te
um
ano
in te iro
C anudos
re s is tiu
a q u a tro
expe
d i e s re g u la re s d e fo r a s d o E x rc ito e d a p o lc ia m ilita r , i n
c lu in d o
tro p a s
s u p e rio r a
de
in fa n ta ria , c a v a la ria
a rtilh a ria , n u m
12 m il h o m e n s . T r s d e s s a s e x p e d i e s fo ra m
to ta l
fra -
g o ro s a m e n te d e rro ta d a s . C e rc a d e 5 m il s o ld a d o s e o fic ia is d a s
tro p a s g o v e rn is ta s fo r a m
m o rto s . G e n e ra is q u e e ra m
o o rg u lh o
d a s c la s s e s d o m in a n te s p e rd e ra m ju n to a C a n u d o s n o s a le
g e n d a d e lu ta s p a s s a d a s , m a s a p r p r ia v id a . A n te o s m to d o s
re v o lu c io n rio s
d u z ira m -s e
de
g u e rre a r, im p o s to s
p e lo s
c o m b a te n te s , r e
a d v e rs rio s . U m
m in is tro d a G u e rra v iu -s e
seus
o b rig a d o a e m b re
n h a r- s e , e le p r p r io , n o s s e r t e s a g re s te s d a B a h ia p a r a s u p e r
v is io n a r a ltim a in v e s tid a c o n tra C a n u d o s
e e s te
s im p le s
fa to m o s tra o e s ta d o d e e s p rito a la rm a d o q u e se a p o d e r a r a d a s
c la s s e s d o m in a n te s .
C a n u d o s fo i a s s im
um
d o s m o m e n to s c u lm in a n te s d a lu ta
d e lib e rta o d o s p o b re s d o c a m p o . S u a re s is t n c ia in d o m v e l
m o s tra
m ago
fo rm id v e l
d a s p o p u la e s
m o v im e n to
tu i, a in d a
P a s . A
cam pons
h o je , a
p o te n c ia l
s e rta n e ja s
no
re v o lu c io n rio
e a e n o rm e
B ra s il, c u ja p o p u la o
p rin c ip a l p a rc e la
das
e p o p ia d e C a n u d o s fic a r e m
p a trim n io
e x is te n te
no
im p o rt n c ia d o
m assas
ru ra l c o n s ti
la b o rio s a s
do
n o s s a h is t ria c o m o u m
e u m a g l ria d o m o v im e n to
123
III PARTE
Antecedentes
O povo insurgia-se algumas
vezes e era terrvel em sua clera.
J o o B r g id o
A rd ia m a in d a a s c h a m a s
de C a
n u d o s q u a n d o o n o m e d o P a d re C c e ro R o m o B a tis ta c o r r e u o
P a s in te iro . O s a c e rd o te , c o m
fa m a d e fa z e d o r d e m ila g re s , j
c o n g re g a v a e m to r n o d e si m ilh a re s d e fi is e e s ta r ia a lic ia n d o
c o m b a te n te s p a r a a s h o s te s d e A n t n io
C o n s e lh e iro . T e m ia -s e
u m a c o n fla g ra o g e n e r a liz a d a n o s s e rt e s d o N o rd e s te .
O P a d re C c e ro e n c o n tra v a - s e e n t o p ro v is o ria m e n te e x i
la d o ,
por
d e te rm in a o
das
a u to rid a d e s
e c le s i s tic a s ,
na
p e
a n s io s o s
sua
v o lta
c e n te n a s
de
c re n te s ,
v in d o s d e lu g a re s d is ta n te s d e s s e m e s m o N o rd e s te , n u m
p a m e n to
v e lh a
d e so rd en ad o
c id a d e
do
C ra to
que
com eava
J u a z e iro
fo rm a r-se
no
c e n tro
acam
p r x im o
de
um
v a le
m id o n o d e s e rt o : o v a le d o C a riri.
S e ria e s te
g d ia e fa rs a
o c e n rio
de um
novo
d ra m a
m is to
d e tra
126
e a t m e s m o
o P ia u . D e
ta l fo r m a d e s ta c a -s e p o r s u a s p a rtic u la rid a d e s g e o fs ic a s , p e la
u m id a d e e fe rtilid a d e d e s u a s te rra s , p o r s e u d e s e n v o lv im e n to
e c o n m ic o e d e m o g r fic o , n o c o ra o d o P o lg o n o d a s S e c a s ,
que
se
conhecem
de
p assad o
d is ta n te
su a s a s p ira e s
de to r
n a r-s e u m a p r o v n c ia a u t n o m a . A in d a h o je se f a la n a c ria o
d o E s ta d o d o C a riri, e m b o r a s e m e lh a n te re iv in d ic a o n o e s
te ja
is e n ta
de
m a n o b ra s
p o ltic o , s e m
p o ltic a s
im e d ia ta s
d e s te
ou
d a q u e le
m a io r e x p re s s o e n tre o s c a r irie n s e s . M a s o fa to
n o p o d e s e r ig n o ra d o . E x is te m
re a lm e n te , e d e v e m
te r e x is ti
d o m a is a in d a n o p a s s a d o , in te re s s e s lo c a is d e c e r ta p ro p o r o
g e ra n d o e s te re c la m o .
E n c ra v a d o n a e x tre m id a d e m e rid io n a l d e u m
E s ta d o p o b re ,
a s s o la d o p o r s e c a s p e ri d ic a s , q u a s e is o la d o d a c a p ita l d e s s e E s
ta d o , q u a l a p e n a s p a g a v a im p o s to s s e m n a d a re c e b e r e m
p e n s a o , m a is v in c u la d o
em
com
s u a v id a e c o n m ic a a o s E s ta d o s
v iz in h o s , s o b re tu d o a P e rn a m b u c o , q u a s e a u t n o m o n a p r tic a ,
e r a n a tu ra l q u e o C a riri a s p ira s s e a u to n o m ia e fe tiv a .
Q u e e le d e lo n g a d a ta se p r e p a r a v a p a r a d e s e m p e n h a r u m
papel
s a lie n te
na
v id a
do
tic u la r o s m o v im e n to s
v a m e n te ,
dos
com o
g ra n d e s
nenhum a
c e n tro s
N o rd e ste ,
do
o u tra re g i o
S u l.
C ra to , q u e J o s M a r tin ia n o
p a ra
sua
a u d a c io s a
C a riri
acom panhou
c o n tra
os
c o m p ro v a m -n o
re v o lu c io n rio s
Foi no
de
que
em
p a rtic ip o u
in te rio ra n a ,
C a riri,
p a r
a ti
exceo
p re c is a m e n te
no
d e A le n c a r e n c o n tro u c a m p o liv re
p re g a o
re p u b lic a n a
a tiv a m e n te
c o lo n iz a d o re s , q u e
de
1817,
m o v im e n to
acabava
de
Q u a n d o d a C o n fe d e ra o d o E q u a d o r, em
quando
re v o lu c io n rio
e x p lo d ir n o
R e c ife .
1 8 2 4 , m a is u m a v e z
o u to rg a d a
p o r P e d r o I.
V rio s fa to re s c o n c o rria m
rio s , e n tre o u tro s , u m
re la tiv o
m ada
que
de
im ig ra n te s ,
nos
p a ra e s s e s s u rto s re v o lu c io n
a d e n s a m e n to
anos
de
d e p o p u la o f o r
seca
a c o rria m
p a ra
v a le , p ro v e n ie n te d a s p ro v n c ia s v iz in h a s ; s u a m a is n tim a r e
la o
e c o n m ic a
com
P e rn a m b u c o ,
c e n tro
m a is
d e s e n v o l
v id o d e to d o o N o rd e s te e c u jo s m o v im e n to s in s u rre c io n a is se
127
re fle tia m
m a is o u m e n o s a c e n tu a d a m e n te n a re g i o ; u m
v o p ro g re sso
e c o n m ic o
d o p r p rio
re la ti
C a riri, q u e j n o s fin s d o
s c u lo X V III c o n ta v a c e r c a d e 9 0 e n g e n h o s d e a c a r 1 e , c a u s a
no
d e s p re z v e l, a in flu n c ia d e p a d re s c a t lic o s , c o m o A le n
c a r, im b u d o s d a s id ia s d a R e v o lu o F r a n c e s a , q u e e n t o
p ro p a g a v a m
A s
re p re ss e s
p o p u la re s
se
p e la s p rin c ip a is c id a d e s d o B ra s il.
a rm a d o s
fe ro z e s
que
a tin g ira m
se
s e g u ira m
d u ra m e n te
aos
m o v im e n to s
p a trio ta s
e o s fu z ila m e n to s e e x e c u e s n a fo r c a a in d a t m
ta s q u e se s u c e d e m
c a ririe n s e s ,
lu g a r e m
lu
a b d i c a o d e P e d r o I.
sanha
dos
g ra n d e s
d e lo n g a d a ta .
p ro p rie t rio s
te rrito ria is , tr a
q u e se p ro lo n g a v a m
s u c e s s iv a s . N o s te m p o s d a
p o m o s d e d is c rd ia "
C o l n ia , "a s d a ta s
d iz J o o
a p o p u la o
povo
m is e r v e l
in s u rg ia -s e
lu ta s e n
m u ita s v e z e s a tra v s
de
B rg id o , e a c r e s
d e c a r te r a ltiv o e
e ra tu rb u le n ta
s a n g u in ria
a lg u m a s v e z e s
e e ra te rrv e l e m
sua
N a tu ra lm e n te , a v id a e c o n m ic a d o
C a riri g ir a v a e m
to r
c le r a " 2.
no
d a te r r a e d a c ria o
de
g ad o . "O
a c r e s c e n ta B rg id o . M a s , j e m
h a v ia m a is u m
fo m e
que
a t
um
e f rtil" ,
m e a d o s d o s c u lo X V III, " n o
p a trim n io
d a C m a ra d a V ila d o
re n d a m e n to s
e ra v a s to
p e d a o d e te rra d e v o lu ta n a q u e la s p a ra g e n s " . E
se le m b ra rm o s
Senado
s o lo
p e rp tu o s " ,
no
d e te rra s
d e s tin a d o
C ra to h a v ia s id o d a d o
podem os
d e te rra d e u m a p o p u la o
que
te r
d v id a
em
ao
"a r
q u a n to
c re s c ia a c im a d a m d ia
re g io n a l.
O s
dados
e s ta ts tic o s
so
p ra tic a m e n te
a q u e la s p o c a s , m a s a c o n c lu s o
in e x is te n te s
p a ra
l g ic a , c o n h e c e n d o -s e
a p o
ltic a d e d o a o d e s e s m a ria s s e g u id a p e la m e tr p o le
re as
d e tr s
l g u a s
e m a is
a l m
de
a lg u n s
fa to s p a rtic u la re s ,
q u e d o m in a v a a b s o lu to o la tif n d io . A s s im , re fe re B rg id o q u e
"nos
com eos
do
s c u lo
X V III
(1 7 1 9 ) j
h a v ia
fa z e n d e iro s ,
nas
im e d ia e s
de
Ic ,
que
p o s s u a m
000
r e s e s " 3,
que
p re s s u p e e n o rm e p ro p rie d a d e , u m a v e z q u e s e m e lh a n te re b a
n h o v iv ia e m p a s to s n a tu ra is e a g u a d a s p r p ria s .
O
no
la tif n d io
se
m a n te v e
se m o d ific o u c o m
num
fio
de
c a b e lo
" c o n s titu ra m
as
in ta to
a tra v s
da
M o n a rq u ia
o a d v e n to d a R e p b lic a , q u e n o to c o u
da
g ra n d e
com unas
p ro p rie d a d e
te rrito ria l.
c a ririe n s e s , n o s
p rim e iro s
A s s im ,
anos
da
guardas locais,
q u e o s p o lic ia v a m , c o m p o s ta s d e
cabras bons,
n a g ria d a p o c a , p ro n to s p a ra c u m p rir a s o rd e n s d o s c h e fe s .
4
e s trita m e n te
.
guardas locais,
E ssas
m u n ic ip a l, o n d e
a u to riz a d a s
d o m in a v a m
so b eran o s
p e la
p r p ria
o s g ra n d e s
cm ara
p ro p rie t
rio s ru r a is e c ria d o re s d e g a d o , s o u m a e x p re s s o d o p o d e r ia
d e s te s . E ra m
o fic ia liz a d a d e
su as g u a rd a s p a rti
c u la re s , fo rm a d a s p e lo s c a p a n g a s . S e rv ia m
ta n to p a ra re p rim ir
re v o lta s
a re p ro d u o
p o p u la re s
com o
p a ra
d is p u ta s
e n tre
os
m esm o s
la ti
fu n d i rio s .
N os
com
C c e ro ,
que
com eos
do
a c o n c e n tra o
a s s is te -s e
s c u lo
de
um a
se p ro p a g a a to d o
X X , c o in c id in d o
s e rta n e jo s p o b re s
v e rd a d e ira
C a riri.
"D e
em
g u e rra
1901
tic o s
pos
c iv il
p o s to s , a b a la , n o s u l d o C e a r , o s c o ro n is
p re c is a m e n te
to rn o
do
P a d re
lo c a liz a d a ,
1 9 0 9 , fo ra m
d e
[ . . .] c h e f e s p o l
[. . . ] d e M i s s o V e l h a , C r a t o , B a r b a l h a , L a v r a s , C a m
S a le s , A u r o r a
p e rm a n e n te s
ra o
por
e A r a r i p e " 5. J u n te m - s e
d e m a rc a o
d o tra b a lh a d o r n o
de
te rra s ,
a is to
a
m o s a s lin h a s g e ra is d e u m
s c u lo
X IX
c o n flito s
e x p lo
e ito , a s in c u rs e s d e g ru p o s d e c a n
dcada do
os
te n e b ro s a
c id a d e s , e t e r e
e a s tr s
p rim e ira s d c a d a s d o
s c u lo
X X .
A g ra v a n d o a s itu a o s o c ia l, e m
o la tifu n d i rio
novas
e o
c u jo s p lo s e n c o n tra m o s
s e m i-s e rv o , a s s e c a s p e ri d ic a s p re c ip ita m
c ris e s , a g ra v a n d o
a c ris e
c r n ic a p ro v o c a d a p e la
deca
d n c ia d o
re f g io
re g im e
de
le v a s
la tifu n d i rio
e
le v a s
de
b a lh o , q u e a li e n c o n tra v a m
cangaceiros
os bandos de
s e m ife u d a l. O
m is e r v e is
C a riri e n t o
sem
te rra
sem
tra
p e lo m e n o s g u a , m u ltip lic a n d o -s e
fanticos.
o u o s re d u to s d e .
E s s e s fe n m e n o s , p ro v o c a d o s p e la d o e n a d e u m a e s tru
tu r a e c o n m ic a d e c a d e n te , s o a g ra v a d o s , a p a rtir d o s m e a d o s
d o s c u lo X IX
p e lo s m o tin s p o p u la re s q u e e c lo d ira m
d o N o rd e s te e q u e e x e rc e ra m , se m
in flu n c ia
so b re
as
p o p u la e s
n o lito ra l
n e n h u m a d v id a , p o d e ro s a
e m p o b re c id a s
do
G ra n d e p a rte d a p r im e ir a m e ta d e d o s c u lo X IX
in te rio r.
fo r a s a c u d id a
p o r m o v im e n to s d e c a r te r re v o lu c io n rio , a u te n tic a m e n te p o
p u la r e s , c u ja ir r a d ia o , n a tu r a lm e n te , se e s te n d e u a o s s e rt e s .
S a b e -s e , p o r e x e m p lo , q u e a o s e re m
balaios,
d is p e rs o s o s
g ru
p o s n u m e ro s o s d e s s e s re b e ld e s , e n tre o s q u a is se e n c o n tra v a m
e sc ra v o s, em
g ra n d e
p ro p o r o , p ro c u ra v a m
os
E s ta d o s v iz i
n h o s , a tra v e s s a n d o o P ia u e a tin g in d o o C e a r . O G o v e rn o d e
F o rta le z a c h e g o u a m a n d a r fo r a s p a ra c o m b a t -lo s . N u m
s e s re c o n tro s d e fr o n te ira s , o s b a la io s p e rd e ria m
h o m en s, em
m a io d e
1 8 4 0 , o q u e in d ic a s e re m
o s s e u s c o n tin g e n te s . R e g is tr a B rg id o , e m
cas do Cear:
g e n te
e ra m
do
des
m a is d e 2 0 0
a v u lta d o s a in d a
suas
Datas Histri
" A s in ju s ti a s e p e rs e g u i e s e x tre m a s fa z ia m
cam po
a rm a r-se
to m a r p a rte
na
re b e li o ,
e s m a g a d o s s o b o e s p e c io s o d e to m a re m
m u ito s
p a rte n e s s a g u e r
r a s o c i a l " 6.
H a v ia
p o rta n to
p e rs e g u i e s
g ra tu ita s ,
que
a tin g ia m
as
p o p u la e s s e r ta n e ja s , j a o te m p o d o s b a la io s .
M a is ta rd e ,
quando
da
R e v o lu o
P ra ie ira , e m
P e rn a m
buco
(1 8 4 8 ), n o v a m e n te o s in s u rg e n te s , p a ra se liv r a r d a s to r
tu ra s
ou
m o rte
c e rta ,
fu g ia m
p a ra
in te rio r, b u s c a n d o
a s ilo
n o s s e rt e s d ific ilm e n te d e v a s s v e is .
F ru to
d e s s a in flu n c ia re b e ld e
la e s tin h a m
m a is
c la ra
do
c o n s c i n c ia
lito ra l, o n d e
da
o p re ss o
as p o p u
e de
seus
quebra-quilos,
em
C a m p in a G ra n d e , n a
N o rd e s te .
1874,
que
irro m p e
no
P a ra b a , e s p a lh a n d o -s e
m u n ic p io
v a s ta
"N ovos
im p o s to s
h a v ia m
p o b re s . E s te s , q u e
la v ra v a m
a te r r a a lh e ia , d e ix a n d o
e x c ita d o
os
re a
de
do
e le m e n to s
m e ta d e
do
p ro d u to
aos
sen h o res.
O s
u m a f e ira p a ra o u tra , c a a n d o
O s q u e n e g o c ia v a m
d a " , d iz
um
L ei
c o m p ra v a m
com
a execuo
m as
do
s
"A
re b e li o
de
e x p lo d iu
s is te m a m tric o
1157
de
1872,
em
q u e o p o v o lo b rig o u
m andado
in s titu d o
e x e c u ta r n a q u e le
in tu ito
d e m a io r to s -
d o m a l-e s ta r d a s n o s s a s p o p u la e s d o in te
rio r, p r e n d e -s e c ris e p o r q u e e s t p a s s a n d o
tu ra "
v e n d ia m
p o r u n id a d e .
p e q u e n o s p o s to s e b o d e g a s d e e s tr a
a n o . N o v id a d e
q u i a . [ ...] N a s c e
lu c ro s d e v in t m
h is to r ia d o r p a ra ib a n o .
a c re s c e n ta
p e la
em
que
a n o s s a a g ric u l
.
O
m o v im e n to
d e sse s p o b re s d o
cam po
in c o n te s ta v e l-
m e n te le v a n ta d o s c o n tra a e x p lo ra o d e s e n fr e a d a q u e a u m e n
ta v a c o m
nhos de
o s n o v o s im p o s to s
P e rn a m b u c o
p ro p a g o u -s e a o s E s ta d o s v iz i
e A la g o a s , e , te m e n d o -o , o
G o v e rn o
do
fe ira s u rb a n a s o n d e q u e b ra v a m
p e lo
novo
s is te m a
e onde
g ru p o s d e
100 a 200
a o c u p a r a t c id a d e s , p o is e r a n a s
o s p e s o s e m e d id a s in s titu d o s
re c ru ta v a m
de
p re fe r n c ia
os
seus
a tin g iu ta is p ro p o r e s q u e fo i o p r p rio
G o
a d e p to s.
A
v e rn o
re b e li o
c e n tra l q u e te v e
fo r a s
to s ,
re p re s s iv a s
e n v ia r tro p a s p a ra e s m a g -la . E
p re n d e ra m , to rtu ra ra m ,
in d is c rim in a d a m e n te ,
com o
s im p a tiz a n te s
Jo s A m ric o
seus,
q u e b ra -q u ilo s .
"Q uando
ta n to
a s s a s s in a ra m
p a rtic ip a n te s
s im p le s
s u s p e ito s
do
e
a t
chegou
as
m u i
m o v im e n to
in o c e n te s .
d e A lm e id a c ita p a la v ra s d e p ro te s to d e u m
p u ta d o p a ra ib a n o , e m
os
de
d e
1 8 7 9 , re le m b ra n d o a s a tro c id a d e s c o n tra
N a rra v a
e s ta fo r a
p a rla m e n ta r
Joo
F lo re n tin o :
[fe d e ra l] p r o v n c ia e s ta v a q u a s e
e x tin to o m o v im e n to p o p u la r, n o o b s ta n te , o s s o ld a d o s fo ra m
e s p a lh a d o s p o r d iv e rs a s lo c a lid a d e s c o m
p o p u la o
c id a d o
in o fe n s iv a !
e ra v io la d o
em
H o rro re s
fo ram
c a rta p a ra p e rs e g u ir a
p ra tic a d o s , o
a s ilo
do
q u a lq u e r h o ra , a h o n ra d a e s p o s a , d a
d o n z e la , d a v i v a e d a m u lh e r h o n e s ta fic o u e x p o s ta a o a s s a lto
e v io l n c ia m ilita r " . E a d ia n te : " F iz e ra m -s e p ris e s e m
m as
sa , v e lh o s
a co r
e m o o s , s o lte ir e s , c a s a d o s
e v i v o s , to d o s
re n ta d o s , e a lg u n s m e tid o s e m
d o s p a ra
c a p ita l. A lg u n s
p rim id o s , e
q u ase
c o le te s d e c o u ro s , e ra m
d esses
re m e ti
in fe liz e s , c ru e lm e n te
a s fix ia d o s , c a a m
sem
s e n tid o
com
p e la s
e s tra
d a s , d e i t a n d o s a n g u e p e l a b o c a " 8.
T o rn a ra m -se
n im a s q u e e ra m
"S e
aqui
p o p u la re s
em
c a n ta d a s e m
c o n te m p la
da
to d o
N o rd e ste
h o n ra a o v a le n te
fa m lia
ro u b o ,
a li
tro v a s
an
q u e b ra -q u ilo s :
no
d o b ro
fla
g e la m m a is ..."
O s
nham
re m a n e s c e n te s ,
com o
de
m o v im e n to s
a n te rio re s ,
ti
o s s e rt e s ig n o to s c o m o g u a rid a . "O s g ru p o s se h a v ia m
d is p e r s a d o in te ir a m e n te " 9.
E s s a d is p e rs o d e re b e ld e s e ra c o m o a p ro p a g a o d e s e
m e n te s
le v a d a s
p e lo
v e n to .
G e rm in a v a m , p o is
te rre n o
f rtil. A s m a s s a s s e r ta n e ja s e x p lo ra d a s n e c e s s ita v a m
in c e n tiv o s
p a ra
to m a r
c a m in h o
da
fo rm a s p rim ria s e s e m ru m o s b e m
D iz a h is t ria o fic ia l, a q u e
c im e n to
os
in m e ro s
a in d a
que
em
d e fin id o s .
s le v a e m
re tu m b a n te s , m u ita s v e z e s d e
pequenos
re v o lta ,
e ra
apenas de
c o n ta o s a c o n te
s u p e rfc ie , e s q u e c e n d o
a c o n te c im e n to s
a p a re n te m e n te
de-
s im p o rta n te s , m a s d e p ro f u n d id a d e , q u e a s e g u n d a m e ta d e d o
n o s s o s c u lo X IX
que
houve
fo i d e p a z e c o n c rd ia . E v id e n te e x a g e ro . O
que
e s p rito
in s u rre c io n a l,
c a m e n te n a s c id a d e s lito r n e a s , o n d e
as
re p re s s iv a s ,
re flu iu
p a ra
os
b a tid o
s is te m a ti
se c o n c e n tra v a m
s e rt e s ,
flo re s c e n d o
q u a n to a s c a m a d a s m d ia s u rb a n a s se a c o v a rd a m , e m
em
p a rte
d esd e
se
a c o m o d a m , d e p o is
da
s rie
de
le v a n te s
as fo r
a li.
E n
p a rte , e
que
vm
1 8 1 7 , n o R e c ife , p a s s a n d o p e la C a b a n a d a , a B a la ia d a , a
F a rro u p ilh a ,
S a b in a d a ,
a t
P ra ie ira ,
e n tra m
em
e fe rv e s
c n c ia a s p o p u la e s p o b re s d o in te rio r. A s lu ta s u rb a n a s d e s p e rta ra m -n a s .
d e c a d n c ia
do
m e n ta v a - a s c o n tra e le , p o is e ra m
re g im e
la tifu n d i rio
a rre g i
e s s a s p o p u la e s a s v tim a s
im e d ia ta s d e s s a d e c a d n c ia .
O
C a r iri tr a n s fo rm a -s e n o re f g io m a is s e g u ro d o s p e r s e
c o m u n ic a e s e s tre ita s c o m
G o v e rn o p ro v in c ia l, e m a is ta rd e
a sede do
e s ta d u a l, a q u e e s ta v a ju r is -
d ic io n a d o , o s re s p o n s v e is p o r q u a is q u e r d e lito s se c o n s id e r a
vam
g a r a n tid o s a li. N a d a p o d ia m
f a z e r c o n tr a e le s o s g o v e rn o s
m a is p r x im o s , c o m o o d e P e rn a m b u c o .
D a tra n s fo rm a r- s e
C a riri n o
m a is
seg u ro
v a lh a c o u to
d o s g ru p o s d e c a n g a c e iro s , c u jo a p a r e c im e n to se a c e n tu a c o m
o c re s c im e n to d e m o g r fic o e c o m
fim
a s se c a s q u e se a m i d a m
d o s c u lo X IX . E s ta s fa v o re c e m
a q u e le . O
C a riri, c o m
a s te rra s m id a s , s u a s re s e rv a s d e g u a , s e u s fru to s
na
se rra ,
s a lv a o
a la g o a n o s , p a ra ib a n o s
p a ra
e a t
m u ito s
m esm o
no
su
s ilv e s tre s
rio -g ra n d e n s e s -d o -n o rte ,
p e rn a m b u c a n o s
e x p u ls o s
d e s e u s la re s p e la s p r o lo n g a d a s e s tia g e n s .
A
g ra n d e
seca de
d e s e n c a d e a m e n to
de
1 8 7 7 -1 8 7 9
aes
dos
o p o n to d e p a rtid a p a ra o
g ru p o s
de
c a n g a c e iro s
m a is
fa m o s o s d o s c u lo X IX : o s B rilh a n te s , o s V iria to s e o s C a la n g ro s . A lg u n s lu ta m
q u e se fa z e m
cem
e n tre
fo rte s e m
s i, c o m o
e s te s ltim o s e o s M a te u s ,
P a je d e F lo re s , P e rn a m b u c o , e a p a r e
g ro s tin h a m
uns 60. E m
1 8 7 8 , o s jo r n a is " re c la m a v a m
in te rio r.
F o rm av a m -se
to d o s
os
d ia s
novos
e n rg i
a in fe s
g ru p o s.
Em
M ila g re s (C e a r ) h a v ia a p a re c id o o d o s Q u irin o s , so b a p r o te
o de Joo
panhados
C a la n g ro . C o m p u n h a -s e
p o r tr s
c h efes
irm o s ,
d e trin ta h o m e n s, a c o m
o
m a is
v e lh o
dos
q u a is
c h a m a v a - s e Q u i r i n o " 11.
A c re s c e n ta
e x te rm n io
m e n to ... O
bem
aos
T e filo
g ru p o s
que
que
"Joo
se
C a la n g ro
fo rm av a m
fa z ia
sem
g u e rra
seu
de
c o n s e n ti
a r m a d o e u n i f o r m i z a d o " 12.
E ra
n a tu ra ls s im o
que
a s s im
a c o n te c e ss e .
E m
fin s
de
1 8 7 9 , a p o p u la o in d ig e n te , n o C e a r , u ltr a p a s s a v a a c a s a d o s
3 0 0 0 0 0 h o m e n s , m u lh e re s e c ria n a s . O u tra s 3 0 0 m il p e s s o a s
h a v i a m m o r r i d o o u e m i g r a d o 13.
M a s e n q u a n to
tra s
zonas
do
fic a d a s p e la
e n q u a n to
o o b itu rio
C e a r , a s s im
seca, com o
e m ig ra o
c re sc e
com o
a P a ra b a
a u m e n ta
a e m ig ra r e te n ta m
C a riri. A o
m id o
p ro c u ra v a m
a flu a m
F o rta le z a e e m
o u tra s p ro v n c ia s
e o
com
q u e se re c u sa m
v a le
em
em
R io
G ra n d e
d e s tin o
d o N o rte ,
A m a z n ia , o s
s a lv a r a v id a c o rre m
le v a s
e le v a s
o u
s a c ri
de
p a ra o
in fe liz e s
que
a to d o c u s to s o b re v iv e r fo m e e q u e n o q u e ria m
as
c a la m id a d e s
1 8 7 7 -1 8 7 9 .
P a rc ia l
no
c essaram
e m b o ra ,
n u m e ro so , q u e se a g ra v a c o m
p o is , re p e te -s e
seca
c o n se q n c ia s
so
1888
do
fla g e lo
p ro v o c a
de
xodo
a d o a n o s e g u in te . D e z a n o s d e
fe n m e n o , em
1898, e a um
n o rm a is , s e g u e -s e o u tro d e s e c a :
A s
d e p o is
de
ano
de
chuvas
1900.
as m esm as
de
sem p re:
xodo
em
m a s s a , m o rta n ta d e e m la rg a e s c a la , d iz im a m -s e o s re b a n h o s .
E s ta s rie d e c a la m id a d e s c lim tic a s , q u e in flu ra m
p o d e
ro s a m e n te s o b re a e c o n o m ia d o N o rd e s te , b a s e a d a n a p e c u ria
e n a a g ric u ltu ra , d e s tr o a n d o -a e m g ra n d e p a rte , te v e u m
d e m a io r im p o rt n c ia p a ra
g a c e iro s , c o m o
p a ra o
a p ro life ra o
s u rg im e n to
dos
dos bandos
fanticos
papel
de
e dos
can
" m ila
g re s " d o P a d re C c e ro .
s in to m tic o q u e o p r in c ip a l m ila g re a trib u d o a o s a c e rd o te
d e J u a z e iro , a tra n s fo rm a o d a h s tia e m s a n g u e n a b o c a d e u m a
" b e a ta " ,
M a ria
de
A ra jo , te n h a
o c o rrid o
num
d esses
d e s g ra a s g e n e r a liz a d a s e n tre o p o v o p o b re . C o m o
em penho
com
de
re d u z ir
c le ra
dos
d esesp erad o s
e x p e ri n c ia d o s a n o s d e
1877 a
do
anos
de
q u e h a v ia o
a c e n a n d o -lh e s
s a lv a r a to d o s . H a v ia a
1879, quando
c a n g a c e iris m o
se a s s is tira a u m
im p e tu o s o
d e s e n c a d e a m e n to
rid a , c o m
a d e p re d a o d e p ro p rie d a d e s , o a s s a s s n io d e fa z e n
em
to d a
zona
a tra s o
in te le c tu a l e x tre m o
em
que
v iv ia m
as
p o p u la
g e ra l,
g ro s s e iro
134
o fe re c ia
fa n a tis m o
cam po
fa v o r v e l
re lig io s o . N o
ao
m is tic is m o ,
ao
m a is
p o s s v e l n e g a r o fa to
de
q u e a s c re n a s d e c a r te r p rim itiv o , a s n ic a s c o m p a tv e is c o m
o m e io
em
s o c ia l e g ra u d e c u ltu ra e m
n o sso s
s e rt e s ,
g u ia m
esses
q u e p ro life ro u o fa n a tis m o
m o v im e n to s
de
m assas
dos
p o b re s d o c a m p o . E o s im p u ls io n a m e sm o , d e m a n e ira in c o n
te s t v e l. M a s te m
in flu n c ia , c o m o
h a v id o u m a e v id e n te s u p e re s tim a o d e s u a
se fo s s e o fa n a tis m o a o rig e m
d o , e sq u ec en d o -se
e o fim
o s fa to re s m a te ria is q u e g e ra ra m
de tu
o p r p rio
fa n a tis m o .
N o c a so d o P a d re
p a ra
c ris e
de
C c e r o , s u r g e e le c o m o u m
a u to rid a d e
n a rq u ia e A b o li o
que
su c e d e ra
c o n tra p e s o
d e rru b a d a
da m o
d a E s c ra v a tu ra . E s ta ltim a , s e m
s e n ta r q u a lq u e r m u d a n a
fu n d a m e n ta l
na
e c o n o m ia
re p re
do
N o r
d e s te , o n d e a e s c ra v a ria e ra p o u c a , s ig n ific a v a q u e o s s e n h o r e s
d e e s c ra v o s , is to
, o s la tifu n d i rio s , j
v id a e m o rte
so b re
e s c ra v is ta e m
to d o
que
c la s s e s
u n ia m
te rrit rio
um
as
n a c io n a l,
d e b ilita m e n to
p o t n c ia
os que
os
ro m p e ra u m
P a s
d o m in a n te s
de
e n fra q u e c e n d o -a s,
do
n o tin h a m
s e rv ia m . A
d ire ito
e x tin o
dos
um
m a is
do
fo rte s
e x tre m o
p o rta n to .
de
re g im e
la o s
o u tro
H a v ia
do
a s s im
P o d e r lo c a l, e m b o r a s u b s is tis s e m ,-c o m o
e c o n m ic a
n ic a
nos
s e rt e s ,
os
g ra n d e s
la ti
fu n d i rio s .
D e v e d a ta r d e s s a p o c a , a p a rtir d a A b o li o , u m a v u ln e
r a b ilid a d e m a is a c e n tu a d a d a a u to rid a d e d o s e n h o r d e te rra s , o
q u e , n a tu ra lm e n te , n o
d e r lo c a l
o m b re a sse
a in d a m a n te ria m
s ig n ific a v a , lo n g e d is s o , q u e o u tro p o
com
e le . A o
p o r m u ito te m p o
c o n tr rio ,
os
la tifu n d i rio s
s u a s u p re m a c ia e c o n m ic a
e p o ltic a .
M o m e n ta n e a m e n te ,
d a v e lh a s u b m is s o
houve
d e sd e a g ra n d e sec a d e
te rrito ria l
que
um
1 8 7 7 -1 8 7 9 , e m ig ra v a m
c e n te p a r a a A m a z n ia . Is to
t rio
com o
a fro u x a m e n to
n o rd e s tin o
em
e s c a la c re s
s ig n ific a v a q u e o g ra n d e p ro p r ie
com eava
ver
d e s fa lc a d a s
suas
q u e sem p re
d o s c u lo in ic ia -s e
a e m ig r a o p a r a o S u l.
E m
re s u m o , o s d e s p o s s u d o s d o c a m p o j p o d ia m
se d a o p re s s o d o s s e n h o re s lo c a is , e m b o ra fo s s e m
tu a o
sob
c e rto s
a s p e c to s
id n tic a ,
nos
s e rin g a is
liv ra r-
c a ir e m
da
s i
A m a
z n ia .
135
o s m a is
in s u b m is s o s
s u b m e tid o s o s q u e p e rte n c ia m
e x p lo ra o
b ru ta l
s c a m a d a s p o b re s d a
p o p u la o .
T e m o s , a s s im , u m a s rie d e fa to re s c o n ju g a d o s n o
s u rg i
m e n to d e fe n m e n o s c o m o J u a z e iro . O b s ic o , n a tu ra lm e n te ,
o re g im e d e p ro p r ie d a d e d a te rra , n u m a e c o n o m ia q u a s e to ta l
m e n te
es
a g ro p e c u ria .
de
p ro d u o
re g im e
la tifu n d i rio
p r -c a p ita lis ta s .
e x p lic a r o a p a re c im e n to e m
M as
e le
com
suas
no
re la
b a s ta p a ra
m a s s a d o s b a n d o s d e c a n g a c e iro s
o u d o s re d u to s d e fa n tic o s . S e a s s im
fo sse , n u m
d e te rm in a d o
p e lo
B ra s il
in te iro .
d is s e m in a d a
p o n to s
de
p e lo
e n fe rm id a d e
o rg a n is m o
M as
seus
onde
se
com o
a tra s o
c u ltu ra l m a io r, m a io r in flu n c ia d o
re n e m
m a n ife s ta e s
to d o
ou
is o la m e n to
c o in c id e m
da
re g i o
c o n s titu e m
o u tro s
dada
se
do
em
e n c o n tra v a ,
im e n s o
a q u e la s
P a s .
zonas
fa to re s
c o a d ju v a n te s ,
re la o
c le ro
c id a d e s , o
n a e x a c e rb a
o d a s te n d n c ia s m s tic a s , fa to j o b s e rv a d o p o r E u c lid e s d a
C unha
quando
condenava
os
p a d re s
m is s io n rio s
com o
um
" a g e n te p re ju d ic ia ls s im o " a o c o n ta to c o m
a s m a s s a s in g n u a s
dos
c r d u lo ;
s e rt e s .
P o rq u e
" a lu c in a
s e rta n e jo
a lu c in a - o ,
d e p r i m e - o , p e r v e r t e - o " 14.
N o c a s o d o P a d re C c e ro , n o p o d e m o s e s q u e c e r a lg u m a s
c a u s a s " p o s itiv a s " n a s u a fo rm id v e l p ro je o e m
to d o o N o r
d e s te . S e u a p o s to la d o se in ic ia d e m a n e ira d iv e rs a d o s d e m a is
s a c e rd o te s
c a t lic o s :
g io s o s .
c la ro ,
c e rta s
de
p o n to
de
no
c o b ra em
p a rtid a
da
m a n ife s ta e s
d in h e iro
os
s e rv i o s
s u a p o p u la rid a d e , a o
m s tic a s
c o in c id e n te s
re li
la d o ,
com
as
d a s c a m a d a s m a is a tra s a d a s d a p o p u la o s e r ta n e ja lo c a l. A c i
d a d e d e C ra to e r a o c e n tro d o v a le , m a s q u e m n o p o d ia p a g a r
c a s a m e n to , b a tiz a d o , m is s a s v o tiv a s d irig ia -s e
apenas
n h e iro
s u rg ia , e m
p o r c o is a s
b u s c a d o jo v e m
a J u a z e iro , q u e
que no
s a g r a d a s ... D e p o is , n a m e d id a e m
p a d re
re c e b ia d i
q u e c re s
c e u o a ju n ta m e n to
p u la o
em
to rn o
d a c a p e la d o
m is e r v e l e e n fe rm a , q u e
ja m a is h a v ia p ro c u ra d o
no
" s a n to " , a q u e la p o
c o n h e c ia m d ic o
u m a fa rm c ia , e n c o n tra v a n o s
nem
co n se
lh o s d o P a d r e C c e r o o s e n s in a m e n to s p a r a c u r a s q u e r e a lm e n
te
se
e fe tiv a v a m . M u ita s v e z e s , s im p le s
c o n s e lh o s h ig i n ic o s
e le m e n ta re s q u e a p o p u la o p o b re d e s c o n h e c ia to ta lm e n te . E
v ie ra m
A sp ira e s a m u d a n a s ?
e s ta s
a s p ira e s . E ra m
S im , n o
fu n d o
e la s q u e m o tiv a v a m
e s ta v a m
la te n te s
b a s ic a m e n te tu d o
a q u ilo . P o d e -s e p e r g u n ta r e n t o : p o r q u e n o h a v ia u m
le v a n te
d ire to p o r e la s ?
S e ria e x ig ir-s e m u ito d e p o p u la e s m e rg u lh a d a s s e c u la r
m e n te n u m
m a
t o g ra n d e a tra s o , n u m
s itu a o
de
m is ria
ta l
que
is o la m e n to n o m e n o r, n u
no
tin h a m
c i n c ia d o s d ire ito s m a is e le m e n ta re s a o
q u e to d a m a n ife s ta o
c o le tiv a tra z
te ric a , p o r m a is p rim r ia q u e
sequer
cons
se r h u m a n o . S a b e -se
c o n s ig o
u m a ju s tific a tiv a
s e ja , b a s e a d a n u m a id e o lo g ia ,
u m a fo rm a q u a lq u e r d e c o n s c i n c ia d o m u n d o e d e e x p re s s o
de
in te re s s e s
a q u e la s
m a te ria is .
cam adas
da
n ic a
p o p u la o
r e lig i o q u e e la s a d a p ta r a m
" id e o lo g ia "
s e rta n e ja
e ra
p o s s v e l
a re lig i o .
e n tre
U m a
s s u a s p r p ria s c o n c e p e s d a v i
d a e d a s c o is a s , s s u a s n e c e s s id a d e s m a te ria is im e d ia ta s
as
m a n ife s ta e s d e fa n a tis m o .
O
P a d re
C c e ro
em
p a rte
a d a p to u -s e ta m b m
g n c ia d a s m a ss a s p o b re s d o c a m p o q u e o c e rc a v a m
p o is , p a s s a ra m
e que, de
a e n d e u s -lo . E le s a s m o ld a v a , m a s lh e s s o fria
a in flu n c ia . E la s o s e g u ira m
do, quando
a e s ta e x i
m a is firm e m e n te , d is p o s ta s a t u
e le r e v e lo u u m a q u a lid a d e q u e e la s e x ig ia m : a in -
s u b m is s o . In s u b m is s o
re lig io s a , d e s o b e d i n c ia s o rd e n s d a
c p u la d a Ig r e ja C a t lic a , m a s in s u b m is s o p b lic a e q u e c o r
re s p o n d ia
ao
e s p rito
in s u b m is s o
d a q u e la
p o b re z a
d e s v a lid a .
E s ta u m a d a s p r in c ip a is q u a lid a d e s d o s a c e r d o te p a r a q u e e le
m a n te n h a o
s e u p re s tg io , a s u a p o p u la rid a d e , o
e m e rg n c ia .
e ra o m a is
A s s im ,
m o v im e n to
e le m e n ta r e a m a is
s e u c o n c e ito
d is p o s to s a s e g u i-lo e m
re lig io s o ,
q u a l
a d m is s v e l d a s fo rm a s
de
lu ta
p e la s a s p ira e s e le m e n ta re s , a s v e z e s in c o n s c ie n te s , e q u e s
iria m to rn a r- s e c o n s c i n c ia n o p ro c e s s o m e s m o d a s lu ta s .
137
O Padre Ccero
e Seus "Milagres"
O
povo havia de rebelar-se, e,
ento, viria a alegao: " o banditis
mo!" Iriam as foras e acabava-se com
a populao. Sabemos o que fo i Canu
dos, o que fo i Contestado...
FLORO B a r t o l o m e u
N e s s e a m b ie n te q u e a p a r e c e u ,
n o s fin s d o s c u lo X IX , n u m
J u a z e iro
p ro ta g o n is ta d e u m
do
C a riri, o
d ra m a q u e e n v o lv e ria m a is ta rd e m ilh a re s
de p o b re s d o c am p o , em
m as um
d is trito d o M u n ic p io d o C ra to
13 q u il m e tro s d a p rin c ip a l c id a d e
a rm a s, sem
s e r u m a lu ta c a m p o n e s a ,
lo g ro s p o p u la e s ru r a is d o N o rd e s te .
T a lv e z ja m a is
um
hom em
te n h a
a d q u irid o
no
B ra s il
m a n tid o d u ra n te ta n to te m p o o p re s tg io a lc a n a d o p e lo P a d re
C c e ro e n tre a s m a s s a s d o c a m p o . S u a p o p u la rid a d e e s p a lh o u se p o r to d o o in te r io r s e te n tr io n a l d o P a s , d o A m a z o n a s B a
h ia , m o v im e n to u r o m a r ia s d u r a n te d c a d a s in te ira s , fo i a lv o d e
d is c u s s e s n o
Ig re ja
P a rla m e n to e n a im p re n s a , c o lo c o u a c p u la d a
C a t lic a
em
d ifc il p o s i o , a c irro u
e n tre fa c e s p o ltic a s . O
ro ,
c o n s e g u iu
ch efe
p o ltic o
ser,
por
um
d is c r d ia s
s a c e rd o te , a p o n ta d o
lo n g o
p e ro d o ,
lo c a l, v ic e - g o v e r n a d o r d o
lu ta s
c o m o m ila g re i-
d ita d o r
de
a lm a s ,
E s ta d o , d e p u ta d o
fe -
138
d e ra l e le ito q u e se re c u s o u a a s s u m ir a c a d e ir a p a r a n o a b a n
donar
seu
a p ris c o ,
to rn o u - s e
g ra n d e
p ro p rie t rio
te rrito ria l,
E s ta d o , d e p o is d a c a p ita l.
ra v a m -n o c o m o a u m
"N o
e x a g e ra m o s. V e n e
s a n to m u ltid e s d e to d o s o s re c a n to s d o
N o r d e s t e b r a s i l e i r o " 1.
O
nom e
je ta r-s e
d o P a d re
num
in s ta n te
C c e ro
em
R om o
que
B a tis ta c o m e o u a p r o
P a s
v iv ia
u m a tra g d ia
e m o c io n a v a a to d o s : a C a m p a n h a d e C a n u d o s . A
h o s te s c a m p e s in a s d o
C o n s e lh e iro
que
lu ta e n tre as
e g ra n d e p a rte
d o E x rc ito
b ra s ile iro e s ta v a n o a u g e , q u a n d o se a n u n c ia a c h e g a d a d o P a
d re C c e ro v ila d e S a lg u e iro , in te r io r d e P e rn a m b u c o , a c e r c a
de
200
p o s to
q u il m e tro s
seu
d e c id id a a q u e s t o
h e r tic a s . O
Papa,
de
a fa s ta m e n to
t o
J u a z e iro . A
da
c a p e la
Ig re ja
onde
C a t lic a h a v ia
a s s is tia , a t
que
im
fo sse
s u s c ita d a p o r s u a s a tiv id a d e s c o n s id e ra d a s
s a c e rd o te d e v e r ia ir a R o m a e x p lic a r -s e p e ra n te o
g ra v e s
a g u a rd a v a o rd e m
fa z ia m .
E n q u a n to
d e s e g u ir p a r a a E u ro p a , a in d a e m
as
acusaes
que
lh e
S a lg u e iro ,
e m b o ra a g ra n d e d is t n c ia q u e o s e p a ra v a d e C a n u d o s , n a q u e le
m e s m o N o rd e s te c o n tu rb a d o
re s , e s p a d a d o s p e lo
P a s
e in q u ie to , le v a n ta r a m - s e c la m o
in te iro , d e
que
e le
e s ta ria p re s ta n d o
fa to
m o s tra q u a n to
m e d o tin h a m
o s la tifu n d i rio s e
a s c la s s e s g o v e rn a n te s d e q u e se e s te n d e s s e a lu ta d e C a n u d o s ,
o u d e q u e n o v o s fo c o s re b e n ta s s e m p e lo N o rd e s te .
A s a u to rid a d e s p e rn a m b u c a n a s
tir, e m
re ito
se a p re ssa ra m
a desm en
fa v o r d o P a d re , a b a le la e s p a lh a d a . D iz ia o ju iz d e D i
de
S a lg u e iro ,
r a n tir s e r e le
[o
em
te le g ra m a
P a d re
C c e ro ]
a u to rid a d e s :
v irtu o s o
"P osso
g a
s a c e rd o te , c o m p le ta
m e n te h o s til a o m o v im e n to s e d ic io s o d e C a n u d o s e in c a p a z d e
a te n ta r c o n tra a o rd e m
p b lic a " 2. O u tr o te le g r a m a d e S a lg u e i
ro , d irig id o a a u to rid a d e
aqui vo
to m a n d o
d e P e rn a m b u c o a d ia n ta v a : " Q u e s t e s
c a r te r p a c fic o . P a d re
C c e ro
do
J u a z e iro
te m
to s
s id o in c a n s v e l. H a v ia a d ja c n c ia s e s ta v ila c e r c a tr e z e n
hom ens
em
a rm a s.
E le
te m
c o n s e g u id o
d e sa rm a r g ra n d e
p a r te e r e tr a ir o r e s to " 3.
P e rc e b e -s e , p o r e s te e p is d io , o q u a n to e ra a m p lo , j e m
1897, o
p re s tg io
do
ao
s u a p a rte
q u e v ie s s e
de
n o rd e s tin o s c o m
M as
as
P a d re
C c e ro , a p o n to
d e te m e re m
c o n tu rb a r a in d a m a is
os
um a
s e rt e s
o p ro lo n g a m e n to d a C a m p a n h a d e C a n u d o s .
a u to rid a d e s
do
in te rio r,
m a d o d o s a c e rd o te , n o tin h a m
que
se
h a v ia m
a p ro x i
n e n h u m a d v id a d e q u e e le s e
r ia in c a p a z d e fo m e n ta r a re b e li o d a s m a s s a s ru ra is , e q u e , a o
c o n tr rio ,
a ju d a v a
n o s a rre d o re s d e
d e sa rm -la s ,
com o
fiz e ra
p a rc ia lm e n te
S a lg u e iro . Q u a n to a C a n u d o s , a firm a m , u n
n im e s , a h o s tilid a d e d o P a d re a o s a d e p to s d o C o n s e lh e iro .
E s ta a firm a o
no
d e v e ria
s e r g ra tu ita , s a b e n d o -s e
que
o s a c e rd o te fa m o s o p a r a in te ira r-s e p le n a m e n te d e
s u a s c o n v ic e s . E
s o v rio s o s te le g ra m a s n o m e s m o
d o : o P a d re C c e ro n a d a tin h a a v e r c o m
s e n ti
C a n u d o s e m e s m o lh e
e ra h o s til.
O
s a c e rd o te
d e m o ra r-s e -ia
pouco
em
S a lg u e iro
lo g o
p a rtir ia p a ra R o m a . D e v e r ia p re s ta r c o n ta s a o P a p a d e s u a s a ti
v id a d e s c o n s id e ra d a s h e r tic a s , p ro c u ra n d o
re v o g a r a su sp e n
s o d a s o rd e n s e c le s i s tic a s q u e lh e h a v ia im p o s to a c r ia d io
c e s a n a d e F o rta le z a .
A
su sp en so
d e o r d e n s , to d o s o s a b ia m , tin h a s id o m o ti
v a d a p e lo fa to d e o P a d re C c e r o , s e is a n o s a n te s , e m
a la rd e a d o ,
ou
p e rm itid o
p o s to s m ila g re s
c a p e la d e
la g re
que
o c o rrid o s u m
J u a z e iro , o n d e
c o n s is tira
a la rd e a s s e m
ou
d o is
c e le b ra v a
d iz ia -s e
em
os
p o v o : M a ria d e A ra jo 4. O
anos
a to s
h a v e r-se
sa n g u e a h s tia q u e o P a d re d e ra e m
do
em
seu
1 8 9 1 , te r
nom e,
su
a n te s n a m o d e s ta
re lig io s o s .
tra n s fo rm a d o
m i
em
c o m u n h o a u m a m u lh e r
fe n m e n o
re p e te -s e
v ria s v e
zes,
em
p b lic o .
P ro v o ca
d is c u s s e s
p e la
im p re n s a
d e b a te s
g e n e ra liz a d o s . M d ic o s s o e n v ia d o s a J u a z e iro p a r a v e r if ic a r
se
se
tra ta
r n c ia
ou
ou
no
m -f ,
de
um
a te s ta ,
caso
com
tra ta r- s e re a lm e n te d e u m
c ln ic o .
firm a
U m
d e le s , p o r ig n o
re c o n h e c id a
em
c a rt rio ,
m ila g r e ...
E n q u a n to is s o , o P a d re
C c e ro g a n h a fa m a , q u e , s e g u n d o
a lg u n s , j d e s f ru ta v a a n te s , d e s d e o s c o m e o s d a d c a d a d e 7 0 ,
q u a n d o fo r a s e r v ig rio n o p e q u e n o p o v o a d o
F lo ro
B a rto lo m e u :
" C la ro
de
ver que,
se
d e J u a z e ir o . D iz
a n te s
das
c ita d a s
povo
e ra c o n s id e r v e l e
n o t v e l, d e p o is d e la a u m e n ta ra m
E n q u a n to
o p re s tg io
do
p a d re j
a c e n tu a d a m e n te "
o C ra to , n o s m e a d o s d o
d a d e e o u tra s c id a d e s se e s p a lh a v a m
s c u lo X IX , j
p e lo v a le d o
e ra
.
e ra c i
C a riri, J u a
c ru , u m a s q u a tro
ou
c in c o
d e ta ip a , e o re s to
E x c e tu a n d o o s p ro p rie t rio s , q u e re s id ia m
v in h a m
d e p a lh a .
n o s se u s s tio s e s
a o p o v o a d o a o s d o m in g o s o u d ia s s a n tific a d o s , se h a
v ia m is s a , o re s to d o s h a b ita n te s , n a m a io r p a rte , e ra d e
d e s o r d e i r o s " 6. O d e p o i m e n t o d e u m
bom
duas
c e n te n a s
d e F lo ro
B a rto
1 8 8 9 e ra J u a z e iro u m a p e q u e n a p o v o -
e n c r a v a d a n a re g i o d o
um as
cabras
c o n h e c e d o r d o C a riri
de
C a riri, d e c e r c a d e tr in ta c a s a s e
h a b ita n te s , g e n te
ru d e
e p a u p rri
m a " 7.
O s
p ro p a la d o s
m ila g re s
do
P a d re
C c e ro
d e te rm in a ria m
povoado
dos
s u rg e n te
E s ta d o s
o u ta lv e z e s ta g n a d o
v iz in h o s ,
s o b re tu d o
de
n a m b u c o , P a r a b a e R io G ra n d e d o N o rte . V in h a m
h a v ia m u ito .
A la g o a s ,
P e r
a c a v a lo , e m
lo m b o d e b u rr o , m a s a im e n s a m a io r ia a p , a tra v s d e l g u a s e
l g u a s d e c a m in h o s s p e ro s , p o is a s e s tr a d a s e ra m
in e x is te n te s .
M e s m o a q u e la " e s tr a d a re a l" d e q u e f a la P in h e ir o n o s e r ia m a is
d o q u e u m c a m in h o p a ra c a rro s d e b o is e tro p a s d e b u rro s . A p
que
hom ens
dem andavam
e m u lh e re s , v e lh o s
e c ria n a s , fa m lia s
in te ira s
s a c e rd o te fa m o s o . C o m
te m p o , o n m e ro d e m ila g re s se m u lti
a p re
c u ra v a d o e n a s , re s titu a a v is ta a o s c e g o s , fa z ia a n
d a r o s p a ra ltic o s o u m e s m o re s ta u r a v a a ra z o a o s e n s a n d e c id o s .
O
p rin c ip a l
c o n tin g e n te
dos
p e re g rin o s
J u a z e iro
e ra
c o n s titu d o p o r e s s e s m s e ro s d e s e s p e ra d o s , p riv a d o s d e q u a is
q u e r m e io s
m e n to .
de
N os
c o n s u lta r u m
d escam p ad o s
m d ic o
onde
d a d e s p r x im a s , in c lu s iv e
ou
c o m p ra r u m
v iv ia m ,
m esm o
a lg u m a s , m in s c u la s , c o m
p o m p o s o d e c id a d e , n o h a v ia , p o c a , u m
ao
m enos
um a
b o tic a .
s e iro s , fe ito s c o m
O s
re m d io s
m e d ic a
em
lo c a li
o nom e
m d ic o s e q u e r o u
c o n h e c id o s
e ra m
os
t o a s re z a s e o s b e n z im e n to s d o s c u ra n d e iro s . S e o P a d re
c ero
a n u n c ia v a
c e le s tia is , m a s c o m o
tia s , to d a s
h e rd a d a
vam
ou
de
ca
e rv a s , a lg u n s v e rd a d e iro s p a n a c ia s , o u e n
q u ase
g e ra o
os
id e n tific a v a m
com o
o b ra s
re c u rs o s te rre n o s p a ra c u ra r s u a s m o l s
to d a s
re s u lta n te s
a g e ra o .
de
Q uando
o s a c e rd o te , v ia m -n o c o m o u m
s u b n u tri o
os
hom em
aguda,
e n fe rm o s p ro c u ra
bondoso, que d a
v a u m a re c e ita , m u ita s v e z e s s im p le s c o n s e lh o s h ig i n ic o s q u e
n a s u a e x tre m a ig n o r n c ia d e s c o n h e c ia m
d o s p o s itiv o s . O
c o n c e ito
do
P a d re
e que davam
re s u lta
a u m e n ta v a , s o b re tu d o
de
v id o a o fa to d e n a d a c o b r a r p o r ta is c o n s e lh o s .
A l m
d e s s a n u m e ro s a c a te g o r ia d e v tim a s d o la tif n d io ,
o s e n fe rm o s , h a v ia o u tr a d e c e rto ig u a lm e n te n u m e ro s a : o s r e
b e ld e s p rim itiv o s c o n tra a o rd e m
se h a v ia m
v lid o s e m
tra n s fo rm a d o
em
d o m in a n te , m u ito s d o s q u a is
c a n g a c e iro s o u ja g u n o s , h o m e n s
d is p o n ib ilid a d e , p o s to s
p o r n o e n c o n tra re m
te rra n e m
ra s a lh e ia s . A s c u ltu ra s te m p o r ria s
vam
tio
b ra o s a p e n a s n u m
ou
142
O s
que
se
d a v id a n o rm a l
d o N o rd e ste
rid o
ocupa
b re v e la p s o d e te m p o , d u ra n te o p la n
a c o lh e ita . D e p o is , e ra m
e rra n te s .
m a rg e m
tra b a lh o c e rto , m e s m o n a s t e r
le v a s e le v a s d e d e s o c u p a d o s
re v o lta v a m ,
nas
c o n d i e s
s o c ia is
da
poca
do
m e io ,
pegavam
em
a rm a s
bandos
cabras
o u c o m o ja g u n o s , o s
p a ra a d e fe sa d e ssa m e sm a g ra n d e
p a ra
e e ra m
a s s a lto s
in
o s c a n g a c e iro s
d o s la tifu n d i rio s ,
p ro p rie d a d e
que
lh e s
cau
s a v a a ru n a . S e n tia m -s e , d e a lg u m a fo rm a , id e n tific a d o s c o m
o
s a c e rd o te
que
fo ra
su sp en so
de
o rd e n s, q u e
a p a re c ia c o m o
um
e s p r ito d e re b e ld ia .
U m a te r c e ir a c a te g o r ia d o s q u e iria m
p o v o a r J u a z e iro e ra
m u lh e re s
de
d ife re n te s
cam adas
s o c ia is ,
d e s d e f a z e n d e ir o s a t p e q u e n o s - b u r g u e s e s o u p o b r e s tr a b a lh a
d o re s
no
ilu d id o s .
E ra ta lv e z
d e s im p o rta n te .
M u ito s
c a te g o ria m e n o s
d e le s
le v a v a m
j ia s d e e s tim a o , a n im a is e lh e o fe re c ia m
des em
te rra . U n s
fic a v a m
em
n u m e ro sa , m a s
ao
P a d re
d d iv a s ,
m e sm o p ro p rie d a
s e n c a n ta d o s . T e s te m u n h a o P a d re
A n t n io
d e
G o m e s d e A ra jo ,
q u e d e p o is s e ria h is to ria d o r d a q u e le s a c o n te c im e n to s , q u e p o r
o c a s i o
e le
os
d o s p re te n s o s m ila g re s d o
d e n o m in a
p a ra J u a z e iro
m ad o s,
com
P a d re
s e u p a i, B a s lio
C c e ro
G o m es,
e m b u ste s ,
tra n s p o rto u -s e
a fa m lia . " M a s a p e n a s tr s d ia s e ra m
c o m u n ic o u
d is c r e ta m e n te
esposa:
'V a m o s
p as
em bo
ra . A q u i n o h n a d a d o o u tro m u n d o . P a d re C c e ro e s t e n g a
nado"
. P a d re
C c e ro
te ria
G om es
s id o
d e fe n d e
v tim a
n o p a s s a ria d e u m
de
a te s e
um
de
que
e m b u ste .
p r p rio
sangue
P a d re
d a h s tia
p ro c e s s o q u m ic o , a rq u ite ta d o re v e lia d o
s a c e rd o te .
N o
d e ra ,
n a tu ra lm e n te ,
I g r e ja C a t lic a lo c a l a v ia g e m
z ia m
te r
s id o
e le
re c e b id o
M a s, se ta l e n c o n tro
C o m p a re c e u
C o l g io , e e s te
nenhum
do
p e lo
re s u lta d o
P a d re
Papa,
C c e ro
ao
h o u v e , d e v e t e r s id o
s a c e rd o te
c o n firm o u
acusado
de
fa v o r v e l
a
te m p o
L eo
p u ra m e n te
h e re s ia p e ra n te
a p e n a lid a d e
im p o s ta p e la s
d a d e s e c le s i s tic a s d o C e a r : m a n te v e a s u s p e n s o
R o m a. D i
X III.
fo rm a l.
o
S a c ro
a u to ri
d a s o rd e n s
s a c e rd o ta is .
C c e ro
R om o
B a tis ta re g re s s o u
a s e u E s ta d o
d e o rig e m
no m esm o an o de
e x p re s s a d e s e u s s u p e rio re s h ie r rq u ic o s . E s te s , e v id e n te m e n
te , h a v ia m
p ra tic a d o
um
g ra v e
e rro t tic o , a o
p e rm itire m
sua
id a a R o m a . S u a s itu a o p e ra n te a I g r e ja n o se a lte ra v a . M a s
o q u e re p e r c u tia e n tre a g e n te s im p le s q u e o c e r c a v a e v e n e r a
v a , e ra o fa to d e te r id o S a n ta S , f a la d o p e s s o a lm e n te c o m
Papa,
Sum o
ju n to
v o lta r c a rre g a d o
P o n tfic e
e um
im a g e n s
p ro je to
a J u a z e iro , d e u m
H o rto , e m
de
b e n z id a s
p e lo
d e c o n s tru o , n u m a e m in n c ia
te m p lo
c a t lic o
im ita n d o
J e r u s a l m . O m a is e r a s e c u n d r io ... O
g re s s a v a a J u a z e iro n u m
a n o p ro p c io
a d e n s a s s e a a g lo m e ra o d e c re n te s :
a g ra n d e
sag rad a s
a que em
1898, um
a ig re ja d o
s a c e rd o te r e
to rn o
d e le
se
an o de seca. Se
m a io ria d o s tra b a lh a d o re s a g rc o la s d o N o rd e s te
e ra
te m p o r ria n a s p o c a s n o rm a is , o c u p a n d o -s e a p e n a s d u ra n te o
p la n tio e a c o lh e ita , re g is tra n d o -s e a s s im
um
m o re g io n a l, a s itu a o
a n o d e fa lta d e c h u
v a s o u e m q u e e la s e ra m
tio la v a m -s e
nm eno
as
se a g ra v a v a n u m
e s c a s s a s . M o rria m
p la n ta e s ,
d iz im a v a m -s e
c lim tic o , a u m e n ta n d o
p e re n e n o m a d is -
a s s e m e n te ira s , e s os
re b a n h o s.
fe
a m is ria , e s tim u la v a o s p e n
a a flu n
c ia
d e p o s ita r
desses
in fe liz e s
d e sp o s su d o s,
s u a s e s p e r a n a s e m m ila g r e s ...
144
que
passav am
3
Sementeiras de Capangas
Cada parte cuidou de aumentar o
seu bando de capangas. . . O monse
nhor Afonso Pequeno guiou pessoal
mente, at Crato, o numeroso grupo de
homens armados.
J o s d e F ig u e ir e d o B r it o
N o s p r i m e i r o s a n o s d o d o m n io
d o P a d re C c e ro
s o b re e s s a s p o p u la e s d e s lo c a d a s d o s e u lu
m a is
fa c ilm e n te
e n c o n tra v a m
ocupao
fo sse m
as
da
c h a m a d a c a te g o r ia d o s " d e s o r d e ir o s " , is to , o s c a p a n g a s p r o
fis s io n a is o u
a q u e le s d is p o s to s a to rn a r- s e
fa v o re c ia . O
c lim a lo c a l e ra d e lu ta s p e rm a n e n te s e n tre
d e s p ro p r ie t r io s , a lg u n s
dos
q u a is
e ra m
cap an g as. T u d o
ta m b m
os
g ra n
c h efes
p o
ltic o s .
O s c u lo X X
d iv e rs a s .
com ando
da
in ic ia v a -s e c o m
P o rfia v a m
p o litic a g e m
re n h id a s lu ta s e n tre fa c e s
em
d e rru b a r-se
uns
dos
re s p e c tiv o s
m u n ic p io s .
aos
o u tro s
do
N e s ta s
lu ta s in f lu a d e c is iv a m e n te o p re s tg io s o b re a m a s s a d e e le ito
re s , a m a is flu tu a n te q u e
se p o s s a im a g in a r, s e m
h a b ita o f i
x a , s e m p a rtid o s p o ltic o s e s tr u tu ra d o s , s e g u in d o e s te o u a q u e
le m a n d o l o c a l m a is p o d e r o s o , t r a n s f e r i n d o - s e d e u m
m u n ic p io , s v e z e s d e u m
145
a o u tro
E s ta d o
a o u tro
v iz in h o . J v im o s ,
p e lo
ra m
d e p o im e n to
d e Irin e u P in h e iro , q u e , d e
1901
1909, fo
d e p o s to s m o a rm a d a , s u c e s s iv a m e n te , o s c h e fe te s p o l
tic o s d e s e te d o s p r in c ip a is m u n ic p io s d o C a riri.
A
m a is
s r ia d e s s a s lu ta s fo i tr a v a d a e n tre
d o C ra to : J o s B e l m
d o is c o ro n is
d e F ig u e ire d o e A n t n io L u s A lv e s P e
1904.
C o m o a c id a d e m a is a d ia n ta d a , d o p o n to d e v is ta c o m e r
c ia l, d e to d o
c o n tra v a m
d i rio s
o C a riri, o
C ra to
e se d ig la d ia v a m
e dos
e ra a e n c ru z ilh a d a o n d e
se e n
o s in te re s s e s o p o s to s d o s la tif u n
c o m e rc ia n te s .
O rg u lh a v a -s e
de
ser a
c a p ita l d o
s u l d o C e a r . E , d e fa to , n e n h u m a o u tr a c id a d e d o v a le d is p u
ta v a -lh e a p r im a z ia n a s tra n s a e s c o m e rc ia is . M a s o s c a p ita is
c o m e rc ia is
gados
ao
c ra te n s e s
la tif n d io
e s ta v a m , n a tu ra lm e n te , e s tr e ita m e n te
s e m ife u d a l.
p r p rio
c o ro n e l B e l m
li
de
p a r a d e d ic a r-s e
ta is d e q u e d is p u n h a lh e fa c ilita ra m
g ad o s. S u m a de
a s tra n s a e s c o m
te rra s e
s u a s f a z e n d a s , S e rr a V e rd e , tin h a d e fre n te
m a is d e d u a s l g u a s . C o m
s e m e lh a n te s p o s s e s , c o n tro la v a n u
do
P a rla m e n to
p re s id e n te
do
E s ta d o , d o s c a n d id a to s
fe d e ra l e e le p r p r io
d o E s ta d o , c o m o o c o rre u e m
p a n g a s p a g o s p e lo s
cham ada
g u a rd a
1 9 0 0 . B e l m
c o n ta v a c o m
c o fre s m u n ic ip a is , o s
lo c a l,
a l m
o fic ia is
ao
a u m a d a s v ic e -p re s id n c ia s
do
os ca
c o m p o n e n te s
da
s e u s p r p rio s .
S e u p rin c ip a l a n ta g o n is ta e ra u m
g ra n d e c o m e rc ia n te c ra -
[d e
1904]
n a rra u m
c ro n is ta
c a d a p a rte
c u id o u d e a u m e n ta r s e u b a n d o d e c a p a n g a s , e s te n d e n d o a o E s
ta d o d e P e rn a m b u c o o a lic ia m e n to d e c a b ra s v a le n te s e tr e in a
dos em
p e lo
b r ig a s ... D e F lo r e s , r e c e b e u o c o r o n e l B e l m , e n v ia d o s
c o ro n e l A n t n io
p e rfa z e n d o co m
m ados e bem
da,
re ceb eu
P e re ira d a
S ilv a , u n s
cem
c a n g a c e iro s ,
o s q u e j tin h a c e rc a d e tre z e n to s h o m e n s a r
m u n ic io n a d o s . D e V ila B e la , a tu a l S e rra T a lh a
o
c o ro n e l
A n t n io
L u s ,
por
in te rm d io
de
seu
p rim o , m o n s e n h o r A fo n s o P e q u e n o , v ig rio d a q u e la p a r q u ia ,
e e n v ia d o s p e lo c o ro n e l A n t n io P e re ira d e C a rv a lh o (A n t n io
146
Q u e l )
ig u a l
n m e ro
de
cap an g as,
m a n tin h a n o s s e u s m u ro s e n o
id n tic o
a o d o c o ro n e l B e l m . O
g u io u p e s s o a lm e n te , a t
so m an d o
s tio
com
L a m e iro , u m
os
m o n se n h o r A fo n so
C ra to , o n u m e ro s o
que
c o n tin g e n te
g ru p o
Pequeno
de hom ens
a r m a d o s " 1.
O
e p is d io
e x e m p lific a tiv o
p o d e r lo c a l d o s c o ro n is d o
m a m e n te
e n tre la a d o s c o m
do
q u a n to
C a riri e c o m o
o u tro s
e ra
ilim ita d o
e s ta v a m
c o ro n is
dos
e le s
in ti
E s ta d o s v iz i
n h o s , fo r n e c e n d o -s e m u tu a m e n te d e c a p a n g a s . O s p r p rio s s a
c e rd o te s
c a t lic o s
e n tra v a m
a b e rta m e n te
nos
c o n flito s ,
che
fia n d o ja g u n o s . O G o v e rn o d o E s ta d o n o s o n h a v a s e q u e r e m
in te r v ir a f a v o r d e s te o u d a q u e le lo c a l: re c e b e r ia d e p o is , . p a s
s iv a m e n te , o a p o io
d o v e n c e d o r. D u ra n te
a c o n te n d a , fe c h a v a
o s o lh o s e a g u a r d a v a o re s u lta d o .
N e s ta lu ta a rm a d a d o
C ra to , q u e
d u ro u tr s
d ia s , c o m
de
F o rta le z a
c o m u n ic a
c o ro n e l A n t n io
L u s
p o r te le g ra m a
A lv e s
Pequeno,
c o n tin g e n te d a p o lc ia m ilita r a o
C ra to . A
ao
c h efe
que
v i
m a n d a ria
re s p o s ta d o c o
r o n e l f o i te r m in a n te : a tr o p a s e r ia r e c e b id a a b a la ! E a tr o p a f i
c o u re tid a n o
m e io d o c a m in h o .
P o s te rio rm e n te ,
d e p o s to
c h efe
p o ltic o
do
C ra to ,
que
f o r a re s id ir n a v iz in h a c id a d e d e M ila g re s , e fe tu o u e n s a io s d e
re to m a r o
p o d e r p e la
fo ra .
C e rta fe ita re c ru to u
800
hom ens
p a ra e s s a e m p re ita d a , m a s lo g o a d v e rtid o d e q u e s e u a n ta g o
n is ta e s ta v a a p o s to s c o m m a is d e m il h o m e n s .
A s s im , o s ja g u n o s q u e se a c o lh ia m
d re C c e ro n o fic a v a m
z e iro , a p e s a r d a tre m e n d a e s c a s s e z
u rb e
que
c re s c ia e m
s o b a p ro te o d o P a
in a tiv o s , n o m o r r ia m
ritm o
in te n s o .
de
d e fo m e e m
Jua
re c u rs o s a lim e n ta re s n a
S e r c a n g a c e iro
e ra n a tu ra l
d e s d e m u ita s d c a d a s ; s e r ja g u n o , p is to le iro a s o ld o , e r a q u a li
d a d e in s e p a r v e l d a d e
agregado
ro n e l la tifu n d is ta a d m itia u m
c e s s ita v a s e q u e r c o n tra ta r-lh e
ou
morador.
m o ra d o r em
Q uando um
co
su a fa z e n d a , n o n e
o s s e rv i o s c o m o p a rc e la d e
seu
v e rs r io s . Is to e s ta v a im p lc ito n o p r p r io fa to d e a d m iti-lo .
D ific ilm e n te a v id a n o v a le d o C a riri te r p a s s a d o p o r u m
p e ro d o
um
t o
s c u lo
a g ita d o
a
te c im e n to s
com o
o u tro ,
de
ou
esse, q u e
m e lh o r,
im p o rt n c ia
tra n s fo rm a d o
re p re s e n ta a tra n s i o
fa se
com o
E s c ra v a tu ra e a P ro c la m a o
v esse
que
h a v ia m
se
segue
s id o
a e s tru tu ra
que
de
acon
A b o li o
d a R e p b lic a .. N o
p ro fu n d a m e n te
da
se h o u
e c o n m ic a
do
P a s , m u ito m e n o s n o N o rd e s te . M a s o a b a lo p s ic o l g ic o , p a r a
u m a s o c ie d a d e e s ta g n a d a h a v ia s c u lo s , fo i g ra n d e e m fa c e d a
q u e le s a c o n te c im e n to s . A
v e rd a d e
q u e , e m b o ra le n ta m e n te ,
c r e s c ia n o P a s u m a f o r a n o v a : a b u rg u e s ia , s o b re tu d o a b u r
g u e s ia c o m e rc ia l. D o p o n to
d e v is ta d e
c la s s e , is to
c o n s titu a
u m a a m e a a a o la tif n d io tr a d ic io n a lis ta , in im ig o d e q u a lq u e r
m u d a n a , te m e ro s o d e s e u c o rre s p o n d e n te re fle x o n a e s tr u tu ra
d a s o c ie d a d e . V im o s , n o c a s o d o C ra to , c o m o se e n f r e n ta m
g ra n d e
p ro p rie t rio
d e te rra s e u m
g ra n d e
um
c o m e rc ia n te , a in d a
q u e e s te u tiliz e n a lu ta o s m e s m o s m to d o s e a s m e s m a s fo r a s
d a q u e le . J fo i s a lie n ta d o q u e n o h a v ia , n e m
poca,
um
c a p ita lis m o
s e m ife u d a l,
d e s lig a d o ,
in te ira m e n te
p o rta n to ,
das
p r tic a s
re la e s d e p ro d u o d o m in a n te s , q u e e ra m
re g im e
la tifu n d i rio .
M as
lu ta
p o d ia h a v e r, n a
d e s lig a d o
d e v e ria
do
la tif n d io
im p o s ta s
tra v a r-s e , m a is
m e n o s d ia . D a a fo r m id v e l a rr e g im e n ta o , a q u e
em
to d o
p e la s
a s d e c o rre n te s d o
d ia ,
se a s s is te
C a riri, p o r a m b a s a s fa c e s , d e g ru p o s d e
canga
c e iro s e ja g u n o s d e c id id o s a m a ta r e m o rr e r p o r s e u s c h e fe s .
C om
esses h o m en s em
su a s p o s i e s
m en s,
a rm a s , o la tif n d io
e p riv il g io s tra d ic io n a is ;
c a p ita l
c o m e rc ia l tr a ta
de
p ro c u ra c o n se rv a r
com
os m esm o s
im p o r-s e ,
h o
g a n h a r te rre n o ,
d e r r o ta r o a d v e r s r io q u e lh e to lh e o p a s s o .
A
do
d e rro ta d o
c o ro n e l B e l m
e n fra q u e c im e n to
do
re g im e
d e F ig u e ire d o
s in to m tic a
la tifu n d i rio . M a s
ig u a lm e n te
s in to m tic o o fa to d e o v e n c e d o r, A n t n io L u s , s e r ta m b m
um
coronel,
g a s . Is to
um
p ro p rie t rio
a b d ic a v a m
de
sua
q u a lid a d e
q u ? A q u e la m a s s a d e
c ero
n o tin h a
por um
d i o
148
te rrito ria l e u m
s ig n ific a v a q u e m e sm o
c h efe
de
capan
o s g ra n d e s la tifu n d i rio s n o
de
la tifu n d i rio s .
Por
d e sp o s su d o s q u e ro d e a v a o
a in d a q u a lq u e r c o n s c i n c ia d e
que
am or
P a d re
de
C
d e v ia lu ta r
m is ria
e x tre m a
em
que
v iv ia ,
e ra
im p e rio s o
por
fa to in ilu d v e l
e is to ta n to o s b u rg u e s e s c o m o
o p r
p rio a ju n ta m e n to h u m a n o e m to rn o d o P a d re C c e ro tin h a , p o r
si s , u m
c ia l.
A s
c a r te r d e s u b v e rs o , e ra u m a s u b le v a o e m
p r tic a s
re lig io s a s
m e n s, q u e n a d a tin h a m
h e r tic a s
a p e rd e r e ra m
e x e rc id a s
um
a to
p o te n
p o r esses
h o
d e d e se r o d as
h o s te s d a Ig r e ja C a t lic a , a ig re ja d a s c la s s e s d o m in a n te s , e ra ,
p o rta n to , u m
a to d e in s u b o rd in a o e s p iritu a l.
U rg ia , p o is , d e s v ia r e s s a m u ltid o
dos
s o c ia is
p a ra
alter ego
m ado
e x tre m a m e n te
o u tro s
c a m in h o s .
c re s c e n te
F lo ro
d o P a d re C c e ro , h o m e m
a rg u to ,
soube
ver
que
d e tra n s v ia -
B a rto lo m e u ,
re p re s e n ta v a
q u e fe z a h is t ria p a rc ia l d e J u a z e iro
R e p lic a n d o
aos
que
p re te n d ia m
s im p le s a fa s ta m e n to
do
P a d re
sob
s u p rim ir o
C c e ro
cha
re a lm e n te p e rs p ic a z ,
a q u e le
d is c u rs o
o P a d re
C c e ro .
fe n m e n o
com
d e J u a z e iro , d iz ia F lo ro
as
fo ra s
a c a b a v a -se
com
p o p u la o .
S a b e m o s o q u e f o i C a n u d o s , o q u e f o i C o n t e s t a d o . .. " 2 .
A
d e J u a z e iro
p o c a d o s a c o n te c im e n to s d e u m a e x tra o rd in ria lu c id e z .
M as
e s s n c ia
da
c o n je c tu r a re s id e
no
fa to
de
que
"o
povo
im p e d ir
que
a q u e le
c a ld e ir o
fe rv e n te
e x p lo d is s e ,
com o
e x p lo d ira C a n u d o s , c o m o e x p lo d ira o C o n te s ta d o . E d e p o is d e
C anudos e do
C o n te s ta d o , q u e m
p o d e ria p re v e r-lh e
as con se
q n c ia s ?
4
Floro Bartolomeu
e Sua Influncia
Ademais, no serto, raro um
homem de posio ser assassinado,
mesmo de emboscada, nas estradas
desertas; sempre esses fa to s ocorrem
entre cabras, cangaceiros ou no,
gente que no fa z falta.
Flo ro Ba r to lo m eu
N a f i g u r a d e s te f a l s o ro m e iro ,
q u e a c a b a ria s e n d o o m e n to r p o ltic o e o rb itro d a s d e c is e s
do
P a d re
C c e ro
c o n h e c im e n to
com um
no
com
F lo r o
um
B ra s il c o m
o m is to d e
coronel
B a rto lo m e u
tip o
o
de
d a C o s ta
coronel
c re s c im e n to
que
se
tra v a m o s
fo i to rn a n d o
d a b u rg u e s ia n a c io n a l.
s im u lta n e a m e n te c h e fe d e c a n g a o e p o ltic o
d as g ra n d e s c a
p ita is , e q u e , n o s m e io s p o ltic o s , s e ja d o m u n ic p io , d o E s ta
do ou
em
re sse s
de
m b ito
m e io s
o s in te re s s e s
sua
com andar um
n a c io n a l, v a i d e fe n d e r d ire ta m e n te o s in te
g re i,
m as
p ro c u ra n d o
d a b u rg u e s ia e d o
c o n c ilia r
p o r to d o s
la tif n d io . H o je
b a n d o d e ja g u n o s , p e g a r e m
os
pode
a rm a s e le m e s m o
fre n te d e g ru p o s d e h o m e n s r s tic o s e d e c id id o s , e a m a n h
fa la r d a trib u n a d o
P a rla m e n to
p re n sa p a ra d e fe n d e r-se
150
fe d e ra l, m a n te r rg o
de
im
d o s a ta q u e s d o s in im ig o s p o ltic o s e
c o n se rv a r-se
em
a rm a s
lo c a l, re p e lir u m
m ar
de
a s s a lto
fo i u m
in te rio r p a ra
do
fa z en d a
a m is to s a m e n te c o m
d a G u e rra , c o m
no
a s s a lto
im p o r s e u
a d v e rs rio
do
p re s tg io
su a fa z en d a
a d v e rs rio
ou to
c o rre sp o n d e r-se
o g o v e rn a d o r d o E s ta d o , c o m
o m in is tro
o p re s id e n te d a R e p b lic a . F lo ro B a rto lo m e u
d e s s e s tip o s , u m a d e
suas
m a is a lta s e x p re s s e s n o
B ra s il.
C h e g o u e le a J u a z e iro v in d o d o in te r io r d a B a h ia , s e u E s
ta d o d e o rig e m , e m
1908. F o rm ara-se em
d o r e c lin ic a r a d u ra n te
a lg u m
te m p o
M e d ic in a e m
n o s s e rt e s d e
S a lv a
s u a te rra .
c o n h e c id o
p ic ia r-lh e
os
no
m e io s
e x e rc c io
de
da
v id a
c ln ic a .
e n tre
E s ta
s e rta n e jo s
no
p o d ia
p o b re s
p o c a . E m p re e n d e u u m a a v e n tu ra . A c a v a lo , e m
p ro
n a q u e la
c o m p a n h ia d e
um
de
m in a s
se
in titu la v a
firm a d o s p le n a m e n te
conde
p re d ic a d o s
ja m a is
con
c h e g o u a o C a riri, d iz e m , a tra d o p e la s
n o tc ia s d e u m a m in a d e c o b re d a re a d o C o x a , n o m u n ic p io
d e A u ro ra . A m in a h a v ia s id o a d q u ir id a e n t o p e lo P a d r e C c e
ro R o m o B a tis ta , m a s s u a p o s s e e r a litig io s a .
F lo ro
d o te
da
B a rto lo m e u
fa m o so
m x im a
e, em
e n tro u
pouco
c o n fia n a
da
c o m o m d ic o p a rtic u la r. A
d a m a is q u a n d o , n a q u e le
v a c ilo u
em
lo g o
em
c o n ta to
com
in tim id a d e
do
P a d re ,
ano
re s o lv e r a q u e s t o
em
J u a z e iro
sac e r
hom em
s e rv in d o -o
c o n fia n a d e v e te r a u m e n ta d o a in
de
1 9 0 8 , F lo ro
d a m in a
do
B a rto lo m e u n o
C o x a re v e lia d a
J u s ti a e b o a m a n e ira d a te rra : p e la s a rm a s . C o m
d is p o n v e is
te m p o , c o n s e g u iu to rn a r-s e
m e sm o , a rm o u
g a s. F o i a s u a p rim e ira p ro v a d e
um
fo g o . C o m
g ru p o
as fo r a s
de
capan
o c o n s e n tim e n to
d o P a d re , F lo ro re s o lv e u d irig ir o s tra b a lh o s d e d e m a rc a o d a
p ro p r ie d a d e o n d e fic a v a a m in a . D iz e m te r s id o e n t o a g re d id o
por um
g ru p o d e ja g u n o s e s o ld a d o s d a p o lc ia , a m a n d o d o s
q u e d is p u ta v a m
m a
d e s c ri o
B a rto lo m e u
a p o sse
d a ja z id a , n o m u n ic p io
in c o m p le ta
que
os
que
a ta c a n te s
d e ix o u
" e ra m
do
em
v iz in h o . N u
e p is d io ,
n m e ro
d iz
F lo ro
m a io r d e
50
c a n g a c e i r o s " 1.
M as
o s a n ta g o n is ta s
d e m a rc a d a s
com o
fo ram
d o m n io
do
re p e lid o s
P a d re
e a s te rra s
C c e r o , is to
fic a ra m
, s e la d a
b a la a s u a p o sse .
O
nom e
de
F lo ro
B a rto lo m e u
p ro je to u -s e
ra p id a m e n te
p o r to d o o v a le d o C a riri e p a s s o u a s e r re s p e ita d o n o a p e n a s
p o r te r-s e to rn a d o u m
hom em
cero , m a s p o r su a c o ra g e m
d e c o n fia n a d ire ta d o P a d re C
p e s s o a l, s u a d e c is o
in im ig o s n u m a lu ta a rm a d a c o m
de
e n fre n ta r
p o d e ro s o s lo c a is , v e rd a d e iro
c h e fe q u e se re v e la ra .
D a p o r d ia n te
s e r ia e le p e r s o n a g e m
in fa lv e l n a h is t ria
c h efe
p o ltic o
a u t n o m o
e , m a is ta rd e , v e rd a d e iro
d ita
d o r s o b re a v o n ta d e d o s a c e rd o te e d o s ro m e iro s . E s te s p a s s a
ra m
s suas m o s de h o m em
d io
da
m in a
do
C oxa,
que
p r tic o e e n rg ic o d e s d e o e p is
p o d ia
no
c o n te r n e n h u m
c o b re ,
m a s q u e fe z a fo r tu n a p o ltic a d e F lo ro B a rto lo m e u .
O s
d o is
a g ita e s
anos
s e g u in te s ,
in te rn a s n o
1909
1910,
C a riri, c o n c e n tr a d a s
a s s in a la m
a g o ra em
novas
to rn o
de
J u a z e ir o . S u a p o p u la o a u m e n ta v a d ia a d ia . T in h a p r e te n s e s
d e s e p a ra r-s e d o m u n ic p io d o C ra to , d o q u a l p e rm a n e c ia s im
p le s d is trito . P le ite a v a - s e p a r a o p o v o a d o
M as o G o v e rn o
a c a te g o r ia d e v ila .
d o E s ta d o p r o te la v a a d e c is o p o r n o q u e re r
d e s c o n te n ta r c o r r e lig io n r io s p o ltic o s d o C r a to , a t e n t o c o n
tro la d o re s tra d ic io n a is d a m e lh o r p a rc e la d o
e n se , e, ta m b m , p o r q u e s t e s
fis c a is .
O s
e le ito ra d o
n im o s
se
c a riri-
e x a lta m ,
tra v a -s e p o l m ic a p e la im p re n s a , d a q u a l p a r tic ip a F lo ro B a r to
lo m e u , q u e a ta c a a c r e m e n te s e u s a d v e r s rio s d a c id a d e v iz in h a .
A dvm
tg io
de
1909, o
e n t o
F lo ro
C ra to
o u tro
e p is d io , q u e
B a rto lo m e u .
e m u n ic p io s
D u ra n te
iria c o n s o lid a r o p r e s
a lg u m a s
v iz in h o s fic a m
sem an as,
em
de
do
C ra to , A lv e s
P e q u e n o , re c e b e
am eaas
a lg u n s d e s e u s a p a n ig u a d o s v a c ila m , m o s tra m -s e
um
e n te n d im e n to p a c fic o , m a s o c o ro n e l m a n t m
d i o d o
s e n h o r fe u d a l: in a b a l v e l, c o n tr rio
te n d im e n to c o m
c h efe
a n n im a s ,
fa v o r v e is a
a v e lh a tr a
a q u a lq u e r e n
o a d v e rs rio .
A q u e la s te n ta tiv a s d e c o n c ilia o d e
d o is a n o s m a is ta rd e , e m
152
em
g u e rra .
1 9 1 1 , lo g o
1 9 0 9 c o n c re tiz a m -s e
d e p o is
d e s e r J u a z e iro
e le v a d o
m u n ic p io
a u t n o m o , te n d o
P a d re
in s p ira d o r d o fa m o s o
d o s d o c u m e n to s
C c e ro
im p r o v v e l t e r s id o F lo r o
com o
B a rto
lis m o n o B ra s il.
A
a lia n a in s lita fo i a s s in a d a e m
b ro d e
J u a z e iro e m
4 d e o u tu
1 9 1 1 , n u m a im p o rta n te a s s e m b l ia q u e c o n g re g a v a e m
to rn o d o c h e fe p o ltic o lo c a l, o P a d re C c e ro , c o m o rb itr o d a s
d iv e rg n c ia s q u e p e rtu rb a v a m
in te rm ita n te m e n te a p a z n o C a
r ir i, o s c o r o n is d e to d o s o s m u n ic p io s d a z o n a 2. N a d a m e n o s
de
17
c h efes
p re fe ito
do
p o ltic o s
o m b re a r-se c o m
O
m u n ic ip a is ,
C ra to , A lv e s
nunca
re c a lc itra n te
a d m itiria a n te s
o s d e m a is .
d o c u m e n to , a s s in a d o
in ic ia lm e n te
in c lu s iv e
Pequeno, que
nom e
e re g is tra d o
p re s tig io s o
do
em
c a rt rio , in v o c a
s a c e rd o te
que
se
to rn a ra
c h e fe p o ltic o , ju n ta n d o -o a o n o m e d o m u n ic p io q u e g o v e rn a :
".
. . N e s ta
m esm o
v ila
nom e.
de
J u a z e iro
. ."
do
quando
P a d re
C c e ro , m u n ic p io
a d e n o m in a o
p le s m e n te J u a z e ir o 3. H a v e r ia a , ta lv e z , u m
o
p a ra
com
c o n fia n a
de
c e g a m e n te .
hom em
m ilh a re s
M as
que
de
se
h a v ia ta m b m
a ss o m o d e b a ju la
c o n s titu ra e m
n o rd e s tin o s
que
d e p o s it rio
da
acom panhavam
u m a tra n s fe r n c ia
s a b ilid a d e p o r e s s e a c o n te c im e n to
in v u lg a r: u m
e n tre
d e m o rte , q u e
p o te n ta d o s q u e se o d ia v a m
do
o fic ia l e ra s im
de
re sp o n
e n te n d im e n to
v iv ia m
b rig a s p e rm a n e n te s , q u e , se p u d e s s e m , se d e v o ra ria m
em
uns aos
o u tro s .
O
nove
o b je tiv o
a rtig o s
d e c la ra d o e ra , c o m o
d o p a c to ,
que
se d iz n o p re m b u lo d o s
"se e s ta b e le c e s s e
d e fin itiv a m e n te
u m a s o lid a rie d a d e
p o ltic a e n tre to d o s , a b e m
d a o rg a n iz a o
u m p a c to d e h a rm o n ia p o ltic a " .
a rtig o
g ru p o s
de
p o s s u a m
1 . v i s a v a , a p a r e n t e m e n t e , p o r n a i l e g a l i d a d e o s
c a n g a c e iro s .
seus
bandos
e le s , e s ta b e le c ia -s e
do
M as
com o
to d o s
d e ja g u n o s
que
s e u m u n ic p io n e m
"nenhum
nem
criminosos
m e s m o te m p o re s tritiv o . E m
no
c h efe
d a r a p o io
c p io s v iz in h o s " . O te rm o
os
c h efes
p o d ia m
p ro te g e r
p o ltic o s
v iv e r
sem
c rim in o s o s
g u a rid a a o s d o s m u n i
e ra p o r d e m a is v a g o e a o
re la o a o s c a n g a c e iro s e c a p a n
g a s , n o o b s ta n te o p a c to , p re v a le c ia o c o s tu m e q u e a tra d i o
c o n sa g ra v a .
que
se
E le s
no
pusessem
e s ta v a m
s e ria m
s e rv i o
c o n s id e ra d o s
c rim in o s o s ,
desd e
d o s p o te n ta d o s
lo c a is , p o is
a s s im
a o s e r v i o d a o r d e m ...
O n c le o c e n tra l d o p a c to
se e n c o n tra n o a rtig o
s e g u in te ,
O s
d e m a is
a rtig o s
h a v e r in te rv e n o
c o n s titu d o
(a rt.
lh e
e ra m
c o m p le m e n to s :
p o d e ria
" in q u e b ra n t v e l
s o lid a rie d a d e ,
no
" M a n te r o to d o s o s c h e fe s in c o n d ic io n a l s o lid a r ie
dade
com
A c io li, n o s s o
E x c e le n ts s im o
h o n ra d o
c h efe,
D o u to r A n t n io
e
com o
P in to
p o ltic o s
N o g u e ira
d is c ip lin a d o s
o b e d e c e r o in c o n d ic io n a lm e n te su a s o rd e n s e d e te rm in a e s " .
E s te p a c to u m
s in a l d e d e b ilid a d e , u m
p re n u n c io d e d e
c a d n c ia d o c o ro n e l tra d ic io n a l, d o p o te n ta d o
tr o r a s e n h o r a b s o lu to d e s e u fe u d o e e m
o s fe u d o s
v iz in h o s .
to d o s lh e d e v ia m
com o
de
p e n sa r fo ra
sem p re
re n d e r v a s s a la g e m . M a s , a n te u m
p ro b le m tic o
q u e n a d a tin h a m
no
a p e r d e r e c u jo
e s ta ria p e rig a n d o
a v e lh a
e s ta :
fe n m e n o
J u a z e iro , a n te e s s a ja m a is v is ta m o v im e n ta o
p o n e se s p o b re s
o rd e m
S u a m a n e ira
d o in te rio r, o u -
d is p u ta c o n s ta n te c o m
de cam
c o n tro le
e ra
e e n to rp e c id a
S e is s o in q u ie ta v a o s c o ro n is d o C a riri, h a v ia o u tro m o
tiv o
a in d a p a r a q u e e le s se u n is s e m , " u m
p o r to d o s , to d o s p o r
u m " : j n o e ra s e g u ra a p o s i o d a o lig a rq u ia q u e , d u ra n te o i
to a n o s s e g u id o s e m a is q u a tro , d e p o is d e u m
e s ta v a
fre n te
dos
d e s tin o s
p o ltic o s
do
b re v e in te rv a lo ,
E s ta d o .
g o v e rn o
A c i li, b a s e a d o fu n d a m e n ta lm e n te n o p o d e rio d o s c h e f e te s p o
ltic o s lo c a is , fa z e n d o a p o ltic a q u e in te re s s a v a a o s la tif u n d i
rio s , in c o m p a tib iliz a ra -s e ,
de
m e rc ia l d e F o rta le z a , c o m
a p e q u e n a b u rg u e s ia u rb a n a , e c o n
tra
e le
se m a n ife s ta v a m
fra q u e z a n u m ric a
dos
o b je tiv o s
do
e de
p a c to
m u ito , c o m
a b u rg u e s ia
co
o s p r p rio s
o p e r rio s , a p e s a r d e
s u a fa lta d e
o rg a n iz a o . A s s im , u m
dos
c o ro n is
o p in i o p b lic a d o E s ta d o e m
seu g o v e rn o
e ra ta m b m
sua
m o b iliz a r a
fa v o r d o s A c i lis , g a ra n tin d o
a s o lid a rie d a d e e o a p o io
d e seu s g ru p o s d e c a n
g a o , a g o ra u n ific a d o s .
N em
te r s id o p o r o u tro m o tiv o q u e re lu to u d u ra n te ta n to
te m p o e m
a d e r ir a o p a c to o p re fe ito d o C ra to , o m u n ic p io c a -
ririe n s e o n d e e ra m a io r a in flu n c ia d a b u rg u e s ia c o m e rc ia l. O
C ra to
c o n s titu a , d e
c e r ta fo rm a , u m a e x c re s c n c ia n e s s a a li
a n a d o s c o ro n is . O s in te re s s e s d o s g ra n d e s c o m e rc ia n te s c ra te n s e s
no
p o d ia m
c o n c ilia r-s e
d i rio s , q u e c o n s titu a m
de
to d o
com
os
dos
la tifu n
a fo r a p re d o m in a n te e q u a se a b s o lu ta
d o s d e m a is m u n ic p io s d a z o n a .
N a d a im p e d ia p o r m
a m a rc h a d o s a c o n te c im e n to s n o s e n
1 9 1 2 ). C o n s titu iu e s te
d u ro g o lp e p a r a o s g ra n d e s p ro p rie t rio s r u
ra is d o C a riri. S e u d e s a rv o r a m e n to fo i c o m p le to . M a s e r a d e ta l
f o r m a s lid a a in d a s u a b a s e e c o n m ic a , q u e e le s n o ta rd a ra m
e m re a r tic u la r-s e p a r a o re v id e im e d ia to .
O
c ia l
do
a m p la
e n tre
s u b s titu to d e A c i li n o G o v e rn o d o E s ta d o e ra u m
E x rc ito ,
F ran c o
p o p u la rid a d e
ta n to
R a b e lo ,
e n tre
que
b u rg u e s ia
d e s fru ta v a
c o m e rc ia l
o fi
de
com o
a p e q u e n a b u rg u e s ia d e F o rta le z a e d a s p rin c ip a is c id a
d e s d o E s ta d o . C o n ta ria ta m b m
vo
hom em
d o s p o rtu rio s
de
com
F o rta le z a , q u e
o a p o io d e c la ra d o e a ti
fo ra m
ao
p a l c io
do
g o
155
v iu
a m e a a d o ; d o s fe rro v i rio s , q u e
o rg a n iz a ra m
tu rm a s p a ra
fu n c io n rio s
v e z a v a m -se
de
p b lic o s ,
c o m e rc ia d o s ,
n a g u a rd a d o p a l c io , q u a n d o
capangas
c o m a n d a d o s p o r F lo ro
co
e s tu d a n te s ,
m a is ta rd e
B a rto lo m e u
re
bandos
c h e g a ra m
p o rta s d a C a p ita l.
D e rru b a d a a o lig a rq u ia im p o p u la r d o s A c i lis , o s la tif u n
d i rio s d o C a riri n o v a c ila r a m
d ia ta m e n te
um
e m is s rio
d ire ta m e n te c o m
ao
um
R io
s in s ta n te : e n v ia ra m
de
im e
J a n e iro , p a ra e n te n d e r-s e
o G o v e rn o c e n tra l.
O e m is s rio e s c o lh id o e ra F lo ro B a rto lo m e u .
N o
R io , s u a m is s o
s e ria f c il, e m b o ra d e m o ra d a . A
p re s e n ta o p a rla m e n ta r d o
ta v a c o m
s u a p rin c ip a l b a s e d e e le ito re s n o in te r io r d o E s ta d o ,
p a rtic u la rm e n te e n tre o s c o ro n is d o
e le ito re s
de
c a b re s to .
A s
a ta s
C a riri. N o
e le ito ra is
fo rja d a s : e le i e s a b ic o d e p e n a , c o m o
in te re s s e
e ra m
r e s ta b e le c e r o s p riv il g io s lo c a is
p le ito ,
se tra ta v a d e
s im p le s m e n te
se ch am av a m . E ra do
d o s s e n a d o re s e d e p u ta d o s re a c io n rio s , c o m o
pos. D o
re
C e a r n o P a rla m e n to fe d e ra l c o n
de
s u a s fa m lia s e s e u s g r u
d e sm o n te
de
n h a ra m -s e , a s s im , p o r to d o s
sua
F ran
s u a p ro v n c ia ,
p e rig o
m q u in a
o s m e io s , p a ra
num
e le ito ra l.
fu tu ro
E m pe
s u b s titu ir F ra n c o
R a b e lo n o G o v e rn o d o E s ta d o .
N o c o n s titu a p ro b le m a s rio
esse
o b je tiv o . A p e n a s
a n lo g o s o c o rria m
lo c a is v in h a m
em
sendo
e n c a m in h a r a s c o is a s c o m
d e m a n d a v a te m p o , u m a v e z
que
casos
v rio s E s ta d o s , o n d e v e lh a s o lig a rq u ia s
p o s ta s
a b a ix o , m u ita s v e z e s
s u b s titu d a s
a p e n a s p o r n o v a s o lig a rq u ia s . O p o d e r c e n tra l e ra e x e rc id o d e
fa to
p e lo
cham ado
c h a d o , p re s id e n te
m em
"hom em
do
f o r t e ''
do
re g im e ,
S e n a d o ; o p re s id e n te
da
P in h e iro
M a
R e p b lic a , h o
m e d o c re e fra c o , lh e e r a s u b m is s o . E P in h e ir o M a c h a d o
tra ta v a
de
c ria r c o n d i e s p a ra , a m e n o s
de
d o is
anos
da
su
c e s s o p re s id e n c ia l s u p re m a , s u b s titu -lo n a c h e f ia d o E s ta d o .
A s e le i e s e ra m
d e c id id a s p e la s c a m a rilh a s d o s c h e fe te s e s ta
d u a is , a p o ia d o s n o s c o ro n is d o in te rio r. N o e r a d e s p r e z v e l o
c o n tin g e n te e le ito ra l d o C e a r , e n e le a v u lta v a o d o C a riri. E r a
n a tu ra l, p o rta n to , q u e tu d o se re s o lv e s s e d e a c o rd o c o m
ta d e d o s c o r o n is d o C a riri.
156
a v o n
F lo ro
B a rto lo m e u
1913, com
re g re ssa
ao
C ea r ,
em
o u tu b ro
de
a s c re d e n c ia is d e fu tu ro G o v e rn a d o r d o E s ta d o . O s
re p re s e n ta n te s d o
C e a r n o
C o n g re s s o lh e h a v ia m
b ra n c a p a ra a g ir d e a c o rd o c o m
c a ririe n s e s , c ria n d o
dado
c a rta -
o s in te re s s e s d o s la tifu n d i rio s
c o n d i e s p a r a d e rru b a r F ra n c o
R a b e lo
p a r a u m a in te rv e n o fe d e ra l n o E s ta d o , a q u a l lh e s s e r ia f a v o
r v e l.
C a rta s
d iv u lg a d a s m a is ta rd e
s e n a d o r d a R e p b lic a , F ra n c is c o
in d ic a n d o -lh e q u e e m
ta d u a l"
in s u b m is s a ,
D e c la ra r- s e -ia a s s im
E s ta d o , e o
G o v e rn o
re v e la m
to d a a tra m a . U m
S , e s c r e v ia a o P a d re C c e ro
p re s id n c ia
de
F lo ro
B a rto lo m e u .
u m a d u a lid a d e d e p o d e re s le g is la tiv o s n o
fe d e ra l te ria
ra z es
s u fic ie n te s p a ra d e
c re ta r a in te rv e n o , is to , p a r a a fa s ta r R a b e lo d o G o v e rn o e s
ta d u a l.
"h
Q u a n to
um ,
aos
e n tre ta n to ,
" d e ta lh e s "
que
m e
a c re s c e n ta v a
p a re c e
senador
c o n v e n ie n te
d e ix a r
c la ro
d e s d e j . E s s e o q u e se re fe re e le i o d o p re s id e n te d a a s
s e m b l ia le g a l a re u n ir- s e
em
J u a z e ir o ... E s s e
deve
ser o p r
p rio F lo ro , c u jo n o m e e n c o n tra r o m a is d e c id id o a p o io d a p o
ltic a fe d e ra l"
. O m a is , F lo ro B a rto lo m e u d iria p o r s u a p r p r ia
voz.
D o
p la n o
m e n s e a rm a s
to lo m e u . O
sua
execuo
fo i u m
s u fic ie n te s e s ta v a m
p asse
de
d is p o s i o
G o v e rn o fe d e ra l lh e d e r a o re s to
m g ic a . H o
de
F lo ro
B a r
e o e s s e n c ia l,
q u e e ra d in h e iro .
F lo ro c h e g a a J u a z e iro , p ro c e d e n te d o R io , e m
v e m b ro
de
m o v im e n to
1913, e em
a rm a d o
9 de
c o n tra
d ezem b ro
to lo m e u , p e s s o a lm e n te , c o m
da
F o ra
G o v e rn o
J u a z e iro
do
F lo ro
E s ta d o .
se u s ja g u n o s ,
P b lic a lo c a l, c u ja g u a r d a
se
22 de n o
re b e n ta e m
re n d e
a s s a lta
sem
B a r
q u a rte l
o fe re c er a
m e n o r re s is t n c ia .
T r s d ia s d e p o is , c o m o fic a r a a s s e n ta d o n o R io , re n e -s e
em
J u a z e iro
a a s s e m b l ia
B a rto lo m e u , q u e
" le g a l" , s o b
e ra d e p u ta d o
a p re s id n c ia d e
e s ta d u a l e n t o . A
F lo r o
s e g u ir, a a s
s e m b l ia ju a z e ir e n s e p ro c la m a F lo ro p re s id e n te te m p o r rio d o
s u l d o E s ta d o .
do
p a g a m e n to
dos
im p o s to s
a t
30
de
m a r o
a sus
do
ano
s e g u in te .
Se
p ra tic a m e n te
no
houve
z e iro , o s re b e ld e s c o n ta v a m
das
fo r a s
do
g o v e rn o
de
g u n d a q u in z e n a d e ja n e iro
le z a a ta c a m
re s is t n c ia
in te rn a
em
Ju a
c o m o c e rta , p o r m , u m a o fe n s iv a
F ran co
de
R a b e lo .
R e a lm e n te , n a
se
1 9 1 4 , tro p a s e n v ia d a s d e F o r ta
J u a z e iro .
O s ja g u n o s d e F lo ro e s p e ra v a m
o a ta q u e .
chegada das
e n o rm e
v a la d o e u m a b a r r e ir a d e te rra , n u m a e x te n s o , d iz e m , d e n o v e
q u il m e tro s .
A s
e n e rg ia s
h o m e n s , m u lh e re s
m e n ta re s , h a v ia m
em
m ilh a re s
de
de
p esso as,
in s tru m e n to s
ru d i
d ia e n o ite . " C o m b o io s in te rm in v e is d e
m u se re s, c h e g a v a m
R e c if e ... L e s ta v a m
read o
de
le v a n ta d o a q u e la trin c h e ira n o c u rs o d e u m a
s e m a n a , tra b a lh a n d o
rifle s , e
fa b u lo s a s
e c ria n a s , m u n id o s
[e m
C anudos, n a
cada
n o ite , v ia
P a ra b a , o u
J u a z e iro ] h o m e n s q u e h a v ia m
d e fe sa
de
A n t n io
v ia
g u e r
C o n s e lh e iro "
. "O
g ra n d e c o rp o d e c o m b a te n te s e ra d e fa n tic o s . R o d e a v a m -n o s ,
m a is in tr p id o s , to d o s o s c a n g a c e iro s d o s v a s to s s e rt e s lim
t r o f e s " 7.
C o m o e ra d e e s p e ra r, a s fo r a s a ta c a n te s fo ra m
lid a s
p o s ta s
em
fu g a .
O s
s e d ic io s o s
de
F lo ro
m a rc h a ra m -lh e s a o e n c a l o e n o d e ix a ra m
In v a d ira m
sa q u e a ra m
Q u ix a d , ru m a ra m
s u c e s s iv a m e n te
lo g o r e p e
B a rto lo m e u
p e d ra so b re p e d ra .
o
C ra to ,
B a rb a lh a ,
p a ra F o rta le z a , n o s c o m b o io s d a e s tr a d a d e
em
Ig u a tu .
N e s s e m e io te m p o , o G o v e rn o c e n tra l h a v ia d e s e m p e n h a
d o s u a p a rte n o d ra m a tra g ic m ic o : d e c r e ta a in te rv e n o f e d e
ral n o
C ea r em
14 d e m a r o
B a rto lo m e u e s ta v a m
de
1 9 1 4 . O s ja g u n o s d e F lo ro
F o rta
le z a .
6 Loureno Filho, Juazeiro do padre Ccero, 2.a ed., s. d., So Paulo, pg.
127.
7 Idem, pg. 146.
158
F ran co
R a b e lo
v e rn o d o E s ta d o u m
e m b a rc a d e v o lta
hom em
ao
R io . A s s u m e
G o
d e c o n fia n a im e d ia ta d e P in h e iro
s e d i o
de
J u a z e iro , c o n c e rta d a
e n tre
F lo ro
B a rto lo m e u , c a p it o d e ja g u n o s , d e p u ta d o e s ta d u a l, e o P o d e r
s u p re m o d a R e p b lic a .
O
la tif n d io
m o s tra v a q u e
do
c o ro n e lis m o ,
sua
a in d a e ra u m a fo r a , e m
e x p re ss o
lo c a l
p le n a s e g u n d a d c a d a
s c u lo X X , d e p o is d e d e s b a n c a r d o p o d e r p o ltic o
n a p ro
v n c ia , p e lo m e n o s te m p o ra ria m e n te , a b u rg u e s ia c o m e rc ia l e a
p e q u e n a b u rg u e s ia u rb a n a d o C e a r , e im p o r s u a v o n ta d e .
O
c io n a l.
g in o s a .
nom e
E
de
F lo ro
a in d a n o
B a rto lo m e u
te rm in a ra
e le
N o v o s s u c e s s o s lh e e s ta v a m
a d q u iriu
sua
re s s o n n c ia
c a rre ira
n a
p o ltic a v e r ti
r e s e r v a d o s 8.
5
O Padre na Penumbra
... No fi z a revoluo, nela no
tomei parte nem para ela concorri,
nem tive a m enor parcela de res
ponsabilidade direta ou indiretamen
te nos fa to s ocorridos.
P a d r e C c e r o R o m o B a t is t a
fig u r a s in g u la r d e F lo ro
P ro je ta ra -s e de
t a l fo rm a a
B a rto lo m e u , h o m e m
e n rg ic o , in te li
C c e ro f ic a re le g a d o a u m
e v id e n te s e g u n d o
e n ta n to , s u a in flu n c ia re lig io s a n o
c o n tr rio , c o m
d im in u iria ; ao
a v it r ia p o ltic a d a fa c o d o s c o ro n is d o C a
rir i, c o m a n d a d o s p o r F lo r o
B a rto lo m e u , o p re s tg io
do
P a d re
c re s c e ra e n o rm e m e n te e n tre a p o p u la o p o b re d o N o rd e s te .
M a s tu d o
in d ic a
que
o p o te n ta d o
p o ltic o
p assav a a
su
m o tiv o
p a ra
d u v id a r
le g r fic a e x p e d id a p o r F lo ro
m a n n c ia n o
c o n firm a
p r tic a
160
das
p a la v ra s
do
s a c e rd o te
q u e a b r im o s e s te c a p tu lo . Q u a n to m a is q u e u m a c a r ta t e
R io , tra m a n d o
p le n a m e n te
que
B a rto lo m e u
quando
de
a in te rv e n o
fe d e ra l n o
P a d re
fic a ra
C c e ro
a o p a p e l d e a rre g im e n ta d o r d e h o m e n s
sua p e r
E s ta d o ,
re d u z id o
q u e iria m
na
ser-
v ir a o s o b je tiv o s p o ltic o s
(e e c o n m ic o s , c o m o
v e re m o s
de
p o i s ) d o s c o r o n i s d o C a r i r i . D i z a c a r t a d e F l o r o a o P a d r e : " ...
A c e ite a m in h a o p in i o
e f a a c o m o e u a c h o m e lh o r ... E n v io -
lh e h o je m e s m o u m a c p ia d o te le g r a m a p a r a V . R e v m a . d i r i
g ir a o
g e n e ra l P in h e iro
[P in h e iro
M achado]
expondo
o e d a n d o o s m e io s d e u m a a c o m o d a o s ria
s itu a
[ ... ] P e o n o
a p a r t a r - s e d e m i n h a o r i e n t a o " 1.
N o c o n h e c id a a re s p o s ta d o P a d re
C c e ro s a tre v id a s
m o v im e n to a rm a d o p a
d a s o b ra s d e e n trin c h e ira m e n to
c u rs o d a p r p r ia lu ta , o P a d re
d a v ila e n o
C c e ro f a z ia p re le e s d i ria s
m u ltid o d e ro m e iro s a g lo m e ra d o s e m
fre n te s u a c a s a , in c u
tin d o - lh e s n im o , d a n d o - lh e s e s p e ra n a s n a v it r ia fin a l.
F lo ro
d ife re n a
N e s te
B a r to lo m e u , ta m p o u c o , s e r ia a lg o
que,
em
p o ltic a ,
e ra
F lo ro
p o n to , m a is u m a v e z o p r p r io
sem
P a d re . A
e le m e n to
s a c e rd o te
a tu a n te .
depe
d e c is i
v a m e n te . N o s e n d o a te n d id o p e lo p re s id e n te d o E s ta d o , F r a n
co
R a b e lo , p a r a u m a
s o lu o
c o n c ilia t ria d o
c o n flito
c ria d o
a n te s d a lu ta a rm a d a , m a s q u a n d o e s ta j se to r n a r a in e v it v e l,
o P a d re
C c e ro
c o n fe ssa :
ta re fa , a fa s ta n d o -m e
do
" ... C o n s i d e r e i f i n d a a m i n h a r d u a
cam po
da ao
p o ltic a , d e ix a n d o
m e s m o te m p o q u e o D r. F lo ro a g is s e s e g u n d o
ao
as o rd e n s re c e
b id a s ..." 2
A
rid a d e s
no
m a rc h a d a s o p e ra e s m ilita re s , o a c o rd o c o m
fe d e ra is
e n tra s s e m
gunos
ao
p a ra
em
que
os
g ru p o s
a g u e rrid o s
as a u to
d e ja g u n o s
F o rta le z a , a v o lta im e d ia ta d o s m e s m o s j a
C a riri
tu d o
is to
fo i
d e c id id o
por
F lo ro
B a rto lo m e u .
A
ta n e jo
dos
e s ta a ltu ra d o s a c o n te c im e n to s o p r p rio
deve
lim ite s
te r
re c ea d o
p o r e le
p ro p ag a o
p re v is to s
das
d e s e ja d o s , d e
c a u d ilh o
h o s tilid a d e s
aco rd o
se r
a l m
com
os
cd., So Paulo,
161
c h e f e s p o ltic o s d o R io . B a s ta p e n s a r n o
e s ta d o
d e e s p rito d a
c o lo c a d o
m andavam
sua
la p rim e ir a v e z u m
g u e s ia
m e rc
F o rta le z a
tre m
c o m e rc ia l d e
os
c o m b o io s
fe rro v i rio s
que
de
q u a n d o a im e n s a m a io ria d e le s v ia p e
e n e le v ia ja v a . A n te o a la rm a d a b u r
F o rta le z a , c o n s id e ra n d o -s e
am eaada
de
s a q u e p e lo s g ru p o s a rm a d o s d e F lo ro B a r to lo m e u , e s te n o v a
c ila , tr a n s a c io n a e m a n d a r e c u a r o s ja g u n o s . E r a u m
de
q u a n to
b u rg u e s ia
c o m e rc ia l tin h a
in flu n c ia ,
in d c io
a in d a
que
re s trita , d e q u a n to F lo ro e ra s e n s v e l a s e u s in te re s s e s , q u e e m
p a rte ta m b m
e ra m
o s d e le .
P o d e -s e a v a lia r o q u a n to e s te s a c o n te c im e n to s , p r e c ip ita
dos
em
poucos
m e s e s , c o n trib u ra m
d e c is iv a m e n te
p a ra u m a
p ro f u n d a m o d ific a o n a p s ic o lo g ia d o s e rta n e jo e n v o lv id o n a
lu ta a rm a d a .
O b e d e c e n d o a s o rd e n s d e F lo ro B a rto lo m e u , o s g ru p o s d e
ja g u n o s
re g re ssa m
ao
C a riri e v o
c o n c e n tra r-s e
n o v a m e n te
e m J u a z e iro .
A
ltic o .
em
s itu a o d o E s ta d o m o d if ic a ra -s e d o p o n to d e v is ta p o
O s
suas
c o ro n is
p o s i e s ,
G o v e rn o
do
do
C a riri
v ito rio s o s
E s ta d o ,
que
c o n s id e ra v a m -s e
num
h a v ia m
c o n flito
c o n s e g u id o
d ia m , p o rta n to , d is p e n s a r u m a g ra n d e p a rte
tin h a m
g ra n d e
s id o
im p o r t n c ia , fa to
c a p ita l d o
um
a rre g im e n ta d o s
E s ta d o . E ra m
p a ra
in d ito
seg u ro s
c o n tra
s u b s titu ir.
do
P a s :
a p ro x im a d a m e n te u n s
E s ta d o
P o
e m p re e n d im e n to
n a v id a
e x rc ito p a ra a p o c a , n u m
c u jo to ta l n o ia a l m d e
um
a g o ra
a rm a d o
a s s a lto
de
d e p o p u la o r a la e
1 m ilh o d e h a b ita n te s .
C u m p rin d o a s o rd e n s d e F lo ro B a rto lo m e u , e s s e s h o m e n s
re g re ssa ra m
um
a J u a z e iro
e sem
d v id a a lg u m a iria m
c o n s titu ir
p r o b le m a p a r a a s a u to rid a d e s lo c a is .
T e rm in a d a a lu ta , c o m p e tia m u ito
d o q u e a F lo ro
B a rto lo m e u re s o lv e r u m
m a is a o
P a d re
C c e ro
s rio p ro b le m a : a s u
p e rp o p u la o d e J u a z e iro . T r a ta v a -s e d e u m a s itu a o c o n c r e ta
e q u e o s " m ila g re s " d o s a c e rd o te n o p o d ia m
m ilh a re s
com
s u a m e n ta lid a d e
tin h a m
162
s o lu c io n a r. E ra m
d e h o m e n s v lid o s , e n e rg ia s tra n s b o rd a n te s , e a g o ra
e n v o lv id o .
m o d ific a d a p e la lu ta a rm a d a e m
A q u e le s
m eses
em
a rm a s,
em
que
se
c o n d i e s
in flig id o s tro p a s
c id a d e s in te rm e d i ria s , a d e p o s i
o d o g o v e rn o c o n tra o q u a l tin h a m
s id o m o b iliz a d o s .
tu
d e b o a -v o n ta d e a v o lta a o tra b a lh o , a o c a b o d a e n x a d a , o n
de
v iv ia m
a n te s
com o
ta n d o a p e n a s c o m
m s e ro s
e x p lo ra d o s , s e m i-s e rv o s , c o n
a a lim e n ta o p a rc a e a m o ra d ia p o r 12 h o
ra s e m a is d e la b o r e s ta fa n te . D e b o m
n e c e r c o m o ja g u n o s d e a lg u m
g ra d o , p re fe ria m
p e rm a
f a z e n d e ir o o u s itia n te . E r a u m a
e s p c ie d e lib e r ta o ...
M a s J u a z e iro n o e ra s e ss e s 5 0 0 0 h o m e n s a rm a d o s p o r
F lo ro B a rto lo m e u e s e u s c o rre lig io n rio s . E ra m
lh a re s
la o
de
p esso as,
e n tre
a p o p u la o
fix a
f lu tu a n te , a m a io r ia d a s q u a is , n o
cada do
tu a m
s c u lo , v iv ia
um
e s p l n d id o
m a is
ou
m enos
m a n a n c ia l
de
q u a se g ra tu ita p a ra o s fa z e n d e iro s d o
m u ito
lu ta v a m
com
escassez
de
m e io
aos
m ilh a re s e m i
e n o rm e
p o p u
d a segunda d
deus
d a r .
m o -d e -o b ra
C o n s ti
b a ra ta
ou
C a riri. E s te s , q u e d e h
b ra o s , p o d ia m
a g o ra
ver
s u p rid a s s u a s n e c e s s id a d e s .
A
p o c a , o B ra s il a in d a fig u r a v a c o m o
d e b o rra c h a em
a A m a z n ia c o m
p ro d u to r
s e rin g a is n a tiv o s , s a n g ra d o s p o r e s s e s m e s
m o s n o r d e s tin o s , re tira n te s
com o
o n ic o
la rg a e s c a la p a ra o m e rc a d o m u n d ia l. F lo r e s c ia
e sc ra v o s.
das
secas, q u e
s u a c u s ta , e n riq u e c ia m
l ia m
v iv e r q u a se
d a n o ite
o s d o n o s d o s s e rin g a is a m a z o n e n s e s . C o rria m
p a ra o
d ia
le n d a s , p o r to d o
o C e a r , s o b re a s fo rtu n a s a c u m u la d a s ra p id a m e n te c o m
a ex
tra o d a b o rra c h a . E r a u m a f o r m a tr a d ic io n a l d e a tr a ir m a is e
m a is im ig ra n te s p a r a a A m a z n ia .
A
fo rm id v e l c o n c e n tra o d e n o rd e s tin o s e m
J u a z e iro e ra
c o m o q u e u m a te n ta tiv a in c o n s c ie n te d e p re s e r v a r p a ra o s c o ro
n is
do
C a riri e s s e s
b ra o s
d is p o n v e is
que
e m ig ra v a m
em
ritm o a la rm a n te . A b o r r a c h a d a v a d in h e iro ? S e n o e ra p o s s v e l
a
a d a p ta o
da
Hevea brasiliensis
no
c lim a
do
p o s s v e l e s te n d e r p o r to d o o v a le o p la n tio d e u m
N o rd e s te ,
e ra
a rb u s to f a c il
m e n te c u ltiv v e l e ta m b m p r o d u to r d e l te x : a m a n i o b a .
E n q u a n to F lo ro B a rto lo m e u d e c id ia o s a s s u n to s p o ltic o s ,
P a d re
C c e ro m a n d a v a d is tr ib u ir s e u s ro m e ir o s e n tre o s d o n o s
d e s tio s d o C a riri. D e le s d is p u n h a c o m o o b je to s d e p o s s e . C i
163
seu e n c a rre g a d o
P a d re a
d e s tio n a s e r ra d o A ra rip e , e m
" V o o s 2 5 h o m e n s q u e e le
q u e d iz :
[o s u p o s to c o n d e A d o lf o v a n d e n
B ru le , q u e a c o m p a n h a ra F lo ro B a rto lo m e u d a B a h ia a J u a z e i
r o ] m a n d o u p e d i r " p a r a o s t r a b a l h o s d e e x t r a o d a b o r r a c h a 3.
A c re s c e n ta o c ro n is ta c a ririe n s e
romeiros
ra m -se d e
gas
d e to d o
a t e n t o
su l c e a re n se
c a re c id o
a c re s c e n ta
q u e a p a rtir d e
a s s e rra s e o s v a le s , o s
[ ... ] A v u l t o u
" te r s id o
fe n m e n o
de
"enche
caatin
e as
a la v o u ra d o
d e b ra o s p a ra a c u ltu ra d e
p a is c a u s a s d o p o v o a m e n to
1889
baixios
J u a z e iro
C a riri,
s u a s te rra s " . E
u m a d a s p rin c i
e riq u e z a e c o n m ic a d a z o n a m e
rid io n a l d o C e a r " 4.
M u ito
m eu, j
a n te s
em
da
lu ta
1909, Joo
a rm a d a
B rg id o
d irig id a
p o r F lo ro
B a rto lo
a p la u d ia a in ic ia tiv a d o P a d re
C c e ro d e a r r e g im e n ta r 2 5 0 0 ro m e ir o s p a r a c a p in a r u m a r o a
a v a lia d a e m
7 0 0 ta re fa s d e a rro z , m ilh o
e fe ij o , n a B a ix a d a
A n t a , a t r s q u i l m e t r o s d o C r a t o 5. M a i s t a r d e , 3 0 0 0 r o m e i r o s
e ra m
m a n d a d o s p a ra o s p la n tio s d e m a n d io c a d a s e rra d o A r a
rip e .
P o r e s te s d a d o s
se p e rc e b e
que
J u a z e iro
se tra n s fo rm a ra
num
g ra n d e m e rc a d o d e m o -d e -o b ra b a ra ta o u q u a se g ra tu ita
p a ra
o s p ro p rie t rio s
fic a o
P a d re
b ia m
de
te rra
do
v a le
do
C c e ro , o s c o ro n is q u e p e rte n c ia m
a
C a riri.
te m p o r ria d o s c h e fe s p o ltic o s lo c a is
sua
c o ta -p a rte
de
tra b a lh a d o re s
sob
C om
a u n i
a g id e
do
s su a s h o s te s re c e
q u e, c o n fo rm e
a tra
d i o d o v a le , n a s p o c a s m a is o u m e n o s tra n q ila s ia m
la v ra r
em
de um
d e fe s a d a p ro p rie d a d e
do
rifle p a r a o q u e d e s s e
p a tr o
ou em
a s s a lto s
p o r e le o rd e n a d o s .
C om
a s u b s titu i o
do
G o v e rn o
e s ta d u a l e o a d v e n to
de
u m a s itu a o m a is fa v o r v e l a o s c o ro n is d o C a riri, o s h o m e n s
v lid o s ,
na
sua
m a io ria ,
pegavam
na
enxada.
P ro g re d ia
no
(A tarefa, no Ce
a p e n a s o c u ltiv o d a m a n i o b a .
a s p o p u la e s in te rio ra n a s n e m
s e q u e r c o n h e c ia m , p la n ta v a - s e
m a is e m a is m a n d io c a , q u e p ro p o r c io n a v a a b a s e
da
a lim e n ta o
da
p o b re z a.
c re s c im e n to
da
q u a n tita tiv a
p o p u la o
re
c la m a v a m a io r a b u n d n c ia d e p ro d u to s a lim e n ta re s . E o s c a m
pos
se p o v o a v a m . J u a z e iro , m is to
de
c id a d e
e a c a m p a m e n to ,
com
s e u s c a s e b re s im p ro v is a d o s , d e g e n te q u e n o tin h a a c e r
te z a
gundo
c o n c e ito
v a s tid e s s e m
fim
ra d o c id a d e . O
v ig e n te
d esd e
os
te m p o s
da
C o l n ia :
nas
d o P a s , q u a lq u e r m s e ro b u rg o e ra c o n s id e
C ra to , b e m
p r x im o , lu c ra v a ta m b m
com
essa
o n d a d e m ig ra o in te rn a , e s e u c o m rc io c re s c ia , e s tim u la n d o
a
a g ric u ltu ra .
E r a g e ra lm e n te re c o n h e c id a a f a lta d e a m b i o p e s s o a l d o
P a d re
C c e ro
R om o
B a tis ta .
S a b e -se
que
a d m itira , d e s d e s u a o rd e n a o , re c e b e r u m
p a g a m e n to
p rin c ip a is
d a c e le b ra o
m o tiv o s
q u e v iv ia e m
ta m b m
de
de
sua
s a c e rd o te ja m a is
n q u e l s e q u e r c o m o
a to s re lig io s o s . E r a e s te u m
e n o rm e
p o p u la rid a d e
e n tre
dos
g e n te
m e d ia n te
re m u n e ra o
em
e s p c ie , s e m
ver a cor do
d in h e iro . E r a c o m o se a p r p r ia re lig i o se a d a p ta s s e a o im p
rio d a e c o n o m ia n a tu ra l. P o is p re s e n te s , e m
te rra s , ja m a is fa lta ra m
p ro d u to s , g a d o s e
a o s a c e rd o te . O c e rto q u e , c o m
o c o r
r e r d o s a n o s , o P a d re C c e ro te v e q u e se a d a p ta r a o m e io o n d e
v iv ia , a c u m u la n d o b e n s , c o rte ja d o p e lo s g ra n d e s p ro p rie t rio s ,
a t se to r n a r u m
d e le s . E fo i c o m p ra n d o te rra s , p e lo
"bom
d e
s e j o d e d e i x - l a s , p o r s u a m o r t e [ ... ] p a r a a s i n s t i t u i e s p i a s e
de
c a r i d a d e " 6,
P e rn a m b u c o
d io s
em
in ic ia lm e n te
e R io G ra n d e
J u a z e iro .
p a rtic u la r, d o
suas
p o sses,
m a is
ao
no
te s te m u n h o
de
v a lio s o s , n o
fa v o re c im e n to
" P e lo s s e u s e s f o r o s d e h o m e m
d o , n o s em
v a le ,
d e p o is
d o N o rte , a l m
F lo ro
re fe re n te
dos
nos
E s ta d o s
B a r to lo m e u , n e s te
ao
P a d re
la tifu n d i rio s
in te lig e n te
de
d e n u m e ro so s p r
e bem
C c e ro ,
do
v a le :
in te n c io n a
J u a z e iro c o m o e m to d a a z o n a d o C a riri, a a g r i
c u ltu ra fo i s e n d o p o u c o a p o u c o d e s e n v o lv id a . A m e d id a p o s ta
em
p r tic a p a ra e s s e fim
p a tr i tic o fo i d e c o lo c a r - s e n o s s tio s
d o s a m ig o s a s p e s s o a s p o b re s q u e ia m
c h e g a n d o , re s o lv id a s a
f i x a r r e s i d n c i a [ ... ] D e f o r m a q u e o s p r o p r i e t r i o s f o r a m
fe rin d o
m e lh o re s
au
l u c r o s p e l a m a i o r p r o d u o " 7. A c r e s c e n t a o
de
p g in a :
"D e v e-se
e s c la re c e
e x c lu s iv a m e n te
ao
a in d a e m
em
P a d re
n o ta d e
C c e ro
u m a re a de c e rc a
r e fe r n c ia a o s a c e rd o te m ila g re i-
e s s a p o c a , o P a d re C c e r o o r g a n iz a r a , e le m e s m o , u m a
re la o
de
suas
d e n o m in a e s .
p ro p rie d a d e s , p e la
T a n ta s
e ra m !
o rd e m
n a q u e le
a lfa b tic a
m esm o
ano
de
suas
em
que
F lo ro
B a r to lo m e u lh e f a z ia o e lo g io n a C m a r a F e d e ra l, r e d i
g ia
P a d re
s u a v id a
a l m
jo
s e u te s ta m e n to , q u e
a t
e n t o . A s o
u m a e s p c ie
e n u m e ra d a s
de
s n te s e
5 fa z e n d a s, 3 0
de
s tio s ,
to ta l, p e lo te s ta m e n to , im p o s s v e l a v a lia r. M e n c io n a , p o r
em
p r d io s " , s e m
dade;
c ita ,
p r d io
de
J u a z e iro , fa z
"um
m a n e ira
im p re c is a ,
com o
de
com o
sua,
o s d e m a is
c o n tig u a m e n te m e s m a r u a e n a R u a P a d re C
c e ro " , d e fo rm a q u e , p e lo
e x a ta m e n te
q u a rte ir o
p ro p rie d a d e
o n d e fu n c io n a a c a d e ia p b lic a , " b e m
q u e se se g u e m
A l m
re fe r n c ia a
d iz e r q u a n to s , n a R u a S o P e d ro , n a m e s m a c i
q u a n to s
d o c u m e n to
im v e is
em
u rb a n o s
a p re o , n o
p o s s u a
se
sab e
s a c e rd o te .
d is s o , tin h a c ria o d e g a d o , n o se c o n h e c e n d o p o r m
n m e ro d e re ses.
E r a u m a fo r tu n a re g u la r p a r a a p o c a e p a r a o m e io . H a
v ia u ltra p a s s a d o , e m
g ra n d e s fa z e n d e iro s d o v a le , s e n d o
s u a o rig e m
a de um a m o
d e s ta fa m lia p o b re .
N a s c id o
a , v iv e n d o
la rid a d e , d is p o n d o
nel,
por que no
a , d e s f ru ta n d o
d e tu d o
q u a n to
s e r ia e le u m
a de
fa z ia d e
coronel?
e n o rm e
a lg u m
um
p opu
coro
A p e n a s p o r q u e v e s tia
tifu n d i rio s
d a z o n a . U tiliz a v a , e e m
e n o rm e
e s c a la , o s m e s
m o s m to d o s fa m ilia re s q u e le s , c o m o d a r a b rig o a c a p a n g a s e
c a n g a c e iro s
a p ro v e it -lo s
v e ita s s e m
p a ra
bm
o s seus.
e ra m
P o d e -se
c a s , ta n to
a rg u m e n ta r:
que
ou
co n secu o
e le ito
p e rm itir q u e
de
o b je tiv o s
P a d re
no
v ic e -p re s id e n te
o u tre m
p o ltic o s
tin h a
do
os
a p ro
que
ta m
a m b i e s
p o lti
E s ta d o , p o r m a is
u m a v e z , n o fo i n u n c a a F o rta le z a to m a r p o s s e d e s e u
nem
ta m p o u c o
e x erceu
q u e lh e h a v ia m
c o n fia d o
a lto
p re s tg io
c o n v iv n c ia
e n tre
d i ria
a g lo m e ra d a e m
em
seus
fre n te
s a u to riz o u
os
e la ,
capaz
dade
de
s u fic ie n te
m esm o
fa z -lo s .
que
serm o
cercav a,
c o tid ia n o
s a c e rd o te n e m
e m b u ste s
sen o
da
m u ltid o
C om
p a ra
F o rta le z a ,
u m a s v e z d e
a p re s e n ta d o s
com o
m ila
s il n c io , a lim e n ta r a c re n a d e q u e
sua
seu s p a rc o s
b o m -se n so
em
fe d e ra l
a s u a c a s a , d a e s p e ra n a d o s ro m e iro s
c o n s a b id o s
p ro v in c ia n a ,
m assa
do
P o rq u e
g re s se u s , p re fe rin d o , p e lo
e ra
d e p u ta d o
q u e v iv ia . M a s , d e o n d e lh e v i
a q u e la
com
de
s e u s r o m e ir o s . S im , s u a a m b i o p o
m a n d a to
de
c arg o ,
c u ltu ra re s trita ,
dons
re c o n h ec e r
m u ito
s u a m e n ta li
tr ib u n c io s , e le
m enos
que
no
fo ra
R io ,
d e v ia te r
de
J u a z e iro ,
te ria
um
papel
m a is d o q u e m e d o c re , a p a g a d o .
A l m
d is s o , a b a n d o n a r o s ro m e iro s
s e ria p e rd -lo s . A u
d a q u e la
onda
hum ana
p e rm a n e n te
C a riri, e d a q u a l j n o p o d ia m
que
dem andava
p r e s c in d ir o s d o n o s d e s tio s e
e n g e n h o s e o p r p r io c o m rc io d a s c id a d e s d o v a le .
N e s te
p o n to ,
F lo ro
B a rto lo m e u
m a is
um a
vez
nos
tra z
s e u s d e p o im e n to p re c io s o s p a r a u m a ju s ta a p re c ia o d a r e a li
d a d e d a p o c a . R e p lic a n d o a p a la v ra s d o D r. M o ra is e B a rro s ,
c h efe
de
um a
c o m is s o
s e n ta ra a o G o v e rn o u m
tu a o
da
a c u id a d e
de
c id a d e ,
fe d e ra l
que
c a u d ilh o
c a ririe n s e
e s in c e rid a d e n o m e n o r:
c rit rio
na
te m e r, d e p o is
"S e
o b se rv a o , p e rc e b e ria
d a m o rte
fo ra
J u a z e iro
re la t rio b a s ta n te n e g a tiv o
d a q u e le
d iz ia ,
com
n ic o
a p re
b a s ta n te
S .S . f o s s e u m
que
so b re a s i
hom em
ris c o
s a c e rd o te , g ra n d e
p a rte
se
da
p o p u la o , c o a g id a p o r p e rs e g u i e s o u d e s o la d a p e la s u a f a l
ta , a b a n d o n a r o lu g a r, d a n d o
v u lto s o p re ju z o
a o E s ta d o , p e la
167
d im in u i o d a la v o u ra , re d u o d o c o m rc io e f a lta d e b ra o s
p a r a o tr a b a lh o til e c o m p e n s a d o r " 9.
do
a p ro v a cab al de
C a riri, e n tre
c e n tra o
de
que
e le s o P a d re
C c e ro , tin h a m
em
in te re s s e n a c o n
J u a z e iro , p re c is a m e n te
com o
re
s e rv a d e m o -d e -o b ra b a ra ta .
D e v e-se
m a ra , F lo ro
d is c u r s o p e ra n te
a C
B a rto lo m e u fo i m a is lo n g e n a d e fe s a d o s in te r e s
" c rim in o s a m e n te
n o s p a ra o su l do
a d e s lo c a o
P a s " 10. E
d o s fla g e la d o s n o r d e s ti
d iz e m
n o ta a c re s c e n ta d a a o
d is
de
g ra n d e
p a rte
do
s e rt o
da
P a ra b a
d e s a p a re c e ria .
A tu a lm e n te , n a p o c a d a c o lh e ita , s e g u e m
p a r a o s m u n ic p io s
de
P e ix e , S o J o s
S o u z a , C a ja z e ira s , S o J o o
do
R io
do
de
do
c o n tro le
E x tre m o
e
N o rte
u tiliz a o
u m a a c irra d a d is p u ta e n tre la
e
do
d esse
Sul com
m a n a n c ia l
os
de
do
N o rd e ste
m o -d e -o b ra
S u l, j e n t o , c o m e a v a a g a n h a r te r r e n o , a p e s a r d a
d is t n c ia ,
g ra a s
s e n v o lv im e n to
a b so r o
de
ao
seu
e c o n m ic o
m o -d e -o b ra .
p a ra a q u e la re g i o
ritm o
e,
m a is
p o rta n to ,
N as
pocas
in te n s o
m a io r
de
de
d e
c a p a c id a d e
seca,
de
d e s lo c a m -s e
g ra n d e s c o n tin g e n te s d e n o rd e s tin o s q u e a
e c o n o m ia d o N o rd e s te
n o tin h a p o s s ib ilid a d e
d e m a n te r d u
ra n te o s p e ro d o s d e e s tia g e m .
O
te z a
C a riri, c o m
de
te n o
F lo ro
os
do
P a d re
C c e ro
com o
e a e sp e r
v lv u la
de
con
d a s a n g ria e n o rm e q u e d e s fa lc a v a p e rm a n e n te m e n te a s
re s e rv a s
hum anas
do
B a rto lo m e u , fu n c io n a v a
N o rd e s te .
g ra n d e
p e rig o
e s ta v a
em
Apogeu do Cangaceiro
e do Jaguno
No poupe bandido. Execute-os
sumariamente. (Ordem do presidente
do Cear a um comandante de tropas
no serto.)
D u ro u m en o s d e t r s m eses a in
te rv e n o
fe d e ra l n o
e ra s u b s titu d o
C e a r . E m ju n h o
por um
p re s id e n te
de
e le ito
1 9 1 4 , o in te rv e n to r
p a ra c o m p le ta r o p e
ro d o d o g o v e rn o d e rru b a d o p e lo s c o ro n is d o C a riri.
E m
s e te m b ro
de
1915, um
a c o n te c im e n to
fo rtu ito
vem
a b a la r a fa c o d o s g ra n d e s p ro p r ie t r io s d e te rra : o a s s a s s n io ,
no
R io ,
m o rte ,
do
cai
c a u d ilh o
por
te c ip a d a m e n te
te rra
n a c io n a l
to d o
c o n s id e ra d o
P in h e iro
um
M achado.
esquem a
v ito rio s o
p a ra
C om
m o n ta d o
su cesso
sua
an
P re
s id n c ia d a R e p b lic a , n o q u a l e r a e le o c a n d id a to in d is c u tid o .
J a n te s , a v it r ia f c il re s ta u r a r a o a n te rio r
C a riri: o s c h e f e s p o ltic o s lo c a is tin h a m
c o n flito s a rm a d o s . E m m e a d o s d e
te m , c o m
300
h o m en s,
c o n tra
v o lta d o
status quo
no
a s u a s rix a s e
1 9 1 5 , a lg u n s c h e fe te s in v e s
v ila
de
P o rte ira s , d e fe n d id a
p o r u m a g u a rn i o d a P o lc ia M ilita r d o E s ta d o . E s ta d e s b a -
169
ra ta d a e p o s ta e m
s u g e rid o
fu g a . A
s itu a o
e s ta b e le c im e n to
de
a tin g e ta l g ra v id a d e
u n id a d e s
t e s d o N o rd e s te . F a z -s e , d u ra n te
do
E x rc ito
que
nos
se r
a n o s, u m a v e rd a d e ira c a m
p a n h a n e s te s e n tid o . Is to , n a tu ra lm e n te , c o rre s p o n d ia a o s d e s e
jo s d e s e to re s d a b u rg u e s ia , o b je tiv a n d o c o n tra p o r-s e p r e p o
t n c ia d o
la tif n d io , e n fre n ta n d o
e d e s tru in d o
ja g u n o s . M a s , a in d a e ra c e d o . E
nece
m a rg e m
dos
e n q u a n to
a c o n te c im e n to s
su as h o rd a s
re serv an d o -se
p a ra c a s o s e x tre m o s e n a d e fe s a d a p r p r ia o rd e m
com o
em
ja m in
B arro so ,
C anudos
p a ra o C a riri, c o m
te :
"N o
o p re s id e n te
e n v ia u m a
poupe
do
E s ta d o
n u m e ro sa
fo ra
do
de
ra lm e n te
os
C e a r , B e n -
p o lc ia
b a n d id o . E x e c u te -o s
m ilita r
s u m a r i a m e n t e " 1. N o
m a is
de
m enos
duas
se
e x e c u ta d o s , e m b o ra se c o n h e a m
o s n o m e s d e v rio s c h e fe s d e b a n d o s q u e fo ra m
m e n c io n a m
apenas
s e m ife u d a l,
a re c o m e n d a o e x p re ssa a seu c o m a n d a n
s a b e a o c e rto q u a n to s fo ra m
se
de
o E x rc ito p e rm a
c e n te n a s
p e ric u lo s o s ,
de
a l m
a b a tid o s , m a s
a p ris io n a d o s , n a tu
dos
m u ito s
que
fo ram
d e s b a ra ta d o s .
L ogo
d e p o is
d o s a c o n te c im e n to s q u e c u lm in a ra m
com
d e rru b a d a d o G o v e rn o d o E s ta d o , e n o s q u a is o s g ru p o s a r m a
d o s p o r F lo ro
B a rto lo m e u , J o s
d e B o rb a V a s c o n c e lo s , P e d ro
o p a p e l d e c is iv o , o s c o ro n is d o
to d o
c im e n to
N o rd e s te
fo rm al
de
sua
h a v ia m
C a riri
o b tid o
s o b e ra n ia
lo c a l
com o
e,
e com
que
in c lu s iv e ,
e le s o s
re c o n h e
de
seu s
p a ra
sem p re
" p a c to
de
h a rm o n ia "
a s s in a d o
sob
g id e d o P a d re C c e ro .
J v im o s q u e o C a riri s o fria p e rm a n e n te e s c a s s e z d e m o d e -o b ra . N o
e n ta n to , d a d a a e x is t n c ia d e fo r te s e le m e n to s d e
e c o n o m ia n a tu ra l n a
a n o rm a l e x c e sso
e ra u m
zona, no
d e b ra o s n u m
lh e
e ra p o s s v e l a b s o rv e r u m
p e ro d o
d e e s tia g e m . E
1915
a n o d e s e c a a d iz im a r tu d o . N o s c o m e o s d o s c u lo , a
fa lta c o m p le ta d e c h u v a s n a re g i o n o rd e s tin a re d u z id a fo m e
o u s u b n u tri o
la o
do
e x tre m a , a p ro x im a d a m e n te m e ta d e d a p o p u
E s ta d o , a v a lia d a e n t o
em
1 m ilh o
e 2 0 0 m il h a b i
ta n te s . D e s lo c a v a d e s e u s m s e ro s la re s c e r c a d e
s o a s 2. I s to
sem
100 000 p es
c o n ta r o s e le v a d o s c o n tin g e n te s d e
d e o u tro s E s ta d o s q u e d e m a n d a v a m
fla g e la d o s
o C e a r p ro c u ra d e m e i
o s m a is f c e is d e tra n s p o rte p a ra a A m a z n ia .
D esses
b u la n d o
1 0 0 0 0 0 d e s lo c a d o s , a m a io r p a rte
sem
ru m o
a s s a lto s a m o
c e rto , v iv e n d o
a rm a d a . E s t o
de
fic a v a p e ra m -
e sm o la s , d e
ro u b o s, de
n a h is t ria d o N o rd e ste
os g ru
nos
g e ra l to
o n o m e o u a p e lid o d e s e u c h e fe . S e o la tif n d io o s g e
ra v a , a s g ra n d e s e s tia g e n s , m a ta n d o a s la v o u ra s , d iz im a n d o o s
g ad o s,
e x te rm in a n d o
g e n te ,
e x a c e rb a v a -lh e s
d e se sp ero ,
as
seca de
aes
r e s p o n d n c ia d a c id a d e
c o m e n ta v a
e s te
1 8 7 7 -1 8 7 9 , q u a n d o
dos
g ru p o s
c a ririe n s e
fa to , q u e
de
c o m e a ra m
b a n d o le iro s , u m a
d e B a rb a lh a p a ra F o rta le z a
d e v ia tr a d u z ir m a is
b a n d id o s ]
lh e s h o d e c la r a d o g u e r r a d e e x te r m n io " 3
s id e n te :
povo
p o b re
um a
[o s
re la t rio d o G o v e rn o d a P r o v n c ia r e f e r e n
1 8 7 8 in d ic a a g ra v id a d e d o p ro b le m a . D iz o p r e
"C hegando
te a d o re s
m enos
" H o je , p e rig o s o
T rech o de u m
s e r ric o , p o is
ou
re a lid a d e :
te a o a n o d e
c o r
c o n h e c id o s
ao
m eu
p e lo s
c o n h e c im e n to
nom es
q u e h o rd a s
a n to n o m s ia
dos
de
s a l
ch efes,
V iria to , Q u irin o e C a la n d ro , q u e h a lg u n s a n o s c o m e te m to d a
s o rte d e v io l n c ia n o s c o n fin s d e s ta p r o v n c ia c o m
n a m b u c o , P a r a b a e R io
e x cu rs e s
v n c ia s
no
re q u is ita n d o
as de P e r
G ra n d e d o N o rte , re c o m e a v a m
aos
p re s id e n te s
a su a co o p erao
c a z m e n te o s m a lfe ito re s , q u e c o m
d a q u e la s
p a ra p e rs e g u irm o s
fa c ilid a d e e s c a p a m
suas
p ro
e fi
fu g in d o
e da
p o r v e n tu ra
P a ra b a
c o n s e g u ira m
audaz
m a is
s itia r o
p o d e ro so
g ru p o
d o s V iria to s ,
d a q u e le s
b a n d id o s , n a
p o v o a o d e B o a E s p e ra n a , d o te rm o d e M ila g re s , d a q u a l se
tin h a
a sse n h o re a d o ;
re ra m
d o z e s a lte a d o re s e u m
a tra v o u -s e
p a rte
m u ito s
fe rim e n to s .
c o m b a te ,
em
que
m o r
s o ld a d o , te n d o -s e d a d o d e p a rte a
V ig o ro s a m e n te
a ta c a d o
b a tid o ,
de
cem
c a v a lg a d u ra s ,
v a lo re s
de
tre z e
s u b id a
im p o r t n c ia , fr u to d e s u a s d e p re d a e s " . P r o s s e g u e o r e la t r io
o fic ia l: " A s s im
d e s s e s fa c n o ra s q u e , o rig in a d o s e m
g ra n d e
c ia s v iz in h a s , h a v ia m
ra z o d a s e c a m a is f r
til
re g i o
do
m o rtic n io s
dem andado em
C ea r , e
e
ro u b o s
in s p ira v a m
p ra tic a d o s
a b ril d e s te a n o , e n tra v a m
ta v a m
p a rte
d a s p ro v n
ta l h o rr o r q u e , d e p o is
de
ju lh o
do
ano
dos
passad o
d e p b lic o n a s v ila s e p o v o a d o s , s o l
o s p re s o s , trib u ta v a m
a p o p u la o e d e c la ra v a m -s e se u s
p r o te to r e s c o n tr a o s o u tr o s b a n d o s " 4.
P o r esse
p e rc e b e -se
bando, que
tre c h o
q u a n to
co n seg u e
do
re la t rio
e ra g ra v e
do
p re s id e n te
da
o p ro b le m a , q u a n d o
p a rc ia lm e n te
escap ar da
n a s m o s d e s e u s p e rs e g u id o r e s m a is d e c e m
P ro v n c ia ,
um
n ic o
c a p tu ra , d e ix a
a n im a is d e m o n
ta ria ; q u a n d o o c u p a p o v o a d o s e v ila s e a tu a c o m o p o d e r lo c a l
s o b re s e u s h a b ita n te s . O e n g a n o d o p re s id e n te e s ta v a e m
supor
1 9 1 5 d is tin g u e -s e e s s e n c ia lm e n te d o d e
1 8 7 8 , p o r e s ta re m
p rin c ip a is
a d m in is tra d o r. O u tro s
o e x e m p lo ...
a g ru p a d o s
c o n tin g e n te s
de
em
to rn o
de
b a n d o le iro s .
c h e fe te s
seu
1877 ou
lo c a is
n m e ro ,
os
em
do
E s ta d o , o a n o
de
d a d e c a d n c ia d a e x tra o
e x p o rta o
s e c a rig o ro s a e , s im u lta n e a m e n te ,
d a b o rr a c h a d a m a n i o b a , p o is s u a
c a ra d e m a n e ira d r s tic a . E m
d a b o rr a c h a b ra s ile ira a lc a n a s e u p o n to
1 9 1 2 , a e x p o rta o
c u lm in a n te , c o m
um
t o t a l d e 4 2 0 0 0 t o n e l a d a s . " D a p o r d i a n t e o d e c l n i o . .. N e s s e
a n o , a e x p o rta o
ta l d o
[ ... ] r e p r e s e n t a q u a s e 4 0 %
P a s c o n t r a [ ... ] p o u c o m a i s d e 4 0 %
4 Cearense, 16-1-1879.
172
d a e x p o rta o to
r e p re s e n ta d a p e lo
176
Modifica-se o Cariri
At o ano de 1915, semelhana
do que ocorria em todo o Cariri, eram po
bres, no Crato, regra geral, os donos de
engenhos, presos aos cofres dos capita
listas locais. [...] Da seca de 15 para
c, melhoraram financeiramente os nossos
lavradores de cana-de-acar. ..
Dentro
de meio sculo, mudou, radicalmente, a
situao financeira dos nossos donos
de stios, que de pobres e endividados pas
saram a ser ricos e prsperos.
I r in e u P in h e ir o 1
184
ltima Fase da
Guerra Civil Nordestina
Toquem para Penedo. O mundo
no tem m ais lugar p a ra mim.
(Palavras do coronel Jos Ablio
ao fugir, em 1927, de Pernam buco para
Alagoas.)
Rio,
1938, pg.
o acintosamente em sua companhia. A poltica quis ir busclo. O protetor recorreu ao chefe poltico. A justia pretendeu
submet-lo s penas da lei. O chefe poltico recorreu ao Go
verno. O Governo, por meios indiretos, atendeu ao chefe p o
ltico, porque tinha a iluso e quantos ainda continuam ten
do! de que s h um a form a de governar: condescender
com os abusos das influncias locais para que estas alimentem
a popularidade do Governo"2. E acrescentava: "Muitos propri
etrios agrcolas consideram inviolveis as suas terras, quando
a polcia que nelas penetra; mas acham-se sempre prontos a
d-las como abrigo aos crim inosos"3.
A mensagem do governador de Alagoas data de 1925.
Nessa poca, j estava sendo quebrada a inviolabilidade do la
tifndio. Alguns anos antes, mesmo, no era mais intocvel a
grande propriedade. De 1922 encontramos um depoimento re
velador. Um dos maiores e mais afamados fazendeiros do sul
do Cear, coronel Jos Incio, conhecido senhor da fazenda do
Barro, tinha suas terras invadidas pela polcia m ilitar estadual,
que desarma seus capangas, detm o prprio fazendeiro para
interrogatrio e apreenso de armas, embora logo em seguida
lhe desse fuga4.
Os governos estaduais viam-se na emergncia de tomar
providncias acauteladoras, que visavam ao mesmo tempo os
grupos volantes de cangaceiros e os jagunos a servio dos co
ronis, como pistoleiros seus. J havia entre os governadores
de Estado um a conscincia de que a situao poderia agravarse seriamente e por em perigo a estabilidade da prpria adm i
nistrao estadual, a exemplo do que ocorrera no comeo do
sculo no Cear. Em 1926, falando numa reunio de chefes de
polcia dos Estados do Nordeste, no Recife, o governador de
Pernambuco, Estcio Coimbra, dizia: "O serto vive descurado
pelos governos, sem instruo, sem assistncia de sade, sem
transportes, e, numa vasta extenso, entregue aos mandes po
lticos que so, como afirmei na m inha plataforma, respons
2 Pedro da Costa Rego, Mensagem, Macei, 1925, pg. 22.
3 Idem, pg. 24.
4 A. Montenegro, Histria do cangaceinsmo, pag. 85.
187
n a v a s ta z o n a c o m p re e n d id a d e sd e o M a ra n h o at a B a h ia .
O fa to e ra in q u ie ta n te p a r a as p o p u la e s in te rio ra n a s. U m
p u b lic is ta do R io f a z ia e c o d e s s a in q u ie ta o em in te rr o g a
e s l c id a s c o m o estas: "A q u e a trib u ir e ste fe n m e n o g e n e
ra liz a d o , q u e de N o rte a S u l, e m z o n a s s e p a ra d a s p o r c e n te
n a s de l g u a s, e s n o m e io de u m a c la sse de h a b ita n te s, d e
fla g ra c o m o m e sm o c a r te r v io le n to ? P o r que m o tiv o , sem
en te n d im e n to p r v io , e sem n e n h u m a lig a o , a re b e ld ia s e r
ta n e ja e s to u ra em u m a e x te n s o de o ito c e n ta s l g u a s, e d e
p o is de e s c re v e r as p g in a s de C a n u d o s, re b e n ta e m M ato
G ro sso , a p a re c e em G o i s, s a lta p a ra o C o n te sta d o , p ip o q u e ia
em p o n to s d is ta n te s c o m o irru p e s lo c a is de u m fo g o s u b
te rr n e o n o su b so lo d a so c ie d a d e , e c e n tra liz a n d o su a ao
p rin c ip a l, d e v a sta o N o rd e s te at as b re n h a s do M a ra n h o ,
em lu ta re n a s c e n te e e x a u s tiv a , v isa n d o se m p re os d e p o s it
rio s d a a u to rid a d e ? " 7.
So in d a g a e s p e rtin e n te s, e e m b o ra as re sp o sta s do
p r p rio a u to r n o co n v e n a m , d e ix a m v er, as in d a g a e s m ais
do que as re sp o sta s, u m a su sp e ita d as c a u sa s so ciais do f e n
m en o .
O a la rm a e ra g e n e ra liz a d o e m a io r a in d a no s p rin c ip ais
c en tro s u rb a n o s. R e p e rc u tia n a C m a ra F ed eral. A im p re n sa
a c u sa v a os c h e fe s p o ltic o s d o C ariri e p a rtic u la rm e n te os de
Ju a z e iro co m o os p rin c ip a is re sp o n s v e is p e la d isse m in a o
d o s b a n d o s de c a n g a c eiro s e p e la im p u n id a d e co m que agiam .
A c u sa v a m -se m u tu a m e n te o s g o v e rn a n te s d os E stad o s n o rd e s
tin o s. E o C e a r e ra c o n sid e ra d o o q u a rte l-g e n e ra l do can g a o
O D i r io d a M a n h de P e rn a m b u c o p u b lic a v a , a in d a em 1927.
o seg u in te d i lo g o en tre o re p rte r e o p re fe ito d a c id ad e de
M o o r , n o R io G ra n d e do N o rte , que a c a b a ra de ser ata c a d a
p e lo b a n d o de L am p io :
" O n d e e s t L a m p i o ag o ra?
N a c a sa dele.
O C ear. C reia, m e u am ig o , o C e a r est d e sg o v e r
n ad o . O c a n g a c e irism o c h e g o u ao seu au g e p ra tic a -se o c a n
g a o co m o se p ra tic a u m a p ro fiss o re n d o sa H p o u c o s d ias
fo ram a ta c a d o s fa z e n d e iro s n o v ale do J a g u a rib e , p e rd e n d o
7 Amrico Werneck, in Correio da Manh, 10-11-1921.
189
194
9
1930, O Mais Forte Golpe
No Poder dos Coronis
A palavra de ordem era o achin
calhe e a desmoralizao dos proprie
trios rurais, de poltica diversa da de
supostos "paladinos" revolucionrios.
J l io B e l o
O P o r to S e g u ro d e ix o u m a is de 90 to n e la d a s de a rm a m e n to s e
4
m u n i o .
A s p e rq u iri e s de a rm as em p o d e r d os la tifu n d i rio s se
e ste n d e m ao C e a r , a tin g e m P e rn a m b u c o . "A s d u as co lu n as
[de re v o lu c io n rio s] ru m a ra m ao v a le do C ariri. D e Ju az eiro , a
c o lu n a A ri C o rre ia se g u iu p a ra o R e c ife , en q u a n to as fo r as de
C arlo s C o rd e iro p e rm a n e c ia m n o C rato co m o tro p a de re se rv a
e te n d o co m o m iss o a te n a z c a m p a n h a de d e sa rm a m e n to d a
p o p u la o se rta n e ja , e x te n s iv a a to d o o E stad o do C ear".
A c re s c e n ta e s ta v a lio s a te s te m u n h a e p a rtic ip a n te dos a c o n te
cim e n to s n o re fe rid o E stad o : "F oi aq u e la , sem d v id a , a m e d i
d a m a is sa lu ta r d a R e v o lu o ; e at h o je a n ic a re p re ss o
p re p o t n c ia do c o ro n e lism o n o serto , cu jo s a lic e rc e s fo ram
ab a la d o s p e la p rim e ira v e z " 5.
O s p r p rio s d o m n io s do P ad re C cero fo ra m v a sc u lh a
dos. A n te o p ro te sto in til d o v e lh o sa c e rd o te, m an d ad o r e ti
ra r seu re tra to d a sede d a m u n ic ip a lid a d e de Ju az eiro , a cid ad e
p o r ele fu n d a d a . E ra o fim .
O g o lp e c o n tra os co ro n is v in h a d e sfe rid o do alto , no
e ra in ic ia tiv a re g io n a l e, m e sm o sem liq u id a r co m o seu d o
m n io e c o n m ic o , re strin g e -lh e s os p o d e re s p o ltico s e lhes
su b trai de m u ito a fa c u ld a d e de rb itro s in c o n te ste s d a s itu a
o das c o m u n a s in te rio ra n a s.
E is u m d o c u m e n to in te re ssa n tssim o d e ssa re alid ad e n o
v a, q u e in fe liz m e n te n o se ria c o n d u z id a co m p le n a c o n s e
q n cia: "N o ta d o G o v e rn o de P ern am b u co : "1.) N en h u m
p re fe ito o u q u e m q u e r que se ju lg u e co m p re stg io p a rtid rio
se in titu la r c h efe p o ltic o . O G o v e rn o co n d en a, de m o d o m ais
p e re m p t rio , e s ta in stitu i o , q u e c o n c o rre u p o d e ro sa m e n te
p a ra tra n s fo rm a r o am b ie n te p o ltic o n a c io n a l em c o rrilh o s
p e sso a is..." "2.) E m c o n se q n c ia , os p re fe ito s se lim ita r o a
a d m in istra r os m u n ic p io s: c o rta r o as v e rb as in te is; d im i
n u ir o as e x c e ssiv a s; m a n te r o o p e sso a l e strita m e n te n e c e s s
4 Idem, 11-2-1931.
5 Otaclio Anselmo, O Cear na revoluo de 30, 2.a ed., Crato,
1957, pg. 38.
197
198
Salvador. 5-11-1930.
10
Um Saldo Positivo:
Caldeiro
Sob a influncia direta do beato
havia cerca de duas m il pessoas de
ambos os sexos e de todas as idades.
Reinava ali uma disciplina absoluta e
uma ordem rgida.
T en . J. G. DE CAMPOS BAHROS
N e s t e e s t u d o fiz e m o s r e f e r n c i a s
vrias vezes ao Beato Loureno e ao stio do Caldeiro. Tratase do mais interessante episdio local resultante dos aconteci
mentos de Juazeiro ao tempo do Padre Ccero e logo depois de
sua morte. o melhor fruto da grande hgira sertaneja. Con
firma a tendncia das massas rurais sem terra, em certa fase da
histria do Brasil, ao encontrarem um pedao de cho para
cultivar: sem recursos, sem meios tcnicos, falhos at mesmo
de enxadas, rasgam a terra com as prprias mos e, eles sim,
obram milagres.
Foi o que aconteceu no Caldeiro.
Era um a das propriedades do Padre Ccero, na chapada
do Araripe, no municpio do Crato, porm, prximo a Jua
zeiro. O sacerdote havia entregue o stio a um de seus fiis
romeiros, Jos Loureno, considerado "beato", isto homem
casto e honrado.
201
J a n te s, em to rn o de L o u re n o , fo rm a ra -se a le n d a de um
b o i san to , p o r ele cria d o , e a d o ra d o p o r m u ito s co m o an im al
sag rad o . F lo ro B a rto lo m e u , n u m de seus m o m e n to s de ira e
p re p o t n c ia , a c o ssa d o p e la s c rtic a s d a im p re n sa e do P a rla
m e n to , m a n d a ra a b a te r o b o i, q u e e ra u m zeb u , em fren te c a
d e ia o n d e p re n d e Z L o u re n o . S eg u n d o F lo ro , n o se tra ta ria
m e sm o de u m b o i c a stra d o e sim de u m to u ro , e n o h a v e ria
n e n h u m a a d o ra o ao a n im a l e sim q u e "o a n im a l e ra u m b o m
re p ro d u to r e e sta v a m e lh o ra n d o a ra a d o g ad o ali. P o r isso
m e sm o , to d o s, g ra n d e s e p e q u e n o s, o tra ta v a m co m carin h o ,
m e sm o p o rq u e e ra m u ito m a n so , d o n d e v e io a se r co n h ec id o
p o r M a n s in h o " 1.
Q u an to ao b e a to L o u re n o , F lo ro B a rto lo m e u o d com o
a p a re c id o n o C ariri p e lo an o de 1900, q u a n d o o P adre C cero
lhe c o n fio u u m "b o n ito g a rro te , m e sti o de zeb u , p o r se r ra a
a in d a n o c o n h e c id a n a q u e le m eio . N a im p o ssib ilid a d e de
c ri -lo d e n tro d a cid a d e , co n fio u o tra ta m e n to do an im al a u m
n e g ro , de n o m e Z L o u re n o , re sid e n te n o stio B a ix a D an tas,
no m u n ic p io d o C rato. E sse p re to , q u a n d o ali ch e g o u , j e ra
'p e n ite n te ' em su a te rra , isto , fa z ia p arte de u m a asso cia o
o fic io sa , fu n d a d a p e lo s a n tig o s m issio n rio s e a in d a ho je to le
ra d a p o r u m o u o u tro p a d re ". "E ss a p r tic a [dos p en iten te s] e ra
in te rc a la d a d as 'd isc ip lin a s', isto , eles, c o m u n s ap a re lh o s e s
p e c ia is, q u e o s a n tig o s p a d re s in v e n ta ra m , se fe ria m s u p e rfic i
alm e n te n a s co stas. E os m issio n rio s d av a m o ex em p lo . N o
C rato e em to d o o C ariri, p a d re s co m o F lix de M o u ra, M o n
se n h o r M o n te iro , F lix A rn a u d e o u tro s a ssim faziam . O P ad re
C cero fo i q u e m a c a b o u , n o Ju a z e iro , co m o [seu] uso o s te n s i
vo. D e p o is d as p e rse g u i e s re lig io sa s ao P ad re C cero , c o m e
a ra m a fa z e r c irc u la r que Z L o u re n o , n o te n d o m a is v id a
de p e n ite n te , a b u sa v a d a c re n d ic e d o p o v o , a p re se n ta n d o o
'to u ro co m o a u to r de m ila g re s'. Q u an d o se p ro c u ra v a a p u ra r a
v e rd a d e , n in g u m sa b ia in fo rm a r, a c o m e a r p e lo s p ro p rie t
rio s d o stio o n d e Z L o u re n o re s id ia e tra b a lh a v a com o r e n
d eiro . O s p a d re s, n o sei sob q u e fu n d a m e n to , re p e tia m essas
b a n a lid a d e s " 2.
1 Ob. cit., pg. 98.
2 Idem, pgs. 97-98.
202
pg. 99.
pg. 99.
pgs. 99-100.
pg. 100.
203
fato que mais uma vez se denuncia a escassez da mo-deobra na zona. Os fazendeiros e sitiantes solicitam a Loureno
que lhes fornea trabalhadores temporrios, no plantio ou na
safra. E so atendidos. "Certa feita, fornecia 600 trabalhadores
a seu amigo Jos Alves de Figueiredo"9.
No estranho ao acontecimento que determinaria o fim
do Caldeiro haverem sacerdotes do clero local alertado as au
toridades para o "perigo" que se criava ali. A presena das au
toridades militares no se fez esperar. Secretamente, um dos
mais famigerados perseguidores de cangaceiros do Cear, ca
pito Jos Bezerra, da Polcia Militar, faz um reconhecimento
do stio, disfarando-se em industrial, que estaria interessado
na indstria do leo de oiticica.
A expedio armada para destruir Caldeiro veio em se
guida. "A narrao do que vira e ouvira [Jos Bezerra] deter
minou a urgncia e a violncia da interveno"10. Em 9 de no
vembro de 4936 era enviada a tropa contra Caldeiro. Uma
companhia de fuzileiros e uma seo de metralhadoras leves.
Comandava a tropa o chefe de Segurana Pblica do Cear,
capito do Exrcito Cordeiro Neto. Acompanhavam-no vrios
oficiais, inclusive o tenente Jos Gis de Campos Barros.
Chegada a tropa ao Caldeiro, apesar de todas as precau
es, sua presena j no constitua surpresa. Esperavam-na.
Aguardavam-na pacificamente, embora com a tristeza estampada
na fisionomia. O fato, sabiam muito bem, prenunciava violncia
e talvez horrores. "O capito Cordeiro explicou, a todos, o que
viera fazer. Era necessrio que cada um voltasse ao seu lugar de
origem, levando o que lhe pertencia, porque o Estado no podia
permitir aquele ajuntamento perigoso. As famlias deveriam
abandonar a regio dentro de cinco dias e os solteiros dentro de
trs"11. Procedeu-se a uma espcie de recenseamento e chegou-se
a uma impressionante concluso: 75% dos fanticos eram filhos
do Rio Grande do Norte, 20% de Pernambuco, Alagoas, Paraba,
Maranho, Piau e 5% apenas de cearenses natos"12.
9 A. Monteiro, Histria do fanatismo, pg. 61.
10 Campos Barros, ob. cit., pg. 19.
11 Idem, pgs. 24-25.
12 Idem, pg. 25.
206
17 O. Gueiros, ob. cit pg. 150 (Este autor tem em seu livro vrias in
formaes inverdicas e muitas confuses. Merece crdito, talvez, ao infor
mar sobre o que viu ou episdios de que participou. Sua confuso comple
ta no que se refere Caldeiro e ao ltimo reduto da serra do Araripe)
211
11
Um Quarto de
Sculo Depois
Tocou a pintar-m e em cores som
brias a vida do agricultor de cana em
terras do Cariri. A sua luta para reter
braos vlidos que fogem para So
Paulo, Paran e M aranho.
J. d e F i g u e i r e d o F i l h o
O P a d r e C c e ro R o m o B a t i s t a
no alcanara inteiramente seu objetivo: "pacificar" as p o
pulaes rurais que se agitavam pelo Nordeste incendiado.
Mal se extingue a vida do sacerdote, e explode o reduto
de "fanticos" do Caldeiro. Abafam suas chamas, chamas de
esperana num a vida melhor, que ardiam em milhares de pei
tos. Dispersam-se os que conseguem salvar-se do assalto da
tropa. Congregam-se mais adiante. Bombardeiam-nos com
avies. Fogem para o interior da Bahia. Pau de Colher o l
timo cenrio da tragdia imensa, diante da qual as secas peri
dicas so simples atos intercalados, luzes mais fulgurantes so
bre a cena. A chacina de Pau de Colher ocorre em pleno 1938,
quarenta anos depois de Canudos...
Mais de vinte anos transcorreram desde ento. No sur
giram novos insubmissos em redutos fortificados, nem grupos
de bandoleiros organizados. O mesmo ano de 1938 v desapa212
ru n a d a e c o n o m ia e d a so cied ad e. C om o o e n g e n h o a e s ta g
n a o , os tra b a lh a d o re s ru ra is, q u e, n o c o m eo do scu lo , e n
tre u m a sa fra e o u tra, fic a v a m re d u z id o s ao seu m se ro cu ltiv o
de su b sist n c ia de fu n d o de q u in ta l, o u que se e n ro la v a m no s
b a n d o s de c a n g a c e iro s, o u se a lu g a v a m co m o c a p a n g a s h o
je e m ig ra m n o s p a u s-d e -a ra ra , n o s tre n s e at em av i e s c a r
g u e iro s p a ra o Sul c a p ita lis ta e in d u stria l. a m ais a c essv el
das fo rm a s de lib e rta o que a in d a e n c o n tra m e a que o m eio
os ob rig a.
N o e m ig ra n te n o rd e stin o de h o je o p e ro u -se u m a m u d a n a
de m e n ta lid a d e an te s m e sm o de ele te r ab a n d o n a d o a regio.
E s ta m u d a n a v m -se p ro c e s s a n d o h v ria s d c a d a s, le n ta
m a s in e x o ra v e lm e n te , d e sd e as e m ig ra e s p a ra a A m a z n ia
e, so b re tu d o , d e sd e o in c io d a s c h a m a d a s o b ra s c o n tra as
se c a s e do la n a m e n to d a s v ia s f rre a s, n o s fin s d a d c a d a de
70 do s c u lo X IX . P a rtic u la rm e n te , n o s a n o s de a n o rm a lid a
d e s c lim tic a s , de e s c a s s e z o u fa lta a b s o lu ta de c h u v a s, d e z e
n a s de m ilh a re s de n o rd e s tin o s
in te g ra v a m -se
n essas
o b ra s. M u ito s d e le s c o n h e c ia m p e la p rim e ira v e z o tra b a lh o
a ssa la ria d o , e n tra v a m em c o n ta to p e la p rim e ira v e z c o m i n s
tru m e n to s d a t c n ic a e tra b a lh a v a m , e m n c le o s n u m e ro so s,
n a c o n s tru o de a u d e s, de p o o s a rte s ia n o s, de b a rra g e n s.
M a is ta rd e , n o s c o m e o s do s c u lo X X , c h e g a v a m os v e
c u lo s a m o to r e in ic ia v a -s e a a b e rtu ra d as a u to -e stra d a s.
D iz c o m p e rs p ic c ia u m e s tu d io so d o s p ro b le m a s do N o r d e s
te , Jo a q u im A lv e s:
"O s e rta n e jo v iv e u sem g ra n d e s tra n s i e s so c ia is, sem
b ru s c a s tra n s fo rm a e s n a su a v id a at o in c io das g ra n d e s
c o n s tru e s d a s o b ra s c o n tra as secas. A s in sta la e s dos
O r s, P o o d o s P a u s, n o C e a r , P il e s, So G o n a lo e C u re m a, n a P a ra b a , e n tre 1921 e 1924, m o d ific a ra m , ra d ic a lm e n
te , a s o c ie d a d e s e rta n e ja . O c u sto d a v id a a u m e n to u p a ra
m a is de 2 0 0 % . O s c o s tu m e s so c ia is so fre ra m a in flu n c ia do
c o n ta to im e d ia to de g ru p o s c u ltu ra is de o rig e m d iv e rsa . A
p e n e tra o d o c a m in h o n o s se rt e s d is ta n te s , a p ro x im o u
p o p u la e s d iv e rs a s , c u jo c o n ta to e ra fe ito a tra v s de lo n g a s
c a m in h a d a s " 4.
4 R. Giro e A. Martins Filho, Cear, pgs. 339-340.
218
221
Roteiro Cronolgico
224
Bibliografia
JORNAIS E REVISTAS
O P as , Rio, 1896-97.
J ornal do C omrcio , Rio, 1896-97.
Cearense , Fortaleza, 1878-79.
A T arde , Salvador, 1930.
E stado da B ahia , Salvador, 1938.
U nitrio , Fortaleza, 1911.
Revista dos M unicpios , F ortaleza, 1955.
Revista Itaytera , Crato, 1956.
228