Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Aleksander Ivnka
Spis treci
Od autora ................................................................................................................................................ 6
Szkoa....................................................................................................................................................... 6
Hungariae natus Poloniae educatus .................................................................................................... 6
Wspomnienia niebieskiego mundurka ............................................................................................ 9
Postp techniczny widziany wstecz................................................................................................... 14
Uczelnia ................................................................................................................................................. 17
Vivat Academia! ................................................................................................................................ 17
Vivant Professores! ........................................................................................................................... 25
Vivant membra quaelibet! ................................................................................................................ 32
Vivant et mulieres, tenerae, amabiles! ............................................................................................. 40
Gaudeamus igitur! ............................................................................................................................. 42
Ministerstwo Skarbu ............................................................................................................................. 46
Dzieje jednego okresu w tekcie jednego listu.................................................................................. 46
Rymarska ........................................................................................................................................ 48
Wydzia Polityki Finansowo-Gospodarczej ........................................................................................ 54
Starzyski i Pierwsza brygada gospodarcza. Etatyzm. ................................................................... 56
Komisarki ........................................................................................................................................ 65
Skarbowcy ......................................................................................................................................... 66
Sprawy kartelowe .............................................................................................................................. 72
I intermedium: Gwny Urzd Statystyczny ...................................................................................... 88
Finanse komunalne ........................................................................................................................... 96
II intermedium: Wojsko ................................................................................................................... 115
Departament Budetowy ................................................................................................................ 121
Sejm ................................................................................................................................................. 128
Rwnanie w d............................................................................................................................ 142
Kuszenie w. Antoniego ............................................................................................................... 148
Klub Gospodarki Narodowej ........................................................................................................ 153
Ministrowie Skarbu ......................................................................................................................... 157
Od autora
Do licznej literatury pamitnikarskiej, publikowanej w okresie po II wojnie wiatowej, przybywa
i niniejsza pozycja Wspomnienia skarbowca. Ocena tego przybytku, czy od niego gowa nie boli,
naley, oczywicie, do Czytelnika. Bdzie to prawidowy sd ex post, natomiast autor musia dokona
oceny ex ante, decydujc w konsekwencji, e ma co istotnego do zakomunikowania. W tym zakresie
suszne jest, by na pocztku ksiki autor mg w paru sowach wyspowiada si z uczciwoci swoich
intencji.
Podejmujc pisanie wspomnie wiadom byem tego, e nie porusz w nich spraw o ktrych nikt
i pojcia nie ma, natomiast celem napisania niniejszych pamitnikw byo zebranie szeregu
przyczynkw i uzupenie do tematyki znanej, ale dziki owym przyczynkom, jak je w pamici swojej
zachowaem, mogcej by dopenionej.
Podejmujc pisanie pamitnikw byem wiadom potencjalnych bdw pamitnikarza. Staraem si
im zapobiec. W szczeglnoci przez studia biblioteczne i archiwalne oraz bezporednie rozmowy z
yjcymi uczestnikami zdarze, wspomnianych w pamitnikach, zastosowaem system kontrolny dla
pamici. Szeregowi osb, ktre w ten sposb dopomogy mi w uzupenieniu materiau
pamitnikarskiego, winien jestem serdeczn wdziczno.
Za okazan pomoc w zbieraniu materiaw i cenzurze faktw pragn serdecznie podzikowa
dyrektorowi biblioteki SGPiS dr Helenie Drzadyskiej, dyrektorowi biblioteki GUS Irenie
Morsztynkiewiczowej, dyrektorowi biblioteki Sejmu Tadeuszowi Gwozdeckiemu i kustoszowi Leonowi
Kozerze, kustoszowi Archiwum Pastwowego m.st. Warszawy Adamowi Somczyskiemu,
Kazimierzowi Rudzkiemu, moim b. wsppracownikom w GUS Mieczysawowi Kusnerzowi i
Stanisawowi Szade. Serdecznie pragn podzikowa moim b. wsppracownikom w Wydziale
Finansowym Zarzdu Miejskiego: Stanisawowi Bonarkowi, Wacawowi Fugiskiemu, Stanisawowi
Komorkiewiczowi, Wiesawowi migrodzkiemu, Stanisawowi Zaborowskiemu, Stanisawowi
Zakrzewskiemu, Aleksandrowi W. Zawadzkiemu. Pragn rwnie serdecznie podzikowa dr
Stanisawowi Poskiemu i Tadeuszowi Szturm de Sztremowi za przejrzenie caoci manuskryptu
i udzielone uwagi krytyczne i wskazwki.
Szkoa
Hungariae natus Poloniae educatus
Autor winien przedstawi si Czytelnikowi, ale nie powinien Go sob nudzi. Std te pamitniki
powinny mwi o zdarzeniach, a nie o pamitnikarzu. Ale u pocztkw pamitnikw najwikszym
zdarzeniem nie moe by nic innego jak pojawienie si na wiecie kandydata na przyszego
pamitnikarza. Jest to trudny do uniknicia wstp.
Monym tego wiata przychodzi on atwiej. Dawniej mona byo fascynowa koligacj rodw, a nieraz
nadnaturalnymi - wedle yczliwej legendy - okolicznociami towarzyszcymi tzw. przyjciu na wiat;
co najmniej za biy pioruny przy urodzeniu. No, ale nie zawsze rodzi si Sobieski. Wspczenie,
mony tego wiata moe wykaza si spoecznie cikimi warunkami swego pochodzenia, co
podnieca zainteresowanie i wyobrani Czytelnika poprzez uzmysowienie sobie kontrastu dzisiejszej
wielkoci spoecznej pamitnikarza z tragedi jego startu spoecznego. Automatycznie niejako rodzi
to zainteresowanie dla wspomnie piszcego o jego pierwszych, tych jeszcze niezdarzeniowych,
dniach ycia.
Ale czym Czytelnika ma zainteresowa pamitnikarz tak zupenie przecitny? A przedstawi si
wypada.
Czym troch niezwykym jest to, e ojciec mj by Wgrem, a matka Polk. Urodziem si w 1904
roku na Wgrzech, ale ju w 1905 roku matka moja rozwioda si z ojcem i wrcia do kraju, w ktrym
pozostaem ju na zawsze. W ten sposb jestem Hungariae natus Poloniae educatus. Jest to aplikacja
starego polskiego przysowia o importowanym do Polski winie tokajskim. Oczywicie aplikacja
ogranicza si do strony werbalnej, adnych winnych analogii nie ma, a sytuacji, ktra j wytworzya,
jako e w chwili rozwodu miaem 1 rok, na pewno jestem niewinny.
Mimo rozwodu stosunki pomidzy rodzicami pozostay przyjazne.
Konsekwencj tego maestwa byo to, e a do czasu penoletnoci (na Wgrzech 24 lata) byem
poddanym wgierskim, ale cae moje wychowanie i stopniowe zdobywanie wiadomoci spoecznej
odbywao si w Polsce, a zaczo si ono w czasach niewoli. Wgierskie pochodzenie ze strony ojca
nie tylko nie komplikowao ksztatowania si uwiadomienia polskiego (co np. miaoby miejsce
w przypadku pochodzenia austriackiego), ale odwrotnie, wzmocnio je; historia wytworzya bowiem
jak irracjonaln wsplnot polsko-wgiersk, bardzo siln emocjonalnie, co tak urocznie przejawio
si w czasie II wojny wiatowej.
Zarwno rodzina wgierska, jak i polska przedstawiaa rodowiska inteligencji pracujcej, nie byo
w niej ziemian, przemysowcw, bankierw, kupcw, gorzej nawet, bo nikt nie posiada tzw.
habendy, ktr ewentualnie mona by byo dziedziczy. Ale w czasach dziecistwa nie zwracaem na
to uwagi, a obecnie wysoko ceni ten negatywny dorobek, pozwala mi on bowiem wypenia ankiety
personalne w sposb dogodny i wiarogodny.
Ojciec mj by wgierskim wojskowym i dosuy si rangi majora, ale wskutek jakich tar
z przeoonymi zosta na kilka lat przed I wojn przeniesiony na emerytur, po czym pracowa jako
urzdnik bankowy. Na emerytur zosta jednak przeniesiony z prawem noszenia munduru, tote,
kiedy zawoono mnie do ojca w odwiedziny, ubiera si w granatow, zotem szamerowan attill
majora, honwedw gwoli oczarowania swego malca. Po powrocie do domu, wczesnej Kongreswki,
przede wszystkim opowiadaem rodzime i znajomym jak pikny by mundur ojca, a wszyscy suchali z
yczliwoci i zaciekawieniem. Stopniowo pniej zaczem sobie uwiadamia, e ta yczliwo bya
wynikiem tego, e to by mundur wgierski, nie austriacki, nie niemiecki i nie rosyjski. Jeszcze nie
wasny polski, ale - przynajmniej - wgierski.
Matka moja, uzyskawszy przy rozwodzie prawo do opieki nade mn, cae swe ycie powicia memu
wychowaniu. Baz materialn tej nadbudowy pedagogicznej by zawd nauczycielski mojej matki;
posiadaa ona dwa patenty nauczycielskie: rysunkw i jzyka niemieckiego, co na wczesne czasy
byo stosunkowo rzadk kwalifikacj zawodow dla kobiety; typowym zajciem kobiety byo bowiem
wwczas przy mu, jak to wpisywano w odpowiednich rubrykach meldunkowych. Patenty
nauczycielskie umoliwiay matce zarobkowanie w szkoach, pozwalajc na przysowiowy skromny
byt, ale ju na wakacje trzeba byo bra tzw. kondycje, tj. posad prywatnej nauczycielki, oczywicie
na wsi. Dziki temu poznaem szereg rodowisk.
Z rodzin wgiersk zetknicia byy sporadyczne, socjologicznym rodowiskiem bya rodzina polska.
Genetycznie bya to rodzina pochodzenia ziemiaskiego, rednio-szlacheckiego, w trzecim, a moe
i w czwartym pokoleniu wyzuta z posiadania folwarkw. Byt swj opierali o prac zarobkow bd
w wolnych zawodach, bd jako pracownicy. Byli to wic: adwokaci, inynierowie, geometrzy, lenicy,
nauczyciele, a jak ju kto nie mia adnego przygotowania fachowego, to administratorzy domw.
Kobiety nie pracoway, tylko zajmoway si domem, chyba e byo bardzo ciko, a bywao, wtedy
prowadziy pensjonaty w lecie w tzw. kurortach, jak np. ciocia Helcia towska w Naczowie,
wspomniana przez p. Waydel-Dmochowsk1, i by to pierwszy pensjonat w Naczowie. Nastpne
pokolenie, tj. pokolenie mojej matki i modszych od niej, byo ju znacznie bardziej wcignite
w regularn prac zawodow, gwnie nauczycielsk i biurow. W sumie bya to grupa socjologiczna
bardzo typowa dla Kongreswki z okresu sprzed I wolny i po wojnie. Gwoli uplastycznienia dynamiki
tego mikrospoeczestwa, sporzdziem w oparciu o wspomnienia rodzinne niej podan tablic
statystyczn. Pragn przy tej okazji podkreli nowoczesno ujcia spraw rodzinnych: zamiast
drzewa genealogicznego - tablica statystyczna.
Pokolenie
I
II III
8 22 23
4 9 11
4 13 12
10 17 18
1 4 5
Urodzeni:
mczyni
kobiety
Maestwa
Rozwody
Posiadajcy wysze studia
mczyni
1
kobiety
Kobiety pracujce zawodowo -
6
1
3
8
2
6
Dla zorientowania si w tablicy wyjaniam, e pradziadkowie moi mieli omioro dzieci, w tablicy
zaznaczonych jako pokolenie I. Okres ich narodzin przypada na trzeci wier XIX wieku, pokolenia II
na czwart wier i pocztek XX wieku, pokolenie III rozciga si na okres przed I wojn i po wojnie.
Danymi statystycznymi s objci tylko krewni stopni zstpujcych, tj. nie s liczeni mowie i ony.
Do symptomatyczne dane, wanie wskutek wspomnianej ju przecitnoci socjologicznej
rodowiska. Wida z nich wyranie osabienie siy biologicznej; pradziadek reprodukuje 8 dzieci, ale
ju te 8 dzieci reprodukuje tylko 22 swoich dzieci, aby z kolei te ich 22 dzieci reprodukowao zaledwie
23 dzieci. Liczba maestw spada poniej liczby zdolnych do maestwa; zanika instynkt rodzinny
(niektrzy mczyni pozostaj starymi kawalerami), kobieta, majc mono pracy zawodowej, nie
musi widzie w maestwie jedynego rda utrzymania. Silnie wzrastaj rozwody, pozwala na to
zmiana pogldw spoecznych i mono pracy zawodowej kobiety, tote wzrasta ilo kobiet
zawodowo pracujcych. Wzrasta ilo osb, posiadajcych wysze studia, co wie si z ich
udostpnianiem.
Ile zmian w cigu trzech pokole!
Przez cig tych trzech pokole pienidz by tematem troski, a nie przedmiotem wadzy. Jak si
w rodzinie mwio z wyjtkiem wuja Michaa nikt nie y z posiadania kapitaw. Ekonomika
problematyki finansowej bya temu rodowisku obca - a do czasu pjcia na wysz uczelni nie
miaem adnej okazji osuchania si z zagadnieniami finansowymi. Skd przeto zrodzia si we mnie
ch zostania teoretykiem finansw i praktykiem skarbowoci - nie wiem.
i jego rodzina, ktr odwiedzilimy caym dworem, mwili po polsku, a ich domowym jzykiem by
litewski. Ten kontrast socjalno-jzykowy nie nasuwa adnych skojarze, byo to naturalne, bo tak
byo od XV wieku. Tego, e wiek XX wielu elementami rni si od wieku XV i zawiera zarodki zmian,
nie umiano jako dostrzega.
Odlego i brak wiadomoci na czas spowodoway, e gdymy wrcili do Wilna, Warszawa bya ju
zajta przez Niemcw i powrt by niemoliwy. Matka zdecydowaa si pojecha do Kijowa, gdzie byli
jej dwaj bracia: Stefan - geometra i Teodor - lenik.
Do Kijowa zaczy napywa fale Polakw, ktrzy znaleli si w podobnych warunkach jak my. Kijw,
ktry ju w czasach pokojowych posiada znaczn stosunkowo ilo ludnoci polskiej, zwikszy nagle
jej liczb. Zagodzenie przez rzd carski kursu polityki narodowociowej w czasie wojny uatwio
stworzenie polskich instytucji kulturalnych. Powsta teatr polski na ul. Meryngowskiej, w ktrym gra
zaczli znakomici aktorzy (m. in. Osterwa), ktrych losy wojny rzuciy do Kijewa. Dla licznej rzeszy
modziey, ktra przybya ze swymi rodzinami, zostao utworzone pierwsze polskie gimnazjum
mskie. Dziewczta mogy chodzi do istniejcej ju od lat pensji polskiej p. Peretiatkowiczowej.
Uczennice tej pensji byy popularne w Kijowie pod nazw Peretiatki w kratki, a to od mundurkw
w szkock kratk. To istnienie szkoy eskiej z polskim jzykiem wykadowym i z polskim personelem
nauczycielskim byo dla owych czasw i owego rodowiska bardzo symptomatyczne: kobiety byy
w rodzinach kresowych przede wszystkim nosicielkami polskoci i tradycji polskiej, dokonano przeto
wysiku, aby szkoa dla nich bya szko polsk; tam, gdzie jej nie byo, dziewczta uczyy si w domu.
Zamieszkalimy u przyjaci braci matki pp. Sidorowiczw, majcych dwch synw mniej wicej
w moim wieku, starszego Antoniego (dzi profesor Politechniki Warszawskiej) i modszego Jzefa.
Przyjacimi pp. Sidorowiczw byli pp. Iwaszkiewiczowie, ktrzy mieli te dwoje dzieci w naszym
wieku: crk Jan i starszego od niej syna Bolesawa (dzi profesor i przewodniczcy Rady Narodowej
we Wrocawiu). Wszyscy byli to niesychanie mili ludzie i czas pobytu w Kijowie by uroczy.
Ale by krtki. Po roku rozchorowaem si i matka znowu przyja kondycj na wsi, aby da mi dobre
warunki zdrowotne. Kondycja bya w Humaskiem, we wsi ebedynka u pp. Krzyanowskich, ktrzy
mieli syna Bohdana, mego rwienika. Tak poznaem Ukrain, step ukraiski, jar ukraiski.
Sienkiewiczowski pejza z Ogniem i mieczem mia tu faktur najzupeniej realn, a galopujc po
stepie z Dankiem (a mielimy po koniku do jazdy) wyobraalimy sobie, e jestemy kandydatami na
pana Woodyjowskiego.
Pastwo Krzyanowscy byli to ludzie bardzo zacni, a p. Krzyanowski - chopomanem.
Chopomastwo p. Krzyanowskiego sprowadzao si przede wszystkim do grzecznego i serdecznego
sposobu bycia z miejscowymi chopami, witania si za rk i niekiedy do zapraszania do stou.
Najistotniejsze w tym byo jednak to, e ten sposb bycia by nie aktorski, lecz najzupeniej naturalny.
Jeeli do tego doda, e jak na ukraiskie stosunki folwarczek by nieduy (300 dziesicin), dwr nie
by dworem, lecz parterowym budyneczkiem bez parku, koni cugowych te nie byo, to staje si
zrozumiae, e gdy w 1917 r. wybucha rewolucja i wkrtce zaczy si napady na dwory, p.
Krzyanowski ze sw rodzin i domownikami pozosta nietknity i stosunki midzy dworem a wsi
pozostay nadal przyjazne.
Rewolucj 1917 r. i upadek caratu przyjy rodowiska polskie na Ukrainie jako zapowied powstania
wolnej Polski. Konsekwencji spoeczno-politycznej przewrotu tj. upadku systemu feudalnego, ktrego
czci aczkolwiek w warunkach antagonistycznych przeciwiestw narodowych, by polski stan
posiadania na Ukrainie, nie uwiadamiano sobie. Przynajmniej mam tu na myli te rodowiska,
z ktrymi si stykaem, tj. rednie ziemiastwo, polsk inteligencj maomiasteczkow. W kadym
razie nie przypominam sobie rozmw starszych, ktre by przynajmniej zatrcay o powysz
tematyk. Natomiast pierwsze miesice wolnoci day asumpt do manifestacji patriotycznych, a wic
do ekspansji kultury nacjonalistycznej: urzdzano akademie (byem na takiej uroczystej i uroczej
akademii w Humaniu), do organizowania polskich przedstawie teatralnych siami amatorskimi, i to
nawet w maych powiatowych miasteczkach jak jaki Hoowaniewsk (braem udzia jako aktor
w przedstawieniu w tym Hoowaniewsku) itp. Nawet wtedy, kiedy ju zacza si ruchawka i napady
na dwory, trwa niewzruszony pogld o niewzruszonym stanie polskiego posiadania na Ukrainie.
Pokoleniami bowiem byo spoeczestwo polskie na Ukrainie przyzwyczajone do ruchw
spoecznych, ktre traktowao jako rebelie, ktre naley umierza. Tym razem zmiana bazy nie
dawaa ju szans na ostanie si, stara nadbudowa bya jednak tak silna, e dugi czas stawiaa opr.
Bieg wypadkw politycznych doprowadzi do nieuchronnych konsekwencji socjologicznych Po paru
latach pocza napywa do Polski, zwaszcza do Warszawy, fala uchodcw z Ukrainy, z Kresw. By
to jednak dzielny element ludzki owi kresowiacy, jak ich w Warszawie przezwano. Z paacw, jak
np. Tworkowscy ze licznego Jaaca, gdzie samych koni cugowych byo 30, przeniesieni w mae,
ciasne i ciemne mieszkanka warszawskie lub zgoa mieszkajcy jako sublokatorzy, jak bogaty niegdy
cukrownik p. Wolski, ojciec mego kolegi, a w Warszawie mieszkajcy w czym w rodzaju pokoju
stworzonego z dwch szaf i jednej pomidzy nimi firanki, nie stracili czynnej postawy yciowej, nie
stracili yczliwego stosunku do ludzi, nie stracili kresowej gocinnoci, cho oczywicie dary dla
odka nie byy w stanie dorwna darom serca. Utraciwszy majtki i zrozumiawszy, e do nich nie
wrc, ca energi skierowali na prac zawodow. Na zjedzie cukrownikw w 1929 r. w Poznaniu,
w ktrym braem udzia jako przedstawiciel ministra Skarbu (oto ju zaczynam wystpowa we
wspomnieniach jako skarbowiec) opowiada mi Karowski, jeden z wczesnych potentatw
cukrownictwa w Wielkopolsce, e do koca I wojny wiatowej sprawno cukrownictwa
wielkopolskiego opieraa si o pomoc techniczn przemysu niemieckiego, a nawet w znacznym
stopniu dyrektorami cukrowni byli Niemcy. Powstanie pastwa polskiego wywoao exodus
dyrektorw i duej czci personelu technicznego do Vaterlandu. Powsta w ten sposb luk
kadrow uzupenili Poznaniacy polskimi dyrektorami cukrowni z Ukrainy, ktrych byo stosunkowo
sporo, a ktrzy wanie wtedy przybyli do kraju. Dyrektorzy cukrowni z Ukrainy okazali si dla
wielkopolskich potentatw cukrowniczych rewelacj. Na miejsce niemieckiego dyrektora,
przyzwyczajonego do zwracania si w kadej sprawie awaryjnej do odpowiedniej firmy
specjalistycznej w Berlinie, przyszed czowiek, ktry umia sobie sam dawa rad z mnstwem
kopotw; umia, bo musia, bo jego cukrownia na Ukrainie bya czsto odlega o 40 wiorst od kolei
i w razie awarii nie byo w ogle czasu na posyanie po specjalist.
Zajcie w 1918 r. Ukrainy przez wojska niemieckie i austriackie umoliwio matce i mnie powrt do
naszej Warszawy, co nastpio wczesn jesieni. Szkoy warszawskie byy przepenione, tote wkrtce
zostao utworzone nowe gimnazjum RGO, tj. Rady Gwnej Opiekuczej jako ex-instytucji polskiej w
Moskwie, ktrej zadaniem byo przygarn synw rodzin repatrianckich. Wkrtce te gimnazjum
zostao otwarte przy placu Trzech Krzyy nr 8 i dyrektorem zosta szanowany pedagog, prezes
Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, Kazimierz Kulwie.
Dziwna to bya szkoa. Najprostsze jej okrelenie, zreszt stosowane do niej, byo - zbieranina. Ale
to sowo byo i terminem dyskryminacji, i miao by sowem rozgrzeszenia i rehabilitacji. A czyme
w stosunku do swoich na stae zameldowanych kolegw warszawskich mieli by ci przybysze ze
wschodu? Z Miszczyzny, Kijowszczyzny, Odessy, Moskwy, Kaukazu, Uralu, z caego olbrzymiego
obszaru rosyjskiego, na ktry w XIX wieku zosta rozsiany w sposb wolny lub niewolny element
polski, zebrao si jego potomstwo w onej, dla wikszoci znanej tylko ze syszenia, Warszawie.
Cezary Baryka w paruset odmianach geograficznych i rodowiskowych. Niejeden sabo mwi po
polsku. Ale kady by Polakiem.
Druga nazwa, popularna wrd uczniw szk warszawskich, bya dobitniejsza: granda od
Kulwiecia. Rzeczywicie chopaczki byy pene temperamentu i wybryki zdarzay si czsto. Szkoa
miecia si w oficynie, a front kamienicy zajmowao gimnazjum eskie p. Haliny Gepner. Na
podwrze kamienicy wychodziy okna obu uczelni, co dawao asumpt do nastpujcych wyczynw:
przystawiano drabin na wysokoci II a nawet III pitra do ktrego z okien klasy panieskiej, po czym
odbywaa si scena jakby ze redniowiecza: po drabinie pi si w komnaty panieskie rycerz-miaek,
animowany okrzykami kolegw, stojcych pod drabin, panny piszczay jakby za chwil miay by
porwane, w oknie ukazywaa si duea w osobie ktrej z nauczycielek, wypychajca miaka,
wzgldnie na nasze okrzyki z dou: zabije go, zabije, odwrotnie, chwytajca go w ramiona, eby nie
spad z drabiny. Oczywicie, potem skargi, reprymendy, za reputacja.
Z drugiej strony oficyny mieci si browar Junga. Tam zamiast picia si na mury, stosowano
balistyk: na ludzi wchodzcych przez bram i krccych si po podwrzu browaru zrzucano
kaamarze.
Ale jednak bya to szkoa, ktra miaa dobrze i dzielnie postawione harcerstwo. Tzw. Dwudziestka,
tj. 20 druyna harcerska hufca warszawskiego, bya wanie nasz szkoln druyn, przodujc
w caym hufcu warszawskim. Skupiaa ona liczn i dzieln modzie. Druynowym by Heidrich (dzi
znany dziaacz na polu naukowej organizacji), przybocznym wikiel (nie yje), instruktorem Stach
Kulwie (zgin w walce z okupantem niemieckim), gazetk druyny wydawa starannie Makowski,
tzw. Atramenciarz, jako e interesowa si technik materiaw pimiennych, z czym pniej
zwiza si zawodowo prowadzc takie wanie atramenciarskie przedsibiorstwo Pionier.
Ale jednak bya to szkoa, z ktrej weszo w ycie wielu dzielnych ludzi. Z kolegw moich wspomn
Jerzego Lutosawskiego (dzi radca d/s. techniki w handlu zagr.,), Zbyszka Lutosawskiego (dzi
ekspert Komitetu Nauki i Techniki), Zbyszka Makarczyka (profesor polityki spoecznej w KUL, b. pose
na Sejm), Wadka Borowskiego (znany inynier), Henia Zabockiego (sdzia), Zbyszka Packiego
(adwokat), Janusza Jaboskiego, seniora klasy, Konstantego Erdmana (pracuje naukowo), Olika
Missun (przed wojn znany prokurator, obecnie adwokat). Wielu nie yje, jak np. zacny Wodek
Gocz. Z innych klas spord osb, z ktrymi si stykam, wymieni profesora Politechniki
Warszawskiej Jana Podoskiego, Sawka Polkowskiego, wybitnego statystyka zagadnie morskich. Ba!
elewem szkoy by sam Lopek-Krukowski. Brat jego modszy, Stefan, by ze mn w klasie.
Dyrektorem szkoy by, jak wspomniaem, Kazimierz Kulwie, inspektorem Elwertowski, sekretariat
prowadzia pani Grska. Nauczycielami naszymi byli: polskiego - Zofia Jtkiewiczowa, znana
dziaaczka narodowa, Jzef Krokowski, Chrupczaowski, matematyki - Giro, Ruszczycki, historii - miy
i kulturalny Wodzimierz Topoliski, ktry by rwnie naszym wychowawc klasowym, geografii Aleksander Janowski, wybitny i zasuony twrca Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, biologii Jan Dembowski (pierwszy prezes PAN), fizyki - Piotr Macewicz, francuskiego - Biaokozwna, tzw.
Wandzia, bo bya moda, a trzymaa nas krtko, co nam imponowao i jednao dla niej yczliwo,
niemieckiego - Waraszkiewicz, aciny - Dbrowski, tzw. Szczurek z racji wzrostu i wsikw, Czesaw
Cesarz, znakomity acinnik (ex-ksidz, a o czym jako jego tragedii yciowej informowano si szeptem,
i zapewne z tego powodu czowiek bardzo nerwowy, co powodowao, jak rwnie brzmienie jego
nazwiska, emy mu, niestety, nieraz dokuczali na lekcjach), pieww - Wacaw Lachman, mczcy si
z nasz niesfornoci (bo co tam piewy), a mylami i sercem bdcy przy swojej Harfie.
Boyszczem uczniw by Krokowski. Ex-aktor, pniej znowu aktor, wykada literatur polsk
inteligentnie i estetycznie. Przystojny, elegancki, imponowa nam. Trzyma uczniw bardzo krtko,
bano si go, ale i lubiano. Krokowski umia zreszt dba o popularno. Skadajcy mu w domu
yczenia imieninowe byli czstowani wdeczk i papierosami, co rwnao si wiadectwu dojrzaoci.
Dowcipny, umia wnosi w stosunki midzy uczniem a profesorem akcent przyjemnej poufaoci czy
czasami rozweselajcej frywolnoci (rwnie wiadectwo dojrzaoci). Wygldao to tak. W 7-ej
klasie pod koniec zimowego trymestru przed wystawieniem ostatecznych stopni Krokowski
przepytuje dwjkowiczw. Sprawa wana, bo w hierarchii cenzury stopie z jzyka polskiego zajmuje
pozycj pierwsz, przeto w klasie niepokj i naprenie. Wyrywa Terleckiego. Terlecki, niezupenie
dobrze mwicy po polsku, dry przed zawiociami tematyki mickiewiczowskiej, ktra bya treci
trymestru. Opowiedz mi Terlecki - mwi Krokowski - pocztek Pana Tadeusza. Pytanie bardzo
atwe, klasa oddycha z ulg, Terlecki skupia si, by jak najdokadniej opowiada i uzyska zamian
grocej mu dwjki na wymarzon trjk. Cignie kresowym akcentem: I znaczy si, pan Tadeusz
wszed do swego pokoju, spojrza przez okno i zobaczy dziewczynk. W tym momencie zapewne
Terlecki przypomnia sobie, e nie jest dostatecznie dokadny, Pan Tadeusz nie ujrza bowiem caej
postaci Zosi, lecz tylko jej gwk, wychylajc si zza kwiatw ogrodowych, poprawia si wic: Nie,
nie dziewczynk, a cz dziewczynki. A na to Krokowski z ca powag: A jak ty mylisz Terlecki,
jak on cz mg zobaczy, jeeli pozna, e to bya dziewczynka.
Najwybitniejsz indywidualnoci wrd ciaa pedagogicznego by prefekt szkoy ksidz dr Kazimierz
Lutosawski. Drobny, bardzo ruchliwy, o nieadnych, ale inteligentnych rysach twarzy, sugestionowa
jako mwca, przede wszystkim fanatycznym stosunkiem do zasad, ktre gosi. Otaczaa go legenda,
e zosta ksidzem jako dojrzay ju czowiek wskutek osobistej tragedii yciowej, co jednao mu mir,
e zosta ksidzem dla idei, a nie dla kariery materialnej. Jako jezuita by dziaaczem wrd modziey,
bardzo czynnym w harcerstwie. W owych czasach by on jednak przede wszystkim politykiem, bardzo
aktywnym dziaaczem Zwizku Ludowo-Narodowego i posem na sejm, wskutek czego waciwie
mao czasu mg powici prefekturze w szkole.
Pod koniec okresu szkolnego, w 8-ej klasie, zaszed zabawny przypadek, wicy si z moim zawodem
skarbowca, a od strony introspekcji dotd dla mnie niezrozumiay. W klasie przeprowadzono ankiet,
czym kto chce by w yciu. Odpowiedzi byy na kartkach i koledzy dali normalne odpowiedzi:
lekarzem, adwokatem, inynierem itp., ja jeden zbyt ambicyjnie potraktowaem pytanie czym chc
by i napisaem: ministrem skarbu. Duo byo z tego powodu miechu ku mojej konfuzji, a koledzy
po dzi dzie ten epizod mi przypominaj, konstatujc wraz ze mn, e i tak jednak skarbowcem
zostaem.
W maju 1922 r. zdaem matur. Pamitam w poranek majowy, kiedy, niczym w hoplita spod
Maratonu woajcy w Atenach zwycistwo, wpadem do domu z okrzykiem: Mamo, zdaem.
Donioso egzaminu maturalnego pozostaa dotychczas, ale wwczas powikszay j pewne
specyficzne cechy, mechanizm bowiem awansu spoecznego by wwczas znacznie bardziej
bezwzgldny. Pozycj spoeczn rokowao albo posiadanie majtku, albo kariera urzdnicza, dla
ktrej waciw trampolin byy wysze studia, a furtk do nich bya matura. Nie mona przy tym dzi
nie umiechn si, wspominajc spoeczno-towarzyskie znaczenie matury. Poniewa to byy czasy,
w ktrych jeszcze istniay pojedynki i tzw. sprawy honorowe. Na to, by mc reagowa na obraz,
trzeba byo by czowiekiem zdolnym honorowo, a takim czowiekiem, wedug stosowanego
wwczas w przypadkach spraw honorowych Kodeksu Boziewicza (od nazwiska autora), by szlachcic,
a jeeli nie, to czowiek posiadajcy matur. I pomyle, e tak byo zaledwie 40 lat temu.
I kocz si moje wspomnienia niebieskiego mundurka. Ale mundurka, jak pan Gomulicki, nie
nosiem nigdy, ju nie byy stosowane w szkoach. Jedynym uniformem byy czapki: francuskie kepi
w gimnazjach Grskiego i Staszica, okrge rondelki u Konopczyskiego, sportowego kroju u Reya i
Kujawskiego, maciejwki: bkitne u Zamoyskiego, szare u Kulwiecia itd. Rnorodno czapek
dlaczego natchna modzie do poetyckiego ich omwienia w bzdurnym wierszu.
By on tak popularny w Warszawie przed trzydziestu - czterdziestu laty, e pozwol sobie przytoczy
jego pocztek, tak jak pamitam.
W czapce wojska francuskiego
Chodzi mapa od Grskiego,
I t czapk si zaszczyca
Druga mapa od Staszica.
Krge czapki, cyklistwki,
Nosz osy od Rejwki.
jednak widywao si ich codziennie, mieli swoje punkty oczekiwania, np. na rogu Marszakowskiej i
Koszykowej i zdaje si, e swoje role odgrywali lepiej.
Aparaty telefoniczne byy to drewniane skrzyneczki, przymocowano do ciany; aparatw stojcych na
biurku, przenoszonych itp. nie znano. Poczenia dokonywaa ywa telefonistka, ktra szemraa
niezrozumiale w suchawce swj tzw. numer porzdkowy jako sygna gotowoci poczenia, po czym
mwio si jej podany numer i czekao na rezultat, ktry sprowadza si do formu cz lub
zajty. Niezmechanizowany system pocze telefonicznych utrzyma si jeszcze dugo po I wojnie.
By to, oczywicie, system mao dogodny, powodujcy czste pomyki lub dugie wyczekiwania na
poczenie. Tote telefony warszawskie byy przedmiotem dowcipw, a dla ludzi niecierpliwych
przedmiotem denerwacji. Tadeusz Ulanowski, sawny przed I wojn jako confrencier kabaretu
Momus w Warszawie, a gdy go poznaem, pracujc w Min. Skarbu, dostojnie wygldajcy z siw
brdk naczelnik wydziau w Min. Pracy i Opieki Spoecznej, by szczeglnie uczulony na usterki
pocze telefonicznych. Ulanowski by zreszt w ogle wybuchowy, i to w nieuzasadnionych
okolicznociach; z tego powodu podwadni jego mwili o nim, e ma pszczo w spodniach. Ot
w przypadkach takiej pszczelej agresji z powodu niedoskonaoci pocze telefonicznych,
Ulanowski wrzeszcza do telefonu: Tu mwi rzd, a tam jaka baba?. Ale to te nie pomagao.
Owietlenie w wielu domach byo przed I wojn jeszcze naftowe, owietlenie gazowe stanowio
pewien postp cywilizacyjny, chocia oczywicie w wielu domach byo owietlenie elektryczne.
Lubiem owietlenie gazowe. Byo ono niezdrowe, niebezpieczne, ale dawao jasne owietlenie
pokoju, a ciche syczenie gazu miao jaki urok mruczcego kota. Ach, to owietlenie domw
warszawskich. W roku 1921 by pierwszy powszechny spis ludnoci i nieruchomoci, w ktrym, jak
wikszo uczniw starszych klas szk rednich, braem udzia jako tzw. komisarz spisowy. Do
spisania miaem dwa due domy na Nowym wiecie rg Alei Jerozolimskich. Kwestionariusz
dotyczcy nieruchomoci zawiera midzy innymi takie pytanie: Czym s owietlone klatki
schodowe? Gaz? Elektryczno?. Waciciel domu - o ile pamitam, p. Farbstein - wypeni t
rubryk sumiennie w sposb nastpujcy: Niektre gaz, niektre elektriczno, przewanie ani
jedno, ani drugie.
W szkole wanym przedmiotem bya kaligrafia, w biurach jeszcze duo pisao si rcznie, pisanie na
maszynie prywatnych listw nie byo stosowane.
Kino nazywao si iluzjon, byo oczywicie nieme, z rzpoleniem przez pianist melodii dobranych
do ilustracji obrazw filmowych. Nie byo to atwe z uwagi na zmienno sytuacji na tamie filmowej,
std przerzucanie si z melodii do melodii, co wytworzyo nawet specjalny rodzaj gry tzw. muzyk
kinow.
Daleko jeszcze byo do patefonu. Na razie przeywa dni modoci jego pradziadek gramofon
z olbrzymi metalow trb. Wuj Micha kupi dla rodziny taki wspaniay ze srebrn trb, a e
i akurat telefon zaoono w mieszkaniu, a wuj wrci z polowania w dobrym humorze, wic
skombinowa dziaanie obu wynalazkw: zatelefonowa do szwagra, a gdy ten odezwa si, puci
w ruch gramofon, po czym po chwili spyta: No i co powiesz. Ale szwagier mia poczucie humoru
i odrzek: Bardzo ci si zmieni gos po polowaniu.
Z radiem zetknem si po raz pierwszy w 1921 roku. Byo to na odczycie w Politechnice, na ktry
poszedem, pocignity ciekawoci nieznanego tematu. Nie mwio si wtedy o radiu, tylko o
telegrafie bez drutu. Mimo wysikw profesora i asystentw cz praktyczna, tj. demonstracja
telegrafowania bez drutu wypada sabo. Aparaty radiowe do suchania odbioru w domu pojawiy
si gdzie po roku 1925. Aparaty byy mao selektywne, odbir by peen zakce - trzaskw
i wistw. Tote Krukowski jako Lopek jeszcze w latach 1930-tych monologowa ze sceny. Mj
Moniu to si uczy francuskiego z radia. On taki pilny, co wszystko umie. Jak go zapyta: Moniu, jak
po francusku - prosz chleba -, to on zaraz: Donnez-moi, chrr, chrr, chrr, du pain, fiuuuu, fiuuuu.
Auta pamitam jeszcze bez waw kardanowych, tylko na acuchach. Karoseria bya kopi karety
konnej: miejsce szofera nie byo skarosowane, siedzia na wieym powietrzu, wanie podobnie jak
stangret na kole. Tote szoferzy w zimie nosili olbrzymie futra i szuby. Posiadaczy aut byo
oczywicie bardzo niewielu - mogli nimi by tylko ludzie bogaci i do tego narwani. Bo czyby
nienarwany czowiek ryzykowa takie sytuacje, jak kuzyn pp. Krzyanowskich, ktry przyjechawszy do
nich na wie poinformowa: Pdziem do was z szybkoci 30 wiorst na godzin, wywoujc tym
groz demona ruchu.
Jadc kolej zabierao si ze sob duo rzeczy, w tym solidne paczki z jedzeniem, wagonw
restauracyjnych bowiem nie byo. Natomiast na stacjach wzowych byy doskonae bufety
restauracyjne, postoje pocigw byy dugie, przesiadki na duszych trasach nieuniknione, wagonw
bezporedniej komunikacji nie umiano jeszcze ustawia. Tych bufetw kolejowych to szkoda!
wspaniay np. by bufet na stacji w Fastowie, przez ktr trzeba byo przejeda z Humania do
Kijowa. Przez dugie lata po I wojnie funkcjonowa bufet w Suchej na trasie Krakw-Zakopane, gdzie
zmiana kierunku biegu pocigu dawaa czas na zjedzenie obiadu. Duo byo smacznych rzeczy i dobre
piwo. Szkoda tego bufetu!
Samolot widziaem po raz pierwszy w 1910 r. w Zurychu w Szwajcarii, gdzie matka leczya si. Na
oczach wielkiego tumu samolot przelecia na wysokoci okoo 30 metrw tras okoo kilometra. Lot
wywoa oczywicie olbrzymie wraenie.
I wreszcie na zakoczenie wspomnie o postpie technicznym nie mog nie wspomnie, e
stosunkowo pno zaczto stosowa kapsuki elatynowe do oleju rycynowego. Zbyt dugo trwaa
prymitywna technika ykania oleju rycynowego bezporednio z yki na jzyk!
Wiadomo o kadym wynalazku wywoywaa zaciekawienie lub niedowierzanie, zetknicie si z nim
naoczne - przejcie lub zachwyt, potem stopniowo wynalazek stawa si przedmiotem uytkowym,
ktry uatwia nam ycie: wodocig, dzwonek elektryczny, arwka, telefon, rower, wieczne piro
itd., w pniejszych czasach elektrolux, kuchenka elektryczna itd. wiadomi uytecznoci
wynalazkw, sabo zdawalimy sobie spraw z ich potnego oddziaywania spoecznego. Dopiero na
studiach wyszych dowiedziaem si o teorii materializmu historycznego. Od tej pory wiem, e na
wynalazek trzeba patrze podwjnym spojrzeniem, od strony uytecznoci, jak stwarza, i od strony
przemian spoecznych, jakie wywouje. Na og si tego nie bierze dostatecznie pod uwag,
a tymczasem jednak wynalazek moe powodowa liczne i dalekosine skutki. Ot, chociaby wemy
taki rower. Historycy rejestrujcy tok przemian spoecznych i obyczajowych zlekcewayli
niewtpliwie rower. A jednak trudno zaprzeczy, e ten wynalazek szatana - jak go zawsze nazywa
Swithin Forsyte, od czasu kiedy to w roku 1874 w Brighton elazny konik przestraszy jego siwki by przyczyn najwikszych od czasw Karola II zmian w zwyczajach i obyczajach. Z pocztku niewinny
ze wzgldu na sw szczegln niewygod, powodujc trzsienie i bl w kociach, a w pniejszym
stadium nieszkodliwy, ile e niebezpieczny wycznie dla ycia i caoci przedstawicieli pci mskiej,
rower sta si w dzisiejszej formie, jako dostpny i dla pci piknej, potnym rodkiem rozlunienia
obyczajw. Pod jego m. in. wpywem, cakowitym lub czciowym, zniky przyzwoitki, dugie wskie
suknie, ciasne gorsety, nisko opuszczone fryzury, czarne poczochy, grube kostki, due kapelusze,
pruderia i obawa ciemnoci. Pod jego wpywem, cakowitym lub czciowym, rozkwity wycieczki za
miasto na weekend, mocne nerwy, mocne ydki, mocna mowa, krtkie spodnie, zamiowanie do
Uczelnia
Vivat Academia!
Kiedy w 1922 r. wstpiem do Wyszej Szkoy Handlowej w Warszawie, sie uczelni wyszych bya ju
uksztatowana i doznaa po rok 1939 niewielkich tylko zmian.
Szkoy wysze
Uniwersytety
Uniwersytet Jagielloski w
Krakowie
Uniwersytet Stefana Batorego w
Wilnie
Uniwersytet Jana Kazimierza we
Lwowie
Uniwersytet J. Pisudskiego w
Warszawie
Wolna Wszechnica Polska w
Warszawie
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Uniwersytet Poznaski
Wolna Wszechnica Polska w
odzi
Politechnika Lwowska
Politechnika Warszawska
1364
6124
1517
1578
3415
1118
1661
5289
1440
1816
8903
3526
1905
1501
554
1918
1919
1928
4
7
4
1215
4983
505
312
1385
153
2793
4404
122
320
Politechniki
1854
5
1898
5
Wysze Szkoy Handlowe
1906
1231
438
1915
1922
1
1
947
636
278
231
767
157
207
46
404
160
462
16
1906
1287
347
1915
1573
435
1919
1920
2
1
553
480
5
328
1925
81
34
1927
243
112
1930
209
44
48212
13078
1926
1
Wysze Szkoy Sztuk Piknych
1900
1
1922
Jak z przytoczonej tablicy wida w okresie 1923- 1939 powstao ju tylko kilka uczelni: Szkoa
Wschodoznawcza w Warszawie (1925), Akademia Handlowa w Poznaniu (1926), Wysza Szkoa
Dziennikarska w Warszawie (1927), Wolna Wszechnica Polska w odzi (1928), Szkoa Nauk
Politycznych w Wilnie (1930).
W sumie 5 uczelni ksztaccych niespena 2 tysice studentw i wszystkie humanistyczne. Bardzo
symptomatyczny obraz i ewolucja.
Rozszyfrowanie tego daje porwnanie struktury kierunkw studiw przed wojn - w 1937/38 r. - i
vingt ans aprs w 1957/58.
Wyszczeglnienie
1937/386 1957 587
Ogem studentw na wyszych uczelniach (tysice osb)
48,0
129,0
W tym studiujcych kierunki
w % ogu studentw
Rolnictwo
7,0
9,4
Nauki techniczne
15,8
40,0
Medycyn
11,7
22,0
6
7
Nauki prawno-ekonomiczne
Nauki humanistyczne i matematyczno-przyrodnicze
Sztuki pikne
34,3
25,0
1,5
9,8
15,9
2,9
Oto i obraz skutkw rewolucji uprzemysawiajcej kraj: liczba studentw wzrosa blisko trzykrotnie,
przy czym liczba studiujcych nauki techniczne wzrosa w jeszcze wikszym stopniu, podwyszajc
swj udzia z niespena 16% na 40%.
Jak rwnie z tablicy wida, Uczelnia moja - powstaa w 1906 roku - bya Nestorem wrd wyszych
szk handlowych. Lecz duchowy jej rodowd siga jeszcze dalej wstecz, bo a po rok 1875, rok
zaoenia Szkoy Handlowej Leopolda Kronenberga. Szkoa ta w formie szkoy redniej przetrwaa a
do r. 1900, po czym zostaa przez wadze carskie rozwizana. Wychowankowie Szkoy, a przede
wszystkim Zygmunt Chrzanowski, Ludwik Drzewiecki, Mieczysaw Jankowski, Tadeusz Piasecki,
August i Feliks Zieliscy zaoyli w 1906 r. Towarzystwo Wyszych Kursw Handlowych i 13
padziernika 1906 r. w lokalu przy ul. Smolnej 9 nastpi uroczysty akt otwarcia Wyszych Kursw
Handlowych, ktrych kierownikiem zosta August Zieliski8.
Wychowankw Szkoy Kronenberga cechowao silne poczucie koleestwa i sdz, e to oni,
przynajmniej w pewnym stopniu, przeszczepili na grunt naszej Szkoy sens pielgnowania tej wizi.
Po rozwizaniu szkoy utworzyli oni Koo Wychowacw b. Szkoy Handlowej L. Kronenberga i ju w
1900 r. odbyli pierwszy zjazd. W 1925 r. odby si V zjazd jubileuszowy bo to z okazji 25-lecia
istnienia Koa... w p wieku od otwarcia Szkoy, a w wier po jej zamkniciu9. Jako wczesny prezes
Koa Ekonomistw Studentw Wyszej Szkoy Handlowej zostaem zaproszony na ten zjazd. Odby si
on godnie wedle staropolskich tradycji, a kulminacyjnym punktem byy akademia i bankiet w Resursie
Obywatelskiej na Krakowskim Przedmieciu. Zdajc sobie z tego spraw, e bd musia na bankiecie
wygosi przemwienie, dzie przed tym wkuwaem si historii szkoy z monografii Plenkiewicza.
Bankiet odby si na I pitrze Resursy, za stoami zasiado ponad 200 osb. Zwrcia moj uwag
obecno popularnego aktora Antoniego Fertnera. Jak si okazao, wrd Kronenberczykw byo
kilku wybitnych przedstawicieli literatury i teatru: Artur Gliszczyski, Czesaw Hulanicki, Stefan
Krzywoszewski, Artur Oppman, Aleksander Zelwerowicz.
Jako honorowy go zostaem posadzony w centrum przy stole gwnym, akurat naprzeciwko
rektora Miklaszewskiego. Poczuem si nieco nieswojo, bo jednak Rektora balimy si. Zaczy si
bankietowe przemwienia, ktre zapowiada gospodarz bankietu Kronenberczyk Mitraszewski,
popularna przez dugie lata posta w Warszawie: wieloletni sdzia handlowy, eleganckiej postaci
z pikn brod, o znakomitym apetycie, ktry mona byo obserwowa u Simona i Steckiego, doy
- i susznie - powyej chyba 90 lat. Ot po pitym czy szstym przemwieniu Mitraszewski brzkn
widelcem w talerz i obwieci: Teraz gos zabierze Pan Prezes Koa Ekonomistw Studentw Wyszej
Szkoy Handlowej. No, to ja. Dechu dobyem i zaczem. Szo. A na zakoczenie powiedziaem (dziki
studiom Plenkiewicza): Pozwlcie Panowie, e zakocz sowami Waszego Kolegi, poety
Gliszczyskiego:
Ludzie hartu, energii i czynu,
Bohaterowie cichej pracy bez wawrzynu,
Zdrowy czynnik spoeczny, z ktrego si pleni
Pamitnik dwudziestolecia Wyszej Szkoy Handlowej w Warszawie 1906-1926, Warszawa 1927 s. 3; Pamitnik
trzydziestolecia Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie 1906-1936, Warszawa 1938 s. 221.
9
Pamitnik koleeski Wychowacw b. Szkoy Handlowej L. Kronenberga, Warszawa 1930 s. 72.
10
W zalenoci od pitra miay one numeracj: 314, 414, 514. Bya to nieprzyjemna numeracja,
kojarzya si bowiem z klaswkami z owych przedmiotw handlowych.
Drzwi w salach wykadowych byy w grnej poowie oszklone, co pozwalao na orientowanie si czy
sala jest wolna. Miao to dla nas, studentw, to znaczenie, ze wiedzielimy czy mona z sali skorzysta
na tzw. nauk wasn. Dlaczego jednak nie wszystkie drzwi byy oszklone i w takim przypadku, dla
upewnienia si czy sala jest wolna, trzeba byo zajrze przez dziurk od klucza. Dawao to czasem
niespodziewane efekty. Ot kiedy zaglda kolega i widzi: wykadu nie ma, ale sala zajta, bo siedzi
kolega z koleank i ucz si geografii gospodarczej ze skryptu Ciachotnego. Czy przedmiot by
trudny, czy skrypt by nudny i wypoczynek si nalea, czy wreszcie mia to by zabieg
mnemotechniczny, do, e co stron przeczytaj, to si pocauj. Bardzo to zafrapowao
zagldajcego i zastyg zgity z okiem w dziurce od klucza. Przyszed drugi kolega: Co tak patrzycie?
A no to i to Pozwlcie i mnie. I na zmian. Ale przyszed trzeci, czwarty, dziesity, zaczli si
popycha, drzwi nie wytrzymay i caa hurma wpada na sal.
Mimo adaptacji, adna z sal na Koszykowej 9 nie bya w stanie pomieci suchaczy na oglnych,
obowizkowych wykadach I i II roku, takich jak ekonomia czy geografia. Tote Szkoa wynajmowaa
na miecie wiksze sale wykadowe: w Paacu Staszica, w Muzeum Przemysu na Krakowskim
Przedmieciu, w Teatrze im. Fredry na niadeckich 5. Wad, a moe wanie urokiem takiej sytuacji,
bya konieczno peregrynacji w cigu dnia, oczywicie nie solo; natomiast zdecydowan wad bya
konieczno posugiwania si wasnym kolanem (tak, wasnym!) jako pulpitem. Tote sprawa
zbudowania nowego gmachu bya spraw zasadnicz, ale realizowan stopniowo w miar dopywu
rodkw finansowych: w 1927 r. zbudowany zosta gmach przy ul. Rakowieckiej 6, mieszczcy
administracj, sale wykadowe i pocztkowo bibliotek, przeniesion nastpnie do specjalnie na cele
biblioteczne zbudowanego w 1929 r. gmachu w gbi posesji. W 1935 roku zbudowano dom
mieszkalny dla pracownikw naukowych. Na zbudowanie gmachu gwnego ju przed wojn rodkw
nie starczyo, mimo e Szkoa wzia od Biblioteki Narodowej czynsz za 6 lat z gry, zacigna
poyczk w Banku Gospodarstwa Krajowego i sprzedaa dom na Koszykowej, przy czym, jak
wspomina Pamitnik trzydziestolecia, Naley tu podkreli zasugi czonka Tow. WSH p. Mieczysawa
Jankowskiego, ktry uatwi sprzeda korzystn posesji Koszykowa 911. Gmach gwny zosta
zbudowany dopiero po wojnie, ju jako gmach Szkoy Gwnej Planowania i Statystyki.
Pierwszymi czynnociami nowo przyjtego studenta byo oczywicie kupno czapki studenckiej
i zapoznanie si z programem studiw. To drugie nastpowao pierwej, ale to pierwsze odczuwano
jako waniejsze. Pene insygnia studenckie skaday si z czapki, wstgi tzw. bandy i metalowego
znaczka. Do noszenia ich uprawniaa przynaleno do Bratniej Pomocy Studentw WSH. Czapka bya
z ciemnozielonego aksamitu z wskim otokiem biao-amarantowym, nosio si j codziennie. Banda
bya wsk wstk biao-zielon, noszon w chwilach uroczystych. Znaczek, przedstawiajcy
aglowiec z literkami WSH, tkwi stale w klapie marynarki. Czapki uwaalimy za twarzowe, rwnie
koleanki nosiy je chtnie, i lekcewaco ocenialimy wygld czapek Politechniki, brunatnogranatowych, czy biaych rogatywek Uniwersytetu, zwanych jakami doktorowej Brudzyskiej, gdy
pono ta ona pierwszego rektora miaa je zainicjowa.
Program studiw wyda mi si godn zapowiedzi studiw rzeczywicie wyszych. Troch to tam od
niego zalatywao dopiero co ukoczon szko redni: arytmetyka, geografia, jzyk obcy... No, ale
w kadym razie arytmetyka bya handlowa, geografia ekonomiczna, a przede wszystkim bya
ekonomia polityczna, skarbowo, polityka ekonomiczna, historia gospodarcza, statystyka,
11
Pamitnik trzydziestolecia SGH, s. 350. Jankowski byt dyrektorem finansowym Zarzdu Miejskiego m. st.
Warszawy.
encyklopedia prawa itd. Bardzo mi to wszystko imponowao, czuem si przeniesiony do jakiej, innej
ni dotychczas, wyszej spoecznoci. Bo te bya to inna spoeczno, urocza spoeczno studiw
akademickich: Civitas Academica. Miaem j pozna.
Znajomo ta doprowadzia do dozgonnej mioci. Nale, tak jak chyba wszyscy koledzy i koleanki,
do zakochanych w swojej Uczelni. I teraz, zwaszcza z upywem lat, zadaj sobie pytanie na czym
polega urok i sia oddziaywania tej naszej scholae mirabilis?
U podoa byo na pewno to samo zjawisko, z powodu ktrego dla babci w komedii adna historia
Caillaveta najlepsze byy rzdy krla Ludwika-Filipa - bo miaa wtedy szesnacie lat. Bya modo. Ale
przeycia modoci mog by tak rne...
Myl, e trzy sfery zjawisk i zwizanych z nimi przey ugruntoway nasz stosunek do Szkoy: 1)
przekonanie si w pniejszym praktycznym yciu zawodowym, e Szkoa daa nam powany zasb
przydatnych wiadomoci i nauczya mylenia ekonomicznego, 2) bezporednio w obcowaniu
z profesorami, wiadomo, e im zaley na tym, aby aperire terram gentibus, jak lubi cytowa
prof. J. St. Lewiski, 3) koleestwo.
Program bynajmniej nie by przeadowany: w sumie wykadw i wicze byo na I roku 26 godzin
tygodniowo, na II - 24, na III - 16. W tych rozmiarach czasu i pracy student poznawa w cigu
pierwszych dwu lat studiw 17 przedmiotw obowizkowych i zwykle 2 wybrane przez siebie
przedmioty nieobowizkowe, po czym zdawa egzamin pdyplomowy. Na III roku studiowa wybrane
przez siebie kilka przedmiotw o charakterze ju specjalistycznym, pisa prac dyplomow, zdawa
egzamin dyplomowy i mia ukoczone studia. Pniej, po roku 1927 wprowadzono IV rok studiw
i egzaminy magisterskie, jako fakultatywne podwyszenie studiw.
Wan cech studiw byo poczenie przedmiotw teoretycznych, jak ekonomia, historia,
statystyka, socjologia z przedmiotami praktycznymi, tzw. umiejtnociami, jak buchalteria,
arytmetyka handlowa. Bardzo si to nam pniej w yciu przydao. Wane byo rwnie gromadzenie
jako wykadowcw teoretykw, jak Krzywicki, Lewiski, Krzeczkowski, Arnold, Lipiski, i praktykw,
jak Rapacki, Bek, Gieysztor, Rose, Khn. Ale bardzo wany by pewien zakres rygorw
systematycznego studiowania stacjonarnego. Na seminariach, wiczeniach z umiejtnoci oraz na
wykadach jzykw bya sprawdzana lista obecnoci. Z umiejtnoci (buchalteria, arytmetyka,
korespondencja) odbyway si regularnie prace audytoryjne, zwane oczywicie przez nas
klaswkami. Wreszcie co semestr trzeba byo z poszczeglnych przedmiotw zda kolokwium.
W konsekwencji tych zabiegw dydaktycznych nazywalimy nasz zacn Uczelni szkk, cho
oburzalimy si, gdy nam od szkki przygadywali ci z Politechniki i ci z Uniwerku.
Szkka na dobre nam wysza. Nie miaa ona programu tak obszernego, a nawet przeadowanego,
jak Politechnika, co stwarzao duy odsiew i przeduao lata studiw, nie miaa rwnie tej
niekontrolowanej swobody studiowania co Wydzia Prawa Uniwersytetu.
Sama szkoa tak uzasadniaa odrbno swych programw i metod nauczania w dziedzinie
ekonomicznej: wyksztacenie na wydziaach prawa jest tu niewystarczajce. Powica ono zbyt
mao miejsca dyscyplinom ekonomicznym w caoksztacie swych zaj, nie mogc w ten sposb
uwzgldni niekiedy najwaniejszych zrnicowanych potrzeb ycia gospodarczego dzisiejszego, oraz
daje swym uczniom inn podstaw metodyczn. Umys prawnika nastawiony na obserwacj
formalnych stron instytucji i urzdze spoecznych, na badanie normatywnego ich zwizku nie siga
941 stronach zosta umieszczony wykaz ksiek posiadanych w tym czasie przez Bibliotek wraz
z podaniem numerw katalogowych14.
Kiedy wstpowaem do Szkoy, bya ona uczelni prywatn i miaa stosunkowo wysokie czesne: 185 z
za semestr zimowy, 105 z za letni i 15 z semestralnie opaty bibliotecznej, Ponadto opaty za
egzaminy. W sumie przez 3 lata studiw student paci 1105 z, podczas gdy analogiczne opaty
w uczelniach pastwowych wynosiy 500-800 z15. W r. 1930/31 opaty zostay podniesione, tak e
koszt studiw wynosi 2013 z. Szkoa tak tumaczya ten stan rzeczy: Szkoa Gwna Handlowa ma
opini Szkoy kosztownej. Istotnie pobiera ona od suchaczw najwysze w pastwie opaty. Musimy
tutaj owietli ten stan rzeczy. Tumaczy si on tym, e dla Szkoy opaty studenckie s gwn
podstaw istnienia - stanowi dwie trzecie wszystkich dochodw. Szkoa wychodzi z zaoenia, e ci
suchacze, ktrzy wysokie czesne opaca mog, powinni je opaca, natomiast stosuje daleko idce
ulgi dla niezamonej czci swych suchaczy. Ulgi te stosuje szerzej anieli Szkoy Pastwowe i uwaa,
e polityka ta jest spoecznie sprawiedliwsza, anieli zastosowanie rygorystyczne do niskich opat
dla wszystkich 16.
Wizao si to z sytuacj materialn modziey stosunkowo lepsz ni w innych uczelniach. Wikszo
studiujcych bya na cakowitym utrzymaniu swojej rodziny: 64,3% studentw i a 85,2% studentek.
Nie korzystao zupenie z pomocy rodziny 11,7% studentw i tylko 3% studentek. Okoo 20%
suchaczy pracowao zarobkowo (z tego poowa zaj to byy korepetycje). redni zarobek miesiczny
waha si od 78 z (korepetycje) do 224 z (praca biurowa) 17.
Stosowane przez Szko ulgi obejmoway corocznie do 20% studentw, wynoszc okoo 10% dochodu
Szkoy18.
Dopiero na mocy ustawy z 15 lipca 1925 r. Szkoa otrzymaa udzia w dodatku do podatku
przemysowego, pobieranym na cele szkolnictwa zawodowego. Stanowio to dla Szkoy okoo p
miliona z corocznie.
Byy rwnie dotacje na okrelone cele naukowe. Bank Polski poczynajc od r. 1928 oy corocznie
15 tysicy z na utrzymywanie katedry bankowoci, a od r. 1931 Centralny Zwizek Polskiego
Przemysu, Grnictwa, Handlu i Finansw, tzw. Lewiatan, subwencjonowa sum 3 tysicy z rocznie
seminarium z zagadnie kartelowych19. O ile temat subwencjonowany by rzeczywicie
Lewiatanowy, o tyle wysoko subwencji raczej przypominaa szprotk ni lewiatana.
Vivant Professores!
Dawne to czasy, kiedymy jako studenci wiwatowali na cze naszych profesorw; dzi yj oni i niech
yj w naszej pamici.
14
Katalog by w caoci przygotowany do druku w 1939. Zosta wydrukowany i wydany dopiero w 1945.
Waciwy katalog ksiek (przedmiotowy z alfabetycznym wykazem autorw) poprzedza przedmowa
zawierajca zarys historii SGH w okresie 1939-45.
15
Pamitnik dwudziestolecia WSH, s. 97.
16
Pamitnik trzydziestolecia SGH, s. 352.
17
J. Winiewski i E. Vielrose Wyniki ankiety o stanie materialnym suchaczw Szkoy Gwnej Handlowej.
Pamitnik trzydziestolecia s. 176-199. Ankieta bya przeprowadzona w roku 1935.
18
Pamitnik, trzydziestolecia SGH. s. 352.
19
Tame, s. 342.
Czas i wojna bardzo silnie przerzedziy grono naszych wykadowcw. Ze zweryfikowanego w 1925 r.
przez Ministerstwo Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego pierwszego skadu profesorskiego
Szkoy w oparciu o przyznanych ustaw z 13 II 1924 prawach akademickich 16 profesorw
i docentw20 yje obecnie trzech: Fajans, Lipiski, Rose. yje pniej nieco mianowany Jerzy Loth.
yczymy wszystkim serdecznie - ad multos annos!
Bolesne straty przyniosy lata wojny 1939-1944. W 1939 r. zmar prof. Krzeczkowski, jako jedna
z pierwszych ofiar terroru niemieckiego; zaaresztowany w listopadzie i zwolniony w grudniu ju jako
konajcy. W 1941 r. umiera jako ofiara epidemii rektor Miklaszewski Na przestrzeni lat 1939-1944
kolejno umieraj: Pawe Rongier, Jan Riemer, Antoni Sujkowski, Feliks Hilchen, Zygmunt Limanowski,
Edward Zienkowski, Ludwik Krzywicki, Alfons Khn, Karol Irzykowski. Umieraj w obozach: Wiktor
Supiski, Jan azowski. Zostali zabici lub rozstrzelani: Eugeniusz Barwiski, Franciszek Nowicki,
Mieczysaw Szereda, Maurycy Chorzewski, Konrad Czerwiski, Marian Rapacki, Stanisaw Rychliski,
Andrzej Bieniek.
Wielu wykadowcw zmaro ju przed wojn i to na przestrzeni krtkiego okresu 1932-1937: Jzef
Bek, Witold Byszewski, Edward Miski, Wanda Suchecka, Wodzimierz Wakar, Henryk Sachs,
Wadysaw Strzelecki, Franciszek Pdowski, Jzef Buzek, Aleksander Rothert, Stanisaw Mianowski.
Dzi yj i niech yj w naszej pamici.
Szkoa przechodzia kilka przeksztace organizacyjnych, zachowywaa jednak cigo swej
dziaalnoci, nie zapominaa o swej tradycji, a tym bardziej z ni nie zrywaa. Cigo ta w znacznym
stopniu wizaa si z gronem ludzi w Szkole dziaajcych i wykadajcych. Std te, wspominajc
osoby kierujce Szko, trzeba da ich wykaz za cay okres.
Lata
Dyrektor
od IV 1925 rektor
20
Jackowski Aleksander
Wicedyrektor
od IV 1925 prorektor
Kasperski Kazimierz
Kasperski Kazimierz
Markowski Bolesaw
Kasperski Kazimierz
Jackowski
Aleksander
Sujkowski Antoni
Zweryfikowani zostali wwczas jako profesorowie: Maurycy Chorzewski, Jan Dmochowski, Kazimierz
Kasperski, Konstanty Krzeczkowski, Zygmunt Limanowski, Jan Stanisaw Lewiski, Bolesaw Miklaszewski,
Bolesaw Markowski, Antoni Sujkowski; jako docenci: Leon Babiski, Wacaw Fajans, Aleksander Jackowski,
Marian Kowalski, Edward Lipiski, Julian Makowski, Edward Rose, Marceli Raski, Henryk Tennenbaum.
1932 -VI
1937
Miklaszewski Bolesaw
1937-1939
Makowski Julian
Sujkowski Antoni
(1932/33)
Chorzewski Maurycy
Lipiski Edward
tylko dewaluacja i o tak odpowied chodzio. Panieneczka jednak zastanowia si gboko i po chwili
odpowiedziaa szemrzcym gosikiem: Ja bym kazaa z tego zota, co jest w Banku Polskim, wybi
zote monety. Odpowied bya oryginalna, przeto zdziwiony Profesor zapyta: I co dalej?. Dalej
kazaabym je wpuci do obiegu. Tu ju co szwankowao, bo zaraz zaczoby dziaa Prawo
Kopernika i zote monety zniknyby z obiegu, naturalnym wic biegiem rzeczy Profesor zapyta: I po
co? Nie wiem - odpara panienka - moe by co z tego wyszo.
Drug sabostk Profesora przy egzaminach byo nagminne pytanie o teori Malthusa i teori
materializmu dziejowego. wiadomi, e ich te pytania nie omin, studenci obkuwali si ich, a poziom
odpowiedzi sprowadza si do zwulgaryzowanych formuek. Na pytanie o Malthusie wystarczaa
odpowied: Ludno wzrasta w postpie geometrycznym, rodki ywnoci w postpie
arytmetycznym. Na dalsze pytanie: Czy tak musi by? wystarczaa odpowied: Nie, bo przyrost
naturalny moe by hamowany przez ch utrzymania stopy yciowej i nierozdrabniania majtku.
Formua dla materializmu dziejowego brzmiaa: Wszystkie zjawiska spoeczne zale od zmiany
techniki produkcji. Ot kiedy na kolokwium pyta Dmochowski studentk o prawo Malthusa, a gdy
ta wytrzepaa formuk o obydwu postpach, zadaje dalsze pytanie: A czy rzeczywicie ludno musi
wzrasta w postpie geometrycznym? Jakie mog by przyczyny hamujce przyrost naturalny?.
Studentka bez namysu wyrecytowaa: Zmiana techniki produkcji.
Zasuony dla Szkoy, popularny wrd studenterii, zaj Dmochowski w 1927 r. zaszczytne
stanowisko rektora. Niestety, na tym stanowisku zabraa go mier. Byem podczas jego choroby
w jego mieszkaniu na Krlewskiej. Profesor mia taczk i byo czym niesamowitym oglda tak
dobrze znajome rysy twarzy nasycone teraz kolorem cytryny. Poniewa niedawno umar na t
chorob kuzyn Dmochowskich i Profesorowi znany by jej przebieg, przeto wiedzia, e musi umrze,
a bdc kochajcym mem i ojcem, zaatwia w czasie choroby wszelkie sprawy yciowe, aby tylko
po jego mierci rodzina nie miaa adnych kopotw. Nawet zdy napisa swj wasny nekrolog, aby
i tym bolesnym zabiegiem nie musieli si zaj. Pogrzeb jego by serdeczn manifestacj.
Drug popularn postaci na pierwszym roku by profesor geografii Antoni Sujkowski. Z wygldu
bardzo profesorski, z brzuszkiem, wysokim czoem, brdk, by pewnego rodzaju oryginaem jako
mieszanina szlagona z radykaem. Nienawidzi endecji i twierdzi, e Endek to nie czowiek, a typ
zoologiczny, bdc rwnoczenie antysemit nie mniejszym od niejednego zoologicznego endeka.
Mia due wiadomoci encyklopedyczne i by z usposobienia, wanie szlagoskiego, przyjemnym
gawdziarzem, chyba e w czym si Profesorowi podpado, o co nie byo trudno, gdy z natury
swej by impetykiem. Chodzia o nim legenda, e uwaa, e najlepszym typem czowieka jest bidak
z dobrej rodziny. Legenda ta zrodzia drug legend, e na egzamin do niego nie naley przychodzi
starannie ubranym, a odwrotnie, w stroju zaniedbanym. Poniewa znowu o profesorze Jarra
kursowaa legenda wrcz odwrotna, przeto czasami korytarze Szkoy w czasie sesji egzaminacyjnej
przypominay garderob teatraln. Na tle popdliwego usposobienia profesora dochodzio czasami
do incydentw ze studentami. Najsynniejszy by nastpujcy: Sujkowski koczy na wykadzie
omawianie geografii konia i mwi: A teraz zajmiemy si osem. W tym momencie spostrzega
studenta, ktry nie siedzi na miejscu, a stoi, czego Profesor nie znosi - wszyscy musieli grzecznie
siedzie, by przecie kiedy dyrektorem szkoy redniej w Bdzinie - i zaraz dodaje: Panie, niech pan
siada. Po sali szmerek miechu. Student kania si i mwi: Pan profesor pozwoli, e osa wysucham
stojc.
Nauk o handlu wykada prof. Maurycy Chorzewski, zwany Dziadzio Chorzewski z racji swego
wygldu dobrodusznego dziadunia o siwej brdce. Ale dwje potrafi stawia, a i wrzeszcze te.
Z duym dowiadczeniem praktycznym - obok profesury pracujcy jako dyrektor Zwizku
Przemysowcw Metalowych - wpaja w nas nie tylko wiadomoci, ale i stara si te wdroy
zawoa do mnie: Pion pan dosta, rozcapierzajc przy tym pi palcw swojej rki, by informacja
bya podwjna: akustyczna i optyczna. A jednak, kiedy otrzymaem t pitkow prac, bya ona
fioletowa od poprawek naniesionych przez Profesora.
Natomiast na kolokwiach Profesor by liberalny. Wprowadzi on system, ktry polega nie na
zadawaniu pyta przez Profesora studentowi, a odwrotnie, na zadawaniu pyta Profesorowi.
Nazywao si to popularnie wtpliwoci ze skarbowoci i polegao na przedstawianiu Profesorowi
zagadnie trudniejszych, wtpliwych, wymagajcych omwienia. Tre przedstawionych wtpliwoci
miaa wiadczy o stopniu opanowania przedmiotu przez suchacza i poziomie jego zainteresowa.
W zasadzie test zupenie dobrze pomylany, ale pamitam, e zyskaem du popularno, a u
koleanek sympati, ukadajc inteligentne wtpliwoci ze skarbowoci.
Profesorowie Konstanty Krzeczkowski (polityka spoeczna i komunalna) i Zygmunt Limanowski
(statystyka) byli naukowcami o wielkiej wiedzy, a nieciekawym i trudnym wykadzie. Wizao si to
z ich cechami charakteru: niemiaoci i tzw. zapaleniem sumienia, tj. wyjtkow wraliwoci czy
naleycie spenili swj obowizek. Konsekwencj tego bya trema przed audytorium. Wykady ze
statystyki nie byy przeto naleycie regularnie uczszczane, a brak podrcznika powodowa
katastrofaln sytuacj przed egzaminem. Najbardziej na pdyplomie baem si statystyki, mimo e
- acz na ostatni chwil - uczylimy si jej caym kompletem. Uczyo si nas piciu: Zawadzki i
Fijakowski, majcy jakie notatki, tumaczyli, Janek Loth i ja usiowalimy zrozumie, a Franek
Lutosawski przygrywa na pianinie, eby wszystkim lepiej wchodzio do gowy. Na szczcie prof.
Limanowski mia swoj sabostk: pik non, a Loth by wwczas synnym bramkarzem Polonii.
W poniedziaek mia by egzamin, a w niedziel by mecz. Niespokojny o losy egzaminu Fijakowski
poszed nawet na mecz i nastpnego dnia dodawa nam otuchy. Po tym jak pan Janek odbija piki,
niemoliwe, eby nas Limanowski ci. Odpowiadalimy ca pitk i rzeczywicie zdalimy; no, ale
i umielimy troch. Co prawda, na zakoczenie egzaminu limanowski powiedzia z dobroduszn
ironi: Co tam statystyka, grunt dobrze pik kopa.
Powszechny strach panowa przed egzaminem z encyklopedii prawa u prof. Jarry, mimo e istnia
podrcznik profesora, ale bardzo gruby. Jarra by profesorem Uniwersytetu (na WSH mia wykady
zlecone) i by nielubiany wrd studentw prawa. Wymylili oni, e uczony po chisku znaczy fu
wic uczony Jarra po chisku bdzie Fu-Jarra Niech, obawa i przydomek przeszczepiy si z
Uniwerku na WSH. Wydaje mi si, e pniejsza dziaalno prof. Jarry nie potwierdzia legendy, ktr
otoczono go za pierwszych lat jego profesury.
Fascynujcym wykadowc by prof. Ludwik Krzywicki. Fascynowaa nie tylko tre, ale i sposb
wykadu, aczkolwiek bynajmniej nie oratorski. Krzywicki sprawia wraenie ju swoj profesorsk
sylwetk, swoim wygldem z epoki pozytywizmu, z ktrego to okresu pochodzi, nie bdc
pozytywizmu przedstawicielem. Szczeglnie ciekawe byy wykady socjologii, ktre to zagadnienia
mia na swym warsztacie naukowym. Zwaszcza ciekawa bya zastosowana metoda poznawania
jednostki przecitnej na podstawie analizy typw skrajnych dla danej cechy ludzkiej (weredyk notoryczny kamca, skpiec - rozrzutnik, bohater - tchrz itd.).
Prof. Jerzy Loth (geografia) imponowa sw wspania postaci i wspaniaymi podrami, ktre
odbywa po wiecie. Kopotliw saboci jego byo naduywanie mapy przy egzaminach, np.
wymaga, aby pokaza jak przejecha wod z Poznania do Augustowa, tak jakby akurat wiksza ilo
ludzi w ten sposb si szwendaa.
Prof. Edward Lipiski mia rne sabostki, ale przesaniaa je nieprzecitna inteligencja i wdzik
osobisty.
Oprcz profesorw, prowadzcych wykady dla ogu studiujcych, a przeto znanych i popularnych
wrd wszystkich studentw, istnia liczny zastp profesorw, wykadowcw i lektorw,
prowadzcych dla poszczeglnych ju grup studentw wykady specjalistyczne bd wiczenia
z umiejtnoci. Godzinami, a byoby ich wiele, mona by wspomina ich postacie i ile im
zawdziczamy w zakresie wiedzy; niestety, kartki druku, to nie godziny czasu; limit obowizuje.
Wspomn przeto tylko o wykadach jzykw obcych.
Byy one na WSH wysoko postawione, dobr lektorw by bardzo staranny. Na wiele lat przed
niedawno wypowiedzian uwag prof. Kotarbiskiego, e student nie znajcy jzykw obcych jest
analfabet, a znajcy jeden jzyk jest panalfabet, Szkoa staraa si zapobiec temu praktycznie.
Pocztkowo obowizywa jeden jzyk, drugi by fakultatywny, pniej wprowadzono obowizek
uczenia si dwch jzykw obcych. Uczszczaem na wykady jz. niemieckiego prowadzone przez
prof. Jzefa Pollaka. Pierwsze wykady unaoczniy mi, e ze szkoy redniej wyniosem niewiele, cho
na maturze miaem stopie dobry.
Pollak mia bardzo trafny chwyt dydaktyczny: kaza odpowiada nie z miejsca, lecz zajmowa jego
miejsce na katedrze. Wollen Sie das Katheder besteigen byo wyrwaniem do odpowiedzi. W ten
sposb odpowied bya nie przed wykadowc, a przed audytorium, i jako niezrcznie byo
prezentowa si z onej katedry koleankom i kolegom jako dukajcy niedouk. Tematyk wykadw
byy zagadnienia gospodarcze, rzadko literatura pikna. W tym drugim przypadku odpowiadanie
z katedry bywao kopotliwe. Tote gdy kiedy zaj miejsce na katedrze kol. Harbuz, nie bardzo
mchtig w niemieckim, i otrzyma zadanie: Erzhlen Sie Die Glocke von Schiller, przez audytorium
przeszed pojk wspczucia, a Harbuz nic nie powiedzia, tylko si spoci. Przynaglany do odpowiedzi,
przypomnia sobie, e Schiller mwi o tym, i dzwon towarzyszy najwaniejszym zdarzeniom w yciu
czowieka: urodzinom, zalubinom, mierci, i sformuowa to nastpujco: Ja. Die Glocke hat
kolossale Bedeutung. Was weiter? zapyta Profesor. Die Glocke hat kolossale wirtschaftliche
Bedeutung uzupeni wedug swego mniemania Harbuz. Warum? zdziwi si Pollak. Weil sie
klingt jkn bezradny, a zrozpaczony Harbuz.
Wspominaem ju o trosce Szkoy o nowy narybek naukowy spord wasnych eleww. Gros
asystentw stanowili wychowankowie Szkoy, cz jednak tylko sza dalsz drog naukow w Szkole;
jest to zupenie zrozumiae, bo do pracy naukowej trzeba mie waciwe kwalifikacje i zamiowanie.
Jednake i ci, ktrzy przejciowo tylko byli w Szkole pomocniczymi pracownikami naukowodydaktycznymi, otrzymywali dziki temu bodziec do pniejszej pracy publicystycznej i pedagogicznej
w szkolnictwie zawodowym.
Pierwszy doktorat na WSH otrzymaa Jadwiga Mrozowska, adiunkt geografii. Ostatnie za lata
przedwojenne przyniosy pierwsze habilitacje na docentw spord eleww Szkoy, byli nimi Andrzej
Grodek, Stanisaw Rychliski, Jan Winiewski, Aleksy Wakar. Niestety, trzej pierwsi ju nie yj.
Dawne to czasy, kiedymy jako studenci wiwatowali na cze naszych profesorw; dzi yj oni i niech
yj w naszej pamici.
Szkoy Handlowej w Warszawie. Prototyp tej organizacji, a w kadym razie przykad je] skutecznego
i poytecznego dziaania, dali nam wanie Kronenberczycy.
Koleestwo suchaczw i wychowankw WSH byo przysowiowe, nazywano nas nawet mafi. Nie
bylimy jednak mafi, natomiast sposb wyksztacenia nas przez Szko oraz uczestnictwo w naszych
sprawnie dziaajcych organizacjach studenckich samopomocowych i naukowych, wyrobiy u nas
umiejtno konkretnego podchodzenia do zagadnie, rzetelno w wykonywanej pracy, etyczno
w stosunkach z ludmi. Mimo rnic zawodowych, mimo rnic stanowisk, mimo rnic pogldw
polityczno-spoecznych. bylimy do siebie podobni, a ...similis simili gaudet. Hawues - jakemy
siebie przezywali - na stanowisku kierowniczym chtnie angaowa do pracy drugiego Hawuesa, bo
wiedzia, e zyska solidnego pracownika, bo wiedzia, e nie dozna zawodu, koledzy nie obawiali si
jeden drugiego popiera, wiedzc, e nie bd musieli wstydzi si protegowanego.
By moe, e wpyw miaa tu rwnie stosunkowo niedua liczba studiujcych, uatwiajca tym
samym wytworzenie si takiego mikrospoeczestwa o pewnym mikroklimacie spoecznym.
W 1922 r., kiedy wstpowaem na WSH, liczya ona na wszystkich trzech latach studiw niespena
tysic studentw. Byo to ju znacznie wicej ni np. dwa lata przed tym, kiedy liczba studentw nie
sigaa poowy tysica. Rozwj liczebny Szkoy odbywa si stopniowo poczynajc od 40 osb w
1906 r. W latach 1923-1929 liczba studiujcych nieustannie ronie, dochodzc do 1667 osb w
1928/29, po czym w latach kryzysu nastpuje spadek a do 1099 osb (1934/35), eby znw
wzrosn stopniowo a do okoo ptora tysica przed wojn.
Kobiety zaczy studiowa w WSH w r. akademickim 1917/18; byo ich wtedy 27 na 182 studiujcych.
W latach 1922 i nastpnych stanowi 20% studiujcych, przy czym odsetek ten stale wzrasta i w
latach 1933-1937 wynosi okoo 35%21. Odsetek studiujcych kobiet ogem na wyszych uczelniach
by w latach 1928-1938 do stabilny i waha si okoo 28%.
Opinia okrelaa modzie akademick WSH jako zamoniejsz; przytoczone dane potwierdzaj to, acz
nie w sposb jaskrawy. Natomiast nie bya to szkoa, o ktrej mona by powiedzie, i bya szko dla
dzieci kupcw i przemysowcw. Wprawdzie na WSH nie interesowalimy si wzajemnie
stanowiskiem yciowym naszych rodzicw, ale wyranie przewaaa sfera pracujca Potwierdzaj to
zreszt i dane liczbowe22. Wedug danych tych zawd rodzicw studentw WSH przedstawia si
nastpujco:
Modzie niezamona spoza Warszawy mieszkaa w bursie. Miecia si ona na I pitrze od frontu
przy ul. Koszykowej 9. Domu Akademickiego na Placu Narutowicza wtedy jeszcze nie byo, dopiero
kopalimy tam fundamenty w wykonaniu powszechnego obowizku pracy, jakiego podja si
studenteria warszawska. A mi dziwno dzisiaj, patrzc na zabudowany Plac i jego okolice, e to wtedy
byo szczere pole i ja tam machaem opat.
Oczywicie bursa moga pomieci niewielu, tote prawo do zamieszkania w bursie byo ustalane
przez Bratniak.
Umeblowanie byo tam bursowo-studenckie: zwyczajne elazne ka z siennikami, jakie tam
szafczyny i due drewniane stoy, suce do nauki i posikw. Jak kada komuna, mieszkacy bursy
byli gocinni, oczywicie gdy - jak w kadej wsplnocie pierwotnej - kto z czonkw wsplnoty
uzyska jak zdobycz, tj. jaki przypyw gotwki. Menu byo standaryzowane: salceson, baleron czy
kiebasa, chleb, ogrek kiszony, musztarda. Jedzenie podawao si na papierkach, pio ze
szklaneczek po musztardzie. Z bliszych mi kolegw, pamitam mieszkali w bursie Julek Czaplicki,
Edzio Droniak23, Ignac Gutowski. Pamitam, jak zostawszy prezesem Koa Ekonomistw, przychodz
kiedy pod wieczr do bursy z prob, by pomogli mi przenie szaf z IV pitra na II. Uzyskaem
wanie od Szkoy szaf biblioteczn dla Koa i prawo do korzystania z jednej z sal na czytelni
w godzinach popoudniowych. Ale szafa bya na IV pitrze, a sal przydzielono na II pitrze. Szafa bya
dua, cika, przenie mona j byo tylko w kilka osb, przy czym chciaem, by transport odby si
za darmo ze wzgldu na fundusze Koa. Akurat w bursie - poczstunek. Gdy wyuszczyem moj
prob, powiedzieli: Dobrze, przeniesiemy ci t szaf, ale najprzd napij si z nami. Pniej id,
otwrz sale, my zaraz przyjdziemy. Zrobiem tak i czekaem w mroku wieczornym, ktry zalega cay
gmach. Naraz przemkn obok mnie jaki rozhukany tabun, szafa w sekundzie znika mi z oczu,
usyszaem tylko gwatowne dudnienie ng po schodach i gos z dou Edka Droniaka: Gdzie ci,
cholero, t szaf ustawi?.
Podstawow organizacj studenck wzajemnej pomocy bya Bratnia Pomoc Studentw Wyszej
Szkoy Handlowej w Warszawie czyli tzw. Bratniak. Gdy wstpiem na WSH, bya to powszechna
organizacja modzieowa, dopiero w latach nastpnych zaczo dziaa na WSH stowarzyszenie
Wzajemna Pomoc Studentw ydw Wyszej Szkoy Handlowej, jako kolejna placwka
analogicznych stowarzysze, ktre powstay na Uniwersytecie i na Politechnice. Antysemityzm
przychodzi do WSH z zewntrz, na razie nie by to nawet antysemityzm, by to refleks organizacyjny
warunkw, ktre ksztatoway si poza nasz uczelni.
Przynaleno do Bratniaka bya dobrowolna, w praktyce naleeli chyba wszyscy ze wzgldu na rol
samopomocow Bratniaka i ze wzgldu na to, e by on zasadnicz form prawn naszej civitatis
academicae.
Ciasny lokal Bratniaka by zawsze peen i pulsowa yciem od rana do pnego wieczoru. Mieci si
on na parterze. Na wprost od wejcia by may pokoik zarzdu i sekretariat; na prawo z przedsionka
cigna si amfilada trzech pokoi. Pierwszy, najwikszy, z oknami na Koszykow, by klubem,
wietlic. Tu byy gazety, tu stao pianino, na ktrym bez przerwy kto gra - gwnie Chorzelski i
Stefan Ginter, tu grano w szachy, przy ktrych prawie zawsze mona byo spotka Db-Kocioa24.
Nastpny pokj to bya sekcja gospodarcza i bufet. Niezmiernie wany pokj! Tu si przychodzio na
herbat, kanapki, pczki a zwaszcza dla ujrzenia adorowanej koleanki, majcej tego dnia dyur
w obsudze bufetu. Tote w bufecie byo peno, zwaszcza w godzinach popoudniowych. Ofiarnymi i z
23
24
wdzikiem penicymi prac w sekcji gospodarczej i bufecie byy koleanki: Kota Sandecka,
Dryllwna, Roaowskie, Zofia Lehrwna, Olechna Czachrska. W bufecie by gwar, umiechy,
przemiechy. Od przemiechw specjalist by Ryszard Fijakowski, wwczas ju inynier agronomii,
studiujcy WSH jako drugi fakultet. By to wic ju wyga akademicki. Jednego dnia, wobec caego
tumku, zaczyna Zosi Lehrwnie zachwala walory pijcego akurat herbat Franka Lutosawskiego.
Zachwalanie ma posmak jakich jakby swatw, a e czasy nasze byy skromne, wic Zosia peszy si
i ponie, a i Lutosawski te. A Fijakowski tokuje i wreszcie mwi: Co tu duo, panno Zosiu, mwi!
Takich ludzi, jak on, Bg zsya raz na sto lat dla poprawienia rasy!, wywoujc u obojga ju zupen
konsternacj.
Gdy Szkoa zostaa przeniesiona do gmachu na Rakowieck, bufet zosta umieszczony w piknym,
duym hallu na parterze. Ale dawny nastrj nie przenis si. Owszem te bywao gwarno, ale to ju
nie by nastrj z Koszykowej. Widocznie dla takiego gwaru i humoru musi by ciasno jak na perskim
jarmarku.
Bratnia Pomoc Studentw WSH istniaa od 1916 r., przed tym od 1908 r. jako Zrzeszenie Suchaczw
Wyszych Kursw Handlowych bdc organizacj nielegaln25. Wadz najwysz Bratniaka byo
walne zebranie wszystkich czonkw, ktre wybierao prezesa, zarzd, komisj rewizyjn i sd
koleeski. Organizacja Bratniaka dzielia go na sekcje: naukow, finansow, porednictwa pracy,
gospodarcz, kwalifikacyjn, dochodw niestaych. Sprawno dziaalnoci Bratniaka zostaa
z uznaniem i szacunkiem oceniona przez Szko: Zakres prac podejmowanych przez Bratni Pomoc
jest nader rnorodny i skomplikowany: udzielanie poyczek i zasikw potrzebujcym,
kwalifikowanie zdolnoci patniczej kolegw przy zwalnianiu ich przez szko cakowicie lub czciowo
od czesnego (postulaty Bratniej Pomocy s stale uwzgldniane przez szko), kwalifikowanie
kandydatw na stypendia, zaopatrywanie modziey w produkty pierwszej potrzeby, prowadzenie
bufetu, porednictwo w uzyskiwaniu posad i praktyk wakacyjnych, zakup i kolporta ksiek
ekonomicznych, wydawnictwo skryptw, organizacja wycieczek zbiorowych po kraju i za granic,
organizowanie pomocy lekarskiej, udzia w yciu studenckim pozaszkolnym i uczestnictwo
w centralnych instytucjach i urzdzeniach akademickich - oto spis pobieny najwaniejszych
czynnoci Zarzdu i Sekcyj. We wszystkich tych dziaach pracy ujawnia Bratnia Pomoc wielk
ruchliwo i due zdolnoci organizatorskie modziey26.
Centraln osob by oczywicie prezes Bratniaka, z tytuu za prezesowania podstawowej
i powszechnej organizacji studenckiej by on rwnoczenie niejako prezydentem civitatis academicae.
Prezesami Bratniaka od jego pocztkw poczynajc byli: Stefan Zbroyna, Piotr Blitek, Wacaw Szurig,
Stefan Ciszewski, Emil Jerzy Czerniawski. Tego zastaem wstpujc w 1922 r. na WSH. Nastpnie byli:
Wacaw Narajowski, Tadeusz Rerutkiewicz (parokrotnie), Stefan Perkowski (parokrotnie) i jeszcze
pniej Aleksander Olechowski, Jerzy Komarnicki. W pracy w Bratniaku cay szereg koleanek
i kolegw pooyli zasugi jak: Kazimierz Cholewicki, Marian Drozdowski, Bolesaw Rutkowski, Inka
Heinrichwna (Dadlezowa), Stefania Gebethnerwna (Perkowska), Piotr Dadlez.
Miejscem wyadowywania si temperamentw krasomwczych studenckich byy walne zebrania
Bratniaka. Zaczynay si one po poudniu i trway do pna w noc. Ju w 1923 r. stay si miejscem
zdobywania wadzy przez modzie wszechpolsk, realizujc program opanowania modziey przez
prawicowe partie polityczne starszego spoeczestwa. Na WSH za czasw moich studiw (1923-1926)
prba ta nie powioda si. Spodziewajc si zamiaru obsadzenia zarzdu Bratniaka przez modzie
wszechpolsk, zorganizowalimy kartel stronnictw lewicowych (bardzo nam to imponowao)
25
26
i ustalilimy nastpujc taktyk (pochwal si: moja koncepcja): o wikszoci decyduje pierwszy rok,
na ktrym jest duo modych panienek i korporantw. Korporanci to modzie wszechpolska,
panienki bd gosowa tak, jak im wska korporanci. Przetrzyma przeto zebranie do pna w noc,
panienki bd musiay wrci do domw, a korporanci je odprowadzi. Wtedy wikszo
wszechpolska stopnieje i przystpimy do gosowania. Aby przecign zebranie, trzeba przeduy
dyskusj nad sprawozdaniem; w tym celu zostali wyznaczeni spord nas co najznakomitsi mwcy.
Nadto koledzy, ktrzy s jeszcze w wojsku maj przyj w mundurach, bo jak wiadomo za
mundurem panny sznurem.
Tak si i stao. Siedlimy ca hurm po lewej stronie sali (ach, to naladowanie starszych!), ktra
zazieleniaa od mundurw wojskowych. Wywoao to konsternacj, a bandy i dekle korporanckie
zaraz zatraciy czar uniformu. Zacza si dyskusja. Strzakowski, Korsak, Droniak wygosili po blisko
godzinnych mowach. Taktyka zacza skutkowa - ilo panienek i korporantw zacza rzedn.
Ale na zebraniu zdarzy si niespodziewany incydent, ktry bardzo nam pomg. Ustpujcy zarzd
wystpi o nadanie godnoci czonkw honorowych Bratniej Pomocy dyrektorowi Miklaszewskiemu
i profesorowi Krzywickiemu. W myl statutu uchwaa walnego zebrania musiaa by jednomylna.
Wniosek w sprawie Miklaszewskiego przeszed, wnioskowi w sprawie Krzywickiego sprzeciwiy si
dwa gosy. Formalnie wniosek upad. Wwczas powsta na sali w paacu Staszica, gdzie odbywao si
zebranie, straszliwy tumult. Kilkaset osb zaczo tupa nogami, kurz zrobi si ogromny (wtedy
mona byo stwierdzi jak sala bya le zamiatana), rozlegy si krzyki: Precz! Precz! Przez okno
wyrzucimy!. Protestowaa caa WSH do gbi oburzona, e mona byo dla celw politycznych chcie
odmwi uznania dla wielkiego i kochanego profesora. Gosowanie uniewaniono i Krzywicki zosta
czonkiem honorowym Bratniaka.
W rezultacie wygralimy wybory. O 6 rano grupka nas organizatorw wracaa Nowym wiatem i
Alejami do WSH. By maj, w Parku Ujazdowskim pachniay bzy. Z bramy Koszykowej 9 wyszed kolega
Ficenes i wrczy kademu z nas po buce.
Dziaalno naukowa studencka skupiaa si w koach naukowych. Z tych najwikszym byo koo
Ekonomistw Studentw WSH. Byem inicjatorem jego zaoenia i organizatorem. Na WSH byo
niegdy Koo Naukowe Studentw WSH, ale w latach 1922-1923 ju nie dziaao ono, a waciwie
nawet nie istniao. Stworzyem przeto wesp z kilkoma kolegami najprzd Koo Naukowe, ktre
w niespena rok przemianowalimy na Koo Ekonomistw. Zarzd przedstawia si nastpujco:
prezes Aleksander Ivnka, wiceprezes Aleksander W. Zawadzki, sekretarz Inka Bawdziewiczwna,
skarbnik Irena Koczanwna, czonkowie zarzdu, kierownicy-sekcji: Jzef Krzyczkowski, Wodzimierz
Dzicioowski, Stefan Ginter, Mieczysaw Grabowski, Maryla Markiewiczwna, Wanda Tylicka, Wanda
Domaska. Dziaalno poprowadzilimy od razu oywion i wielostronn: zebrania dyskusyjne,
biblioteka i czytelnia, wycieczki do fabryk, krajoznawcze, nawet jedna w 1925 r. na Wgry. Bardzo
popularne byy organizowane przez nas tzw. kursy repetytoryjne, polegajce na wykadach
i omawianiu trudniejszych zagadnie z poszczeglnych przedmiotw przed ich egzaminami. To nam
napdzio mas czonkw, Koo liczyo ich ponad 600. Wykadali koledzy, bezpatnie.
Gdy w 1926 r. ustpowaem z prezesury, koleanki i koledzy zrobili skadkowe poegnanie
w mieszkaniu Gintera. Na zebranie to przyszli profesorowie Dmochowski i Kasperski. Byo bardzo
wesoo i mio, a prof. Dmochowski uczci mnie mow, w ktrej porwna mnie do szczupaka, ktry
rozrusza senne karpie. To rybie porwnanie jest mi miym wspomnieniem i jest mi chyba milsze,
ni gdybym nawet zosta grub ryb w yciu pniejszym.
Kolejnym prezesem Koa by Zawadzki, pniej Grabowski.
Koo Ekonomistw byo chronologicznie pierwszym koem naukowym. Pniej powstay dalsze: Koo
Praktycznej Wiedzy Handlowej (1925), Koo Spdzielcw (1926), Koo Studentw Skarbowcw
(1927). Te, rzecz zrozumiaa z uwagi na specjalizacj, byy mniej liczne.
Organizacjami samopomocowymi i towarzyskimi byy tzw. koa prowincjonalne: czycan, Sieradzan
itp. Tworzyy one wi midzy modzie studiujc a orodkiem jej pochodzenia i uatwiay krajanom
aklimatyzacj w Warszawie. Okoo r. 1926 k takich na WSR byo 37.
Istniay rwnie korporacje. Te byy organizacjami midzyuczelnianymi. Wyjtek stanowia korporacja
Bandera, istniejca wycznie na gruncie WSH, majca charakter towarzyski i skupiajca zarwno
mczyzn jak i kobiety, a nie, jak inne korporacje, tylko mczyzn. Bya to wic waciwie korporacja
z nazwy.
W 1925 r. odby si w Warszawie midzynarodowy kongres studencki C.J.E. (Confdration
Internationale des Etudiants). Organizacje studenckie zostay wezwane do wspdziaania
w organizacji kongresu. Koo Ekonomistw WSH zawaro w tym zakresie porozumienie z Koem
Prawnikw Uniwersytetu, ktrego prezesem by Franio Kostecki, pracujcy jako sekretarz
u niejakiego p. Mariana Trippenbacha. Trippenbach by to kupiec; wysoki, gruby, z wsami i min
Sarmaty by przez jaki czas popularn postaci na terenie studenckim, o ktr to popularno
zabiega. Popularno bya jednak troch la Bazewicz z powodu wygldu, a jeszcze bardziej chytrej
naiwnoci Trippenbacha. Stara si on by mecenasem modziey akademickiej, ale zaraz to
reklamowa. Np. w Tygodniku Ilustrowanym ukazuje si artyku w czci ogoszeniowej pt.
Szlachetny czyn zacnego obywatela, z fotografi Trippenbacha, a wszyscy wiedz, e to patne
ogoszenie. Wydaje si jednak, e obok tej naiwnej chytroci by rwnie i poczciwy. Narady
w sprawie kongresu odbywalimy w trjk: Kostecki, Zawadzki i ja w piwnicach Trippenbacha w
Filharmonii, Trippenbach prowadzi bowiem handel winami owocowymi. Przebieg takich konferencji
by miy, ale potem by z reguy silny bl gowy od nadmiaru dyskusji.
Nasz wkad w przebieg kongresu uda si. Zorganizowalimy odczyty prof. Cybichowskiego i prof.
Lotha, urzdzilimy dla prawnikw i ekonomistw zagranicznych przyjcie.
Po zakoczeniu kongresu dziaaa przez jaki czas komisja likwidacyjna. Jej czonkowie uczestniczcy
w kolejnych posiedzeniach komisji polubili si i na ostatnim posiedzeniu postanowiono zrobi
skadkowe poegnanie. Lokal zaproponoway koleanki medyczki w ich domu akademickim przy ul.
Grnolskiej. Zebrao si kilkanacie osb, ktre przez par godzin piewao, taczyo, grao w
sekretarza i temu podobne gry. Okoo 12 poegnalimy gocinne koleanki i wyszlimy. Poza
koleankami medyczkami reszt uczestnikw byli sami koledzy. Tote jeden z nich, asystent
Politechniki Lewicki, szepn nam, e przynis ca kolekcj pocztwek przedstawiajcych Led,
ktre po wyjciu nam pokae. Pocztwki te, to byy reprodukcje istniejcych obrazw i rzeb, ale
gdzieby wypadao takie pocztwki pokaza i koleankom. Tedy po wyjciu z domu akademiczek
Lewicki stan pod latarni, wyj gruby plik tych pocztwek i rozpocz prelekcj: W sonecznej
staroytnej Grecji.... Niestety, w tym momencie odezwa si gos policjanta, ktry nas obserwowa
i ktremu widocznie nasze zebranie pod latarni wydao si podejrzane: Panowie! Prosz si
rozej. I nie doszo do prelekcji o Ledzie.
A tymczasem urocza civitas acadmica zacza si psu. Uderzenie wyszo z prawicowych ugrupowa
starszego spoeczestwa, a pozycj wyjciow uderzenia by antysemityzm. Pierwsi zareagowali na to
medycy, dla ktrych newralgiczn spraw byo uzyskiwanie do prosektorium trupw, ktrych dla
potrzeb sekcji byo stale brak. Ot Gmina ydowska, zgodnie z zasadami swej religii, odmawiaa
wydawanie trupw dla celw dokonywania sekcji. Na wiecach akademickich woali przeto studencimedycy: ydzi kraj trupy chrzecijaskie, wywoujc tym wraenie jakby bezczeszczenia. Na
wydziale prawa Uniwerku, gdzie odsetek studiujcych ydw by znaczny, a w adwokaturze byo ju
ciasno, szybko przyja si idea numerus clausus, tj. zamknitej liczby studentw ydw, ograniczonej
do proporcji iloci ydw w caym kraju (10%). Ruch przenosi si z wydziau na wydzia, z uczelni na
uczelni.
W 1924 r. nacjonalistyczne, prawicowe ugrupowania studenckie organizuj na uczelniach wybory do
Naczelnego Komitetu Akademickiego, majcego by jedyn wadz i reprezentacj modziey.
Wybory odbywaj si na wzr wyborw do sejmu, z listami wyborczymi, kartkami i urnami. Lewicowe
ugrupowania studenckie bojkotuj te wybory i ogaszaj wasne wybory do Rad Akademickich.
Jednake ugrupowania prawicowe nie dopuszczaj, aby wybory do Rad Akademickich odbyy si na
terenie uczelni, musz si przeto one odbywa w lokalach poza uczelniami. Jedynie na WSH odbyy
si wybory do Rad Akademickich na terenie Szkoy dziki moim dobrym stosunkom z Kasperskim,
ktry by wtedy dyrektorem Szkoy, i dziki nieszowinistycznym nastrojom, jakie panoway na WSH.
Wprawdzie jeden z Wszechpolakw poszed na skarg na mnie do prof. Kasperskiego, ale ten go
spawi za drzwi.
Psuje si civitas acadmica nie tylko od strony jednoci moralnej i niezalenoci pogldw w jej
obrbie. Psuje si rwnie od strony etycznej. Na pocztku studiw sd koleeski Bratniaka by
instytucj bez spraw. Za okres 1922/23 sd sprawozdawa, e mia tylko jedn spraw do osdzenia
z powdztwa jednego kolegi przeciwko drugiemu, ktry mu zarzuci publicznie przelewanie
z pustego w prne i tym go obrazi. W par lat pniej sd jest ju zawalony sprawami, zostaje
utworzone stanowisko prokuratora sdu koleeskiego, ktry do pomocy ma dwch
wiceprokuratorw. Sprawy s brzydkie: o nieoddanie ksiek, nieoddanie pienidzy, niepacenie
komornego itp.
Rozpad civitatis academicae zaostrza si ju po moim wyjciu ze Szkoy jako asystenta (1933 r.).
Dochodz mnie przeto tylko suchy o ekscesach, o demolowaniu gablot z przezroczami z technologii,
dziea prof. Miklaszewskiego, o leniu profesorw, usiujcych uspokoi tum itp. Pamitnik
trzydziestolecia SGH z gorycz wspomina: Od r. 1931 corocznie na uczelniach polskich wybuchaj
zaburzenia antysemickie. S to waciwie rozgrywki na gruncie akademickim ugrupowa starszego
pokolenia. W szkoach liczba biorcych udzia w ekscesach nie jest liczna, lecz w walce posuguje si
metodami terrorystycznymi. Walki te w Szkole naszej w cigu caego okresu byy odbiciem
wypadkw, ktre si dziay w innych uczelniach, gdy ani rodzaj Szkoy, ani warunki pracy nie
usprawiedliwiay ich. W r. ubiegym 1935 przybray po raz pierwszy form gwatown27. Stanowisko
Szkoy byo nastpujce: Z faktami tymi musiaa walczy i nie moga pozwoli na zniszczenie uczelni,
stanowicej wielki dorobek caego pokolenia spoecznych dziaaczy. Na tym wanie tle dochodzio
rwnie do zatargw midzy pewnymi koami modziey a kierownictwem Szkoy28. Dochodzio m.
in. do tego, e Szkoa zmuszona bya trzyma drzwi wejciowe zamknite i wpuszcza studentw
pojedynczo na podstawie identyfikacji w oparciu o legitymacj czy indeks.
Rozsadzane od zewntrz i od gry ycie akademickie rozpada si i karleje. ...Swoboda zrzesze i ich
samodzielno w ostatnim dziesicioleciu zostaa powanie ograniczona przez ingerencj i wpywy
rnych obozw politycznych. Ingerencja ta odbia si ujemnie na samodzielnym ksztatowaniu si
ycia studenckiego - zostao ono wcignite w orbit walk rozgrywajcych si w spoeczestwie,
rozdaro i podzielio wewntrznie modzie, a poza tym od stowarzysze odsuna si znaczna cz
modziey apolitycznej. Do tych czynnikw ingerencji spoecznej przyczyo si rwnie pastwo,
usiujc przez popieranie pewnych kierunkw i pewnych typw zrzesze stworzy kadry modziey
27
28
29
Tame, s. 361.
Dane liczbowe wedug Pamitnika trzydziestolecia SGH.
31
Daty podane wedug W XX-lecie Stowarzyszenia Wychowacw Wysze} Szkoy Handlowej w Warszawie,
Warszawa 1933.
30
studentom, nieznane. Powodowao to, e zabawy taneczne byy bardzo atrakcyjne, poniekd
odwitne. Wizaa si z tym sprawa strojw. Ubiory studentek na co dzie byy skromne, nie
mylao si o elegancji, tylko o schludnoci. Ubir ten by ubiorem roboczym, a nie - uywajc
okrelenia Hansa Heinza Eversa - strojem wabicym. Stroje eleganckie, stroje wabice, pojawiay
si na zabawach tanecznych; a cel zabawowy oczywicie uwica te rodki.
Bale odbyway si w Resursie Obywatelskiej na Krakowskim Przedmieciu. Bal - to bya caa
organizacja. Najprzd Sekcja Dochodw Niestaych Bratniaka powoywaa komitet organizacyjny.
Komitet rozdziela funkcje, a byo ich sporo, wybierano: chodzcych do profesorw i innych
szanowanych osb starszych z zaproszeniami o przyjcie godnoci gospodarza honorowego balu,
tych, co mieli dyurowa przy bufecie, tych, co mieli w Magistracie wyjedna znik podatku od
zabaw, tych, co mieli by wodzirejami, tych, co zobowizywali si nie upi, tych, co mieli
rozprzedawa bilety, tych, co mieli zaatwia wynajcie sali i orkiestry, urzdzenie bufetu, druk
zaprosze i mnstwo, mnstwo innych spraw moe drobnych, wszystkich wanych. Dowodem
czarno na biaym, e organizacja jest zakoczona, byo ukazanie si w Kurierze Warszawskim
ogoszenia o dniu i miejscu balu wraz z list honorowych gospody i gospodarzy obejmujc zwykle
okoo 100 osb. Takie byy wtedy zwyczaje. Susznie, e obecnie stay si one prostsze, natomiast
przyjemnie, e kiedy takie byy. Na balu obowizyway stroje balowe tzn. w odniesieniu do mczyzn
frak albo smoking. A tu student ich nie mia. To nie byo przeszkod. Zaprowadzi mnie Tadek
Rerutkiewicz do firmy Maciak na Kredytowej, ktra prowadzia, en gros mona powiedzie,
wypoyczalni frakw i smokingw. Przymiarka, opata paru zotych, legitymacja studencka jako
zastaw i wieczorem firma przysaa piknie wyprasowany smoking.
Mj pierwszy bal! By w karnawale 1924 r. auj tych, co nie mog wspomnie: mj pierwszy bal!
Tace to nie bya prosta sprawa. Po pierwsze, byo duo tacw figurowych: jeszcze taczono
kontredansa (ju mao), kotyliona (obowizkowo), mazura (dwa razy podczas balu: zwyky i biay).
Po wtre, tace nowoczesne miay do du rnorodno pas, ktrej zbyt dobrze nie znalimy.
Jzio Poniatowski, na przykad, uwaa, e wszystko umie z wyjtkiem tanga. Poniewa za nie mia
suchu i w ogle nie odrnia jednej melodii od drugiej, a tacowa lubi, przeto przed tacem
informowa si co za taniec graj i odpowiednio do tego puszcza si w tany. Wiedzc o tej jego
metodzie, zrobiem mu taki kawa. Na jakiej zabawie Jzio, upewniwszy si, e graj shimmy,
rozpocz plsy. Przetacowujc koo niego, powiedziaem: No i widzisz Jzku, tak si zarzekae, e
nie taczysz tanga, a teraz taczysz, sam nie wiedzc o tym. Tancerki nasze, moja - Jadwiga
Mrozowska, jego - Krysia Dydyska, obie wielkie mieszki, spsowiay tumic miech, a Jzio pocz
wyczynia jakie niesychane piruety. Lata cae wypominali to, oczywicie w sposb dobroduszny.
Profesorowie zjawiali si na bal in gremio z maonkami. Po 12 w nocy obsiadali st, zamawiali torty
i wino i zapraszali studentki i studentw. Tam to Janeczka Fajanswna, uroczo wygldajca w tej
sukience przy swoich czarnych lokach, zaproponowaa mi bruderszaft, wypity profesorskim winem
przy rozbawionych a serdecznych spojrzeniach caego stou.
Ot wanie - bruderszaft, forma zwracania si! Mwilimy do siebie Kolego, mwilimy te per
Wy, ale to ju bya forma intymniejsza, serdeczniejsza; przejcie na ty wymagao wypicia
bruderszaftu. Bractwo si wtedy daro: Brat ja i ty, brat ja i ty, pijemy z jednej szklanicy i dalej,
jakby zawywajc: A gdy jeste moim bratem, dajmy sobie pyska zatem, poczem bratajcy si
caowali si, mwic sakramentalnie: Kazio jestem, Jasio jestem. Byo to moe mieszne, a jednak
miao swj sens. Polega on na poszukiwaniu korelacji formy bycia z treci wspycia.
Do koleanek mwilimy per Koleanko, rzadziej per Wy. Najczciej po jakim czasie znajomoci:
Panno Jadziu, Panno Zosiu itd., zgodnie z przyjtymi formami towarzyskimi. Ale forma Ty wymagaa
bruderszaftu. Pod tym wzgldem bya maskulinizacja kobiet, pochwalana notabene przez kolegw,
ktrzy niechtnie przyjmowali fakt, e jaka para studencka zaczynaa sobie mwi po imieniu, a nikt
nie by wiadkiem ich bruderszaftu.
Maestw typowo studenckich na WSH prawie nie byo. Maestwa zawierano po skoczeniu
studiw, jako naturalny etap zadzierzgnitej sympatii. Maestwa te - nie byo ich wiele - byy
przewanie dobrymi maestwami: Stefan Chajcki z Tosi Jelesk, Stefan Falcki z Zalesk,
Zawadzki z Wyrzutowiczwn, Ryczer z Koniewsk, Zdzi Zieliski z Marysi Bzowsk. Chyba nie
wicej ni do 10 par na parset studiujcych. Jest to chyba cakiem naturalny wskanik, wanie
dowodzcy zdrowej psychicznie atmosfery studiw. Podczas studiw na WSH ilo studiujcych,
bdcych w stanie maeskim, czy to mczyzn, czy to kobiet, bya nika: przecitnie 3,6% iloci
studiujcych. W zalenoci od roku studiw rozpito okazywaa si znaczniejsza: 1,7% na I roku,
7,7% na III roku33. Problemu uczelnianego, a tym bardziej spoecznego, to nie stanowio.
Pisz te Wspomnienia w r. 1961, po prawie 40 latach od chwili wstpienia na Uczelni. Ciekaw
jestem, jak bym je pisa bezporednio po 4 latach.
Gaudeamus igitur!
Eadem mutata resurgo! W 1960 r. odbyy si cztery zjazdy wychowacw WSH (SGH) grupami
rocznikw po mniej wicej 5 lat. Mj zjazd, obejmujcy roczniki 1922-1927, odby si w marcu. Po
przedpoudniowych uroczystociach w szkole, zebralimy si pod wieczr na wieczerz koleesk w
Honoratce na ul. Miodowej. Wiedzc, e bd przemawia jako pierwszy z kolei mwca, zawczasu
napisaem na ten miy wspomnieniom dzie - wiersz; no, i wygosiem go. Mnie si on podoba,
zebranym si podoba, powtrzy go musiaem na nastpnym zjedzie, a wic go tu przytaczam, jako
przesanie Koleankom i Kolegom z WSH tego caego rozdziau wspomnie.
Ministerstwo Skarbu
Dzieje jednego okresu w tekcie jednego listu
Wspomnienia, objte niniejszym rozdziaem, dotycz okresu lat 1927-1939. W roku 1927 mam 23
lata, dyplom WSH, jestem przeto takim, ktry wchodzi w ycie. Z inicjatywy Tadeusza Szturm de
Sztrema zostaj na jesieni przyjty do Ministerstwa Skarbu. Odtd zaczyna si historia mojego ycia
w znacznym stopniu jako historia skarbowca. Formalnie jest to tzw. kariera urzdnicza, ktra przed
wojn osiga swj szczyt w 1936 r., kiedy zostaj mianowany na stae naczelnikiem wydziau w V
grupie uposaeniowej. Formalnoci z tym zwizane wymagay wystpienia Ministerstwa Skarbu do
Prezydium Rady Ministrw, w zwizku z czym powstao pismo, ktre w odniesieniu do mnie mgbym
okreli jako dzieje jednego okresu w tekcie jednego listu. Nieche on posuy tu jako tekst
pamitnikarski.
Warszawa, dn. 3 kwietnia 1936 r.
Ministerstwo Skarbu
No. B. P. 3612/36
Aleksander Ivanka - mianowanie i zwolnienie od obowizku skadania egzaminu praktycznego
Do Prezydium Rady Ministrw
w/m
Ministerstwo Skarbu uprasza o wyjednanie zgody Pana Prezesa Rady Ministrw na
mianowanie kontraktowego Naczelnika Wydziau Polityki Budetowej Aleksandra Ivanki Naczelnikiem Wydziau w Departamencie Budetowym Ministerstwa Skarbu i przyznanie mu
uposaenia zasadniczego grupy V, bez obowizku skadania egzaminu praktycznego,
przepisanego rozporzdzeniem Rady Ministrw z dn. 16 stycznia 1925 r. (Dz. U. R. P. Nr 11
poz. 78).
Aleksander Ivanka urodzony w Nyitrze na Wgrzech dn. 4 padziernika 1904 r. posiada
wyksztacenie wysze. Sub wojskow odby w Wojsku Polskim w latach 1933-34.
W Ministerstwie Skarbu pracuje z przerwami w czasie od 21 wrzenia 1927 do 28 lutego
1929 r., nastpnie od 1 sierpnia 1931 r. do 18 wrzenia 1933 r. oraz od 17 wrzenia 1934 r. do
obecnej chwili.
W midzyczasie peni sub od 1 marca 1929 do 30 lipca 1931 r. w Gwnym Urzdzie
Statystycznym, za w czasie od 18 wrzenia 1933 r. odbywa obowizkow sub wojskow.
W Ministerstwie Skarbu zajmuje kolejno stanowiska: Kierownika Wydziau Podatkw
Realnych i Danin Komunalnych, Kierownika Wydziau Budetw Zwizkw PrawnoPublicznych, a ostatnio Naczelnika Wydziau Polityki Budetowej.
Jako urzdnik wybitnie zdolny, o wyjtkowych kwalifikacjach do zajmowania stanowisk
kierowniczych dziki swojej inicjatywie twrczej i cakowitemu oddaniu si pracy osign na
stanowisku naczelnika Wydziau Polityki Budetowej bardzo wydatne rezultaty,
Ale w 1927 r. mam 23 lata, dyplom WSH, jestem przeto takim, ktry wchodzi w ycie. Nie obejmuj
przedsibiorstwa czy folwarku, bo ich nie ma, id na posad i to nie prywatn, cho jest ich wtedy
stosunkowo sporo, lecz pastwow. W ten sposb los mojej mikroegzystencji zwizuje si z losem
makroegzystencji pastwa. Nastpuje to w momencie, kiedy pastwo przeyo przewrt polityczny
i nowy reim te jakby wchodzi w ycie: Tote reim w owym pocztkowym okresie cechuj
elementy charakterystyczne dla sytuacji u progu ycia: wiara w urzeczywistnianie ideaw
(sanacja), nadzieja na sukces yciowy (Polska mocarstwowa) i brak dowiadczenia. Kiedy
w rozmowie powiedzia mi Starzyski: No c, prowadzimy pastwo po amatorsku. Jako sposb
zdobywania dowiadczenia powtarzane jest powiedzenie Pisudskiego, e na to, aby czowiek nauczy
si pywa, trzeba go rzuci na gbok wod.
Jedn z dziedzin zamierzonej sanacji stosunkw w Polsce miao by usprawnienie i odmodzenie
aparatu pastwowego. Realizatorem tego programu w odniesieniu do Ministerstwa Skarbu by
Stefan Starzyski, wwczas dyrektor Departamentu Oglnego. W ramach realizacji tego programu
odmadzania znalazem si w Ministerstwie.
Odtd przez 12 lat koleje mego ycia w do duym stopniu zwizay si z osob Starzyskiego:
w latach 1927-1929 byem jego do bliskim wsppracownikiem w Ministerstwie; w roku 1931, gdy
Starzyski powrci do Ministerstwa Skarbu, z ktrego ustpi w wyniku konfliktu z ministrem
Matuszewskim, cign mnie do Ministerstwa z Gwnego Urzdu Statystycznego, gdzie znalazem
si z Fabierkiewiczem w wyniku znw jego konfliktu z ministrem Czechowiczem; wreszcie w 1939 r.
Starzyski, jako prezydent m. st. Warszawy, powierzy mi stanowisko dyrektora finansowego Zarzdu
Miejskiego. Na tym stanowisku pracowaem z nim a do dnia aresztowania go przez Niemcw.
Z wyjtkiem ptorarocznego pobytu w Gwnym Urzdzie Statystycznym (koniec 1929 r. - pocztek
1931 r.) i rocznej suby wojskowej (1933/34) byem przez cay czas urzdnikiem Ministerstwa
Skarbu, tj. przez prawie 10 lat. Nie byem u otarza, nie byem w sztabach gospodarczych resortu,
byem wanie skarbowcem, tote wspomnienia moje nie mog obj caoci wczesnej polityki
gospodarczej i finansowej, lecz raczej jej fragmenty.
Nauka dzieli wspominany tu czasokres 12 lat na nastpujce trzy okresy: 1) okres oywienia
gospodarczego (1927-1928), 2) okres wielkiego kryzysu gospodarczego (1929-1935), 3) okres
pokryzysowej aktywizacji gospodarczej (1936-1939)34. Od strony personalnej oznaczajc te okresy,
34
okres pierwszy jest okresem ministrowania Czechowicza, okres drugi Matuszewskiego, Jana
Pisudskiego, Zawadzkiego, okres trzeci Eugeniusza Kwiatkowskiego. Rne okresy, rne warunki,
rni ludzie, jednak przez cae te 12 lat wyranie cieray si w polityce gospodarczej i skarbowej dwa
prdy: wielkoprzemysowy i wielkoziemiaski oraz inteligencko-urzdniczy. Oba te prdy bazoway na
wasnoci prywatnej, jednake kierunek drugi widzia pewne dziedziny, gdzie przedsibiorc powinno
by pastwo, a nie kapita prywatny (np. przemys zbrojeniowy, transport ldowy i morski). Istniay
nadto rnice w pogldach na sprawy podziau dochodu spoecznego, std te w rozgrywkach stron
pozycj o kluczowym znaczeniu byo Ministerstwo Skarbu, a gdy w 1936 r. kierunek inteligenckourzdniczy wzi gr w osobie Kwiatkowskiego, ten poczy w swych rkach tek wicepremiera
i tek ministra skarbu.
Rymarska
Konfiguracja obecnego placu Dzieryskiego bya przed wojn nieco inna. rodek zajmowa skwer,
wzdu ktrego biega ulica Rymarska. Pomidzy skwerem, zbiegiem ulic Rymarskiej i Elektoralnej
oraz domami od strony Ogrodu Saskiego i Placu elaznej Bramy znajdowa si placyk: Plac Bankowy.
Nazwa jego pochodzia od stojcego do dzi okrglaka na rogu Elektoralnej - siedziby Banku Polskiego
za czasw Krlestwa Kongresowego. Z tyche czasw pochodzcy paac Komisji Rzdowej
Przychodw i Skarbu mieci, stosownie do tradycji, Ministerstwo Skarbu; mieci si tam obecnie
Prezydium Stoecznej Rady Narodowej. W gmachu tym za czasw Komisji Przychodw i Skarbu
pracowa jako jej urzdnik Juliusz Sowacki. Dopiero jednak Stoeczna Rada Narodowa upamitnia
ten fakt wmurowaniem tablicy pamitkowej, skarbowcy widocznie nie byli do czuli na poezj
i poetw. Przed wojn cytowano nastpujcy wyjtek z protokou sekwestratora, ktry zaj u kogo
za podatki dwa brzowe popiersia: Dwch Mickiewiczw, z ktrych jeden po komisyjnym zbadaniu
okaza si Sowackim.
Miecio si tedy Ministerstwo Skarbu przy ulicy Rymarskiej nr 3/5. Naleao do dobrego tonu,
wzgldnie czynili tak poniektrzy wykwintni, mwi o Ministerstwie Skarbu Rymarska: Rymarska
sprzeciwia si projektowi tej ustawy, na Rymarskiej zapada ju decyzja itp. Forma ta zostaa
zapoyczona od pracownikw MSZ, ktrzy o swoim resorcie mwili Wierzbowa, z kolei naladujc
swoich kolegw z Parya, ktrzy ministerstwo spraw zagranicznych zwali ad jego siedziby Quai
dOrsay. Parantela sw widoczna.
Okazay gmach Ministerstwa mia ponad wier kilometra dugoci i liczy okoo 250 pokojw.
Wejcie gwne byo od Rymarskiej 3, tj. bezporednio z ulicy, a nie przez dziedziniec. Wprost z hallu
prowadziy w gr dwie koleiny schodw, pomidzy ktrymi siedzia urzdnik dyurny, widomy i od
razu widoczny symbol losu urzdniczego.
Schody wychodziy na I pitrze w miejscu, gdzie znajdoway si gabinety ministra i wiceministrw,
gdzie bya sala konferencyjna i biblioteka. Dalej w kierunku ul. Leszno mieciy si departamenty:
Oglny, Obrotu Pieninego, Ce. Na II pitrze, znowu liczc w kolejnoci ku ul. Leszno, mieciy si
departamenty: Podatkw, Budetu, Akcyz i Monopolw, Kasowy. Na parterze by Wydzia
Gospodarczy i Centralna Ksigowo. Pokoje na I pitrze miay 5 metrw wysokoci, na II byy nisze,
na parterze w pokojach panowa zaduch, gdy w gmachu by grzyb czy ple, czego adnymi
sposobami nie udawao si usun35.
35
Gmach w czacie II wojny wypali si do fundamentw; po odbudowaniu okazao si, e ple nadal pozostaa.
36
37
w swojej jowialnoci. Byo zreszt duo miych wonych, e choby wspomn zacnego Ksiczaka i
Staczyka.
Niejako Agamemnonem wonych by Korzycki, ktry by zawsze wonym przy ministrze. Korzycki mia
zacicie co najmniej na kamerdynera wielkiego domu. Uwydatniao si to zwaszcza za ministrowania
Czechowicza, gdy obaj, minister i wony, obsugiwany i obsugujcy, mieli skonno do majestatu
w drobnych rzeczach. Plastycznie a do komizmu wystpowao to np. przy wchodzeniu Czechowicza
do gmachu Ministerstwa. Gdy duy i dostojny Czechowicz wchodzi na platform I pitra, oczekujcy
go Korzycki wita go pokonem w pas, poczem odbiera od Czechowicza teczk. Teczki Czechowicz mu
nie wrcza, nie robi adnego ruchu rk, tylko pod zwisajc z ramienia Czechowicza teczk
pochylony Korzycki podkada obie donie i unosi ostronie teczk do gry niczym poduszk
z insygniami krlewskimi.
Technika pracy biurowej bya mocno przestarzaa, nie tylko z powodu wspomnianego braku
nowoczesnych pomocy technicznych, sam system kancelaryjny by przestarzay. Projekt pisma pisa
rcznie urzdnik na specjalnych arkuszach brulionowych, z nadrukami dla oznacze kancelaryjnych,
zwykle poprzedzajc tekst pisma streszczeniem przebiegu sprawy lub deliberacjami, w jaki sposb
powinna ona by zaatwiona; nazywao si to stan sprawy. Taki rkopis wraz z aktami szed do
naczelnika wydziau wzgldnie do dyrektora departamentu do aprobaty. Aprobujcy cyzelowa
tekst, czsto innego koloru atramentem, eby byo wida, e to jego poprawki, dawa aprobat
i decydowa, kto podpisze czystopis, po czym pismo przesyano na hal maszyn do przepisania. Mimo
e maszynistki byy dobre, a kierownik hali maszyn Konstanty Dziebowicz dbay o sprawno i
terminowo, niemniej jednak, choby ze wzgldu na korekt i odlegoci w gmachu, przepisywanie
trwao dugo. O jakiej stenografii, stenotypistkach nikomu si nie nio, co byo tym dziwniejsze, e
urzdnicy, ktrzy przed I wojn pracowali w Ministerstwie Finansw w Wiedniu, opowiadali, i tam
praca bya oparta o stenografi: codziennie o staej porze stenotypistki obchodziy referentw, a ci
dyktowali im zawczasu przygotowane zaatwienia spraw. Natomiast ewidencja akt bya dokadna,
akta nie gubiy si, a na koniec kadego miesica kancelarie departamentalne sporzdzay wykazy
niezaatwionych spraw przez poszczeglnych referentw.
Stosunki wrd rzeszy pracowniczej na Rymarskiej byy koleeskie, z uwagi jednak na wielko
aparatu i odrbnoci specjalistyczne poszczeglnych dziaw, wspycie koncentrowao si przede
wszystkim na terenie danego departamentu, podstawowej jednostki organizacyjnej Ministerstwa,
obejmujcej naturalnie wydzielajcy si w odrbn cao dzia finansw, podobnie - a nawet
tematycznie identycznie - jak rozdzia podrcznika skarbowoci (waluta i kredyt, budet, podatki, ca,
akcyzy i monopole itd.).
Arystokracj Ministerstwa by Departament II Obrotu Pieninego; za tak si uwaali i w pewnym
stopniu przez kolegw z innych departamentw uwaani byli. Wypywao to z wczesnej roli polityki
pieninej i kredytowej w caoci polityki gospodarczej, a w konsekwencji tego i Departament II by
zawsze przedmiotem szczeglnego zainteresowania ministra skarbu, i skad osobowy Departamentu
by na dobrym poziomie, stosunkowo najmniej skaony urzdniczym zrutynizowaniem. Kontakty ze
wiatem bankowym, z MSZ, z zagranic powodoway, e urzdnicy Departamentu Obrotu
Pieninego byli zawsze bardzo starannie ubrani, a niektrzy snobowali na urzdnikw MSZ: nosili
wykwintne parasole i mae walizeczki zamiast teczek na akta. Kolejnymi dyrektorami Departamentu
byli: dr Leon Baraski, Wodzimierz Baczyski, Wiesaw Domaniewski, dr Stanisaw Kirkor. Baraski
by sui generis boyszczem urzdnikw Departamentu, imponujc im swoj inteligencj, wiedz
i wyczuciem sytuacji na rynkach pieninych. Starzyski widzia w nim bezideowego fachowca,
szanujc jego inteligencj, wiedz i uczciwo. Po wyjciu z Ministerstwa Baraski a do wybuchu
wojny by naczelnym dyrektorem Banku Polskiego. Najduej, bo 5 lat, dyrektorem by Wodzimierz
38
Posmak tego moe da objto napisanej przez Rosenkranza ksiki Ustawa o opatach stemplowych wraz z
przepisami wykonawczymi. Warszawa 1933. s. 1040.
39
Obecnie profesor SGPiS.
40
Starzyskiego, zosta zdjty ze stanowiska, a po paru miesicach umieszczony jako naczelnik wydziau
w Gwnym Urzdzie Statystycznym. C, kryzysowi to nie zapobiego.
Wybitn indywidualnoci w Wydziale by Tadeusz Szturm de Sztrem. Jego asteniczna posta,
ascetyczna twarz okolona brod spowodoway nadanie mu przezwiska Chrystus lub Chrystusik ze
wiadomoci, e nie tylko strona fizyczna uzasadnia to przezwisko. Cichy i agodny, a rwnoczenie
odznaczajcy si wielk odwag cywiln i fizyczn, uczynny dla ludzi a do granic powicenia si,
a rwnoczenie bezkompromisowy na punkcie etycznej ich oceny, by Szturm postaci zaiste
niecodzienn; cechowao go przy tym due poczucie humoru. Zawsze czynny spoecznie, by
encyklopedi wiadomoci o ruchach niepodlegociowych i radykalnych. Ze Starzyskim wizaa go
bliska wsppraca w zakresie zagadnie ekonomicznych i danych statystycznych, rwnie po przejciu
Szturma pniej do Gwnego Urzdu Statystycznego.
Wybitn indywidualnoci w Wydziale by rwnie in. Stanisaw Kruszewski. Gdy go poznaem, liczy
55 lat, podczas gdy ja 23, co nie przeszkadzao, e utrzymywa ze mn serdeczny, koleeski, wanie
koleeski, kontakt. Kruszewski by wybitnym inynierem kolejowym, ale jeszcze w 1921 r.
zwolnionym z kolejnictwa za udzia i organizacj strajku wza warszawskiego i wpisany na list osb,
ktrych nie wolno przyjmowa na sub pastwow. Byo to drugie ju w yciu Kruszewskiego
usunicie go ze suby kolejowej; pierwsze miao miejsce w r. 1911 za czasw carskich ze wzgldw
natury czysto politycznej jak ustalio zarzdzenie wadz. Istotnie Kruszewski by dziaaczem
spoecznym i politycznym, za czasw carskich, gwnie owiatowym, pniej prawie wycznie
w ruchu zawodowym. Po utworzeniu Pastwa Polskiego powrci do suby w kolejnictwie; w 1919 r.
wanie on z ramienia rzdu polskiego odbiera w Stanach Zjednoczonych lokomotywy od firmy
Baldwin i zrobi to doskonale, a mimo to w 1921 r. za strajk i radykalizm pozbawiono go pracy i to tak,
e w latach 1921-1927 Kruszewski nie mg znale adnego staego zajcia, utrzymujc siebie
i rodzin z doranych zarobkw. Dopiero w 1927 roku zosta przyjty do Ministerstwa Skarbu przez
Starzyskiego, tu ody psychicznie i materialnie, dokonujc z inicjatywy Starzyskiego wielkiej pracy
inwentaryzacji i wyceny majtku pastwowego41.
Ze wzgldu na sw wiedz i charakter Kruszewski zosta nastpnie mianowany przewodniczcym
Komisji Rewizyjnej Monopolw Pastwowych. O postawie jego w tej pracy moe wiadczy fakt, e
Spka Akcyjna dzierawy Monopolu Zapaczanego skonna bya do korzystnych dla strony polskiej
zmian w umowie, byleby nic podlega kontroli Komisji Rewizyjnej Monopolw. Gdy w 1936 r.
Kruszewski odkry defraudacje w Monopolu Tytoniowym, a zahaczony przez niego mia powizanie z
Komisariatem Rzdu na m. st. Warszaw, przyszo stamtd polecenie zwolnienia Kruszewskiego z
Ministerstwa jako podejrzanego o komunizm, co i nastpio. Jednak reakcja koleeska caego
Ministerstwa bya tak silna, e w znacznym stopniu pod jej wpywem zwolnienie zostao cofnite.
Bezkompromisowo etyczna Kruszewskiego bya przez wielu traktowana jako wyraz niezgodnego
charakteru. Andrzej Wierzbicki okreli go jako wytrawnego parowonika, bardzo kompetentnego
inyniera kotowego, ale nieatwego we wspyciu42.
In. Jan Komarnicki by spokojnym, miym czowiekiem, a in. Antoni Krahelski te miym czowiekiem,
tylko niespokojnym. Kipia zawsze werw, humorem. Dlaczego mia przezwisko Lalu. Lubiany
i szeroko znany, by dodatkowo znany jako m Haliny Krahelskiej, znanej inspektorki pracy, pisarki
i dziaaczki spoecznej. Po II wojnie Krahelski zgosi si do mnie, e chce pracowa u mnie w
41
42
Departamencie Budetowym. Pracowalimy tedy przez kilka lat razem, wspominalimy lata tu
opisywane. W kilka lat pniej Krahelski, ciko chory na serce, nagle zmar.
Oryginaem wrd pracownikw Wydziau by Sapieha, autentyczny ksi. Co go skonio do pracy w
Ministerstwie i to jeszcze w tym wydziale - nie wiem, cechowao go natomiast bardzo due
przywizanie do Starzyskiego. By to czowiek miy i koleeski, tylko postrzelony, w przenoni
i fizycznie, lad czego wida byo w postaci maej, czerwonej plamki koo skroni. By to skutek
zakadu, jaki w czasie I wojny Sapieha, zmobilizowany do wojska austriackiego, zrobi ze swym koleg;
siedli w czasie obstrzau na okopie z tym, kto duej wytrzyma.
Sapieha bardzo przejmowa si sprawami, ktre zaatwia, zwaszcza jeeli sprawa miaa znaczenie
spoeczne. Gdy Bronisaw Ziemicki, wczesny prezydent odzi, zabiega w Ministerstwie o rodki
finansowe na budow wodocigw i kanalizacji w odzi, Sapieha, ktremu w Wydziale Fabierkiewicz
poleci referowanie sprawy, dotar z ni a do Czechowicza. Gdy Czechowicz zbagatelizowa spraw,
oburzony Sapieha da mu do zrozumienia, e tylko ze wzgldu na stanowisko ministra nie daje mu po
mordzie.
Spord modszych kolegw zaprzyjaniem si z Wadkiem Landauem. A dziw, e tak wielka i pikna
dusza Wadka zostaa zamknita w tak maym i niepozornym ciele. By on may, drobny, ysy, o raczej
przecitnych rysach twarzy i w dodatku nawet oczy nie miay ani wyrazu, ani blasku. Ale kto go zna,
ten tego wszystkiego ju nie widzia. Gdy przyszo na wiat upragnione dziecko, syn, obojgu
Landauom - Wadkowi i jego onie Irenie - przyszo zarysowaa si jak jedno, wielkie szczcie.
Niestety, Wadek dosta uremii, ktrej nie umiano wyleczy. Gdy stan chorego okaza si
beznadziejny, zawiadomiono jego matk, znan ekonomistk Helen Landau, ktra wysza po raz
wtry za m za wybitnego socjalist austriackiego Otto Bauera i mieszkaa w Wiedniu. Bauerowie
przyjechali oboje i biedny Wadek, unieruchomiony w ku, prosi mnie, ebym zaj si Bauerem
i poszed z nim do kawiarni. Wkrtce nastpi zgon Wadka, przy ktrym, oprcz jego ony, byo nas
trzech jego kolegw: Tadeusz Szturm de Sztrem, Adam Kolanowski i ja.
Czy Wydzia Polityki Finansowo-Gospodarczej by tylko epizodem w historii Ministerstwa Skarbu, czy
te w historii tej odegra pewn rol? Chyba i jedno, i drugie. Na pewno odegra rol pepiniery w akcji
odwieania aparatu Ministerstwa: Krahelski zosta dyrektorem Monopolu Spirytusowego, Kulski
dyrektorem Departamentu Akcyz i Monopolw, Kruszewski przewodniczcym Komisji Rewizyjnej
Monopolw, Fabierkiewicz dyrektorem Departamentu Ce (po powrocie z GUS), Nowak
wicedyrektorem Departamentu Obrotu Pieninego, Komarnicki naczelnikiem Biura Inspekcji
przedsibiorstw pastwowych, Repeczko naczelnikiem Wydziau Bankowego. Natomiast w zakresie
oddziaywania na polityk gospodarcz pastwa rola Wydziau bya epizodyczna, zwizana z prb
Starzyskiego stworzenia jakiego kierunku i ugrupowania w zakresie polityki gospodarczej. Ten
temat jest omwiony w nastpnym segmencie.
Stefan Starzyski ur. w 1893 r. Od 1910 r. czonek Zwizku Modziey Postpowej, Zwizku Walki Czynnej,
Zwizku Strzeleckiego, pniej w legionach Pisudskiego. W latach 1921-24 jest sekretarzem generalnym
delegacji polskich w komisjach mieszanych w Moskwie; od 1924 r. - referentem w Min. Skarbu, zwolnionym
przez min, Zdziechowskiego.. Po zamachu majowym 1926 r. jest urzdnikiem do specjalnych zlece przy
premierze Bartlu, nastpnie dyr. Dep. Oglnego w Min. Skarbu. W 1929 r. zostaje mianowany podsekretarzem
stanu w tyme Ministerstwie, skd ustpuje w 1930 r. w wyniku konfliktw z min. Matuszewskim i dokd
powraca jako wicemin. w 1931 r. za premiera Prystora. W grudniu 1932 przechodzi na stanowisko wiceprezesa
B.G.K. skd w sierpniu 1934 r. na stanowisko prezydenta m. st. Warszawa. We wrzeniu 1939 r. zostaje
komisarzem cywilnym przy Dowdztwie Obrony Warszawy i nadal prezydentem miasta w czasie pierwszego
miesica okupacji. Aresztowany przez Niemcw 27 X 1939 r. zgin w obozie koncentr. niem. w 1943 r. Od XII
1930 do 1932 by posem na sejm z klubu BBWR, od 193(J - senatorem z OZN. Od 1931 wykada na WSH.
44
Szopka polityczna 1931 pira Mariana Hemara, Jana Lechonia, Juliana Tuwima przy wspudziale
Konstantego Gaczyskiego, Jerzego Paczkowskiego i wiatopeka Karpiskiego. Warszawa 1931 s. 56.
ma za sob dowiadczenie fachowe, a rwnoczenie jest zaufanym politycznie swego obozu, ktry
doszed do wadzy, ma wic bardzo wiele danych na to, eby odegra rol czy te, jeliby kto tak to
chcia okreli, zrobi karier. Wkrtce okae si, e jego charakter utrudnia mu robienie czysto
osobistej kariery, a jeszcze pniej, e cechy jego indywidualnoci odpowiadaj raczej cechom
dobrego gospodarza, a nie cechom polityka gospodarczego. W rezultacie, kiedy kolejne etapy jego
ycia doprowadzaj go do prezydentury Warszawy, Starzyski dopiero na tym stanowisku moe
w peni realizowa samego siebie.
W roku 1927, kiedy przychodz do Skarbu, Starzyski szykuje si do odegrania roli jako polityk
gospodarczy. Ma za sob par wydrukowanych broszur45, jest peen rozmachu, posiada do due
kompetencje. Przystpuje wic do tworzenia pewnego kierunki polityki gospodarczej i do
organizowania na bazie tego kierunku pewnego jakby obozu, swojego obozu, ktremu on bdzie
przewodzi. Koncepcja gospodarcza, oceniajc dzi - z perspektywy czasu, bya bez bazy teoretycznej,
bez konstrukcji spoecznej, prakseologicznie naiwnie oparta na przecenieniu wartoci spoecznej
aparatu urzdniczego. W rezultacie Starzyski, a my z nim, przeylimy par tgich rozczarowa.
A jednak w tym pseudoruchu byo co istotnie wartociowego: bya ostra i co wicej konsekwentna
przez 12 lat reakcja na skomercjalizowan racj stanu, uywajc okrelenia Tennenbauma, byy to
prby pewnego uniezalenienia pastwa od suebnej roli w stosunku do prywatnego dysponenta
gospodarczego, tak niejednokrotnie bez skrupuw grabieczego, e sytuacj Polski jako pastwa
mona by bez maa scharakteryzowa sowami Ruy Blasa o Hiszpanii po mierci Karola V:
Twj paszcz krlewski w marne pokrajano szmaty
Kubraki sobie z niego szyje karw plemi,
A twj orze cesarski wichrami skrzydlaty,
Co gromem i pomieniem straszy ca ziemi,
Gdzie teraz ptak twj biedny? Odarli ze pierze
I warz go w plugawym garnku - na wieczerz46.
Starzyski weny poetyckiej nie mia, przedstawia swoje pogldy w sposb prozaiczny, konkretny47.
Zwalcza tez o niegospodarnoci pastwa i wypywajce std uzasadnienie dla reprywatyzacji
majtku pastwowego: Gdy pastwo otrzymao po zaborcach i okupantach szereg przedsibiorstw,
...starano si stale uzasadnia, e Pastwo niezdolne jest do bezporedniego kierowania warsztatami
produkcji, e wprowadza etatyzm, konkuruje z prywatnym yciem gospodarczym. Starano si
wyzbywa majtku pastwowego. Sprzedano fabryk celulozy. Odstpiono za bezcen drogie
inwestycje dokonane celem odbudowy fabryki yrardowskiej. Usiowano sprzeda Chorzw.
Podejmowano pertraktacje o dugoletnie wydzierawienie monopolu tytoniowego, za cen
stanowic uamek dzisiejszego dochodu z tego monopolu. Przygotowano sprzeda pastwowej
wytwrni aparatw telefonicznych i telegraficznych48.
W wystpieniach swych Starzyski propagowa ide planowoci w gospodarowaniu oraz wypowiada
si za rozszerzaniem zakresu bezporedniej dziaalnoci gospodarczej pastwa. Ju w 1928 r. pisa:
45
Program Rzdu Pracy w Polsce 1926; Rok 1926 w yciu gospodarczym polskim 1927.
W. Hugo Ruy Blas T. W. L. Anczyca, przejrz. i popr. przez L. S. Schillera.
47
Rzd wobec zagadnie racjonalizacji i planowoci ycia gospodarczego Polski [w:] Zagadnienia gospodarcze
Polski Wspczesnej. Warszawa 1928; Myl pastwowa w yciu gospodarczym [w:] Na froncie gospodarczym,
Warszawa 1928; Rola pastwa w yciu gospodarczym, odczyt w Poznaniu w grudniu 192S, Warszawa 1929;
Pi lat na froncie gospodarczym [w;] Pi lat na froncie gospodarczym, Warszawa 1931; wiatowy kryzys
gospodarczy, obecna sytuacja Polski i plan prac BBWR, przemwienie w klubie parlamentarnym BBWR w
czerwcu 1931, Warszawa 1931.
48
Na froncie gospodarczym, s. 13.
46
Tytu wydawnictwa
Rok wydania Ilo autorw Objto stron
Zagadnienia gospodarcze Polski Wspczesnej
1928
15
301
Na froncie gospodarczym
1928
36
442
Pi lat na froncie gospodarczym
1931
95
1384
Optycznie i statystycznie - wielka dynamika, ale byoby bdem sdzi na podstawie tego, e istotnie
rozwin si jaki mocniejszy nurt ideologiczny; nie, to byy artykuy urzdnicze, gdzie autorw
pozyskiwaa energia i pomysowo Starzyskiego, za wyegzekwowanie tekstw byo wynikiem
cierpliwoci Wadka Landaua. Niemniej jednak powsta szereg sumiennych opracowa, majcych po
dzi dzie sw warto ekonomiczno-historyczn. Nie do zakwestionowania ideowym
stanowiskiem autorw bya okoliczno, e we wszystkich trzech wydawnictwach umieszczone
opracowania byy bez honorarium autorskiego.
Ale Starzyski akcji tej nada duy rozgos i promulgowa drukiem grup piszcych jako Pierwsz
brygad gospodarcz. W przedmowie do wydawnictwa Pi lat na froncie gospodarczym czytamy:
Opinia publiczna nazwaa ten zesp ludzi Pierwsz brygad gospodarcz. Nazwa ta susznie im si
naley i odzwierciedla istotny ich stosunek do Pastwa.
Nazwa Pierwsza brygada gospodarcza zostaa nie bardzo chtnie potraktowana przez znaczn cz
ludzi, wsppracujcych ze Starzyskim; bya ona, agodnie mwic, za szumna. Inna w tym zakresie
bya sytuacja ludzi, ktrzy byli w I brygadzie legionw, a inna tych, co nie byli; tu mogo to mie
posmak arywizmu, tym bardziej e po Polsce kursowao powiedzonko czwarta brygada wanie jako
oznaczenie arywistw.
Wojskowa nazwa brygada bya daleka od odzwierciedlenia jakiej la wojsko organizacji i metod
pracy. Organizacji w ogle adnej nie byo, nie byo to wic adne ugrupowanie czy zgrupowanie. Nie
byo adnych zebra i dyskusji, z wyjtkiem pocztkowego okresu 1927 roku. Nie byo nawet adnej
49
metodycznej zbiorowej pracy, kady dawa w artykuach wasny dorobek mylowy. Kontakty midzy
ludmi odbyway si przede wszystkim w toku biecej pracy urzdowej.
Wreszcie owa brygada gospodarcza byli to urzdnicy. Na 95 autorw wydawnictwa Pi lat na
froncie gospodarczym tylko 14, gwnie dziaaczy spdzielczych i samorzdowych nie byo
urzdnikami pastwowymi. Na 81 autorw-urzdnikw pastwowych 45 byo urzdnikami
Ministerstwa Skarbu czy instytucji temu Ministerstwu podlegych.
Ale ci, formalnie biorc, urzdnicy pastwowi stanowili typ diametralnie przeciwny typowi urzdnika,
ktry dominowa jeszcze wtedy po resortach. Zamiast respektowania rutyny biurokratycznej,
cechowao ich nowatorstwo i ambicja dziaania. Dziennik Ustaw nie by dla nich najmistyczniejsz
z polskich ksig, byli bardzo oczytani, pracowali nad sob; wielu byo wykadowcami.
Na owych 95 autorw 26 to byli ludzie w wieku koo lat 30. Byli to wic ludzie modzi, ktrym
postawa Starzyskiego otwieraa pole do dziaalnoci i chronia przed stamszeniem urzdniczym.
Starzyski, a obok niego, z nim lub za nim ludzie ci propagowali zwikszenie roli gospodarczej
pastwa, ochrzczonej nastpnie mianem etatyzmu. Miao to by stanowisko przeciwstawne do
stanu poprzedniego, kiedy nieraz o takich czy innych ustawach decydowaa demagogia, a nie
rzeczowa analiza ycia. Rzdziy naszym yciem gospodarczym nieraz ywioy, interesy grup czy
warstw, czasem interesy jednostek, nie liczce si z potrzebami pastwa52.
Takie postawienie sprawy wywoao zaraz z jednej strony niepokj i opory sfer przemysowych
i ziemiaskich i zapocztkowao tzw. dyskusj o etatyzmie, z drugiej przeciwstawi mu si dawny
aparat urzdniczy, zagroony w swym kwietyzmie. Inspirowano wic zarzuty przeciwko
Starzyskiemu, e proteguje swoich ludzi, krytykowano ich, a to od strony ich przygotowania
fachowego a to od strony wieku, wykorzystywano potknicia personalne, jak spraw Michalskiego,
ktrego, niestety, Starzyski przez pewien czas obdarza zaufaniem.
Prb takiej walki podjazdowej daje broszura Wadysawa Studnickiego53, ktrego temperament
publicystyczny wykorzystaa klika magistracka, inspirujc t broszur, majc utrci Starzyskiego
przy wyborach na prezydenta Warszawy:
P. Starzyski w sprawach personalnych idzie znacznie dalej: on stara si wytwarza zastp swoich
ludzi. Kiedy by dyrektorem departamentu wprowadzi tam 135 urzdnikw nowych i usiowa
usuwa czstokro najzdolniejszych. Usuwa wielu, lecz w tej akcji nie mia tego rozpdu, co
w charakterze prezydenta miasta. ... Profesj pana Stefana Starzyskiego byo to, e zalicza si do
pisudczykw; dao mu to posad w Prezydium Rady Ministrw, z ktrej awansowa na dyrektora
Wydziau Administracyjnego Ministerstwa Skarbu; podlegay mu sprawy osobowe i koncesyjne, co
dawao wpyw i wzmacniao zastpy pisudczykw, gdy do pisudczykw z idei przyczya si now
formacja pisudczykw z interesu. Wrd tej kategorii zjawiali si dawni esdecy, obcy ideologii
niepodlegociowej, pogodzeni jednak z polsk pastwowoci, jako dajc im posady. Polityka
ekonomiczna Sowietw, tj. kapitalizm pastwowy, by poniekd ich ideaem. Jeden z tych panw eksrobotnik, pinteligent, ktry przez pewien czas pochania ksiki, wystpowa z rozmaitymi
projektami... Obok pana Jastrzbskiego do powyszej kategorii naley i pan Wacaw Fabierkiewicz,
i pan Szturm de Sztrem, brat dyrektora Gwnego Urzdu Statystycznego, gwny ideolog tej grupy,
inteligencj nad swymi towarzyszami grujcy, korepetytor p. Stefana Starzyskiego przy
52
53
popenianych przez niego pracach, quasi naukowych. Do grupy pana Starzyskiego nalea pan
Michalski, osawiony z plagiatu naukowego, oskarony z powodu apownictwa54.
Jak kada silna indywidualno, Starzyski, obok swoich zwolennikw i entuzjastw, mia liczny
zastp wrogw, najczciej dziaajcych z ukrycia, metod podjazdow. Kiedy w 1932 r. Starzyski
przechodzi ze stanowiska wiceministra Skarbu na stanowisko wiceprezesa Banku Gospodarstwa
Krajowego, w czym widzielimy znowu jak machinacj personaln przeciw niemu, egnalimy go
wieczerz koleesk w klubie Stowarzyszenia Urzdnikw Pastwowych na Nowym wiecie. W dniu
poegnania rano rozmawiaem ze Stanisawem Widomskim, ktrego lubiem w Skarbie odwiedza,
raz dla przyjemnej rozmowy z nim, dwa, e Widomski, jako dyrektor Departamentu Akcyz i
Monopolw, mia miy zwyczaj czstowania dobrym cygarem. Widomski by w 1924 r. jako sekretarz
Komitetu Ekonomicznego przy Wadysawie Grabskim wwczas przeoonym Starzyskiego, a w
1929 r., gdy Starzyski zosta wiceministrem, sta si jego podwadnym. Mia dla Starzyskiego
szacunek i sympati, tote by zmartwiony jego odejciem do BGK i rozmowa midzy nami toczya si
koo tego ewenementu. W pewnym momencie powiedziaem: Bo szczegln zalet Starzyskiego
jest to, e on nie boi si robi sobie wrogw. Widomskiego to mocno poruszyo: Suchajcie, ja chc
dzi wieczorem przemwi na cze Starzyskiego. Czy pozwolicie, e wykorzystam t wasz
charakterystyk. Ale naturalnie. Wieczorem Widomski przemawia.
Tak, Starzyski nie ba si robi sobie wrogw. Na jawne napaci reagowa procesami o zniesawienie,
ale walki przeciw niemu byy prowadzone gwnie w formie podjazdowej. Kiedy w 1937 r. wyszlimy
ze Starzyskim pnym wieczorem z gmachu Ministerstwa Skarbu z jakiej konferencji u
Kwiatkowskiego. Starzyski uprzejmie zaproponowa mi, e mnie odwiezie do domu. Wieczr by
ciepy, letni, samochd otwarty, rozmawialimy. Starzyski zacz opowiada o podjazdach,
dywersjach, ba, po prostu wistwach, jakie mu robi ludzie w jego dziaalnoci prezydenta Miasta,
i to z ilu stron. Trasa Plac Bankowy - plac Narutowicza, w ktrego okolicy mieszkaem, okazaa si za
krtka dla wyczerpania tematu, wic Starzyski zaproponowa, eby przejecha si do dworca przy
Marszakowskiej i z powrotem, to mi dokoczy opowiadania. Trzy razy powtarzalimy ten kurs
i jeszcze temat nie zosta wyczerpany, a Starzyski zaproponowa, eby pojecha na kaw do
Wilanowa, gdzie okoo 1 w nocy zakoczylimy rozmow.
Rozwijany przez Starzyskiego ruch etatystyczny wywoa zaniepokojenie sfer kapitalistycznych,
przemysowych i ziemiaskich i oto na przeomie lat 1928/1929 odbyy si u ksicia Janusza
Radziwia zebrania55 przedstawicieli obu stron: proetatystycznej i antyetatystycznej-kapitalistycznej,
zapocztkowujc w ten sposb kilkuletni dyskusj w Polsce na temat etatyzmu. Du rol w tej
dyskusji odegrali ekonomici krakowscy, wystpujc przeciw etatyzmowi w oparciu o zasobny baga
erudycji w zakresie teorii, ktre wprawdzie za kilka lat miay by uznane na wiecie za przestarzae,
ale w owym czasie jeszcze to nie nastpio, a zasb wiedzy teoretycznej Starzyskiego i nas, jego
adherentw, by za may, aby od strony teorii skutecznie polemizowa. Nawet na dowcipy i ironi nie
udao mi si pobi prof. Adama Heydla56.
W zebraniach u Radziwia my modsi nie bralimy udziau. Pamitam, e po pierwszym zebraniu
Starzyski przyszed do Ministerstwa podniecony, bo go Wierzbicki nazwa chorym etatyzmu, e
rozdawa role do przyszej dyskusji Krahelskiemu, Kulskiemu i innym starszym. Po drugim zebraniu,
54
Starzyski oceni dyskusj jako przede wszystkim manewr ze strony Lewiatana dla odcignicia od
jego grupy Greckiego, wwczas prezesa Banku Gospodarstwa Krajowego.
Dyskusja publiczna na temat etatyzmu cigna si przez kilka lat, przynoszc literaturze
ekonomicznej pewn ilo ksiek i artykuw, ktre raczej ujawniy szereg nieporozumie
ekonomicznych, anieli doprowadziy do pozytywnych rozwiza czy ich prb. Tote w toku tej
dyskusji Starzyski zauway z gorycz: Redukcja budetu czy si u nas nieraz z pojciem etatyzmu.
Wstyd mi doprawdy o tym mwi wobec tylu andronw, jakie si u nas pisze na ten temat. Przyszy
historyk bdzie zapewne kiedy nad t dyskusj albo ubolewa, albo si mia, e za wola lub
ignorancja mogy by powodem dwuletniej publicznej dyskusji w Polsce57.
Byoby nader ciekawe, gdyby historycy zechcieli wspczenie oceni wczesny problem etatyzmu.
W moich oczach pamitnikarza, patrzcego dzi z perspektywy dowiadczenia czasu, u podstaw
problemu etatystycznego w Polsce leao kilka zasadniczych nieporozumie.
Po pierwsze, w odniesieniu do gospodarki prywatnej nie byo dostatecznego zrnicowania sensu
formy i treci, ktra si za t form krya. Kiedy zostaem zaproszony przez mego byego profesora z
WSH dr Jzefa Pollaka, z ktrym po skoczeniu uczelni utrzymywaem mie dla mnie stosunki
w postaci spotka dyskusyjno-literackich, na eleganckie niadanie do niego. Na niadaniu by obecny
kolega szkolny Pollaka Marian Szydowski, b. minister przemysu i handlu, wwczas jeden
z dyrektorw Lewiatana. Szydowski w rozmowie ze mn powiedzia: Prosz pana. Cigle si u nas
mwi na temat etatyzmu, kapitalizmu, ale co to jest ten polski kapitalizm? Jak przycisn ludzi do
muru, eby wskazali polskiego kapitalist z prawdziwego zdarzenia i znaczenia, to wszyscy powiedz:
Falter. Ale, panie, czym jest Falter na lsku wobec Flicka, ktry z Berlina rzdzi lskiem. A ja
w zeszym roku, bdc w Belgii, zostaem na jakim raucie przedstawiony ksinej Hohenlohe, ktra
mi powiedziaa. Aa! To pan z Grnego lska? A ja mam tam te co nieco, ale tym to si ju
zajmuje ten poczciwy Flick. Pan rozumie t drabink: my a Falter, Falter a Flick, Flick a ksina
Hohenlohe!58
Po wtre, nie byo wizji modelu gospodarczego, co wicej brak byo dostatecznego zrozumienia, e
prawidowa koncepcja roli gospodarczej pastwa moe powsta tylko na bazie koncepcji oglnego
modelu gospodarczego. Wskutek tego ten nasz etatyzm by nie bardzo jasny co do swego znaczenia:
Colbertyzm? Interwencjonizm? Nacjonalizacja gospodarki? Oddziaywanie na przebieg cykli
koniunkturalnych?
Ot wanie na adne z tych pyta nie mona by da odpowiedzi jednoznacznej. wczesny
etatyzm by jak koncepcj eklektyczn: gosi racj prowadzenia dziaalnoci przedsibiorczej
przez pastwo, stajc rwnoczenie na gruncie wasnoci prywatnej jako podstawowej formy
tworzenia dochodu narodowego, mia przychylny stosunek do spdzielczoci, ale rozwj gospodarki
spdzielczej nie stanowi punktu programowego, wystpowa przeciw egoizmowi przedsibiorstw
kapitalistycznych, ale w pewnym stopniu uatwia im egzystencj poprzez ide kartelizacji, chocia
kontrolowanej przez pastwo oczywicie kapitalistyczne, wysuwa mocno tez zasadnoci
prowadzenia przez pastwo przedsibiorstw, zwaszcza w waniejszych dziedzinach gospodarczych,
ale nie stworzy nowych koncepcji zarzdzania przedsibiorstwami etatystycznymi, zachowujc dla
nich model prywatno-gospodarczy, a krg dysponentw ograniczajc do sfery urzdniczej. Idea np.
57
59
osignlimy dwa olbrzymie sukcesy, stworzylimy dwie podstawy normalnego rozwoju gospodarczego:
rwnowag budetu i stabilizacj pienidza. Znaczenie tych dwch kardynalnych zasad przenikno tak gboko
do wiadomoci caego aparatu pastwowego i spoeczestwa, i wydaje mi si jak niedorzecznoci,
godnym politowania nieporozumieniem, jeli dzisiaj - gdy mino ju 5 lat, odkd te dwie zasady przyjte
zostay jako kanony ycia - mog powstawa idiotyczne pogoski o jakiej inflacji i jeli znajduj si w Polsce
osoby, zdolne dawa posuch takim pogoskom. S. Starzyski wiatowy kryzys gospodarczy, obecna sytuacja
Polski i plan prac BBWR, przemwienie w Klubie Parlamentarnym BBWR 2 VI 1931, Warszawa 1931 s. 22.
wiceministra Skarbu, jest przewiadczony o zasadniczej roli, jak odegra w ministerstwie, o czym
wspominam w segmencie Finanse samorzdowe, ale po ptora roku zostaje przeniesiony na
stanowisko wiceprezesa Banku Gospodarstwa Krajowego, a wic nie kluczowe. Wedug relacji Jzefa
Kouchowskiego, b. wiceministra przemysu i handlu za Kwiatkowskiego, przeniesionego w tym
czasie na stanowisko dyrektora w tyme BGK, i pniej po Starzyskim jego wiceprezesa, bya to akcja
Prystora, ktry uwaa, e trzeba, aby niektrzy dziaacze gospodarczy zapoznali si z bankowoci.
Kto i dlaczego podsun tak myl Prystorowi - nie wiadomo; Starzyski mia si bardzo opiera
przeniesieniu go ze Skarbu do banku, ale musia si podporzdkowa.
Dyskusje o etatyzmie i walka o etatyzm, jak to wwczas okrelano, zapewne nie wiele day
w zakresie koncepcji gospodarczych, a w okresie wielkiego kryzysu nie odegray w ogle adnej roli.
Natomiast w zakresie zmontowania opinii o prymacie uspoecznionej gospodarki, jak przedstawiao
pastwo, etatyzm, nad gospodark prywatn i jej egoistycznymi interesami, odegray pewn rol.
W szczeglnoci trzeba mie na uwadze, e fakty publicznego ataku i obrony swych pogldw przez
etatystw, fakt istnienia, wprawdzie lunie ze sob zwizanej, ale do duej grupy ludzi, odwanie
wypowiadajcych si i dziaajcych, oddziaa przycigajco na aktywne jednostki modego pokolenia,
wchodzce do polskiego aparatu pastwowego jako jego narybek. Etatyzm nie uczy ich idealnej
polityki gospodarczej, natomiast dopomaga im do uksztatowania w sobie postawy zasadniczej
wobec zagadnie gospodarczych kraju, w ktrym istniao jeszcze wiele anachronizmw
rzeczypospolitej szlacheckiej. Odbywao si to bynajmniej nie w drodze li tylko dyskusyjnej czy
propagandowej, odbywao si ono przez walk, ktr aparat pastwowy musia stacza. W tym
zakresie do plastycznym przykadem bya historia niejakiego Rudroffa.
Po I wojnie wiatowej pastwo polskie przejo w okolicach miasta Brody w woj. tarnopolskim obiekt
leno-rolno-przemysowy wielkoci 20 000 hektarw. Pod tradycyjn nazw Pastwo Brody,
w formie spki z ograniczon odpowiedzialnoci, gesti nad obiektem obj Bank Gospodarstwa
Krajowego, jako wyczny niemal udziaowiec. Nie wiadomo jakimi metodami niejaki Stanisaw
Rudroff znalaz si w 1934 r. w posiadaniu ju 90% udziaw. Jedno byo wiadomo, e Rudroff potrafi
zaprzyjani si z synem prezydenta Rzeczypospolitej Michaem Mocickim i by przyjmowanym na
warszawskim Zamku.
Jako gospodarz Pastwa Brody okaza si Rudroff drapienikiem i warchoem, wywoujc liczne
skargi i protesty co do swej dziaalnoci. W spraw wkroczy wojewoda tarnopolski Moszyski,
a kontrola przeprowadzona przez urzd wojewdzki stwierdzia dokonanie przez Rudroffa
nielegalnego wyrbu lasu w powanym rozmiarze, w konsekwencji czego wojewoda wymierzy mu
grzywn administracyjn w wysokoci 1 miliona z. Ale Rudroff, dufny w swoje koneksje warszawskie,
wnis odwoanie do Ministerstwa Rolnictwa, spraw wygra, a wojewoda Moszyski zosta zdjty ze
stanowiska. Pamitam z wczesnych informacji Starzyskiego, e Rudroff potrafi tak omota
prezydenta Mocickiego, e ten widzia w nim ofiar samowoli administracji, nie uznawa skadanych
mu wyjanie i bra Rudroffa w obron. Sytuacja stawaa si wrcz nieznona i oburzajca. Wtedy
Grecki, prezes BGK i Starzyski zastosowali nastpujcy chwyt; zwrcili si do prezydenta
Mocickiego, aby zgodzi si na przeprowadzenie dochodzenia przez aparat z Warszawy, aby - jak si
wyrazili - administracja moga usprawiedliwi si przed Majestatem. To poskutkowao, Mocicki si
zgodzi. Wiosn 1934 r. kilku inspektorw Ministerstwa Skarbu, wrd nich kolega mj Karol Adam
Kolanowski, otrzymao polecenie przeprowadzenia dochodzenia. Inspektorzy wkraczaj na teren
spki Pastwo Brody, gorczkowo przegldaj ksigi i dokumenty, jak najwicej, moliwie szybko,
aby na czas znale niezbdn ilo dowodw przestpstw. Znajduj je: dowody naduy
podatkowych, dowody apownictwa. Teraz z kolei wymuszaj na starocie brodzkim, yjcym
w strachu przed omnipotencj Rudroffa, obstawienie na noc budynku spki przez policj, dla
zabezpieczenia si przed moliwoci zniszczenia dowodw przez Rudroffa, w razie gdyby si pojawi.
Zjawia si Rudroff i rozpoczyna si jego przesuchanie. W drzwiach stoi komendant policji i czeka na
moment aresztowania Rudroffa, gdy naraz odzywa si telefon, ktry odbiera przesuchujcy
prokurator. Mwi Warszawa. Twarz prokuratora si zmienia, odkada suchawk i mwi do Rudroffa:
Pan jest wolny.
Sprawa toczy si dalej, ju w Warszawie, w rezultacie Rudroff zostaje jednak aresztowany, a po
rozprawie sdowej w sdzie okrgowym w Tarnopolu otrzymuje kar 3 lat wizienia. Epilogiem
sprawy Rudroffa byo samobjstwo naczelnika Wydziau Podatkowego w Lwowskiej Izbie Skarbowej
Janowicza. Ten prawy i powszechnie szanowany czowiek uleg gbokiej depresji w przekonaniu, e
nie dokona naleycie obowizku nadzoru nad prawidowoci opodatkowania przedsibiorstwa
Rudroffa.
Komisarki
Rozwijajcy si etatyzm rozwin rwnie specyficzne zjawisko pochodne o charakterze raczej
urzdniczym. Zjawiskiem tym byo uczestnictwo urzdnikw resortw gospodarczych we wadzach
bankw i przedsibiorstw pastwowych, jako delegowanych przez swoich ministrw przedstawicieli
resortw, stosownie do statutu danego banku czy przedsibiorstwa oraz jego resortowej
przynalenoci. Z reguy takimi wadzami, do ktrych byli delegowani przedstawiciele resortw, byy
rady nadzorcze i komisje rewizyjne. Czsto istniaa rwnie instytucja komisarza. Stanowiska te byy
patne, stajc si dla urzdnikw dodatkowym zarobkiem obok uposaenia z tytuu swej zasadniczej
pracy urzdniczej w resorcie. Te dodatkowe wynagrodzenia za uczestnictwo we wadzach
przedsibiorstw pastwowych zwane byy popularnie komisarkami.
Najliczniej wystpoway komisarki w aparacie Min. Skarbu, gdy w kadym przedsibiorstwie Min.
Skarbu musiao mie przynajmniej po jednym przedstawicielu w radzie nadzorczej i w komisji
rewizyjnej, a c dopiero w bankach pastwowych.
Wynagrodzenia byy stae miesiczne oraz w formie tzw. etonw, tj. wypat za uczestnictwo
w posiedzeniu. Rozpito wynagrodze bya znaczna: od 150 z miesicznie do kilku tysicy,
w zalenoci przede wszystkim od charakteru i wielkoci przedsibiorstwa. Istniao jeszcze inne
zrnicowanie atrakcyjnoci uczestnictwa: niektre przedsibiorstwa byy o charakterze mieszanym
tj. polskim-pastwowym i zagranicznym, w wyniku czego cz posiedze odbywaa si za granic, w
Paryu, w Londynie.
W tych warunkach poszczeglne komisarki byy przedmiotem mniej lub bardziej intensywnych
zabiegw, dajc w rezultacie socjologicznie prawidowy wynik: wysi rang i wpywowsi uzyskiwali
atrakcyjniejsze komisarki im za ranga bya nisza a ustosunkowanie mniejsze, to i komisarka bya
skromniejsza. Nie mona jednak powiedzie, eby przybierao to jakie formy jaskrawsze, zwaszcza
e cao aparatu Min. Skarbu bya na wysokim poziomie fachowym. Trzeba przy tym doda, e
przedstawiciele Min. Skarbu we wadzach przedsibiorstw mieszanych niejednokrotnie mocno
i skutecznie potrafili broni interesw polskich wobec kapitau zagranicznego. Wspomnie tu trzeba
o in. Stanisawie Kruszewskim, ktry by komisarzem w Monopolu Zapaczanym, dzierawionym
przez Szwedw, a ktry tak nieustpliwie pilnowa powierzonych mu spraw, e pono Szwedzi
proponowali zmian umowy dzierawnej za cen usunicia Kruszewskiego. W innym przypadku, jak
pamitam, naczelnik wydziau w Dep. Podatkw K. A. Kolanowski wykry jako czonek komisji
rewizyjnej polsko-francuskiej spki wglowej Skarboferm machinacje strony francuskiej w zakresie
Skarbowcy
Skarbowcy pod wzgldem liczebnoci stanowili istn armi, jak to mona wyczyta z danych
preliminarzy budetowych dotyczcych etatw.
Ilo etatw
60
Zarzd Centralny
Wadze i urzdy skarbowe
Wadze i urzdy celne
Stra celna (graniczna)
Prokuratoria Generalna
Pastw. Urzd Kontroli Ubezpiecze
Urzd Dugw Pastwa
Gwna Komisja Klasyfikacyjna
Biuro Rady Spdzielczej
Oprcz tego istnia liczny aparat finansowy bankw pastwowych, monopolw, mennicy, rwnie
podlegy ministrowi Skarbu, ale nie zaliczany do aparatu skarbowego i majcy swoje odrbne zwizki
zawodowe.
Aparat ten zosta, po powstaniu pastwa polskiego, zmontowany z urzdnikw byych zaborw rosyjskiego, a zwaszcza austriackiego, gdy w b. zaborze pruskim Polacy nie byli dopuszczani na
stanowiska urzdnicze, natomiast w b. zaborze austriackim obficie. Tote w centrali Ministerstwa
Skarbu dominant by ex-urzdnik austriacki czy galicyjski, a poniewa wyroli om w pewnej tradycji
i rutynie, ktre cenili, stao si to przyczyn tar dzielnicowych z pocztku silniejszych61 pniej
coraz sabszych.
Gdy w kocu 1927 r. przyszedem dc Ministerstwa Skarbu, oddziaywania dzielnicowe to byy ju
tempi passati. Jeszcze mwio si ekspedycja na list do wysania, urgens na ponaglenie, ale ju ze
miechem kolportowano po caym Ministerstwie pogrk jakiego naczelnika urzdu skarbowego
pod adresem leniwego urzdnika: ju mu takie rubrum zaadstruj, e wreszcie wyjrzy mu koncept
spod koszulki, co, przetumaczone na jzyk nieurzdowy, oznaczao: ju ja spowoduj takie kroki
wadzy zwierzchniej (w Austrii wadze wysze hierarchicznie stosoway pieczcie koloru czerwonego,
std rubrum), e bdzie zmuszony wydoby z teczki akt (koszulki) projekt zaatwienia sprawy
(koncept).
Niemniej jednak jeszcze i wwczas urzdnicy b. zaboru austriackiego stanowili jakby odrbny klan,
a w kadym razie typ psychicznie do jednolity, a rnicy si od kolegw z b. zaboru rosyjskiego, nie
mwic ju o przychodzcym nowym narybku. Cechowaa ich sumienno, pracowito i fachowo,
z tym, e cay styl pracy zamyka si w legalizmie i formalizmie; od ustalania przesanek
61
W d. 4 kwietnia 1919 r. minister Englich ustpi. Tego dnia 4 kwietnia 1919 r., zosta mianowany ministrem
skarbu pan Stanisaw Karpiski naczelny dyrektor P.K.K.P. [Polska Krajowa Kasa Poyczkowa instytucja emisyjna
do 1923 r. wcznie emitujca marki polskie], Minister Karpiski, jako pierwszy na tym stanowisku
pochodzeniem z Kongreswki, zosta przez swoich podwadnych z innych dzielnic, a stanowicych gros
personelu Ministerstwa Skarbu, przyjty niechtnie i zarzdzenia jego podlegay silnej krytyce z tej strony.
Dopiero jednak rozporzdzeniem swoim z dnia 12 maja 1919 r., w ktrym zaleca uywanie zwrotw polskich,
gdy jzyk nasz jest w nie dosy zasobny, - a zaniechanie okrele byej c. k. biurokracji w rodzaju exhibit,
exoffo, citissime, skwieskowa itp., wywoa prawdziw burz w gronie rutynowanych biurokratw, dla
ktrych jak najczstsze uywanie tych zwrotw byo najbardziej wakim dowodem inteligencji i naleytego
wyrobienia biurowego. W ich pojciu byo ze strony ministra Karpiskiego wrcz blunierstwem wystpienie
przeciwko wyraeniom uwiconym jeszcze za czasw Marii Teresy i Jzefa II. Podjto ju nie opr bierny, a
wrcz sabota wydawanych przez ministra Karpiskiego rozporzdze. Std pochodzi stosunkowo maa ilo
ustaw i zarzdze za czas jego trzy i pmiesicznego urzdowania. W. E. Zieliski Nasi ministrowie skarbu,
bdy ich polityki w owietleniu danych urzdowych (3918-1925 r.), Warszawa 1925 s. 17-18.
merytorycznych dla nowych przepisw bya wadza wysza - rzd i parlament, no, oczywicie,
cesarz ju nie. W konsekwencji tego prac ich cechowaa rutyna i konserwatyzm. W tym zakresie
wyrniali si wyranie na korzy ci, ktrzy swego czasu pracowali w Ministerium Finansw w
Wiedniu.
Liczna rzesza urzdnicza, ktr przed I wojn wyprodukowaa Galicja, rozlaa si po caej Polsce.
Zdumiony byem, gdym po raz pierwszy bra udzia w jakiej konferencji w Urzdzie Wojewdzkim w
Katowicach, ilu na lsku pracowao urzdnikw przybyych z Maopolski. A przecie lsk by bardzo
wraliwy na priorytet swoich autochtonw. Na og zarzucano te urzdnikom maopolskim, e
proteguj si wzajemnie. Plastyczny w swych okreleniach Lalu Krahelski tumaczy to nam ich
odmienn budow anatomiczn: Kady Galileusz ma z przodu haczyk, a z tyu kko i tak si
wszdzie jeden za drugiego zaczepiaj.
Ciekawe, e wrd tego starszego pokolenia urzdniczego, w zakresie urzdowania bardzo
podobnego do siebie, wyranie byy do zaobserwowania dzielnicowe rnice charakteru spoecznego.
Urzdnicy b. zaboru austriackiego przedstawiali sob rodowisko mieszczaskie, raczej nawet
drobnomieszczaskie wzgldnie kuackie chopskie. Cechowaa ich niesychana oszczdno,
ciuactwo, brak fantazji.
Zaskakujce byway refleksy makrozjawisk w ich psychice, przejtej swoim mikrowiatkiem. Gdy
w marcu 1939 r. Hitler zaanektowa Czechosowacj, poruszam t spraw w koleeskiej rannej
pogawdce biurowej z dr Buland: No i co pan na to, panie radco?. A wanie - odpowiada
Bulanda - ja si, panie naczelniku, od paru lat wybieram na urlop do Woch i widz, e bdzie to coraz
taniej. Po anszlusie Austrii nie musz paci za wiz austriack, a teraz odpadnie i czeska.
Urzdnicy b. zaboru rosyjskiego byli pochodzenia inteligenckiego poszlacheckiego czy
drobnoszlacheckiego. Cechowao ich znacznie mniejsze przywizanie do rzeczy i pienidzy, mieli
wicej fantazji. Kiedy do naczelnika Centralnej Ksigowoci Makarewicza, proweniencji z zaboru
rosyjskiego, przyjecha z Lwowskiego czy Krakowskiego jego kolega z Departamentu Kasowego,
wwczas emerytowany naczelnik Brzuza, ktry zosta zaproszony do Warszawy na eksperta w jakiej
sprawie sdowej, a wic pacono mu koszty pobytu niezalenie od honorarium. Gocinny Makarewicz
przez miesic mieszka i ywi u siebie Brzuz, ktry wyjedajc nawet sucej nic nie da, a przed
wyjciem na dworzec przecign kij przez cik waliz (przyjecha przecie na miesic i z
materiaami do ekspertyzy) i powiedzia do Makarewicza: Poniesiemy razem. Wszystko to
opowiedzia Makarewicz miejc si i traktujc sknerstwo Brzuzy jako co przede wszystkim
komicznego. Tak, ludzie z Kongreswki mieli wicej fantazji i poczucia humoru rwnie i wtedy, gdy
naleeli do braci urzdniczej.
Jest takie powiedzonko: Poka mi co jesz, a powiem ci, kim jeste. Gdyby od tej strony rebours
scharakteryzowa rnice dzielnicowe skarbowcw starszego autoramentu, to symbolem
gastronomicznym urzdnika b. zaboru rosyjskiego byby kieliszek wdki z dobr zaksk, urzdnika b.
zaboru austriackiego kufelek piwa bez niczego.
Skarbowcy przypominali armi nie tylko liczebnoci, ale take poczuciem hierarchii i wdroon
dyscyplin. Z hierarchi wizao si zjawisko, ktre mona by okreli jako jaki feudalny relikt wadzy,
bdcy moe do naturalnym refleksem warunkw sprawowania wadzy w pastwach zaborczych.
Tak wic pierwszy w powstaym pastwie polskim prezes izby skarbowej we Lwowie Bugno, prezes
tej izby jeszcze za czasw austriackich, mia taki tryb urzdowania: koo 10 rano zajeda przed
gmach izby na placu w. Ducha powz, z ktrego wysiada pan prezes, a wwczas wony w bramie
uderza w wiszcy tam dzwon. By to znak, e pan prezes jest w izbie. Teraz pan prezes poczyna
wstpowa na I pitro po specjalnych schodach, nie przeznaczonych dla interesantw (widziaem te
przykuca na nim, reflektor rzuca na niego czerwone wiato, co wszystko razem stwarza obraz
szatana, przykucnitego na tym biurku. W rku trzyma plik papierw, ktrym po kolei zaczyna rzuca
w podatnika, mwic zduszonym szeptem: Nakaz na podatek lokalowy. Od luksusu
mieszkaniowego. Dochodowy. Kumulacyjny. Obrotowy. 10% powszechnego dodatku do podatkw.
Odsetki zwoki. Grzywna. Koszty egzekucyjne. Wszystko to zapacisz, a potem zgubisz pokwitowania
i zapacisz jeszcze raz!
Wprowadzenie biur personalnych zwikszyo zaleno osobist pracownikw, zwaszcza e wobec
kryzysowego bezrobocia zwolnienie ze suby rwnao si katastrofie yciowej. Nacisk nie musia
zreszt by wywierany grob zwolnienia ze suby, dla ktrego to zwolnienia musiayby by jakie
usprawiedliwiajce powody. Ministerstwo Skarbu mogo dokonywa przeniesie subowych i to
nawet najlepszych pracownikw, uzasadniajc formalnie, e tego wymaga dobro suby. Przeniesie
tych skarbowcy bali si szczeglnie, a teren izby skarbowej nowogrodzkiej uzyska przezwisko Syberii
skarbowej. W tych warunkach konflikt urzdnika z przeoonym, konflikt nawet na paszczynie
rzeczowej rnicy pogldw, mg, oczywicie nie musia, ale mg mie dla urzdnika przykre
konsekwencje. Tadeusz Zaremba, dzisiejszy dyrektor Centralnej Ksigowoci w Ministerstwie
Finansw, w owych czasach inspektor w Min. Skarbu i tak samo jak obecnie nowator w organizacji
rachunkowoci, zosta za wczesne chci nowatorskie przeniesiony subowo z Warszawy do ucka.
Dyrektorami Biura Personalnego Ministerstwa byli kolejno Marian Wgrzynowski, major Wodzimierz
Zieliski, Wacaw Drojanowski, dr Wiktor Marynowski. Wyposaone w nadmierne prerogatywy,
szybko stay si biura personalne agendami arbitralnoci i wtpliwych kwalifikacji fachowych. W
Ministerstwie Skarbu szczytowy stan w tym zakresie mia miejsce za urzdowania Zieliskiego. Nawet
Nowak nie potrafi dochodzi do adu w rozmowach z Biurem Personalnym i kiedy powiedzia mi
rozelony: Wiesz dlaczego Napoleonowi rozlaza si armia pod Moskw? Bo nie mia dyrektora biura
personalnego.
Ciasnota na rynku pracy, centralizacja spraw personalnych w aparacie administracyjnym, wreszcie
autokratyzm z rzdzeniu musiay spowodowa w konsekwencji rozwj protekcjonizmu w zawodzie
urzdniczym. Po Warszawie kursowaa nastpujca anegdota: Do urzdu skarbowego przychodzi
wezwany patnik, ktry zwraca si do modego urzdnika z zapytaniem, w jakiej sprawie zosta
wezwany. Urzdnik odpowiada: Wykp si pan. Interesant, uwaajc, e le zrozumia, ponawia
pytanie, na co otrzymuje odpowied: Ju raz powiedziaem: wykp si pan. Wobec tego patnik
idzie ze skarg do naczelnika urzdu, ktry powiada: Zaraz wyjani, na pewno jakie
nieporozumienie. To jest nowy urzdnik, pracuje dopiero od paru dni. Wzywa urzdnika: Jak pan
mg tak odezwa si do interesanta?, na co urzdnik do naczelnika: Wykp si pan. Naczelnik
powiada do interesanta: Ten urzdnik zosta nam przysany przez izb skarbow, musimy wic
pojecha do dyrektora izby i tam si sprawa wyjani. Zabierajc owego urzdnika, jad do izby.
Naczelnik referuje zajcie dyrektorowi, dyrektor wzywa urzdnika i zapytuje: Jak pan mia si tak
zachowa?, na co ten swoje, tym razem do dyrektora izby: Wykp si pan. Tego ju zanadto,
widocznie awanturnik lub wariat, wic dyrektor mwi: Trzeba go bdzie z miejsca zwolni. Zaraz
zadam jego akt personalnych, bo on zosta nam przysany przez Ministerstwo. Przynosz akta,
dyrektor przeglda i znajduje w nich notatk subow: przyj na polecenie marszaka Rydzamigego. Dyrektor skada akta i powiada do obecnych: Nie wiem jak panowie, ale ja id zaraz do
ani62.
62
W wyd. w 1961 r. zbioru wiatopeka Karpiskiego Poezje i satyry znalazem w czci Z rkopisw wiersz pt.
Biurokracji (plagiat ze starego rosyjskiego dowcipu), gdzie protegowany kademu odpowiada Cauj pan psa w
Skarbowcy przypominali armi nie tylko liczebnoci nie tylko poczuciem hierarchii i dyscypliny, ale
przypominali armi jeszcze i tym, e mieli swego wroga, z ktrym walczyli i ktry walczy z nimi;
wrogiem tym by nieuczciwy podatnik. W warunkach prymitywizmu gospodarczego, w warunkach
licznie wystpujcej w przedsibiorstwach handlowych ksigowoci w notesie, w warunkach
rozwijajcego si przemysu tzw. anonimowego, a rwnoczenie w warunkach rosncego nacisku
fiskalnego ze strony pastwa, rola aparatu skarbowego stawaa si coraz trudniejsza i podejrzliwo
do rzesz patniczych rosa. Wprowadzenie do procedury wymiarowej korekt na podstawie cech
wewntrznych zamonoci, wprowadzenie wspomnianego systemu nakadania kontyngentw
wpyww podatkowych spowodoway zaostrzenie si stosunku pomidzy patnikiem a urzdnikiem
skarbowym wzmagajc wzajemn nieufno i niech.
Niespodziewany cios przyszed od wewntrz: 22 wrzenia 1934 r. prasa podaa wiadomo
o aresztowaniu posa E. Idzikowskiego i wicedyrektora Departamentu Podatkw Pawa Michalskiego,
podajc, e podstaw wszczcia postpowania karnego przeciwko pos. Idzikowskiemu i b. dyr. dep.
Michalskiemu byy fakty zbierania przez pos. Idzikowskiego w sferach rzemielniczych datkw na
poyczki i prezenty dla dyr. Michalskiego w zamian za ulgi podatkowe dla rzemiosa oraz
podejmowanie interwencji w poszczeglnych sprawach za opat63.
Nieufno redniego i niszego aparatu skarbowego rozszerzya si wic i na wasne wadze
zwierzchnie. W drugiej poowie 1936 r. i w pocztkach 1937 r. pojawiy si na amach prasy
lewicowej: Tydzie Robotnika, Zaczyn, Pastwo Pracy artykuy pochodzce z inspiracji aparatu
skarbowego, stawiajce zarzuty b. wiceministrowi Skarbu Ferdynandowi witalskiemu, dyrektorowi
Departamentu Podatkw dr Jerzemu Lubowickiemu, dyrektorom izb skarbowych Allandowi,
Kwasikowi, Rzadkiewiczowi, Sieradzkiemu, Wojdakowskiemu. Zaatakowani wnieli spraw do sdu
o zniesawienie i oto w kocu sierpnia 1937 r. odby si w Warszawie proces o zniesawienie wyszych
urzdnikw skarbowych tzw. proces skarbowcw. Oskareni nie przeprowadzili dowodu prawdy,
wobec czego zostali skazani za zniesawienie. W motywach sd jednak zaznaczy, e ujawnione
[zostay] naduycia Krzysztoforskiego, Michalskiego, Chwaliboga, Rurpiewskiego i innych. Naduycia
ujawniono przewanie nie dziki kontroli wadz nadzorczych skarbowych, a dziki przypadkowym
okolicznociom. Dochodzenia prowadzone w 1933 r. przez naczelnika Rzadkiewicza i nastpnie
Pothsa nie doprowadziy do adnych konkretnych rezultatw, co w konsekwencji wywoao
u niszych urzdnikw nieufno do wadz i przypisywanie osobistych niepowodze, jak np.
przeniesienia, chciami unieszkodliwienia ich64.
Znaem osobicie wielu wiadkw, ktrzy wystpowali w procesie skarbowcw, wrd nich rwnie
Chmielewskiego. On to rozpocz w 1934 r. akcj przeciwko Michalskiemu i doprowadzi przy pomocy
Filipa Endelmana i w oparciu o pukownika Wend do usunicia Michalskiego ze skarbowoci.
Endelman i Chmielewski pracowali w aparacie skarbowym warszawskim. Dziau si to podczas mego
odbywania suby wojskowej. Po zakoczeniu jej we wrzeniu 1934 r. poznaem Chmielewskiego i
Endelmana z inicjatywy Kolanowskiego. Chodzio o zorganizowanie jakiej akcji ideowej w wikszym
stylu i zakresie. Chmielewski, typ asteniczny, by fanatykiem prawoci i wszdzie wszy naduycia.
Endelman, ysy piknik, mia du erudycj filozoficzn, due zdolnoci polemiczne, ale jego sia
intelektualna przejawiaa si waciwie wycznie w krytyce stanu istniejcego, konstrukcje
pozytywne byy mgliste. W rezultacie z prby stworzenia jakiego nurtu ideowego nic nie wyszo.
nos. By moe, e dowcip ten ma swj dugi rodowd i bywa adaptowany do konkretnych warunkw
historycznych.
63
Kurier Poranny 1934 nr 263.
64
Cyt. wg Kuriera Porannego 1937 nr 240.
Proces skarbowcw ujawni niefortunn drog, po ktrej w latach kryzysu poprowadzony zosta
aparat skarbowy. W procesie warszawskim uderza szczeglnie ta strona medalu, ktra dotyczy
stosunku czci biurokracji skarbowej do obywateli. Jest ten stosunek nacechowany gruntown
nieufnoci moraln. Obywatele w tym kole traktowani s jako domniemani przestpcy napisa
Kurier Poranny po zakoczeniu procesu65.
Ostatni raz spotykaem si ze skarbowcami polskimi na ratuszu warszawskim we wrzeniu 1939 r.,
gdzie peniem funkcj szefa finansowego Komisarza Obrony Warszawy Starzyskiego. Skarbowcy
znosili pienidze: z ewakuowanych urzdw skarbowych, kas pastwowych, czsto rozbitych
bombami. Przychodzili przewanie odbywszy dug drog pieszo, by wpaci powierzone im pienidze
pastwowe do kas istniejcego jeszcze fizycznie szcztku pastwa polskiego. Pastwa polskiego,
ktremu suyli wiernie i wiernie suy chcieli.
Sprawy kartelowe
Jedn z pierwszych powaniejszych prac moich w Wydziale Polityki Finansowo-Gospodarczej by
projekt ustawy kartelowej. Zajmowaa si ni komisja powoana ad hoc przez Starzyskiego, ktrej on
przewodniczy, w skadzie: prezes sdu apelacyjnego Dutkiewicz, pniejszy minister sprawiedliwoci,
Fabierkiewicz, adwokat Mieczysaw Fryde, dr Henryk Koodziejski, dyrektor Biblioteki Sejmowej, prof.
Henryk Tennenbaum. Ja byem czym w rodzaju sekretarza komisji i referenta spraw kartelowych
w wydziale u Fabierkiewicza. Komisja zbieraa si w gabinecie Starzyskiego w Ministerstwie
wieczorami lub w niedziele przed poudniem, co dawao kilka godzin czasu na yw i ciekaw
dyskusj. Temat by dyskutowany gruntownie, posiedze odbyo si szereg. Najprzd byy
dyskutowane przesanki oglne do ustawy, a wic rola karteli w yciu gospodarczym i stosunek
pastwa do nich, dopiero na bazie tej dyskusji powstay przesanki do samej ustawy kartelowej,
a nastpnie tekst samego projektu.
Gwn rol w komisji odgrywali Fryde, Koodziejski i Tennenbaum; oni znali najlepiej zagadnienie
karteli. Koodziejski i Tennenbaum, obaj noszcy imi Henryk, wzajemnie lubicy si, a rnych
pogldw, wielokrotnie polemizowali ze sob, tak e z obu stron syszelimy nieustanne: Panie
Henryku! Panie Henryku.
Tennenbaum widzia w kartelach, a przede wszystkim w ich wyszej formie organizacyjnej syndykatach narzdzie dla racjonalizacji struktury gospodarczej oraz rodek do planowego
oddziaywania na procesy gospodarcze. Jego pogldy wpyny gwnie na zasadnicz koncepcj
projektu ustawy: legalno karteli, przy ich jawnoci i kontroli rzdu.
Frydego znaem jeszcze z moich czasw studenckich, kiedy to uczszczaem na zebrania podsekcji
teorii ekonomii politycznej Koa Prawnikw Uniwersytetu Warszawskiego. Fryde, wtedy ju dawno po
studiach, by opiekunem naszych zebra i przerabia z nami fizjokratw i Ricarda. Ju wwczas
zwrcia moj uwag wielka erudycja Frydego, ale dopiero z okazji naszego ponownego spotkania
doznaem wraenia, e erudycja Frydego jest wrcz przygnbiajca, e posu si trafnym dowcipem
Tadeusza Szturm de Sztrema. Obejmowaa ona oczywicie dziedzin prawa, ponadto ekonomi,
histori, statystyk, filozofi, matematyk, fizyk; zna si rwnie na muzyce. Wysoki, szczupy,
o troch mefistofelesowskich rysach twarzy, ktre szpecia ysina, a zdobiy czarne, inteligentne oczy,
by Fryde bardzo ciekawym i efektownym rozmwc. Publikowa rzadko i teksty krtkie, za to
65
najeone cytatami i odnonikami, w ktrych dawa upust swej wielkiej wiedzy66. On by gwnym
redaktorem samego ju tekstu projektu ustawy.
W 1923 r. projekt ustawy by gotw i Starzyski poda to do wiadomoci publicznej: Postpujca
wszdzie na wiecie i w Polsce koncentracja w przemyle i handlu oraz organizacja kartelowa i inne
zrzeszenia wymagaj ujcia ich w normy prawne w postaci prawa kartelowego, ktrego pierwsze
projekty s ju gotowe67.
Gwnymi postanowieniami projektowanej ustawy byy: szeroki zakres podmiotowy dziaania ustawy
przez zastosowanie jako definicji karteli wszelkie umowy, uchway i postanowienia; legalno pod
warunkiem jawnoci; zabezpieczenie jawnoci przez instytucj rejestru kartelowego; prawo
rozwizywania karteli w przypadkach zagraania przez nie dobru publicznemu; prawo wnioskowania
o rozwizanie kartelu nie tylko dla rzdu, ale i dla uczestnikw kartelu; mono stosowania przez
rzd przymusowej kartelizacji; ustanowienie specjalnego sdu kartelowego. W ten sposb ustawa
zostaa zbudowana konsekwentnie wedug podstawowej myli przewodniej, i kartele maj by
narzdziem rzdu dla racjonalizacji gospodarstwa.
Projekt okaza si jednak niewypaem: nie mona byo nada mu biegu legislacyjnego, gdy ani
minister Czechowicz nie kwapi si z rozesaniem projektu do midzyministerialnego uzgodnienia, ani
premier Bartel nie akceptowa wniesienia projektu na Rad Ministrw. Autorom projektu nie
pozostao przeto nic innego jak przesa projekt wedug kompetencji do Ministerstwa Przemysu i
Handlu. Stamtd wyszed na Rad Ministrw po czterech latach.
Przyczyn tego byo stanowisko tzw. sfer gospodarczych, wedle utartej w okresie midzywojennym
nomenklatury, ktre propagujc kartelizacj w Polsce, rwnoczenie wypowiaday si przeciw
ingerowaniu pastwa, w szczeglnoci w drodze ustawy kartelowej.
Ministerstwo Przemysu i Handlu rozesao pod koniec 1929 r. do opinii izbom przemysowohandlowym nieoficjalny projekt ustawy, bdcy waciwie tekstem, opracowanym przez
Ministerstwo Skarbu. Nie tylko projekt, ale sama idea ustawy zostaa skrytykowana; projekt ustawy
kartelowej zosta zaniechany.
Jednake rozwijajcy si kryzys gospodarczy i postpujce rozwarcie tzw. noyc cen rolniczych
i przemysowych, zwaszcza przemysw skartelizowanych, zmusiy rzd do zajcia si spraw ustawy
kartelowej. Pierwotny projekt zosta przeredagowany, rozesany w 1932 r. do opinii sfer
gospodarczych68, a nastpnie do uzgodnienia midzyministerialnego, tak e gdy w styczniu 1933 r.
miaa w sejmowej komisji budetowej miejsce ostra debata nad problemem kartelowym, minister
Przemysu i Handlu Zarzycki mg owiadczy, e rzd wnosi do sejmu projekt ustawy kartelowej.
Teraz sprawa posza szybko: 4 lutego Rada Ministrw uchwalia projekt ustawy kartelowej,
66
Frydego Ustawa kartelowa wyd. w 1933 r. jest broszur o 28 str. i 22 odnonikach, stanowicych 25% tekstu.
Cytuje 47 autorw, a omawianie prawa kartelowego zaczyna od przepisw, ktre obowizyway w Indiach w IV
w. przed nasz er.
67
S. Starzyski Rzd wobec zagadnie racjonalizacji i planowoci ycia gospodarczego Polski, [w:] Zagadnienia
gospodarcze Polski Wspczesnej Warszawa 1928 s. 11.
68
Do znamienna jest charakterystyka tych opinii, podana w niejako poficjalnym wydawnictwie, jakim jest
komentarz do ustawy kartelowej Brauna, z przedmow ministra Zarzyckiego: Zwizek Izb, aczkolwiek da na
wstpie memoriau wyraz opinii, i specjalna ustawa o kartelach W obecnym stadium ruchu kartelowego w
Polsce jest zbdna, to przecie ustosunkowa si najzupeniej pozytywnie do projektu, zgaszajc ze swej
strony szereg rzeczowych poprawek i dalej: Ponadto szczegow i powan opini, opart na gruntownej
teoretycznej i praktycznej znajomoci zagadnienia, opracowaa Rada Kartelowa Centr. Zwizku Polskiego
Przemysu J. Braun Ustawa kartelowa, Warszawa 1933 s. 26 i 27.
niezwocznie wniesiony do Sejmu (druk nr 695), 16 lutego ustaw uchwali Sejm, wkrtce potem
Senat i w marcu ustawa ukazaa si w Dzienniku Ustaw69. Trzy rozporzdzenia wykonawcze do
ustawy zostay wydane w tyme 1933 roku w czerwcu i lipcu.
Sfery gospodarcze rozumiay, e niewydanie ustawy kartelowej byoby bdem taktycznym70,
z drugiej strony projekt ustawy nie by dla nich grony71.
Nowej ustawy prbowano usunie nada miano lex Zarzycki72, nie upowszechnio si jednak ono.
O podjtej swego czasu przez Starzyskiego inicjatywie w Min. Skarbu zupenie zapomniano, w ogle
nawet o niej nie wspominano i tylko jeden Fryde, wiadom genezy i celw tej inicjatywy, da wyraz
temu co si stao, a co miao by73.
Jednym sowem - niewypa.
O ile ustawa kartelowa okazaa si w poczynaniach Starzyskiego i jego ekipy sui generis niewypaem,
o tyle nastpna sprawa kartelowa - sprawa kartelu drodowego - staa si eksplozj, ale w kierunku
strzelajcych.
Geneza sprawy bya nastpujca: w pocztkach roku 1928, w toku zaawansowanych ju prac nad
projektem ustawy kartelowej, Fryde przyszed z rewelacjami na temat kartelu drodowniczego, jego
metod dziaania, jego zyskw i pokaza nam orientacyjn kalkulacj analityczn, zrobion przez
uszczarni Ryu w Gdym. Z kalkulacji tej wynikaa ogromna rentowno skartelizowanych fabryk
drody, co okoo 100%74. Starzyskiego wiadomo ta bardzo podniecia - nadarzaa si okazja
wyprbowania konkretnej polityki kartelowej, o ktrej dotd mwio si teoretycznie na zebraniach
komisji, dyskutujcej nad projektem ustawy kartelowej. Zwoa przeto zebranie w ktrym wzili
udzia Fabierkiewicz, prof. Iwanowski z Politechniki Warszawskiej, Rudolf Jaboski i Kornel Zubrzycki,
naczelnicy wydziaw z Dep. Akcyz i Monopolw w Min. Skarbu, oraz ja. Okazj bya te okoliczno,
e przemys drodowniczy by przemysem koncesjonowanym przez Min. Skarbu, a wic bdcym
w jego gestii, a nie w gestii Min. Przemysu i Handlu. Czegomy to sobie nie roili w zakresie tej
69
zamierzonej akcji kartelowej: obnienie nadmiernej ceny drody75, potanienie w zwizku z tym
chleba, lepsze wykorzystanie zdolnoci produkcyjnej76 przez koncentracj produkcji i przez to
obnienie kosztw produkcji i dalsze obnienie ceny drody, wreszcie rejonizacj sprzeday jako
wyraz racjonalizacji obrotu towarowego. Prof. Iwanowski odnosi si do tych projektw sceptycznie;
uwaa, e obnika ceny drody nie odbije si na cenie chleba wobec znikomego udziau kosztw
drody w oglnych kosztach chleba, ponadto zaznaczy, e kartel robi i dobre rzeczy, mianowicie oy
na studia nad przemysem fermentacyjnym na Politechnice; przeciwko zamierzonej akcji jednak nie
oponowa, a reszt porwa zapa Starzyskiego.
Przy takim postawieniu sprawy, najbliszym konkretnym zadaniem miao by zmniejszenie liczby
drodowni przez cofnicie koncesji najsabszym, najdroej produkujcym. W tym celu zostaa
powoana komisja w skadzie Jaboski, Zubrzycki i ja, ktra miaa objecha drodownie i zapozna
si z ich stanem technicznym oraz warunkami produkcji. Starzyski wypowiada si za
natychmiastowym, dla postrachu, odebraniem komu koncesji, motywujc to obrazowo w sposb
nastpujcy: Bo to, prosz panw, jak w maju 1926 r. pukownik Sikorski chcia ze swoim pukiem
piechoty i na pomoc Komendantowi do Warszawy, przymaszerowa z pukiem na stacj w
Siedlcach, eby si zaadowa. A tu oficerowie melduj mu, e naczelnik stacji nie chce da wagonw.
Tak? Prowadcie mnie do niego. Gdy przyszli, Sikorski do naczelnika: Dajesz pan wagony? Nie,
nie daj. Na to Sikorski skierowuje do niego rewolwer i pyta: Dajesz, s... synu, wagony? Daj.
Wtedy pukownik ciska naczelnikowi rk i powiada: Jak to, przyjemnie, gdy dwch dentelmenw
od razu porozumie si ze sob.
Zebrani nie poparli jednak koncepcji odebrania na chybi trafi koncesji dla postrachu, a Starzyski
wicej nie nalega; przeto komisja ruszya w objazd.
Dziwny to by objazd, peen kontrastw. Turystycznie by bardzo przyjemny: dostalimy wygodn
limuzyn. Zubrzycki, starszy pan, urzdnik ze suby austriackiej, okaza si miym, kulturalnym
i dowcipnym towarzyszem podry, Jaboski, kolega szkolny Starzyskiego, wieloletni prezes
Stowarzyszenia Wychowacw WSH, by peen wigoru, humoru i apetytu. Tuklimy si po zych
drogach, przejedalimy przez biedne wsie i zaniedbane miasteczka, nocowalimy po kiepskich
hotelach i hotelikach, w ktrych natomiast byy restauracje z dobrym jedzeniem. Peen kontrastw
rwnie ukazywa si nam ogldany przemys drodowniczy. Ten wysoko rentowny przemys, to byy
mae fabryczki, na niskim poziomie technicznym, tak e spord 15 istniejcych drodowni chyba
tylko Lubo pod Poznaniem, a moe jeszcze Okocim pod Krakowem mogy zasugiwa na miano
zakadu przemysowego w powanym znaczeniu tego sowa.
Komisja zoya sprawozdanie, w ktrym omwia spraw koncentracji produkcji i jej modernizacji.
Wypowiedziaa si za zmniejszeniem liczby drodowni, za obnik ceny, za rejonizacj sprzeday.
Konsekwencj tego byo wstrzymanie wydawania nowych koncesji na drodownie, co Komitet
Ekonomiczny Ministrw uchwali w maju 1928 r. Wydawanie koncesji zostao wstrzymane na dwa
lata, w tym czasie miaa nastpi reorganizacja kartelu i przemysu drodowniczego w myl
poprzednio wymienionych zamierze racjonalizacyjnych. Tak zadecydowana sprawa powrcia dla jej
realizowania wedug kompetencji do Dep. Akcyz i Monopolw. Ze spraw kartelu drodowniczego
75
Cena 1 kg drody cznie z akcyz wynosia przed utworzeniem kartelu i rozwiniciem jego dziaalnoci
(druga poowa 1925 r. - pierwsza poowa 1926 r.) okoo 2,- z, nastpnie 4.20. S. Opiski Polipy. Warszawa
1933 s. 22, 38, 105.
76
Wg Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen jw. - wykorzystanie zdolnoci produkcyjnej wynosio
wg danych fabryk 29%, wg wylicze instytutu 35% wzgldnie 50%.
straciem w tym momencie bezporedni kontakt poniewa w poowie 1929 r. przeszedem z Min.
Skarbu do Gwnego Urzdu Statystycznego.
Sprawa potoczya si dalej w sposb nieoczekiwany. Wedug dochodzcych mnie wwczas
wiadomoci i istniejcych publikacji dalszy jej przebieg by nastpujcy:
Sprawa reorganizacji przemysu drodowniczego postpowaa wolno, natomiast raz poruszona
wywoaa zainteresowanie opinii i w zwizku z tym domysy co do przyczyn niewydawania nowych
koncesji. Rwnoczenie kartel zagroony w swoim stanie posiadania, skorzysta z okazji zbliajcych
si w listopadzie 1930 r. wyborw do Sejmu i zoy co okoo p miliona z na fundusz wyborczy dla
Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem (BBWR). W zamian za to uzyska prolongat
niewydawania koncesji o dalsze pi lat, co Min. Skarbu musiao mu potwierdzi w pocztkach
padziernika 1930 r.
Teraz Starzyski znalaz si w potrzasku. Wobec opinii on by tym, ktry wszcz spraw kartelu
drodowniczego, on wystpi w 1928 r. z inicjatyw niewydawania nowych koncesji, za jego
wiceministrowania w 1930 r. kartelowi przeduono niewydawanie koncesji o dalsze pi lat.
Natomiast w obrbie samego przemysu drodowniczego adne zmiany zasadnicze nie nastpiy. Tak
wyglday pozory, a co do istotnych przyczyn Starzyski musia milcze ze wzgldu na BBWR i jego
prezesa Walerego Sawka.
Zrozumiae jest, e taki stan musia stwarza poywk dla domysw i plotek, co ujawnio si jaskrawo
w zwizku ze staraniami niejakiego Przewockiego o koncesj na drodowni.
Przewocki by wacicielem majtku Mordy pod Siedlcami i zamierza przerobi posiadany nieczynny
browar na fabryk drody, w zwizku z czym wystpi w lutym 1929 r. do Min. Skarbu o wydanie mu
koncesji, tj. akurat w czasie, kiedy przemys drodowniczy mia by reorganizowany w kierunku
koncentracji produkcji i nowe koncesje nie miay by wydawane. Wspomniana uzyskana przez kartel
w 1930 r. decyzja dalszego niewydawania koncesji nie tylko uniemoliwiaa ich wydanie, ale jeszcze
otoczya tajemniczoci czy niedomwieniami przyczyny tego. W tym stanie rzeczy Przewocki pod
koniec 1931 r. zwrci si do niejakiego Stefana Opiskiego, kogo w rodzaju publicysty i czowieka
interesw, by zaj si t spraw i rozpocz kampani prasow, informujc go, e o Starzyskim
chodz wieci, i w zamian za niewydawanie koncesji na drodownie jest opacany przez kartel.
Podobnych wiadomoci dostarczy take Opiskiemu niejaki in. Juliusz Leski. Wedug tych relacji
Starzyski mia pobiera od kartelu 20 000 z miesicznie czy te 2 000 dolarw, jego konto w Banku
Polskim wynosi miao okoo miliona z, a ponadto mia mie fundusze w bankach szwajcarskich.
Naszpikowany rewelacjami Opiski rusza w styczniu 1932 r. do wczesnej Najwyszej Izby Kontroli
i tam skada zeznania. Z t chwil sprawa staje si przedmiotem dochodzenia prokuratorskiego
i wtedy okazuje si, e dane, ktrymi szermowano, s to lune wiadomoci z niepewnych rde77.
77
Zeznanie Leskiego u prokuratora 17 III 1932 r.: rzeczywicie w rozmowie, prowadzonej z Opiskim oraz ...
hr. Oppersdorffem, powiedziaem, i syszaem, e wiceminister Starzyski ma w Banku Polskim odoonych
milion zotych, nie wspomniaem o tym, by majtek wiceministra Starzyskiego pochodzi z udzielonych mu
przez Syndykat funduszw. S. Opiski, jw. s. 213. Zeznanie Przewockiego u prokuratora 18 VII 1932 r.: W
tym czasie w rozmowach z Opinskim mwiem mu, e w Ministerstwie Skarbu cay szereg wyszych
urzdnikw do wiceministra Starzyskiego wzwy, jest osobicie zainteresowany w nieudzielaniu koncesji na
otwieranie drodowni i e tym si tumaczy ta wyjtkowa opieka, jak Rzd otacza kartel producentw
drody. Pogoski te wielokrotnie dochodziy do mych uszw, nie mgbym jednak zacytowa nazwisk tych
ludzi, z ktrymi o tym rozmawiaem, gdy byo ich bardzo duo, przy czym byli to raczej ludzie o niskim
poziomie kultury (kupcy i porednicy w brany drodowej) ... Wszystkie te informacje powtrzyem
Opiskiemu z tym jednak, e rdo informacji jest bardzo niepewne Tame, s. 211.
Epilog sprawy odby si w XII Oddziale Sdu Grodzkiego w Warszawie, ktry w grudniu 1932 r. skaza
Opiskiego na 10 miesicy aresztu, a Przewockiego na 4 miesice za zniesawienie Starzyskiego.
A jednak epilog ten nie by ostatecznym zakoczeniem sprawy. W nastpnym roku ukazaa si ksika
Opiskiego pt. Polipy powicona kartelowi drodowemu. Ksika podaje duo ciekawego materiau
o kartelu, jest rwnoczenie autoreklam autora oraz zawiera szereg aluzji o posmaku insynuacji. Do
tych ostatnich, cho ksika bya 2 nakadem po konfiskacie, naley zaliczy nastpujc ocen
wyroku sdowego:
Zdaniem moim naleao dociec sedna sprawy, do faktycznego rda tych informacji i z ca
drobiazgowoci stwierdzi, komu specjalnie zaleao na rzuceniu oszczerstwa i kalumnii na p.
Starzyskiego, a nie innego z dostojnikw, czy urzdnikw pastwowych, I dalej: Czy z punktu
widzenia interesw pastwa, a nawet samego p. Starzyskiego podobne ujcie i ch podobnego
zlikwidowania sprawy byy suszne - osdcie sami Czytelnicy...78
Wtpliwo zostaa posiana na nowo. Dozwolono, by zostaa posiana.
Zakiekowaa w cztery lata pniej, w 1937 r., kiedy chodzio pewnym grupom endeckim i byym
dygnitarzom magistrackim o uderzenie w Starzyskiego, wwczas tymczasowego prezydenta m. st.
Warszawy, w przededniu wyborw do Rady Miejskiej, a nastpnie wyborw prezydenta Miasta.
Takim publicznym uderzeniem bya broszura Wadysawa Studnickiego Mianowany, niepowoany
administrator p. Stefan Starzyski79. Przypomnienie sprawy drodowej byo tu manewrem
taktycznym, majcym na celu niedopuszczenie, by uderzenie gwne, tj. zarzuty z tytuu prezydentury
Warszawy, byo jednoczenie uderzeniem jedynym. Std te dwa rozdziay broszury: I. Pechowa
sprawa - o kartelu drodowym, II. Pechowa gospodarka - o dziaalnoci Starzyskiego jako
prezydenta Warszawy. Manewr taktyczny wynika wyranie nie tylko z ukadu broszury, ale i z tekstu:
Sprawa kartelu drodowego zostawia pewien osad w opinii publicznej, nieprzyjazny dla
wiceministra Starzyskiego, lecz pozycja jego w sferach rzdowych, dziki rnym okolicznociom,
wzmagaa si i to mu dao stanowisko dyktatora gospodarczego samorzdu Warszawy. Dyktator
samorzdu! - Co za sprzecznoci, nielogiczno! Nie logika jednak rzdzi wiatem80.
Tre rozdziau w broszurce Studnickiego, powiconego sprawie kartelu drodowniczego, jest
oparta na omawianej ksice Opiskiego Polipy. Studnicki przez odpowiedni sposb streszczenia
ksiki oraz dobr cytat zmierza do ponownego posiania wtpliwoci, e sprawa niewydawania
koncesji na drodownie przez Min. Skarbu nie zostaa naleycie wyjaniona i e przewd sdowy nie
by dostatecznie obiektywny. Zatargi i konflikty obywatela z przedstawicielem wadzy pastwowej pisze Studnicki - winny by sdzone nie przez organ sdowy, skadajcy si tylko z sdziw
profesjonalnych, lecz i z pierwiastka spoecznego81.
I znw odby si proces, znw zapad wyrok skazujcy, tym razem Studnickiego, za zniesawienie.
Na tym si koczy historia kartelu drodowniczego. Patrzc wstecz na ca spraw i zestawiajc
pocztek sprawy, w bez maa modzieczy zapa podjcia polityki kartelowej pod ktem
racjonalizacji gospodarki, z jej pniejszym rozwojem, rzucanymi inwektywami, nasuwa si okrelenie
Studnickiego, z innych oczywicie powodw, ale w tym samym brzmieniu: pechowa sprawa.
78
Od czasu stabilizacji waluty, tj. od 1924 r. do 1928 r. cena fabryczna cukru bya 8 razy zmieniana, wzrastajc
stopniowo z 50 z za 100 kg w padzierniku 1924 r. do 95 z w kwietniu 1928 r.
83
Ciekawe jest odbicie tej sytuacji w literaturze obcej: Jeszcze raz sprboway kartele wyrwna
przeciwiestwo interesw od strony ceny, gdy zwrciy si do rzdu o podwyk ceny. Temu yczeniu rzd nie
poszed na rk, poniewa reprezentowa bez wtpienia suszny pogld, e na tej drodze w adnym przypadku
nie osignie si rozwizania problemu, lecz jego odwleczenie. Z drugiej strony rzd nie czu si w monoci
dokona rozwizania wedug wasnego uznania, gdy dania kontyngentowe obu stron, tak warszawskiego jak
i poznaskiego zwizku przemysowego, tak rniy si midzy sob, e pozostawao cakowicie niejasne na ile
dania byy uzasadnione. Dr A Trnkner Die Entwicklung der Zuckerindustrie in Polen und die Neuregelung der
Zuckerwirtschaft im Jahre 1935, Berlin 1937 s. 28.
Ministerstwo Skarbu
No. D. VI. 1649/3/29
Warszawa, dn. 17 czerwca 1929 r.
Do Departamentu I w miejscu
Na skutek reskryptu z dnia 8. VI. 1928 r. L. D. I. 1560/4 owiadczam, e 35 czerwca r. b. Komisja do Spraw
Cukrownictwa przy Komitecie Ekonomicznym Rady Ministrw ukoczya swoj prac i zoya j sekretarzowi
Komitetu.
Jako przewodniczcy powoanej Komisji mam sobie za obowizek zawiadczy, e gwn prac opracowania
bardzo obszernego materiau liczbowego i ekonomicznego, wreszcie zreferowania wyniku prac Komisji dokona
czonek Komisji Ivanka. Jakkolwiek Ivanka od kilku miesicy przesta pracowa w Ministerstwie Skarbu i
przeszed na sub do Gwnego Urzdu Statystycznego, nie przestawa jednak ani na chwil usilnie pracowa
w charakterze czonka Komisji z ramienia Ministerstwa Skarbu.
podpisany W. Grabowski.
Dzielnica
Razem
Poudniowa
3,44
8,36
3,98
15,78
0,74
21
0,44
5
0,12
3
1,30
8
Siatka cen wewntrznych polegaa na tym, e cena ustalana przez rzd bya miarodajna dla Poznania,
std nazwa parytet Pozna, poza Poznaniem mona byo sprzedawa cukier po cenie parytet
Pozna plus koszty frachtu kolejowego od Poznania do danej miejscowoci. W konsekwencji
cukrownie Kongreswki sprzedaway swj cukier przecitnie po droszych cenach ni poznaskie,
a kosztw transportu nie ponosiy, bo sprzedaway swj cukier na miejscu. I to by pierwszy zastrzyk
finansowy na wyrwnanie mniejszej rentownoci czy braku rentownoci wskutek wyszych kosztw
produkcji.
Drugim zastrzykiem byy dopaty z funduszu wyrwnawczego, ktry tworzony by z wpat cukrowni o
niszych kosztach produkcji, a wic cukrowni poznaskich. Fundusz wyrwnawczy by w gestii kartelu
zachodniego.
Ostatecznie wic rnice byy w ten sposb wyrwnywane; w zakresie kontyngentw produkcji rzd
pozostawi cukrownictwu du autonomi, produkcja wzrastaa, mechanizm dziaa. Co wic byo
powodem napicia, ktre ujawnio si w 1928 r.? Na czym polega problem?
Przemys cukrowniczy by ju parokrotnie badany przez rzd, ale uzyskiwano obraz niejasny i to
z trudnoci86.
Tym razem Arnekker sprawnie zorganizowa poznanie tego, co byo nieznane i niedomwione.
Wynalaz jako konsultanta Mieczysawa Sylwestra Godlewskiego, b. dyrektora cukrowni Brze
Kujawski, aktualnie w owym 1928 r. zwizanego z cukrowniami nieskartelizowanymi i przy jego
pomocy zostay nawizane bezporednie rozmowy z Karolem Sachsem, prezesem zarzdu
i wacicielem cukrowni Zakrzwek, nalecej do kartelu warszawskiego oraz z Kremerem,
dyrektorem cukrowni Chodorw w Maopolsce, nie nalecej do kartelu.
Okazao si, e istniaa tajna klauzula umowy midzy kartelem poznaskim a kartelem warszawskim,
e cukrowniom b. zaboru rosyjskiego nie wolno stara si u rzdu o zmian ustawy z 1925 r. pod
sankcj cofnicia przez kartel poznaski wiadcze z funduszu wyrwnawczego. To utrudniao pene
rozeznanie.
Rozmowy odbywalimy we czwrk u Arnekkera w Prezydium Rady Ministrw na Krakowskim
Przedmieciu. Nieodmiennie, gdy wchodzi do pokoju elegancki prezes Sachs, zaczyna on od sw:
Panowie, eby tylko nikt nie dowiedzia si, e ja tu przychodz, na co rwnie nieodmiennie,
dobroduszny, duy, w typie rabelaisowskim Godlewski przygadywa: Kochany prezes ju ma ze
strachu pene portki, co przy wykwintnoci stroju i form bycia Sachsa byo tym bardziej komiczne. Po
tych preambuach zaczynaa si dyskusja robocza.
86
Sprawa bya znana, ale raczej nie publikowana, gdy dla obu stron byo kopotliwe: dla przemysu, e le
informuje swj rzd, dla rzdu, e nie moe skutecznie da sobie z tym rady, tote interesujca w tym zakresie
bdzie publikacja obca:
....mimo licznych ankiet nie mg [rzd] zdoby jasnego obrazu o istotnym pooeniu przemysu (s. 102); a o
pracach Komisji Ankietowej: jednak Komisja przy swoich badaniach natkna si na opr wewntrz
przemysu, (s. 29). Trnkner, jw.
Na konsultacj z Kremerem trzeba byo pojecha do Lwowa, gdy Kremer, schorowany, nie opuszcza
Lwowa ani gmachu zarzdu Chodorowa, w ktrym rwnie mieszka. Pojechaem razem z
Godlewskim.
Kremer, drobny, szczupy, starszy pan o twarzy czowieka cierpicego, b. inteligentny i zdradzajcy
cechy autokratyczne, zagai konferencj oczywicie od podzikowania za ch wysuchania go. Nie
wida byo po nim adnego lku przed kartelem zachodnim, mia wszak pozycj outsidera. Kremer
zaznaczy, e jest synem profesora filozofii Uniwersytetu Jagielloskiego Juliusza Kremera, e wskutek
tego wyrs w humanistycznej atmosferze, a cho potem sta si przemysowcem, to ceni sobie to
wychowanie humanistyczne, bo ono chroni go przed kramarzostwem w ujmowaniu zagadnie
przemysowych. Rozmowa z nim i jego dyrektorami daa duo cennych informacji i owietle. Gdy
nadszed czas przerwy obiadowej, Kremer owiadczy, i jestemy przecie jego gomi i prosi nas na
obiad, w ktrym, niestety, sam wzi udziau nie bdzie mg, bo przerw wykorzysta na poleenie
w ku, natomiast w jego imieniu podejmowa ma nas jego wicedyrektor in. Piotrowski87,
i zwracajc si do Piotrowskiego doda: Pani Irena ma by te. Pani Irena bya to ona dyrektora
Piotrowskiego, moda, elegancka dama. W ten sposb obiad, ktry odby si u ora, mia charakter
towarzyski, a nie urzdowo-urzdniczy, ale z drugiej strony sposb jego zorganizowania przez
Kremera mia jaki posmak feudalny - pracownicy fabryki i ich rodziny to by w jego pojciu
rwnoczenie jego dwr. Pniej nie raz jeszcze spotkaem si z takim nastawieniem wrd
potentatw przemysu.
W wyniku konsultacji i prac analitycznych komisji zarysowa si obraz diagnozy sytuacji, a w
konsekwencji koncepcja terapeutyczna. Ot sprawa wysokoci ceny wewntrznej cukru bya
pochodn przedstawionej ju dzielnicowej rnicy strukturalnej stanu technicznego i gospodarczego
cukrowni oraz pochodn produkcji i eksportu cukru. Zalenie od sytuacji przemys kad nacisk bd
na rnic strukturaln, bd na dumping, przy czym dumping raz by przedstawiany jako zo, ktrego
naley unika, a raz jako zjawisko korzystne dla gospodarki narodowej, godne z tego powodu ofiar,
owe za korzyci byy raczej wyolbrzymione88. Takie stawianie sprawy utrudniao czynnikom
rzdowym rozeznanie sytuacji i istotnych potrzeb.
Spadek wiatowej ceny cukru i przewidywana jej dalsza deruta89 stwarzay potrzeb albo dalszej
zwyki ceny wewntrznej, albo rewizj zasad podziau kontyngentw zbytu na rynek wewntrzny.
Kontyngentowanie globalnej rocznej produkcji cukru w oparciu o ustaw z 1925 r. polegao, jak ju
zaznaczyem, na akceptowaniu przez rzd propozycji przemysu, za wewntrzny podzia kontyngentu
87
Rok
1928/27
1928 29
1929/30
1930/31
1931/32
1932/33
1933/34
utworzy okrelon ilo rejonw produkcyjnych, pomidzy ktre powinien nastpowa rozdzia
kontyngentw. Koncepcja ta zostaa przyjta w nowej ustawie o uregulowaniu gospodarki cukrem
i burakami z grudnia 1935 r. Zasada stabilizacji kontyngentw i prawa ich przenoszenia pozostaa bez
zmian.
Nastpn spraw kartelow bya sprawa utworzenia kartelu bawenianego w odzi.
W marcu 1931 r. przemysowcy dzcy, znajdujcy si w tarapatach kryzysowych i zagroeni
rozwijajcym si tzw. przemysem anonimowym90, zwrcili si do rzdu o utworzenie kartelu
przdzal bawenianych. W zwizku z tym rzd wysa do odzi specjaln komisj w skadzie:
Fabierkiewicz z Min. Skarbu, Wiktor Martin z Biura Ekonomicznego Prezesa Rady Ministrw, radca
Stanisawski z Min. Przemysu i Handlu, troch ju mumijka, oraz naczelnik Tadeusz Ulanowski z Min.
Pracy i Opieki Spoecznej. Wziem w tej komisji udzia i ja, cho wtedy byem ju od 2 lat w GUS, ale
w zacnych oczach Fabierkiewicza byem wci znawc spraw kartelowych, on te spowodowa, e
minister Skarbu Matuszewski powoa mnie do tej komisji.
Nic tam nie zdziaaem; w ogle wszyscy razem nic nie zdziaalimy i nie moglimy zdziaa. Natomiast
miaem mono uczestniczy w naradach, ktre miay w duym stopniu posmaczek kabaretowy.
Kabaretowo obrad wzmacniaa okoliczno, e jednym z czonkw komisji by autentyczny exkonferansjer kabaretowy - Tadeusz Ulanowski.
Przed I wojn by on popularnym konferansjerem w kabarecie Momus w Warszawie. Niektre jego
powiedzonka, oblatyway zachwycajc si nimi Warszaw, jak np. trawestacje przysw: Kto nie
daje, a odbiera ten si na pewno wzbogaci lub Synekura nie habi czy Na zodzieju czapka
karakuowa. Z opowiada rodzinnych pamitam nastpujce wspomnienie: Wchodzcemu na
estradk Momusa Ulanowskiemu podaje jedna z pa, siedzca przy stoliku tu przy estradzie,
filiank czarnej kawy. Ulanowski kania si i mwi: Czarna kawa to bardzo niebezpieczny napj.
Ilekro moja ona napije si na noc czarnej kawy, to ja potem spa nie mog.
Teraz Ulanowski by osob urzdow - naczelnikiem wydziau. Elegancki, o rowej cerze twarzy
podkrelonej siw brdk, by peen wigoru, humoru i ekstrawagancji. agodnie mwic, granica
midzy realnym a nierealnym jakby dla niego nie istniaa. Pozostaa mu za zrczno w operowaniu
sowem i skonno do paradoksw. W sumie dawao to zaskakujcy suchaczy sposb mwienia tak
co do treci, jak i co do formy91. Od razu na pocztku konferencji z przemysowcami w odzi zwrci
si do nich nastpujco: Panowie! Czy panowie wiedz, e Chiny przeszy na walut zot? Czy
panowie zdaj sobie spraw z tego faktu i z konsekwencji std pyncych? Wrd przemysowcw
dao si zauway konsternacj, bd co bd zakadali, e jestemy poczytalni.
Konferencja odbya si w gmachu urzdu wojewdzkiego, b. paacu Poznaskich. Przewodniczy
wojewoda Jaszczot, masywny mczyzna, z zawodu prokurator, zagadnienia przemysowe zna od
strony porzdku publicznego. Przemysowcw by zastp liczny, a wrd nich asy przemysu:
Scheibler, Biedermann, Geyer z monoklem, Ejtingon. Wygi to byli oni wszyscy.
90
Sytuacja bya. paradoksalna: przemysowcy dzcy chc stworzy kartel przdzalni bawenianych, ale
sami nie potrafi kartelu stworzy i wobec tego zwracaj si z tym do rzdu, ktry przecie jest stale
krytykowany przez sfery przemysowe za tendencje etatystyczne92.
Obiektywne warunki dla utworzenia kartelu, trzeba przyzna, nie byy sprzyjajce. Kartel musiaby
zrzeszy 39 fabryk o znacznych rnicach zdolnoci produkcyjnej, wynoszcej skrajnie od 7 tysicy do
200 tysicy wrzecion. Nadto rne byo ustosunkowanie si w poszczeglnych fabrykach wielkoci
tkalni do wielkoci przdzalni. Byy fabryki, ktre przdz sprzedaway obcym tkalniom, byy fabryki,
ktrych wasna produkcja nie wystarczaa na potrzeby tkalni. Czy w tych warunkach atwym mg by
do znalezienia klucz podziau produkcji? A dla caoci obrazu wspomnie jeszcze trzeba
o zrnicowaniu gatunkw towaru, monoci zastpowania jednego przez drugi.
Rwnie subiektywne warunki dla utworzenia kartelu nie byy sprzyjajce. W odpowiedzi na
zapytanie wojewody Jaszczota, za utworzeniem kartelu wypowiedzieli si wszyscy przemysowcy. Po
tym plebiscycie nachyla si siedzcy koo mnie wicewojewoda Roniecki i szepcze: A teraz warto
byoby zapyta si ich, kto chciaby by outsiderem w stosunku do tego kartelu. Tak jest - kady,
gdyby mg tylko gono to powiedzie. Outsider bowiem korzysta z korzyci kartelu - wyszej ceny,
nie ponosi natomiast ciarw jego istnienia: ograniczenia produkcji i opat kartelowych; outsider,
udzielajc rabatw, zwiksza swj obrt, bijc tym skartelizowanych przeciwnikw.
Paradoksalno sytuacji polegaa rwnie na tym, e jako remedium na niemoc kartelow
przemysowcw zastosowano urzdnicz komisj midzyministerialn. A kt z nas by tu specjalist?
Przemysowcy za nie kwapili si z dopomoeniem do ustalenia jakiego obiektywnego rozwizania;
kady mia swoje subiektywne interesy93.
W tych warunkach obrady toczyy si jaowo, ale toczyy. Przemys dzki by wystraszony swoj
sytuacj, w szczeglnoci rozwijajcym si przemysem anonimowym94. Ulanowski powraca do
sprawy wprowadzenia waluty zotej przez Chiny, a w pewnym momencie zwrci si do jakiego
starszego przemysowca z du, siw brod z zapytaniem: Panie szanowny! Czy pan ma dzieci?.
Zdziwiony przemysowiec odpowiedzia uprzejmie: Mam trzech synw. No, widzi pan - powiedzia
Ulanowski - a ja adnego. To komu z nas powinno bardziej zalee na utworzeniu kartelu?
Ostatecznie przemysowcy uchwalili utworzenie kartelu z tym e sprawy jeszcze sporne, a wrd nich
bya sprawa zasadnicza - klucza podziau produkcji, miay by rozstrzygnite w drodze arbitrau. Na
superarbitra wybrali sobie Hipolita Gliwica.
92
Ten paradoks trafnie scharakteryzowa wychodzcy w odzi Gos Poranny w nr z 17 III 1931. Cytuj go w
mojej pracy pt. Zagadnienie kartelizacji w Polsce, [w:] Pi lat na froncie gospodarczym.
93
Podczas prb Aleksandra Prystora skartelizowania przemysu bawenianego w odzi, zapytany przez
wojewod Jaszczota, co sdzi o kartelu, Eborowicz z umiechem piotrkowskiego Metternicha, oznajmi- - Panie
wojewodo, jeeli mam by szczery, dla mnie najlepsza i jedyna kartelizacja - to obnika zarobkw robotniczych
tak, powiedzmy, o 25%.
Rzek pan wtedy, panie Eborowicz, powiedzmy. Ot, mwimy o tym. O czymkolwiek si z panem zaczo
rozmow, pan j koczy zawsze z rk w kieszeni robotnikw ...
Do zabrania reszty z tej kieszeni by pan zawsze gotw, ale do obsuenia rynku, jako producent, nie czu si pan
na siach. T. Ulanowski, jw. s. 49.
94
Nie mona nie powiedzie eby Ulanowskiemu w tym zakresie nie uda si dowcipny akcent ironii: I znowu
raz jeszcze, panie Wierzbicki? Pan niedawno obwoa twr dzki - pluskw, czyli anonimowy, niekontrolowany
warsztacik pracy. A czy pan - wanie w dobie kryzysu - nigdy nie by zapraszany z Grochowa do odzi na
chrzciny pluskwy? Przecie te pluskwy - to rodzone dzieci Lewiatana. Pogo za atw i szybk gotwk daa na
dzkiej giedzie bawenianej ycie pluskwom. Tame, s. 49.
zbytu i pod koniec 1932 r. zada od rzdu ich likwidacji. Poszerzenie rynku zbytu poprzez obnik
cen98, a tym samym powikszenie produkcji, nie byo brane pod uwag.
W ten, taki czy inny, sposb tworzone kartele powstaway cigle i liczba ich bez przerwy rosa. Ju w
1928 r. napisa Ferdynand Zweig, e kartele mno si jak grzyby po deszczu. Pocztkowo liczba
karteli bya dyskusyjna w pimiennictwie ekonomicznym, pniej, z chwil wprowadzenia rejestru
kartelowego i utworzenia w GUS referatu statystyki kartelowej, liczba ta staa si przedmiotem
oficjalnych publikacji GUS. Wedug tych danych liczba krajowych karteli, wynoszca w 1919 r. 9,
wzrosa w 1927 r., a wic, kiedy Starzyski podj opracowanie ustawy kartelowej, do 64; w 1933 r.,
kiedy zostaa uchwalona ustawa kartelowa, wynosia ona 215 i w 1936 r. wzrosa do 274. Nastpnie
GUS zmienia metod ewidencji, wyczajc ze statystyki kartele powstae w formie zrzesze
przemysowych na podstawie art. 69 prawa przemysowego. Statystyczna liczba karteli spada (1936 r.
145), porwnywalno si urywa. Mimo to rozmiar zjawiska jest nadal duy.
Przyczyny tego zjawiska, trafnie scharakteryzowane po wojnie99, rozumiane byy i przed wojn.
Przede wszystkim powodoway je wysokie ca ochronne i prokartelowa polityka rzdu. Ot patrzc
dzi wstecz na minione czasy, prbuj oceni, co leao u podstaw tej polityki. Na prokartelow
polityk rzdu niewtpliwie wpyway dorane potrzeby, prokartelowe zabiegi przemysu, powizanie
znacznej czci obszarnictwa z wielkim kapitaem, oddziaywanie kapitau zagranicznego
bezporednio lub przez osoby o tradycyjnej wysokiej pozycji spoecznej100, a ktre minister Przemysu
i Handlu Zarzycki okreli bez ceremonii na jednym z posiedze sejmowych jako szmaty, ktrych
kilkadziesit ma zapisanych u siebie w notesie, co wywoao burz w adekwatnej czci BBWR i
nastpnie tuszowanie sprawy. Tak, to byy zjawiska, ktre oddziayway na prokartelow polityk
rzdu, ale bezporednio, natomiast nie leay u jej podstaw.
Natomiast sdz, e u podstaw prokartelowej polityki rzdu leay: koncepcja posugiwania si
kartelami jako skutecznym narzdziem polityki gospodarczej oraz pogld idealizujcy proces
uprzemysowienia Polski.
Koncepcja uywania karteli jako narzdzia polityki gospodarczej realizowaa si przede wszystkim
w zakresie przeciwdziaania dezorganizacji rynku wewntrznego kosztem jednak wysokich cen
sprzeday. Procesy racjonalizacyjne szy opornie, jak to charakteryzuj chociaby poprzednio
przytoczone wspomnienia o poszczeglnych kartelach. Nie tyle rzd poprzez kartele realizowa
w przemyle swoje koncepcje, ile przemys poprzez kartele realizowa u rzdu swoje interesy.
Interesy te z reguy byy identyfikowane z interesem gospodarstwa narodowego.
98
A. Wierzbicki naczelny dyrektor Zwizku Polskiego Przemysu, Grnictwa, Handlu i Finansw (tzw.
Lewiatana), stanowicego grne ogniwo organizacyjne dziaajcego w Polsce kapitau monopolistycznego,
pisa w r. 1929: Odrbno i rnice lokalne ustpiy wszdzie na dalszy plan, na pierwszy za plan wysuna
si zasadnicza wsplno interesw i pogldw gospodarczych, ujmowanych pod ktem widzenia
oglnopastwowym. Wyrazem gospodarczego i ideowego zespolenia przemysu jest cay szereg konwencji i
syndykatw. - Jak wida z tych sw, motywem monopolistycznych porozumie kapitau miay by kt
widzenia oglnopastwowy i tsknota za Ideowym zespoleniem. K. Ostrowski, jw. s. 23.
102
Histori pierwszego dziesiciolecia GUS znale mona w Kwartalniku Statystycznym t. VII 1930, z. 2.
Tame znajduje si praca dr Buzka Historia oglna Gwnego Urzdu Statystycznego od roku 1918 (s. 575-714).
103
W kocu 1928 r. na 385 urzdnikw 119 tj. 31% posiadao nie-ukoczone studia wysze (dane wg Buzka jw.).
Rok 1931. Poegnanie z Wydziaem Statystyki Handlu Zagranicznego w GUS w zwizku z przejciem do Min. Skarbu Od lewej
do prawej siedz: 1. W. Nowacki, 2. Z. Zawistowska, 3. M. Kristwna, 4. M. Kowalska, 5. H. Brauer. 6. A. Ivanka. 7. K.
Skowroska, 8. L. Garliska, 9. J. Kicmanwna, 10. W. Stopczyk. Stoj I rzd: 1. K[???]elszewski, 2. W. Smolis, 3. M. Kusnerz,
4. S. Szade, 5. W. Smaczna, 6. S. Regulska, 7. E. Bednarska, 8. H. liwiska, 9. H. Nowiska-Gronczewska, 10. L.
Rossmanwna, 11. J. Piaskowska, 12. J. Kostrowska, 13. B. Karwowska, 14. E. Komarnicka, 15. J. Lipowiecki, 16. ?, 17. T.
Karwowski, 18. J. Petrykowski. Stoj II rzd: 1. M. Zarembianka, 2. J. Kozowski, 3. H. Bokiewicz, 4. M. Leniakowa, 5. ?, 6. E.
Kamiski, 7. Z. Sommer, 8. M. Grochulska, 9. L. Majewski, 10. J. Zubrowski
Trzon organizacyjny wydziau stanowiy dwa referaty: Opracowa i Publikacji. Referat Opracowa
dokonywa przedstawionego ju opracowania zgosze statystycznych a;: do momentu monoci
oddania materiau do przeliczenia przez maszyny statystyczne. Referatem kierowa Mieczysaw
Kusnerz sprawny jako organizator pracy, z zamiowania lotnik i eglarz; drobny, szczupy, zawsze
peen humoru, zawsze z fajk. Referat ze wzgldu na sw liczebno dzieli si na sekcje branowe
(wkiennictwo, artykuy spoywcze itd.). Sekcje prowadzili: Stanisaw Szade, Wacaw Smolis (WSH),
Eugeniusz Kamiski, Olga Czudowska, Jan Pietrzykowski, Karol Korbel, Jerzy Kozowski, Majewski,
Sommerwna, Janina Wilczyska. Referat Publikacji otrzymywa z Oddziau Maszyn Statystycznych
wyniki sumowa w postaci tzw. arkuszy tabulacyjnych i na ich podstawie grupowa materia
odpowiednio do schematw publikacyjnych danych dotyczcych handlu zagranicznego, podawanych
w dwutygodniku Wiadomoci Statystyczne i miesiczniku Handel Zagraniczny. Referatem
kierowa Janusz Holewiski z WSH, zastpcami byli: Jzefa Szalekwn i Antoni Snoch,
Ponadto w wydziale by paroosobowy Referat Statystyki Komunikacyjnej, ktrym kierowa radca,
jedyny radca na owe ponad 80 osb w wydziale, Wojciech Stopczyk, bdcy jednoczenie zastpc
naczelnika wydziau. Niski, chorobliwie otyy, silny krtkowidz, co mu peniej zatruo ycie kalectwem,
spenia sw funkcj z powag i namaszczeniem, potrafi by jednak przyjemnym rozmwc o do
duej iloci encyklopedycznych wiadomoci. Sekretariat wydziau prowadzia Jadwiga Nahayska,
sprawna i uczynna, a umiejca zachowa jaki dziewczcy wdzik przy swych siwych wosach.
W opracowaniach naukowych pomagaa Zofia Wickowska (pniej Kurnicka).
Reforma statystyki handlu zagranicznego, w ktrej wspdziaaem, a pniej prowadziem sam,
polegaa na dokadnym usystematyzowaniu sposobu dokonywania zgosze statystycznych
w zalenoci od rodzaju obrotu towarowego oraz na wprowadzeniu na zgoszeniu statystycznym
rubryk kontrolnych, pozwalajcych przez porwnanie na wychwytywanie zgosze bdnych czy
niedbaych. Tak np. w karcie zgoszenia statystycznego towaru importowanego byo 18 rubryk, gdzie
oprcz rubryki warto towaru loco granica celna bya rubryka warto faktury, obok rubryki
kraj pochodzenia bya rubryka kraj zakupu, obok numeru statystycznego towaru bya pozycja
taryfy celnej, wreszcie naleao dokadnie poda zarwno importera, jak i zgaszajcego deklaracj
statystyczn, ktrym z reguy bywa spedytor. Zreformowana statystyka handlu zagranicznego
ukazaa si jako rozporzdzenie Rady Ministrw z 11 kwietnia 1930 r. w sprawie statystyki celnej
(DzURP nr 40, poz. 350). O dokadnoci, a nawet szczegowoci opracowania wiadczy moe to, e
rozporzdzenie zawierao 79 paragrafw i ustalao 13 wzorw formularzy zgosze statystycznych.
Rozporzdzenie skodyfikowao rwnie szereg dotychczasowych rozporzdze; klauzula derogacyjna
wymienia 8 rozporzdze, wydanych na przestrzeni lat 1921-1929.
Opracowanie takiego rozporzdzenia wymagao oczywicie duo pracy i inwencji, nie nastrczao
jednak kopotw, ktre natomiast wyoniy si, gdy chodzio o wprowadzenie reformy w ycie, a to
z powodu Wolnego Miasta Gdaska. Ot podejmujc reform, nie uprzytomnilimy sobie, e sprawa
wprowadzenia przez Polsk statystyki handlu zagranicznego miaa 8 lat wstecz kopotliwy przebieg
o charakterze konfliktu dyplomatycznego, ktry opar si a o Lig Narodw i bynajmniej nie zosta
definitywnie zakoczony. Traktat wersalski, tworzc suwerenne Wolne Miasto Gdask i wczajc je
do polskiego obszaru celnego, tym samym ustala w zakresie spraw celnych powszechn na caym
obszarze celnym moc obowizujc podstawowych przepisw celnych, bez czego nie mgby
funkcjonowa jeden obszar celny. Ustalenie, ktre przepisy polskie z mocy prawa s w penym tekcie
obowizujce na terenie W. M. Gdaska, zostao dokonane w umowie midzy Rzeczypospolita Polsk
a W. M. Gdaskiem z 24 padziernika 1921 r., zawartej w Warszawie i std zwan umow
warszawsk (Tekst: DzURP 1922, poz. 139). Ot do takich tematw naleaa rwnie statystyka
handlu zagranicznego, ktrej zasady, a tym samym przepisy, musz by jednolite na terenie caego
obszaru celnego. Temat ten nie zosta w umowie warszawskiej zapomniany, tylko niefortunnie
zatytuowany statystyka celna. Tote gdy przyszo do wprowadzenia statystyki handlu
zagranicznego, Senat Gdaski odmwi respektowania przepisw polskich jako rzekomo nie
przewidzianych w umowie warszawskiej, interpretujc zakres statystyki celnej jako dane
o wpywach z ce, iloci odpraw celnych, o celnikach itp., ale nie uznajc, e pojcie to pokrywa si
Wolnego Miasta jest Senat, a nie jego prezydent, ktry w senacie jest tylko primus inter pares.
Rozgrywk z Gdaszczanami jednak miaem poprowadzi sam.
Rok 1931. Poegnanie z Wydziaem Statystyki Handlu Zagranicznego GUS w zwizku z przejciem do Min. Skarbu Od lewej
do prawej siedz: 1. W. Stopczyk, 2. A. Maniszewska, 3. S. Tacikowa, 4. A. Ivanka, 5. L. Wilantowiczowa. 6. R. Kryska, (pn.
Edwardowa Szturm de Sztrem), 7 S. uniewrska, 8. A. Jankowska. 9. J. Holewiski. Stoj I rzd: 1. ? , 2. ? , 3. H. Znykwna, 4.
J. Zatorska, 5. S. Dankowska, 6. M. Kurcwna, 7. R. Szczepkowska-Wasiakowa, 8. J. Szalekwna, 9. S. Bobrowski, 10. A.
Holewiska, 11. J. Galiska. Stoj II rzd: 1. J. Zembrzuski. 2. Zofia Lange, 3. J. Nahayska, 4. ? , 5. Z. Wickowska
Odbya si ona w Landeszollamcie. Ze strony gdaskiej wzili udzia Kundt, szef Lendeszollamtu, i
Lembke, ze strony polskiej Stopczyk i ja. Pocztkowo spr by na argumenty, potem zaczo si na
szachowanie. Czy pan chce, eby z tego drobnego powodu, majcego zreszt kurtuazyjny charakter
wobec prezydenta Senatu, sprawa znw posza do Ligi Narodw?. Tak - odpowiedziaem - sprawa
bdzie musiaa znw pj do Ligi Narodw, nie mona bowiem godzi si na umieszczenie
w pobocznych aktach prawnych przepisw niezgodnych z podstawowymi aktami prawnymi. Gow
Wolnego Miasta jest Senat, a nie prezydent Senatu, nie mona mu wic w przepisach statystycznych
przyznawa uprawnie gowy pastwa, skoro konstytucyjnie ni nie jest. Kurtuazja nie moe
doprowadza do mistyfikacji prawnej. Na co strona gdaska: I co panu da Liga Narodw? Przecie
pan wie jak to bdzie. Znowu powoaj komisj, do ktrej wejd jacy przedstawiciele Brazylii, Chin
czy inni tym podobni, ktrych ta caa sprawa nic nie bdzie obchodzi. Nie szkodzi odpowiedziaem - nam si to kalkuluje. To bdzie druga sprawa, e z panami nie moemy - przy
dobrej woli z naszej strony, doj do porozumienia. Prawniczo sprawa jest jasna. Prosz, niech Liga
Narodw, ktra patronuje unifikacji statystyki na wiecie, zobaczy, o jakie sprawy potyka si reforma
statystyki i to handlu zagranicznego. Nam si spr kalkuluje. Zalega cisza, poczem Kundt powiedzia:
Panowie pozwol, e my porozumiemy si na osobnoci. Opucili gabinet, zostawiajc nas samych.
Po jakim kwadransie wrcili z minami teatralnie aobnymi. Kundt ju nie odezwa si, a w imieniu
ich obu Lembke oznajmi: Przyjmujemy stanowisko panw. Sprawa zostaa zakoczona. 29
wrzenia 1930 r. ukazaa si na terenie Gdaska ustawa o zmianie ustawy dotyczcej statystyki
obrotu towarowego z 21 XII 1922 r.104 dostosowujca cile przepisy gdaskie do nowych przepisw
polskich z 11 kwietnia tego 1930 roku.
Odtd straciem kontakt z Lembkem, zwaszcza e w niespena rok pniej powrciem do Min.
Skarbu i statystyk przestaem si zajmowa. Jakie byo moje zdziwienie w pocztkach okupacji,
w listopadzie 1939 r., kiedy sekretarka zameldowaa mi: Do pana dyrektora przyszed Niemiec,
profesor Lembke. Rzeczywicie by to Lembke, tak samo wygldajcy, moe wicej jeszcze
szpakowaty i z wikszym jeszcze mistyczno-melancholijnym wyrazem twarzy. Przyjecha do
Warszawy wysany przez rektora Politechniki Gdaskiej, jako znajcy ju Warszaw, do Politechniki
Warszawskiej z zapytaniem, czy Politechnika nie ma do odsprzedania jakich maszyn i urzdze, ktre
jej teraz nie bd przydatne. W Warszawie Lembke odszuka mnie, eby mnie odwiedzi. Widzielimy
si drugi raz tego dnia wieczorem. Lembke by zaniepokojony. Zosta wezwany do Gestapo na dzie
nastpny. Okazao si, e zaczo si dochodzenie dlaczego Lembke po przyjedzie zwrci si
bezporednio do polskiego rektora Politechniki, a nie zgosi si do miejscowych wadz niemieckich.
Wicej ju Lembkego nie widziaem
Przeduajcy si kryzys gospodarczy powodowa wzrost nerwowoci w oczekiwaniu na dane
statystyczne, chodzio o moliwie najwikszy popiech w ich dostarczaniu. Zrozumiae, e
comiesicznych danych bilansu handlowego potrzebowano szczeglnie pilnie. GUS podawa je ju
w dwa tygodnie po zamkniciu miesicznego okresu sprawozdawczego. Pomys i inicjatywa Kusnerza,
aby z danych arkuszy tabulacyjnych sporzdza karty maszynowe i na tej podstawie drugi raz
tabulowa na maszynach ju wedug schematu publikacyjnego, pozwoliy na przyspieszenie
ogaszania danych, tak e dane o bilansie handlowym byy ju podawane w 10 dni po upywie
miesica. Jak wtedy sprawdzaem, Polska bya krajem najszybciej ogaszajcym dane miesiczne
o bilansie handlowym.
Poduczony w zakresie statystyki handlu zagranicznego, majc za sob dokonan jej reform i przeszo
proczne pozytywne dowiadczenie co do jej funkcjonowania, ruszyem w lutym 1931 r. w woja
zagraniczny po urzdach statystycznych, wydelegowany przez GUS. Pontna i pouczajca to bya
trasa: Berlin, Bruksela, Pary, Praga, Wiede. Wszdzie byem po par dni, co najzupeniej
wystarczyo dla poznania pewnych odrbnoci i cech specyficznych statystyki handlu zagranicznego
danego kraju. W zakresie podstawowym - charakteru zgosze statystycznych - ujawniy si dwa typy:
1) zgoszenia statystyczne oryginalne na specjalnych, dla celw statystyki formularzach - stosoway je,
podobnie jak Polska, Czechosowacja i Niemcy, 2) zgoszenia na kopiach deklaracji celnych, czym
posugiwano si w Belgii i we Francji By to dla celw statystycznych rodzaj zgoszenia znacznie mniej
dokadny, z czego w odnonych urzdach statystycznych zdawano sobie spraw, ale nie ryzykowano
wprowadzenia, obok deklaracji celnej, jeszcze i karty zgoszenia statystycznego. Notre peuple nest
pas si obissant tumaczono mi w Brukseli i w Paryu Do istotna rnica rzucia mi si w oczy jeeli
chodzi o personel urzdw. Wydziay statystyki handlu zagranicznego byy w zwiedzanych urzdach
rwnie stosunkowo liczne, co, podobnie jak w Polsce, wynikao z obfitoci materiau i koniecznoci
jego skontrolowania i przygotowania do sumowa. Natomiast personel, ktry te czynnoci
wykonywa, mia wyksztacenie szkoy podstawowej, najzupeniej wystarczajce dla opanowania
techniki sprawdzania zgosze statystycznych. W konsekwencji tego byli to ludzie zupenie
zadowoleni z rodzaju swego zajcia i pacy, podporzdkowujcy si dyscyplinie pracy na wzr
fabryczny. W Gwnym Urzdzie Statystycznym Rzeszy Niemieckiej siedzieli oni wszyscy na duej sali,
a na podium siedzia nadzorujcy ich prac kierownik w typie raczej majstra ni inyniera.
104
105
bdzie, a czas jest mu potrzebny do pracy naukowej. Z czego wegetowa? Zdaje si, e z pisanych od
czasu do czasu artykulikw Tak wegetowa latami, ale ksik napisa107.
Opracowanie materiau statystycznego spoczywao na siedmiu wydziaach i Biurze Spisw Ludnoci.
Wydziaami kierowali: Ruchu Naturalnego Ludnoci prof. Stefan Szulc, w PRL pierwszy prezes GUS,
Statystyki Sdowej Rzepkiewicz. Statystyki Owiaty Jan Derengowski, Statystyki Rolniczej Edward
Szturm de Sztrem, a po objciu przez niego stanowiska dyrektora GUS, Brzeziski, przeflancowany do
GUS z Min. Spraw Wewntrznych zgodnie z maksym, zacytowan na pocztku niniejszego rozdziau,
Statystyki Przemysowej Ignacy Krutler, Statystyki Handlu Zagranicznego i Komunikacji
Fabierkiewicz, po nim ja, po mnie Mieczysaw Przypkowski, Statystyki Finansw i Samorzdu dr Jan
Piekakiewicz108, Statystyki Spoecznej Tadeusz Szturm de Szterm. Bodaj w 1930 r. przyszed drog dla
mniej zasuonych na wicedyrektora GUS Jan Strzelecki, dyrektor Dep. Samorzdowego w Min.
Spraw Wewntrznych, ktry rwnie obj nowo utworzony dla niego Wydzia Statystyki
Administracji Publicznej. Biuro Powszechnych Spisw prowadzi dr Rajmund Buawski.
Obliczenia materiau statystycznego o charakterze masowym (spisy, handel zagraniczny) dokonywa
na maszynach typu Powers, pniej Hollerith Oddzia Maszyn, kierowany przez in. Juliana Millera,
entuzjast swego dziau pracy. In. Miller rwnie w PRL do czasu przejcia na emerytur zajmowa
si w GUS tym dziaem.
Sprawy administracyjne i personalne zaatwia Wydzia Prezydialny kierowany przez Kazimierza
Kochaskiego, ponadto w zakresie informacji i analizy dziaao kilka referatw samodzielnych, gdzie
statystyk midzynarodow zajmowaa si Ewa Estreicher, a kartografi Romuald Cebertowicz,
wwczas student Politechniki109.
W sekretariacie kierownictwa i komitetu redakcyjnego pracoway Jadwig Orowska, Krystyna
Warchaowska, Eleonora Jankowska.
Dziaalnoci wydawnicz GUS kierowa kilkuosobowy Komitet Redakcyjny z Dyrektorem GUS jako
przewodniczcym. Dostpiem tego zaszczytu, e w marcu 1931 r. zostaem powoany w skad
komitetu. W zakresie wydawniczym ewenementem byo podjcie wydawania Maego Rocznika
Statystycznego. Bya to inicjatywa Tadeusza Szturm de Sztrema. Pierwsze wydanie Maego Rocznika
ukazao si w 1930 r. w nakadzie 2000 egzemplarzy; zawiera on 304 tablice danych statystycznych.
Wkrtce May Rocznik Statystyczny sta si jednym z najpopularniejszych wydawnictw w Polsce, do
czego przyczyniy si: dua ilo danych, dobry ukad, wygodny format i niska, bo 1 zoty wynoszca,
cena. May Rocznik Statystyczny na r. 1939 mia ju nakad 85 000 egzemplarzy i zawiera 601 tablic
danych statystycznych.
Finanse komunalne
Gdzie w maju 1931 r. zwrci si do mnie Starzyski, pytajc czy - w przypadku, gdyby zasza taka
sytuacja, i on powrciby do Skarbu - moe liczy na to, e ja zgodzibym si opuci GUS i pomaga
107
W. Komorowski Daleki Wschd w midzynarodowej polityce gospodarczej, Warszawa 1931 ss. 680; Tene
Syberia jako czynnik gospodarstwa wiatowego, Warszawa 1936 ss. 490.
108
W okresie okupacji delegat na kraj rzdu londyskiego. Zaaresztowany przez Niemcw, zgin.
109
Obecnie prof. Politechniki Gdaskiej, czonek PAN.
mu w pracy w Min. Skarbu. Odpowiedziaem, e w zasadzie tak, ale szczegy musielibymy najprzd
omwi.
Wkrtce nastpia zmiana rzdu. Stanowisko premiera obj Prystor, ministrem Skarbu zosta Jan
Pisudski. Starzyski zosta ponownie mianowany wiceministrem Skarbu. Przewidywane przez
Starzyskiego wypadki sprawdziy si, szykowa si przeto cig dalszy, tj. dotyczcy mnie.
Przemylaem spraw i doszedem do wniosku, e nie przejd do ministerstwa. W GUS byo mi
dobrze, praca bya ciekawa, miaem ju niejaki dorobek, a przede wszystkim - perspektywy
dziaalnoci w dziedzinie pracy naukowej.
1 lipca 1931 r. zostaem wezwany do Starzyskiego. Gdy wszedem do niego, mia jak niepewn
filutern min, ot, co jak chopaczek, ktry zbi szyb i pragnie od tego odwrci uwag. Co panu
poka i poda mi podpisany ju przez Jana Pisudskiego jako ministra Skarbu list do premiera
i ministra Spraw Wewntrznych, ktremu podlega GUS, o przeniesienie mnie do Min. Skarbu. Panie
ministrze - jknem - ale ja przyszedem do pana z tym, e chc pozosta w GUS. Starzyski uj
mnie czule w p: Panie Aleksandrze. Tego mi pan nie zrobi, przecie ja si ju zaangaowaem
wobec ministra i premiera, jak ja bym teraz wyglda. Ja musz obsadzi kim, do kogo mam
zaufanie, finanse komunalne. To ju by cios! Finanse komunalne byy dziedzin, ktra ju podczas
studiw na SGH wydaa mi si nudna, jakie celebrowanie mnstwa drobiazgw; po ukoczeniu SGH
nie zaistniay okolicznoci, ktre by wywoay u mnie zmian pogldw. Tote zaprotestowaem
gorco wobec Starzyskiego przeciwko zajmowaniu si finansami komunalnymi po powrocie do Min.
Skarbu. Wwczas Starzyski zacz wyjania mi zaistnia sytuacj. Ze sw jego wynikao, e
przyjcie Jana Pisudskiego na ministra ma charakter dekoracyjny, a konkretna jego rola sprowadzi si
do informowania marszaka Pisudskiego o dokonywanych posuniciach finansowych. Natomiast de
facto ministerstwem kierowa bdzie on, Starzyski, czego wyrazem jest ustpienie Matuszewskiego
z kierownictwa ministerstwem i Grodyskiego ze stanowiska podsekretarza stanu. Wiceministrw
zostaje ich teraz dwch: Starzyski i Koc, z tym e Starzyski obejmuje centraln dziedzin: budet.
Dla skutecznoci swej walki o budet pastwowy potrzebne mu jest, midzy innymi, zabezpieczenie
si przed dywersj ze strony budetw samorzdowych i dlatego uwaa za konieczne, abym ja mu
w tym pomg, obejmujc w ministerstwie sprawy finansw komunalnych.
Rozmowa ta bya ciekawa ze wzgldu na t ponown rol w finansach, jak przewidywa dla siebie
Starzyski, wzgldnie jaka bya dla niego przewidywana, w zestawieniu z pniejszym rozwojem
wypadkw. Starzyski nie utrzyma si na kluczowej pozycji rzdzcego finansami, zbyt by sol w oku
sfer wielkoprzemysowych i obszarniczych, obawiajcych si jego etatyzmu i bezkompromisowoci.
Tote stopniowo, ju nie frontalnymi atakami, jak w latach 1928-1930, lecz natarciami flankowymi
zosta pniej z ministerstwa wymanewrowany. Na pocztek nastpio to przez pomnoenie liczby
wiceministrw, ktrych liczba dosza do czterech. Dao to okazj Cyrulikowi do dowcipu
rysunkowego pt. Cztery kty i piec pity: w czterech ktach pokoju siedzi czterech wiceministrw
Skarbu: Jastrzbski, Koc, Starzyski, Zawadzki, a na piecu pi Jan Pisudski. Dao to okazj Repeczce do
dowcipu, e bdzie mianowany pity wiceminister, ktremu bdzie podlega urzdnik dyurny
w hallu ministerstwa. Istotny dowcip polega jednak na tym, e na czoo wysun si Zawadzki,
grujcy nad swoimi kolegami wiedz i pozycj profesorsk, strawny dla grupy Koca i
Matuszewskiego, cieszcy si z racji swoich pogldw i kontaktw zaufaniem wielkiego przemysu
i ziemiastwa, a prezentacyjnie politycznie podparty tym, e by profesorem Uniwersytetu
Wileskiego i wybitn osobistoci na terenie Wilna. Z Wilna i przystojny kursowao wtedy po
Warszawie powiedzonko z szopki politycznej, woone w usta Raczkiewicza, wyjaniajcego, dlaczego
zosta marszakiem Senatu. Tote gdy Zawadzki zosta wiceministrem Skarbu, a dla Pierwszej
brygady gospodarczej byo to zaskoczeniem, na imieninach u Starzyskiego Lalu Krahelski, a nie by
to tego dnia pierwszy Stefan, ktremu yczy, tak powita Zawadzkiego: Panie Ministrze. Pan z Wilna
i ja z Wilna. Pan przystojny i ja przystojny. Dlaczego pan zosta wiceministrem, a nie ja?. Zawadzki
osupia, a Starzyski zmy Krahelskiemu gow.
Z powierzonymi mi sprawami samorzdowymi nie miaem dotychczas praktycznie nic do czynienia
z wyjtkiem epizodycznej sprawy yrardowa w 1928 r. W roku tym, roku szczytowej koniunktury,
yrardw cierpia na bezrobocie, due bezrobocie. Miao ono charakter - jak wtedy okrelano strukturalny, wywoany masowymi redukcjami w Zakadach yrardowskich wyrobu tkanin lnianych,
a to w zwizku z przejciem fabryki przez kapita francuski w osobie Boussaca. Boussac zastosowa
daleko idcy wyzysk pracy, zwielokrotni ilo wrzecion i krosien, obsugiwanych przez jednego
robotnika, nowych inwestycji nie dokonywa, w rezultacie wic znaczna ilo zatrudnionych w
yrardowie znalaza si bez pracy, gdy warsztatem pracy w yrardowie byy wycznie Zakady
yrardowskie.
Zarzd miejski yrardowa, a w szczeglnoci jego dzielny prezydent Orlik, wystpi do rzdu
z memoriaem, przedstawiajcym praktyki Zakadw yrardowskich, sytuacj miasta i proszc
o pomoc w zwalczaniu bezrobocia. Rzd powoa urzdnicz komisj midzyministerialn, do ktrej
z ramienia Min. Skarbu ja zostaem wydelegowany, z poleceniem przedoenia wnioskw w sprawie
oywienia gospodarczego yrardowa. Komisja przyjechaa do yrardowa, gdzie prezydent Orlik
zapozna j z cik sytuacj miasta nie tylko w formie wyjanie, ale i w drodze wizualnej. Pamitam
niesychanie przykre wraenie ze zwiedzania szkoy dla dzieci niedorozwinitych, dzieci pijakw,
wanie dzieci bezrobocia i ndzy. Komisja wspczua, bya jednak w swych moliwociach
i koncepcjach do bezradna; sytuacja wymagaa posuni radykalnych, a do dyspozycji byy tylko
paliatywy w postaci fragmentarycznych robt publicznych. Tote cae oywienie gospodarcze
yrardowa sprowadzio si do zalecenia komisji, aby magazyny tytoniowe, ktre mia budowa
Monopol Tytoniowy, zostay zbudowane w yrardowie. Mona je do dzi oglda z okien wagonu,
pooone przy torach naprzeciw stacji.
Obecnie miaem zajmowa si sprawami samorzdowymi na stae. Organizacyjnie wygldao to w ten
sposb, e z dniem 1 sierpnia objem kierownictwo Wydziau Podatkw Realnych i Finansw
Samorzdowych (tak si ten wydzia nazywa) w Dep. Podatkw i Opat. Objcie pracy w Wydziale
uplastycznio mi groteskow sytuacj, w ktrej si znalazem.
rodowisko, do ktrego si dostaem, rnio si bardzo od dotychczas mi znanych rodowisk
Wydziau Polityki Finansowo-Gospodarczej czy Gwnego Urzdu Statystycznego. Tamte byy
formalnie rodowiskami urzdniczymi, w istocie rodowiskami inteligenckimi z przyjemn skonnoci
do radykalizowania, a wic ze skonnoci do humanistycznego traktowania pracy urzdowej.
rodowisko Dep. Podatkw byo na wskro urzdnicze, dla ktrego przepis wyczerpywa cao
zagadnie intelektualnych i moralnych, a wadza rzeczywicie pochodzia od Boga. Przy bliszym
poznaniu okazywali si to ludzie dobrzy i koleescy, lecz anachronizm ich mylenia w zakresie roli
pastwa, zasad gospodarki narodowej by nie do przezwycienia.
Sytuacj moj, przynajmniej na pocztku, zaostrzaa okoliczno, e zostaem departamentowi
narzucony - mianowanie moje nastpio bez porozumienia si z dyrektorem departamentu Koszko.
Koszko, starszy pan, kulturalny, dowiadczony podatkowiec ze suby rosyjskiej, dugie lata czu z tego
powodu zrozumia uraz, a pniej lojalnie przyzna si, e nie mia racji.
Ale nie te komerae stanowiy o wspomnianej groteskowoci sytuacji; istot jej by sposb
podchodzenia do spraw finansw komunalnych i moliwoci robocze. Poprzednik mj, ktry zosta
przeniesiony na emerytur, Lucjan Lubowidzki by to starszy pan, czsto godzinami patrzcy w sufit,
o ktrego sposobie traktowania spraw samorzdowych kryo nastpujce wspomnienie. Przyszed
do niego Bronisaw Ziemicki, prezydent miasta odzi, w sprawie zatwierdzenia budowy wodocigw
i kanalizacji w odzi. Lubowidzki, wysuchawszy Ziemickiego powiada: Niech pan si przyjrzy mojej
marynarce. Zdziwiony Ziemicki spojrza na marynark Lubowidzkiego, na co ten: Ale niech pan si
dobrze przyjrzy. Co? Wytarta? Ziemicki potwierdzi, e wytarta. Ot wanie - powiada
Lubowidzki - jest wytarta. A dlaczego wytarta? Bo nie sta mnie na inn. Tak samo odzi nie sta na
wodocigi i kanalizacj i te musi poczeka.
Byy tedy w owym Wydziale Podatkw Realnych i Finansw Samorzdowych sprawy finansw
komunalnych traktowane jako uciliwa przyczepka do dziaalnoci gwnej -- podatkw realnych, tj.
gruntowego, od nieruchomoci, od lokali. Dla mnie za owe realne podatki byy realnym kopotem,
uciliw przyczepk do spraw finansw komunalnych. By to gszcz drobiazgowych przepisw,
przeraliwie nudnych, czasem tylko rozweselajcy swoim kramarstwem, a jednoczenie rzucajcy
wiato na anachronizm podchodzenia do spraw i zagadnie. Tak na przykad byo ze sporem o
filurk.
Ot jednego dnia otrzymaem do podpisu potny akt, skierowujcy do Najwyszego Trybunau
Administracyjnego odwoanie jakiego podatnika podatku od nieruchomoci z Krakowa z wnioskiem
ze strony Izby Skarbowej w Krakowie, aby odwoania nie uwzgldni. A wszystko z powodu filurki.
Wedug Izby patnik wnis swoje odwoanie od wymiaru podatku od nieruchomoci nie w cigu
przepisanego terminu 14 dni, lecz z opnieniem, bo po 15 dniach, z tego powodu jego odwoanie nie
zostao merytorycznie rozpatrzone, a dowodem opnienia bya filurka, ktrej wiarogodno z kolei
kwestionowa podatnik. Po starannym przestudiowaniu aktw i konsultacji ustnej, ustaliem, e
filurk nazywa si jednostronne pokwitowanie wonego skarbowego, e dokument skarbowy
dorczy pod oznaczonym adresem, ale nie mia kto tego pokwitowa. Tak wic opnienie w czasie
odwoania wynosio 1 dzie, dowodem tego by jednostronny zapis wonego, a zasadno sporu
midzy izb a podatnikiem, czy byo przeterminowanie, mia rozpatrzy Najwyszy Trybuna
Administracyjny. Poleciem w tzw. trybie nadzoru przywrci termin na merytoryczne rozpatrzenie
odwoania.
Na szczcie owe podatki realne zaatwia sumienny radca Stolzenwald, pochodzcy z baronw
kurlandzkich, oywiajcy si, gdy do Warszawy przyjeda jego przyjaciel hrabia Dmbski, ktry mia
nie tylko w tytule, ale i w szkatule.
Sprawy finansw komunalnych zaatwia jeden czowiek - radca Karol Wojciechowski. Ten nie mia ani
w tytule, ani w szkatule i by starym, galicyjskim urzdnikiem z przysowiow dla tej kategorii
urzdnikw sumiennoci i drobiazgowoci urzdowania, i li tylko z formalnym, od strony formalnej
zgodnoci z przepisami, traktowaniem spraw. Sporzdzane przez niego akty byy idealnie
wykaligrafowane, zadowoliyby samego cesarza Franciszka Jzefa110, projekt odpowiedzi by
110
Z okazji swego dwchsetlecia w 1962 r. austriacki Rechnungshof, najstarsza w Europie izba kontroli, wyda
ksig jubileuszow, w ktrej znalaza si i cz anegdotyczna: O pewnym kaligrafie w Izbie Kontroli trzeba
rwnie poinformowa, ktry paradoksalnie mia swe wielkie czasy wtedy, gdy zaczy by tu stosowane
pierwsze maszyny do pisania. A byo to tak: Cesarz Franciszek Jzef nie lubi ich, tych nieosobowych liter
maszyny, o wiele chtniej czyta pikne wycyzelowane rkopisy. Wskutek tego rne sprawozdania a przede
wszystkim sprawozdanie o rocznej dziaalnoci, musiay by przedoone wykaligrafowane Jego Majestatowi.
Ot nie byo to atwo napisa adnie 40, 50 stron i do tego bezbdnie, gdy bdw, nawet poprawionych,
Cesarz nie znosi. Byy to wic wielkie czasy naszego kaligrafa, ktrego jedyna w swoim rodzaju zdolno
polegaa rwnie na takim poprawianiu bdw pisarskich i kleksw, e nawet dociekliwe oko cesarskie nie
mogo by zirytowane. Prezydent Izby ... z takich okazji czsto chwyta si za kiesze, by chroniciela honoru
swej instytucji wynagrodzi monet. Ale nie zawsze byo wiele do pisania i poprawiania, napiwki przychodziy
oszczdnie i nieregularnie, co naprowadzio tego rekonstruktora na ide, by sztucznie stwarza w aktach bdy i
kleksy.
poprzedzony wywodem, tzw. stanem sprawy, w ktrym byo uzasadnienie proponowanego tekstu
odpowiedzi, co zreszt wynikao z samego pisma, ale w takich zasadach urzdowania radca
Wojciechowski zosta wychowany i wiernie ich dochowywa. W kadej sprawie najwaniejsz rzecz
byo, eby sprawa miaa numer, dopiero potem zaczynao si jej rozpatrywanie. O jakich
nienumerowanych dokumentach w postaci notatek, analiz, tabelek statystycznych nie byo mowy.
Jak przytaczajca wikszo tej kategorii ludzi, by bardzo oszczdny; chodzi w bardzo znoszonym
ubraniu, a jego pergaminowa twarz, kongenialna opracowywanym przez niego aktom, zdradzaa ze
odywianie. Bardzo symptomatyczne byy jego wspomnienia dotyczce wybuchu I wojny wiatowej,
wspomnienia, do ktrych lubi wraca, gdy w jego pojciu okaza wtedy przezorno
i dalekowidztwo. Pan Naczelnik wi? Przed wojn zostaem komisarzem. To by przecie zoty
konierz111. To ona mi mwi: spraw sobie mundur. A ja myl - poczekam. I co pan Naczelnik powi?
Wkrtce wybucha wojna i niepotrzebnie wydabym pienidze. A z tym wszystkim, to nie by aden
dziwak; odwrotnie, by typowy dla swoich czasw i swego rodowiska.
Zakres zaatwianych spraw dotyczcych finansw komunalnych, sprowadza si do zatwierdzania tych
uchwa podatkowych poszczeglnych zwizkw samorzdowych, ktre w myl ustawy
o tymczasowym uregulowaniu finansw komunalnych, ustawy jeszcze z 1923 r., podlegay
zatwierdzeniu wadz nadzorczych, a wic ministra Spraw Wewntrznych w porozumieniu z ministrem
Skarbu. Przedmiotowo wic zakres sprowadza si do samorzdowych dodatkw do podatkw
pastwowych i samorzdowych podatkw samoistnych, podmiotowo - do najwikszych miast i paru
zwizkw wojewdzkich; zatwierdzenia na niszych szczeblach zaatwiay urzdy wojewdzkie
w porozumieniu z izbami skarbowymi. Nadzr nad izbami skarbowymi w tym zakresie nie by
sprawowany, rwnie nie byo instruktau. Do zakresu wydziau naleao jeszcze opiniowanie
projektw ustaw w sprawach podatkw samorzdowych oraz uzgadnianie oklnikw Min. Spraw
Wewntrznych w tyche sprawach. W sumie byo to czysto formalne zaatwianie spraw, dalekie od
oceny ekonomicznej, a tym bardziej na tle makroekonomicznym. Zabawny dowd tego miaem na
przykadzie wniosku odzi w sprawie zatwierdzenia stawki dodatku do podatku od nieruchomoci
w maksymalnej wysokoci ustawowej. Oceniem, e nawet z punktu widzenia fiskalnego stawka
wydaje si wygrowan, tj. nie rokujc szans cignicia podatku. Dla upewnienia si jednak co do
susznoci oceny, potrzebne byo zbadanie na miejscu w odzi stanw dotychczasowych wymiarw
i ich realizacji, potrzebny by wic wyjazd do odzi, przeciwko czemu dyrektor Koszko nie oponowa,
ale nie wyczuwaem u niego aprobaty dla mego stanowiska; ot, po co przedua spraw, kiedy tak
proponuje Min. Spraw Wewntrznych, a ustawa tak wysoko dopuszcza. Pobyt w odzi potwierdzi
mi suszno moich wtpliwoci: przy niszej stawce podatkowej istniay znaczne zalegoci, ktrych
wyegzekwowanie nastrczao trudnoci nie do pokonania. Gdy wrciem, zauwayem, e mj
autorytet znacznie wzrs. Powodem tego nie byo jednak to, e empiryka potwierdzia hipotez,
lecz e po moim wyjedzie wiceminister Zawadzki zapytywa jak departament ma zamiar zaatwi
dodatek do podatku od nieruchomoci dla odzi, poniewa on ma informacje, e projektowany
dodatek jest za wysoki. Departament piesznie poinformowa pana wiceministra, e te ma te same
wtpliwoci i e wanie w tej sprawie zostaem wydelegowany do odzi. Powodem wic wzrostu
mego autorytetu byo to, e potrafiem tak przeniucha, czego sobie bdzie yczyo naczalstwo,
jak to artobliwie argon urzdniczy okrela.
111
Mundury austriackie tak suby cywilnej jak i wojska, uzewntrzniay rang na konierzu munduru. Modsi
oficerowie i urzdnicy mieli na mundurach konierz aksamitny, oficerowie sztabowi i wysi urzdnicy konierz
zoty. Dalsze zrnicowanie rang byo oznaczane przy pomocy gwiazdek na konierzu. Std popularne
powiedzenie zoty konierz jako symbol wyszego urzdnika.
W opisanych warunkach trudno byo co zdziaa: nie byo kim dziaa i nie byo z kim wspdziaa,
zwaszcza e, jak si okazao, cz spraw dotyczcych finansw komunalnych, i to ta waniejsza,
dotyczca polityki budetowej, bya zaatwiana przez inny departament - Budetowy. Tote po roku
zostaem przeflancowany do tego departamentu, gdzie stworzono dla mnie Wydzia Budetw
Zwizkw Prawno-Publicznych, ktry objem w lipcu 1932 r.
rodowisko byo rwnie urzdnicze, ale z pewnym, e tak powiem, polotem, na co wpywaa
konieczno orientowania si w caoksztacie zagadnie budetowych resortw oraz kontakty
z sejmem. W zakresie mojej pracy znowu powtrzya si sytuacja posiadania jednego tylko referenta.
Tym razem by nim radca Antoni Czopej, rwnie byy urzdnik galicyjski. Przez szereg miesicy, nim
udao mi si spowodowa zaangaowanie b. moich suchaczy z SGH Boczkowskiego i ukaszewicza,
by on jedynym pracownikiem Wydziau, co natchno Wadka Lewandowskiego, referenta
ekonomicznego Starzyskiego i mego modszego koleg z WSH, do artobliwego przezywania mnie
panem na Czopeju.
Na razie to nawet nie bardzo czuem si panem na Czopeju. Czopej, jakie 15 lat ode mnie starszy,
ktremu pono obiecywano, e przy pierwszej okazji zostanie naczelnikiem wydziau, przyj mnie ze
zrozumia niechci i nieufnoci. Niski, krpy, zawsze bardzo powany, tak mnie przywita: Jak pan
tu duej pobdzie, to zrozumie pan, jak wane ustawy my realizujemy. Mono zrozumienia
samych ustaw, a nie tylko ich wagi, odkada Czopej w odniesieniu do mnie na jaki dalszy, bliej
nieokrelony termin. Ta jego admiracja legislacji bya przedmiotem artw. C, czy szanowny radca
Czopej wci jeszcze wierzy w nieomylno ustaw? - podrwiwa kiedy w rozmowie ze mn Korsak,
wiceminister do spraw samorzdu. Tak, chyba do koca ycia wierzy, ale rwnoczenie rewidowa
swj wiatopogld, zbudowany jeszcze za czasw galicyjskich Wydziau Samorzdowego we Lwowie,
ktrego by urzdnikiem. Gdy po rocznej mojej nieobecnoci z powodu suby wojskowej wrciem w
1934 r. do ministerstwa, Czopej powita mnie z niekaman radoci, e dobrze, e ju jestem, bo
beze mnie byo le; przywiza si do mnie. Przez okres okupacji pracowa u mnie w Wydziale
Finansowym Magistratu, a po wyzwoleniu w Dep. Budetowym Min. Skarbu; na tym stanowisku
umar, do koca ycia wierzc w nieomylno ustaw, moe nawet nie zdajc sobie sprawy z tego, e
sam przedstawia ponadustawowe wartoci: prawo i dobry stosunek ludzki. Zacny, rzetelny
Czopej! A wydawao si, e tak si rnimy ze sob.
Rok 1931, w ktrym zlecono mi zajmowanie si sprawami finansw komunalnych w Min. Skarbu, by
rokiem szczeglnego znaczenia dla gospodarki samorzdowej. Oceniajc ex post ten okres, mona by
powiedzie, e w tym czasie rzd mia uraz na tle gospodarki samorzdowej, a sabe jej rozeznanie.
Uraz polega na tym, e samorzd, w przeciwiestwie do Skarbu pastwa, wszed w okres kryzysu nie
z rezerwami z okresu koniunktury, ale ze znacznym zadueniem i rozpocztymi inwestycjami, dla
wykoczenia ktrych domaga si pienidzy od rzdu. Nowoczesne ruiny, powiedzonko z okresu
kryzysu odnoszce si do niewykoczonych inwestycji, miao zastosowanie przede wszystkim do
inwestycji samorzdowych. Samorzd, na tle koniunktury 1927-1928, wiadom wielkich zaniedba
w gospodarce komunalnej, podj masow aktywno inwestycyjn, zwaszcza w wojewdztwach
centralnych. W konsekwencji tego samorzd nie tylko skonsumowa sw koniunkturaln zwyk
dochodw na cele powikszenia wydatkw zwyczajnych i inwestycji, ale jeszcze w silnym stopniu
zaangaowa kredyt, zaduajc si kilkakrotnie wyej, ni by zaduony dotychczas112.
112
Zaduenie samorzdu (bez Warszawy) wynosio na koniec 1926 r.: dugi przedwojenne okoo 100 mln z,
dugi z okresu 1918-1925 okoo 50 mln z razem zaduenie krajowe 150 mln z. Wzrost zaduenia krajowego
dugoterminowego wynis w latach 1927-1930 okrgo 540 mln z. Dane wg Sprawozdania Centralnej Komisji
Oszczdnociowo-Oddueniowej, Warszawa 1937 s. 15.
117
Sprawozdanie s. 19.
Ustawa z 10 III 1932 r. (DzURP nr 32 poz. 328) i rozporzdzenie Rady Ministrw z 25 VI 1932 r. (DzURP nr 62
poz. 580).
119
Sprawozdanie s. 16.
120
Skad jej stanowili: wiceministrowie Stamirowski (Prezydium Rady Ministrw), Korsak (Min. Spraw Wewn.),
Starzyski (Min. Skarbu), dyrektorzy: Baczyski (Dep. Obrotu Pienin. w Min. Skarbu), Wasserab (BGK) oraz b.
minister Skarbu Matuszewski, (cyt. wg Samorzdu Miejskiego 1932 nr 3).
121
DzURP nr 91, poz. 777 i nr 94, poz. 809.
aczkolwiek nie regulowao sprawy nadmiernego zaduenia, a miao raczej charakter moratoryjny,
przecie w owym okresie znaczenie jego byo doniose dla zwizkw samorzdowych. Przerywao ono
dzik egzekucj, nieprzebierajc w rodkach, jaka rozwina si ze strony wierzycieli prywatnych,
dezorganizujc prac samorzdu, a nawet w wielu przypadkach uniemoliwiajc mu spenianie
podstawowych zada (sekwestr urzdze biurowych, ek i urzdze szpitalnych, awek szkolnych
itp.). Inicjatywa tego rozporzdzenia wysza od Marcelego Porowskiego, dyrektora Biura Zwizku
Miast Polskich, on te gwnie opracowa tekst rozporzdzenia. Wreszcie pewn ulg w zakresie
zaduenia daa ustawa z 20 grudnia 1932 r.122 wprowadzajca powszechne obnienie
oprocentowania listw zastawnych i obligacji, a wic i samorzdowych. Sytuacja finansowa
samorzdu terytorialnego pozostawaa jednak nadal nierozwizana w sposb zasadniczy.
Objcie przeze mnie wspomnianego Wydziau Budetw Zwizkw Prawno-Publicznych uwolnio
mnie od jaowej dla sprawy finansw komunalnych tematyki podatkw realnych, wprowadzajc
w istot zagadnienia, tj. w sprawy budetowe. Stwarzao to znacznie czstsze i blisze kontakty z Dep.
Samorzdowym Min. Spraw Wewntrznych oraz wprowadzao w krg dziaaczy samorzdowych,
midzy innymi przez uczestnictwo w Zarzdzie Komunalnego Funduszu Poyczkowo-Zapomogowego.
Ponadto przecie w midzyczasie troch poduczyem si praktycznie spraw samorzdowych,
zaczem miewa odczyty, a pniej i wykady w Instytucie Komunalnym prowadzonym przez
Wacawa Brzeziskiego, obecnie profesora Uniwersytetu Jagielloskiego.
Wejcie do grona samorzdowcw polskich byo szczodr rekompensat za nieuzasadnione zreszt
niechci moje do tematyki finansw komunalnych. Siln dominant tego rodowiska by patriotyzm
lokalny, ale czony z obywatelskim stanowiskiem oglnopastwowym, wiedza fachowa i sprawno
urzdowania, ale poczona ze spoecznym podejciem do spraw, ktrymi si zajmowali. A poza tym
wielu byo wrd nich ludzi miych, z poczuciem humoru.
Dyrektorem Dep. Samorzdowego by Witold Zbikowski, przyjemny kompan, ktremu zazdrociem,
e moe zje dosownie dwa razy tyle co ja, pozostajc suchym i chudym jak tyczka. Departament
dzieli si na 3 wydziay: Administracji Samorzdowej, ktry prowadzi Stanisaw Podwiski, o duej
wiedzy administracyjnej, w ostatnich latach przed wojn dyrektor departamentu po Zbikowskim,
Gospodarki Samorzdowej, kierowany przez Antoniego Hebrowskiego, oraz Finansw
Samorzdowych, z Adamem Kuncewiczem jako naczelnikiem wydziau. Najblisze stosunki czyy
mnie z Kuncewiczem, najwicej mielimy spraw wsplnie do zaatwiania, a na tle lojalnej wsppracy
zawizay si midzy nami wzy dobrego koleestwa. Kuncewicz niele sytuowany stary kawaler
cigle zamierza wstpi w zwizki maeskie, ale mia zawsze tyle obiekcji i wtpliwoci, e nie wiem
czy nawet Gogoowska Tekla Iwanowna, swacha, potrafiaby skojarzy maestwo.
Z Kuncewiczem zasiadalimy razem w zarzdzie Komunalnego Funduszu PoyczkowoZapomogowego123, gdzie on by przedstawicielem ministra Spraw Wewntrznych i przewodniczcym
122
starosta j..., koy wsich bykiw wyrezaw. Tam gdzie sejmik sprzeciwia si starocie, byy i na to
sposoby. W jednym z powiatw, bodaj wojewdztwa kieleckiego, skad sejmiku by bardzo klerykalny
i starocie nie bardzo przychylny. Gdy pewnego razu sejmik odrzuci wniosek starosty, na ktrym
starocie zaleao, ten z zimn krwi powiedzia: Jeeli nie uchwalilimy tego wniosku, to wida
dlatego, emy go nie zrozumieli, a na to, by go mc zrozumie, musimy pomodli si do Ducha
witego, po czym klkn, cay klerykalny sejmik wraz z nim, a starosta pocz gono odmawia
improwizowan przez siebie modlitw do Ducha witego, ktr tak zakoczy: I prosimy Ci, Duchu
wity, aby zechcia owieci tych joopw, aby mogli gosowa za wnioskiem pana starosty. Amen.
W ponownym gosowaniu wniosek przeszed.
Stopniowo kaway milky i tematyk rozmw stawaa si sprawa gospodarki samorzdowej
i uporzdkowania finansw komunalnych. Doniosoci tych rozmw byo to, e przyczyniay si one
do ujednolicenia pogldw orodkw kierowniczych: Dep. Samorzdowego, Dep. Budetowego,
Biura Zwizku Miast i Biura Powiatw. Podkrelam przyczyniay si, a nie decydoway czy wpyway
decydujco; zakres naszych wpyww by may, ale bylimy aparatem wykonawczym, przez ktry
omawiane przez nas sprawy musiay przechodzi i to miao pewne znaczenie.
W kadym razie mnie owe zebrania zwikszyy inwencj w kierunku chci porzdkowania stanu
finansw komunalnych, w szczeglnoci poprzez uporzdkowanie stanu zaduenia. W bezporednio
dostpnym mi zakresie zorganizowaem kompensat wzajemnych zobowiza Skarbu Pastwa
i zwizkw samorzdowych124. Nastpnie sprbowaem, aeby z mojego wydziau zrobi orodek
inicjatywy w zakresie porzdkowania sytuacji finansowej zwizkw samorzdowych. W tym celu
spowodowaem, e minister Skarbu Zawadzki powoa komisj midzyministerialn dla sanacji
finansw zwizkw komunalnych125 i mnie zleci jej przewodnictwo. Stwarzao to tytu formalny do
szerszej dziaalnoci, a dobre stosunki z Dep. Samorzdowym zapewniay jego merytoryczne
wspdziaanie.
Na pocztek wzilimy na warsztat miasto Pock, chyba najbardziej zaduone w Polsce. Jego dugi
przekraczay 16-krotnie caoroczne dochody budetowe miasta. Jak do tego doszo?
Historyczny, zabytkowy, wdzicznie nad Wis pooony Pock, liczcy ponad 30 tysicy ludnoci
i majcy do ywy ruch intelektualny, by miastem, ktrego nowoczesny bieg historii nie dotkn,
pozostawiajc je bez kolei, bez mostu przez Wis, bez przemysu i z wrcz niedostatecznymi
urzdzeniami komunalnymi. W takich warunkach Pock dosta energicznego i ambitnego prezydenta
miasta - Stefana Zbroyn. Zbroyna by absolwentem WSH, tylko ze znacznie starszego rocznika ni
mj; popularnie zwany by brodaczem od piknej, dugiej brody, ktr nosi. Zbroyna, w oparciu
o projektowan budow mostu i poczenia kolejowego, zaprojektowa z rozmachem budow
elektrowni, rzeni eksportowej i chodni, nadto jeszcze urzdze socjalnych. Uzyska kredyty
i rozpocz inwestycje, w trakcie ktrych schwyta go kryzys. Prby dokoczenia inwestycji przy
124
Ministerstwo Skarbu w r. 1933 * uczynio pewn prb w kierunku likwidacji wzajemnych zobowiza
Skarbu Pastwa i zwizkw samorzdowych ... * Instrukcja Ministra Skarbu z dnia 21 IV 1933 r. w sprawie
rozrachunku pomidzy Skarbem Pastwa a zwizkami komunalnymi. (Monitor Polski nr 116, poz. 154).
Sprawozdanie s. 24.
125
Zachowane po II wojnie wiat, akta osobowe przedwojennego Min. Skarbu pozwalaj zacytowa urzdowo i
urzdniczo tak wan rzecz jak liczb aktu: L. D. III. 8047/5/33. Z tej okazji podaj informacj co do znakowania
akt w Min. Skarbu. Akt by oznaczany:
1) znakiem departamentu: D. wraz z liczb rzymsk statutowej kolejnoci departamentu. W danym przypadku
D. III oznacza departament trzeci, tj. Budetowy, 2) liczb dziennika, 3) znakiem wydziau. W danym przypadku
5 oznacza wydzia pity departamentu Budetowego, tj. Wydzia Budetw Zwizkw Prawno-Publicznych, 4)
ostatnimi dwiema cyframi liczby roku. W ten sposb mona odczyta, e mianowanie mnie przez ministra
Skarbu nastpio na mocy aktu, ktry wyszed z mojego wydziau.
pomocy kredytu krtkoterminowego nie day potrzebnego efektu kocowego; inwestycje pozostay
niezakoczone, zaduenie okazao si katastrofalne. Zbroyna ustpi. Wiceminister Skarbu
Grodyski kiedy w rozmowie ze mn tak wspomina imprez Zbroyny: Prosz pana. Jak on tu do
nas przychodzi do Skarbu po kredyty, to wszystko, co mwi, byo przekonywajce i porywajce. Nie
wiem czy mia racj, czy te tak umia nas przekona, w kadym razie pienidze dawalimy z gbokim
przekonaniem. Teraz Pock posiada typowe nowoczesne ruiny w postaci niedokoczonych
inwestycji i ponad 11 mln z zaduenia, z czego 5 mln z byy to kredyty dugoterminowe, a 6 mln z
krtkoterminowe. Dugi jednego Pocka wynosiy dokadnie tyle, co razem dugi wszystkich miast tej
kategorii co Pock (miasta od 20-50 tys. mieszkacw) razem wzitych w wojewdztwach
wschodnich. W tym stanie rzeczy o dopywie nowych kredytw na dokoczenie inwestycji nie byo
mowy; suma poyczek, ktr udao si Pockowi uzyska w r. 1930/31 to byy dosownie i dokadnie
64 tys. zotych.
Nad gospodark Zarzdu Miejskiego m. Pocka ustanowiony zosta delegat rzdowy w osobie in.
Wojciechowskiego, wysunitego przez naczelnika wydziau samorzdowego woj. warszawskiego
Jzefa Przybyszewskiego. O zrobienie analizy stanu zaduenia Pocka i ocen szans skonsolidowania
dugw i uoenia planu oddueniowego zwrciem si do znanego mi dr Henryka Greniewskiego126,
doskonaego matematyka i wwczas ju dowiadczonego aktuariusza. Ekspertyza Greniewskiego
dawaa ocen katastrofaln: przy maksimum oszczdnoci budetowych, pozostajca wolna cz
dochodw nie jest w stanie pokry nawet oprocentowania dugw i to przy stopie 5%, czyli
zaduenie Pocka bdzie roso w nieskoczono.
W naszych poszukiwaniach rozwiza w Pocku zetknlimy si z niechtnym stanowiskiem rady
miejskiej, ktr ekspertyza i osoba Henia Greniewskiego dlaczego rozjuszya: Matematyka tu nam
przysali! Filozofa! mia wykrzykiwa radny adwokat Majzel. Stosunek samego Zarzdu Miejskiego
by bierny, a centralna z nim konferencja miaa przebieg humorystyczno-symboliczny.
By gorcy letni wieczr. Konferowalimy z Zarzdem Miejskim Kuncewicz, Przybyszewski i ja.
Prezydent Pocka, Ostaszewski, piknej postawy, z siwymi wsami Polonusa przemawia. Przemawia,
e wszystko jest dobrze, e miasto powoli, ale wyjdzie z tarapatw, e ju z nich wychodzi, e wskutek
tego wzrasta zaufanie obywateli do miasta. W tym momencie, tak jakby to byo celowo
wyreyserowane w sztuce teatralnej, wszed wony, posany po wod sodow i wpadajc w tok
przemwienia Ostaszewskiego, zameldowa od progu: Panie Prezydencie! Apteka powiedziaa, e
Magistratowi syfona bez zastawu nie da.
Dowiadczenie z Pockiem wskazao, e s przypadki, w ktrych uporzdkowanie sytuacji wymaga
posuni radykalnych przede wszystkim w postaci redukcji wielkoci zaduenia. Na to brak byo
jednak podstaw prawnych, a o dobrowolnym zrzeczeniu si czci dugw przez wierzycieli, nie
wyczajc instytucji prawno-publicznych, nie byo mowy.
Podobna sytuacja powtrzya si przy rozpatrywaniu spraw Gdyni. By to zreszt pouczajcy przykad
braku koordynacji w polityce gospodarczej pastwa. Pastwo budowao port z dotacji budetowych,
a miasto budowao si na kredyt. Tworzenie portu i miasta portowego wywoywao wzrost ceny
placw, na czym majtki robili mieszkacy, a pastwo nie pocigao ich do wiadcze na rzecz miasta
w postaci podatku od przyrostu wartoci. W rezultacie Gdynia miaa w 1931 r. zaduenie
w wysokoci ponad 22 mln z, z czego prawie 12 mln z stanowio zaduenie krtkoterminowe.
Gwnym wierzycielem miasta by Bank Gospodarstwa Krajowego na sum ponad 14 mln z, z czego
blisko poowa miaa charakter krtkoterminowy. Poyczki te byy udzielane za gwarancj Skarbu
126
Prof. dr Henryk Greniewski, wybitny obecnie naukowiec polski w dziedzinie cybernetyki i ekonometrii.
Pastwa, BGK udzielajc ich kierowa si nie sytuacj finansow Gdyni, a opiera si na gwarancji.
Sposb zaatwiania gwarancji by przez kilka lat stereotypowy, jak to mogem stwierdzi,
przebadawszy akta Dep. Obrotu Pieninego, ktry zaatwia te sprawy: miasto Gdynia potrzebuje
rodkw na rozwj i inwestycje, ktre dostarcz dochodw, ktre z kolei pozwol miastu spaca
poyczk, ktrej zagwarantowanie proponuje si obecnie. Formuka ta bya uywana i wwczas,
kiedy Gdynia nie bya ju w stanie spaca zacignitych poyczek. Kolejni komisarze miasta Gdyni
Zabierzowski, Czerwiski ustpowali ze swych stanowisk, nie mogc podoa szarpaninie, na jak
naraay ich nieuporzdkowane stosunki finansowe Gdyni.
Prby uporzdkowania tych stosunkw w postaci ukadu midzy miastem a jego wierzycielami nie
day rezultatu, przede wszystkim wskutek nieustpliwego stanowiska BGK, ktry zajmowa przecie
kluczowe stanowisko wrd wierzycieli. Biorcy udzia w pracach naszej komisji przedstawiciel Banku
Mieczysaw Bilek, pierwszy zreszt komisarz Gdyni, wnosi duo dobrej woli, ale mia mao moliwoci
wskutek braku dalej idcych penomocnictw. Mia za to duo osobistego szarmu i opowiada nam
sporo ciekawych czy nawet zabawnych historyjek z pocztkw tworzenia si Gdyni, na przykad
z okazji powicenia pierwszego mola miejscowy proboszcz, Kaszub, wygosi takie patriotyczne
kazanie: I kt to dawniej t Polsk rzdzi? Fryderyk, krl pruski, upieca i ciemizca, caryca
rosyjska Katarzyna, rozpustna a do przesady.
W rezultacie jednak naszych prac, ciar obsugi dugw przej budet pastwa127, co zlikwidowao
chaos finansowy Gdyni i pozwolio jej na podjcie intensywniejszych planowych inwestycji, zwaszcza
gdy komisarzem miasta zosta Franciszek Sok, energiczny, dobry gospodarz.
Podjlimy rwnie prb uporzdkowania sytuacji finansowej 10 miast tzw. ulenowskich128,
zwanych tak od firmy amerykaskiej Ulen and Co., z ktr miasta te w latach 1924-1926 zawary
umow na roboty inwestycyjne, zacigajc rwnoczenie od niej za porednictwem BGK poyczki
w wysokoci okoo 12,5 mln dolarw. Transakcja bya niekorzystna, warunki umowy w zakresie
wykonawstwa robt inwestycyjnych przez Ulena cikie dla miast, zwaszcza wobec
niezabezpieczenia w umowie bodcw i rygorw dla Ulena, oddziaujcych na oszczdne
wykonawstwo robt. Zaamanie zotego w 1925 r. podwyszyo sum dugu w zotych o blisko 70%.
W rezultacie dokonania kosztownych i w zwizku z tym mao rentownych inwestycji, wzrost sumy
dunej spowodowa niewypacalno miast jeszcze w okresie koniunktury. Kryzysowy spadek
dochodw samorzdowych stan ten pogbi, miasta paciy tylko 10 do 20% wymaganej rocznej
obsugi dugw. W zwizku z podjciem akcji porzdkowania finansw miast ulenowskich,
spowodowaem ustanowienie przez ministra Skarbu delegatw rzdowych przy zarzdach
miejskich129, ktrymi zostali: Podwiski, Hebrowski, Kuncewicz, Czopej i ja.
Miasta ulenowskie zainwestoway poyczki przede wszystkim w wodocigi i kanalizacj, a wic
inwestycje stosunkowo mao rentowne. W paru przypadkach obok wodocigw byy to rwnie
rzenie i elektrownie. Tylko Otwock zamierzy co zupenie innego: wybudowa stosunkowo
luksusowy gmach na kasyno gry. Byo ono cakowicie przygotowane, byy nawet stoliki do bryda
127
Pierwsza kwota 6 mln z zostaa umieszczona w budecie na rok 1933/34, nastpnie co roku bya wstawiana
do budetu kwota ponad 4 mln z.
128
Byy to: Lublin, Piotrkw, Radom, Czstochowa, Sosnowiec, Kielce, Dbrowa Grnicza, Zgierz, Otwock i
Ostrw Wlkp.
129
Pocztkowo Bank Gospodarstwa Krajowego, a pniej Skarb Pastwa, wyznaczy dla miast ulenowskich
delegatw, kontrolujcych przeznaczenie wszelkich moliwych nadwyek budetowych na spat dugu
ulenowskiego. Sprawozdanie, s. 59.
i picioboczne stoliki do pokera, lecz Otwock koncesji na dom gry nie dosta, gmach sta przeto pusty
w oczekiwaniu na przyzwoitsze swoje przeznaczenie.
Poyczka ulenowska bya faktem dokonanym, ktrego rozpatrywanie wstecz byo zabiegiem
jaowym, niemniej jednak podczas studiowania akt sprawy zdumiewa mnie tekst umowy zawartej w
1924 r. pomidzy BGK a firm Ulen. Do czego si tam Bank nie zobowiza. Nawet do tego, e
w czasie trwania umowy nie bdzie zmieniony samorzdowy system finansowy, a wic sprawa, co do
ktrej kompetentny by tylko Sejm. A wszystko pod rygorem zerwania umowy. Z opowiada
kierownikw zarzdw miejskich i ich miejscowych wadz nadzorczych wynikao wyranie, e
poyczka zostaa miastom narzucona. Opowiadali, e zostali wezwani nagle do Warszawy, gdzie ju
wszystko byo przygotowane i niejako pod presj moraln musieli umowy podpisa, nie majc
adnego wpywu na takie czy inne ustalenie jej warunkw. Potwierdzao to opini, e poyczka bya
desperackim zabiegiem wczesnego ministra Skarbu Grabskiego, by pozyska dewizy wobec
trudnoci bilansu patniczego, spowodowanych zorganizowan przez Niemcy izolacj kredytow
Polski na wiatowym rynku kapitaowym.
Nasza dziaalno jako delegatw rzdowych nie daa prawie nic w zakresie praktycznych korzyci dla
budetu pastwowego. Wydatki miast byy na poziomie wegetatywnym, za warunki kryzysowe
i bezrobocie wymagay odpowiednich wydatkw na opiek spoeczn. Natomiast analiza nasza
potwierdzia niemono uniesienia ciaru dugu ulenowskiego przez obcione nimi miasta,
w zwizku z czym, podobnie jak w odniesieniu do Gdyni, obsug dugu przej budet pastwowy130.
Caa moja opisana wyej dziaalno ulega przerwie wskutek odbywanej rocznej suby wojskowej
w roku 1933/34, gdy za powracam do ministerstwa zastaj spraw uporzdkowania finansw
komunalnych wreszcie pchnit na waciwe tory akcji odduenia. Inicjatyw w tym zakresie przejo
Prezydium Rady Ministrw, na terenie ktrego rzecznikiem sprawy sta si Micha Kaczorowski,
pracujcy wwczas w Biurze Ekonomicznym prezesa Rady Ministrw, a patronujcym by
wiceminister Tadeusz Lechnicki, sekretarz Komitetu Ekonomicznego Ministrw. W grudniu 1933 r., tj.
w czasie, gdy poznawaem czar munduru, zostaa powoana pod przewodnictwem Lechnickiego
Komisja do Spraw Samorzdu Terytorialnego, rezultatem prac ktrej byy tezy i wnioski w sprawie
generalnego i indywidualnego odduenia samorzdu oraz w sprawach reformy dochodw
samorzdowych, odcienia samorzdu w zakresie zada zleconych, jak rwnie wzmocnienia
kontroli nad zwizkami samorzdowymi. Znalazy one wyraz w rozporzdzeniu Prezydenta RP z 24
padziernika 1934 r. o poprawie gospodarki i finansw zwizkw samorzdowych131. Na podstawie
tego rozporzdzenia w grudniu zostaa powoana Centralna Komisja Oszczdnociowo-Oddueniowa
dla Samorzdu, ktra z kolei w cigu pierwszego procza 1935 r. powoaa 15 komisji wojewdzkich.
Przewodniczcym Centralnej Komisji zosta Ignacy Matuszewski, zastpc przewodniczcego
Maurycy Jaroszyski, sekretarzem generalnym Micha Kaczorowski. Ja zostaem przedstawicielem
ministra Skarbu132.
Akcj oddueniow poprzedziy studia rozpoznawcze. Zostaa wysana do zwizkw samorzdowych
ankieta co do stanu ich zaduenia i sytuacji finansowe133. Przeprowadzone zostao rwnie prbne
130
Pierwsza kwota zostaa wstawiona w budecie na r. 1934/35 w wysokoci 5,7 z, w latach nastpnych
preliminowano kwoty okoo 5 mln z.
131
DzURP nr 94, poz. 846.
132
Sprawozdanie Centralnej Komisji Oszczdnociowo-Oddueniowej podaje dokadny wykaz skadu Centralnej
i wojewdzkich komisji.
133
W wyniku ankiety zakwalifikowaa CKOO wstpnie do odduenia 407 miast (na ogln ich ilo 603), 142
pow. zwizki samorzdowe (na 239) oraz na podstawie oceny wydziaw powiatowych okoo 1500 gmin
wiejskich. Sprawozdanie.
134
Sprawozdanie, s. 36.
Projekt spotka si ze zdecydowan opozycj ze strony Banku Gospodarstwa Krajowego, ktr zaoy
dyrektor Banku dr Leon Barysz. By on arliwym i nieustpliwym obroc interesw swej instytucji, za
co wanie zosta jej naczelnym dyrektorem. Tym bardziej przeto umocniony w swych pogldach,
wygosi na posiedzeniu wielkie przemwienie przeciw projektowi, koczc o dziwo w ten sposb:
Samorzd, jeli w przyszoci chce korzysta z kredytw, to musi paci te zobowizania, ktre ju
zacign i w ogle samorzd powinien pamita o tym, jak to powiedzia Heine: Mensch! Du muss
erledigen deine Pflicht und bezahlen deine Schuld.
Replika naleaa do mnie. Byem jeszcze z czasw mojej komisji city na sztywno BGK, a obecny
opr i upr wobec wyranie rozeznanej sytuacji tym bardziej nastroi mnie polemicznie. A do tego
jeszcze ten Heine. Wygosiem przeto dusze przemwienie, w ktrym omwiem znaczenie
ekonomiczne procesw wyrwnawczych, przedstawiem jaowo wszelkich dotychczasowych
poczyna w zakresie uporzdkowania finansw komunalnych wobec niemonoci redukcji zaduenia
i wreszcie omwiem myln polityk BGK, ktra sprowadzaa si do pozornego zachowania
nienaruszonego kapitau dunego w praktyce niepaconego przez samorzdy. Przemwienie
zakoczyem nastpujco: W ten sposb Bank ma nienaruszony kapita duny, ale na papierze,
dopisuje zalege raty, ale nie ma ich spaty. Bank ma formalnie nalenoci u samorzdw, ale nie ma
ich w praktyce. Coraz bardziej dezorientuje to Bank, jaka jest naprawd jego sytuacja i wobec tego
sytuacja BGK jest taka, e mona j scharakteryzowa sowami rwnie Heinego: Ich weiss nicht was
soll es bedeuten, dass ich so traurig bin. Mow moj pokwitowa wybuch miechu. Nawet stale
powana i zazwyczaj jakby zatroskana twarz Kwiatkowskiego rozjania si, a na tustej twarzy
generaa Litwinowicza binokle a skakay. Projekt nowelizacji dekretu zosta przyjty.
Znowelizowane rozporzdzenie przyznawao Centralnej Komisji Oszczdnociowo-Oddueniowej
prawo orzekania ulg w spacie wszelkich zobowiza publiczno-prawnych oraz prawo zawieszania na
6 miesicy egzekucji wierzytelnoci prywatno-prawnych, co dawao potrzebny czas na
przeprowadzenie tzw. indywidualnego odduenia.
Teraz praca posza szybko. W czasie od grudnia 1935 r. do czerwca 1937 r. na posiedzeniach
Centralnej Komisji i komisji wojewdzkich przeprowadzono 1100 indywidualnych procesw
oddueniowych. Odduenie gmin wiejskich z uwagi na to, e w 90% wystpowa w nich ten sam
rodzaj zaduenia publiczno-prawnego, udao si w wikszoci przypadkw zaatwi bez reszty
w sposb generalny135, co zredukowao ilo oddue indywidualnych do 300.
Formalny punkt cikoci akcji oddueniowej polega na decyzjach wojewdzkich komisji
oszczdnociowo-oddueniowych, ktre decydoway o ulgach w spacie wierzytelnoci prywatnych, i
Centralnej Komisji, ktra orzekaa o ulgach w spacie wierzytelnoci publiczno-prawnych oraz
rozpatrywaa sprzeciwy wierzycieli prywatnych w odniesieniu do decyzji komisji wojewdzkich.
Merytoryczny punkt cikoci polega na przygotowaniu postpowania oddueniowego, bdcego
rezultatem mudnej analizy gospodarczo-finansowej sytuacji odduanego zwizku samorzdowego.
Polegao to na: 1) ustaleniu niezbdnych wydatkw, okrelanych jako opancerzonych, 2)
oszacowaniu realnych dochodw budetowych, 3) okreleniu, jaki majtek samorzdu da si
upynni, 4) ustaleniu, w oparciu o wyniki oblicze poprzednich, mary na obsug dugw, 5)
podziale mary midzy wierzycieli. Wnioski te, o znaczeniu kluczowym dla akcji oddueniowej, byy
tak w Centralnej Komisji, jak i komisjach wojewdzkich rezultatem prac stosunkowo niewielkich grup
ludzi. W Centralnej Komisji przygotowywao wnioski nieliczne Biuro Komisji: Micha Kaczorowski
(kierownik), Stanisaw Zakrzewski (zastpca), Ludomir Kaczmarkiewicz (radca prawny), Irma
135
Dekret Prezydenta RP z 3 X 1936 r. o ulgach w spacie niektrych zobowiza gmin wiejskich. (DzURP nr 84
poz. 584).
Pomorska i Wacaw Smolarski (referenci prawni), Feliks Banasiak, Czesaw Madej, Kazimierz
Malkiewicz, Zdzisaw Plenkiewicz, Wacaw Zbyszewski (referenci samorzdowi) przy czynnym
wspudziale obu wiceprzewodniczcych: Wawrzyca Kubali i Jana Strzeleckiego. W komisjach
wojewdzkich punkt cikoci pracy spoczywa na przewodniczcych komisji, ktrych dobr by
staranny i fortunny oraz na wojewdzkich naczelnikach wydziaw samorzdowych, wchodzcych
z reguy do skadu komisji. Szereg tych ludzi by mi osobicie znany, nie mog przeto nie wspomnie,
e wrd przewodniczcych wojewdzkich komisji znaleli si: na woj. krakowskie Jan Pako, kolega
z WSH, z pochodzenia chop z Cieszyskiego z wszystkimi zaletami charakterystycznymi Cieszyniakw;
na woj. poleskie Jzef Poniatowski, tako kolega z WSH, wybitny znawca ekonomiki rolnictwa,
pracownik Instytutu Badania Koniunktur Gospodarczych i Cen, pniej dyrektor Biura Ekonomicznego
w Prezydium Rady Ministrw; na woj. poznaskie Witold Broniewski, dyrektor Banku Zwizku Spek
Zarobkowych, poprzednio wicedyrektor Dep. Obrotu Pieninego w Min. Skarbu; na woj.
warszawskie Jzef Zajda136, dyrektor banku, b. naczelnik wydziau rwnie w Dep. Obrotu, obaj Broniewski i Zajda - dowiadczeni znawcy zagadnie kredytowych; na woj. woyskie Ignacy Puaski,
dyrektor woyskiej izby przemysowo-handlowej, poczenie idealisty z rzetelnym praktykiem.
Komisjom wojewdztw Stanisawskiego i tarnopolskiego przewodniczyli sympatyczni i kulturalni
Stanisaw Dzieduszycki i Aleksander Raczyski. Czonkiem komisji woj. kieleckiego by rwnie
Krzysztof Radziwi, bardziej znany ju obecnie po wojnie.
Spord przedstawicieli wojewdzkich wydziaw samorzdowych wspomnienia z mej strony
wymagaj: Jzef Jellinek, naczelnik wydziau samorzdowego w woj. dzkim, uwaany za
najlepszego spord naczelnikw tej dykasterii, czowiek wielkiego dowiadczenia i umiowania
spraw samorzdowych, Marian Szaynowski, naczelnik wydziau samorzdowego w woj. lubelskim,
gruby, siwy wyga urzdniczy, dowiadczony znawca samorzdu; dowiadczonymi znawcami
samorzdu i oddanymi ich sprawie byli rwnie Piotr Typiak (woj. stanisawskie), Jzef Przybyszewski
i Ludwik Gierlicki (woj. warszawskie), Roman Grochowski (woj. woyskie).
Ci ludzie, czciowo tylko wymienieni i scharakteryzowani, dokonali duej, trudnej i mudnej pracy
odduenia samorzdu.
W wyniku akcji odduenia roczne wydatki odduonych zwizkw samorzdowych, wynoszce w
1933/34 r. 65,7 mln z, miay spa w 1936/37 r. do 55,6 mln z, a w 1938/39 r. do 39,9 mln z.
Sumarycznie rezultat odduenia przedstawia si nastpujco137:
Liczba zwizkw samorzdowych odduonych indywidualnie
927
Suma zobowiza posiadanych przez zwizki
1 093,5 mln
Umorzono ogem
348,5 mln
z tego w stosunku do wierzycieli publ.-prawnych
327,4 mln
w stosunku do wierzycieli prywatnych
21,4 mln
Umorzenia stanowiy w stosunku do sumy dugu ogem
31,4%
w odniesieniu do wierzycieli publ.-prawnych
34,9%
w odniesieniu do wierzycieli prywatnych
12,3%
W porwnaniu do przedstawionej pracy komisji trudnej, mudnej i penej powicenia, rezultaty
liczbowe odduenia nie przedstawiaj si oszaamiajco, s raczej umiarkowane. Istotnie, akcja
oddueniowa musiaa by prowadzona ostronie, raczej trybem pojednawczo-ugodowym, inaczej
136
137
grozio jej storpedowanie po raz trzeci (pierwsze storpedowanie to akcja mojej komisji, drugie akcja
oddueniowa w oparciu o nie znowelizowany jeszcze dekret z 1934 r.). I tak, na 565 planw
oddueniowych, ustalonych przez komisje wojewdzkie, wniesiono do Centralnej Komisji 263
sprzeciwy, a w stosunku do decyzji Centralnej Komisji wniesiono 82 sprawy do Urzdu Rozjemczego
do Spraw Kredytowych Samorzdu Terytorialnego, instytucji majcej by powoanej specjalnie dla
tych spraw. Nadto cz wierzycieli publiczno-prawnych zaskarya do Najwyszego Trybunau
Administracyjnego decyzje Centralnej Komisji Oszczdnociowo-Oddueniowej, e komisja ta nie
miaa prawa umarzania zobowiza wobec wierzycieli publiczno-prawnych138. Procesy wyrwnawcze
kryzysowe i pokryzysowe przechodziy w Polsce z trudem i oporem, dalekie od wizji poetyckiej:
Ani si dzi nie baamuc
Humanitarnym och i ach.
Jak rzd - to rzd. W rzdzenia sztuce
Chirurgiem trzeba by i - ciach.139
Centralna Komisja Oszczdnociowo-Oddueniowa w zakoczeniu swej dziaalnoci uchwalia Tezy
i postulaty Centralnej Komisji Oszczdnociowo-Oddueniowej dla Samorzdu w sprawie gospodarki
i finansw samorzdowych, ktre zamiecia w swym sprawozdaniu. Tezy zostay uchwalone na
podstawie specjalnych referatw i dyskusji nad nimi, ktre to referaty opracowali Maurycy
Jaroszyski, Wawrzyniec Kubala, Micha Kaczorowski, Tadeusz Michciski, Jan Strzelecki, Stanisaw
Zakrzewski i ja140. Nie przypominam sobie tego referatu, ale musia by, skoro zosta wymieniony, nie
pozostaje mi przeto nic innego, jak powtrzy za owym podsdnym, ktry po mowie obroczej
swego adwokata mrukn: Sam nie wiedziaem, e jestem taki porzdny.
Jednym z wanych ustale Centralnej Komisji byo wyselekcjonowanie zwizkw samorzdowych
o przejciowej wzgldnie strukturalnej niesamowystarczalnoci finansowej: byy to 43 powiatowe
zwizki samorzdowe o ludnoci okoo 4 mln mieszkacw i 120 miast o ludnoci blisko 800 tys. By
to sygna, e mimo dokonanego odduenia problem egzystencji finansowej tych zwizkw pozosta
nadal otwarty.
Nie tylko zreszt tych zwizkw. Wraz z popraw koniunktury odyy przedkryzysowe problemy
samorzdowe: potrzeba nowych inwestycji, kwestia poziomu zaspokajania potrzeb komunalnych
i sprawa rodkw finansowych na inwestycje i wydatki biece. W wyniku odduenia i poprawy
koniunktury finanse samorzdowe znalazy si w zasadzie w stanie rwnowagi, moe nieco chwiejnej:
suma zbiorcza budetw samorzdowych na r. 1938/39 wykazywaa po stronie wydatkw 735 mln z,
po stronie dochodw 729 mln z. Jednake poziom wydatkw, zwaszcza w tak istotnych dziedzinach
gospodarki samorzdowej jak drogi publiczne i owiata, by poniej poziomu sprzed 10 lat.
121,7
75,6
40,2
23,6
92,9
61,5
54,0
35,6
Odduenie samorzdu zmniejszyo wydatki na obsug dugw. W gminach wiejskich stanowiy one
5% ogu wydatkw, w powiatowych zwizkach samorzdowych 8%, ale w miastach ju 16%, a wic
niedaleko dopuszczalnej ustawowo granicy 20%. A tymczasem potrzeby inwestycyjne wymagay
zacigania nowych kredytw.
Uprzemysawianie przez pastwo Centralnego Okrgu Przemysowego (COP) pocigno za sob
wzrost wydatkw biecych zwizkw samorzdowych, pooonych na tym terenie, oraz wzrost
potrzeb inwestycyjnych. Na 47 miast, pooonych na tym obszarze, co do ktrych Zwizek Miast
przeprowadzi ankiet 27 grozio zamknicie budetu 1938/39 deficytem. Na pokrycie inwestycji
w tyme 1938/39 r. w kwocie 8 mln z, otrzymao owe 47 miast w formie dotacji i poyczek 4,5 mln z.
Na 22,7 mln z kosztw inwestycji projektowanych na 1939/40 r., posiaday miasta rodkw wasnych
na sum niespena 2 mln z141. Grozio powtrzenie si historii Gdyni z okresu budowy portu.
wiadom potrzeb finansowych samorzdu Zwizek Miast podj akcj celem uzyskania zwikszonych
uprawnie finansowych. Przede wszystkim wystpiono z projektem przyznania samorzdom prawa
pobierania dodatku do pastwowego podatku dochodowego. W tym celu w 1938 r. udaa si do
premiera Skadkowskiego delegacja Zwizku Miast ze Starzyskim, jako prezesem Zwizku, na czele
i wrczya memoria, ktrego postulaty premier potraktowa przychylnie, ale z akcji wyszo fiasco.
Poirytowany Starzyski tak mi to relacjonowa: Premier przyj nasze propozycje przychylnie
i obieca, e dodatek do podatku dochodowego bdzie przyznany. Ale ja, znajc go, zapytaem: Ale
czy, panie premierze, nie bdzie trudnoci, bo dochodz nas suchy, e pan wicepremier Kwiatkowski
jest temu przeciwny. Na to Skadkowski: Niech to panw nie zajmuje. Skoro ja na to si godz, to
sprawa bdzie zaatwiona. Wobec tego powiadam: To nie pozostaje mi nic innego, panie
premierze, jak panu serdecznie podzikowa. A w par dni pniej Skadkowski zawiadamia, e
sprawa nie bdzie zaatwiona, bo Kwiatkowski si nie zgodzi.
W zwizku z objciem w 1934 r. prezydentury Warszawy przez Starzyskiego, powstaa sprawa
zastrzyku finansowego dla Zarzdu Miejskiego. Podstaw formaln i merytoryczn miao by
przeprowadzenie rozrachunku pomidzy gmin m. st. Warszawy a Skarbem Pastwa z tytuu
wzajemnych pretensji, z ktrych niektre cigny si jeszcze z czasw I wojny. Saldo wypadao na
korzy miasta i wynosio szacunkowo koo 20 mln z142. Taka suma, zwana popularnie posagiem
Starzyskiego, miaa by przez Skarb wypacona, ale przed tym trzeba byo rozrachunek formalnie
zaatwi i w zwizku z tym zrobiono mnie przewodniczcym komisji rozrachunkowej.
I rzeczywicie zrobiono mnie! A c za jaowe i pieniackie spory toczono o to np. czy koszt naprawy
jezdni na mocie Kierbedzia w czasie I wojny powinno pokry Miasto czy Min. Komunikacji i po jakim
kursie maj by waloryzowane sukcesywnie ponoszone koszty. A przecie sam rozrachunek zosta
odgrnie przesdzony: saldo ma wypa 20 mln zotych na rzecz Miasta, koszt rozrachunku ponosi
141
Wszystkie dane wg: Rzut oka na obecny stan gospodarki i finansw samorzdu terytorialnego, Samorzd
Miejski, 1939 nr 1.
142
Rozp. Prezydenta RP 24 X 1934 r. w sprawie rozrachunku pomidzy Skarbem Pastwa a gmin m. st.
Warszawy (DzURP nr 96 poz. 869) upowaniao ministra Skarbu do przeprowadzenia rozrachunku z tytuu
wzajemnych roszcze i wydania Gminie na pokrycie nalenoci 3% skryptw dunych do wysokoci 20
milionw z.
budet Min. Skarbu, wic co miay da drobiazgowe spory? Tak, ale dopiero z biegiem lat
zrozumiaem, e cech dobrego urzdnika jest zdolno do dugotrwaego, jaowego wysiku.
W owym czasie, nie bdc jeszcze dobrym urzdnikiem, rozrachunek zakoczyem.
II intermedium: Wojsko
Spenianie, jak ustawa okrelaa, powszechnego obowizku suby wojskowej byo moim drugim
intermedium w pracy w Min. Skarbu. Sub t odbyem od wrzenia 1933 do wrzenia 1934, bdc
ju starym chopem, bo 29-letnim i penicym ju od kilku lat funkcj naczelnika wydziau
w ministerstwie. Powodem tego bya, jak ju wspominaem, moja formalna przynaleno do
pastwa wgierskiego, ktr mogem zmieni dopiero po dojciu do penoletnoci, co wedug
prawodawstwa wgierskiego nastpowao dopiero po ukoczeniu 24 lat ycia.
Ale wedug prawodawstwa polskiego penoletno, a tym samym prekluzyjny obowizek suby
wojskowej, nastpowa po ukoczeniu 21 lat. Tote zrozumiae jest, e ukoczywszy ten wiek,
jednego dnia dostaem druczek, wzywajcy mnie, abym wykpany, w czystej bielinie, w stanie
trzewym stawi si przed komisj poborow. Wziem tedy swj paszport wgierski, aby wyjani,
e poborowi na razie z przyczyn formalnych nie podlegam. Przewodniczcym komisji poborowej by
ysy i gruby major, widocznie majcy jakie mie wspomnienia z Wgier, bo bardzo ucieszy si na
widok mego wgierskiego paszportu, po czym, z okazji sprawdzania danych w ksidze poborowych,
odbya si nastpujca krtka rozmowa midzy majorem a mn:
- Narodowo polska?
- Polska
- Przynaleno pastwowa wgierska?
- Wgierska.
- Religia ewangelicko-reformowana?
- Tak jest.
- W porzdku, powiedzia major i odda mi paszport. Ale siedzcy za stoem onierz, protokolant czy
manipulant, odezwa si Panie majorze, ale pan major le zapisa, e ten pan jest narodowoci
polskiej, a ten pan jest narodowoci wgierskiej. Nie - powiada major - dobrze zapisaem, ten pan
jest narodowoci polskiej, a przynalenoci pastwowej wgierskiej. onierz na to: Ten pan moe
by religii polskiej, ale narodowoci to musi by wgierskiej. Ot gupi! - obruszy si major - Religii
polskiej? Nie znam takiej religii. A no - powiada onierz - katolicka. A wanie, e nie - triumfuje
major. Ten pan jest narodowoci polskiej, przynalenoci pastwowej wgierskiej, a religii
ewangelickiej. Zrozumielicie? (Rzeczywicie stanowiem wielostronny przykad dydaktyczny).
Oczywicie, e onierz z majorem kci si nie bdzie, wic powiedzia: Tak jest Panie majorze. Ale
siedzcemu za stoem sierantowi wydao si to za mao, wobec czego zwrci si do onierza: Ty
durniu, uwaaj, co pan major mwi. Przecie ewangelicy te s katolikami.
Stanwszy w kilka lat pniej ponownie przed komisj poborow, zostaem przydzielony do piechoty
i skierowany na dywizyjny kurs podchorych piechoty przy 8-mej dywizji piechoty w Modlinie.
Waciwie jako taki stary byk i do tego jeszcze naczelnik wydziau w ministerstwie miaem atwe do
zrealizowania moliwoci przeniesienia mnie do nadkontyngentu, ale nie chciaem z nich skorzysta.
Okoliczno, e w izbie chorych byo kilku podchorych zirytowaa pukownika, przeto opryskliwie
zwrci si do pierwszego z kolegw: Co wam jest, podchory? Zapytany, nie bez trudu przybra
postaw zasadnicz, musia bowiem nie tylko stan na baczno ale i w garci utrzyma rozpit
garderob, po czym odpowiedzia bardzo po cywilnemu: Jestem zazibiony, panie pukowniku.
Poczciwy Chromy nie wytrzyma i wrzasn demonicznie: Podchory! Zazibiony! i do nastpnego
ju z pasj: A wam co? Ten te licznie odpowiedzia: Melduj posusznie, panie pukowniku, z
odkiem nie czuj si dobrze. Chromy szala: Podchorowie! Zazibiony! Z odkiem nie dobrze!
Podchorowie! i jak nie wrzanie do mnie: A wam co? Odpowiedziaem, w postawie
przepisowej: Melduj posusznie, panie pukowniku, czyraki. Czyraki w wojsku przechodzi prawie
kady, poza tym jest to dolegliwo widoczna, o symulacji nie ma mowy, przeto sza Chromego
zaama si i ju spokojniej, rzeczowo, zapyta: Gdzie? Melduj posusznie, panie pukowniku, na
d.... To bya odpowied prawdziwie onierska, tote pukownik pokiwa ze zrozumieniem gow,
wydajc wspczujce Aa!aa!aa!
Kurs w Modlinie by w znacznym stopniu propedeutyk rzemiosa wojskowego. Ponadto
zaznajomilimy si z ceremoniami wojskowymi. Jedn z adniejszych by apel polegych w Dzie
Zaduszny. Pnym wieczorem, o zmroku, wojsko stano na placu rozwinitymi plutonami, a ze
stopni kocioa, przy blasku pochodni, jeden z oficerw odczytywa list polegych. Po odczytaniu
kadego z nazwisk, z szeregu odpowiada gos: Poleg mierci walecznych, po czym biy werble.
Pikn t uroczysto zamci w jej powanym nastroju jeden z naszych instruktorw-podoficerw,
sierant Jan Wrblewski, poczciwy, ale i nie bardzo rozgarnity. Traf chcia, e jednym z polegych by
rwnie jaki Jan Wrblewski. Gdy pad pozew: Jan Wrblewski, gdy z ciemni szeregw pad odzew:
Poleg mierci walecznych, gdy zawarcza werbel, sierant Jan Wrblewski naraz ockn si
i wrzasn: Jestem.
Grono kolegw w podchorwce nie odznaczao si jakim wyranym profilem socjologicznym, ot
gromada ludzi z rnych miast i miasteczek. Gromad t czya dua koleesko, co chyba nie jest
zjawiskiem wyrniajcym, ale jak najbardziej naturalnym. Z tej okazji zyskaem serdecznego
przyjaciela - Bogumia Marca. Nie wyobraam sobie ycia w wojsku bez koleeskoci, inaczej po
prostu fizycznie byoby prawie niemoliwe przetrzymanie suby wojskowej; codziennie i stale
zachodzi potrzeba wzajemnego wiadczenia sobie wzajemnej pomocy od poyczania igy z nitk
poczynajc. Pewn natomiast odrbn grup socjologiczn stanowili tzw. seminarzyci, czyli
nauczyciele, jak ich przezywano. Byli to absolwenci seminariw nauczycielskich, przeznaczeni do
zawodu nauczyciela szkoy powszechnej, przede wszystkim na wsi. Dyplom dawa im prawa do
skrconej suby wojskowej na rwni z matur, ale nie dawa im prawa wstpienia na wysz
uczelni; ju pierwszy element dyskryminacji. Chopskiego pochodzenia, stanowili inteligencj
w pierwszym pokoleniu, przy czym nie t wyrniajc si zdolnociami pionierw, lecz raczej biern,
wybierajc jako karier yciow ciki zawd nauczyciela na wsi. Kadra zawodowa oficerska nie
lubia ich w podchorwkach; twierdzono, e s elementem trudnym do szkolenia na oficera, e
brak im wyobrani, tak potrzebnej w procesie dowodzenia. Koledzy-podchoracy pokpiwali
z rnych ich gaff intelektualnych, rozweselao to monotoni suby wojskowej. Kto np. postawi
narty przy piecu, nieg odtaja i z kocw nart, opartych o podog pocieka struka wody. O, narty
si zeiszczay zaartowa ktry z seminarzystw i ju za chwil by sam przedmiotem artw za
gwarowo powiedzenia. Jest rozmowa o smacznym jedzeniu, w szczeglnoci o rnych rodzajach
kompotw. Z kompotw najsmaczniejsza jest kiszona kapusta wypowiada swj pogld
przysuchujcy si rozmowie seminarzysta. Wspominajc z perspektywy czasu te odezwania,
uplastycznia si nie tyle ich charakter humorystyczny, ile poznawczy pod wzgldem socjologicznym:
ile brakw i niedostatkw miao rodowisko z ktrego taki seminarzysta pochodzi, tworzc mu
start yciowy bardzo odlegy od mety przecitnego poziomu miejskiego. Podobne impresje nasuway
przypadki ujawniajce ich warunki materialne i zwizan z nimi skal ocen. W lutym mielimy
manewry zimowe, krtkie, bo tygodniowe, ale z gry zapowiadane jako cikie, z apelem ze strony
oficerw, aby si osobicie moliwie przygotowa, bo to manewry niby wojna, wic rne mog by
sytuacje, a zwaszcza kuchnie polowe mog zawodzi. Kady wic z podchorakw szykowa zapasy
i troch grosiwa na wszelki przypadek. Do mnie przyszed ze skupion min jeden z seminarzystw,
poczciwy Sotysiak i zapyta: Panie Ivnka, czy pan mgby mi na manewry poyczy troch
pienidzy? Prosz, ile panu potrzeba? Sotysiak si namyla: Czy zotwk mgby mi pan
poyczy? Boe drogi! Tygodniowe manewry i zotwka funduszw. Po miesicu sumiennie j odda.
Manewry zimowe i w p roku pniej manewry jesienne day mi now seri przey: zetknicie si
z wsi. Zetknicie nie oczyma z bryczki, ale bezporednie z mieszkaniem po chaupach i czsto
zaopatrywaniem si na miejscu. Kiedy w czasie postoju marszowego w jednej ze wsi na prawym
brzegu Wisy, koo Czerwiska, a wic w okolicy zamonej, wszedem do jednej z chaup i poprosiem
o ugotowanie herbaty. Niech pan da pienidze, to chopak skoczy do sklepu i przyniesie. Chopak
skoczy i po chwili powrci: W sklepie nie ma ani herbaty, ani cukru. Wsie na lewym brzegu, na
terenach mao urodzajnych, przedstawiay ponury obraz wegetacji. Tote kiedy w rok pniej Instytut
Gospodarstwa Spoecznego w Warszawie wyda Pamitniki chopw143, ilustracjami do kart
drukowanego tekstu byy tkwice mi w pamici obrazy z manewrw.
Najpopularniejsz osob w podchorwce modliskiej zarwno wrd kolegw-podchorakw, jak
i szary instruktorskiej by Janusz Kalbarczyk, wczesny mistrz Polski na ywach. Popularno
zrozumiaa, ale ja, niestety zawsze leniwy fizycznie, sportem si nie zajmowaem i osoba mistrza bya
mi nieznana. Tote wkrtce po rozpoczciu podchorwki jednego dnia podszed do mnie
zaniepokojony Kalbarczyk z zapytaniem: Panie Ivnka, czy pan nic nie sysza o mnie? Nie, panie
Kalbarczyk, nie syszaem. Kalbarczyk si zastanowi i zapyta ponownie: Naprawd nic pan nie
sysza? Naprawd nic. Kalbarczyk odszed, ale po chwili wrci zatroskany. Panie Ivnka, czy
rzeczywicie naprawd pan nic nie sysza o mnie? Rzeczywicie naprawd nic. To go przekonao,
sdz jednak, e zdziwienie jego byo uzasadnione. Kalbarczyk by nie tylko znakomitym ywiarzem,
ale i doskonaym rysownikiem, tote, kiedymy na zakoczenie kursu modliskiego wydali
Jednodniwk, przyozdobiy j zgrabne rysunki i dowcipne karykatury Kalbarczyka. Bya to adna
Jednodniwka, przyozdobiona, prcz rysunkw Kalbarczyka, rysunkami Wadka Lewandowskiego,
pniejszego architekta, o dowcipnych tekstach, midzy innymi pira kolegi podchorego
Wgliskiego, dzisiejszego znanego adwokata. A co ja, jako redaktor Jednodniwki, najedziem si
na przepustk do Warszawy...!
Kurs w Modlinie trwa p roku, po czym po egzaminie, e tak powiem pdyplomowym, z szarami
kapralw z cenzusem zostalimy rozdzieleni na 3 grupy, odpowiednio do pukw dywizji, i tam
skierowani na ostateczny kurs 3-miesiczny, zakoczony egzaminem, dyplomowym, na stopie
podchorego. Mj przydzia by do Warszawy do 21 puku piechoty Dzieci Warszawy. Puk ten
stacjonowa w Cytadeli Warszawskiej, tak e przeszlimy z jednej cytadeli do drugiej.
Cytadela Warszawska bya miejscem historycznym: miaa X Pawilon, Bram Strace i miejsce strace
sprzed I wojny i z czasw okupacji niemieckiej z teje wojny. Cytadela Warszawska miaa zreszt
i niehistoryczne, ale aktualnie funkcjonujce miejsce strace. Miecio si ono w wwozie pomidzy
dwoma waami fortecznymi nad Wis od strony oliborskiej. Dzi na tym miejscu znajduje si pyta
pamitkowa, a wok jest park. Wwz ten widziaem raz jeden z okazji zrobienia nam w tym miejscu
jakich wicze. Rzucay si w oczy mogiy straconych, z krzyami lub bez, z nazwiskami lub bez. Na
143
niektrych mogikach byy wiee kwiaty, splecione wianuszki ze zwykych kwiatw. Pono
przynoszcymi byy wycznie kobiety.
Cytadela Warszawska, od strony historycznej o ile dostojniejsza od Cytadeli Modliskiej, na co dzie
bya od niej znacznie gorsza. Brak byo modliskiej przestrzeni i zieleni, koszary byy stare
i zaniedbane z mnstwem szczurw. W nocy to szczurze towarzystwo harcowao nieraz po naszych
kach. Kiedy miewaem sub podoficera subowego kompanii (24-godzinna suba) i w nocy
dyurowaem, czstym moim towarzyszem by jaki szczur. Rura kanalizacyjna, przechodzca
pionowo przez pomieszczenie miaa otwarte kolanko, ktre szczur wykorzysta jako balkonik.
Wychyla si do poowy, muska wsiki i przypatrywa mi si. Moe on te mia jaki dyur.
Po zdaniu egzaminu na podchorego, co miao miejsce w czerwcu 1934 r., zostalimy skierowani do
poszczeglnych kompanii puku ju na tzw. praktyk, ktra stanowia ostatni, 3-miesiczny, etap
rocznej suby. Nas, ktrzymy skoczyli z najlepszymi lokatami, skierowano do 8-mej kompanii,
najtrudniejszej bo kompanii tzw. starego rocznika. Suyli w niej onierze, ktrzy ju byli ponad rok
w wojsku, a znaczny ich odsetek stanowili tzw. kryminalici, tj. onierze, ktrzy po wyjciu
z wizienia wojskowego mieli do odsuenia reszt przepisowego czasu suby wojskowej, czas
bowiem pobytu w wizieniu nie by zaliczany do okresu normalnej suby. Musz powiedzie, e
wielu tych kryminalistw to byli sympatyczni i dzielni onierze. By moe byy to bujniejsze
indywidualnoci, nie umiejce si wdroy do dyscypliny wojskowej i wskutek tego atwiej
popadajce z ni w powaniejsze konflikty. Etyka tego towarzystwa miaa pewien urok prostoty
barbarzycw: kra wrd swoich byo przestpstwem, na zewntrz - dowodem dzielnoci
i przedsibiorczoci; waniejsze spory zaatwiano walk wrcz na pici. Jeden by tylko onierz, co
do ktrego mnie inni onierze ostrzegali: Panie podchory, to winia, to tchrz. To noownik.
Postrachem kompanii by jej sierant-szef Szmulikowski, majcy w puku przezwisko Hitler.
Waciwie to raczej mu si naleao przezwisko Himmelstoss, ale Na Zachodzie bez zmian
Remarquea nie mogo by onierzom znane. Szmulikowski mg suy za przykad typu
astenicznego w Krperbau und Charakter Kretschmera: wysoki, szczupy, o zapadnitej klatce
piersiowej, fanatyk monoidei, a ide t by regulamin suby wewntrznej. Niektre jego chwyty
wychowawcze byy icie himmelstossowskie. Zwyczajowo w wojsku byo przyjte, e jeeli kto by
chory, nie na tyle, eby i na izb chorych, ale dostawa od lekarza zwolnienie z wicze, to ten
wolny czas w koszarach by do jego dyspozycji: naprawia swoj garderob, pisa listy czy nawet
czyta. Hitler nie uznawa tego. Wracajcych z rannego apelu kompanijnego do koszar ze
zwolnieniem lekarskim zapdza do porzdkw koszarowych. Penic jednego dnia, wkrtce po
przyjciu do kompanii, funkcj podoficera subowego miaem mono naocznie si temu przyjrze.
Chorzy-zwolnieni zostali przez sieranta-szefa posani na wysprztanie strychw. Dzie by gorcy,
letni, kilkugodzinne zamiatanie w kurzu pod blach krytym dachem musiao by mordg, a w
kadym razie musiao wywoa silne pragnienie. Tote onierze, gdy zeszli, poprosili o klucz. Jaki
klucz? - zapyta sierant-szef. Od umywalni. Umywalnia bya bowiem zamykana, a to dla
oszczdnoci wody. Powodem tego byo to, e pan patnik pukowy poprzednio si przekrad, za co
dosta si do wizienia, ale pukowi nakazano wygospodarowanie sprzeniewierzonej sumy, std
wielorakie oszczdnoci, midzy innymi na rachunkach Przedsibiorstwa Wodocigw i Kanalizacji.
Oszczdno na wodzie w piechocie! W lecie onierzom nie wolno byo my ng pod kranami
umywalni, tylko chodzi do Wisy. Prawda, e bya niedaleko, ale! Ot z tych wanie powodw klucz
od umywalni by u samego sieranta-szefa. Na prob o wydanie klucza Hitler wrzasn do
onierzy: Marsz std, nie dostaniecie klucza. Po czym sodziutkim tonem doda: Po co ci woda?
Poszedby do kasyna, tam jest chodne piwko, zimna lemoniadka, wiedzc doskonale, e ani
onierz nie ma na to pienidzy, ani zreszt nie wypuciby go z koszar.
Tote midzy Hitlerem a mn zawrzaa zimna wojna. Bya to wojna na regulamin, inna taktyka
bya niemoliwa, ale trzeba przyzna, ilekro sierantowi udowodnio si, e odchyla si od
regulaminu albo go interpretuje na niekorzy onierza, cofa si i nie upiera si przy zajtym
uprzednio stanowisku. Zaamanie nastpio na manewrach jesiennych. Wkrad si baagan, np.
stwierdziem, e jeden z onierzy odparzy sobie pachwin do rany, ktr opatrywa limi opianu,
bo punktu sanitarnego nie mona byo znale. Te i temu podobne rzeczy wygarnem Hitlerowi,
okazao si jednak, e i on je widzia i bola nad tym. Wtedy wyszo na jaw, e treci moraln tego
czowieka jest sumienno i subisto posunita do fanatyzmu, ale nie jest mu obce poczucie
sprawiedliwoci, nawet wtedy, kiedy w jej wietle niekorzystnie wygldaj wadze przeoone.
W czasie kampanii wrzeniowej 1939 r. sierant Szmulikowski okaza si dzielnym podoficerem, tote
kiedy gdzie w listopadzie 1939 r. pojawi si u mnie w Zarzdzie Miejskim w Warszawie po
cywilnemu z prob o pomoc w sprawie, bodaj kwaterunkowej, na terenie wadz magistrackich,
okazaem mu serdeczne poparcie.
Z rocznej suby wojskowej pozostay mi dwie refleksje podsumowujce: jedna techniczna, druga
humanistyczna.
Refleksja techniczna dotyczy braku techniki. Nie mielimy ani jednego wiczenia, w ktrym brayby
udzia samoloty. Poznanie roli lotnictwa w nowoczesnej wojnie sprowadzao si do udawania
maskowania si, kiepsko przez nas wykonywanego i kiepsko nadzorowanego. Udzia czogw w walce
mia miejsce tylko par razy na manewrach, a i to tylko w formie zwiadu, a nie zmasowanego ataku
czogw. O broni chemicznej wykadano pobienie bez wikszych wymogw przy egzaminach.
czno na szczeblu plutonu i kompanii sprowadzaa si do gocw, z telefonem polowym nie
miaem ani razu do czynienia, c dopiero mwi o cznoci radiowej. W transporcie gwny nacisk
kadziono na zdolno marszow. Pamitam, e w czasie manewrw jesiennych puk nasz jednym
tchem zrobi 80 km. Po 60 km stopy zrobiy mi si jakie miesznie paskie, ale jako dokutykaem
pozostae 20.
Refleksja humanistyczna dotyczy piosenki onierskiej. Piosenka onierska to jakby przepikna
nadbudowa bazy fizycznej piechoty: marszu. Piosenka jest histori, piosenka jest tsknot, jest
duchow dyscyplin marszu i bywa satyr wojskow. W ograniczonym z natury suby wiecie
wolnoci osobistej, piosenka wojskowa jest tej wolnoci dostpnym urzeczywistnieniem. Pikn bya
przeszo stuletnia tradycja piosenki onierskiej od legionw Dbrowskiego po legiony Pisudskiego.
W wojsku natrafiem jednak na zupen degeneracj piosenki onierskiej. Jak to si stao - nie wiem.
Pamitam, e by nawet temu problemowi powicony artyku, bodaj w Wiadomociach
Literackich. Socjologicznie proces ten, zdaje si, wyglda tak, e poszczeglne grupy rekruckie
zawlekay jakie swoje lokalne piosneczki, ktre potem si inercji ostaway si i upowszechniay.
Charakterystyczne byo ubstwo tematyczne, sprowadzajce si do tematu tzw. mioci. Jaka bez
maa dancingowa tematyka. Bya nawet piosenka piewana pod melodi tanga Oczy czarne. Jedna
z najpopularniejszych piosenek zaczynaa si w sposb nastpujcy:
Gdy czarem powabw owiana motyla
Dzieweczka jak anio usteczka rozchyla,
To zaraz mnie bierze szalona pokusa
By ukra jej choby jednego causa,
Bo caus ma sodycz daktyla,
On ycie onierza umila,
On ycie onierza umila i sodzi,
Wic lubi go starzy i modzi.
Departament Budetowy
W lipcu 1932 r. przeszedem z Dep. Podatkw do Dep. Budetowego, gdzie objem kierownictwo
wspomnianego ju Wydziau Budetw Zwizkw Prawno-Publicznych, ktry prowadziem do
wrzenia 1933 r., tj. do czasu pjcia do wojska. Gdym po odbyciu rocznej suby wojskowej wrci do
ministerstwa we wrzeniu 1934 r., zastaem departament zreorganizowany, mj dawny wydzia
zosta skasowany i jego agendy wczone do Wydziau 1 Polityki Budetowej. Wanie kierownictwo
tego wydziau zostao mi powierzone.
Nazwa wydziau bya bardzo szumna, ale bynajmniej nie odpowiadaa treci. Wydzia adnej polityki
budetowej nie prowadzi; zakres jego dziaania sprowadza si przede wszystkim do zestawie
zbiorczych. Departament jako cao rwnie nie prowadzi adnej polityki budetowej, by on tylko
aparatem wykonawczym w zakresie gospodarki budetowej. Polityk budetow prowadzi minister
skarbu, Dep. Budetowy za by jej technicznym wykonawc na tych odcinkach, ktre byy mu
powierzone, tj. przede wszystkim w zakresie kontroli wydatkw, bynajmniej nie dziaajc jako jaki
sztab gospodarczy. Bya to wic organizacja tradycyjna, tak jak sama polityka budetowa bya oparta
na tzw. zasadach klasycznych, podobnie zreszt jak byo w tym czasie w szeregu pastw na wiecie.
Stany Zjednoczone A.P. dopiero w 1943 r. zreorganizoway swj aparat budetowy; Biuro Budetowe:
od dziaania rutyny do sztabu generalnego - tak brzmia tytu artykuu, charakteryzujcego dokonan
tam reform144.
Dep. Budetowy Min. Skarbu funkcji sztabu generalnego nie spenia, natomiast rutyna w jego
dziaaniu bya wyranie widoczna. Funkcj sztabu ekonomicznego moe spenia czciowo Dep.
Obrotu Pieninego, przy czym kontakty w tym zakresie pomidzy Dep. Obrotu a Dep. Budetowym
byy waciwie adne. Dopiero po objciu teki ministra Skarbu przez Kwiatkowskiego nastpia w
Ministerstwie organizacja sztabu ekonomicznego: zosta utworzony w Gabinecie Ministra Wydzia
Ekonomiczny, kierowany przez Michaa Kaczorowskiego i Biuro Planowania, kierowane przez
Stanisawa Maless.
144
145
146
J. Paczkowski Wiersz pastwowotwrczy napisany jzykiem sanacyjnym. Na ostrzu noa, Warszawa 1935.
Sprawozdanie stenograficzne Sejmu RP.
147
kad pozycj wydatkow (tzw. paragraf) limit. Ostatniego dnia miesica byy wydawane dyspozycje
co do kasowego zamknicia budetu za dany miesic, po upywie okresu budetowego Centralna
Ksigowo sporzdzaa zamknicia rachunkowe..
Opracowanie rocznego preliminarza byo wysikiem i merytorycznym i technicznym. Merytoryczny
polega na krytycznej ocenie propozycji budetowych resortw, techniczny na redakcyjnym
i wydawniczym sporzdzaniu drukowanego tomu preliminarza budetowego, majcego przeszo 700
stron. W tym zakresie czynna bya specjalna komisja redakcyjna, ktrej przewodniczy radca Jan
Wieszczycki, cyzelator w zakresie powierzonych mu zada.
Skoro tylko pierwszy egzemplarz wydrukowanego preliminarza by oprawiony, dyrektor
Departamentu uroczycie przedstawia go ministrowi wraz z zawczasu przygotowan list
proponowanych nagrd dla pracownikw Departamentu. Po wymianie wzajemnych ycze
i komplementw, nastpowa oczekiwany moment zatwierdzania nagrd. Ale gdy wiceministrem
zosta Grodyski, ceremonia nieco si zmieni: zamiast komplementw, Grodyski wzdycha: Czy
aby tu nie ma bdw. Z okrzykiem zobaczymy na chybi-trafi otwiera tom i rzeczywicie od razu
wpada na bd w objanieniach do paragrafu kosztw konserwacji drg: dugo drg w metrach,
a oznaczenie miary w kilometrach, wskutek czego Polska staa si w budecie krajem o niesamowitej
dugoci sieci drg koowych. Grodyski zamyka tom preliminarza ze sowami: Ja z tym do
wicepremiera pj nie mog. Nowak, ktry gwny sens ceremonii widzia w podpisaniu listy
nagrd, zeli si: Tadziu! A ty wiesz, e w ksice profesora Grodyskiego errata jest te. Grodyski
podpisa.
Sporzdzanie miesicznych budetw miao na celu zorientowanie si co do przewidywanego wyniku
finansowego, a wic w latach kryzysowych spodziewanego deficytu, tak aby mc zawczasu
przygotowa si do jego pokrycia kasowego oraz ograniczenia, gdzie i jak si dao, wydatkw na
moliwie niskim poziomie.
Ustalanie budetu miesicznego odbywao si na naradzie naczelnikw wydziaw z dyrektorem
Departamentu, po czym budet miesiczny by zatwierdzany przez ministra Skarbu.
Caym zabiegiem strategiczno-finansowym byo przejcie przez ultimo, tj. wymanewrowanie
rodkw pieninych na koniec miesica w taki sposb, eby pobory urzdnicze na pierwszego byy
zapacone i eby rachunek yrowy skarbu pastwa w Banku Polskim nie wykazywa zaduenia.
Rezerwy skarbowe, zgromadzone w okresie koniunktury i wynoszce na koniec 1929 r. 685 mln z,
z czego 255 mln z gotowizny na rachunku yrowym w Banku Polskim, stopniay na koniec 1932 r. do
308 mln z, z czego tylko 9 mln z byo gotowizn w Banku Polskim. W tych warunkach w cigu
miesica Skarb Pastwa realizowa swoje wydatki zaduajc si w Banku Polskim, wobec czego saldo
skarbu pastwa na rachunku yrowym z kredytowego stawao si debetowe i roso w cigu miesica.
Przepisy nie pozwalay jednak na tak form zaduania, wobec czego na ultimo trzeba byo je
zlikwidowa, aby Bank mg opublikowa bilans miesiczny.
Manewry przejcia przez ultimo prowadzi osobicie Nowak. Od rana, co godzin zjawia si u
Nowaka naczelnik Centralnej Ksigowoci zacny Makarewicz i na maej karteczce podawa mu stan
rachunku yrowego na dan godzin oraz dokonane wiksze wpaty wzgldnie wypaty. Jeeli byo
opnienie w spodziewanym przelewie lub jeeli wyskakiway wiksze, ni byy spodziewane,
wypaty, Nowak interweniowa telefonicznie w pastwowych instytucjach bankowych i finansowych,
aby natychmiast dokonyway wpat ze swych rachunkw na rachunek yrowy Skarbu Pastwa. Gdy
woa do telefonu Kaziu! Przerzu zaraz z 5 milionw oznaczao to, e rozmawia z wiceprezesem
PKO Strzegockim, aby PKO upynnia jakie posiadane jeszcze przez fundusze obrotowe skarbu
pastwa papiery wartociowe. Gdy chrypia Stefan! Sprbuj z milion, dwa to rozmawia z
Rybatowskim, naczelnikiem wydziau w Dep. Obrotu Pieninego, aby podobn operacj jak PKO
zrobi Bank Gospodarstwa Krajowego czy Pastwowy Bank Rolny. Koo godziny 3 po poudniu
manewry koczyy si, rachunek yrowy odzyskiwa swoje saldo kredytowe, acz w minimalnej
wysokoci i bilans Banku Polskiego mg by opublikowany bez prezentowania przekroczenia przez
Skarb Pastwa uprawnie w zakresie zaduenia si w banku emisyjnym.
W ten sposb w okresie kryzysu zjedzono rezerwy skarbowe, tak e na koniec 1936 r. nadwyka
funduszw obrotowych Skarbu Pastwa spada do 18 mln z wobec 685 mln z w 1929 r. Poniewa
i te sumy nie byy wystarczajce, przeto rodki obrotowe Skarbu Pastwa byy uzupeniane
podwyszaniem limitu dopuszczalnego zaduenia w Banku Polskim, emisj bilonu, ktry przejmowa
Bank i zalicza na dobro rachunku yrowego Skarbu Pastwa oraz emisj krtkoterminowych biletw
skarbowych, dyskontowanych przez Bank Polski.
Zgnbiony skonsumowaniem rezerw minister Zawadzki z okazji ktrej z kolejnych trudnoci na
ultimo zwrci si do Nowaka: A gdzie si podziay pienidze? na co mu ten odpowiedzia: To ty
powinien wiedzie jako minister Skarbu.
Wiedzie to wiedzia i Nowak, i Zawadzki, i inni, ale nikt nie by w stanie opanowa deficytu
budetowego w okresie kryzysu, podobnie zreszt jak to miao miejsce w innych krajach w tym
czasie.
Kiedy w maju 1934 r. premierem zosta Leon Kozowski, ktry by koleg Nowaka z legionw i byli
z sob po imieniu, Nowak sprbowa ze swej strony zainteresowa Kozowskiego z sytuacj
skarbow i koniecznoci podjcia dalszych rodkw zaradczych, na co mu Kozowski powiedzia:
Wiesz, Stasiu, a ja myl, e Zawadzki ma w zanadrzu jak siucht i w ostatniej chwili, jak bdzie
trzeba, to j wycignie i poprawi sytuacj finansow.
Dep. Budetowy pracowa wedug rutyny. Nowak nie inicjowa nowych metod czy bada, ale nie
tumi inicjatywy cudzej. Dziki temu mogem podj akcj zbierania budetw zagranicznych
i wesp z Boczkowskim i ukaszewiczem dokona ich opracowania w formie maszynopisu
powielanego148.
Opracowanie to dawao przegld sytuacji budetowej w okresie kryzysu i sposobw przywracania
rwnowagi budetowej.
Ju za ministrowania Kwiatkowskiego zrobiem obszern analiz perspektyw budetowych na r.
1938/39, w ktrej powizaem szanse rozwoju dochodw budetowych z rozwojem koniunktury
europejskiej z kolei uzalenionej od rozwoju koniunktury amerykaskiej. Gdym z obowizku drogi
subowej przedstawi to opracowanie Grodyskiemu, ten ustosunkowa si do niego niechtnie
jako do rzeczy niepotrzebnej, ale opracowanie przekaza Kwiatkowskiemu. Reakcja Kwiatkowskiego
bya inna: w par dni pniej otrzymaem wielk pak cygar; poniewa, jak zaznaczy Kwiatkowski,
opracowanie moje byo czym wykraczajcym poza moje obowizki subowe, wic uwaa za
waciwe podzikowa mi w takiej formie, ktra by odpowiadaa moim osobistym upodobaniom, a e
wiedzia, e lubi cygara, wic std ta paczka. Grodyski przyczy si do pogldu, e opracowanie
byo dobre i poyteczne.
148
A. K. Ivnka, F. Boczkowski, K. ukaszewicz Budety pastw zagranicznych 1933-1934-1935 nak. Min, Skarbu
s. 128.
Sejm
Parlament jest terenem walki i wyywania si ludzkich namitnoci, cierania si ludzkich interesw
i ideaw; jest miejscem, w ktrym obok spraw wzniosych potrafi przejawia si sprawy kramarskie,
i trzeba by alchemikiem sowa, uywajc okrelenia Parandowskiego, by mc, jak to czyni Wiktor
Hugo w odniesieniu do Konwentu Narodowego Francji w swej powieci Rok dziewidziesity trzeci,
odda socjologi tego rodowiska - oblicza swego kraju.
Parlament we wspomnieniach politykw i dziennikarzy rzadziej dosiga wyyn alchemii sowa, ale
yje w ich wspomnieniach barwnie i wyranie. Takie wraenie sprawiy na mnie wspomnienia
o pierwszych dwch sejmach, opowiadane mi przez Henryka Pomorskiego, ojca mej koleanki z pracy
samorzdowej, Irmy, wwczas emerytowanego wicedyrektora Biura Sejmu. W opowiadaniach
Pomorskiego widziao si przebieg sesji, syszao si Daszyskiego, Pomorski stawa si oywiony jak
debata sejmowa. A przecie czym on dla Hekuby, czym Hekuba dla niego? By ju emerytem, ale
potrafi sprawi, e minione sejmy znw yy - w jego wspomnieniach.
Urzdnik nie jest predestynowany na barda parlamentu. Jego rola w parlamencie moe by tylko
dwojakiego rodzaju, w kadym z nich kopotliwa. Zasadniczo urzdnik przychodzi do parlamentu jako
ruchomy punkt obsugowy swego szefa - ministra czy wiceministra - jako jego informator, podrczna
encyklopedyjka. Dociekliwo pyta poselskich jest dla niego egzaminem wobec szefa z posiadanych
kwalifikacji. Jeeli egzamin przechodzi pomylnie, ocen cum laude dostaje szef, jego komplementuje
parlament, o nim pisze prasa, urzdnik pozostaje anonimowy. Jeeli egzamin nie powid si, to
przecie szef jest tylko bardzo nominalnie ojcem swych podwadnych, a i to ojcowie prawdziwi
bywaj rni.
Druga rola polega na reprezentowaniu rzdu na mniej wanych posiedzeniach. Jest to rola niejako
zaszczytniejsza, ale kopotliwsza wobec koniecznoci podejmowania decyzji samemu w zalenoci od
ksztatowania si sytuacji na posiedzeniu, bez moliwoci przewidywania wszystkich niespodzianek
i bez dostatecznej swobody decyzji. Pierwsze moje zetknicie si z sejmem w takiej wanie roli
nastpio w 1934 r. Jako wwczas naczelnika wydziau w Dep. Budetowym wysano mnie samego na
posiedzenie Komisji Budetowej Sejmu, gdzie mia by rozpatrywany mao wany projekt ustawy
o dodatkowych kredytach budetowych. Byo to wic niejako pjcie szkoleniowe, adnych
ewenementw nie naleao si spodziewa. Ale by to sejm III-go okresu z do liczn opozycj,
traktujc sprawy budetowe zgodnie z nawykami parlamentarnymi jako odskoczni do dyskusji
politycznej. Tak si stao i na tym posiedzeniu. Pose Reger z PPS, biorc asumpt z tego, e jaki kredyt
dodatkowy dotyczy budetu Min. Spraw Wewntrznych, zacz mwi o samowoli starostw,
o przeladowaniu go w Cieszyskiem, w ktrym od tylu lat yje i dziaa, o odmwieniu mu przez
starostwo paszportu do Czechosowacji. Nastrj na sali robi si coraz nieprzyjemniejszy, wida byo,
e i posom z BBWR robio si, jak to si mwi - gupio. A ja nie wiedziaem, co mam robi. Zabra
gos? Przecie to byy sprawy, ktrych nie znaem. Pj i zatelefonowa do Min. Spraw
Wewntrznych, eby przyszli i dali wyjanienia? Ale przecie byem sam, jak wyjd wic do telefonu,
nu powiedz, e przedstawiciel rzdu opuci sal. A Reger mwi dalej: A gdy wracam ze
starostwa, ju przed bram mego domu stoi policjant. Nastrj gstnieje, gdy naraz odzywa si
przewodniczcy komisji Byrka batiarowskim lwowskim akcentem: Wi kimmt di wron in di
klatkes? Sala wybucha miechem, Reger parskn rwnie, incydent zosta rozadowany.
W kopotliwej sytuacji koniecznoci podjcia samemu szybkiej decyzji moe znale si i wiceminister.
Oto w 1936 r., na jednym z posiedze Komisji Skarbowo-Budetowej Senatu, ministra Skarbu
reprezentuje wiceminister Grodyski, ktremu towarzysz ja i mj wsppracownik i b. suchacz WSH
Incydent ten znalaz echo w satyrze politycznej (Warszawska Szopka Polityczna 1937, napisana przez
wiatopeka Karpiskiego i Janusza Minkiewicza). Kukieka Kozowskiego piewa na melodi Tabakiery:
Na nic caa ma prezencja,
Mao sen mi spdza z powiek,
Dawniej - szara eminencja,
Dzi po prostu - szary czowiek.
Daem drobne ogoszenie,
Wydrukowa go I. K. C. - y:
Bezrobotny byy premier
Jakiejkolwiek szuka pracy.
i nie wiedzia co robi. Wyjdmy - powtrzyem - wicepremierowi zarzucono kamstwo, rzd zosta
obraony. Zaraz wychodzimy. Speszony cigle Grodyski wzi jednak pod pach manatki i wyszed
z sali obrad, za nim ja, za mn Boczkowski, ku konsternacji caej komisji, ktra wobec tego przerwaa
obrady. Komisja przerwaa obrady, Grodyski z Rostworowskim polecieli do telefonu, eby
porozumie si z Kwiatkowskim, a ja myk do bufetu na kanapki. Dobre byy, bardzo pomysowe
gastronomicznie.
Kwiatkowski nie by zachwycony tym, co zaszo, ale stao si. Rostworowski, wznawiajc posiedzenie,
wyrazi ubolewanie z powodu incydentu, ktry tym i zosta zakoczony. Nazajutrz w prasie
w sprawozdaniu z posiedzenia komisji byo umieszczone, e z powodu wystpienia senatora
Kozowskiego przedstawiciele rzdu opucili sal.
Jest taka piosenka francuska: Ne croyez pas que les gendarmes sont des gens toujours srieux.
Urzdnik nie jest predestynowany na barda parlamentu, ba, ma by pono jego naturalnym
antagonist: Parlament jest miejscem, w ktrym rozlega si gos opinii publicznej, a biurokracja
niczego nie nienawidzi bardziej ni tego. Miuje ona cich wojn akt. W parlamencie widzi uciliw
i zbdn instytucj gono mwicych ignorantw, ktrych niestety trzeba traktowa z ostronoci.
Faszywa ewangelia wykonawczej obiektywnoci i neutralnoci jest przez biurokracj jak najarliwiej
goszona150. Warunki, z ktrymi si zetknem, nie przedstawiay si tak jaskrawo, jak przytoczona tu
charakterystyka Heiniga, chyba najwikszego wspczesnego erudyty w zakresie tematyki
budetowej. To prawda, e w Sejmie aparat urzdniczy widzia przede wszystkim dodatkowe
obcienia go prac, zabieranie mu czasu przez posiedzenia, na ktrych istniaa moliwo osobistego
potknicia si. Ale w miar czstszych bywa, a Dep. Budetowy nalea do czsto obsugujcych
kierownictwo swego resortu w Sejmie, grono poselskie stawao si gronem znajomych, a bufet,
kuluary czy biblioteka daway okazj do niejednej ciekawej i miej rozmowy. No, a jeeli kto mia
osobisty wdzik obcowania z ludmi jak popularny od premierw do kelnerw Stasio Nowak,
dyrektor Dep. Budetowego, to stawa si na terenie Sejmu postaci radonie witan.
Inna natomiast cecha bya bardziej w tamtych czasach charakterystyczna dla stosunku aparatu
administracyjnego do Sejmu: byo ni poczucie asekuracji, e kady projekt ustawy, opracowany
przez resort, a zaakceptowany przez rad ministrw jest do przyjcia przez Sejm dziki posiadanej
wikszoci przez Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem. Trzeba opracowa i posa do Sejmu
ustawk mawia w przypadku koniecznoci ustawowego uregulowania jakiej sprawy podatkowej
Pawe Michalski, wicedyrektor Dep. Podatkw, urzdnik wanie w typie, scharakteryzowanym przez
Heiniga.
Ustawka! Przypadkowe, ale do symboliczne okrelenie. Ot, taki drobny zabieg, do ktrego nie
naley przywizywa zbyt duej wagi merytorycznej. Tote legislacji polskiej grozio obnienie si
poziomu, co zaczo ju nawet wystpowa, gdyby nie podjta przez Biuro Prawne prezesa Rady
Ministrw akcja dokadnej cenzury porzdku prawniczego wszystkich aktw prawnych,
przechodzcych przez Rad Ministrw, a wic i ustaw151.
Budet jest z natury swej zjawiskiem przeplecionym z dziaalnoci parlamentarn. Mwi
przeplecionym nie z tego powodu, e w parlamentach czasem i plecie si na temat budetu, ale e 150
w zalenoci od rnic ustrojowych - budet bywa cile zwizany z gesti parlamentu lub te od niej
oderwany wzgldnie sprowadzony do pozorw formalnych.
W okresie, kiedy zaczem pracowa w Dep. Budetowym, na caym wiecie w nauce panoway
klasyczne zasady budetowe, ktre w zakresie gestii budetowej przyznaway parlamentom prawa
zwierzchnie. Stosownie do tradycji, partie polityczne na terenie parlamentw traktoway budet jako
narzdzie walki politycznej. Podobnie byo i w Polsce, co czciowo wpyno na polityk rzdu
pomajowego w stosunku do Sejmu.
Dla zrozumienia przeto charakteru gestii budetowej parlamentu, potrzebny jest obraz jego struktury
politycznej. Tablica zamieszczona poniej rysuje taki obraz, w ujciu ewolucyjnym poszczeglnych
kadencji sejmowych.
Z tablicy wida wyranie postpujcy proces likwidowania niezalenych przedstawicielstw
politycznych spoeczestwa, w szczeglnoci lewicowych. Czy i jak odbio si to w zakresie gestii
budetowej?
Dla oceny znaczenia tego pytania, trzeba uprzytomni sobie, e charakter gestii budetowej
dostpnej stronnictwom parlamentarnym sprowadza si, zgodnie z histori debat parlamentarnych,
do nastpujcej alternatywy: albo prawo stanowienia o budecie, gdy dane stronnictwa tworzyy
wikszo parlamentarn, trwa czy przygodn, albo mono wywierania presji na rzd przez
opozycj przez przeduanie debaty parlamentarnej nad budetem, w zakoczeniu ktrej przed
rozpoczciem nowego okresu budetowego rzd by zainteresowany ze zrozumiaych powodw
porzdku finansowego.
Sejm 1 posiedzenie
Ostatnie
posiedzenie
Liczba posiedze
152
I 1922-27
28 II1922
3 XI 1927
340
148
IV. 1935-38
4 X 1935
21 VII 1938
V. 1938 39
29 XI 1938
2 IX 1939
90
31
Marszaek
Maciej Rataj
Ogem posw
444
Kluby parlamentarne:
Partia rzdowa
Partie buruazyjno177
obszarnicze
Stronnictwa
6
inteligenckopostpowe
Partie chopskie
55
kuackie
Partie chopskie
59
radykalne
Partie robotnicze
43
Partia
6
komunistyczna
Mniejszoci narodowe:
Ukrain.- Biaoruska
27
Niemiecka
17
ydowska
35
Posowie nie
przynaleni do
klubw
Senat
Liczba posiedze
157
Marszaek
Wojciech
Trmpczyski
Ignacy
Daszyski
Kazimierz
witalski
444
444
122
69
247
87
21
48
Stanisaw
Car (zm.)
Walery
Sawek
od 22 VI 38
205
Wacaw
Makowski
208
(182)
165
(20)
14
(3)
?
4
25
69
68
7
24
4
49
19
13
21
5
6
31
Julian
Szymaski
80
Wadysaw
Raczkiewicz
54
Aleksander
Prystor
9
Bogusaw
Miedziski
W I okresie stronnictwa polityczne w sejmie mogy korzysta z tego w peni, w II okresie zostaa
zlikwidowana mono przewlekania debat sejmowych nad budetem153. Nie by to zreszt
wynalazek polski; 20 lat wczeniej Anglia zastosowaa zasad kontyngentowania czasu debaty
parlamentarnej nad budetem. Korzystajc jednak z prawa stanowienia o budecie i z tego, e
stronnictwo rzdowe nie miao wikszoci, poszczeglne stronnictwa polityczne w sejmie
przeksztacay rzdowy projekt budetu odpowiednio do doranie stwarzanych koalicji wikszoci
z okazji gosowania poszczeglnych poprawek. Rzd niewiele si tym przejmowa, co pokwitowaa
satyra polityczna piosenk na melodi Santa Lucia:
Py Byrko moja, Sejm zjednoczony
Znw Pisudskiemu obci miliony.
A na to przysza odpowied jego:
153
W tej sprawie: K. Ostrowski, jw., s. 166-169 oraz Z. Landau i B. Skrzeszewska Sprawa Gabriela Czechowicza
przed Trybunaem Stanu, Warszawa 1961.
155
J. Tuwim Mein Liebchen, was willst du noch mehr? Dziea, t. III, Warszawa 1958.
Wymienione w wierszu osoby: Kazimierz witalski, marszaek Sejmu III okresu; Stanisaw Car, wicemarszaek;
marszaek Senatu Wadysaw Raczkiewcz, uprzednio woj. wileski; Ignacy Matuszewski, wczesny kierownik
Min. Skarbu.
12, T. Staniszkis 14, Stanisaw Stroski 46, Stypukowski 15, Trmpczyski 18; z Klubu Chrzecijaskiej
Demokracji: W. Bitner 22, Ponikowski 4; z Klubu Ludowego; Lange 48, Maksymilian Malinowski 19,
Mikoajczyk 15, Rg 20, Wyrzykowski 4, Rataj (wybrany w 1934 r.) 4; z Klubu PPS: Arciszewski 5,
Ciokosz 23, Czapiski 36, Dubois 14, Grzecznarowski 6, Liberman 1, Niedziakowski 30, Piotrowski 32,
Puak 9, Reger 23, witkowski 23, Zaremba 28, uawski 13.
Si tacent - clamant: o najstarszej tradycji parlamentarnej pose na Sejm III okresu Ignacy Daszyski nie
zabra gosu ani razu.
Polemika stronnictw opozycyjnych powodowaa, e rzd staranniej musia przygotowywa swoje
wystpienia i odpowiedzi, co w konsekwencji zmuszao aparat urzdniczy do przygotowywania
potrzebnych materiaw i informacji. Natomiast same sesje plenarne, o z gry wiadomym wyniku
gosowania, pozbawione byy napicia i zainteresowania, jak zmieni si orodek dyspozycji rzdu
w wyniku wotum nieufnoci dla gabinetu i powstania nowego rzdu.
Ale sejmowadztwo w zakresie dokonywania zmian rzdw to bynajmniej nie atrybut jednajcy
parlamentowi autorytet i uznanie w spoeczestwie. Waniejszy jest charakter polemiki i poziom
argumentw, znajdujcy oddwik u wyborcw i powodujcy respekt rzdu dla pogldw opozycji.
W tym zakresie w III Sejmie byo rnie, na pewno nie mona postawi znaku rwnania midzy 48
wystpieniami Antosia Langego i 43 wystpieniami profesora Rybarskiego.
Debaty Sejmu III okresu miay dwa gwne nurty: 1) obrona praw parlamentu, 2) problem walki
z kryzysem. W tym pierwszym zakresie debaty miay wiele silnych epizodw, w tym drugim nic
rewelacyjnego nie nastpio. Klasowe podejcie stronnictw opozycyjnych, prawicowych i lewicowych,
neutralizowao si nawzajem. Co wicej, w tym zakresie jedna uparta i aktywna osoba moga, mimo
woli, robi dywersj caemu stronnictwu. Tak, na przykad, bya w Klubie Narodowym posanka
Ewelina Pepowska, przedstawicielka wacicieli nieruchomoci, czyli tzw. kamienicznikw. Bronia
interesw tej kasty konsekwentnie, przemawiajc na plenum tylko w sprawach krzywdzenia
nieruchomej wasnoci miejskiej, nadajc tematyce ekonomicznej rwnie akcenty moralne i ideowe.
Jeeli doda do tego, e sama fizycznie przedstawiaa typ widncej dziewicy, to zrozumiae, e nie
ucieleniaa sob wizji postpu i w Sejmie bya popularn postaci artw.
W dyskusji wag posiada nie tylko argument, ale i dowcip. Na terenie parlamentu dowcip zyskuje na
znaczeniu ze wzgldu na dopuszczalno zwischenrufw. Gdy kiedy przemawia Miedziski, a byo to
ju po sprawie Czechowicza o przekroczenie funduszu dyspozycyjnego ministra Spraw Wojskowych o
8 mln z, w sprawie jakiego dodatkowego kredytu budetowego na 30 mln z i powiedzia: Musimy
si dobrze zastanowi. To nie s arty, chodzi o 30 milionw z, to Stroski zrobi Zwischenruf: Tak,
tak. Powyej 8 milionw zotych nie ma artw.
Sejm III okresu docenia dowcip. Midzy innymi spowodowane byo to tym, e marszaek tego Sejmu
witalski sam mia poczucie humoru, jak rwnie generalny przez cay okres sprawozdawca budetu
Bogusaw Miedziski. Miedziski chtnie fechtowa si na dowcipy, raz tylko nie wytrzyma:
przemawiali kolejno czterej przedstawiciele opozycji, po czym Miedziski, jako sprawozdawca
generalny replikowa; replika bya cigle przerywana zwischenrufami, ktre wytrciy Miedziskiego
z rwnowagi do tego stopnia, e po jednym z nich odci si nieparlamentarnie: Pocauj mnie
w d.... Stenogram tego oczywicie nie zamieci, natomiast po kuluarach rozeszo si
powiedzonko: byy cztery mowy opozycyjne i jedna propozycyjna.
Jako generalny sprawozdawca budetu, Miedziski by obowizany podsumowa dyskusj i wtedy
chtnie korzysta z artobliwych zabiegw polemicznych. Kiedy omawiajc kolejno stanowiska
dyskutantw, doszed do odpowiedzi na stanowisko posa Rosmarina W tym momencie akurat
Rosmarin sta midzy awami poselskimi, wskutek czego stojcy na trybunie Miedziski i stojcy
w awach poselskich Rosmarin przy siedzcej sali sejmowej, stali si jeszcze bardziej widoczni.
Miedziski rozwaa: Te zarzuty postawi pose Rosmarin, z ktrym znamy si od wielu lat. Z aw
poselskich Rosmarin skada w stron Miedziskiego wdziczny ukon. Miedziski cignie dalej: Te
zarzuty postawi pose Rosmarin, z ktrym przecie mielimy tyle wsplnych rozmw, dla nas obu
ciekawych. Rosmarin po raz drugi skania si uprzejmie. A Miedziski: Wic skoro tyle lat znamy si
z posem Rosmarinem, tyle ze sob nagadalimy si, a on mnie do tej pory nie moe zrozumie, to
czy nie mam prawa powiedzie: O mj Rozmaririe rozwijaj si.
Popularn a zarazem komiczn postaci na terenie Sejmu by pose Jzef Sanojca z Koomyi, nalecy
do BBWR. Komizm wynika przede wszystkim z gry sw: Sanojca-sanacja, ale nie tylko: Sanojca by to
chopek-roztropek, zabawny w swej podstpnie-naiwnej chytroci, ale rwnie umiejcy pokaza, e
w kaszy nie da si zje. Kiedy na Komisji Budetowej Sanojca tak si podnieci, e wszed w ostr
polemik ze swymi kolegami z BBWR. Natychmiast podchwyci to ktry z posw z opozycji, na co
Sanojca z miejsca ripostowa: Ta panowie. Ta im Hitze des Gefechtes bywa, e i ridnoj mamuni
dostanie si po mordzie. Ta trjjzyczna wypowied, zreszt charakterystyczna dla wschodniej
Maopolski, zlikwidowaa incydent i wzmoga popularno Sanojcy.
Sejm i Senat IV okresu ju nie miay tego zrozumienia dla waloru humoru. Zrobiy to warunki,
wypywao to i z ludzi. Kiedy przychodz na posiedzenie Senatu i trafiam na niespodziewan
przerw, przy czym grono dostojnych senatorw wyranie sprawiao wraenie jakich rozweselonych
akw, co przy ich ysinach i siwiznach na tle dostojnej, bynajmniej nie szkolnej, sali obrad miao tym
bardziej niezwyky charakter. Pytam si Artura liwiskiego, co si stao. Rozchichotana po
uczniowsku twarz liwiskiego niejako unicestwia powag jego sarmackiego wsa: Byo gosowanie.
Marszaek Prystor zarzdzi jak zwykle, kto za wnioskiem - prosz wsta, kto przeciw, kto si
wstrzymuje, po czym ogosi: wstao tylu senatorw, siedziao tylu senatorw, a tylu wstrzymao si.
To kto zaraz puci dla kawau pytanie: w jakiej pozycji znajdowali si ci, co wstrzymali si od stania
i siedzenia. Na awach senatorskich day si sysze miechy, a Prystor obrazi si i przerwa obrady.
witalski, ktry zna brak poczucia humoru Prystora, dawa mu artobliwie rady: Kochanieki. Ty
lepiej przewodnicz ot tak, z wdzikiem. Nie musisz rycze: zamkn drzwi.
Sejm IV okresu by Sejmem bez opozycji. Z perspektywy wspomnie wydaje mi si, e debaty
zszarzay, zmalay. Nie dowierzajc jednak oglnej impresji pamici, sporzdziem kontrastowe
zestawienie przebiegu debat budetowych Sejmu II okresu nad budetem 1928/29 i Sejmu IV okresu
nad budetem 1936/37. Oto wyniki:
Sejm II okresu
Sejm IV okresu
Budet 1928/29 Budet 1936/37
Odbytych posiedze plenarnych
15
11
Posw zabierajcych gos
203
228
Debata liczona liczb amw sprawozda stenograficznych
1 004
1 048
Ilo wnioskw gosowanych
389
108
w tym dot. Budetu:
Prezydium Rady Ministrw
16
Min. Spraw Wojskowych
28
Min. Spraw Wewntrznych
57
24
Min. Sprawiedliwoci
19
Min. Rolnictwa i Reform Rolnych
37
1
Min. Przemysu i Handlu
11
11
Min. Komunikacji
Min. Pracy i Opieki Spoecznej
Min. Skarbu
79
46
36
7
5
61
Zestawienie jest chyba do wymowne. Debata budetowa nie ulega pomniejszeniu w swych
rozmiarach, zmianie natomiast uleg jej charakter. Debata pozostaa analityczna, ale w zakresie gestii
budetowej staa si raczej petycyjna anieli dyspozycyjna; charakteryzuje to spadek iloci wnioskw
budetowych do blisko , przy czym znaczna cz wnioskw z IV okresu ma charakter poprawek
redakcyjnych. Widoczny jest zanik inicjatywy parlamentarnej w zakresie budetw resortw wadzy
politycznej (Prezydium Rady Ministrw, Wojsko, Sprawy Wewntrzne, Sprawiedliwo). Wie si to
rwnie z pomniejszeniem uprawnie Sejmu w zakresie inicjatywy wydatkowania: zostaa
wprowadzona zasada, e bez zgody rzdu nie mog by zwikszone wydatki, bez wskazania realnego
pokrycia. Nie by to zreszt wynalazek polski, 20 lat wczeniej wprowadzia go Anglia156.
Punkt cikoci debat budetowych nie stanowiy jednak posiedzenia plenarne, a posiedzenia komisji
budetowych Sejmu i Senatu, przy czym tam akcent kadziony by raczej na zagadnienia
merytoryczne, gdy akcenty polityczne miay wydwik na posiedzeniach plenarnych. Odpowiednio do
tego ksztatowaa si atmosfera obrad komisji - koleeska, czemu sprzyjao rwnie stae
kontaktowanie si ze sob ograniczonej liczby osb (okoo 30). Czonkowie komisji czsto tytuowali
si per kolego, starajc si, aby wzajemne stosunki byy nie tylko parlamentarne, ale
i koleesko-uczynne. Szanowano pracowito sprawozdawcw, ktrym komisje powierzay
referowanie projektw ustaw i budetw tak na posiedzeniach komisji, jak i w imieniu komisji na
plenum Sejmu.
Trzon komisji budetowej stanowili jej przewodniczcy, sprawozdawca generalny budetu
i sprawozdawca budetu Min. Skarbu ze wzgldu na ocen pokrycia budetu. Zaczona tabelka
podaje nazwiska tego trzonu.
Uchwalone
budety
Sejm Komisja
Budetowa
Przewodniczcy
Sprawozdawcy:
Generalny
156
II okres
1928/29
1929/30
1930/31
Wadysaw
Byrka
III okres
1931/32
1932/33
1933/34
1934/35
1935/36
Wadysaw
Byrka
Adam
Krzyanowski
Bogusaw
Miedziski
IV okres
1936/37
1937/38
1938/39
V okres
1939/40
Tomasz Kozowski
Leon Surzycki
Bogusaw Miedziski
(1936/37)
Kazimierz Duch
(1937 38)
Zygmunt Sowiski
(1938/39)
Zygmunt
Sowiski
Anglia ju przed I wojn wiatow zabezpieczya si przed dowolnoci inicjatywy parlamentarnej przez
tzw. Standing Order nr 78 (stay regulamin), zgodnie z ktrym tylko przywdca wikszoci parlamentarnej ma
prawo przedkada propozycje powodujce zwikszenie wydatkw budetu pastwa, przy czym wydatek nie
znajdujcy pokrycia nie moe by uchwalony. Praktycznie oznacza to e bez zgody rzdu parlament nie moe
zwikszy wydatkw. A. Ivanka Finanse i polityka finansowa pastw kapitalistycznych, s. 45.
Budetu Min.
Skarbu
Budetu
Monopolw
Budetu Dugw
Jan Hoyski
Roman
Rybarski
(1930/31)
Jan Hoyski
Roman
Rybarski
(1930/31)
Jan Hoyski
Jan Hoyski
Zygmunt
Sowiski
Jan Hoyski
Emeryk
Hutten-Czapski
(od 1933/34 do
koca)
Jan Hoyski
Emeryk HuttenCzapski
Piotr Sobczyk
Emeryk HuttenCzapski
(1934/35)
Kazimierz
wiatopek-Mirski
Stanisaw
Hpsch
August
Popawski
Wojciech
Rostworowski
Bolesaw
Miklaszewski
Marcin Szarski
Marcin Szarski
August
Popawski
(1935/36)
Marcin Szarski
Marcin Szarski
August
Popawski
(1935/36)
Tomasz Kozowski
(1936/37)
Ludwik Jan Evert
(1937/38)
Wojciech
Rostworowski
(1938/39)
Kazimierz
Fudakowski
(1936/37)
Stanisaw Siedlecki
(1937/38)
Bolesaw
Miklaszewski
(1938 39)
Tadeusz KarszoSiedlewski
(1936 37)
Kazimierz Rdutowski
(1937/38)
Felicjan Lechnicki
(1938 39)
Adam
Krzyanowski
Budetu Min.
Skarbu
Budetu Monopoli
Jan Hoyski
Stanisaw
Karowski
(1935/36)
Brunon Sikorski
chwyta w agle wiatr polityczny. W obu wspomnianych Sejmach by czonkiem BBWR, w 1937 r. po
ustpieniu Koca zosta prezesem Banku Polskiego.
W Sejmach IV i V okresu, gdzie bya ju tylko partia prorzdowa, rola przewodniczcego komisji
budetowej staa si raczej kameralna ni politycznie operatywna. W IV okresie by nim ziemianin
Tomasz Kozowski, brat b. premiera Leona Kozowskiego, spokojny, zgodny czowiek. W V okresie by
Surzycki, czowiek ywotny i ambitny, ktry moe by odegra wiksz rol, gdyby kadencja tego
Sejmu nie zostaa przerwana przez wojn.
Senat by spokojniejszy od Sejmu, tote jego przewodniczcy komisji budetowej byli jeszcze bardziej
kameralni. Po znanym ekonomicie kapitalistycznym Gliwicu, ktry przewodniczy w okresie II Sejmu,
przewodniczcymi byli: ziemianin (duy) August Popawski i rwnie ziemianin (drobny) Wojciech
Rostworowski. A zabawne, ile cech zbienych mieli ci kolejni przewodniczcy hrabiowie: obaj
wybornych manier jakby si dawniej powiedziao, inteligentni i obaj z klasowo-romantycznym
urazem. Popawski oeni si z wybitn i pikn aktork Janin Szylinank, dla ktrej, jak szeptano,
zerwa z rodzin, ktra nie chciaa akceptowa tego maestwa. Rostworowski, po mierci ony,
oeni si z nauczycielk swoich dzieci, ktr w jego niewielkim majteczku pod Grjcem tytuowano
pani hrabino.
Popawski by czowiekiem nie tylko wybornych manier, ale do twardo stojcym w ich obronie. W
1935 r. Zawadzki, jako minister Skarbu, urzdzi w klubie na Foksal niadanie ex re zakoczenia
debaty budetowej. Bra w nim udzia wiceminister Staniszewski, kilku dyrektorw departamentw
i z naczelnikw wydziaw Zakrzewski i ja. Jako gocie ze strony Sejmu byli zaproszeni przewodniczcy
komisji budetowych Sejmu i Senatu, a wic i Popawski, sprawozdawcy generalni, a wic i
Miedziski, sprawozdawcy budetu Min. Skarbu, niadanie nie byo ciekawe ani intelektualnie, ani
gastronomicznie. Chara! jkn Stasio Nowak, wypiwszy pierwszy kieliszek wdki. Jedynym godnym
zapamitania ewenementem by smoking dyrektora Dep. Podatkw Lubowickiego. Ot przyszlimy
wszyscy w ciemnych garniturach, bo to proszone niadanie, a tu Jerzy Lubowicki zjawi si
w smokingu, cho to bya godzina 13 a nie 17. wiadom regu towarzyskich, speszony Lubowicki
kademu z nas przy przywitaniu szepta na ucho, e krawiec nie odesa mu na czas ciemnego
ubrania, wskutek czego musia przyj w smokingu. W ten sposb zostalimy wszyscy poinformowani
o niesolidnoci krawca Lubowickiego, na co remedium nie mielimy, a do samej sprawy wagi nie
przywizywalimy. Jeden tylko wybornych manier Popawski uczu si tak dotknity, e kto mg
zjawi si w smokingu przed 5 po poudniu, e po niadaniu zwrci si do Zawadzkiego, eby wyla
Lubowickiego. Ale ten zosta.
Centraln osob w zakresie gestii budetowej Sejmu by generalny sprawozdawca budetu, ktry
referowa na plenum Sejmu syntez oceny budetu przez komisj oraz uwagi i poprawki do tzw.
ustawy skarbowej, stanowicej ustaw o upowanieniu rzdu do gospodarowania budetem wraz
z rnymi upowanieniami szczegowymi. W zasadzie by to referat polityczny, bdcy obron
stanowiska rzdowego i polemik ze stanowiskiem opozycji. Sprawozdawc generalnym by z reguy
przedstawiciel partii prorzdowej, jako najliczniejszej. W okresach obu Sejmw opozycyjnych, II-ego i
III-ego, partia prorzdowa wysuna na sprawozdawcw generalnych ludzi o duych uzdolnieniach
politycznych: prof. Adama Krzyanowskiego i Bogusawa Miedziskiego. Pniej, w bezopozycyjnych
Sejmach IV i V okresu rola sprawozdawcy generalnego zmalaa, jednake w Sejmie zawsze zostaa
w obrbie obozu legionowego.
Referowanie budetw skarbowych byo przez 3 okresy sejmowe - II, III i IV - domen wielkiego
przemysu i obszarnikw. Sprawozdawc budetu Min. Skarbu by, poczynajc od 1928 r., przez 11
okresw budetowych pose Jan Hoyski, jeden z dyrektorw Lewiatana. Budet monopolw
referowa pocztkowo rwnie Hoyski, pniej ziemianin Emeryk Hutten-Czapski, podobnie byo
z budetem dugw pastwowych. W Senacie sytuacja bya analogiczna: przez 10 okresw
budetowych referentem budetu Min. Skarbu by dr Marcin Szarski, dyrektor banku, pniej wielcy
ziemianie Popawski i Fudakowski, budet monopolw referowa cukrownik Karowski lub znany
przemysowiec Karszo-Siedlewski. W ten sposb partia prorzdowa pozyskiwaa fachowych poswreferentw, a sfery przemysowo-ziemiaskie uzyskiway wpywy w rzdzie. Rwnie w sejmowej
komisji skarbowej, ktra gwnie zajmowaa si projektami ustaw podatkowych, wpywy
przemysowo-ziemiaskie byy zabezpieczone przez osob przewodniczcego: przez 5 okresw
budetowych by nim przemysowiec Jan Hoyski, przez nastpne trzy ziemianin i przemysowiec
(Firma Fraget) wiatopek-Mirski. Dopiero po 1935 r., w zwizku ze zmian rzdw, zaczy odgrywa
rol osoby innego typu spoecznego: in. Sowiski, pracownik monopolw, Sobczyk, dziaacz rolniczy
chopski, prof. Miklaszewski, ziemianin postpowych pogldw Felicjan Lechnicki, brat Tadeusza, in.
Siedlecki, niegdy dziaacz PPS, ostatnio przed wybraniem do Senatu pracownik monopolw.
Niektrzy sprawozdawcy wykazywali duo sumiennoci w pracy poselskiej. Taki na przykad Hoyski,
11-krotny sprawozdawca budetu Skarbu, 25-krotny sprawozdawca komisji budetu na plenum
Sejmu, zdoby sobie due uznanie caej komisji dla swej pracowitoci i erudycji skarbowej.
Posowie z inteligencji radykalizujcej mieli duo dobrej woli, ale jake czsto bardzo naiwnej.
Nierealno mylenia i niepraktyczno dziaania tzw. spoecznikw bya tak dua, e witalski
klasyfikowa ich na dwie grupy: szlachetnych pierdow i pomiennych zasracw.
Opracowujc dla komisji swoje sprawozdania o budetach, posowie i senatorowie zwracali si
o materiay i informacje do resortw, a do Min. Skarbu w szczeglnoci. Po opracowaniu
sprawozdania pose czy senator czsto konsultowa z resortem tekst swego wystpienia, nie byo to
jednak rwnoznaczne z uzgadnianiem tekstu; natomiast wzgldy proceduralne (mono weta ze
strony rzdu) przemawiay za uzgadnianiem samych wnioskw budetowych. Konsultacje okazyway
si czasami korzystne. Oto sprawozdawca budetu Min. Skarbu na r. 1937/38 senator Siedlecki157
chcia podkreli wag ministerstwa na pocztku swego referatu w nastpujcy sposb: jake
potne jest Min. Skarbu. Nakada moc swej woli podatki, a kto nie zapaci, temu ma moc posa
egzekutora. A kto by si sprzeciwi egzekutorowi, to zostanie przysana mu policja. A gdy nie
wystarczaj siy policyjne, przychodzi wojsko.
Panie - jkn skonsternowany wiceminister Grodyski, gdy pokazaem mu ten projekt
sprawozdania. - Ale on by nas urzdzi. Poczciwy Siedlecki da si przekona, e Min. Skarbu jest
skromne i nie pretenduje do gloryfikacji swej potgi w ujciu Siedleckiego.
Dawno miny czasy, kiedy pierwsze przedstawicielstwa narodowe obradoway na wieym
powietrzu; od paruset lat parlamenty posiadaj okazae gmachy, przewanie bdce ozdob
architektoniczn stolic swoich krajw. W Warszawie to nie wyszo. Najprzd przebudowano na
potrzeby pracy parlamentarnej wntrze brzydkiego gmachu b. eskiego instytutu wychowawczego,
pniej, w 1925 r., dobudowano sal sejmow posiedze plenarnych, po tym miano wybudowa
reprezentacyjny gmach parlamentu, ale przyszed kryzys i do realizacji nie doszo. Gmach Sejmu by
przedmiotem artw z racji jego poprzednich lokatorek - cesarskiego rosyjskiego Instytutu
Maryjskiego Wychowania Panien - bagorodnych diewic jak brzmiao po rosyjsku - zainstalowanego
w tym gmachu w 1862 r. pod opiek cesarzowej Marii Aleksandrowny. Tygodnik satyryczny Mucha
umieci rysunek, przedstawiajcy picego w fotelu podczas debaty sejmowej marszaka
157
Stanisaw Siedlecki, ur. w 1877 r., inynier. W latach 1905-1911 dziaacz rewolucyjny PPS, 1914-1918
uczestnik ruchu niepodlegociowego, 1922-1927 senator. Od 1932 pracownik Monopolu Tytoniowego.
Trmpczyskiego, wok ktrego tacz zwiewne bagorodne dziewice. artw byo duo, bo
instytut i jego wychowanki nie cieszyy si przed wojn mirem w spoeczestwie polskim, wic
robiono rne frywolne analogie pomidzy zamieszkaniem gmachu przez bagorodne diewice
i przez suwerenw poselskich. Gmach uleg zniszczeniu w czasie II wojny wiatowej, na jego
miejscu, nieco bardziej w gbi, zosta wybudowany gmach obecnej Kancelarii Rady Pastwa.
Wejcie do Sejmu byo wanie w gmachu b. instytutu. Za duym przedsionkiem i szatni znajdowaa
si dua kwadratowa sala, w tym miejscu, gdzie obecnie jest hall marmurowy Kancelarii Rady
Pastwa. Z sali tej prowadziy drzwi na sal plenarnych obrad od strony podium marszakowskiego
i aw rzdowych, obok za znajdowa si gabinet rzdu. Tote sala ta bya gwnym miejscem
spacerw kuluarowych. Drugim miejscem spacerw kuluarowych by korytarz, biegncy pkolicie
wzdu sali obrad plenarnych, tak jak obecnie. Z kwadratowej sali kuluarowej byo na lewo przejcie
do pomieszcze Senatu, a na wprost prowadzi korytarz, gdzie po prawej stronie byy apartamenty
marszaka Sejmu, na lewo czytelnia sejmowa, za w gbi, na kocu korytarza gabinet dyrektora
Biblioteki Sejmowej dr Henryka Koodziejskiego.
Gabinet ten sta si historycznym miejscem w dziejach sejmw z okresu przedwojennego, oczywicie
z racji gospodarza, a nie architektury wntrza, ktra nota bene bya kiepska: duga kiszka biednie
umeblowana. Dr Koodziejski, drobny, o pocigej twarzy, z wosami przystrzyonymi na jea,
modzieczo ruchliwy sprawia wraenie prawie kolegi gimnazjalnego. Mwi gbokim barytonem,
przewanie per moi drodzy. Uchodzi za szar eminencj polityczn, za majcego zaufanie
wszystkich stronnictw politycznych. Popularno jego wynikaa z duej uczynnoci w zakresie pomocy
intelektualnej osobistej i przy wykorzystaniu doskonale prowadzonej przez niego biblioteki oraz
z cierpliwoci wysuchiwania ludzkich problemw i kopotw, na co dodatkowo wpywao i samo
usposobienie Koodziejskiego, z natury skonnego do cigego troskania si pro publico bono. Jeeli
przeto kto przyszed do Koodziejskiego z jakim zmartwieniem, to Koodziejski zaraz martwi si
razem z nim, a nastpnie stara si wynale jakie remedium na kopoty. Kady przychodzcy do jego
gabinetu by serdecznie witany i gocinnie czstowany mocn, dobr herbat. Kogo tam nie
zastawaem na rozhoworach: i Thugutta, i Rataja, i Czapiskiego, i Miedziskiego, i Hoyskiego,
i wielu innych.
yczliwy stosunek do ludzi szefa kontynuowali jego wsppracownicy: Leon Kozera, wwczas
i obecnie pracownik biblioteki sejmowej, Kazimierz Jarzyski, obecny naczelnik Wydziau Prac
Parlamentarnych, Tadeusz Gwozdecki, obecny dyrektor Biblioteki Sejmowej. Wymieniam tych,
z ktrymi si stykaem.
Komisja Budetowa Sejmu miaa swoj sta salk po stronie gmachu przytykajcej do budynku
hotelu sejmowego. Bya to okrga salka z pulpitami-awami pkolisto ustawionymi, wskutek czego
sprawiaa wraenie miniatury sali obrad plenarnych, co podkrelao wag toczcych si tu obrad. Dzi
mieci si w niej czytelnia biblioteki. Komisja Budetowa posiadaa rwnie, jedyna, swego staego
sekretarza. By nim Stanisaw Reymer, dugoletni przed wojn i po wojnie pracownik, a pniej
i naczelnik Wydziau Prac Parlamentarnych, dzi ju nieyjcy. Poprzednikami Reymera na stanowisku
naczelnika tego wydziau byli Antoni Majkowski i Smolarski.
Przebieg debaty parlamentarnej wymaga nieustannego czuwania nad porzdkiem dokumentacji
i prawidowoci liczb budetowych, zmienianych w toku debaty. Szo to sprawnie dziki dobrej
wsppracy pomidzy Wydziaem Prac Parlamentarnych a Departamentem Budetowym.
Kulminacyjnym punktem byo wyprowadzenie sum budetowych przed III czytaniem, na co z reguy
byo przeznaczane nie wicej ni par godzin przerwy w obradach komisji. Wwczas Reymer i ja
mobilizowalimy siebie i swoich i wyliczenia byy prawidowo i na czas wykonane. Trzeba przy tym
tronow. Rano czytam wiey numer i wyczytuj: W Hadze nastpio otwarcie parlamentu. Cesarz
Wilhelm wygosi mow tronow. Pan rozumie t drobn rnic. Pdz wcieky do redakcji,
w drzwiach wita mnie nasz metrampa: Panie redaktorze. Wczoraj z t depesz z Hagi byo co
niedobrze, musiaem poprawi! Skd panu redaktorowi przysza na myl krlowa Wilhelmina?
Dziewczynki, co?
Rwnanie w d
W okresie kryzysu powstaway w Polsce i stopniowo upowszechniy si nastpujce powiedzonka:
rzeczywista rzeczywisto, zaciskanie pasa, noyce, rwnanie w d, krajanie bochenka.
Proweniencji przypadkowej, powiedzonka te upowszechniay si dziki plastycznej zwizoci, z jak
przedstawiay problemy trudne i istotne.
Rzeczywista rzeczywisto narodzia si bodaj jeszcze w okresie prosperity, za premierostwa
Bartla, ktry demonstrowa w swym expos w Sejmie pewn ilo wykresw, obrazujcych pomylny
stan i rozwj Polski. Wwczas jeden z posw opozycji zada mu pytanie: Panie Premierze! Czy to
jest aby rzeczywista rzeczywisto? Zabawniej jeszcze wypado to samo w zapytaniu posa bodaj
Ozajasza Thona, ktry, podziwiajc optymistyczn sytuacj, wynikajc z wykresw Bartla, a majc
swoje nieoptymistyczne informacje, zapyta szczerze: Panie Premierze! Jeeli jest tak dobrze, to
dlaczego jest tak le? Do sloganw przesza tylko rzeczywista rzeczywisto, symbolizujc przez
nastpne lata mono istnienia szczeliny midzy oficjaln, ale jednak subiektywn ocen sytuacji rzeczywistoci - a jej ocen od strony zbiorowej, spoecznej.
Gdy rzeczywista rzeczywisto okazaa si w 1929 r. depresj gospodarcz o charakterze
wiatowym, Polska stana wobec koniecznoci dostosowywania swej polityki gospodarczej do
wiatowej sytuacji kryzysowej. Krtko mwic, sytuacja Polski nie rnia si od sytuacji,
przedstawionej w obiegajcej wwczas anegdocie: Co pan obecnie porabiasz? - Bior udzia
w midzynarodowym kryzysie gospodarczym. Tote polityka gospodarcza Polski polegaa na
dostosowywaniu si do konsekwencji, wynikajcych z rozwijajcego si kryzysu. Postawienie zatem
dania usunicia kryzysu... byoby postawieniem dania niewykonalnego. Jedynym, realnym celem
polityki rzdowej w odniesieniu do kryzysu mogo by, zdaniem naszym, tylko agodzenie przebiegu
kryzysu158.
Kryzys to spadek cen, obrotw, dochodw, a w konsekwencji - konieczno ograniczenia inwestycji i
spoycia. Oznacza to konieczno zaciskania pasa, zarwno w odniesieniu do sytuacji
indywidualnej, jak i do polityki gospodarczej pastwa. Jest to konieczno przejciowa, bo przecie
kiedy kryzys minie. Tak spraw stawia Matuszewski. Wyrazem tego w polityce skarbowej miaa by
deflacja.
Dla szarego obywatela byo to nowe, nieznane mu sowo. Inflacja - to pojcie dobrze zna z lat
1919-1923, ale o deflacji nie sysza, bo jej do roku 1929 nigdy nie stosowano. Nie dziwmy si przeto,
e maszynistka, przepisujca na czysto brulion expos Matuszewskiego, wszdzie, z wasnej
inicjatywy, poprawiaa sowa deflacja na defloracja - sowo znane, a przy tym te o charakterze
kryzysowym.
158
W. Fabierkiewicz wiatowy kryzys gospodarczy, [w:] Pi lat na froncie gospodarczym, t. I, Warszawa 1931,
s. 56.
Gorzej, e finansici, ktrzy oczywicie dobrze znali definicj deflacji, nie uwiadamiali sobie w peni i
dostatecznie katastrofalnego w skutkach a beznadziejnego w realizacji celw, mechanizmu deflacji
w wieku XX, typu B, uywajc okrelenia Lukasa159. Oczywicie dzi z perspektywy czasu jest to
o wiele atwiej ocenia.
Kryzys bynajmniej nie min w okresie kilkumiesicznym, przeciwnie, przedua si w czasie i w
rozmiarach, przekraczajcych wszelkie czasokresy, zanotowane przez histori kryzysw. Wraz
z rozwojem kryzysu powstaway i rozwijay si dysproporcje elementw gospodarki narodowej,
z kolei pogbiajc i zaostrzajc sytuacj kryzysow. Syntetyczne zestawienie tych dysproporcji
przedstawia tabelka umieszczona na s. 299.
Lata
1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937
100 76
49
54
48
40
34
33
35
52
100
99
90
77
67
61
59
57
57
61
100
108
109
107
103
92
88
82
75
77
100
102
90
78
64
70
79
85
94
111
100
93
67
44
26
25
24
26
30
37
100
100
86
71
61
61
60
64
70
78
126
185
300
313
220
343
414
403
466
470
-854
-298
+23
-59
-64
+4
+21
+167 +36
-206
-245
-371
-283
-307
1539 1600 1569 1459 1325 1346 1365 1411 1462 1497
W grudniu 1930 r. Prystor zostaje ministrem Przemysu i Handlu z zadaniem wyrwnania powstaych
w midzyczasie dysproporcji; przede wszystkim chodzio o dysproporcje midzy cenami rolniczymi
a przemysowymi. Prystor jest znany z twardoci i bezkompromisowoci; w tym zakresie otaczaa go
legenda z czasw, kiedy po przewrocie majowym by szefem personalnym w Min. Spraw
Wojskowych. Charakteryzuje to wczesna anegdota: u Pisudskiego melduje si jaki pukownik,
159
ktry powiada: Panie Marszaku, musz Panu szczerze powiedzie, e ja nie jestem pisudczykiem,
na co Pisudski: Ja te, ale, panie, bdmy obaj cicho, bo inaczej nas obu Prystor wyleje.
Prystor jako minister Przemysu i Handlu podejmuje akcj obniki cen, akcj zwarcia rozwartych
noyc cen, jak si to potem utaro mwi. Pono sens takiej akcji tumaczy Prystorowi Czesaw
Peche, bdcy wwczas dyrektorem Gabinetu Ministra, ilustrujc problem na prawdziwych noycach,
ktre zwiera i rozwiera w miar wykadu. Zapewne by to kawa, artem rwnie bya kukieka
i teksty Prystora w Szopce politycznej, cho ju nie tak moe dalekie od rzeczywistej
rzeczywistoci w tym zakresie i w onym czasie. Kukieka Aleksandra Prystora mwi w szopce:
...I tak, peen glorii,
Z resortu do resortu mknc na rozkaz szefa,
Znik cen wywyszony, przejd do historii
Jak Aleksander Wielki, czyli jak Bucefa.
Nastpnie za kukieka Prystora piewa (na melodi Nie masz nad onierza dzielniejszego czeka)
Zrobi to dla Wodza
Z uwielbieniem cisem,
e poprawi handel
Wasnym swym przemysem.
Do raportw wszystkich
Kupcw wezw miao:
Od pierwszego marca,
eby mi staniao.
Wezw do raportu
Wszystkich fabrykantw,
Najprzd im rodzin
Rozstawi po ktach,
Krzykn: - Jeden z drugim
Taka twoja ciocia
Od pierwszego marca
Nie ma bezrobocia!160
wiat kapitalistyczny przeywa w tym czasie ogromne wahania w pogldach ekonomicznych. W Anglii
w 1931 r. zostaje budet zrwnowaony kosztem wielkich oszczdnoci i wzrostu podatkw, ale ju w
1933 r. 37 profesorw wypowiada si publicznie przeciw sensowi rwnowagi budetowej. W
Niemczech w 1931 r. powstaje tzw. plan Wagemanna, propozycja dyrektora niemieckiego instytutu
badania koniunktur prof. Wagemanna, aby nakrca koniunktur przy pomocy robt publicznych,
finansowanych przez budet pastwa na zasadach kredytowych. 32 profesorw niemieckich skada
w zwizku z tym uroczysty protest przeciwko takim przestpczym zakusom na walut niemieck.
Zaamanie si funta angielskiego w 1931 r. aktualizuje dla Polski problem dalszej polityki walutowej.
Polska decyduje si pozosta w bloku zotym i nie obnia parytetu zotowego. Dlaczego? Chyba
160
przesanki tej decyzji trafnie oddaje artyku Matuszewskiego z 1935 r., a wwczas w 1931 r.,
w okresie zaamania funta, ministra Skarbu:
Przyjwszy primo - i spadek cen ma charakter trway; secundo - i, aby oywi gospodark, trzeba
wyrwna zmiany, jakie znika cen wprowadzia w podziale dochodu narodowego - Polska miaa dwie
drogi do wyboru. Albo zerwanie ze standardem zota i dewaluacj - albo zachowanie standardu zota
- i obnienie sztywnych elementw gospodarki (wierzytelnoci, pac, taryf, budetw, cen
monopolowych itd.) przez zarzdzenia ustawodawcze i administracyjne. Wybr utrzymania
standardu zota spowodowany by tym, e Polska przesza ju w okresie od 1918 do 1927 roku przez
inflacj... Od roku 1927 mamy walut ustabilizowan. Przywrcio to w spoeczestwie konieczn
cnot oszczdzania. Nie chcemy dzi, aby ci, co nagromadzili jakie kapitay w polskim pienidzu znw tracili. Dlatego Polska odrzucia drog zerwania ze standardem zota. W swojej dziaalnoci
legislacyjnej - interweniujc w stosunki midzy wierzycielami i dunikami - nigdzie nie naruszaa
wysokoci kapitau wierzytelnego161.
W konsekwencji przyjcia polityki stabilnoci waluty, wynika potrzeba poprowadzenia polityki
wyrwnawczej w odniesieniu do dysproporcji, spowodowanych przez ywioowy rozwj kryzysu. T
polityk wyrwnawcz nazwano wanie rwnaniem w d. Doem by tu poziom cen rolniczych,
element gospodarczy najsilniej przez kryzys dotknity.
Spadek cen w okresie kryzysu, utosamiajcy si ze wzrostem wartoci pienidza, dawa
wierzycielowi koniunkturalny zysk na wartoci kapitau dunego, z reguy ponad moliwoci patnicze
dunika. Naturalne w takich warunkach, traktowane w systemie kapitalistycznym jako ozdrowiecze,
wyrwnanie dugw i wierzytelnoci poprzez upado przedsibiorstwa, ma w Polsce w okresie
kryzysu rozmiar wyranie agodny. W szczytowym co do iloci bankructw roku 1931 sytuacja
przedstawia si nastpujco: na okrgo liczc 1100 spek akcyjnych zbankrutowao 40, na 3500
spek z ograniczon odpowiedzialnoci - 109, na blisko 12 000 spdzielni - 50. Zapewne wiksza
liczba bankructw dotyczy firm jednoosobowych, imiennych, ale i tu liczba upadoci wynosi 600-700
przypadkw rocznie, a przecie firm tych byo bardzo duo. Powstaj natomiast zatory patnicze,
dunik i wierzyciel targuj si, prbuj si ukada co do patnoci, niezalenie od tego, kto jakim jest
przedsibiorc - niefortunnym czy nieudolnym. Dowcip warszawski podchwytuje t sytuacj
i charakteryzuje j nastpujcym dialogiem midzy wierzycielem a dunikiem:
Wierzyciel: Panie Szpilfogel, kiedy wreszcie pan pacisz swoje dugi, bo ja panu powiem, e mona nie
paci 10 zotych, mona nie paci 20 zotych, cho to ju jest wistwo, ale powyej 100 zotych
kady dug staje si honorowy i wity.
Dunik: Panie Eichenbaum, mona zapaci 10 zotych, mona 20 zotych, cho to ju jest
lekkomylno, ale powyej 100 zotych kady dug staje si fikcj.
Na temat wypacalnoci bankw kursowaa nastpujca anegdota:
Do, powiedzmy, Banku Dyskontowego, do prezesa Heilperina przychodzi jaki pan z tym, e chce
wpaci wkad 100 000 z i zapytuje o warunki. Zostaje, oczywicie, niesychanie uprzejmie przyjty,
oferowane s mu doskonae warunki oprocentowania. Wreszcie przybysz powiada: Bardzo
przepraszam pana prezesa, ale czy mog zapyta, jak czsto pan prezes si kpie? Zdziwienie, ale
prosz bardzo: Normalnie. Co miesic. Przybysz dzikuje, przeprasza, przyjdzie ponownie.
Nastpnego dnia w innym banku ta sama rozmowa i to samo pytanie i odpowied: Normalnie.
161
I. Matuszewski Polska polityka gospodarcza w czasie kryzysu. (Art. napisany dla Financial News w Londynie
w styczniu 1935) [W:] Prby syntez, Warszawa 1935 s. 235.
K. Wrzos Czy powrt do roku 1913? [W:] Oko w oko z kryzysem, Warszawa 1933 s. 316 n.
K. Wrzos Tempo r. 1933.. [W:] Oko w oko z kryzysem, s. 322.
skarbowcw) jak i degeneruje organizacj wytwrcz (przemys anonimowy); polityka budetowa jest
polityk wegetacyjn, a aosny stopie wegetacji jest maskowany comiesicznymi manewrami na
ultimo. Nim jednak w 1936 r. nastpio co w rodzaju ogoszenia bankructwa polityki gospodarczej
z okresu kryzysu, jej inicjatorzy i realizatorzy dawali jej absolutorium. Matuszewski w styczniu 1935 r.
pisa: Polska jest jednym z najtaszych krajw. Polska utrzymaa gold-standard. Jest to zestawienie
do rzadkie. Tanimi bowiem s dzi przewanie kraje, ktre porzuciy gold-standard. Kraje za, ktre
go utrzymuj - maj wielkie trudnoci w handlu z powodu droyzny wewntrznej... A zarazem bilans
handlowy Polski, poczynajc od poowy roku 1929 jest stale czynny, wszystkie dugi zacignite za
granic (z wyjtkiem wojennych) - Polska bez przerwy i bez zwoki paci. Banki polskie nie zawiesiy
swojej dziaalnoci ani na jedn godzin - pomimo krachu austriackiego, niemieckiego,
amerykaskiego. Oszczdnoci w cigu lat kryzysu b. powanie wzrosy... i w konkluzji daje
nastpujc ocen polityki owego okresu: Tote kiedy dzi z perspektywy 4 lat kryzysu oceniamy
nasze postpowanie - postpowanie to wydaje si suszne - poniewa nie tylko przyczynio si do
zwalczania niejednego za - lecz prcz tego utwierdzio spoeczestwo polskie w odwadze i woli
dotrzymywania zacignitych zobowiza nawet w najciszych czasach164.
Matuszewski nie mia podstaw do takiego wypowiadania si w imieniu spoeczestwa o jego
postawie w stosunku do wczesnej polityki gospodarczej. Przeciwnie, spoeczestwo nabierao
przekonania, e gospodarka jest na bdnej drodze. wiadczy o tym po dzi dzie liczna publicystyka,
wrd ktrej spore miejsce zajmuj publikacje nieekonomistw z zawodu. Niektre maj bez maa
rzewny charakter ze wzgldu na tytu i miejsce wydania: ochowski Koniec kryzysu i odrodzenie
wiata, yrardw 1932; Parnes Jedyny ratunek zagroonego wiata, Rohatyn 1932; Lechita rda
kryzysu gospodarczego i bezrobocia, rodki poprawy, Grudzidz 1933; Jankowski Jak dugo mamy
jeszcze cierpie, Lww 1934; Antonowicz Kryzys trzeba wzi za rogi, Biaystok 1936. Koncepcje
przeciwstawne do polityki zotego standardu spotkay si z represjami, o czym pisz dalej.
U podstaw narastajcej niechci bya nie tylko beznadziejno i niemoralno spoeczna zaciskania
pasa i niesprawiedliwego krajania bochenka tj. podziau dochodu spoecznego, lecz rwnie i w
coraz silniejszym stopniu uwiadamianie sobie, e prowadzona polityka powoduje coraz mniejsze
wykorzystywanie zdolnoci wytwrczej gospodarstwa polskiego, e gospodarka schodzi na
wegetatywny poziom li tylko konsumpcyjny.
Kuszenie w. Antoniego
Kiedy pod koniec 1934 r. zwierzy mi si Baczyski, dyrektor Dep. Obrotu Pieninego: Wie pan, nie
rozumiem tej sytuacji. Pacimy zagranicy jak w zegarku, a adnej poyczki zagranicznej od paru lat
zacign nie moemy. To powiedzenie Baczyskiego trzeba sobie uprzytomni i przypomnie na
podstawie liczb bilansu patniczego (patrz tabela obok).
Kapita zagraniczny, ulokowany w bankach i przedsibiorstwach prywatnych, zacz w czasie kryzysu
wycieka i ucieka. Dopyw kredytu zagranicznego do gospodarki pastwowej po poyczce
zapaczanej z 1930 r. i kolejowej z 1931 r., zacignitych za ministrowania Matuszewskiego, usta.
Byy to zreszt nadal drogie kredyty; rzeczywiste oprocentowanie poyczki zapaczanej wynosio
9,44% rocznie, kolejowej 9,37%165. Po tych poyczkach nastpia posucha. Stanowio to cios dla
polityki standardu zotego, bo wewntrzna sytuacja gospodarcza Polski inaczej by si ksztatowaa,
164
165
Lata
1923
1929
1930
1131
1932
1933
1934
1915
1936
1937
1938
Bilans patniczy166
Saldo korzyci
Saldo ruchu
Zacignite
majtk. (%%
kapitaw
przez
dywidendy
pastwo
itp.)
poyczki zagr.
Miliony zotych
-284
+1 109
646
-379
+593
51
-450
-416
378
-417
-4
726
-285
-32
6
-212
-81
3
-166
-157
10
-145
-108
-172
-147
21
-177
-39
99
.
.
83
Lata
1932 1933
Miliony zotych
502 476
137
88
1003 1004
220 262
W 1933 r. miaa miejsce wiatowa konferencja ekonomiczna w Londynie, z ktr pastwa europejskie
wizay due nadzieje na wyjcie z kryzysu. Jednake propozycje wyjcia z kryzysu wsplnymi siami
(tj. cznie z Ameryk) spotkay si z odmow amerykask, tak w zakresie zaatwienia sprawy
stabilizacji walut, jak i w zakresie regulacji dugw midzynarodowych. Dla Roosevelta waniejsze
byy wasne eksperymenty monetarne, zmierzajce do podniesienia krajowego poziomu cen oraz
polepszenia konkurencyjnoci towarw amerykaskich na rynkach wiatowych przez deprecjacj
waluty. Konferencja skoczya si fiaskiem. Rozczarowany w swych nadziejach, jeden z delegatw
polskich na t konferencj Mieczysaw Sokoowski, wiceminister Przemysu i Handlu, podzieli si ze
mn kilku nastpujcymi uwagami:
Od pocztku konferencji stao si jasne, e bez Stanw Zjednoczonych nic nie bdzie mona zrobi.
Tymczasem delegacja amerykaska uchylaa si od zajcia stanowiska, tumaczc si brakiem
penomocnictw. Pod naciskiem konferencji delegaci amerykascy skomunikowali si z
166
Dane GUS.
167
170
przed rozumieniem powyszych wywodw jako nawoywania do obnienia kursu pienidza lub
inflacji w znaczeniu, jakie jej si powszechnie nadaje.
Skutek artykuu by piorunujcy, tylko inny, ni Fabierkiewicz zamierza i przypuszcza. W dwa dni
pniej ukazuje si w prasie, a wic i w Kurierze Porannym, komunikat pt. Polska nie pjdzie na
eksperyment walutowy, w ktrym ajencja Iskra podaje, i zostaa upowaniona do podania, e
jeden z korespondentw zagranicznych otrzyma wczoraj miarodajne owiadczenie w Min. Skarbu
i w Banku Polskim, i Polska nie zamierza w adnym razie zmienia swej dotychczasowej polityki
w dziedzinie walutowej i uwaa dalej za suszne utrzymanie zasad bloku zotego171.
Mimo e artyku by dyskusyjny, Fabierkiewicz zostaje bez dyskusji wylany ze stanowiska dyrektora
Dep. Ce w Min. Skarbu i dopiero po p roku znajduje posad jako doradca ekonomiczny w Zwizku
Bekonowym. W 1935 r. Starzyski, po zapoznaniu si z zagadnieniami gospodarki miejskiej jako
prezydent Warszawy, powouje Fabierkiewicza na stanowisko nowo utworzonego Biura
Ekonomicznego w Zarzdzie Miejskim. Po objciu teki ministra Skarbu przez Kwiatkowskiego,
Fabierkiewicz znw powraca do ministerstwa, zajmujc stanowisko dyrektora Pastwowego Urzdu
Kontroli Ubezpiecze.
Po apage satanas, jakie usysza Fabierkiewicz od swego w. Antoniego, ucicha na kilka miesicy
publicystyka Fabierkiewicza, ale ju od sierpnia tego 1934 r. drukuje on w Kurierze Porannym
szereg artykuw, informujcych o nowoczesnych, aktualnych pogldach i metodach w zakresie
polityki pieninej172.
w. Antoni jest naraany na kuszenie nie z jednej strony; staje si to zwaszcza kopotliwe wtedy,
kiedy kusiciela nie mona wyla jak Fabierkiewicza. Ot w lecie 1935 r. zosta dorczony mi via
Starzyski memoria z prob o rozpatrzenie czy poruszony w memoriale temat nie mgby by
przedmiotem dyskusji w istniejcym ju wwczas naszym klubie Gospodarki Narodowej.
Otrzymaem informacj, e autorem memoriau jest prezydent Mocicki. Siedlimy tedy we dwch z
Jzkiem Krzyczkowskim i zaczlimy czyta memoria w skupieniu i ciszy, przerywanej od czasu do
czasu wykrzykami Krzyczkowskiego: O rany boskie! W memoriale tym Mocicki stwierdza istnienie
powszechnych narzeka na brak pienidza, a z drugiej strony okoliczno, e rzd nie moe zwiksza
obiegu pieninego ze wzgldu na konieczne minimum pokrycia jego w zocie. Wysuwa przeto
projekt, aby emitowa pienidz dodatkowy, ktrego warto byaby zabezpieczona na majtku lasw
pastwowych. Informuje, e za czasw jego modoci, w majtku jego ojca byy wydawane takie
kwitki-pienidze, wanie zabezpieczone monoci kupna za nie drewna z miejscowego lasu, e
dobrze swoj funkcj speniay, cyrkulujc wrd miejscowej ludnoci. Ot taki specjalny pienidz,
sdzi autor memoriau, przyczyniby si do zagodzenia braku gotwki, wywoujcego tak
powszechne narzekania.
Projekt by naiwny i pomija istniejce w tej sprawie negatywne dowiadczenia: pienidz rwnolegy,
a takim byby w leny pienidz, powoduje powstawanie rnic kursowych jednostek pieninych
tej samej nazwy, stwarzajc tym samym chaos na rynku; zabezpieczenie pienidza wasnoci
nieruchom nie ma istotnego znaczenia, miarodajne w tym wzgldzie s dowiadczenia z okresu
Wielkiej Rewolucji Francuskiej z tzw. mandats territoriaux i szereg jeszcze innych zjawisk
171
173
W zakresie owej kariery byo silne intuicyjne odczucie rnicy pomidzy sueniem pastwu a
sueniem panu.
Zbieg okolicznoci w czasie powoduje, e lata kryzysu w Polsce wypadaj na okres, w ktrym modzi
urzdnicy posiadaj ju paro- albo i kilkuletni sta pracy w aparacie pastwowym. Uwaaj si wic
nie tylko za wyksztaconych, ale i za dowiadczonych. W tym stanowisku jest duo ufnoci i dufnoci
w siebie, odpowiednio do modego wieku. Sytuacja gospodarcza wywoana kryzysem wskazuje na
potrzeb intensyfikacji koncepcji ekonomicznych, a tymczasem stan aparatury mylenia
ekonomicznego nie wzbudza ufnoci co do monoci wyycia si w jego istniejcych formach.
Czasopisma ekonomiczne wychodz z zachowaniem swej dugoletniej tradycji redakcyjnej
i wydawniczej, Towarzystwo Ekonomistw i Statystykw Polskich przeywa pewien marazm. Jest
zabawn rzecz, e marazm ten jest spowodowany w duym stopniu przez 3 osoby i to dobrej woli:
dr Mari Zawadzk, Ryngiera i mec. ypacewicza. Ta trjka starych osb bywa na kadym zebraniu,
pierwsza prosi o gos, blokuje dyskusj, do ktrej tematycznie ju nie jest w stanie wnie czego
ciekawego, a w konsekwencji tego znaczna cz zebranych z reguy nie uczestniczy w dyskusjach,
opuszczajc zaraz zebranie po zabraniu gosu przez kogo z owej naogowej trjki dyskutantw.
W tych warunkach myl rzucona w 1931 r. przez Czesawa Bobrowskiego, eby zaoy wasne,
niezalene pismo, trafia na grunt psychiczny bardzo podatny. Jednake jak zawsze w poczynaniach
inteligenckich istnieje niebezpieczestwo zbyt maego wspczynnika prakseologicznego zamierzonej
idei i projekt koczy si na dobrych chciach. Tym razem projekt dochodzi do skutku przede
wszystkim dziki walorom prakseologicznym Bobrowskiego. Spord kilkunastu nas, zaoycieli
pisma, jest on zdecydowanie najenergiczniejszym chyba i najzdolniejszym i, zabawne, najmodszym.
Najprzd powstao pismo Gospodarka Narodowa, jako dwutygodnik, w formie organizacyjnej
spdzielni wydawniczej. Po kilku miesicach doszlimy do wniosku, e dla potrzeb pisma potrzebne
jest spotykanie si w szerszym anieli tylko w redakcyjnym gronie i w zwizku z tym powsta Klub
Gospodarki Narodowej w formie stowarzyszenia. Pismem kierowa komitet redakcyjny
z redaktorem na czele, klubem jego zarzd. Incompatibilia co do obu dziedzin wadzy nie istniay,
praktycznie jednak jedno z zaj - redakcja lub klub - absorboway stojcy do dyspozycji czas prawie
bez reszty.
Pismo zostao promulgowane jako niezaleny dwutygodnik gospodarczy, ktre to sowa stanowiy
rwnie i podtytu pisma. Niezaleno, ktra wycza ujmowanie oceny poszczeglnych zjawisk pod
ktem doranych interesw jakichkolwiek orodkw dyspozycji gospodarczej w Polsce, i rzeczowo
miay, w myl deklaracji redakcyjnej, stanowi dwa podstawowe kryteria w zajmowaniu stanowiska
wobec kadego przejawu polskiego ycia gospodarczego. W zakresie rzeczowoci zadeklarowano si
do doszukiwania si w kadym aktualnym przejawie polskiego ycia gospodarczego (obok
omawianych zazwyczaj przyczyn koniunkturalnych i przypadkowych) take i przyczyn gbiej lecych,
strukturalnych. Sens pisma i charakter wydajcych go ludzi zosta okrelony nastpujco:
Gospodarka Narodowa jest organem lunej grupy ludzi, ktrych yciowym celem jest rozwj
gospodarczy Polski poprzez niezbdny dla tego celu rozwj polskiej myli gospodarczej.
Ta luna grupa powstaa i rozwijaa si na podstawie kilku nastpujcych, niepisanych zasad:
1) Pogldy polityczne byy traktowane jako osobiste pogldy danego czowieka, std te w
Gospodarce Narodowej byli i ludzie o pogldach socjalistycznych jak Wadysaw Diamand,
Wacek Brunner czy Wadek Landau i ludzie endekoidujcy jak Jzef Wejtko czy Andrzej
Marchwiski. Natomiast tam, gdzie pogldy polityczne ujawniay si w dyskryminacji
czowieka, Gospodarka Narodowa solidarnie zajmowaa stanowisko negatywne,
protestujc, jeeli to bya sprawa publiczna. Jako przykad mona przytoczy wypowied
2)
3)
4)
5)
174
Bobrowski pisa pod pseudonimem Czesaw Korolko, Tomasz Kornicz, Grzegorz Turowski; Greniewski - H.
Niewski, T. Mzgowicz, H. Pniewski; Jastrzbowski - S. Rzbowski; czkowski - Wiktor Dbowiecki; Poniatowski
- J. Poleszuk; Sokoowski - A. Falk, Kazimierz Brodnicki (skutek cigego jedenia na jeziora brodnickie). Ja
uyem raz pseudonimu Piotr Narzymski i nie mog sobie przypomnie co to za Monte-Christo mia by.
Ministrowie Skarbu
Jestem przeraony, e w Polsce kady minister Skarbu ustpuje z infami powiedzia mi witalski,
gdy w kocu 1935 r. ustpi ze stanowiska ministra prof. Wadysaw Zawadzki, po 3 latach
urzdowania.
Braem udzia w oficjalnym poegnaniu ministra Zawadzkiego. Odbyo si ono w ponurym
reprezentacyjnym salonie ministerstwa, umeblowanym wedle gustu naczelnika Wydziau
Gospodarczego Kuczy, tj. brzydko: cikie, nieksztatne meble mahoniowe z ozdob w postaci
zwieszonych gw i szyi abdzich z brzu. Meble te mogy suy za ilustracj trafnego artu, e
problemy estetyczne w ministerstwie nie nasuwaj trudnoci, bo wzywa si naczelnika Wydziau
Gospodarczego i kae mu si kupi arcydzieo, a on jako sumienny i posuszny urzdnik oczywicie
kupuje arcydzieo.
W obecnoci zebranych urzdnikw ministerstwa i nowego ministra Skarbu in. Eugeniusza
Kwiatkowskiego przemwi do Zawadzkiego wiceminister Koc. Ju w czasie przemwienia Koca twarz
Zawadzkiego mienia si, a gdy zacz sam mwi, nie wytrzyma nerwowo i rozpaka si. Przykry jest
widok paczcego mczyzny, ale Zawadzki ze swoim maym wzrostem, czarnymi z rozdziakiem
uczesanymi wosami i czarnymi liweczkami oczu, tkwicymi w twarzy o rysach nieostrych sprawia
w tym momencie wraenie jakiego chopaczka, ktry lka si, e bd go za co karci i ktry czuje,
e mu si jaka krzywda dzieje.
Z okazji pisania tych Wspomnie przypomniao mi si powiedzenie witalskiego, przejrzaem przeto
poczet imion ministrw Skarbu w Polsce w okresie midzywojennym i skonstatowaem, e istotnie
adnemu z nich nie dane byo odej w warunkach okazania mu przez spoeczestwo swojej
wdzicznoci i uznania; odwrotnie, kady odszed wanie z ow infami.
25 razy przekazywana bya teka ministra Skarbu w Polsce przedwojennej175. 14 pierwszych kolejnych
ministrw, po Kucharskiego wcznie, odeszo z infami jako ci, ktrzy nie potrafili opanowa inflacji
marki polskiej. Wadysaw Grabski przeprowadza reform pienin, ale w 1925 r. ustpuje z infami,
e dopuci do zaamania si zotego, nowo wprowadzonej waluty. Jego nastpc Zdziechowskiego
zmiata przewrt polityczny. Kolejny minister Czechowicz stabilizuje w 1927 r. walut, ale w 1929 r.
zostaje postawiony przed Trybuna Stanu za przekroczenia budetowe i ustpuje. Nastpny po nim
pukownik i pisudczyk Matuszewski zostaje w nieasce usunity przez Pisudskiego. Nastpny - Jan
Pisudski nie tyle z infami, ile z otaczajc go ironi przychodzi i odchodzi. Nastpny Zawadzki
ustpuje w warunkach zmiany kursu politycznego - koca rzdw grupy pukownikw i nastania
rzdw prezydenckich, ustpuje przy akompaniamencie zarzutw, e poprowadzi bdn polityk
utrzymywania standardu zotego, e skonsumowa rezerwy finansowe kraju, e polityk sw
przeduy o dwa lata trwanie kryzysu w Polsce. Nastpny Kwiatkowski jest wicepremierem rzdu,
ktry w czasie wojny uchodzi za granic i tam przestaje istnie jako rzd.
175
Kolejno ministrami Skarbu byli: Wadysaw Byrka (od 17.11.1918 do 16.1.1919), Jzef Englich (1919),
Stanisaw Karpiski (1919), Leon Biliski (1919)^ Wadysaw Grabski (1919/1920), Jan Kanty Steczkowski (1920
21), Bolesaw Markowski - kier. (1921), Jerzy Michalski (1921 22), Kazimierz aczek - kier. (1922), Zygmunt
Jastrzbski (1922/23), Bolesaw Markowski - kier. (1923), Wadysaw Grabski (1923), Hubert Ignacy Linde
(1923), Wadysaw Kucharski (1923), Wadysaw Grabski (1923/25), Czesaw Klarner - kier. (1925), Jerzy
Zdziechowski (1925/26), Gabriel Czechowicz (1926), Czesaw Klarner (1926), Gabriel Czechowicz (1926/29),
Tadeusz Grodyski - kier. (1929), Ignacy Matuszewski (1929/31), Jan Pisudski (1931/32), Wadysaw Marian
Zawadzki (1932/35), Eugeniusz Kwiatkowski (1935/39).
Gdy Czechowicz przesta by ministrem i na jego miejsce zosta wezwany z Budapesztu Matuszewski,
bdcy tam wwczas polskim przedstawicielem dyplomatycznym, satyra polityczna skomentowaa
sytuacj nastpujcym skeczem w teatrzyku Qui-Pro-Quo. Scena przedstawia sekretariat
Prezydium Rady Ministrw. Wchodzi Lawiski i przedstawia si siedzcym sekretarzom: Prosz
panw ja jestem ajent ubezpieczeniowy. Nazywam si Cackier. Ja ubezpieczam od wszystkiego. Na
przykad caa endecja u mnie si ubezpieczya na jeden miesic, na maj. Chciabym si zobaczy
z panem P. Moe on te chce si ubezpieczy. Widzenie wykluczone - odpowiadaj sekretarze.
Premier jest bardzo zajty. To moe ja zajrz, choby przez dziurk od klucza. Wykluczone, Ja
rzuc tylko dnem oka. Wykluczone. Naraz otwieraj si drzwi od gabinetu premiera i wpada Tom,
ucharakteryzowany na Becka, woajc: Telefonowa natychmiast do Budapesztu, Bukaresztu,
a spostrzegszy Lawiskiego-Cackiera pyta: A pan co tu robisz? Ja nic. Ja nazywam si Cackier.
Jestem ajent ubezpieczeniowy. Ajent ubezpieczeniowy? To finansista. I figurka niczego. Chod no
pan tutaj. Wciga Lawiskiego-Cackiera do gabinetu, zamyka drzwi, trwa dusza chwila ciszy, po
czym nagle otwieraj si z trzaskiem drzwi, wyskakuje tyem Lawiski-Cackier, klka na pododze
sekretariatu, skada rce w stron gabinetu premiera i woa: Ja nie chc by minister Skarbu.
Ci, co chcieli by ministrami Skarbu, mieli cikie ycie i trudn prac z wyjtkiem Jana Pisudskiego,
ktry niczym si nie przejmowa. Rano godzinami czyta gazety, pi herbat z konfiturami, aparat
wszystko za niego zaatwia, nie majc adnych ycze do szefa z wyjtkiem jednego, aby we
waciwym momencie zreferowa marszakowi Pisudskiemu aktualn do zaatwienia spraw
finansow; po to ostatecznie Jan Pisudski zosta ministrem Skarbu. Sytuacja w tym zakresie wkrtce
si wyjania. Ministrowi Janowi Pisudskiemu zreferowano, e budet wojska moe by do
wydatnie zmniejszony bez uszczuplenia zakresu rzeczowego, a to wskutek spadku cen produktw
rolnych, w konsekwencji czego w wojsku znacznie obniyy si pienine koszty utrzymania ludzi
i koni. Pan Jan aprobowa koncepcj: Ot, dobrze by to byo, po czym zastanowi si i powiedzia:
Dobrze, ale tylko kto to zreferuje Panu Marszakowi. To wyjanio sytuacj i na przyszo: po 15
miesicach urzdowania Jan Pisudski ustpi. Sposobem swego urzdowania nie potwierdzi epitetu,
jaki mu przydano, gdy obejmowa tek: Janko ryzykant, raczej okaza si dobry brat, drugi epitet,
jaki by mu przydany od wiersza Tuwima176.
Dyskwalifikowani przez opini spoeczn, broni si byli ministrowie Skarbu przed
niesprawiedliwoci, jaka ich spotyka. Wadysaw Grabski wydaje ksik177, Czechowicz wygasza
odczyt178, Matuszewski publikuje szereg artykuw179, Wadysaw Zawadzki wygasza w Paryu
odczyt180. Kady przedstawia swoje racje i oceny; streszczenie ich, a tym bardziej analiza nie moe by
przedmiotem takiego opracowania jak niniejsze Wspomnienia skarbowca, lecz rzetelnej pracy
historycznej. Od strony impresji mona tylko zaznaczy, e uderza wysoki poziom literacki artykuw
Matuszewskiego, naukowo odczytu Zawadzkiego. Tak, to byli bardzo inteligentni ludzie, dlaczeg
wic zakoczyli swoje urzdowanie jako infamisi w opinii ludzkiej. Dlaczego kark skrci jako minister
Skarbu Czechowicz, dowiadczony urzdnik skarbowy? Dlaczego zaama si Grabski, dowiadczony
m stanu? A i Kwiatkowski zaczyna by bliski infamii, atakowany przez koa wojskowe za to, e nie
potrafi stworzy dostatecznie obfitych rodkw finansowych na dozbrojenie kraju.
176
W ocenie przedwojennych ministrw Skarbu trzeba mie na uwadze jedno zjawisko o charakterze
wiatowym i dwa zjawiska o charakterze lokalnym - polskim. wiatowy charakter miaa nieporadno
walki z kryzysem, w duym stopniu z powodu anachronizmu i tradycji mylenia ekonomicznego.
Wanie dopiero w latach 1933-1937 wiat zacz stopniowo zrywa z klasycznymi zasadami
finansowymi, uwiconymi w cigu przeszo stulecia. W tym zakresie zagraniczni ministrowie Skarbu
nie s lepsi ni polscy, a polscy nie s gorsi ni zagraniczni.
Dwa zjawiska o charakterze polskim sprowadzaj si do 1) samotnoci ministra Skarbu w rzdzie, 2)
pogldw opinii spoecznej, e efekty gospodarcze mona uzyska przez cudotwrstwo finansowe.
Jest rzecz znan, e marszaek Pisudski chepi si tym, e nie zna si na sprawach gospodarczych.
Premierzy rzdw pomajowych, z wyjtkiem Bartla i Prystora, w ogle nie interesowali si sprawami
gospodarczymi, pozostawiajc kopotanie si nimi ministrowi Skarbu oraz ministrom Rolnictwa
tudzie Przemysu i Handlu, ci za z kolei byli tymi, ktrzy atakowali ministra Skarbu o rodki
finansowe na prowadzenie gospodarki interwencyjnej. W rezultacie minister Skarbu by w rzdzie
osamotniony. Spoeczestwo za uwaao, e rzdzc pienidzem minister Skarbu ma znacznie
wiksze moliwoci, ktrych nie wykorzystuje. Byo to ocenianie makroekonomiki na podstawie
wasnej mikroekonomiki, byo to powierzchowne rozumienie eksperymentw zagranicznych,
zwaszcza niemieckiego, faszywie przez propagand przedstawianego. Tote w oczach spoeczestwa
minister Skarbu z reguy by nie do udolny, jeeli nie nieudolny.
Satyra polityczna trafnie oddaa t sytuacj, kiedy kukieka Matuszewskiego piewa:
Pienidzy! Tu mi daj! Krzyczy kraj, woa rzd A ja skd mam bra?
Pienidzy! Trzeba nam! Woam sam:
Co kto masz, zamknij twarz i pa!181
W tych warunkach czy nie trafne i praktyczne byo stanowisko. Ja nie chc by minister Skarbu.
Tak, ale tak mona byo mwi w Qui-Pro-Quo.
musiaa rozsypywa si jeszcze przez 20 lat, chocia budowa nowej rzeni bya ju w 1939 r. bardzo
aktualna.
Jedn z waniejszych spraw wwczas bya sprawa utworzenia spki akcyjnej Teatry Warszawskie,
ktrej akcjonariuszami mieli by Zarzd Miejski i Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej,
wspomagane subwencj rzdow. W ten sposb wyobraano sobie wybrnicie z wlokcego si
kryzysowego problemu gospodarki teatralnej warszawskiej, a zwaszcza sprawy opery. Posiedzenie
konstytucyjne nowej spki odbyo si dwudziestego ktrego sierpnia, byem na nim obecny jako
jeden z przedstawicieli Zarzdu Miejskiego. Prezesem zosta wybrany Wadysaw Korsak, prezes TKKT,
wiceminister Spraw Wewntrznych, dyrektorami Wadysaw Zawistowski i Juliusz Kaden-Bandrowski.
Na posiedzeniu, ktre trwao kilka godzin, by przez cay czas obecny minister Spraw Wojskowych
gen. Kasprzycki, majcy swe osobiste zainteresowania teatralne. Ale obecno ta nie dziaaa
uspokajajco: w drugiej poowie sierpnia bieg wypadkw politycznych wywoywa ju niepokj,
obawy przed wojn, cho jeszcze utrzymywaa si nadzieja, zwaszcza oficjalna, e pokj bdzie
utrzymany.
Wierzyy w to nawet umysy przenikliwe i niezalene. 31 sierpnia byem na kolacji u prof.
Tennenbauma. Pnym wieczorem suchalimy przez radio przemwienia Hitlera. Po wysuchaniu
radia Tennenbaum powiedzia: Nie bdzie wojny. Jeeli on tak przemawia, to czu wyranie, e to
jest bluff. Tote gdy rano ona pocza mnie budzi, a wstawa mi si nie chciao, e jest wojna
i bombardowanie, mruknem: wiczenia OPL.
Midzy 1 a 7 wrzenia
Poranne godziny dnia 1 wrzenia przynosz oszoomienie. Jest wiadomo, e jest wojna, ale nie
chwyta tego jeszcze wiadomo. Umys, nawyky do odruchw warunkowych z okresu dugich lat
pokoju, nie jest w stanie przestawi si od razu na skojarzenia wrcz inne. Opowiada mi kiedy radca
Min. Skarbu Adamkiewicz, wytrawny urzdnik jeszcze wiedeskiej proweniencji, e na pocztku
I wojny wiatowej, zmobilizowany jako rotmistrz rezerwy dragonw, natkn si ze swym oddziaem
na patrol kozacki, ktry ich ostrzela. Herr Rittmeister - wrzasn wachmistrz - die Schurken schieen
mit scharfen Patronen. No tak, na manewrach strzelano lepymi nabojami.
Teraz Warszawa przekonuje si, e die Schurken schieen mit scharfen Patronen. Alarmy lotnicze,
pierwsze bombardowania, pierwsze ofiary. Wojna wchodzi w wiadomo. Wywouje groz, ale
i wzmaga uczucie patriotyzmu i chci walki. Prawie natychmiastowe wypowiedzenie wojny przez
Angli i Francj umacnia nastroje.
Wszyscy pewni zwycistwa, woaj ze zami:
Bg jest z Napoleonem, Napoleon z nami!
Zarzd Miejski pracuje w zasadzie normalnie. Jeszcze 30 sierpnia, gdy ogoszono mobilizacj
powszechn, prezydent Starzyski zwrci si do ogu pracownikw miejskich z odezw,
wyjaniajc sytuacj i apelujc do spokoju, sumiennoci i sprawnoci dziaania oraz gotowoci
ofiar182. Wprowadzone przez Starzyskiego w trzeciej dekadzie sierpnia kolejne 24-godzinne na
182
Tekst odezwy podaje H. Pawowicz Komisariat Cywilny przy Dowdztwie Obrony Warszawy. Dzieje
najnowsze Polski.
4 Poniedziaek
5 Wtorek
6 roda
7 Czwartek
183
Byem jednym z pierwszych dyurujcych. Trwaym rezultatem mego dyuru byo kupno elektrycznego
samowaru, ktry bardzo si potem przydawa w Komisariacie Obrony, zwaszcza w czasie nocnej pracy.
184
Zmian statutu zdono jeszcze ogosi w DzURP nr 87. poz. 550. By to ostatni Dziennik Ustaw, jaki ukaza
si w Warszawie. Zmiana statutu podwyszaa limity skupu papierw procentowych do 300 mln z, biletw
skarbowych do 1 mld z. Dla Zarzdu Miejskiego m. st. Warszawy praktyczny skutek tego uelastycznienia wyrazi
si w otrzymaniu ze Skarbu Pastwa zasiku kasowego w wysokoci 5 mln z, co odpowiadao poowie
przecitnego miesicznego Wydatku budetu zwyczajnego z okresu pokojowego.
8 Pitek
Ju po dwu dniach wrzenia wida, e urzdy pastwowe ogarnia rozgardiasz. 3 wrzenia jestem na
niadaniu w MSZ i z tej okazji konstatuj, e minister Spraw Zagranicznych Beck nie jest informowany
przez Naczelne Dowdztwo o sytuacji strategicznej. Ani z Min. Spraw Wewntrznych, ani z Min.
Skarbu nie przychodz dyrektywy co do spraw finansw komunalnych w zwizku z wojn. Ale
miarodajne w tych sprawach osoby - dyrektorzy departamentw i naczelnicy wydziaw - s to
dobrzy znajomi i koledzy, kontakt z nimi jest atwy. Tak, ale oni rwnie nie wiedz. Jestem
w rozterce: czy jako oficer rezerwy mam zgosi si do wojska, czy te jako dyrektor finansowy Miasta
pozostawa na stanowisku. W podobnej sytuacji s i inni.
Niejasno sytuacji w miecie potguje si. Dochodz wieci o masowym ewakuowaniu si instytucji
pastwowych. A co z samorzdowymi?
5-go wrzenia podwrze ratusza jest pene samochodw Zarzdu Miejskiego. Jeden z szoferw pyta
mnie: A jak samochd pana dyrektora? Bo my wszyscy mamy baki pene i czci zapasowe ze sob.
Jestemy gotowi do wyjazdu w kadej chwili, lada chwila ma przyj dyspozycja wyjazdu.
Dyspozycja jednak nie przychodzi. Ratusz pracuje bez przerwy. Poczynajc od 4-go nocuj ju na
ratuszu, pic na jakiej reprezentacyjnej, a mao wygodnej kanapce koo sal prezydialnych. Na
wieszaku wisi kurtka wonego, takowa suy mi za kodr. Ilo spraw zaatwianych mnoy si,
stwarzajc mus psychiczny trwania bez przerwy przy swej pracy; zaczyna wytwarza si wewntrzny
nastrj, e pracy tej nie mona, nie wolno przerwa.
5, 6 i 7 wrzenia Warszaw ogarnia panika. Masowy odpyw ludnoci stwarza niesamowity obraz.
Widz go! Ciepy, soneczny dzie wrzeniowy, jest cicho, nie ma bombardowa. Wszystkimi ulicami
jak strumyki pyn szeregi ludzkie, na ulicach gwnych strumyki gstniej w potoki, przez mosty
pynie ju rzeka mrowia ludzkiego.
Rozgardiasz wdziera si ju i na ratusz. Stwarzaj go przede wszystkim tumy interesantw,
przychodzcych do jedynej waciwie w tych dniach wadzy polskiej, ktra jest i ktra dziaa. Przez
pokoje sekretariatw prezydium Miasta przelewaj si tumy. Dochodz wiadomoci o porzucaniu
pracy i ucieczkach w szeregu instytucji miejskich. Jedna z sekretarek prezydium, Janka Raska,
wybucha spazmatycznym paczem: Tak im tu dobrze byo, a teraz uciekaj, uciekaj! Sekretark
Starzyskiego Stefani Chmielisk-Witkowsk zaokupowaa jaka interesantka, ktra na jaki temat
monologuje a czego Chmieliskiej nie udaje si przerwa. Sysz w pewnym momencie sowa
interesantki: W tym czasie mio nasza ujawnia si w caej peni i zaczlimy y ze sob.
Skopotana Chmieliska usiuje przerwa: Ale co to moe obchodzi pana prezydenta?. Bardzo go
to powinno obchodzi - odpowiada interesantka i cignie dalej. Widz umiech pobkany, oczy
byszczce. Pani Stefanio - szepcz - to jaka psychopatka, niech si jej pani pozbdzie. Prbuj
jczy Chmieliska.
Starzyski wzywa mnie: Musz porozumie si z Meyerem, a jego zablokowali w ZOM robotnicy.
Niech pan jedzie i jako go uwolni. Jad na Karow i zastaj na podwrzu maswk. Powodem jest
niewypacenie przez ZOM pac i zaliczek. Sytuacja jest napita, tum milczy, ale jest zowrogi, a przed
tumem mczyzn stoj zapony wybuchu - kobiety: te stare, brzydkie, wic niekochane
i rozgoryczone, a teraz gotowe wyadowa gorycz. Jedna z nich krzyczy: To same po sze pensjw
pobray, a dla narodu nie ma nic. Czu pulsowanie tumu. Pytam Meyera dlaczego ZOM nie podj
zasiku z kasy miejskiej, ale dogada si nie sposb, zaczyna rozmow, przerywa dla innego, cigle
kto go odrywa. W tym momencie - nalot na mosty. No - myl sobie - jeeli bomba trafi w to
podwrze, to zamiast Zakadu Oczyszczania Miasta zrobi si Rzenia Miejska. Na szczcie bomba
nie trafia, a ja przez ten czas zdoaem ustali z kierownikiem finansowym ZOM Nosarzewskim, ile
potrzeba na wypat i polecam mu pojecha z sob po pienidze. Ale tum nie chce nas wypuci,
musz wic mie krtk mow: Ja jestem ten od pienidzy. Przyjechaem dowiedzie si, ile wam
potrzeba, przyjechaem podczas nalotu. Jeeli nie chcecie mnie wypuci, to nie wypuszczajcie, ale
pienidzy wtedy nie dostaniecie, bo ja jestem od pienidzy i beze mnie nie wypac. To przekonuje,
przynajmniej wikszo. Przy okrzykach: Wypuci tego pana, wypuci, przewyszajcych okrzyki:
Nie wypuszcza, robi mi szpaler do furtki, ktra zostaje otwarta. Gdy po godzinie, po dokonanej
wypacie przyjedam umylnie po raz drugi, tumu ju nie ma, s grupki i pojedynczy ludzie, ktrzy
na pytanie: Jest tak, jak obiecaem?, odpowiadaj: Tak jest, panie dyrektorze.
ycie spoeczne stolicy waha si ustawicznie pomidzy wszczynajc si anarchi a przywracanym
adem. Rola Zarzdu Miejskiego i jego prezydenta ronie z dnia na dzie, a w ostatnich dniach tego
tygodnia wzrasta z godziny na godzin. Ratusz staje si kolektorem wadzy pastwowej, powoduje to
ludno poprzez tysice spraw, z ktrymi zwraca si do organw miejskich, dokonuje tego prezydent
miasta ze wzgldu na potrzeby miasta i jego ludnoci. W szczeglnoci w dniach 6 i 7 wrzenia
nastpuje podporzdkowanie prezydentowi Starzyskiemu policji, utworzenie Stray Obywatelskiej,
uruchomienie radiostacji Warszawa II, oddajcej si do dyspozycji prezydenta.
W dniu 6 wrzenia rano jestem w gmachu Banku Polskiego na ul. Bielaskiej i widz si z dyrektorem
Bolesawem Oczechowskim. Koczy si reszta czynnoci ewakuacyjnych banku. Oczechowski
pozostaje w Warszawie jako stranik pozostawionego mienia banku. Jego tak zawsze elegancka
sylwetka wyraa teraz zupene przygnbienie. Mwi do mnie: W skarbcach pozostay jeszcze
banknoty. Niech pan je bierze, po co maj wpa w rce niemieckie. Dzikuj Oczechowskiemu,
pdem wracam na ratusz i w towarzystwie dwch kasjerw samochodem wiceprezydenta
Pohoskiego przewo do kas ratusza pierwsze 700 tys. z. Ogem banknotw okazao si na sum 55
mln z i w cigu wrzenia przewieziono j w caoci do kas miejskich.
Ratusz pracuje bez przerwy, wszystkie agendy Zarzdu Miejskiego dziaaj. Ze wszystkich dyrektorw
Zarzdu Miejskiego, Warszaw opuci jeden jedyny, a i to byy minister, Butkiewicz.
W dniach 6 i 7 wrzenia u prezydenta Starzyskiego dojrzewa decyzja pozostania w Warszawie,
niezalenie od warunkw, jakie zaistniej185.
Kulski Decyzja 6-7 wrzenia 1939 o pozostaniu organw samorzdu stoecznego na miejscu, zawarte w
pamitnikach: Dziaalno Zarzdu Miejskiego m. st. Warszawy w okresie okupacji niemieckiej w latach 19391944 (Archiwum Pastw, m. st. Warszawy i Woj. Warsz., nr 57). H. Pawowicz przytacza w swoich
pamitnikach nawet rozmow swoj ze Starzyskim na ten temat. (,.Wrzesie 1939 roku, Pastw. Arch. m. st.
Warszawy i Woj. Warsz., nr 271).
i to I i II instancji. Nie wszystkie przy tym instytucje mona byo ze wzgldw praktycznych, (o ile m.
in. skutki dziaa wojennych mona zalicza do wzgldw praktycznych!), uruchomi190. W wyniku
bowiem ewakuacji w pocztkach wrzenia, nie wszdzie pozostali kierownicy tych instytucji.
W konsekwencji tego stanu obsada komisarycznych kierownikw instytucji finansowych
przedstawiaa si nastpujco: Grodzka Izba Skarbowa w Warszawie: o, naczelnik Wydziau
Emerytalnego, Dyrekcja Ce w Warszawie: Stefan Franciszek Krlikowski, dyrektor tej Dyrekcji,
Mennica Pastwowa: Ludwik Zagrodzki, dyrektor Mennicy, Pastwowa Wytwrnia Papierw
Wartociowych (PWPW): Dzikiewicz, pracownik PWPW.
W bankach pastwowych ewakuujce si ich wadze mianoway pozostajcych w Warszawie
kierownikw bankw jako opiekunw mienia i interesw instytucji. Wszystkie te nominacje byy
respektowane przez Komisariat Cywilny, Kierownikami takimi byli: w Banku Polskim - dyrektor
Bolesaw Oczechowski, w Banku Gospodarstwa Krajowego - dyrektorzy Jarnutowski i Czechowski, w
Pastwowym Banku Rolnym - dyrektor Riedl, w Pocztowej Kasie Oszczdnoci - dyrektorzy Rybak i
Maleszewski.
Banki prywatne prosiy o pozostawienie im ich autonomii i monoci dziaania w obrbie swego
Zwizku Bankw, ktrego prezes Wacaw Fajans, dyrektor Powszechnego Banku Zwizkowego
i sekretarz Skonieczny, dyrektor Powszechnego Banku Kredytowego, pozostali w Warszawie. W
Warszawie pozostao szereg dyrektorw bankw prywatnych: Hofman, Kozie (Bank Handlowy),
Demby (Bank Cukrownictwa), Rotwand (Bank Zachodni), Broniewski (Bank Zwizku Spek
Zarobkowych), Mikulecki (Bank Dyskontowy), Groyecki, Gintowt, Sptt.
Tak zrekonstruowany aparat finansowy zacz dziaa. Dziaa w myl hasa rzuconego przez
Starzyskiego: Warszawa wraca do normalnego ycia. Rzuci takie haso w miecie codziennie
kilkakrotnie bombardowanym, mg tylko taki czowiek jak Starzyski. Zareagowa pozytywnie moga
tylko taka ludno jak Warszawy. I oto ulice poczynaj by uprztane z barykad i gruzw, sklepy
i restauracje s czynne, uruchomiona zostaje poczta (Warszawa 1), radio dziaa, wychodz gazety,
banki wypacaj wkady, kasy skarbowe inkasuj podatki, Dziennik Urzdowy Komisarza
Cywilnego191 informuje o uruchomieniu 5 biur meldunkowych w celu obsuenia spraw
meldunkowych, o powierzeniu Andrzejowi Wierzbickiemu szefostwa wydziau organizacji przemysu
przy Centralnym Zwizku Przemysu Polskiego, o poleceniu Antoniemu Snopczyskiemu, prezesowi
Izby Rzemielniczej, przystpienia do niezwocznego uruchomienia warsztatw rzemielniczych.
Naturalnie jest to dalekie od powrotu do peni normalnego ycia. Nie s czynne szkoy, teatry, nie
funkcjonuje komunikacja miejska, produkcja przemysowa jest unieruchomiona, obrt handlowy jest
bardzo ograniczony. Naturalnie, jest to dalekie od powrotu do normalnego ycia, ale jest to wyrana
prba i ch kontynuowania ycia wbrew czyhajcej zewszd mierci. Okres ten trwa mniej wicej od
10 do 20 wrzenia. Nasilenie bombardowania likwiduje ycie warszawskie, prb ycia ulicy i wpdza
ludno warszawsk do piwnic i schronw.
Dziaalno finansow w owym okresie mona scharakteryzowa dekasteriami nastpujco:
190
Jako charakterystyk mona przytoczy nastpujcy wyjtek z Dziau Informacyjnego Dz. Urzd. Komisarza
Cywilnego przy Dowdztwie Obrony Warszawy (nr 2, 2 IX 1939): Uruchomiona zostaa dziaalno Grodzkiej
Izby Skarbowej w Warszawie oraz Kas Skarbowych. Nalenoci podatkowe bez wzgldu na przynaleno
terytorialn patnikw wpaca mona codziennie w godz. od 9-13 w nastpujcych miejscach: w 31 Urzdzie
Skarbowym - Piusa XI nr 36, w 6 Urzdzie Skarbowym - Marszakowska 136, w 11 Urzdzie Skarbowym - Leszno
12, w 3 Urzdzie Skarbowym - na Pradze, Biaostocka 22.
191
nr 1 i nr 2.
Grodzka Izba Skarbowa otrzymaa zadanie poboru podatkw. W tym celu uruchomia kilka urzdw
skarbowych. Pobr podatkw opiera si na dobrowolnoci zgosze podatnikw w oparciu o apel
Komisarza Obrony Warszawy. Apel ten podziaa: do kas skarbowych poczto wpaca nalenoci
podatkowe. Nie byy to kwoty due ani przypadki liczne, ale bynajmniej nie sporadyczne.
Dyrekcja Ce w Warszawie otrzymaa polecenie moliwie szybkiego rozadowania skadw celnych na
Stawkach wobec stale grocego niebezpieczestwa zbombardowania, ktre nastpio. Aby
rozadowanie mogo by dokonane szybko, naleao uproci i uatwi regulacj nalenoci celnych,
niezbdnych dla wydania towaru z magazynu. W tym celu umieciem w nominacji Krlikowskiego na
komisarycznego kierownika ce passus: Przyznaj Panu w zakresie taryfikacji i regulowania
nalenoci celnych uprawnienia III instancji, tj. Min. Skarbu. Niestety Krlikowski, ktry zawsze sam
z siebie podartowywa, e jest biurokrat, potwierdzi w danej sytuacji suszno tego artu.
W przypadkach waniejszych albo w przypadkach kredytowania nalenoci celnych, odsya mi
interesantw na ratusz ze swoim wnioskiem pozytywnym, ale wnioskiem. W konsekwencji tego
w godzinach przedpoudniowych gromadzio si w sekretariacie mnstwo osb wyznania
handlowego - jak si to wwczas w Warszawie mwio. Do tych wychodziem co godzin
i przechodzc od jednego do drugiego, podpisywaem na stojco wnioski. Mimo tej szybkiej
procedury, droga Stawki - ratusz - Stawki nie moga nie wpywa opniajco na rozadowanie
magazynw celnych.
Mennica Pastwowa posiadaa ponad 2 mln z w monetach srebrnych oraz kilkanacie ton srebra
w kruszcu. Monety przewielimy do skarbca na ratuszu, transportem pokierowa Zawadzki. Co do
srebra wysunem projekt wybicia z niego monet 5-zotowych, upamitniajcych obron Warszawy.
Starzyski projekt z zadowoleniem zaakceptowa, Zagrodzki podj si jego wykonania. Wanie kiedy
przynis na ratusz projekt tej 5-zotwki, na Mennic spady bomby, ktre zniszczyy aparatur.
O wybiciu monet nie mogo by mowy, o przewiezieniu srebra te.
Pastwowa Wytwrnia Papierw Wartociowych w zakresie dziaalnoci finansowej roli w czasie
oblenia nie odegraa. Pod koniec wrzenia na skutek nagabywa Wojska, aby wobec zbliajcej si
kapitulacji wypaci trzy - wzgldnie jednomiesiczne gae, zastanawialimy si nad monoci
wydrukowania pienidzy choby w formie pienidza zastpczego. Moliwoci techniczne, jakimi
wwczas operowaa PWPW, nie umoliwiay realizacji tego, zreszt byby to wtpliwego efektu
finansowego zabieg. PWPW posiadaa pewne kwoty w destruktach banknotowych, ale z tej koncepcji
zwikszenia rodkw patniczych rwnie trudno byo skorzysta.
W dziedzinie bankowej centralnym zagadnieniem bya sprawa wypacania wkadw. Pod tym
wzgldem bya tragiczna sytuacja PKO, ktra posiadaa w kasach par milionw gotwki na kilkaset
milionw wkadw. Przyjlimy przeto jako zasad, e wypata nie moe przekracza 50 z. W
przypadkach szczeglnie uzasadnionych, kwota wysza moga by wypacona za zgod szefa Dziau
Finansowego Komisariatu na wniosek PKO, bo o ni faktycznie chodzio. Stwarzao to drug, obok
zaatwiajcych sprawy celne, chmar interesantw. Banki prywatne prosiy o pozostawienie im we
wasnym zakresie regulowania wypat wkadw, co i nastpio.
Bank Polski, na skutek wspomnianej ju inicjatywy dyrektora Oczechowskiego, sta si gwnym
alimentatorem kas Komisariatu Cywilnego przy Dowdztwie Obrony Warszawy. cznie w cigu
wrzenia zostao podjte z Banku Polskiego 55 mln z w banknotach, tj. wszystko, co byo.
Rachunkowo finansw Komisariatu Cywilnego bya prowadzona w ksice buchalteryjnej typu
amerykanka; kont przychodowych i rozchodowych mia Dzia Finansowy Komisariatu niewiele, po
stronie rozchodowej gwnym kontem byo Dotacja dla Zarzdu Miejskiego. Natomiast
rachunkowo Zarzdu Miejskiego prowadzona bya szczegowo wedug przepisw pokojowych.
Ani jeden z tych ludzi nie zosta odznaczony jak rwnie nikt z ekipy ekspozytury na Pradze. Komisarz cywilny
przy Dowdztwie Obrony Warszawy otrzyma od Dowdcy Armii Warszawa do dyspozycji 5 Krzyy Virtuti
Militari V klasy i 120 Krzyy Walecznych. Lista pierwszych 63 odznaczonych objta zostaa rozkazem nr 3
komisarza cywilnego z 25 IX z zapowiedzi: Dalsz list odznacze ogosz w nastpnym rozkazie. Lista taka
nie ukazaa si, zapewnie z powodu kapitulacji, natomiast, zosta przyznany jeszcze szereg odznacze w drodze
decyzji indywidualnych. Sposb rozdziau odznacze wywoa, jak to zwyke bywa w podobnych przypadkach,
krytyk i rozgoryczenie. Jako uzasadnienie niezadowolenia podawano, e cae dziay pracy, jak m. in. Wydzia
Opieki zostay nie uwzgldnione, podczas gdy licznie zostaa odznaczona ekipa Sekretariatu (Biura Centralnego)
komisarza cywilnego, z danych zawartych w rozkazie nr 3 oraz z opracowania wczesnego kierownika Biura
Centralnego Komisarza Cywilnego H. Pawowicza (,.Wrzesie 1939 roku) wynika, e spord Sekretariatu
odznaczonych zostao 13 osb. Stanowi to ponad 10% liczby odznacze przeznaczonych na ca Warszaw.
193
Gwny skarbnik Sieben zosta powoany do wojska.
sumiennoci i uczciwoci ludzkiej. Oto jaki szeregowy urzdnik skarbowy, ktremu polecono
konwojowa na furgonie akta i pienidze kasy skarbowej, a ktry, gdy furgon zbombardowano, ranny
zbiera rozrzucone rzeczy i pienidze i dociera do Warszawy, by je zdeponowa w kasie publicznej.
Oto jaki stary urzdnik przynosi wr pienidzy, sam jest godny i wyczerpaby, gdy swoich pienidzy
nie posiada, a gdzieby si czu upowaniony do zuycia czci pienidzy pastwowych na swoje
potrzeby. Ci przedstawiciele sumiennoci ludzkiej s zwiastunami klski narodowej. Od nich
dowiadujemy si, co si dzieje w kraju na zachd od Warszawy. Pamitam opis szosy sochaczewskiej,
zapchanej tumem uciekinierw, kobiet i dzieci, siekanym przez karabiny maszynowe samolotw
niemieckich.
Zapotrzebowanie na pienidze jest olbrzymie. Wprawdzie odpadaj wydatki na inwestycje i obsug
dugw, ale czyme jest ta oszczdno wobec ogromu zada, ktre wyrastaj z sytuacji wojny
i oblenia miasta. Gwny nurt stanowi wydatki zwizane z bezporedni opiek nad czowiekiem
zarwno w sferze dziaania samorzdu (opieka spoeczna), jak i pastwa (rodziny rezerwistw). Do
tego dochodz wypaty uposae urzdnikw i funkcjonariuszy pastwowych, ktrzy zostali w
Warszawie i zostali bez pienidzy. Niektre przypadki maj charakter ponurej groteski. Oto zgasza
si kierownik ekipy urzdnikw Min. Spraw Wewntrznych, pozostawionych jako ochrona gmachw.
Jest ich 17 osb. Nie otrzymali jak ich ewakuujcy si koledzy 3-miesicznych poborw, bo nie
ewakuowano ich, pozostawiajc w Warszawie bez zaopatrzenia.
Powiksza si znacznie zasig i zakres opieki spoecznej. Powstaje nowa kategoria podopiecznych:
uciekinierw przybyych spoza Warszawy.
Komisariat Cywilny finansuje instytucje pastwowe w zasigu jego dziaalnoci (urzdy czynne,
policja), instytucje spoeczne dziaajce na rzecz Komisariatu (Stra Obywatelska) i oczywicie
finansuje Zarzd Miejski m. st. Warszawy jako gwny organ dziaania. Instytucji czysto finansowych
Komisariat nie finansowa, dziaay one w obrbie rodkw wasnych, ktre posiaday. Wojsko nie
byo finansowane przez Komisariat Cywilny z wyjtkiem paru sporadycznych przypadkw dla
dowdztw armii na zachd od Warszawy, ktrych patnicy dotarli do Warszawy, nie mogc nigdzie
przed Warszaw znale wadz skarbowych, ktre by im zrealizoway wystawione asygnacje
budetowe. Wypaty z tego tytuu wyniosy kilka milionw zotych. Sprawami dewizowymi
i walutowymi Dzia Finansowy Komisariatu Cywilnego nie zajmowa si z wyjtkiem poniej opisanego
przypadku.
Zagrypiem si, dostaem gorczki, postanowiem przeto wyspa si porzdnie, na ku, pod
kodr. Poszedem wic do pobliskiego ratuszowi Hotelu Rzymskiego na ul. Focha i wynajem numer.
W nocy budzi mnie jaki drab: Panie poruczniku, pan prezydent Starzyski wzywa pana. Ubieram
si, przychodz na ratusz. Jest koo godziny 2 w nocy, w gabinecie rzsicie owietlonym siedzi
Starzyski. Zaaferowany powiada, e wezwa mnie w wanej sprawie, ale nie moe przypomnie
sobie, o co mu chodzio. Przez jaki czas mocuje si z pamici, wreszcie mwi: No, nie mog sobie
przypomnie. Napijmy si wina. Pogadalimy i wrciem do hotelu. Rano (23 wrzenia) jest
posiedzenie Komitetu Obywatelskiego, jedyne zreszt, na ktrym byem obecny, gdy ewentualnie
miay by omwione sprawy finansowe wojska. Przewodniczcy Starzyski, z ramienia wojska jest
gen. Karaszewicz-Tokarzewski. Na pocztku zebrania ks. Choromaski porusza spraw celowoci
dalszej obrony wobec tego, e straty i ofiary s bardzo znaczne, szanse dalszej obrony nike,
a honorowi stao si zado. Starzyski udziela gosu gen. Karaszewiczowi, ktry wygasza pomienne
przemwienie patriotyczne o potrzebie dalszej obrony, zakoczone sowami, e tak jak w 1920 roku
sta si cud nad Wis, tak jest on przekonany, teraz stanie si cud pod Warszaw. No - myl
sobie - fachman od cudw to tu jest raczej ksidz Choromaski, a nie genera Tokarzewski. Ale nie
mwi tego dowcipu, sytuacja jest za powana. Zebranie si skoczyo koo 11, poczem Starzyski
pyta mnie: Czy pan wezwa banki, eby zoyy waluty i zoto?. Skde? - pytam zdziwiony. Ach!
To byo to wanie, co miaem panu w nocy powiedzie. Niech pan zaraz tym si zajmie. Jest sobota,
godzina 11, banki urzduj do 12, czasu bardzo mao. Porozumiewam si z obecnym prezesem
Zwizku Bankw, Wacawem Fajansem, siadamy przy dwch telefonach i dzwonimy po kolei do
bankw z wezwaniem. Udao si skomunikowa prawie ze wszystkimi. W dwie godziny pniej
przedstawiciele bankw zaczli przynosi do kas miejskich waluty i zote monety. Pienidze te
w caoci wzio wojsko z wyjtkiem, przez przeoczenie, jednej sztuki monety 20-markowej. Ten
przypadek odegra pniej stosunkowo donios rol, ale o tym dalej.
Wspomnie jeszcze trzeba o bezgotwkowej formie gospodarki, jak w okresie wojennym byy kwity
rekwizycyjne. Byy one rwnie stosowane, lecz poza Dziaem Finansowym. O ile si orientuj,
stosowane byy na bardzo ma skal tak ze wzgldu na brak koniecznoci w tym zakresie wobec
penych kas, jak i obawy na moliwe w takich przypadkach naduycia. W jednej akcji uczestniczyem
osobicie. Starzyski wysun wtedy koncepcj uzupeniania aprowizacji Warszawy z przedpola.
Pozyskani dla tego celu ochotnicy mieli w nocy wyj poza lini czujek wojskowych i znalazszy si
w ten sposb na przedpolu dokona po wsiach rekwizycji ywnoci. Wadek Lewandowski, modszy
kolega z SGH a dugoletni adiutant ekonomiczny Starzyskiego, i ja otrzymalimy polecenie
przygotowania kwitw rekwizycyjnych. Odbito je na hektografie, dopilnowaem, eby byy
ponumerowane. Bardzo pnym wieczorem odbya si odprawa na ul. Szpitalnej. Do kilkunastu
zebranych zuchw przemwi krtko Starzyski, tumaczc sens akcji i technik dziaania. Jak
syszaem akcja si do udaa. W kadym razie jeden tramwajarz nie tylko przyprowadzi
zarekwirowan krow, ale i przypadkowo pojmanego jeca niemieckiego.
Amerykanka finansw Komisariatu Cywilnego przy Dowdztwie Obrony Warszawy przetrwaa
w skarbcu miejskim a do powstania 1944 r. Wskutek zniszczenia ratusza zagina, odtworzy przeto
obraz rozmiarw gospodarki finansowej Komisariatu Cywilnego w okresie wrzenia mona tylko
z pamici. Si rzeczy bd to liczby bardzo oglne i przyblione w swej dokadnoci. Tak
zrekonstruowany obraz przedstawia si nastpujco (w mln z).
Pokrycie
Gotwka w kasach miejskich i w
dyspozycji Zarzdu Miejsk. w KKG
1 IX
Dotacja Min. Skarbu w pocztkach
wrzenia
Monety srebrne podjte z
Mennicy
Rne dochody
Banknoty podjte z Banku
Polskiego
Razem
Wydatki
8 Wydatki Zarzdu Miejsk. do czasu powstania
Komisariatu Cywilnego
5 Wydatki Komisariatu Cywilnego przy Dowdztwie
Obrony Warszawy (cznie z dotacjami na rzecz
gospodarki miejskiej)
2 Razem
27
35
3
55 Saldo
38
73 Razem
73
Na ratuszu i na miecie
Nieistniejcy dzi na Placu Teatralnym ratusz warszawski by ogromnym gmachem z 1817 r. o dwu
bramach. Nad praw bram, liczc od strony placu, mieciy si od frontu na I pitrze gabinet
prezydenta miasta, sala Rady Miejskiej, sala Portretowa, sala Dekerta. W oficynie na wprost mieciy
si na parterze po lewej i prawej stronie od wejcia kasy miejskie, w rodku Lombard Miejski. Na II
pitrze znajdowa si Wydzia Finansowy. Lewa brama bya pod straack wie z zegarem, prostokt
gmachu lewego skrzyda mieci biura magistrackie i Komisariatu Rzdu na m. st. Warszaw,
oczywicie we wrzeniu 1939 nie funkcjonujcego. Ratusz przytyka do paacu Blanka, z ktrym mia
bezporednie poczenie wewntrze. Na tyach paacu Blanka wznosi si piciopitrowy nowoczesny
gmach Wydziau Technicznego Zarzdu Miejskiego. Mimo tak duej koncentracji kubatury budynkw
administracyjnych, znaczna cz wydziaw, w tym Wydzia Opieki Spoecznej i Wydzia
Szpitalnictwa, bya rozrzucona w rnych punktach miasta. Na potrzeby samego Komisariatu
Cywilnego gmach by a nadto wystarczajcy. Wskutek czciowego zburzenia w pocztkach wrzenia
mego gabinetu na II pitrze oficyny prawego podwrza, urzdowaem w wolnym po kim gabinecie
na I pitrze oficyny lewego podwrza na wprost wiey straackiej. W okresie bombardowa nieraz
przychodzio mi na myl: wleci mi ta wiea do pokoju, czy nie. Wtedy nie wleciaa, pniej przestaa
istnie.
W okresie wrzenia gmach by nie tylko budynkiem administracyjnym, ale sta si koszarami zaogi
Komisariatu Cywilnego, praca bowiem trwaa bez przerwy dzie i noc. Na to budynek, a cilej jego
urzdzenia wewntrzne byy zupenie nieprzygotowane.
Trwajca pocztkowo partyzantka wegetacyjna: spanie po kanapach biurowych, przypadkowo
posikw co do miejsca i czasu itp., zostaa zastpiona zaimprowizowan194 organizacj, polegajc na
utworzeniu kuchni w paacu Blanka, ktra dawaa dla zaogi Komisariatu bezpatne gorce posiki
jednodaniowe195. Dostarczono nam skadane ka i koce. ka znajdoway si w pokojach pracy, na
dzie skadane. W sumie gastronomicznie smtnie, ale la guerre comme la guerre.
W tym czasie pojawi si u mnie na ratuszu starszy brat mojej matki Stefan Woysym-Antoniewicz, wuj
Stefan. By to typowy epigon szlachetczyzny z wadami tej klasy, ale i z zaletami, jakie si zdarzay: by
wuj krotochwilny jak Zagoba, odwany jak Woodyjowski i przemylny jak Rzdzian. Gastronomicznie
zaraz si poprawio: wuj naznosi konserw, rnych wiktuaw, no i trunkw, gdy i w tym
przypomina Zagob. Zreszt nie on jeden. Co rano wuj gotowa na maszynce jaki bulion, co rano
stawaa maa, pkata figurka pukownika Eilego196 z Sekretariatu Komisarza ze sowami: Poprosz o
bulionik dla prezydenta. Wuj z powag nalewa kubek bulionu, wrcza Eilemu, a gdy ten wyszed,
mamrota do mnie: A ja ci mwi, e on tym naszym bulionem robi sobie reklam u Starzyskiego.
Zabawna bya ta atawistyczna niech szlagona do paskiego famulusa, cho moe by on tylko
famulusem w jego wyobrani. Talenty towarzyskie wuja i moliwoci gocinnoci cigay odwiedziny
w chwilach wolnych. Stanowio to podane odprenie w tym okresie grozy i napicia.
agodzeniu napicia nerww i odczucia grozy okresu sprzyja nastrj pracy w Komisariacie Obrony,
nastrj pracy i pobytu na ratuszu. Przede wszystkim spowodowane to byo technik i warunkami
wsppracy ze Starzyskim. Szczeglnie w tym wojennym okresie wicia tryumf prakseologiczny
jego zasada wsppracy z ludmi na podstawie zaufania. Dawao to szerokie ramy dziaania,
niezbdne dla dziaania sprystego. Potrzebne decyzje samego Komisarza Obrony byy
194
Pani Ludyska (z zawodu prawnik), podczas dziaa wojennych zebraa personel i zorganizowaa kuchni w
paacu Blanka, po opuszczeniu tego stanowiska przez waciw kierowniczk kuchni paacowej. Wadysaw
Pasek Ratusz Warszawski w latach okupacji. Cz. I Oblenie, s. 17, Pastw. Arch. m. st. Warszawy.
195
Starzyski dla przykadu nie pozwala sobie podawa nic poza normaln ratuszow zup. Chcc przekona
si czy nie podaj mu protekcyjnych porcji koniny, zaglda do misek wsppracownikw. H. Pawowicz
Wrzesie 1939 r. s. 110.
196
Henryk Eile, puk w st. sp., legionista, by przed wojn pracownikiem Zarzdu Miejskiego. Znany jako
historyk.
W pierwszej poowie wrzenia ... w sali Dekerta odprawa policji. Godzina 12-ta punkt, wchodzi na sal rady
prezydent Starzyski, sam. Oficerowie powstaj, salutuj. Zaczyna si odprawa. Prezydent, ju troch
zachrypnity, przemawia. Ja stanem we drzwiach sali Dekerta i przysuchuj si. Po chwili jednake cofnem
si gbiej, eby lepiej nie sucha ...mwic szczerze wrogom nie yczybym takiej odprawy. Wszystkiego tam
byo po trochu: i co od tchrzw i od bandy i w ogle bez ogrdek. W. Pasek Ratusz Warszawski w latach
okupacji, cz. I, s. 10.
198
Kazimierz Meyer, puk w st. sp. by przed prac w Zarz. Miejskim dyr. Pastw. Zak. Inynieryjnych.
W drugiej poowie wrzenia sytuacja wojenna i polityczna zacza wyranie pogarsza si. Zaczo
rodzi si i rozszerza zwtpienie. Jak zwykle w podobnych warunkach, zaczto stosowa propagand
optymizmu. Bya ona stosowana w radiu i w prasie na zewntrz, bya rwnie stosowana w formie
mwionej na ratuszu. To nie pasowao do dotychczasowego nastroju na ratuszu, nastroju poczucia
realnoci i szczeroci. Zacz si rozdwik pomidzy tym, co mwiono, a tym co mylano. Podobnie
byo i poza ratuszem199.
Czas pochaniaa mi praca na ratuszu, wyjazdy moje na miasto byy nieczste, przewanie dla
wykonania jakich polece lub inspekcji. Odwiedziny rodziny i znajomych byy bardzo rzadkie:
w dzie nie byo czasu, wieczorem byo to kopotliwe ze wzgldu na brak komunikacji, czasem
w cigu dnia zdarzaa si rzadka okazja na jaki, krtki zreszt, wypad. Jeden mia zabawny
przebieg. Wyskoczyem do gmachu Sejmu, gdzie mieszka dr Henryk Koodziejski, a kierowniczk
Hotelu Sejmowego bya Maryla Miobdzka, przyjacika mojej ony. Ucieszyli si i poszlimy do
bufetu sejmowego co zje. Ruchliwy w czasach pokojowych bufet by teraz absolutnie pusty.
Krztaa si tylko pani Fryzowa, kierowniczka. Ta z kolei ucieszya si i zakrztna si koo niezego
obiadu, wzmocnionego butelk oryginalnej ytniwki Baczewskiego. Przepijamy z Maryl do siebie,
bo Koodziejski by odkowy, kiedy akurat artyleria niemiecka wymacaa artyleri polsk,
ulokowan w ogrodzie sejmowym. Zaczyna si piekielny ostrza, no, ale obiadu szkoda przerwa.
W pewnym momencie Koodziejski mwi do nas: Moi drodzy, nie pijcie tyle wdki, to tak szkodzi na
nerwy.
Mniej wicej do 20 wrzenia ulica warszawska miaa swj ruch, cho oczywicie mocno przerzedzony.
Ruch ten zamiera w czasie alarmu, po czym wraca do swego o tyle o ile normalnego stanu.
Pamitam przejazd kiedy przez ulice warszawskie zaraz po nalocie. Trupy koskie, czasem ludzkie,
wiee ruiny, pustka zupena na ulicach, a dzie przepikny, soneczny dzie wrzeniowy.
Pniej obraz si zmienia, mno si poary, miasto jest stale w ogniu. Wieczorami i noc nad
miastem jest jaskrawa una, a ponce gmachy i kocioy, z zamazanymi przez mrok fasadami,
sprawiay wraenie jakich monstrualnych retort alchemicznych.
W niedziel 24, pod wieczr poleci mi Starzyski pojecha na oliborz do Pastwowej Wytwrni
Papierw Wartociowych (PWPW), bo dosta meldunek, e na gmachu PWPW zostay wywieszone
biae flagi; podejrzewa wic, e to jest jaka dywersja, prba kapitulacji na wasn rk. Jad.
Miodowa pali si z obu stron, dwie ciany ognia. Niesamowite wraenie sprawiaj ratujcy si ludzie:
biegn z jakimi tobokami, jedni z lewa na prawo, drudzy z prawa na lewo, i ci i ci z ognia do ognia.
Na skwerku pustej zupenie Zakroczymskiej stoi ko. Obojtny na wszystko: nie pasie si, cho ma
traw pod kopytami, nie ucieka, cho jest niesptany. Jaki jakby symbol zobojtnienia ycia na
zbliajc si mier. Wchodz do PWPW i porozumiewam si z oficerem stacjonujcego tam
oddziau. adnych biaych flag nikt oczywicie nie wywiesza, ale na gmachu porozwieszano do
wysuszenia popran bielizn rodzin znajdujcych si w schronach. Schodz do schronu.
199
Wydawao mi si, e jedynym rozsdnym wyjciem w tych warunkach jest uderzenie armii na wschd,
przerwanie si przez piercie wojsk niemieckich, w tym czasie jeszcze bynajmniej nie zwarty, i przedostanie si
do Rosji lub Rumunii, aby stamtd - po rozbrojeniu - dosta si na zachd ...Pocztkowo sdziem, e czeka si
na zorganizowanie si oddziaw, ktre przecie cofny si w niebywaym chaosie ...Ale ton owiadcze gen.
Rmmla, dowdcy armii warszawskiej, gen. Czumy, komendanta garnizonu warszawskiego, wreszcie
prezydenta i komisarza cywilnego Starzyskiego - owiadcze, wci utrzymywanych w nastroju hurrapatriotyzmu nie liczcego si z warunkami realnymi, dowodzi, e w ogle o projektach takich nie mylano.
Duch wodza narodu, marszaka migego-Rydza, duch megalomanii wojska, bez ladu poczucia
rzeczywistoci, bez realnej oceny moliwoci i bez umiejtnoci uchwycenia w karby jakiej organizacji - ten
duch panowa dalej L. Landau Kronika lat wojny i okupacji, t. I, Warszawa 1962 s. 11.
Przepenienie. Z mrowia ludzkiego rzucaj si w oczy przede wszystkim matki, krztajce si koo
swych dzieci. To pewno one popray t bielizn, z tego nie skapituluj. Wracam z uspokajajcym
meldunkiem. Z zadowolenia Starzyskiego widz, e jest rwnie zadowolony z mego powrotu;
sytuacja na miecie bya ju wrcz grona.
Poary si mno. Sytuacja staje si nie do opanowania. Waciwie ju i przed tym bya nie do
opanowania. W zakresie OPL i stray ogniowej wicej jest powicenia i bohaterstwa anieli
monoci skutecznego dziaania200.
Kres ostateczny przynis brak wody. e te jej mogo zabrakn... Pamitam moje zdziwienie, gdy
oficerowie na ratuszu zapytali si mnie, czy ratusz ma studni na wypadek braku wody
z wodocigw. Okazao si jednak, e i ratusz nie mia zastpczego rda wody201, c dopiero
miasto! Tote odezwa kapitulacyjna dla ludnoci zaczyna si od sw: Obywatele! Miasto nasze
zostao doszcztnie zniszczone. Zepsucie wodocigw pozbawio ludno wody, bez ktrej y nie
mona202.
200
Dotacje Zarzdu Miejskiego na cele OPL wyniosy w 1938 r. 250 tys. z, w 1939 r. 750 tys. z Na stosunki
przedwojenne bya to suma dua, na potrzeby jednak OPL milionowego miasta byo to bardzo niewiele. Dlatego
te powane braki w wyposaeniu placwek OPL odczuo si ju w pierwszych dniach wojny. H. Pawowicz
Wrzesie 1939 r. s. 7.
Przygotowania w zakresie obrony przeciwlotniczej okazay si niedostateczne. Miasto zostao pocztkowo
podzielone na 5 rejonw Oplg. W kadym rejonie byy zorganizowane druyny pogotowia Oplg... Niestety
wyposaenie druyn w narzdzia, jak opaty, kilofy, bosaki, liny itp. byo niewystarczajce. Personel fizyczny
rekrutowany ad hoc z robotnikw i rzemielnikw by rwnie niedostateczny i nie-przeszkolony. W miar
wzmagania si nalotw nieprzyjacielskich dokonywanych przy pomocy coraz to wikszych zespow
samolotw, druyny nie byy w stanie nady z ratownictwem. Powikszenie iloci druyn ratowniczych do 7
niewiele pomogo, gdy w tym samym czasie wzmogy si ataki lotnicze... Brak naleycie urzdzonej i
dostatecznie gstej sieci elbetowych schronw publicznych by w znacznym stopniu przyczyn licznych ofiar
wrd ludnoci cywilnej. K. Saski Wydzia Nadzoru Budowlanego Zarz. Miejs. w m.st. Warszawie w okresie od
1.IX.1939 r. do 1.VIII.1944 r. (Zarys Historyczny, Pastw. Arch. m. st. Warszawy, s. 5-6).
201
Najbardziej odczuwao si brak wody, no i wiata. Szczeglnie na punkcie ratowniczo-sanitarnym. Gdy
zapas wody w basenie na dziedzicu wyczerpa si, zaczto wybiera wod ze zbiornikw instalacji ogrzewalnej.
Woda brana z tych rde bya oczywicie przegotowywana i oddawana do dyspozycji - przede wszystkim punktu ratowniczo-sanitarnego. Tam ju t wod rozdzielaa pani dr Marksowa, ktra bya kierowniczk
punktu. Dziki teorii ksikowej Opl, nie przewidujcej a takich warunkw, ktre wytworzy wojna, na ratuszu
poza wyej wspomnianymi zapasami wody, adnych innych nie byo. Dopiero w 3-cim tygodniu walki
przystpiono do urzdzenia studni w kotowni, tj. miejscu, gdzie ratusz przylega do paacu Blanka. W. Pasek
Ratusz warszawski w latach okupacji cz. I, s. 16.
202
Tekst ze zbiorw prywatnych A. W. Zawadzkiego.
203
Tymczasem rozpoznano uderzenie. Pada ptonowa bomba lotnicza, przebijajc wszystkie pitra,
elazny strop lombardu, wbijajc a do piwnicy nieszczsne grono pijce herbat. Natychmiastowa
akcja ratunkowa okazaa si niemoliwa. Odkopano ich dopiero w kilka tygodni pniej. Ponieli
wszyscy mier od razu.
Zniszczenie lombardu wywoao konieczno nowej zmiany pomieszczenia. Schodzimy do schronu
Wydziau Technicznego, mieszczcego si w piwnicach. Tam nastpnego dnia zastaje nas wiadomo
o kapitulacji.
Rankiem 26 wrzenia panowa wrd nas nastrj niepokoju. Ostrza znacznie osab, ale czuo si, e
dzieje si co bardzo wanego.
Starzyskiego nie byo, by w Dowdztwie. Wrci przed poudniem i od niego dowiedzielimy si
definitywnie o kapitulacji.
Po raz pierwszy i jedyny widziaem Starzyskiego zaamanego. Co wicej - zdumionego
i skonsternowanego. To nie tylko bya bole z powodu koniecznoci kapitulacji, zrozumiaa u wodza
obrony, ale to istotnie bya konsternacja, e mg nastpi fakt kapitulacji. Wystpia jedna
z zasadniczych cech Starzyskiego: bezrefleksyjne przekonanie o celowoci i realnoci podjtej
i prowadzonej dziaalnoci.
W przypadku obrony Warszawy przekonanie przeistoczyo si w gbok wiar.
Starzyski usiad za jakim stoem i po kolei prosi swoich wsppracownikw, aby zasiadali przy nim
na krtk rozmow. Chodzio mu o osobisty los tych Ludzi. Ciemni piwnicy usiowao rozjani kilka
wiec, wrd zebranych panowao milczenie, tylko przy stole toczyy si szeptem rozmowy. Gdy
siadem przy Starzyskim, powiedzia do mnie: Musimy kapitulowa. Co chce pan ze sob zrobi.
Nie wiem - odpowiedziaem. - A pan? Nie wiem - odrzek Starzyski - chyba paln sobie w eb.
Ucisnlimy sobie donie.
Po kapitulacji
Wraz z ustaniem dziaa wojennych, mija napicie walki, w oczy rzuca si teraz zniszczenie miasta:
stao si ono brzydkie jak czowiek, ktry wyszed z bjki; posiniaczony, w porwanym odzieniu.
Wojska niemieckie na razie nie wkraczaj do miasta. Zarzd Miejski ma zlecone uporzdkowanie ulic
dla umoliwienia przemarszu. Ulice s zasypane gruzami, pokryte gstym pyem, w wielu miejscach
znajduj si barykady, poprzewracane wozy tramwajowe.
Ulice zaludniaj si. Nie jest to jednak przedwojenny ruch, wynikajcy z uregulowanego ycia, ale
jaka jakby bezadna dreptanina koczowiska.
Ratusz na jeden dzie pustoszeje zupenie; ci, ktrzy byli nieobecni, jeszcze nie zjawiaj si, ci, ktrzy
w nim przebywali, spiesz teraz do swoich domw. W tych warunkach tkwi w Wydziale Finansowym
sam, a poniewa matka i ona s poza Warszaw, wic i nikt ze swoich nie przychodzi do mnie. Nie
ma co je. Nastpnego dnia pojawia si jako pierwszy z pracownikw finansowych wicedyrektor
Muszyski. Uradowa si, e yj i rozpocz rozmow, ktr przerwaem mu, mwic, e lepiej by
zrobi, eby mi przynis co do zjedzenia. Jako zakrztn si i po pewnym czasie wrci niosc kilka
sucharw onierskich, butelk szampana francuskiego i kubek aluminiowy. Tylko, powiada,
korkocigu znale nie mg. Zdziwi si, e mona bez korkocigu. O! c to by za wspaniay posiek:
suchar onierski popijany szampanem z aluminiowego kubka. Zaraz nabraem wigoru i si.
Wigoru na razie nie byo gdzie wyadowa: rozwalony przez dziaania wojenne aparat Zarzdu
Miejskiego dopiero powoli zaczyna si zbiera. W zakresie czynnoci finansowych miay miejsce
jedynie zlecone przez Starzyskiego wypaty okrelonym osobom pewnych sum, ktre to sumy miay
stanowi zarazem jaki fundusz dyspozycyjny konspiracyjny. Wypaty nie byy due, po kilka
i kilkanacie tysicy; w sumie fundusz nie wiem, czy przekroczy sto, a najwyej dwiecie tysicy.
210
Reichskommissar
Po posiedzeniu z dowdztwem 10 dywizji piechoty, z kolei dowiedzielimy si o skadzie wadz
okupacyjnych bezporednich nad Zarzdem Miejskim. Wadz t by komisarz Rzeszy Reichskommissar - z ramienia zarzdu cywilnego (Zivilverwaltung) przy wojsku, dr Otto, pono
burmistrz jednego z miast w Nadrenii. By to pan szpakowaty ju, z brdk, ubrany w elegancki
mundur wojskowy. Urzdowe konferencje z Polakami prowadzi w jzyku francuskim. Wersal!
Rwnoczenie jednak zaczy przychodzi wiadomoci o uywaniu bata w stosunku do pracownikw
Oblicze powyszych nie znaem, a w momencie opracowania programu finansowego zna nie mogem:
program zosta opracowany w pierwszej dekadzie padziernika, wyliczenia mogy by znane najwczeniej w
listopadzie.
Wodocigw przez lejtnanta Galstera, ktry sprawowa tam nadzr212. Wersal by wic bardzo
fragmentaryczny, a i to szybko si skoczy, jak rwnie szybko zosta skoczony sam
Reichskommissar, ktry reprezentowa nie tyle bkitn krew, ile niebieskiego ptaszka. Na tym tle
wykoczy go jego zastpca Dengel, by z kolei by wykoczonym na analogicznym tle przez Leista,
ktry pozosta ju do koca okupacji jako wadza nadzorcza na Warszaw213.
Wicekomisarzem by wspomniany ju dr Dengel. Jemu podlegay sprawy finansowe.
Komisarz Rzeszy posiada biuro, skadajce si z urzdnikw z Rzeszy, w mundurach wojskowych lub
mundurach urzdniczych. W dziale finansowym byli to Sger, Makowsky, Kunze, Drr. Kontakty na
pocztku s incydentalne. Z kontaktw tych dowiaduj si, e s to urzdnicy finansowi rnych
zarzdw miejskich, a wic fachowcy. Czym s oni jako ludzie - na razie nie wiadomo, w kadym razie
zachowanie ich jest najzupeniej poprawne.
Pojawia si dr Laschtowiczka, ktry obejmuje u Dengla kierownictwo spraw finansowych. Mwi
dobrze po polsku, jest onaty z Polk. Jest to przedwojenny dyrektor Banku Dyskontowego w
Warszawie, obywatel austriacki, ktry z ramienia bankw wiedeskich reprezentowa w Banku
Dyskontowym kapitay i interesy austriackie. Na miesic przed wojn zosta aresztowany i zesany do
obozu w Berezie Kartuskiej. Wanie z niej powrci. Tyle uzyskuj na razie wiadomoci. Dr
Laschtowiczka sprawia wraenie doskonaego fachowca, jest dobrze zorientowany w problematyce
finansowej polskiej, uprzejmy w sposobie bycia. Odczuwam, e przybycie jego bardzo wzmacnia
pozycj wadz niemieckich w zakresie znawstwa spraw finansowych i gospodarczych warszawskich.
Reichskommissar i jego biuro lokuj si w paacu Blanka i w przylegajcym do gmachu Wydziau
Technicznego. Zarzd Miejski pozostaje na ratuszu.
Rozmowa z Denglem
W pierwszej dekadzie padziernika ma miejsce w paacu Blanka konferencja w sprawach miejskich,
na ktrej maj by omawiane rwnie sprawy finansowe, wobec czego Starzyski zabiera mnie ze
sob. Otto, ktry przewodniczy konferencji, prowadzi j w jzyku francuskim. Uczestnikami zebrania
s prawie wycznie Niemcy, Polakw jest nas paru. Z min niemieckich wida, e francuskiego ni
w zb nie rozumiej, oczywicie wic funkcjonuje tumacz. Do groteskowe sprawia to wraenie.
Gdy przychodzi na mnie kolej zabrania gosu, przemawiam po francusku, a nastpnie to samo
powtarzam po niemiecku; jak groteska to groteska. W trakcie zebrania wpada kto z Niemcw
z zapytaniem, czy znajduje si tu dyrektor Ivnka, bo u niego w gabinecie jest dr Dengel i czeka na
niego. Wrd Niemcw nastpuje konsternacja, kto z nich mwi, e trzeba, eby dr Dengel
przyszed, bo przecie razem trzeba omwi sprawy, wikszo wypowiada si za tym, bym poszed
do Dengla. Otto prosi, bym wrci do siebie dla spotkania si z Denglem. Incydent ten wskazuje na
brak wewntrznej zgody we wadzach niemieckich.
212
Lejtnant Galster, sadysta, obcina ydom spdzanym do robt uszy uderzeniami trzcinki. Gdy nie odpady
od razu, uderza drugi i trzeci raz, a do skutku. Gdy yd by za wysoki, kaza mu wchodzi do wykopu, aby
uderzenie byo wygodniejsze. Mona sobie wyobrazi, jak przykr bya rola inynierw, zmuszonych z racji
swoich stanowisk obcowa z tym zwyrodnialcem dzie w dzie (in. Rutkowski Wodocigi i Kanalizacja m. st.
Warszawy w okresie wojny, okupacji, powstania i po powstaniu. T. I, s. 63. Pastw. Arch. m. st. Warszawy).
213
Szczegowiej podaje te sprawy J. Kulski Dziaalno Zarzdu Miejskiego m. st. Warszawy w okresie okupacji
niemieckiej w latach 1939-1944, cz. I Okres denglowski w nadzorze niemieckim.
Na kanapie w gabinecie moim siedzi masywna posta Dengla, obok siedzi urzdniczka Wydziau
Finansowego Musiawna, doskonale znajca niemiecki. Pniej zostaa volksdeutschk.
Dengel zaczyna rozmow od artobliwego utyskiwania, e zniszczenie miasta rozwiewa mirae
pobytu w nim, jakie roztacza przed nim wiceminister spraw wewntrznych Rzeszy, kiedy delegowa
go na stanowisko wicekomisarza w Warszawie. Z dalszych wynurze Dengla wynikao, e dyspozycje
okupacyjne, jakie otrzyma, byy agodne. Jeeli do tego wzi pod uwag pocztkowe kurtuazyjne
zachowanie si wadz niemieckich, to mona by odnie wraenie, e pierwotny zamierzony kurs
polityczny wobec Polakw by inny anieli ten, ktry realizowano. Trwao to zreszt bardzo krtko.
Wyran granic stanowi wkrtce wydana odezwa gen. gubernatora Franka, ostro zwracajca si
przeciwko polskiej inteligencji.
Rozmowa z Denglem przechodzi na tematy finansowe. Pokazuj mu wspomniane ju projekty
finansowe. Dengel czyta je uwanie. Z okazji projektowanej nazwy obligacji Poyczka Odbudowy
Stolicy, zwraca si Dengel do mnie z ironi: Myli pan, e pan znajdzie w Warszawie wielu
patriotw, ktrzy panu t poyczk zasubskrybuj?, na co odpowiadam: Patriotw znajd na
pewno w Warszawie wielu, ale czy ja obecnie znajd wielu ludzi, ktrzy bd mieli pienidze, tego nie
wiem. Dengel zabiera ze sob dorczone mu projekty.
Sger, Makowsky, Kunze. Umiecili si oni najprzd u mnie w gabinecie, pniej w pokoiku koo kas
miejskich na parterze.
Konieczno uzyskiwania parafy kontrolera niemieckiego na kadej asygnacie wydatkowej
spowodowaa liczne kontakty codzienne z kontrolerami niemieckimi, a tym samym mono
bliszego ich poznania.
Makowsky by zamknity w sobie, maomwny, do koca okupacji trudny do rozgryzienia, zreszt
wkrtce przesta zajmowa si sprawami finansowymi. Sger przedstawia jaki typ dickensowski:
duy, gruby, flegmatyczny, naiwny, w pracy i w obcowaniu grndlich powodowa na tle tych cech
nieraz komiczne sytuacje. Uywa jakiego tytuu Amtsrat z ktrego by dumny214. Kunze by ywy
i rozmowny. Odegra on du i pozytywn rol w historii finansw miejskich w okresie okupacji, bliej
scharakteryzuj go wic dalsze, kolejne wspomnienia.
Z uzyskiwaniem wiz wydatkowych nie mielimy kopotu, argumenty rzeczowe skutkoway. Natomiast
kontrolerzy odmawiali regulowania zobowiza Miasta sprzed okupacji, co wizao si z oglnymi
dyspozycjami moratoryjnymi i zablokowaniem kont bankowych. W praktyce oznaczao to ochron
zapasw kasowych miejskich, aczkolwiek kosztem wierzycieli Zarzdu Miejskiego. Z tej okazji
zabawnie zamanifestowaa si Grndlichkeit Sgera. Jednego dnia wpad do gabinetu jaki Niemiec
i na widok siedzcego w mundurze Sgera zawoa: Na, endlich sehe ich ein deutsches Gesicht. To
patriotyczne pozdrowienie rodaka pokwitowa Herr Amtsrat kiwniciem gowy i milczeniem. Przybyy
pocz wyjania, e zosta Treuhnderem piekarni w Otwocku, e ma wspaniae plany produkcyjne,
e mobilizuje teraz rodki obrotowe i wobec tego chce otrzyma nalene piekarni od Zarzdu
Miejskiego Warszawy pienidze, ktrych mu nie chc wypaci. Flegmatyczny Sger wysucha tego
bez adnych oznak wzruszenia i zapyta: Wo ist die Rechnung fr das Brotbacken? Przybysz zdziwi
si: rachunki za pieczywo zostay dawno dostarczone, chodzi o uregulowanie zobowiza za te
rachunki z okresu sprzed wojny. Na to Sger, e tego si nie paci. Wwczas rodak wygosi ca
tyrad o piekarni, o swojej roli, o posannictwie narodu niemieckiego, rozwijaniu niemieckiej
produkcji, o wspdziaaniu wadz niemieckich i wiele innych tematw, zakoczon apelem
o wypacenie zalegych nalenoci. Sger sucha, nie przerywajc, a gdy mwca wyczerpa si,
powiedzia Gut, aber wo ist die Rechnung fr das Brotbacken? Treuhnder osupia, przez chwil
wpatrywa si w deutsches Gesicht Sgera, po czym bez sowa wyszed.
214
grzeczniej powiedzia: Entschuldigen Sie, bitte. Widzi Pan, to okazuje si, e jednak i Niemcy
potrafi w czowieku uszanowa jego imponderabilia.
Nastpnego dnia rozesza si na ratuszu wiadomo, e prezydent Starzyski zosta przed poudniem
aresztowany w swoim gabinecie.
Po poudniu wiceprezydent Kulski zwoa zebranie dyrektorw, na ktrym krtko poinformowa
o wydarzeniu dnia, koczc sowami: Na wnioski za wczenie, czekamy wyjanie przez dalszy
rozwj wydarze.
215
Wasz polsk waciwo bdzie Wam wolno zachowa we wszystkich przejawach spoecznoci. Jednake
kraj zniszczony doszcztnie zbrodnicz win Waszych dotychczasowych wadcw wymaga najbardziej
stanowczego podcignicia Waszej wsplnej pracy. Uwolnieni od przymusu polityki awanturniczej Waszej
intelektualnej warstwy rzdzcej, pod potn ochron Wielkiej Rzeszy Niemieckiej speniajc powszechny
obowizek pracy, zrobicie do tego celu to, co ley w Waszych siach. (Dz. Rozp. Gen. Gubernatora nr 1 z 26 X
1939).
Otto, a funkcje Stadtprsidenta obejmie Dengel, rwnie nie zostanie opublikowany odpowiedni akt
urzdowy216.
W pocztkach grudnia 1939 r. ukazuje si rozporzdzenie o zarzdzie gmin polskich217. Przewiduje
ono, e zarzdem gminy (wsi, miasta, powiatu miejskiego) kieruje burmistrz, ktry ma by
przynalenym do przewaajcej w gminie grupy ludowej. Wadz nadzorcz nad powiatami
sprawuje starosta, a nad powiatami miejskimi (tzn. miastami wydzielonymi) szef okrgu wzgldnie
z jego ramienia starosta miejski. adnego prezydenta miasta czy burmistrza komisarycznego
rozporzdzenie nie przewiduje, niemniej jednak za Dengla stan ten trwa. Co wicej, Dengel poczyna
adresowa listy w sposb makaroniczny: An den Herrn komisaryczny Burmistrz der Stadt Warschau;
na zwrcenie ze strony polskiej uwagi na ten makaronizm, mia odpowiedzie, e bdzie tak
adresowa, bo tylko w polskim zna takie stanowisko: komisaryczny burmistrz.
Nosi wilk, ponieli i wilka - Dengel wykoczy Otta z okazji ujawnienia cignicia przez niego
korzyci materialnych z tytuu zajmowanego stanowiska, z kolei z tego samego powodu Dengla
wykoczy Leist, zajmujc z kocem marca 1940 r. jego stanowisko. Z przyjciem Leista nastpuje
w do duym stopniu uporzdkowanie wzajemnego stosunku wadz: polskiej i niemieckiej,
zarzdzajcej i nadzorujcej. Wyraa si to rwnie w tytulacji: znika Stadtprsident, a pojawia si
Beauftragte des Distriktchefs fr die Stadt Warschau - penomocnik szefa okrgu dla miasta
Warszawy. Tytu Starosta Miejski - Stadthauptmann pojawi si w dwa lata pniej. Tytu Beauftragte
oznacza, jak nam tumacz Niemcy, e nadzr nad Warszaw z uwagi na jej wielko i znaczenie
sprawuje sam szef okrgu - Distriktchef Gubernator Fischer, a wobec tego Leist jest w tym zakresie
tylko jego penomocnikiem. W praktyce nie wyczuwa si zainteresowania nadzorem ani ze strony
szefa okrgu, ani ze strony penomocnika, spychajcego merytoryczn robot na podlegych mu
kierownikw wydziaw.
Niemniej jednak stan od marca 1940 r. wprowadza zgodno pomidzy stanem faktycznym a stanem
prawnym, przewidzianym w rozporzdzeniu z 28 XI 1939 r. o zarzdzie gmin polskich. Trzeba jednak
pamita, e rozporzdzenie to, stanowic w 1, e zarzdem gminy kieruje burmistrz, w 10
wadz burmistrza stawiao w stan potencjalnego dezawuowania, stanowic, e wadza nadzorcza...
moe uchyla, zmienia, zastpi i zawiesza kade zarzdzenie burmistrza jak rwnie sama z siebie
wydawa wasne zarzdzenia. Dla dziaalnoci wic polskiego zarzdu miejskiego w osobie jego
burmistrza nawet tekst aktu prawnego nie stwarza nalenych podstaw do zarzdzania, nie mwic
ju o praktyce wykonania aktw prawnych.
Zakres przeto dziaalnoci polskich wadz miejskich musia opiera si na empiryce dziaalnoci
nadzoru niemieckiego.
Empiryka ta przejawia si przede wszystkim w tym, czy szef nadzoru - penomocnik a pniej
starosta miejski - koncentrowa czy dekoncentrowa swoj wadz. Odpowiednio do tego zyskiway
na znaczeniu cechy osobiste tak po stronie urzdnikw nadzoru niemieckiego, jak i aparatu polskiego
zarzdu miejskiego. Poniewa Leist - a dotrwa on na stanowisku nadzoru nad Warszaw do koca
okupacji - poszed na stosunkowa daleko idc dekoncentracj swej wadzy, przede wszystkim ze
wzgldw wygodnictwa, przeto stopie samodzielnoci polskiego zarzdu miejskiego, stopie
216
Z chwil objcia wadzy przez Dengla, zapytaem go, czy naley poda o tym do wiadomoci publicznej oraz
do wiadomoci pracownikw miejskich, o ile nie mia zastrzee co do drugiego, pierwszemu sprzeciwi si.
Ludnoci wystarczy, gdy si dowie o tym z mego podpisu na obwieszczeniach. J. Kulski Okres denglowski
w nadzorze niemieckim - Dziaalno Zarzdu Miejskiego m. st. Warszawy w okresie okupacji niemieckiej w
latach 1939-1944. cz. I.
217
Rozporzdzenie o zarzdzie gmin polskich z 28 XI 1939 r. (Dz. Rozp. GG nr 9 z 6 XII 1939).
ingerencji nadzoru niemieckiego, ba, formy zaatwiania spraw i traktowania ludzi, ukaday si bardzo
rnie w zalenoci od empiryki poszczeglnego odcinka pracy miejskiej. W tym samym czasie
istniay obok siebie warunki stosunkowo swobodnej dziaalnoci polskiego zarzdu miejskiego
i kulturalnego stosunku nadzoru niemieckiego - jak np. w Wydziale Finansowym przy jego nadzorcy
Kunzem czy w Wydziale Opieki i Zdrowia przy nadzorcy Ramercie, jak i odwrotnie ograniczania
kompetencji zarzdu polskiego przy rwnoczesnym brutalnym traktowaniu ludzi a do wysyania do
obozw koncentracyjnych cznie, jak np. w Wydziale Szpitalnictwa w okresie sprawowania nadzoru
przez dr Schrempfa, a zwaszcza w przedsibiorstwach miejskich, poczynajc od 1941 r., kiedy nadzr
nad nimi obj Drrfeld.
W 1940 r. nastpuje aresztowanie zastpcy komisarycznego burmistrza b. wiceprezydenta
Pohoskiego i od tej chwili, przez prawie rok, komisaryczny burmistrz m. Warszawy Kulski sprawuje
jednoosobowo kierownictwo caego Zarzdu Miejskiego, bdc w ten sposb bezporednim
przeoonym 46 jednostek organizacyjnych: 26 wydziaw administracyjnych, 4 biur dzielnicowych, 5
zakadw zaopatrzenia wewntrznego i 11 przedsibiorstw miejskich. Nawet przy zastosowaniu przez
Kulskiego zwyczaju caodziennego urzdowania a do wieczora, czsto do pnego wieczora, taki
stan staje si kopotliwy tak dla kierownika polskiego zarzdu miejskiego, jak i dyrektorw tego
zarzdu, nie mwic ju o ryzyku czasowej fizycznej nieobecnoci218. Nie mona jednak nie wzi pod
uwag, e na przeomie roku 1939 i 1940 pracuje wiceprezydent Kulski w szczeglnie cikich
okolicznociach: musi obj po aresztowanym prezydencie Starzyskim kierownictwo polskiego
zarzdu miejskiego nad Warszaw219 i musi pozosta na stanowisku, mimo aresztowania swego
kolegi, ktrego bezskutecznie prbuje uwolni. Ale opinia publiczna moga oceni sytuacj zaistnia
w sposb uproszczony i tym samym jake wypaczony: tamci odeszli, ten pozosta. Std te symbolika
szczeglnie zyskuje na wadze. Przez szereg miesicy gabinet Starzyskiego na I pitrze jest pusty,
Kulski urzduje w jakim ciasnym pokoiku na antresoli; symbol: Zarzd Miejski czeka na powrt
swego prezydenta. Przez dugie miesice Kulski urzduje sam; symbol: czeka na powrt zastpcy
komisarycznego burmistrza a swego kolegi wiceprezydenta. Ale bieg wypadkw uniemoliwia
kontynuowanie symboliki: do pustego gabinetu po Starzyskim chc si wkwaterowa Niemcy susznym wic jest zajcie go z powrotem, za Leist kilkakrotnie nagabuje Kulskiego o mianowanie
zastpcy - trudno wic spraw przewleka, zwaszcza skoro okazuje si, e niemiecki nadzr nie nosi
si z zamiarem narzucania swoich kandydatur. Tote z dniem 1 kwietnia 1941 r. zostaj mianowani
zastpcy komisarycznego burmistrza m. Warszawy: Stanisaw Podwiski, wwczas aktualny czonek
Komisji Rzeczoznawcw a przedwojenny dyrektor Dep. Samorzdowego w Min. Spraw
Wewntrznych oraz Henryk Pawowicz, dyrektor Zarzdu Miejskiego a poprzednio dyrektor Wydziau
Personalnego.
Praktyka lat 1940-43 ustalia nastpujcy stan w zakresie organizacji wadz miejskich Warszawy:
218
Przewleky ten okres jednoosobowego tylko kierownictwa wielkim aparatem samorzdowym Stolicy,
musia ujawnia ujemne skutki stanu, przerastajcego swymi zadaniami, w takim zwaszcza okresie jak
okupacja, siy i wol jednego czowieka. Zdajc sobie w peni z tego spraw wiadomie jednak przez duszy
czas przewlekaem spraw zastpienia nieobecnego wskutek zaaresztowania czonka Zarzdu Miejskiego. J.
Kulski: Sprawa uzupenienia skadu Zarzdu Miejskiego, jw.
219
Stanowisko komisarycznego burmistrza przyj Kulski w oparciu o mogc by w wczesnym czasie
konsultowan opini polsk tj. zwrci si do Komitetu Obywatelskiego z okresu oblenia Warszawy.
Konieczno dalszego utrzymania cigoci polskiej wadzy na Ratuszu i podjcia kierownictwa Z. M. przez
jednego z Wiceprezydentw nie wzbudzay niczyich wtpliwoci. J. Kulski: Powstanie urzdu Komisarycznego
Burmistrza, jw.
220
Wg informacji J. Kulskiego (,.Zagadnienie Rady Przybocznej w Warszawie jw.) Dengel zwrci si do niego o
powoanie Beiratu z tym, e w jego skad miaoby wej 2 Niemcw, czemu Kulski si sprzeciwi, podajc i wg
spisu ludnoci z 1931 r. w Warszawie byo 2000 mieszkacw o jzyku niemieckim, a mimo liberalnych
ordynacji wyborczych nie byo nigdy ani jednego czonka Rady Miejskiej narodowoci niemieckiej.
221
W wykonaniu zarzdzenia nadzoru niemieckiego w tej sprawie zosta wydany oklnik komisarycznego
burmistrza nr 221 z 11 II1941.
222
Oklnikw tych wydano w okresie od 28 X 1939 do 22 X 1944 cznie 524, przy czym najwiksza ich ilo 172 - przypada na rok 1940, najmniejsza - 20 - na rok 1944.
223
Dziennik Urzdowy Zarzdu Miejskiego przeywa i kurczenie si rozmiarw i zwaszcza charakterystyczn
zmian tytulacji: W 1939 r. jest to Amtsblatt der Stadt Warschau - Dziennik Urzdowy Miasta Warszawy; w
1940, 1941 i 1942 (do lipca): Mittelungsblatt der Stadt Warschau - Dziennik Obwieszcze Miasta Warszawy, o
iloci numerw: w 1940 -50, w 1941-54, w 1942 (do 24 VII) - 22. Od 1 VIII 1942 do koca roku: Dziennik
Obwieszcze Miasta Warszawy (7 numerw), za w 1943 i 1944 odwrotnie: Dziennik Obwieszcze Polskiego
Zarzdu Miejskiego, z herbem Warszawy - syrenk z koron krlewsk - nad tytuem; wydano numerw: w
1943 - 22, w 1944 - 11. Wydawnictwo cay czas byo dwujzyczne.
Rozporzdzenie o zacigniciu kredytw przez gminy i zwizki gmin w Gen. Gubernatorstwie z 31 X 1939
(Dz. Rozp. GGP nr 3): 1. Wszelkie zaciganie kredytw... przez gminy wymaga uprzedniej mojej zgody... 2.
Przepisy wykonawcze... wydadz kierownik Wydziau Finansw i kierownik Wydziau Spraw Wewntrznych....
Przepisy wykonawcze jednak przez szereg miesicy nie ukazay si, poyczka dla Warszawy bya niejako
poyczk pioniersk, zaatwion zreszt poza Wydziaem Finansw i Wydziaem Spraw Wewntrznych.
grnej granicy zarobkw, nie za do powszechnej redukcji uposae225. Zarzdzona przez Dengla
redukcja uposae226 miaa charakter powszechny; ustalaa ona: 1) minimum zarobku, nie
podlegajcego redukcji, na 200 z netto miesicznie, 2) redukcj kwoty zarobku ponad 200 z do
poowy, 3) grny limit uposaenia na 1200 z miesicznie.
Istniejce materiay nie pozwalaj na podanie dokadnych skutkw finansowych denglowskiej
redukcji, umoliwiaj natomiast ich oszacowanie. Stanowiy one w skali caego Zarzdu Miejskiego,
a wic cznie z zakadami i przedsibiorstwami, ponad 1 mln z miesicznie, czyli w skali rocznej
jakie 13-14 mln z, co uwidacznia podana obok tabela227.
Restrykcje finansowe dla gospodarki miejskiej wynikay rwnie z oglnych - w skali Gen.
Gubernatorstwa - posuni deflacyjnych, ktre okupant przeprowadzi w okresie padziernik 1939 stycze 1940. W kolejnoci chronologicznej zarzdzenia te przedstawiay si nastpujco:
Zarzd Administracyjny
Ambulatoria, zakady
poon., szpitale, instyt.
opieki spoecz.
Przedsibiorstwa
Ogem
Budet
1939/40
Roczny
fundusz pac
tys. z
1
25 435
8 331
Etat prac.
umys. i
fizycz.
Przec.
paca
mies.
2
6 059
3 643
3
350
191
48 922
13 482
82 488
23 184
Oszcz.
przec. na
p. 1 prac.
mies.
75
-
Oszczdno
budetowa
miesiczna
Ilo
Oszcz.
prac.
tys. z
5
6
5 900
442
3 000
-
302
51
11 100
296
48
20 000
566
1 008
960
Padziernik 1939:
1. Zablokowanie kont bankowych, oszczdnociowych oraz depozytw papierw
wartociowych228.
2. Moratorium obsugi zobowiza publicznych i patnoci bankowych229.
225
Wg inform. Kulskiego (Denglowska reforma pac, jw.) w jednej z pierwszych rozmw z prezydentem
Starzyskim Urzd Komisarza Rzeszy zada od niego powszechnej redukcji pac. Zarzd Miejski zoy w
zwizku z tym memoria, e wzrost cen nie pozwala na obnik pac niej patnym, natomiast w gr moe
wchodzi ustalenie grnego limitu pac na 1200 z miesicznie. Powysze zagadnienia pac nie byy mi w tym
okresie znane.
226
Podana do wiadomoci oklnikiem nr 3 komisarycznego burmistrza m. Warszawy z 31 X 1939.
227
Oczywicie, im bardziej zrnicowane obliczenie, tym rezultat jest wyszy (ale niejaskrawo), dlatego te
sdz, e arytmetyczny rezultat finansowy mona podwyszy o 10%, co daoby miesicznie 1100 tys. z, a w
skali rocznej 13,2 mln z.
J. Kulski szacuje skutki finansowe obniki na 60-70 mln rocznie tzn. caego funduszu pac. Obliczenie jaskrawo
bdne, prawdopodobnie wskutek braku danych liczbowych.
228
Rozp. o obrocie patniczym i pieninym z 18 IX 1939, wydane przez szefa Zarzdu Cywilnego wkraczajcej
armii niemieckiej. (Dz. Urz. m. st. Warszawy, nr 3 z 13 X 1939).
229
Cao spraw finansowych instytucji finansowych z okresu sprzed 5 X 1939 zostaa nastpnie ujta w osobn
grup pod nazw Altgeschft (Stary interes), w stosunku do ktrej byy wydawane zarzdzenia w kierunku
stopniowej regulacji, czciowego upynniania i likwidacji.
230
W myl cyt. wyej rozp. o obrocie patniczym wypaty na rzecz ydw przekraczajce jednorazowo 500 z
musiay by dokonywane na ich konto w instytucji pieninej, za z takiego konta wolno byo wypaca ydowi
tygodniowo najwyej 250 z.
231
Rozp. o tymczas. uregulowaniu wypaty zapomg emerytom b. Pastwa Polskiego i Polskich Zwizkw
Samorzdowych z 9 XII1939 (Dz. Rozp. GGP 206).
232
Rozp. o zoeniu do depozytu biletw Banku Polskiego opiewajcych na 500 i 100 zotych bdcych w obiegu
w Gen. Gubernatorstwie. Z 10 I 1940 r. (Dz. Rozp. GGS nr 1 z 15 I 1940).
233
Zgoda penomocnika szefa Okrgu z 18 IX 1940 upowania do kompensat wzajemnych nalenoci i
przeleww z kont zablokowanych Gminy na zablokowane konta wierzyciela; nieskompensowane zobowizania
mogy by regulowane gotwkowo do 50 z lub do wysoko 20% sumy nalenej. (Dz. Obw. M. Warszawy nr 45
z 5 XII 1940).
Finanse Miasta
straciy zyskay
Zablokowanie kont i moratorium
15
14
Denglowska reforma pac
5
Zmiana emerytur
2
Demonetyzacja
15
21
Per saldo nastpio wic odcienie finansw miejskich w skali nieco ponad 1 mln z miesicznie.
Przedstawione wyliczenie uplastycznia, e niemieckie restrykcje finansowe nie mogy doprowadzi do
rwnowagi finansowej Miasta, a spadajcy zapas kasowy by tego bez maa codziennym
potwierdzeniem. Coraz wyraniej byo wida, e rozwizania naley szuka po stronie dochodowej,
234
Sposb oszacowania: wydatki w bud. 1939/40 15,9 mln z w budecie 1940/41 8,2 mln z, rnica 7,7 mln z
w skali rocznej.
235
Bank Emisyjny w Polsce jeszcze nie dziaa, cho formalnie byt ju powoany rozporzdzeniem GG z 15 XII
1939 (Dz. Rozp. GGP nr 14).
236
Uregulowanie nie nastpio wzgldnie nastpio czciowo.
przy czym w pierwszym rzdzie wystpio zagadnienie systemu podatkowego. W tej sprawie toczyy
si rozmowy, ktrych charakter w styczniu 1940 r. mona by nawet okreli jako wojn nerww.
Rozmowy z Drrem cigny si rwnie, ale przebieg ich mia inny charakter. Jako taktyk przyjem
zasadniczo godzenie si z Drrem, ale wysuwaem wtpliwoci. Wysuwanie ich zmierzao do
doprowadzenia Drra do przewiadczenia, e cay jego impt unique by nierealny w zakresie
uzyskania pynnych rodkw pieninych, a tym samym bezwartociowy dla pokrycia deficytu
budetowego.
Wreszcie w kocu stycznia przyszed dzie, w ktrym Drr uzna nierealno swojej koncepcji, ale
jako monoideista nie szuka kompromisowych rozwiza, lecz odstpi od swej koncepcji cakowicie
i przeszed na moj koncepcj oddania Miastu podatkw pastwowych.
Dlaczego nie na koncepcj Laschtowiczki?
Wspominam t spraw jako zupenie nieprawdopodobn: oto grupa urzdnikw niemieckiego
nadzoru okupacyjnego popara, ba, zrealizowaa, koncepcj polsk, wyranie wbrew interesowi
niemieckiemu i to nie w warunkach braku orientacji po stronie niemieckiej, ale wanie w warunkach
przeciwstawienia si proniemieckiej koncepcji swego rodaka i szefa.
Sedna wyjanienia trzeba szuka w dziedzinie psychologicznej. Pomidzy Laschtowiczk a podleg
mu grup urzdnikw nie wytworzya si wi psychologiczna, lecz odwrotnie ujawnia si obco,
ktra przeksztacia si w niechtny, a potem i wrogi stosunek. Similis simili gaudet, a szef
i podwadni nie byli do siebie podobni: on by przedsibiorc - oni urzdnikami, on bankierem - oni
skarbowcami, on by sprysty i ruchliwy - oni byli nawykli do spokoju pracy urzdniczej, on by
polityk i przez to taktyk - ich stosunek do ludzi ustalay przepisy prawne i obyczaje mieszczaskie
prowincjonalnego miasta niemieckiego, wreszcie on by Austriakiem - oni Niemcami z Niemiec
Poudniowych i Zachodnich. Gdyby nawet Laschtowiczka nie by ich szefem, prawdopodobnie
stosunek ich do niego ukadaby si niechtnie, ale by ich szefem, a gouverner cest mcontenter.
Tote ich i nie zadowoli.
Odwrotnie natomiast uoy si stosunek powyszej grupy do nas z Wydziau Finansowego. Mymy
wanie byli skarbowcami, a wic pod wielu wzgldami fachowymi i stosunku do ycia do nich
podobni. Podobaa im si pedantyczno Zawadzkiego, fachowo podatkowa Zaborowskiego i w
ogle sumienno urzdnicza pracownikw Wydziau, z ktrymi si stykali. Pod wzgldem fachowym
czuli si wic naszymi kolegami, a czste omawianie kopotw i trudnoci gospodarki miejskiej,
chociaby z okazji wizowania asygnat wydatkowych, wzbudzao w tych ludziach zainteresowanie,
a nawet co w rodzaju wspczucia dla sytuacji Miasta i jego mieszkacw.
Tote ju w grudniu 1939 r. zauwayem, e zaczynam znajdowa w tej grupie niejaki rezonans:
chtnie i uwanie suchali moich pogldw, zaczynali wypowiada swoje, traktujc je jako dyskusyjne,
a bynajmniej nie jako dyspozycje okupanta. W styczniu stan ten uleg wzmocnieniu oraz ujawnia si
niech ich do Laschtowiczki.
Waciwie to nie podobao si im w nim wszystko: e zajmuje si podatkami, a przecie wcale nie jest
podatkowcem; jak jest bankierem, to niech mu si nie zdaje, e z tego powodu wyznaje si na
budecie itd. Nie podobaa im si forma mwienia, sposb bycia. Er rennt wie ein gelter Blitz
zadrwi z ruchliwoci Laschtowiczki Makowsky, a reszta z zachwytem dowcip ten powtarzaa.
W swym zacietrzewieniu doszli do tego, e zaczli suponowa, e Laschtowiczka jest ydem, a gdy
zdumiaem si na tak supozycj, Kunze tak j uzasadni: Haben Sie nicht bemerkt, dass er nicht
Prozent sondern Perzent spricht? Und bei uns so sprechen die Juden. To ju miao poblask mrokw
redniowiecza.
237
Sprawa podwyszenia tzw. udziaw miasta w podatkach pastwowych, rozegrana pomylnie przez
Dyrektora Finansowego Z. M. Ivank z finansowym nadzorc niemieckim Drrem, stanowi rwnie przyczynek
do charakterystyki Dengla. Miar sprawy byo, e otrzymanie pozytywnej decyzji Krakowa na rok jeden
(1940/41) dao w rezultacie kilkudziesiciomilionowy zasiek dla budetu miejskiego. Tymczasem Dengel dla tej
sprawy nie ujawni szczeglnego zainteresowania, ograniczajc si do pozwolenia Drrowi na wyjazd do
Krakowa i przedstawienia tam sprawy, skd ten ostatni do nieoczekiwanie przywiz pozytywn decyzj,
majc zaway silnie na gospodarce miejskiej dwch okresw budetowych, chronic j od nieuniknionej w
przeciwnym razie redukcji wydatkw i pozwalajc w szczeglnoci na utrzymanie polskiej opieki spoecznej w r.
1940/41 na wysokim stosunkowo poziomie, co miao skutek dodatni i w nastpnych okresach budetowych, nie
pozwalajc ju zepchn poziomu wydatkw na ten cel poniej osignitego w 1940/41 r. poziomu.
Miar wagi decyzji byo te, e pniejszy kierownik finansowy nadzoru niemieckiego dr Laschtowiczka
powiedzia, i gdyby to on mia decydowa w Krakowie o podwyce udziaw Warszawy w dochodach z
podatkw pastwowych, nigdy by si na ni nie zgodzi. J. Kulski: Okres denglowski w nadzorze
niemieckim.
W informacji Kulskiego jest nieciso co do Laschtowiczki: w okresie przyznania podatkw on wanie by
kierownikiem finansowym nadzoru niemieckiego, jak to podaj. Natomiast w pniejszym czasie zosta on
zastpc kierownika Urzdu Nadzoru Bankowego w Krakowie.
238
Ksztatowanie si wpyww w Dz. VIII budetu: Udzia w podatkach pastwowych (w mln z):
Podatek
1938/39 wykonanie
Dochodowy
Od lokali
Przemysowy od obrotu
Od nieruchomoci
Razem
Udzia w %
20
40
15,5
0
mln z
16,6
5,2
11,5
33,7
1940/41
1940/41
udzia = 100%
Preliminarz mln z wykonanie
18,0
35.6
7,0
7,7
17,0
22,5
4,0
11,7
46,0
77,5
1938/39 wykonanie
Dochodowy
Od lokali
Od obrotu
Od nieruchomoci
83,0
13,0
74,9
15,0
1940/41
1940/41 do 1938/39 w % %
prelimin. wykonanie prelimin.
wykonanie
18,0
35,6
22
43
7,0
7,7
55
59
17,0
22.5
23
30
4,0
11,7
27
78
Pierwsza poyczka
Uzyskanie podatkw pastwowych zaatwio spraw budetu zwyczajnego, pozostaa natomiast
jeszcze sprawa pokrycia wydatkw budetu nadzwyczajnego. Pokrycie takie przed wojn stanowiy
w gwnej mierze przelewy przedsibiorstw miejskich i poyczki. W sytuacji roku 1940 przelewy
przedsibiorstw miejskich mogy stanowi tylko nik pozycj przychodow, kluczow spraw bya
sprawa poyczki. Mono jej zacignicia bya uzaleniona, jak ju wspomniaem, od zgody
Generalnego Gubernatorstwa, a pierwsz instancj na tej drodze by niemiecki nadzr nad
Warszaw, tj. urzd Stadtprsidenta.
Tocz si przeto moje rozmowy z Laschtowiczk, rwnie i tu bez rezultatu. Laschtowiczka wysuwa
koncepcj, aby poyczk zacigny przedsibiorstwa miejskie (bo przede wszystkim pienidze s
potrzebne na ich odbudow i inwestycje), ktrym w tym celu naley nada osobowo prawn239. Ta
koncepcja nie odpowiada mi; jest ona sprzeczna z mechanizmem przedwojennym i wywouje
niepokj, e jest to jakby jaki pierwszy krok do oddzielenia przedsibiorstw miejskich od Zarzdu
Miejskiego240. Poza tym, jak wynikao z informacji Laschtowiczki, sprawa kredytu komunalnego nie
bya w koncepcji zasadniczej rozwizana i wanie poyczka dla Warszawy miaa stanowi precedens,
nad ktrym przeto naleao si zastanowi. Wszystko to razem powoduje, e sprawa uzyskania
poyczki przeciga si w czasie, tak e brakuje pokrycia wydatkw nadzwyczajnych na pierwszy
miesic roku budetowego 1940/41241.
Rozmowy moje z Mynarskim, ktry ju zosta mianowany prezydentem Banku Emisyjnego, ale
jeszcze nie urzdowa w Krakowie, w jego mieszkaniu w Warszawie przy ul. Klonowej nie day
rezultatu - decyzja bya w rkach gen. gubernatora.
Laschtowiczka odszed z Warszawy. Jak wynikao z informacji Kunzego, Drr tak dugo tumaczy
Denglowi, u ktrego mia mir, e Laschtowiczka jest politisch unsicher, e Dengel postanowi
zrezygnowa z jego pomocy w zakresie nadzoru nad Warszaw. Laschtowiczka przeszed do Krakowa
na stanowisko zastpcy szefa Urzdu Nadzoru Bankowego. Manewry te odbyy si na przestrzeni
lutego i marca 1940 r. Laschtowiczka, wobec zmiany stanowiska, nie doprowadzi do koca sprawy
poyczki; wprawdzie nie odstpi od swej koncepcji, ale i nie forsowa jej, natomiast poradzi mi,
abym przyjecha do Krakowa i przeprowadzi bezporednio negocjacje z Prschem242.
Wyjazd nastpuje w pierwszej poowie maja 1940 r. Wyjedam razem z Kunzem, ktry teraz, po
odejciu Laschtowiczki do Krakowa, jest kierownikiem Wydziau Finansowego (Abteilung II) w
Urzdzie Penomocnika Szefa Okrgu dla miasta Warszawy, bo poczynajc od kwietnia znika urzd
Stadtprsidenta, znika Dengel, jak ju o tym bya mowa. Jestem przejty czekajc mnie rozgrywk,
pragn przeto nerwowo si do niej przygotowa, wyjedam wic samochodem, za Czstochow
polecam szoferowi jecha przez Jur Krakowsk. Po paromiesicznej znajomoci z Kunzem, dopiero
w drodze poznaj, e to przyzwoity czowiek. Podr nas zblia, nocujemy w Wolbromiu, gdzie jemy
kolacj i przy tej okazji poznaj sabo Kunzego - jest akomczuchem. To te nas zblia.
239
Przedsibiorstwa miejskie nie posiaday osobowoci prawnej. Jedynym podmiotem prawnym by Zarzd
Miejski, ktry w imieniu gminy zaatwia wszystkie akty prawne, a wic i zaciga zobowizania poyczkowe.
Cz poyczek, zuyta na cele przedsibiorstw miejskich, bya przez nie obsugiwana, ale w formie poredniej:
przedsibiorstwa przeleway do dyspozycji Wydz. Finansowego kwoty wynikajce z obsugi dugw, a Wydz.
Finansowy w imieniu Zarzdu Miejskiego regulowa wobec wierzyciela cao nalenoci poyczkowej.
240
Jako w 1941 r. nastpio to za Drrfelda.
241
Oklnik komisarycznego burmistrza nr 103 z 17 IV 1940: zakaz podejmowania robt z zakresu odbudowy i
inwestycji ze wzgldu na niezatwierdzenie kredytw budetu nadzwyczajnego na kwiecie.
242
Dyrygent Banku Emisyjnego i szef Urzdu Nadzoru Bankowego, bezporednio podlegy gen. gubernatorowi.
W myl przepisw o Banku Emisyjnym (Dz. Rozp. GGP nr 14 z 23 XII 1939 i nr 25 z 8 IV 1940) dyrygent mia by
o wszystkim informowany, a w sprawach waniejszych obowizywao uzyskanie jego zgody. Faktycznie przeto
by on istotnym kierownikiem Banku Emisyjnego.
243
Mieci si w gmachu Banku Polskiego na Plantach; obecnie jest tam Oddz. Woj. NBP.
s oni par metrw ode mnie w tyme sekretariacie. Taki, ciekawy w swych objawach, by stopie
mego wyczerpania.
244
W myl przepisw polskich bezporedni wadz nadzorcz nad Zarzdem Miejskim m. st. Warszawy byo
Min. Spraw Wewn. w porozumieniu z Min. Skarbu.
245
Kompleks budynkw midzy ul. Pikn a Agrykol.
246
Zwroty z tego tytuu wpyway na specjalny paragraf w budecie Miasta: 1014 Zwrot od Rzdu GG
kosztw utrzymania Szpitala Ujazdowskiego. Zwroty wyniosy: w r. bud. 1940/41 3812 tys. z, w 1941/42 4145
tys. z.
W ten sposb na przestrzeni lat 1940-1941 miaa miejsce seria (w sumie koo 10) wyjazdw
interwencyjnych do Krakowa, ktre mona by nazwa manewrami krakowskimi. Gdy pniej
sprawy nadzoru nad finansami Warszawy obj dr Fribolin, wyjazdy nasze ustay, sprawy finansowe
Miasta szy do Krakowa drog subow przez dystrykt, ale te i gros spraw zosta ju uprzednio
zaatwiony.
Kunze okazuje si sprytnym urzdnikiem, zrcznym w obcowaniu z ludmi. Przejawia zawodowe
zainteresowanie dla spraw warszawskich i nie odmawia mi swojej pomocy. Z okazji ponownego
wyjazdu do Krakowa dla zaatwienia formalno-technicznych spraw zwizanych z poyczk, Kunze
obchodzi wraz ze mn wydziay spraw wewntrznych i finansw w Gen. Gubernatorstwie, aby
rozezna sytuacj, a przede wszystkim zorientowa si, w jakim trybie i przez jak wadz ma by
zatwierdzony budet warszawski. Okazuje si, e organizacja zaatwiania spraw samorzdowych jest
w obu wydziaach w stanie do embrionalnym, np. sprawy budetw samorzdowych zaatwia
jednoosobowo jaki dr Malmus, adwokat, ktry nie bardzo si wyznawa ani na budetach, ani na
samorzdzie (to dao asumpt Kunzemu do podrwiwania z niego: Malmus-Kalmus247). Zaobserwowany
stan ugruntowa w Kunzem przekonanie, e budet Warszawy na r. 1940/1941 bdzie mg
zatwierdzi we wasnym zakresie. Miao to wrcz zasadnicze znaczenie, gdy w ten sposb pierwszy
budet okupacyjny mg by zatwierdzony w warunkach yczliwych dla spraw samorzdu
warszawskiego.
Zoylimy rwnie wizyt samemu szefowi Hauptabteilung Finanzen. By nim Finanzprsident
Spindler, siwy, elegancki pan. Przyj nas uprzejmie i obieca sprawy finansw warszawskich
pozytywnie zaatwia. Z pocztku byo dobrze, dopiero gdy po paru miesicach okazao si, jakie to
miliony co miesic pyn z kas GG do kas miejskich z tytuu przekazanych podatkw, powiedzia
Leistowi, ebymy go ju nie odwiedzali: weil die Leute mir auf die Nerven fallen. Ale podlegy mu
aparat nerwowo nas wytrzymywa.
Wkrtce po usuniciu kopotw z pierwsz poyczk, powsta kopot budetowy: rozporzdzeniem
gen. gubernatora policja polska (tzw. pniej policja granatowa) zostaa potraktowana jako policja
gminna i przeniesiona na budet samorzdowy, z tym e budet GG mia zwraca gminom koszty
utrzymania policji wedug stawki 300 z miesicznie na gow policjanta. Oczywicie, policja nie
zostaa de facto podporzdkowana burmistrzom, lecz podlegaa niemieckiemu dowdcy Policji
Porzdkowej (Befehlshaber der Ordnungspolizei - BDO), a pokrycie kosztw, przynajmniej jeeli
chodzi o Warszaw, grozio dwumilionowym deficytem. By moe w gminie wiejskiej stawka 300 z
moga by wystarczajca, ale w Warszawie, gdzie byy wysze stopnie subowe, liczna kadra
oficerska i wiksze wydatki rzeczowe, przewidziany rozporzdzeniem zwrot kosztw okazywa si
niewystarczajcy. Zaalarmowaem wic Kunzego, pytajc z jakiej racji Miasto ma dopaca do policji,
Kunze z kolei zaatakowa niemieckiego nadzorc nad warszawsk policj w Urzdzie Penomocnika.
Funkcj t peni major Hohenauer, Austriak. Hohenauer zgodzi si podj interwencji w Krakowie w
BDO i zaproponowa, bymy wsplnie we trzech pojechali: Ja dam samochd, dyrektor Ivnka stawia
kolacj. Pojechalimy.
Rano w Krakowie siedzimy we trzech przy niadaniu w kawiarni w Sukiennicach i Hohenauer,
spogldajc na rynek krakowski, powiada: Wissen sie was? Ich mchte lieber in Krakau sein. Hier
scheint mir so alles angenehm sterreichisch zu sein. Po niadaniu rozdzielamy si kady w swoj
drog dla zaatwienia spraw, umawiamy si, e o 13 godz. spotkamy si w hallu Akademii Grniczej,
tzn. w owym Regierungsgebude. Ale o 13 Hohenauer nie zjawia si, kwadrans po pierwszej nie
zjawia si, dopiero dobrze koo 2 po poudniu wpada, czerwony, zdyszany, wcieky i na cay gos, na
247
cay hall krzyczy do nas: Meine Herren, hier sind lauter Idioten. Okazuje si jednak, e spraw
zaatwi pomylnie, natomiast charakter kontrahentw urzdowych skoni go do powyszej refleksji.
Pod wieczr wracalimy do Warszawy. Hohenauer siedzia milczcy, nad czym medytowa, wreszcie
podzieli si z nami wynikiem rozwaa: Ich bleibe lieber doch in Warschau. Hier in Krakau sind mir
zu viele deutsche Behrden.
Groba dopacania do policji przez Miasto bya usunita, w wykonaniu budetu okazyway si nawet
nadwyki, susznie przez burmistrza Kulskiego uwaane jako zbdne, ale raz nastawiony mechanizm
szed ju niejako samoczynnie248.
Uzyskanie poyczki z Banku Emisyjnego nie tylko dao 15 mln z na pokrycie budetu nadzwyczajnego
1940/41, ale otwierao przed Miastem dalsze moliwoci kredytowe; przez fakt bowiem udzielenia
kredytu przez Bank Emisyjny gmina uznana zostaa za zdoln kredytowo. W oparciu o powysze
przeprowadziem negocjacje z bankami warszawskimi, w wyniku ktrych Miasto miao zacign
w bankach tych poyczk konsorcjaln w wysokoci okoo 21,5 mln z. W myl jednak przepisw dla
zawarcia transakcji poyczkowej potrzebna bya zgoda gwnych wydziaw: spraw wewntrznych
i finansw; po prostu chodzio o dokument Urkunde - bez posiadania ktrego przez
poyczkobiorc nie wolno byo poyczkodawcom postawi kredytu do dyspozycji. Tym razem
chodzio li tylko o formalno, wic wniosek zosta skierowany drog korespondencyjn.
Tymczasem zezwolenie nie przychodzi, interwencja staje si konieczna. Jakie jednak byo nasze
zaskoczenie, gdy w Hauptabteilung Finanzen poinformowa nas prywatnie po koleesku
Regierungsrat Schade, e Warszawa nie dostanie zezwolenia. Spowodowali to Prsch z
Laschtowiczk - zakoczy Schade - ale dlaczego, nie wiem.
Informacja bya cenna - mobilizowaa nas do akcji, ale w jakim kierunku? I do Laschtowiczki
stanowczo odradza Kunze, do Spindlera nie byo po co i, skoro bylimy dla niego ludmi, ktrzy mu
auf die Nerven fallen, postanowilimy przeto zgosi si do szefa Spraw Wewntrznych dr Sieberta,
zreszt z mocy podziau kompetencyjnego szefa nadzoru nad samorzdem. Zamwilimy sobie
bytno na dzie nastpny, powicajc reszt dnia medytacjom, dlaczego tak si stao.
Wedug Kunzego bya to akcja Laschtowiczki. W urzdzie Leista w Warszawie mieli informacje, e
Laschtowiczka krytycznie wyraa si w Krakowie o zarzdzie i nadzorze Gminy m. Warszawy. Mia on
uoy formu waciwego stosunku nadzoru niemieckiego do zarzdu polskiego: Starker
Brgermeister - schwache Aufsicht, schwacher Brgermeister - starke Aufsicht, co jako formua
brzmiao przekonywajco, ale do formuy tej dodawa komentarz, e aktualnie w Warszawie jest
schwacher Brgermeister und schwache Aufsicht, co miao uplastycznia bd, e Laschtowiczka
odszed z nadzoru. Takie postawienie sprawy mogo suy za argument, aby Warszawie nie dawa za
duo pienidzy.
Brzmiao to prawdopodobnie. Za czasw swego urzdowania w Warszawie Laschtowiczka
parokrotnie mwi mi, e jeszcze nigdy nie kierowa tak duym koncernem gospodarczym jak gmina
Warszawy, e go ta praca bardzo pociga. Przejawi zreszt duo aktywnoci w kierunku
usprawnienia gospodarki: on by wspinicjatorem powoania Komisji Rzeczoznawcw, on nakoni
polski Zarzd Miejski do powoania doradcy organizacyjnego, ktrym zosta Jawiski.
Nazajutrz zgosilimy si do szefa Hauptabteilung Innere Verwaltung. By nim dr Siebert, majcy
wysok rang urzdnicz: Ministerialrat. Ale jeszcze mocniejsz pozycj dawao mu to, e by on
248
Wykonanie pozycji budetu Policja Polska m. Warszawy dao za r. 1940/41 nadwyk 386 tys. z przy
wydatkach 12 217 tys. z, za r. 1941/42 1106 tys. z przy wydatkach 13 404 tys. z.
synem starego Sieberta, bawarskiego prezesa rady ministrw, osobistego przyjaciela Hitlera. Siebert
by to mody czowiek, urzdujcy w mundurze SS, sprawia wraenie czowieka pewnego siebie,
majcego due poczucie swej wadzy. Tote sformuowania jego nie miay charakteru obietnic, tylko
przesdzania sprawy: W pitek jad z generalnym gubernatorem do Deutsch-Przemyl. Z nami
jedzie rwnie prezydent Spindler. W poniedziaek prosz przyj do Wydziau Finansw i odebra
zezwolenie.
Wygralimy wic. Kunze musi wraca do Warszawy, ja mam zosta i odebra Urkunde. Kunze
zaklina mnie, ebym nie odwiedza Laschtowiczki, dopki dokumentu nie bd mia w swoich rkach.
W poniedziaek odbieram Urkunde i teraz wybieram si z wizyt do Laschtowiczki. Ciekaw jestem,
jaka bdzie bomba. Laschtowiczka przyjmuje mnie, jak zawsze, bardzo uprzejmie i pyta: C pana
sprowadza do Krakowa?. Miaem par spraw do zaatwienia - odpowiadam - i przy okazji zapytaem
si, dlaczego do tej pory nie dostalimy zezwolenia na zacignicie poyczki. Informacja Schadego
musiaa by cisa, bo oczy Laschtowiczki mru si, na twarzy pojawia si ironiczny umiech
wiedzcego, jak usyszy odpowied: No, i co panu w Regierung na to odpowiedziano?. Teraz
przyjdzie odpowied, ktrej Laschtowiczka si nie spodziewa. A nic mi nie odpowiedziano - mwi,
silc si na bardzo obojtny ton - po prostu wydano mi zezwolenie. Co? - Laschtowiczka
podskoczy na fotelu, bomba wybucha. - To niemoliwe. Jak to niemoliwe, jeeli zezwolenie
mam w teczce. Czy pan moe mi je pokaza? Prosz. Laschtowiczka czyta Urkunde i oddaje mi
j ze sowami: Nic nie rozumiem. Teraz ja pytam sodziutko: A dlaczego? Laschtowiczka zaczyna
zawile i nie bardzo zrozumiale wyjania, e Warszawa z jakiego tam powodu nie powinna bya
otrzyma poyczki. Mniejsza o to, epizod skoczony. By on zreszt jedyny tego rodzaju, jeli chodzi
o stosunki z Laschtowiczk.
Przy okazji bytnoci u Sieberta, zaatwilimy przykr dla Miasta spraw Getak-gazu i dr Schrempfa.
Na jaki miesic przed tym dostaem poufne wiadomoci z Wydziau Nadzoru Budowlanego i z
Wydziau Opieki i Zdrowia, e z polecenia niemieckiego lekarza urzdowego w Urzdzie
Penomocnika, wspomnianego ju dr Schrempfa, jest przeprowadzana dezynsekcja domw w
Warszawie przez Ostpreuisches Serum-Institut za pomoc rodka zwcego si Getak-gaz i e caa ta
akcja jest jedn afer. Getak-gaz jest nieskuteczny, stawki za dezynsekcj s liczone od metra
szeciennego i s wysokie, kubatur oblicza si nie mierzc objtoci dezynsekowanych mieszka,
lecz dokonujc obmiarw caego domu na zewntrz. W sumie grozi to wydatkiem paru milionw
zotych. Oficjalnego meldunku jednak nikt nie chce zoy, tak si boj Schrempfa.
Na par dni przed wyjazdem do Krakowa przyszy pierwsze rachunki Ostpreuisches Serum-Institut
na sum paruset tysicy zotych, a w lad za nimi zjawi si u mnie przedstawiciel firmy, by
zainkasowa pienidze. Po naradzie z Kunze, deklaruj na razie gotowo wypacenia zaliczki w sumie
okoo trzydziestu tysicy, a reszt po sprawdzeniu rachunkw. To odwleka spraw. Polecam pokaza
sobie tekst umowy: zleceniodawc w imieniu gminy jest dr Schrempf.
Gdy zaatwilimy z Siebertem spraw zezwolenia na zacignicie poyczki, powiadam: Ale z tej okazji
musz powiedzie, e jeeli Miastu bd narzucone niepotrzebne wydatki, to i poyczki nie starcz.
Co pan ma na myli pyta mnie Siebert. Wwczas opowiedziaem o Getak-gazie i Serum-Institut.
Kto to zarzdzi pyta Siebert. Teraz wtrca si taktownie Kunze: Pan pozwoli Herr Direktor, dalej ja
bd mwi i zwracajc si do Sieberta: Zarzdzi to bezprawnie niemiecki lekarz urzdowy. Kto
to jest? Doktor Schrempf. Siebert zrobi notatk w notesiku i powiada do nas: Panowie maj
racj, Miasto nie powinno pokrywa tych wydatkw. Oszukaczo afery bya wszak oczywista.
Wydzia Finansowy
Struktura Wydziau Finansowego nie ulega zmianie zachowujc podzia na 6 sekcji: I Oglna, II
Kredytowa, III Podatkowa, IV Budetowa, V Centralnej Ksigowoci, VI Kasowa.
W zwizku z utworzeniem w marcu 1940 r. Miejskiego Urzdu Egzekucyjnego, jako odrbnej
jednostki podporzdkowanej bezporednio komisarycznemu burmistrzowi, przekazane zostay do
MUE czynnoci egzekucyjne wraz z personelem egzekutorskim liczcym okoo 50 ludzi.
W zwizku z utworzeniem Dzielnicy ydowskiej w kocu 1940 r. wyodrbnilimy w 1941 r. z Sekcji
Podatkowej Oddzia Podatkowy na obszar dzielnicy ydowskiej, o czym wspominam dalej
w segmencie Finanse Miasta a Dzielnica ydowska.
Liczebno Wydziau Finansowego wzrosa znacznie: formalnie z 379 osb w 1939 na 430 w 1940/41,
faktycznie wicej, o okrgo 100 osb, gdy dla prawidowej porwnywalnoci naley odliczy
pracownikw przekazanych do MUE. Porwnawczo przeto struktura zatrudnienia przedstawia si
nastpujco:
249
Zastosowana ona zostaa z moc od 1IV 1941 r. W skali rocznej wyniosa dla pracownikw umysowych i
fizycznych okoo 5 mln z, a wic restytuowaa niespena poow tego, co zostao zebrane przez redukcj
zarzdzon przez Dengla.
Przyczyn wzrostu zatrudnienia w Zarzdzie Opat i Podatkw byo wprowadzenie nowych podatkw,
w szczeglnoci pracochonnej daniny od mieszkacw; przyczynami wzrostu w Zarzdzie Oglnym,
tj. w pozostaych sekcjach by wzrost czynnoci lub ich pracochonnoci. Tak np. Sekcja IV Budetowa
zostaa dwukrotnie zwikszona (z 10 na 20 osb) w zwizku ze wzrostem pracy nie tylko zwizanej
z samym budetowaniem, ale i z koniecznoci obrony budetu wobec wadz niemieckich. Nadto byy
tworzone rne nowe stanowiska, dla jakich tylko mona byo znale uzasadnienie wobec wadz
niemieckich. Tak np. sekretariat by nie jedno-, lecz trzyosobowy, byo trzech referentw do spraw
oglnych i ekonomicznych, ktrych przed wojn w ogle nie byo w Wydziale Finansowym. Prcz
urzdnikw etatowych, szereg osb byo zatrudnianych na pracach zleconych jako konsultanci, wrd
nich ludzie tej miary co I.udwik Landau, Stanisaw Nowak, Tadeusz Sawiski. Wszystkie te zabiegi
byy czstk oglnej akcji Zarzdu Miejskiego, by zatrudni jak najwicej inteligencji polskiej, dajc
w ten sposb zarobek, cho mizerny, i Ausweis zawiadczenie o zatrudnieniu, w zasadzie chronice
przed wywiezieniem na roboty do Niemiec.
Po roku 1941 stan etatowy Wydziau powikszy si tylko o 2, dosownie dwa etaty. Zoyy si na to
powody obiektywne: gros zmian w zakresie pracy Wydziau przypado na r. 1940, jak i subiektywne:
objcie decerantu finansowego przez Fribolina, w czasie urzdowania ktrego utrzymanie stanu
posiadania ju byo sukcesem.
Skad kadry Wydziau Finansowego ju przed wojn by na dobrym poziomie, za zwikszenie liczby
etatw pozwolio na wartociowe uzupenienie tego skadu. Zosta przyjty szereg
wykwalifikowanych b. pracownikw Min. Skarbu (Z. Brojerski, A. Grajewski, Z. Heilman, K.
Janczewski, K. A. Kolanowski, Z. Kusztelan, M. Lewandowski, E. Neugebauer, A. Niedwiecki, F.
Ostrowski, Z. Piroyski, St. Szczerski, St. Wajda, St. Woszczowski), Zwizku Rewizyjnego Samorzdu
Terytorialnego (L. Gierlicki, H. Janczewski, St. Zakrzewski) wzgldnie innych instytucji centralnych,
ktre w czasie okupacji przestay istnie, jak radca Biura Prawnego Prezesa Rady Ministrw Ludomir
Kaczmarkiewicz, Kazimierz Strzelecki i Helena Sokoowska. Zatrudnionych byo szereg pedagogw,
zwaszcza nauczycieli szk rednich w zwizku z ich likwidacj: Z. Dudzianka, Driaski, Chodyniecki, J.
Lechowski, B. Mechowicki, K. Makuch, Suzin i inni. Pracownikiem wydziau by Karol Ziemski, b.
dowdca 36 puku piechoty Legia Akademicka, pniejszy dowdca Starwki w czasie powstania.
Pracownikiem wydziau by rwnie Sachnowski, dziennikarz znany dzi jako Jacek Woowski.
W skadzie nowo przyjtych pracownikw Wydziau Finansowego znalazo si kilku wybitnych
profesorw: matematyk Wacaw Sierpiski, anglista Andrzej Tretiak, filolog klas. Adam Krokiewicz.
Bya to znowu czstka oglnej akcji Zarzdu Miejskiego, by przyj z pomoc profesorom polskim
z wielk godnoci odmawiajcym wszelkiej pomocy, z jak ofiarowywali si profesorowie niemieccy.
Funkcj Dyrektora Finansowego Zarzdu Miejskiego peniem do padziernika 1943 r., po czym
przeszedem na stanowisko dyrektora naczelnego Komunalnej Kasy Oszczdnoci m. Warszawy,
opuszczone przez Mikoaja Dolanowskiego, ktry w zwizku ze sw dziaalnoci w ruchu oporu
pozosta ju wycznie w podziemiu. Stanowisko Dyrektora Finansowego obj po mnie wicedyrektor
Wydziau Finansowego Kazimierz Niemiec (po wojnie: Kazimierz Niemski).
Wicedyrektorami byli: Aleksander Wadysaw Zawadzki (przez cay okres), Stanisaw Muszyski (od
1941 r. dyrektor Lombardu Miejskiego), dr Mirosaw Gsiorowski (wraz z Kirkorem przeszed 1VIII
1939 do Min. Skarbu, w padzierniku wrci z ewakuacji do Warszawy i zgosi si do Zarzdu
Miejskiego, po kilku miesicach przeszed do Wydziau Oglnego jako wicedyrektor), Kazimierz
Niemiec (mianowany z mojej inicjatywy w 1941 r., naczelnik Wydziau Finansowego miasta Radomia,
przed wojn inspektor BGK), Stanisaw Zaborowski (kierownik Sekcji III Podatkowej, z kocem
1943 r.).
Rok 1943. Poegnanie z kadr kierownicz Wydziau Finansowego Zarzdu Miejskiego m. st. Warszawy w zwizku z
przejciem do K.K.O m. Warszawy Od lewej do prawej siedz: 1. J. Tyczyska, 2. J. Hertmanowa, 3. K. Niemiec, 4. A. Ivnka,
5. A. W. Zawadzki, 6. Z. Dudzianka, 7. I. elazowska. Stoj I rzd: 1. K. Makuch, A. Thiele, J. Wrbel, 4. J. Mizerski, 5. Z. ?, 6.
M. Iycki, 7. H. Sokoowska, 8. S. Zaborowski, 9. K. A. Kolanowski, 10. H. Janczewski, 11. L. Kosiska, 12. E. Sauter, 13: M.
Marcinkowska, 14. W. ciwiarski, 15. W. migrodzki, 16. S. Bonarek, 17. Z. Piroyski. 18. II. Wodzinowski, 19. H. Sieben, 20.
S. Stempowski. Stoj II rzd: 1. ? ,2. ?. 3. ukawski, 4. W. Fugiski, 5. F. Borzcki, 6. H. Rewicz. 7. S. Komorkiewicz, 8. M.
Smoliski
Sekcji III Podatkowej: Kierownik - Stanisaw Zaborowski, zastpcy - Jerzy Mizerski, po mianowaniu
Zaborowskiego wicedyrektorem kierownik sekcji, oraz Stanisaw Komorkiewicz.
Sekcji IV Budetowej: Kierownik Stanisaw Zakrzewski (w 1943 przeszed ze wzgldw zdrowotnych
do pracy w szpitalu w Otwocku), Eugeniusz Sauter (przed wojn kierownik Sekcji III, pniej naczelnik
finansowy w Tramwajach Miejskich). Zastpca kierownika - Marian Iycki.
Sekcji V Centralnej Ksigowoci: Kierownik - Karol Adam Kolanowski. Zastpcy - Henryk Rewicz i
Franciszek Borzcki.
Sekcji VI Kasowej: Kierownik - Henryk Sieben (zmar). Zastpca Mieczysaw Smoliski, po mierci
Siebena kierownik sekcji.
250
Zakres czynnoci poszczeglnych sekcji stosunkowo dokadnie okrelaj ich nazwy z wyjtkiem,
oczywicie, Sekcji I Oglnej. Ta ostatnia obejmowaa nastpujce referaty (wraz z podaniem nazwisk
kierownikw referatw): Osobowy (Kazimierz Lorenc), List pac (Natalia Gierwatowska), Rachunkowy
(Lucjan Kuczyski), Gospodarczy (Zdzisaw ukowski), Rozrachunkowy z tyt. zadue pracownikw
miejskich (dr Florkowski), Hala Maszyn (Stefania Ostrowska-Mikowa), Ekspedycja (Jan Wrbel),
Archiwum (Ewa Jeewska), Radca Prawny (Leopold Witkowski), Stowka (Irena Malewska).
Referenci do spraw oglnych i ekonomicznych: Alfons Grajewski, Karol Makuch, Zbigniew
Piroyski251.
Sekretariat Dyrektora: Halina Fronczakowa, Leokadia Kosiska, Janina Tyczyska (z Prezydium Rady
Ministrw).
Kada z sekcji miaa swj rzetelny wkad w dorobek Wydziau Finansowego.
Sekcja VI Kasowa swj okres heroiczny przeya we wrzeniu 1939 r., ale i w 1940 r. chwalebnie zdaa
egzamin przy operacji deponowania banknotw 500 i 100 zotowych. W tyme 1940 r. dowiedziaem
si, e kasjerzy maj swego patrona - witego Bonifacego (zdaje si dlatego, e kasjer jest dobrze
czynicy ludziom - benefaciens), ktrego wito uroczycie obchodz rano msz w kociele na
Czerniakowie, a potem obiadem. Wyasygnowaem im z budetu jak kwot na urzdzenie sobie
przyjcia, z ktrego byli zadowoleni, bo - jak opowiadali - byo po dwa kieliszki wdki, po kanapce
z szynk, kotlet schabowy i piwo. Niestety, w nastpnym roku i tego dla nich nie mona byo zrobi.
Sekcja V Centralnej Ksigowoci wykonaa w 1940 r. trudne zadanie sporzdzenia zamkni
rachunkowych za okres 1939/1940 i przez cay nastpny czas dawaa terminowe, staranne
sprawozdania miesiczne i roczne. Gdy w 1942 r. przyjecha z Krakowa inspektor Rttjeroth, aby
skontrolowa dlaczego Warszawa domaga si subwencji z kasy GG i czy jest to uzasadnione, nie mg
nic zarzuci Ksigowoci.
Sekcja V obejmowaa sze referatw: Ksigowoci Sum Budetowych (kier. Adam Wcieklica),
Ksigowoci Sum Pozabudetowych (kier. L. Kozowski), Sprawozdawczoci (kier. Alicja Sabelman),
Rozrachunkw (clearing) (kier. Jan Niedziaek), Kontroli Kas Przychodowych (kier. Julian Zaleski,
Wiesaw migrodzki).
Sekcj II Kredytow cechowaa sumienno i znawstwo w zakresie przygotowywania dokumentacji
poyczkowych.
Sekcja III Podatkowa miaa w swojej administracji bezporedniej bd poredniej 33 rodzaje
podatkw. Realizowaa wymiar i pobr w sposb nie wywoujcy sprzeciww ze strony podatnikarodaka, a rwnoczenie nie powodujcy zatargw z nadzorem. Duo w tym zakresie zawdzicza
Wydzia Finansowy kierownikowi Sekcji Zaborowskiemu252, ktry przez powag swej fachowoci,
umiejtno bycia z ludmi umia utrzyma dobre stosunki koleeskie i waciw atmosfer pracy w
Sekcji liczcej wraz ze stemplarkami ponad 200 osb. Fachowo Zaborowskiego, jego takt
i doskonaa znajomo niemieckiego oddaway nieocenione usugi przy zaatwianiu spraw
finansowych Miasta z nadzorem niemieckim, zwaszcza gdy decernentem zosta dr Fribolin.
Wanym wydarzeniem w organizacji Sekcji Podatkowej byo utworzenie w 1940 r. Referatu Daniny od
Mieszkacw w konsekwencji wprowadzenia tego podatku przez rzd GG. Pracochonna procedura
tego podatku pozwolia na uzasadnienie potrzeby licznej obsady osobowej, powsta wic
251
252
253
odpiewali hymn Habsburgw: Gott erhalte, Gott behte, unsern Kaiser, Vaterland. Wesoej tej
bazenady by pocieszny epilog, o ktrym dowiedzielimy si nastpnego dnia. Mieszkanie
Zawistowskiego byo na parterze i, jak si dowiedzia Zawistowski od ssiadw, pod oknami chodzi
szpicel. Mona sobie wyobrazi - powiedzia mi Zawistowski - jak mu si musiao pomiesza w gowie
co to za konspiracja polska, ktra chce restytuowa Habsburgw.
W normalnych warunkach stosunek pomidzy aparatem finansowym a reszt aparatu musi by
kontradyktoryjny: Wydzia Finansowy w trosce o rwnowag budetow domaga si od aparatu
zwikszenia dochodw i nie godzi si na wzrost wydatkw, natomiast wydziay administracyjne
domagaj si powikszenia ich wydatkw, przedsibiorstwa za broni si przed powikszaniem
przeleww budetowych. W okresie okupacji stosunek ten zmieni si radykalnie: Wydzia Finansowy
stara si prowadzi polityk antyfiskaln, tak aby moliwie jak najbardziej wcign Gen.
Gubernatorstwo w dotowanie budetu miejskiego. Std te dla Wydziau Finansowego cennymi
spord aparatu miejskiego byli ci kontrahenci, ktrzy potrafili dobrze wesp z Wydziaem
Finansowym broni budetu miasta wobec niemieckiego nadzoru finansowego. Kontrahentami byli
z reguy dyrektorzy, wicedyrektorzy i kierownicy dziaw finansowych poszczeglnych agend
miejskich. Bya to kadra na og na dobrym poziomie fachowym, co Niemcom imponowao, rwnie
na og z powiceniem bronica spraw miejskich258.
Przed kadym dyrektorem z aparatu Zarzdu Miejskiego stay trzy trudne dylematy do rozwizania:
1) jak realizowa zadania swego dziau w sposb najkorzystniejszy dla dobra Polakw,
2) jak utrzyma wi z aparatem pracowniczym, z jednej strony wymagajc niezbdnego
minimum wysiku pracy, z drugiej za pamitajc o jego cikich warunkach materialnych
i potrzebie przychodzenia mu z pomoc,
3) jak lawirowa wobec wadz okupacyjnych.
Sprbujmy zorientowa si w tematyce tych trzech dylematw.
Do szybko, chyba prawie od razu, zorientowalimy si, e realizowanie zada w imi dobra Polski
na drodze legalnej rokuje bardzo mae efekty. Stanlimy wobec sytuacji, ktr prezydent Kulski
w swych wspomnieniach scharakteryzowa, i okres okupacji domaga si od kadego ...
pomysowoci konspiracyjnej. Praktycznie sprowadzao si to do szeregu szlachetnych oszustw
i do zabiegw pozyskania sobie w sposb mniej lub bardziej szlachetny przychylnoci nadzoru
258
Ocena kadry aparatu miejskiego w ujciu wczesnego komisarycznego burmistrza m. Warszawy J. Kulskiego
wypada nastpujco: ...kwalifikacje aparatu kierowniczego placwek miejskich, nie mwic o najszerszej
masie pracownikw wykonawczych, nie zawsze mogy by na poziomie wymaga przeywanego okresu. Mona
wszak byo by pierwszorzdnym dyrektorem wydziau, inynierem czy rzemielnikiem ale okres okupacji
domaga si od kadego siy charakteru, pomysowoci konspiracyjnej i odpornoci na pokusy czasu wojennego
- zupenie niezwykych. Czy mona byo da i oczekiwa, aby wszyscy zdali ten egzamin celujco? Z drugiej
strony nie byo przewanie ani uzasadnienia moralnego, ani monoci taktycznej wymieniania personelu
choby tylko na stanowiskach kierowniczych. Z. M. musia wic rniczkowa swe metody dziaania i swj
stosunek zalenie od subiektywnej oceny przydatnoci poszczeglnych wsppracownikw do stawianych im
zada, co musiao niekiedy zawodzi. Okupacja wniosa przy tym jedn wan zdobycz: solidarne skupienie
wszystkich czujcych narodowo obywateli w walce z okupantem. ...Zadania i dania, jakie Z. M. musia
wysuwa wobec swych wsppracownikw, stawia ich czsto musiay w paszczynie oporu wobec dyspozycji
niemieckich, co nioso za sob ryzyko wiadomego dobrze niebezpieczestwa. Tego momentu czajcej si wci
nad osob pracownika miejskiego groby odpowiedzialnoci za waciwe wykonanie dyspozycji Z. M. - nie
naley pomija. Teoretycznie za wszystko odpowiedzialny by komisaryczny burmistrz miasta; faktycznie nie
zmniejszao to bynajmniej odpowiedzialnoci wykonawcw, osdzanej z reguy w sposb impulsywny,
pierwotny, przepojony zawsze podejrzliwoci, a wielokrotnie - nienawici. J. Kulski Warunki pracy Zarzdu
Miejskiego w okresie okupacji, jw.
niemieckiego. Nie byy to metody przyjemne dla aplikujcych je, jeszcze mniej - bezpieczne, ale
wanie w imi dobra sprawy polskiej odwanie stosowane przez kierownictwo i aparat pracowniczy
poszczeglnych komrek Zarzdu Miejskiego. Gwardi w tym zakresie by chyba Wydzia Ewidencji
Ludnoci z dyrektorem Janem Delingowskim na czele, ktry zorganizowa wspaniale wystawianie
lewych kennkart i ausweisw.
Utrzymanie wizi z pracownikami przedstawiao szczeglnie trudny dylemat. W okupowanej Polsce
zostao rzucone haso wia, tj. pracy powolnej, mao wydajnej, pracy raczej pozorowanej. Miao
to stanowi dywersj w stosunku do okupanta. Susznie, ale w Zarzdzie Miejskim tylko niektre
dziay kwalifikoway si pod wia; wikszo bya prac dla dobra ludnoci polskiej. W praktyce
sprowadzao si to do jakiego milczcego porozumienia pomidzy kierownictwem a zaog. Na
terenie Wydziau Finansowego nie przypominam sobie adnych kopotw z tego powodu.
Bardzo kopotliwa bya sytuacja dyrektorw w zakresie warunkw materialnych zaogi: place byy
niewystarczajce, kompetencje dyrektorw w zakresie poprawy bytu pracownikw, ba, w zakresie
pomocy w przypadkach losowych, tak dobrze jak adne. Przypominam sobie rozmow z Khnem,
dyrektorem Elektrowni, a przed laty dyrektorem Tramwajw, bardzo popularnym wrd zaogi. Khn
doskonale zdawa sobie spraw z socjologii rzdzenia. By zatroskany. Staram si jak mog powiedzia do mnie - utrzyma wrd personelu stan jakiego optymizmu i przekonania, ze Dyrekcja
o nich dba. Ale c mog? Prawie nic. Staram si wic, aby w kadym miesicu co bye wiadczone
na rzecz pracownikw. W jednym miesicu wydajemy sorty mundurowe. Dostaje je 10% zaogi, ale
idzie pogwar midzy ludmi, e jednak sorty s wydawane. Drugiego miesica wypacam nagrody.
Znowu dostaje je maa ilo ludzi, ale znowu jest pogwar: a jednak nagrody pac. I tak, co miesic
co. To podtrzymuje w nich nadziej, ale czy dugo tak mona?
Egzotyczny bez maa zbir opowieci z Tysica i jednej nie tyle nocy ile dni, mogyby stanowi
wspomnienia w zakresie lawirowania z wadz okupacyjn. Podoem tego bya sytuacja stworzona
przez penomocnika Szefa Okrgu, pniej Stadthauptmanna, tj. Leista, ktry przekaza merytoryczne
zaatwianie spraw podlegym mu niemieckim kierownikom wydziaw czy pniej decernatw,
i odpowiednio do tego, pozostawi w polskim Zarzdzie Miejskim dyrektorom wydziaw
i przedsibiorstw zaatwienie spraw bezporednio z odnonymi komrkami nadzoru niemieckiego.
Kontakt komisarycznego burmistrza ze Stadthauptmannem by przede wszystkim korespondencyjny,
kontakty bezporednie byy rzadkie, raczej incydentalne, dotyczce spraw szczeglnych a nie spraw
programowych, czy caoksztatu dziaalnoci.
Stan bezporedniego zaatwiania spraw Miasta przez aparat Zarzdu Miejskiego z aparatem nadzoru
niemieckiego zaistnia ju za Dengla259. Byo to zreszt koniecznoci wobec poprzednio
przedstawionego stosunku Stadtprsidenta Dengla do urzdu komisarycznego burmistrza. Stan
decentralizacji utrzyma si i za Leista, by on wygodny przede wszystkim dla Leista, ale by dogodny
i dla kierownictwa Zarzdu Miejskiego: stwarza jakby pewn instancyjno w polsko-niemieckim
259
zaatwianiu spraw miejskich. Nie bez wpywu na czstotliwo kontaktw bya saba znajomo
jzyka niemieckiego przez kierownictwo polskiego Zarzdu Miejskiego260.
Wan rzecz byo to, e stosunki Kulski-Leist byy poprawne i formalne; Leist nawet przyczyni si
osobicie do zwolnienia Kulskiego, gdy zosta aresztowany w 1940 r. na tle sprawy Starzyskiego. Tak
ukadajce si stosunki powodoway, e u gry nastpowao agodzenie spraw, a nie ich jtrzenie.
Jak ju wspomniaem, stosunki pomidzy dyrektorem polskim a jego niemieckim nadzorc, to bya
loteria. Zaleay od tego, kogo si dostao. Dyrektorzy Tramwajw Miejskich in. Niepokoyczycki i in.
Synek, po przejciu przedsibiorstw pod dyrektywy Drrfelda, zostali z inicjatywy tego Drrfelda
zesani do obozu w Owicimiu. Wydzia Szpitalnictwa za czasw nadzoru przez dr Schrempfa mia
gehenn w pracy, po zastpieniu go przez dr Hagena stosunki stay si znormalizowane.
Konieczno bezporedniego zaatwiania spraw przez polskich dyrektorw z niemieckimi urzdnikami
nadzoru wysuwaa spraw znajomoci jzyka niemieckiego. Na og by on dyrektorom lepiej czy
gorzej znany. Jeeli nie zna go dyrektor, to zwykle zna wicedyrektor i on wtedy prowadzi
pertraktacje. Tak np. w Wydziale Technicznym wicedyrektor in. Pawe Branny, lzak z
Cieszyskiego, mwi perfekt po niemiecku, a majc przy tym du zrczno taktyczn i miy,
jowialny sposb bycia, by gwnym obroc interesw Miasta na tym, tak wanym odcinku.
Dyrektor Biblioteki Publicznej dr Przelaskowski mwi kiepsko, ale spraw biblioteki broni z zapaem.
Przypominao to jakby kulawy bieg przez zorane pole: cigle si potyka, ale bieg wytrwale i przez
pierwsze lata dochodzi do mety interesw bronionej biblioteki. Dyrektorzy szczeglnie wanych
wydziaw: Opieki i Zdrowia dr Jan Starczewski, Szpitalnictwa dr Konrad Orzechowski, Rozdziau i
Kontroli Marian Drozdowski znali niele niemiecki, co pozwalao im na skuteczn obron
bezporedni spraw podlegych im wydziaw.
Kopotliw spraw dla kierowniczego aparatu miejskiego byy rne dania niemieckie o charakterze
niepublicznym. Elegancki dyrektor AGRiL Rewieski mia za zadanie specjalnie dba o dwa
wierzchowce, ktre AGRiL musia odda do dyspozycji Leista. Kiedy idc rano do ratusza przez Ogrd
Saski, wstpiem do dyrektora Wydziau Ogrodnictwa Leona Danielewicza. Budynek Wydziau mieci
si w ogrodzie w miejscu, gdzie obecnie przechodzi jezdnia. Dzie by liczny, chciaem troch
posiedzie w ogrodzie i porozmawia z miym panem Leonem, kontynuatorem po Szaniorze
dynastii261 wielkich ogrodniczych Warszawy i koleg szkolnym mego wuja. Nie zastaem jednak
Danielewicza: Pan dyrektor jest nad sadzawk w ogrodzie i owi zote rybki. Ale zaraz polemy.
Niedobrze - myl sobie - nawet ten, taki krzepki czowiek nerwowo nie wytrzymuje. Po paru
minutach zjawia si zadyszany Danielewicz, ale wyglda jako normalnie. Niech Pan sobie wyobrazi,
dyrektorze - mwi pan Leon - co mam za kopot. Leist kaza swego czasu do stawu w ogrodzie
wpuci zote rybki. Teraz obieca Fischerowi, e cz ich da mu w prezencie, my wic musimy owi.
260
Burmistrz Kulski rozumia troch niemiecki, ale nie mwi, konferencje odbywa zawsze przy pomocy
tumacza, ktrym by dr Kipa. Wiceburmistrz Podwiski zna, zdaje si, sabo niemiecki, wiceburmistrz
Pawowicz nie mwi po niemiecku.
Kiedy Kunze w rozmowie powiedzia mi: Wie Pan, zdumiewam si, e burmistrz Kulski do tej pory nie nauczy
si po niemiecku. Co za zadanie moe mie polski burmistrz w tym okresie? Broni ludno polsk przed nami,
Niemcami. W jakim jzyku moe t obron prowadzi? W takim, w jakim Niemcy bd go chcieli sucha, tj. w
niemieckim. Gdy w 1919 r. mielimy w Nadrenii okupacj francusk, wszyscy nasi burmistrzowie nauczyli si po
francusku.
Mimo efektownoci sformuowania, nie sdz, by trafiao ono w sedno sprawy. Okupacja niemiecka Polski z
1939 r. jest nie do porwnania z okupacj francusk Niemiec z 1919 r. Z punktu widzenia interesw miasta,
wydaje si, e korzystniejsza bya ta decentralizacja obrony jego interesw wobec nadzoru niemieckiego;
dawao to przynajmniej szanse wynikajce z samej zasady losowoci.
261
Danielewicz by onaty z Szaniorwn.
Tymczasem zanosi si na deszcz, ryby poszy na dno, sadzawka jest gboka na 8 metrw i ryb zowi
nie moemy. A jak nie zowimy, to Niemcy gotowi oskary nas o sabota.
Byway innego rodzaju kopotliwe sytuacje. Gdy umar wieloletni, zasuony dyrektor Wodocigw
in. Wodzimierz Rabczewski, nadzr niemiecki uzna za stosowne uczci go przemwieniem nad
grobem. Gdy niespodziewanie dla nas wszystkich wystpi na czarno ubrany kierownik Dziau
Personalnego w nadzorze niemieckim Naser i zacz: Im Namen des Stadthauptmanns, uczestnicy
pogrzebu zdrtwieli, a pani Rabczewska zemdlaa.
Mimo caej grozy okupacyjnej prawie nikt nie traci humoru, a w kadym razie poczucia humoru,
a spowodowane przez okupacj przetasowanie rl spoecznych nadawao naszemu yciu jakby
pewien posmak gry teatralnej. Znany obecnie pisarz Rusinek by kierownikiem finansowym Wydziau
Owiaty i to dobrym kierownikiem. Profesor Wadysaw Antoniewicz pali w piecach w szkoach
miejskich. Dao to okazj dyrektorowi Wydziau Owiaty Bikowi do takiej odpowiedzi Niemcom na
ich uwag, e szkoy za duo zuywaj opau wskutek zapewne niedbaej obsugi: Nie moe by.
U nas w piecach pali profesor uniwersytetu.
Wan rzecz tak w rozgrywkach z Niemcami, jak i w administrowaniu bezporednim bya fachowo
obsady polskiej. Trudne zadania odbudowy i inwestycji, tym trudniejsze, e poczone z walk
o zdobywanie materiau, prowadzili skutecznie dyrektorzy i szefowie dziaw Wydziau Technicznego:
in. Antoni Olszewski, in. Pawe Branny, inynierowie Wadysaw Skoczek, Romuald Osmlski,
Gniewiski, a w zakresie administracyjno-finansowym Mankiewicz i Ireneusz Zawadzki. Dbao
o szpitalnictwo koncentrowa w sobie dyrektor Wydziau Szpitalnictwa, doskonay administrator dr
Konrad Orzechowski. Dzia Zdrowia w zakresie opieki spoecznej prowadzi z powiceniem dr Mikoaj
cki, czowiek gbokiej wiedzy. W zakresie samej opieki spoecznej pomaga dyr. Starczewskiemu
wicedyrektor Wydziau Antoni Chaciski, miy towarzysz licznych rozmw. Trudny i duy Wydzia
Rozdziau i Kontroli, zajmujcy si gesti urzdowego zaopatrzenia ludnoci prowadzi Marian
Drozdowski, starszy kolega z WSH, przed wojn dyrektor Izby Przemysowo-Handlowej w Katowicach;
gruntowny znawca spraw gospodarczych, sprawny administrator i dobry taktyk. O szeregu innych
przedstawicieli polskiego aparatu Zarzdu Miejskiego wspominam z okazji poszczeglnych tematw;
wiadom natomiast jestem, e charakter i ramy Wspomnie nie pozwalaj mi na monografi tego
aparatu.
We wspomnieniach o pracownikach Zarzdu Miejskiego naley poruszy jeszcze spraw ich
liczebnoci jako gwne zagadnienie w odniesieniu do caoci aparatu; Zarzd Miejski bowiem, jak ju
wspominaem, prowadzi w okresie okupacji polityk moliwie licznego zatrudniania. Na podstawie
istniejcych materiaw nie sposb jest dzi poda ilu byo zatrudnionych, a i w czasie okupacji liczb
t trudno byo ustali. Jako Wydzia Finansowy zaprzestalimy sporzdzania zestawie zbiorczych
preliminowanych etatw we wszystkich dziaach gospodarki miejskiej, jak to byo robione przed
wojn, wanie aby nie dawa przed oczy nadzoru niemieckiego stanw zatrudnienia. Plany
finansowe przedsibiorstw, zakadw opieki i szpitali z tych samych wzgldw przestay rwnie
zawiera dane co do zatrudnienia, ograniczajc si do kwot preliminowanych na pace. Dane
dotyczce etatw zachowane zostay jedynie w odniesieniu do poszczeglnych rozdziaw budetu
administracyjnego, jednak bez zestawienia zbiorczego. Zestawiajc je dzisiaj, otrzymujemy
nastpujcy obraz:
Wydziay administracyjne
Wydziay techniczne
Wydziay socjalno-owiatowe
Inspekcja Handlowa, M.TJ.E. Wydzia Finansowy
2 528
745
1 865
784
1 974
721
Nadzr niemiecki
O Gott! Wie gro ist Dein Tiergarten. Przez 5 lat okupacji dane nam byo poznanie caego
kalejdoskopu typw ludzkich, noszcych nic nam nie mwice nazwiska, urzdowo tworzcych ca
mozaik tytuw i stanowisk administracyjnych i partyjnych: Stadthauptmann, Stadtdirektor,
Stadtkmmerer, Brgermeister, Oberbrgermeister, Amtsrat, Amtsarzt, Medizinalrat, Schulrat,
Baurat, Oberbaurat, SA Oberfhrer, Brigadefhrer, Standartenfhrer, Sturmbannfhrer, Bannfhrer
itd. Z ludmi tymi stykalimy si w warunkach realizacji przez nich niemieckiej doktryny Herrenvolku
i antyhumanistycznej postawy niemieckiej partii rzdzcej NSDAP. Prawo byo pozorem, moralno
i obyczaj byy wypadkow cierania si zasad wypracowanych przez 1000 lat kultury europejskiej
i narzuconych przez 10 lat barbarzystwa hitleryzmu. Kontakty przeto polskiego aparatu miejskiego
z aparatem nadzoru niemieckiego musiay by loteri.
Trudno wic przeprowadzi jak klasyfikacj tego rodowiska. Jako zjawisko typu grupowego mona
zanotowa jedynie pewn rnic midzy pierwsz ekip nadzoru, ktra przysza z Wehrmachtem
jako Zivilverwaltung, a ekip, ktra utworzya si ju w czasie okupacji w wyniku stopniowego,
indywidualnego obejmowania stanowisk. Ekipa pierwsza miaa jako dominant typ dobrego
fachowca i raczej czowieka spokojnego, rzeczowego. Dyrektor Elektrowni Khn wspomina mi
o wysokiej fachowoci oficerw, ktrzy w padzierniku 1939 r. zajmowali si spraw uruchomienia
262
W myl polskich ustaw samorzd obowizany by ponosi wydatki rzeczowe na utrzymanie szk, w zakresie
zatrudnienia byli to przeto oficjalici, a nie nauczyciele. Redukcja iloci szk powszechnych wpyna na
redukcj zatrudnionych w tych szkoach.
263
Niemieckie wadze miejskie kategorycznie odmawiay zgody na powikszenie personelu miejskiego.
Jednoczenie powstawaa konieczno ratowania przed wywiezieniem na roboty ludzi modych, specjalnie
wartociowych ze wzgldu na wartoci osobiste i wyksztacenie ...
W tym stanie rzeczy Wydzia Opieki i Zdrowia wpad na pomys ... ktry udao si przeprowadzi dziki poparciu
polskich wadz miejskich i umiejtnemu zreferowaniu sprawy u wadz niemieckich. Z funduszu zapomogowego
przyznano mianowicie pewn sum na zapomogi z obowizkiem odpracowania i przyznano je wanie tym,
ktrych chciano osoni, a ktrzy nadawali si do pracy w placwkach, najbardziej potrzebujcych przepywu
pracownikw, tj. przewanie w Orodkach. Tak powsta zastp pracownikw tzw. odrobkowy, wartociowy i
liczny, bo sigajcy liczby 1000 osb. Emilia Manteuffel Praca spoeczna Wydziau Opieki i Zdrowia Zarzdu
m. st. Warszawy w latach 1939-1944 s. 44.
Elektrowni; byli to wysokiej klasy inynierowie od Siemensa. Pierwsza ekipa jednak szybko stopniaa,
gwnie zabra ich front. Ekipa druga to bya ju zbieranina.
Jako Wydzia Finansowy Zarzdu Miejskiego mielimy stosunkowo do duo szczliwych zbiegw
okolicznoci w zakresie skadu bezporednich nad nami wadz niemieckich. Nie bez wpywu musiaa
by proweniencja zawodowa tych ludzi - finansici samorzdowi, a wic typ ludzi o przewadze
zainteresowa fachowych i lokalnym sposobie podchodzenia do spraw publicznych. Ju bowiem
w aparacie finansowym pastwowym, tj. Gen. Gubernatorstwa, stosunki byy jaskrawo rne;
Finanzinspekteur na Warszaw Hufsky uprawia samowol i terror, a organ egzekucyjny
Zollfahndungsstelle syn jako rabu pod pozorami fiskalnymi.
W skali Zarzdu Miejskiego mona odrni dwa okresy nadzoru: 1) Dengla, od listopada 1939 r. do
marca 1940 r., 2) Leista, od marca 1940 r. do powstania warszawskiego.
Okres Dengla i osoba Dengla zostay ju scharakteryzowane, czciowo te osoba Leista. W cigu
kilku lat okupacji zetknem si z nim tylko kilka razy i to z okazji bahych spraw; wane sprawy byy
z reguy zepchnite na jego podwadnych. Leist by to wysoki, masywny mczyzna, o dobrodusznym
sposobie bycia. Intelektualnie reprezentowa oportunizm i duo sprytu, ktry zaprowadzi go na
wysokie stanowiska partyjne SA Oberfhrera, potem i SA Brigadefhrera, a dziki pozycji partyjnej na
stanowisko Stadthauptmanna. Na stanowisku nadzorcy nad Warszaw nie robi naduy
materialnych, jak jego poprzednicy, natomiast wykorzystywa je dla osobistej wygody i przyjemnoci:
polowania, wierzchowce, jado i napoje. Zapytany kiedy przeze mnie Kunze na co jedzie si leczy
Leist, wyjedajcy na urlop do Reichenhall, zaartowa: Er lasst sich dort ein zweites Arschloch
bohren, da er so wiel frisst, da das eine nicht ausreicht.
Gwnymi cechami Leista jako nadzorcy byy ostrono i wygodnictwo264.
W skali Wydziau Finansowego mona odrni 3 okresy:
1) Laschtowiczki, od padziernika 1939 r. do kwietnia 1940 r.,
2) Kunzego, gdy by sam, tj. okres budetowy 1940/1941,
3) Fribolina, od poowy 1941 r. do powstania warszawskiego.
Osoba Laschtowiczki zostaa ju w znacznym stopniu scharakteryzowana. W uzupenieniu trzeba
zaznaczy, e Laschtowiczka, mwic dobrze po polsku, stale uywa polskiego w bezporednich
rozmowach z Polakami, rwnie z tymi, ktrzy dobrze znali jzyk niemiecki; by to pewien rodzaj
manifestacji. Podobnie zreszt postpowali Bischof, kierownik Nadzoru Bankowego na Warszaw i
Sladeczek, komisarz Zakadu Ubezpiecze Spoecznych. Wszyscy trzej byli Austriakami.
Centraln osob w nadzorze niemieckim nad finansami Miasta by Friedrich Kunze. redniego
wzrostu, grubasek, o adnych szarych oczach, miym umiechu, jowialny, pogodny, z duym
poczuciem humoru, sta si postaci do popularn nie tylko na terenie Wydziau Finansowego, ale
caego Zarzdu Miejskiego. Cechowaa go sumienno i fachowo oraz, co byo bardzo wane, spryt
i zrczno urzdnicza. Nalea do redniej warstwy urzdniczej tzw. mittlere Beamten des
erhobenen Dienstes, a ta porednio midzy warstw dygnitarzy a urzdnikami szeregowymi
264
Wg oceny J. Kulskiego w pierwszym okresie swego urzdowania mia Leist due znaczenie i wpywy, ktre
pniej znacznie osaby. Zawsze by on gotw do wysuchania mojej opinii, choby w treci i formie dotkliwej
dla ucha niemieckiego i nie s mi znane wypadki szkodliwego z jego strony wykorzystania wysuchanych
przedstawie sprawy. Niewtpliwie jednak, gdy sprawa moga by grona dla jego kariery i utrzymania si na
stanowisku, nie mona byo liczy na nadanie sprawie naleytego biegu. J. Kulski Pierwsze zetknicia z
Leistem i jego charakterystyka, jw.
stwarzaa ze typ doskonale umiejcy gra na dwa fronty. W Niemczech zajmowa on stanowisko
Stadtkmmerera265 w maym miecie Ilmenau w Turyngii. Bardzo by dumny ze swego Ilmenau, nad
ktrym jest szczyt Kickelhahn, gdzie Goethe napisa swj najpikniejszy wiersz Wanderslied. Gdy
poznawa jakiego Niemca, zaczyna rozmow od Aus wo sind sie, Kamerad? Weil ich aus Ilmenau
Thringen. Saboci Kunzego byo akomstwo, tote od tej strony pobyt w Polsce by dla niego
feeri. Gdy wyszy ostre zarzdzenia niemieckie w sprawach aprowizacyjnych i gastronomicznych,
zmartwiony Kunze pociesza si: Ich glaube dass die Polen doch so erfinderisch sind dass
irgendwelche Kanapkes doch sein werden, i rzeczywicie trafnie to przewidzia. Kunze lubi turystyk
i na wojaach spdza swoje urlopy. Z podry tych przywozi ciekawe opowiadania. Kiedy wraca
statkiem od strony Krakowa w gr Wisy do Warszawy i by wiadkiem rabowania przez Niemcw
ywnoci pod pretekstem zwalczania szmuglu. Wreszcie zatrzymuj statek na wysokoci Puaw, ale
sternik mwi: Tych to ja znam, im chodzi o jajka, wikszego kopotu nie bdzie, i co Pan powie,
Herr Direktor, tak byo. Sternik wzi koszyk, obszed pasaerw, kady woy po dwa jajka i jak
sternik odda jajka moim rodakom, to ci zaraz si zabrali, o jakiej rewizji nie byo mowy. To ju mnie
do cna oburzyo i gdy znowu, na wysokoci Dblina, do statku zacza zmierza d z onierzami z
Luftwaffe i woaa, by zatrzyma statek, powiedziaem do kapitana: Nie suchaj ich pan i jed dalej.
Nie mog - odpowiedzia - bo bd strzela, ju tak robili i pokaza mi na kominie lady po kulach.
Tote gdy przybia d do statku i onierze wsiedli, zapytaem ich, a byem w mundurze: Co
panowie tu robi? Rewizja celna - odpowiedzieli. Nie syszaem, aby w obrbie Gen.
Gubernatorstwa byy granice celne. My te do pana nie mamy adnych pretensji. Ale ja mam do
panw pretensje, bo uprawiacie rabunek i przynosicie wstyd honorowi niemieckiemu. Poszli jak
zmyci. Herr Direktor, jak mnie si pniej na statku dobrze dziao: kapitan pozwoli mi sterowa,
a pasaerowie naznosili do kajuty ca wspania kolacj.
Innym razem wrci Kunze z Sudetw. Byem przezorny i zabraem z Polski troch wdki ze sob.
Tote, gdy mi w restauracji hotelowej pokazano kartkowe menu, powiedziaem: Gdzie jest wasz
kucharz, ju ja z nim porozmawiam; wziem wiartk wdki, pokazaem j kucharzowi, ten tylko
mrugn. Panie, jak ja tam jadem. Ale podary mi si buty i nie mogem pj w gry, to portier mwi
do mnie: Niech pan nie oddaje tu butw do podzelowania, bo zrobi panu tekturowe podeszwy.
Poycz panu swoje buty jeszcze przedwojenne, od Baty. Za to daem mu paczk tytoniu, a portier
mwi dalej: Panie, ja dwadziecia lat czekaem, aby tu przyszli nasi, Niemcy. I doczekaem si.
Przyszli z ciarowymi autami, zabrali nam nasze tekstylia, nasz skr, nasz kaw. Teraz nie mamy
nic. Doczekaem si. Chciaem wysa 10 kart do znajomych, tymczasem w sklepie powiedzieli, e
mog sprzeda tylko 3 widokwki. Wtedy co mi strzelio do gowy i powiedziaem: Suchajcie, ja nie
jestem z tych Niemcw, co do was przyszli z ciarowymi autami i zabrali wam wasze tekstylia, wasz
skr i wasz kaw. I co pan powie, wtedy sprzedali mi 10 widokwek.
Stopniowo w praktyce doszo do tego, e Kunze ze swoim paroosobowym Abteilung II Finanzen sta
si ekspozytur Wydziau Finansowego Zarzdu Miejskiego w urzdzie nadzoru niemieckiego.
Sielanka ta trwaa rok, wprawdzie powodw do represji nie byo, ale widocznie postanowiono
sielank ukrci, bo Kunze dosta zwierzchnika. Pocztkowo mia nim zosta Drrfeld, ale zrcznemu
Kunzemu udao si Leista odcign od tej decyzji i szczliwie, bo pierwsze moje zetknicie z
Drrfeldem nie obeszo si bez spicia. Wkrtce potem pojawi si jako decernent na kilka
Abteilungen, w tym i Kunzego, dr Herman Fribolin, burmistrz miasta Karlsruhe, b. prokurator.
Fribolin by wysoki, szczupy, o siwych wosach przy modej stosunkowo twarzy, elegancki a nawet
wielkopaski w manierach, dopki nie poniosy go nerwy, a ponosiy go czsto - by histerykiem. Gdy
265
Patrz s. 375.
dostawa ataku histerycznego, wrzeszcza niesamowicie, nie robic adnych rnic rasowych, tote
Niemcy bali go si w rwnym stopniu jak Polacy266.
Kiedy, gdy byem wezwany do niego, wpad rozjuszony do gabinetu, drc si: Sie ist eine Kuh,
dumm wie eine Kuh, po czym okazao si, e to odnosi si do jego sekretarki. Widzc mj spokj,
opanowa si i zapyta: Czy paska sekretarka jest te taka gupia, jak moja? Nie, moja jest mdra.
To niech mi j pan odstpi. Kiedy ona nie mwi po niemiecku. Ach, tak - Fribolin uspokoi si,
awantura mina.
Szczliwie i z Fribolinem dawaem sobie jako rad. Przede wszystkim nie reagowaem na jego
histerie i potrafiem zachowa spokj, a na histerykw jest to doskonae lekarstwo. Wicej,
w moliwie grzeczny sposb nie robiem sobie nic z niego, co te dobrze dziaao. Kiedy przychodzi
Fribolin na debat budetow i od razu wpada w zo: Ah, so ein Qualm, sam bowiem nie pali
i dymu nie lubi. Wszyscy, Polacy i Niemcy, popiesznie gasz papierosy, ja natomiast ze spokojem
dalej pal cygaro. Fribolin spojrza i skapitulowa. Na ja, Herr Ivnka. Er muss seine Zigarre rauchen.
Moe przeto racj miaa Irma Pomorska-Kaczmarkiewiczowa, gdy artowaa: Wady Ivnki w czasie
okupacji stay si jego zaletami.
Po drugie, jako Fribolin mnie lubi. Prawda, zabiegaem o to, bo nie dabym rady cign finanse
w tym samym kierunku, co przedtem, kontra nadzr. Nie byo to atwe, bo Fribolin by nieprzekupny i
kolacji nie mona byo mu postawi. Ale Fribolin lubi inteligentne rozmowy, a zwaszcza dowcipy, co
byo o tyle dziwne, e sam by nudny. Tote do funkcji amfitriona wobec Kunzego przybyy mi funkcje
iluzjonisty i wesoka wobec Fribolina. W zamian za to wolno mi byo by agresywnym w stawianiu
spraw finansowych Miasta, a Fribolin nie wrzeszcza, tylko wzdycha: Ah, Herr Ivnka. Er ist ein
Luchs. Nicht ein Fuchs, ein Luchs!
Udao mi si kiedy zaszczepi mu bakcyla promiejskiego. Fribolin wybra si z wizyt do burmistrza
Kulskiego i kiedy chwil czeka w tzw. sali portretowej, oglda portrety dawnych prezydentw
Warszawy. Uwag jego przycign portret Starynkiewicza w mundurze generaa rosyjskiego: Co to?
Rosyjski genera? Tak - odpowiedziaem - to jest rosyjski genera Starynkiewicz, ktry za czasw
okupacji rosyjskiej by w XIX wieku prezydentem Warszawy i tak dobrym dla miasta, e cho to by nie
Polak, portret jego wisi tutaj, a jedna z ulic zostaa nazwana ulic Starynkiewicza. Warszawa umie by
wdziczna wobec ludzi, ktrzy o ni zadbali. Informacja ta wyranie zrobia na Fribolinie due
wraenie.
Widocznie zacz przeprowadza porwnania midzy sob a Starynkiewiczem, gdy odezwao si to
echem, ale swoicie fribolinowskim. Ktrego dnia Fribolin postanowi zwiedzi instytucje miejskie;
pojechalimy wic we czwrk: Fribolin i Kunze, a ze strony polskiej Zakrzewski i ja. Ale po zajrzeniu
do paru instytucji Fribolin znudzi si i zada, eby pokaza mu co ciekawego w miecie. Zawiozem
ich na sawny Kercelak. Obaj Niemcy wpadli w zachwyt. Rzeczywicie Kercelak wyglda egzotycznie
i interesujco, tworzc jakby malutkie miasteczko barakw, niektrych estetycznie i solidnie
zbudowanych. Wziutkimi przejciami tego jakby redniowiecznego miasteczka porusza si ruchliwy
tum ludzi, targujc, kupujc, zewszd przez sprzedawcw nawoywany do atrakcyjnych towarw.
266
Sposb bycia Fribolina by tak przykry, e we wspomnieniach W. Paska, zastpcy intendenta na ratuszu,
zosta Fribolin scharakteryzowany nastpujco: Z galerii zasuonych nie wypada rwnie pomin wielkiego
dygnitarza ...Fribolina. Sadysta ten w swojej dziaalnoci by gronym nawet dla Niemcw.
...Drrfeld unikn mierci, a bya to arcykanalia i pod tym wzgldem mg mu dorwna jedynie Fribolin . jw.
s. 25, 26).
Charakterystyka Paska niesusznie stawia Fribolina obok Drrfelda, natomiast wspomnienie to jest
symptomatyczne dla oddania wraenia, jakie sprawia Fribolin na ludziach.
Po lekkiej panice, ktr wywoao pojawienie si Niemcw, miasteczko szybko si uspokoio, widzc,
e to ani apanka, ani rekwizycje i ruch handlowy kwit dalej. Fribolin by zachwycony, wpad w dobry
humor i powiedzia do mnie: A teraz niech pan nas zawiezie gdzie, eby byo piknie, kwiaty.
Pojechalimy do szklarni miejskiej na Rakowcu. Dzie by liczny, soneczny, Fribolin askawie
usposobiony zwrci jednak zaraz kierownikowi szklarni uwag, e Polacy powinni hodowa warzywa
a nie kwiaty. Praktyczny i zapobiegliwy Kunze przymwi si o jaki kwiatek, zwracajc si zarazem do
Fribolina: Herr Brgermeister, niech pan te sobie kae da jaki kwiatek. Ach, nie - odpowiedzia
niezomny Fribolin - Pan, prosz bardzo, ale ja nie. Tu widocznie odezwa si w nim kompleks
Starynkiewicza, bo zmieni zdanie: Chocia owszem. Robi tyle dobrego dla miasta, e naley mi si
kwiatek i, zwracajc si do mnie: Niech pan wytumaczy kierownikowi ogrodu, eby mi wybra ma
rolink, bezkwiatow, ktra by moga stanowi skromne upikszenie pokoju jako ziele. Kierownik
szklarni wysucha uwanie, co mu przetumaczyem i powiedzia: Pasowa bdzie evonymus
japonica (jak nie mam zdolnoci do przyrody tak do dzi pamitam t acin). Powtrzyem to
Fribolinowi, ktry propozycj zaaprobowa. Ale gdy rolin przyniesiono, zmieni zdanie i jak nie
wrzanie: Co? Takie g... on mi przynis? Umylnie to zrobi, dlatego, e jestem Niemcem,
i awantura na caego. Kierownik szklarni stoi struchlay, speszony Kunze usiuje zwrci uwag
Fribolina na rne kwiaty w szklarni, wreszcie Fribolin troch si uspokoi i mwi do mnie: Niech pan
powie ogrodnikowi, eby mi da kilka doniczek rnych kwiatw, citych rwnie, zastanowi si
i doda: I t evonymus te.
Taki by Fribolin. Tote debaty podczas corocznego zatwierdzania budetu miejskiego to by
prawdziwy cyrk.
Komrka nadzoru finansowego, prowadzona przez Kunzego przez cay czas okupacji, pocztkowo
stanowia Abteilung II Finanzen, pniej, za decernatu Fribolina, spada o stopie niej w hierarchii na
Hauptreferat. Na pocztku bya to komrka kilkuosobowa: Kunze, Makowsky, Drr, Morawietz,
Sger. Pniej nastpiy zmiany: Drr poszed na front, Makowsky i Sger do innych wydziaw.
Przejciowo pracowa niejaki Seemann, mody, przystojny i wesoy czowiek, ktry skary si nam, e
nie moe nawiza znajomoci z adn z Polek, bo jest Niemcem, i pyta czy bdzie to moliwe, gdy
si bdzie podawa za Anglika, bo dobrze mwi po angielsku; te poszed na front. Bya jaka Frulein
Rauschenbusch, typowa moda Niemeczka z BDM; szczupa, o dugich wosach, jak Fhrer kaza,
z okularami na nosku; z pocztku zachowywaa si w stosunku do mnie jak andarm, pniej bidulka
przynosia mi krzeso do sekretariatu, ebym czeka siedzc, podczas gdy w tym samym czasie jej
rodacy musieli czeka stojc, bo krzese bywao tylko dwa: jedno jej, a drugie przynoszone dla mnie.
Ostatnim Mitarbeiterem wydziau by Hanemann, inwalida bez lewej rki. Jedynym pracownikiem
wydziau, ktry wraz z Kunzem przetrwa przez cay czas okupacji, by inspektor Morawietz. Wysoki,
szczupy, na jea strzyony, by cichym, sumiennym pracownikiem rachunkowym. Jego pergaminowa
twarz raz tylko zabarwia si czerwieni; byo to wtedy, gdy zobaczyem w klapie jego munduru
znaczek partyjny - Parteiabzeichen. Zdziwienie na mojej twarzy musiao by tak silne, e Morawietz
zabekota: Tak, Herr Direktor. Niestety, musiaem. Morawietz prezentowa si dobrze i nosi si
schludnie; na og po cywilnemu, czasami nosi mundur. Par razy uyem go do wycignicia moich
wsppracownikw z obozu na ulicy Skaryszewskiej, skd, w wyniku apanki, wysyano ludzi na roboty
do Niemiec. Na moje yczenie Morawietz przebiera si w mundur, przyozdabia w ordery,
przypasywa porte-pe i jecha ze mn na Skaryszewsk, po czym ja trzymaem mow (niestety,
Morawietz jka si), a Morawietz potwierdza, e to wszystko prawda, w konsekwencji czego, bez
wikszych trudnoci zreszt, odnony zapany na roboty zostawa zwolniony.
Powszechno zjawisk finansowych powodowaa, emy jako Wydzia Finansowy stykali si z
Niemcami rwnie z innych dziaw nadzoru. Zetknicia te byy jednak sporadyczne, sprawy
Akta niemieckie dot. tej sprawy Hagena dostay si po wojnie w rce polskie i zostay opublikowane. Patrz K.
M. Pospieszalski Protest Dra Wilhelma Hagena przeciw zamierzonemu wymordowaniu czci ludnoci
Zamojszczyzny w latach 1942-1943, Przegl. Zach. 1958 nr 1.
268
Mg on by bardzo niebezpieczny, gdy zna dobrze teren Polski, w ktrej by nauczycielem przed wojn.
Jednak czy wskutek wraliwoci osobistych, czy przystosowania si do umiarkowanego nastawienia
Stadthauptmanna Leista, czy innych pobudek, nie zapisa si w pamici jako grony wrg. J. Kulski Kilka uwag
w sprawie Wydziau Owiaty i Kultury w okresie okupacji, jw.
pana. Pisa to, co dyktuj. Wkrtce list by gotw. Daem go wraz z pienidzmi na drog koledze
Sauterowi, ktry pojecha na Majdanek i po paru dniach wrci z crk Bkay.
Bardzo wany Wydzia Techniczny mia szczcie: kolejni jego nadzorcy Hanika, Pabst, Missbach byli
albo nieszkodliwi, albo nawet pomocni269.
Dzia personalny w nadzorze niemieckim prowadzili: Nser, typ sumiennego urzdnika niemieckiego,
a po nim Tkotsch. Ten by z pochodzenia Grnolzakiem, mwi nawet po polsku gwar grnolsk;
spryciarz, nie bardzo chtnie widziany przez echtdeutschw jako e by i katolikiem, i rwnoczenie
kierownikiem komrki partyjnej NSDAP w urzdzie Leista. Zdaje si jednak, e ze strony polskiego
Zarzdu Miejskiego i Pawowicz, i Strzeniewski umieli si z nim dogada w sposb dajcy korzystne
rezultaty dla strony polskiej.
Ciekawy by los ludzi z nadzoru niemieckiego w zwizku z kocem wojny. Z tego, co wiem, lepy los
zdziaa tak, jak gdyby to by trybuna wnikliwie sdzcy:
Drrfeld, ktry unikn dwch zamachw polskich, zosta w sierpniu 1944 r. zastrzelony na granicy
Reichu i G. Gub. przez swych rodakw, oficerw niemieckich, gdy si wbrew instrukcjom usiowa
przekroczy granic w panicznej ucieczce przed zbliajcym si frontem radzieckim; Dengel i Leist byli
po wojnie sdzeni w Warszawie i skazani na wizienie; Braun zosta zastrzelony przez polskie
podziemie; Fribolin zgin podczas powstania warszawskiego; Laschtowiczka i Bischof wrcili do
swego Wiednia, s tam dyrektorami bankw; Hagen jest nadal lekarzem i dozna ze strony Polski
Ludowej zaszczytnej dla niego publikacji. W stosunku do Kuntzego los okaza si lepy - zgin pod
koniec wojny, od jakiego pocisku.
Budet
Optycznie kady budet jest dokumentem, zawierajcym zestawienie przewidywanych wydatkw
i dochodw oraz ewentualne postanowienia co do sposobu ich realizacji, pod wzgldem jednak
merytorycznym, a zwaszcza polityczno-prawnym, rnice w charakterze dokumentw mog by
ogromne.
W swej istocie budet jest do skomplikowanym poczeniem elementw planowania i upowanie
do gospodarowania, roli wadzy wykonawczej i wadzy ustawodawczej, a na terenie samorzdu roli
wadzy samorzdowej i nadzorujcej j wadzy pastwowej. Tote w zakresie budetu centralnym
zagadnieniem jest sprawa gestii budetowej, ktra stanowi konkretny zakres dziaania, i sposb jego
wykonywania przez - jeli chodzi o samorzd - wadz pastwow jako wadz nadzorcz z jednej
strony, a wadz samorzdow z drugiej strony. Formalnym wyrazem istniejcej gestii budetowej
jest prawo budetowe.
269
Na tym tle trzeba sobie uprzytomni, jak moga wyglda sprawa gestii budetowej samorzdu
polskiego w okresie okupacji, kiedy: 1) wadz pastwow posiada okupant, 2) okupant by
nastawiony na polityk eksterminacyjn spoeczestwa, nad ktrym sprawowa wadz, 3) we
wasnym kraju i w stosunku do wasnego spoeczestwa hitlerowski rzd niemiecki nie uznawa
praworzdnoci.
Przed wojn kursowaa nastpujca anegdotka: Do gabinetu prezydenta Szwajcarii wchodzi jaki pan,
ktrego prezydent przedstawia zebranym: Nasz minister marynarki, a widzc zdziwienie obecnych,
wyjania: Skoro Wochy mog mie ministra finansw, a Trzecia Rzesza ministra sprawiedliwoci, to
Szwajcaria moe mie ministra marynarki.
Cytowany ju 10 rozporzdzenia gen. gubernatora z 28 XI 1939 r. o zarzdzie gmin polskich
wprowadzi od razu na pocztku okupacji formaln legalno dezawuowania polskiego burmistrza
przez niemieck wadz nadzorcz i mono dowolnego przejmowania jego kompetencji. Do tego
trzeba doda wystpujc w praktyce samowol aparatu jak na przykad opisana ju sprawa Getakgazu.
Tote u podstaw polityki budetowej Zarzdu Miejskiego musiaa lee sprawa walki o gesti
budetow.
Dno w zakresie gestii budetowej przypada na okres od padziernika 1939 r. do lutego 1940 r.
Przedoony przez miasto budet 5-miesiczny w ogle nie zosta rozpatrzony, za Zarzd Miejski
zosta pozbawiony samodzielnoci gestii wykonania budetu (wspomniane ju wizowanie asygnat).
Urzdnicza rewolta, jaka na pocztku 1940 r. dokonaa si w paacu Blanka, stworzya klimat do
poprawy pozycji samorzdu warszawskiego w zakresie gestii budetowej. Miejsce polakoerczego
Dengla zaj Leist, Drr wyjedna podatki, a Kunze, zostawszy kierownikiem nadzoru finansowego,
uzna, e jego gwnym zadaniem jest pomaganie mi. Rok 1940 odegra przeto w historii finansw
Warszawy podwjn rol:
1) merytoryczn: stworzy stosunkowo wysok barier wydatkw, gwnie dziki przekazaniu
podatkw; barier, ktrej nie mona ju byo pniej obnia270;
2) proceduraln: stworzy uzusy w zakresie gestii budetowej. Polegay one przede wszystkim na tym
e: a) preliminarz budetowy Miasta ukada polski Zarzd Miejski wedug swego rozpoznania
i uznania; b) preliminarz ten by zatwierdzany przez niemieckie wadze nadzorcze w trybie
szczegowej debaty budetowej z prawem obrony poszczeglnych pozycji przez stron polsk.
Dawao to szanse, wynikajce z kadej kontradyktoryjnej rozprawy; c) Niemcy nie przysyali przed
nowym rokiem budetowym noty budetowej, zawierajcej wice wskazwki, w szczeglnoci nie
limitowali a priori wydatkw, co byoby grone dla gestii budetowej. Poszczeglne preliminowane
pozycje dochodowe i wydatkowe byy dyskutowane a rezultat - saldo budetowe - pochodn tej
dyskusji. Przy tej procedurze budet przyjty przez bezporedni wadz nadzorcz nad gmin m.
270
Po tej waciwej drodze posza inicjatywa Wydziau Finansowego Zarzdu Miejskiego. Dla pomysu
podwyszenia udziaw miasta w podatkach pastwowych pozyskano niemieckiego referenta finansowego
Drra, ktremu udao si uzyska przychyln decyzj krakowskiego Urzdu Finansw. Podwyka udziaw bya
bardzo powana, sigaa do 100% w poszczeglnych podatkach. Niestety decyzja krakowska opiewaa tylko na
jeden rok. Ale by to rok najwaniejszy, decydujcy dla uksztatowania si miejskiego budetu okupacyjnego.
Wzrost udziaw zapewni dodatkowy wpyw w okresie 1940-41 kilkudziesiciu milionw zotych. Zagadnienie
kompresji wydatkw odpado. Przeciwnie - stosunkowo bardzo powany wzrost kredytw budetowych,
przede wszystkim w dziedzinie opieki i zdrowia, mg by dziki temu zrealizowany. Jak wymagaa tego chwila,
budet miejski sta si budetem opieki spoecznej. J. Kulski Polityka finansowa Zarzdu Miejskiego w okresie
okupacji, jw.
Warszawy tj. przez Urzd Penomocnika Szefa Okrgu (pniej starosty miejskiego) mg by
deficytowy, co z kolei powodowa musiao wystpienie o dotacj na pokrycie deficytu budetu
zwyczajnego miasta. Dotacje na pokrycie deficytu (tj. bez dotacji na cele specjalne i bez zwrotw
wydatkw jak np. utrzymanie policji) wyniosy:
Rok budetowy Budet Wykonanie
mln z
1940/41
6,0
6,0
1941/42
25,0
25,0
1942/43
44,4
29,0
1943/44
37,6
.
d) gestia wykonywania budetu naleaa do polskiego Zarzdu Miejskiego.
Tak ustawiona gestia budetowa (inicjatywa w ukadaniu preliminarza budetowego, debata nad
poszczeglnymi pozycjami przy zatwierdzaniu budetu) umoliwiaa nam fryzowanie budetu, tj.
ukadanie preliminarza budetowego w taki sposb, aby tworzy rezerwy na podwyszanie w toku
okresu budetowego podanych kategorii wydatkw. W ten sposb co roku budet pocztkowy by
uzupeniany w toku okresu budetowego budetem dodatkowym, czy nawet dwoma. Ilustruje to
nastpujce zestawienie (w mln z)
Do podstawowych czonw tej organizacji zaliczy naley: a) dokadn, jeeli nie precyzyjn, prac
aparatu Wydziau Finansowego, zwaszcza w zakresie budetowania i sprawozdawczoci, b) urabianie
przez aparat Zarzdu Miejskiego, zwaszcza przez dyrektorw wydziaw, pogldw swoich
niemieckich nadzorcw na potrzeby gospodarki, c) sposb obrony budetu przez stron polsk
podczas corocznych debat budetowych w Urzdzie Stadthauptmanna jako procedury zatwierdzania
budetu. To ostatnie nabrao szczeglnej wagi od czasu przyjcia Fribolina, tj. od 1941 roku.
wezwany do Fribolina, ktry zapyta mnie, gdzie w budecie s preliminowane dochody z betonowni
miejskiej. Wskazaem mu, e w budecie 1940/41 dochody te s preliminowane, podobnie jak w
1939/40 r., w dziale XI Dochody rne, w 64 Wpywy ze sprzeday betonw w kwocie 1 986 250
z. Fribolin jakby odetchn tym uspokojony. Zdziwiony zapytaem si, o co w tej sprawie chodzi.
Widzi pan - zaambarasowa si Fribolin - Oberbrgermeister Drrfeld powiedzia nam, e pan nas
oszukuje, e pan preliminuje wydatki betonowni, a nie ma jej w budecie dochodw, czyli e pan je
eskamotuje. Pyta nas, gdzie w budecie s dochody z betonowni, a tu ani ja, ani Kunze nie umielimy
pokaza, a Drrfeld do nas: A mwiem wam, e on was oszukuje. No, ale widz, e wszystko
w porzdku (Schemat budetowy przewidywa wydatki na produkcj betonu w dziale V Drogi i
Place, a dochody betonowni we wspomnianym dziale XI Dochody Rne; przejrzysty ukad to nie
by). Usyszawszy wyjanienie Fribolina, umiechnem si: Mam pretensj. Nie o to, e uwaacie, e
was oszukuj, tylko e jestem posdzony, e w tak prymitywny sposb. Fribolin umiechn si
rwnie: Tak, tak. My wiemy, e pan nas oszukuje w sposb wyrafinowany.
Preliminarze budetowe, sporzdzane przez Sekcj Budetow, byy to drukowane tomy, objtoci
600- -700 stron druku. Kada pozycja budetowa posiadaa sum preliminowan na rok biecy oraz
porwnawczo podane liczby budetowe z roku ubiegego i wykonania z roku poprzedzajcego. Przy
pozycjach budetowych byy drukowane objanienia, zawierajce kalkulacje i podajce podstawy
prawne. Sowem, jeeli istnieje jaka muza literatury budetowej, to ta nie podlegaa zasadzie inter
arma silent musae - budety Warszawy z okresu wojenno-okupacyjnego nie ustpoway budetom
przedwojennym, ale - na przykad - zniko z nich zbiorcze zestawienie etatw. W ten sposb
preliminarz budetowy nie informowa o oglnym stanie zatrudnienia w Zarzdzie Miejskim i tym
samym nie uatwia pochopnej decyzji zastosowania jakiego wspczynnika redukcji zatrudnienia.
Druk budetw i korekta byy staranne, a ciche nasze zadowolenie wywoywaa, zwaszcza u
Zakrzewskiego, syrenka na okadce budetu, identycznie taka sama, jak na budetach
przedwojennych.
Drugim wanym czonem w utrzymaniu aktywnej gestii budetowej byo urabianie pogldw
poszczeglnych nadzorcw niemieckich przez polskich dyrektorw i ich wsppracownikw na
potrzeby gospodarki miejskiej. Rnie to wygldao w zalenoci od tego, kto na kogo trafi, o czym
pisaem w segmencie Nadzr niemiecki i Aparat Zarzdu Miejskiego. Na og jednak podczas debat
budetowych, nadzorcy ci nie robili dywersji: jeeli nie pomagali w obronie budetu, to przynajmniej
zachowywali si biernie. W ten sposb Fribolinowi wypada podwjna rola: prokuratora i sdziego,
a te dwie role godzi jest trudno.
Szczeglnie wan rzecz byo urobienie pogldw w zakresie opieki spoecznej, tego nie tylko
najwaniejszego odcinka dziaalnoci Zarzdu Miejskiego, ale i najwikszego dziau budetu.
Oddziaywa tu trzeba byo i na nadzr finansowy, i na nadzr nad opiek spoeczn. Naleytym
wsppartnerem w tym zakresie okaza si dyrektor Wydziau Opieki i Zdrowia Jan Starczewski.
Oddziaywanie odbywao si w drodze pokazywania konkretnych odcinkw pracy miejskiej. Ogldziny
te unaoczniay rzetelny trud i kultur pracy. Niektre pomysy demonstracyjne byy kapitalne.
Tak na przykad pojechalimy z Kunzem (Abteilung Finanzen) i Ramertem (Abteilung Frsorge) do
Kostowca koo Nadarzyna. Obaj urzdnicy niemieccy obejrzeli czysto utrzymany sierociniec,
wysuchali informacji o warunkach jego prowadzenia i trudnociach gospodarczych, a na zakoczenie
przyszo uderzenie moralne. Zostali oni zaproszeni do ogrodu, koo ktrego byy groby onierzy
niemieckich z II wojny: Groby byy pielgnowane, ukwiecone, utrzymywane przez siostry Rodziny
Marii z pobudek chrzecijaskich. Panowie - powiedzielimy do Kunzego i Ramerta - jak widzicie, taki
u nas potrafi by stosunek do wroga, ktry ju nie yje, a rodzina jego nie wie, gdzie jest jego grb.
Tote gdy w 1942 r. przyszo do ostrej rozgrywki o opiek spoeczn, wiedzielimy, e na tych dwch
moemy liczy.
Zasada debaty budetowej jako formy zatwierdzania budetu ustalia si ju w 1940 r. jeszcze przy
Laschtowiczce, a potem przy Kunzem. Polski Zarzd Miejski reprezentowaem ja, jako Dyrektor
Finansowy, przy udziale pracownikw Wydziau Finansowego, przede wszystkim Zakrzewskiego, jako
szefa Sekcji Budetowej, oraz spoza Wydziau Finansowego dyrektor i jego wsppracownicy wydziau
czy przedsibiorstwa miejskiego, ktre danego dnia byo rozpatrywane. Ze strony nadzoru
niemieckiego brali udzia aktualny kierownik nadzoru finansowego, tj. pocztkowo Laschtowiczka,
pniej Kunze, a od 1941 r. Fribolin, przy udziale waciwych dla danego dziau nadzorcw
niemieckich.
Objwszy decernat finansowy, Fribolin utrzymywa, dogodny dla Miasta, tryb zatwierdzania budetu
w drodze kontradyktoryjnej debaty budetowej, ale wprowadzi do debat swoiste cechy: pedanteri
i histeri, w konsekwencji czego coroczne debaty trway po kilka tygodni i stale groziy
niespodziewanym konfliktem. W sumie byo to nieznone. Ale niech o tym powie kto inny:
Dla Wydziau Opieki i Zdrowia okresy uchwalania budetw byy prawdziw tortur nerwow.
Dyrektor wydziau, a z nim polskie wadze miejskie z dyrektorem Wydziau Finansowego na czele
wytrwale walczyli o podniesienie kredytw. Z niezmcon cierpliwoci dostarczano wadzom
niemieckim bez liku sprawozda, zestawie, wszelkich materiaw statystycznych, wykresw,
fotografii nawet, byle tylko je przekona o koniecznoci zgody na niezbdne fundusze. Trzeba
przyzna, e tabele statystyczne ukadano w taki sposb, aby w razie danym mie podstawy do
zdobycia rezerw na wypadek niespodziewanych zwyek cen. Trzeba byo prowadzi statystyk
podwjn - prawdziw na wewntrzny uytek wydziau i faszyw, potrzebn do utarczek
budetowych. Szkoda, e zniszczeniu ulegy protokoy debat na komisjach budetowych. Byyby to
ciekawe dokumenty, wykazujce m. in. duy stopie wyszkolenia dyrektora Wydziau O. i Z.
i dyrektora Wydziau Finansowego w umiejtnoci posugiwania si argumentami, przekonywajcymi
dla psychiki okupantw271.
Fribolin nawet wtedy, kiedy by w dobrym humorze i artowa, potrafi by przykry przez swoje
dowcipy. Rozpatrujemy na przykad budet Wydziau Szpitalnictwa na 1943/44 r. mudnie, pozycja
po pozycji, dochodzimy do 45 pozycja . Przejazdy subowe z kwot 15 260 z i objanieniem:
Utrzymanie 1 konia, wyjazdy inspekcyjne i przejazdy tramwajowe. Pozycja ta powtarzaa si co
roku, zmiana polegaa tylko na wprowadzeniu trakcji konnej wobec skasowania samochodw.
Fribolin docieka, Po co ko? Bo skasowano samochd, a dyrektor Wydziau Szpitalnictwa musi
dokonywa inspekcji, nie mwic o nagych sprawach, wymagajcych moliwie szybkiej lokomocji.
Ach, tak. A jak, Herr Direktor Orzechowski, uywa pan tego konia. Czy jedzi pan wierzchem? Po
tym powiedzeniu, kademu mimo woli jawi si masywna sylwetka dyrektora Orzechowskiego na
jakim Bucefale czy Rosynancie jak zajeda na ratusz czy przed szpital niczym krl Sobieski.
Orzechowskiemu musi to rwnie przychodzi na myl, bo jego apoplektyczne policzki robi si
fioletowe. Zalega nieprzyjemna cisza. Po tym posiedzeniu Amtsarzt dr Hagen powiedzia do Fribolina:
Herr Doktor Fribolin. Czyni pana uwanym, e jeeli doktora Orzechowskiego trafi Herzschlag, to
pan bdzie temu winien. Ah, nee. Ich hab nur so angenehm gescherzt - dziwi si Fribolin.
W tych warunkach rola moja podczas debat budetowych bya potrjna: 1) reprezentowaem Zarzd
Miejski, a wic ciya na mnie odpowiedzialno za obron budetu od strony oglnej obrony
interesw Miasta, 2) reprezentowaem Wydzia Finansowy, a wic ciya na mnie odpowiedzialno
271
obrony budetu od strony finansowej i fiskalnej, 3) musiaem robi - jak to si mwi - wszystko, co
si dao, eby nie dopuci do powstania incydentalnego wybuchu czy awantury, bo jej skutki byy
nie do przewidzenia. W tym ostatnim zakresie regulowaem sytuacj przy pomocy dowcipw
i anegdotek. Przykra ta rola przymusowego wesoka bya jednak poyteczna.
Ktrego dnia podczas debat budetowych byem ju tak zmczony wykcaniem si z Fribolinem
i walk z jego kramarskimi redukcjami budetowymi, e znuony umilkem. Fribolin zaraz to zauway:
Ah, Herr Ivnka, sitzt so still, erzhlt nicht seine Witze. Zeliem si: Was fr Witze? Ich sehe, dass
wir zu einer Krbissperiode gekommen sind. Okres dyni - o tak dziwnej periodyzacji nikt nie
sysza, tote Fribolin z zaciekawieniem zapyta, co to znaczy. Ah - powiedziaem - jest taka
anegdota, jak do ogrodu sutana zakradli si dwaj zodzieje i kradli owoce, ale ich zapano. Zgodnie
z prawem zwyczajowym mieli by ukarani wpychaniem im w d... tych owocw, ktre kradli. Pierwszy
krad liwki i gdy zaczto go kara, pocz rycze z blu, ale po chwili zacz si mia. Oprawcy
myleli, e z blu zwariowa, i pytaj si go, z czego si mieje. A z tego - odpowiedzia - jak wy
postpicie z tym drugim, bo on krad dyni. W warunkach takiej debaty budetowej czuj si jak
ten, co wzi dyni i dlatego powiedziaem, e doszlimy do Krbissperiode. Anegdoty suchano
z napit ciekawoci; gdy pado sowo Arsch, nie licujce z powag debaty w urzdzie
Stadthauptmanna, Niemcy drgnli, ale ciekawo anegdoty przemoga, a gdy j skoczyem, powsta
oglny miech. No i co? I dalsza debata potoczya si znacznie agodniej. Eh!
Dowcip o Krbissperiode by wiadomie brutalnym dowcipem, aby da do zrozumienia, gdzie
mamy taki sposb rozpatrywania budetu, ale zdarzay si i gafy. Ot Fribolin mia zwyczaj po
zakoczeniu wielogodzinnej kramarskiej debaty budetowej danego dnia podsumowywa j
w sposb nastpujcy: Herr Ivnka. Jetzt sind Sie ein Knig. Ja, Herr Ivnka hat seinen Haushalt
bekommen, also er ist wie ein Knig. Coraz bardziej mnie te stereotypowe dowcipy irytoway, a raz
jednego dnia powiedziaem: Jaki ja krl? Co w ogle jest wart krl? Tylko dziesiciu krlw na
wiecie jest pewnych. To wzbudzio zaciekawienie i nadziej na anegdot, wobec czego zaczem
wyjania: Czterech krlw w kartach. miech. Dwch w szachach, to razem szeciu. Rado.
Trzech po Nowym Roku, to ju dziewiciu. Zachwyt. A dziesity? Dziesity to krl angielski kocz
dowcip i w tym momencie uwiadomiem sobie, e pointa dowcipu ma zupenie inny wydwik u
Niemcw ni wtedy, gdymy sobie ten dowcip opowiadali wrd Polakw. Zalega cisza, Fribolin
mrukn No, nie jest pewne, czy on jest pewny i tym si skoczyo.
Ostry konflikt zarysowa si przy debacie nad budetem na rok 1942/43. Mielimy rne, niewyrane
moe, sygnay, e po stronie niemieckiej dojrzewa uderzenie w opiek spoeczn. Jako i dojrzao.
W przeddzie debaty nad budetem opieki spoecznej, Fribolin zawiadomi nas, e nastpnego dnia
w posiedzeniu wemie udzia Leist i e ze strony polskiej oczekiwane jest przyjcie burmistrza
Kulskiego. To bya niespodzianka: nigdy dotd Leist, a tym samym i Kulski, nie brali udziau
w debatach budetowych, taka wic innowacja nie moga znaczy nic innego, jak wystpienie ze
strony niemieckiej z przykrymi koncepcjami redukcyjnymi. Przypuszczenie moje potwierdzi mi
zreszt dr Hagen, ktry zapa mnie na korytarzu i powiedzia: Niech pan koniecznie spowoduje
przyjcie burmistrza Kulskiego. Sprawa jest powana.
O powyszym zawiadomiem burmistrza Kulskiego, rwnoczenie jednak zaczem si zastanawia,
co naley zrobi w tej sytuacji, a sytuacja pachniaa jak prowokacj w stosunku do polskiego
Zarzdu Miejskiego. Doszedem do wniosku, e sami nie damy rady, e musimy zapewni sobie
dyskretne wspdziaanie niemieckie. Zwrciem si przeto do Kunzego, e musimy si spotka o 6 po
poudniu Pod abdziem: on, Ramert, Starczewski i ja. Kunze zgodzi si. Zatelefonowaem do
Starczewskiego o tym, eby si spotka; okazao si, e ju dzwoni do niego Ramert, powiadomiony
przez Kunzego, i powiedzia mu, e o 6 bdzie pod labudiem (Ramert mwi po czesku). Tak wic o
W zakresie struktury budetu, kierunku jego rozwoju, gestia budetowa polskiego Zarzdu Miejskiego
bya zrealizowana na rzecz ochrony i obrony czowieka: moliwie najwikszego zatrudnienia
i moliwie najszerszego zakresu opieki spoecznej. Spraw zatrudnienia omwiem ju w segmencie
Aparat Zarzdu Miejskiego, spraw opieki spoecznej w budecie uplastycznia ponisze zestawienie
(w mln z):
Wydatki
ogem
1938/39
wykonanie
1939/40
budet
1940/41
budet
wykonanie
1941/42
preliminarz
Wykonanie
Wykonanie
1942/43
preliminarz
Budet
1943/44
preliminarz
102,9
Wydatki
bez
budetu
policji272
102,9
109,6
w tym wydziay
techniczne socjalnokulturalne
17,1
40,4
w tym W.
Opieki
Spoecznej i
Zdrowia
19,8
w tym
opieka nad
rodzinami
109,6
18,2
42,9
20,1
3,5
155,3
138,2
15,0
82,7
57,8
34,7
151,1
152,4
136,0
134,9
17,7
15.2
82,3
79,4
57,2
54,9
35,2
30,5
195,7
191,1
205,3
178,6
174,4
186,4
17,1
17,0
20,5
103,0
105,3
114,5
70,8
71,8
83,9
38,5
38,5
41,5
226,6
235,7
207,3
216,0
22,4
26,0
124,2
128,7
83,9
96,3
42,6
47,2
3,5
Taki kierunek gestii budetowej wiza si, jak ju wspomniaem z tzw. fryzowaniem budetu,
polegajcym na wiadomym, w imi jakiego celu, znieksztacaniu strony dochodowej i rozchodowej
budetu, a w konsekwencji i salda budetu.
Rne mog by cele fryzowania budetu. W pastwach kapitalistycznych, zwaszcza w okresie
midzywojennym, zdarzay si wypadki zaniania wydatkw a zawyania dochodw, aby
parlamentowi przedstawi budet (pozornie) zrwnowaony. W wieku XIX i pocztkach XX
ministrowie licznych krajw, zwaszcza Francji, fryzowali budet poprzez przesuwanie moliwie
duej iloci wydatkw do kategorii wydatkw nadzwyczajnych, gdy uatwiao to im zrwnowaenie
budetu zwyczajnego, a wydatki budetu nadzwyczajnego mogli pokry, zgodnie z panujcymi
wwczas zasadami skarbowymi, poyczkami.
Fryzowanie budetu Warszawy w okresie okupacji miao jako cel utrzymanie inicjatywy zwikszania
wydatkw w rkach polskiego Zarzdu Miejskiego. Fryzowanie budetu umoliwia miao
stopniowe, w toku wykonywania budetu, ujawnianie rezerw pokrycia. Sposoby fryzowania
z grubsza przedstawiay si nastpujco:
272
Budety policji tzw. polskiej i policji kryminalnej byy w GG wczone do budetw samorzdowych, przy
czym gminy otrzymyway z GG zwroty na pokrycie tych wydatkw. Jak ju wspomniaem, w budecie Warszawy
budet policji rwnoway si. Dla porwnania sum budetw z okresu okupacji z sumami sprzed wojny naley
wydatki na policj wyczy.
Kaczki. adny lokal nastroi Rttjerotha pogodnie, a gdy zamanipulowaem tak, e zapaciem cao
rachunku, rozemia si: Da haben Sie die ganze Zeche bezahlt. Teraz przystpiem do wyjanienia
susznoci naszych da o dotacj. Rttjeroth wysucha i obieca, e tak w swym sprawozdaniu
ujmie spraw. Obietnicy dotrzyma, miaem mono przeczytania jego raportu, ktrego odpis
zostawi w paacu Blanka. Pono tylko na wyjezdnym mia powiedzie do Kunzego i Morawietza, a ci
powtrzyli mi to: Direktor Ivnka ist schlau und gefhrlich.
Nie polemizuj z t ocen.
Komisja Rzeczoznawcw
Jeszcze za czasu sprawowania nadzoru finansowego nad Warszaw przez Laschtowiczk, wysun on
w rozmowie ze mn, w styczniu 1940 r. ide powoania przez Zarzd Miejski Komisji rzeczoznawcw
spord wybitnych znawcw gospodarki komunalnej, ktra by opiniowaa budety, przeprowadzaa
studia nad usprawnieniem gospodarki miejskiej i w tym zakresie suya rad Zarzdowi Miejskiemu.
Idea wydaa mi si bardzo atrakcyjna, tote w rozmowie zaraz j podchwyciem, a nastpnie
zreferowaem burmistrzowi Kulskiemu, dodajc, i w ten sposb polski Zarzd Miejski miaby pewn
namiastk rady miejskiej. Kulski walor koncepcji i szans, ktre ona dawaa, od razu doceni
i przystpilimy do organizowania Komisji Rzeczoznawcw273.
Czonkw Komisji miao by trzech. Jako kandydatw wytypowalimy: Jana Strzeleckiego, niegdy
dyrektora Dep. Samorzdowego, pniej wicedyrektora Gwnego Urzdu Statystycznego, Marcelego
Porowskiego, przed wojn dyrektora Zwizku Miast, i Stanisawa Podwiskiego, ostatniego przed
wojn dyrektora Dep. Samorzdowego. Wszyscy trzej byli wybitnymi znawcami zagadnie
samorzdowych i oprcz dziaalnoci praktycznej rwnie autorami publikacji wzgldnie
wykadowcami. Wszyscy trzej byli mi dobrze znani sprzed wojny.
Jad z kolei uzgodni z kandydatami przyjcie przez nich mandatw. Po drodze od Podwiskiego,
ktry mieszka na Mokotowie, do Porowskiego na Sask Kp nastpuje wypadek samochodowy. W
Alejach Jerozolimskich na wysokoci dworca kolejowego jaki starszy pan robi kilka
niezdecydowanych ruchw i w rezultacie zostaje uderzony przez nasz samochd, padajc gow na
szyny tramwajowe i ranic gow. Zatrzymujemy si; momentalnie otacza nas wrogi tum, w ktrym
sysz pomruki: Nic im nie bdzie, bo to musz by Niemcy, jak s autem. Tymczasem podniesiony
przez nas starszy pan okazuje si Niemcem, ktry przed chwil przyjecha do Warszawy i wanie
wyszedszy z dworca mia pecha wpa pod samochd. Rana zreszt okazuje si niegrona, starszy
pan sam przyznaje si do spowodowania wypadku, akurat naprzeciwko jest Omega, do ktrej
rannego odprowadzamy. W midzyczasie tum dowiedzia si o innym, ni przypuszcza, skadzie
273
narodowociowym uczestnikw zdarzenia i zmieni radykalnie opini: Oj, panowie! eby tylko nie
byo wam co zego, bo to Niemiec.
Przewodniczcym Komisji zosta Jan Strzelecki, sekretark Komisji Irma PomorskaKaczmarkiewiczowa, znana mi sprzed wojny z prac w Centralnej Komisji OszczdnociowoOddueniowej dla Samorzdu. Nieco pniej zacz pracowa w komisji Wawrzyniec Kubala, b.
wiceprzewodniczcy teje Centralnej Komisji Oddueniowej274. W sumie byo to bardzo mie
gremium, tote narady z nimi zaczynay si zawsze od rozmw rodakw na tematy co byo, co jest
i co bdzie.
Na pocztku miaem jednak kopot z Komisj, podesza ona bowiem do zaopiniowania budetu
w sposb prostolinijny, tzn. wskazaa na istniejce moliwoci wyszego zapreliminowania
dochodw, co z kolei umoliwioby podwyszenie niektrych wydatkw. Takie jednak ujawnienie
tworzonych przez Wydzia Finansowy cichych rezerw budetowych miaoby jako skutek obcicie
przez Niemcw dotacji na pokrycie deficytu budetowego, a nie projektowane przez komisj
podwyszenie wydatkw. Tote po wsplnej naradzie komisja od tego punktu opinii odstpia.
Podatki
Eldorado podatkowe trwao przez jeden rok 1940. Nastpnie przywilej uzyskania na rzecz budetu
Miasta wpyww z caoci podatkw pastwowych, pobieranych na obszarze m Warszawy, znika
i finanse miejskie musz sobie dawa rade w ramach oglnego systemu finansw komunalnych,
ktrym na okres okupacji pozostaje w zasadzie nadal system przedwojenny. System ten przed wojn
274
Kubala zosta pniej czonkiem komisji. W padzierniku 1941 r. na miejsce Porowskiego, ktry zosta
wicedyrektorem Kontroli Miejskiej, czonkiem komisji zosta in. Jan Jankowski, ktrego z kolei w 1943 r.
zastpi Stanisaw Filipkowski.
Nazwa grupy
podatkowej
Udziay w
podatkach pastw.
Dodatki do podatk.
pastw.
Dodatki samoistne
Miasta
ogem
89,3
Wwa
28,2
samorzd
pastwo
130,7
68,3
18,0
samorzd
samorzd
120,6
15,4
4,6
Ilo i rodzaj podatkw samoistnych, tj. dozwolonych przedmiotw opodatkowania, bya ustalona
ustaw o tymczasowym uregulowaniu finansw komunalnych; zapobiegao to dowolnoci w zakresie
opodatkowania275, ale jednoczenie ograniczao list podatkowych rde dochodowych samorzdu.
Tak ograniczony sztywnym systemem podatkowym samorzd miejski stara si posiadane
przedsibiorstwa miejskie wykorzystywa w kierunku fiskalnym276.
W wyniku wojny samorzd polski znalaz si wobec zwikszonych potrzeb w zakresie tzw. wydatkw
zwyczajnych, przede wszystkim w dziedzinie opieki spoecznej, okupant jednak nie uzupeni systemu
finansowego samorzdu w sposb dostateczny. Takim uzupenieniem rodkw gmin komunalnych
w skali caego GG miaa by wprowadzona w 1940 r. danina od mieszkacw, bdca kombinacj
pogwnego i podatku dochodowego; w skali potrzeb warszawskich wpyw z tego tytuu wynosi
nieco ponad 3% wydatkw zwyczajnych. Wprowadzony w GG w 1941 r. podatek filmowy faktycznie
pomniejsza uprawnienia podatkowe miast w porwnaniu z przedwojennym podatkiem od biletw
do kin. Dopiero w 1942 r. nastpuje zwikszenie dochodw gmin przez wprowadzenie podatku od
sumy pac, a nastpnie podatku przemysowego (dla Warszawy stanowio to okoo 5% pokrycia
finansowego). Wprowadzone podatki miay charakter podatkw samoistnych.
275
Tak np. przed wydaniem wspomnianej ustawy jedna z gmin wiejskich wprowadzia podatek od noszenia
krawatw.
276
Na t tendencj miasta zwrci przed wojn susznie uwag Maurycy Jaroszyski.
Zarzd Miejski nie przejawia inicjatywy fiskalnej, reprezentujc lini ochrony finansowej ludnoci
zniszczonego miasta i dc do uzyskania brakujcych rodkw w postaci dotacji z Generalnego
Gubernatorstwa. Formalnie przeto inicjatywa fiskalna, o ile nie bya przedmiotem zarzdzenia w skali
GG, wychodzia z Urzdu Stadthauptmanna. Praktycznie byy to sprawy przed tym omawiane przez
Kunzego ze mn, tak e nie bylimy zaskakiwani. Dwa posunicia miay zasadnicze znaczenie dla
finansw miejskich: 1) wprowadzenie w poowie 1940 r. dopat na rzecz opieki spoecznej do cen
biletw tramwajowych oraz do opat za gaz i elektryczno, 2) wprowadzenie w kocu 1941 r.
podatku od napojw. Ustanowienie dopat na rzecz opieki spoecznej w przedsibiorstwach miejskich
stanowio zrcznie przez Kunzego pomylane wyjcie naprzeciw podwyce taryf przedsibiorstw
miejskich i zakotwiczenie tego dodatkowego wpywu wanie na rzecz opieki spoecznej, co tym
samym stwarzao element umoliwiajcy podwyszenie wydatkw na ten cel. Podatek od napojw
urodzi si w konsekwencji naszych z Kunzem peregrynacji na Kanapkes; praktycznie sprowadzi si
on do podatku od napojw alkoholowych, fiskalnie i spoecznie uzasadnionego wielkim rozwojem
w owym czasie w Warszawie wszelkiego rodzaju barw, knajp itp.
Chronologi rozwoju obcie fiskalnych i ich znaczenia finansowego ilustruje ponisza tablica.
1940
II
II
II
VI
VI
VI
VIII
VIII
Nazwa
obcienia
fiskalnego
Charakterystyka
obcienia
Pod. drogowy
Pod. od publ.
zabaw,
rozrywek
i widowisk
Pod. od psw
Opata rejestrac.
w pod.
przemys.
Danina od
mieszkacw
Dopata na
opiek spo. do
cen biletw
tramwaj
Dopata na
opiek spo. do
ceny gazu
Dopata na
opiek spo. do
ceny elektr.
4,0
Pod. filmowy
Pod. drogowy
1940/41 1943/44
1940/41 1943/44
Suma
wpyww
bud. za
cay okres
9,2
Podwyka stawek o
100% (prcz kin)
0,5
Stawka podst. 20 z od
psa
Podwyka stawek o
100%
0,1
1940/41
0,2
3,0
1941/42 1943/44
7,8
1940/41 1943/44
1940/41 1943/44
24,5
cznie wpyw
z 3 przeds.
wraz z pn.
podw.
64,5
1942/43 1943/44
1941/42 1943/44
4,0
4,5
8,0
11,6
2,0
6,0
24,5
1941
IV
Lata bud.
Objte
obcieniem
Wydzielenie z pod. od
za baw
Obnika
3,6
1,1
Pod. hotelowy
VII
Pod. od psw
VII
Pod. od
plakatw
i szyldw
Pod. od
napojw
XII
VIII
IX
XI
0,3
3,0
1,0
1941/42 1943/44
6,0
6,0
Pod.
przemysowy
Dopata na
opiek sp oecz.
do ceny gazu
podwyka
Pod. od sumy
pac
Pod. od
publ. zabaw
1941/42 1943/44
1942/43 1943/44
XII
1942
III
1,0
1,3
6,0
Podwyka
14,2
1941/42 1943/44
3,0
31,5
podano
cznie
1,9
0,7
Objcie podatk. gry
w karty, automatw
szczcia
9,7
1943
VII
Pod.
inwestycyjny
Razem
w tym
nowe
podatki
1944/45
164,6
145,7
Tablica ma charakter ilustracyjny, nie pretenduje do wyliczenia cisego, ktrego dokona nie
sposb277. W zakresie ilustracyjnym spenia ona jednak swoj rol, obrazujc schodki obcienia
fiskalnego. Obcienie to, przyjmujc pocztek 1940 r. jako baz, wzroso na rok
1941 o
28 mln z
1942 o dalsze 7 mln z do sumy cznej 35 mln z
1943 o dalsze 9 mln z do sumy cznej 44 mln z
W sumie nowe podatki day przez 4 lata okoo 150 mln z, a podwyszenie przedwojennych, zaliczajc
poow wpyww na rzecz podwyki, okoo 10 mln z, razem okoo 160 mln z, co stanowi okoo 20%
277
Jako roczny wzrost obcienia przyjmowana jest kwota uzyskana lub preliminowana na najbliszy cay rok
budetowy po dacie wprowadzenia podatku. Dopaty na rzecz opieki spoecznej do cen usug przedsibiorstw
miejskich zostay potraktowane jako obcienie podatkowe, bdc nim z istoty swej, cho nie nomenklaturowo.
Suma wpyww budetowych informuje o cznym w caym okresie znaczeniu danego obcienia. Ze wzgldu
na zmiany w iloci podatkw oraz zmiany w sprzeday usug przez przedsibiorstwa miejskie, czna suma
wpyww nie moe odpowiada iloczynowi rocznego obciania przez ilo lat trwania jego, std te dane dot.
sumy wpyww s uzupeniajc informacj o obcieniu. Ze wzgldu na istniejce materiay dane dla lat
1942/43 i 1943/44 mona byo uwzgldni tylko wg wielkoci preliminowanych, a nie wykonanych, std te
podane liczby s raczej za niskie w stosunku do wykonania. Wobec braku budetu na r. 1944/45, okres ten nie
zosta w ogle uwzgldniony; zreszt trwa on tylko 4 miesice, do 1 VIII 1944 r.
caoci dochodw budetowych zwyczajnych (809 mln z bez zarachowania dochodw z nadwyek
budetowych z lat poprzednich) za te 4 lata. Ilustruje to znaczenie wzrostu obcienia dla budetu,
jego rozmiarw i jego rwnowagi.
W wyniku narastania obcie finansowych o charakterze podatkw samoistnych coraz bardziej na
znaczeniu zyskiwaa sfera dochodw Miasta opartych o wasny wymiar i pobr, przekraczajc pod
koniec okupacji rwnie i w kwotach absolutnych dochody ze sfery wymiaru i poboru, dokonywanego
przez administracj pastwow.
Uderza w tej tablicy niejaka sztywno dochodw ze sfery wymiaru i poboru pastwowego; roczny
dochd Miasta waha si tu pomidzy 45 a 50 mln z.
5,3
7,5
10,2
8,1
24,0
18,3
38,4
17,1
38,6
21,1
5,3
7,5
18,3
42,2
55,5
59,6
Wynikao to czciowo z systemu podatkowego, czciowo z reglamentacji cen, a wic tym samym
z usztywnienia wartoci obrotw i dochodw przedsibiorstw, ale rwnie nie bez wpywu musiaa
by sprawno samego aparatu finansowego, a dyrektor podatkowy na Warszaw Finanzinspekteur I
Hufsky nie cieszy si opini rzetelnego skarbowca.
Tym bardziej uwypukla si pozytywna rola aparatu Zarzdu Miejskiego, tak Wydziau Finansowego,
jak i przedsibiorstw miejskich.
Specyficzn dla okupanta cech zmian w systemie podatkowym samorzdu byo wyczanie Niemcw
spod obowizku podatkowego wobec polskich gmin. Od strony teorii skarbowoci mona by to
okreli jako podwaenie zasady powszechnoci opodatkowania od strony rasowej. Niemcy nie pacili
daniny od mieszkacw, w kasynach i kantynach niemieckich nie by pobierany podatek od napojw,
w tramwajach pacili 15 gr za przejazd, a nie 25 gr, a wic bez dopaty na opiek spoeczn itp.
W odniesieniu do podatku od psw sprawa zwolnie podatkowych miaa swj zabawny epizod.
Statut podatkw od psw z 1941 r., wprowadzony na polecenie Urzdu Stadthauptmanna, zawiera
podwyk stawki podatkowej z 20 z na 100 z; tak podwyszony podatek musia si wyda Niemcom
ju kosztowny, uchylili si wic od niego przez wprowadzenie do wykazu zwolnie, by moe
z inicjatywy samego Leista, ktry mia psy, nowej pozycji 9: psy trzymane przez Niemcw dla
ochrony osobistej, co praktycznie pozwalao na cakowite uchylenie si przez Niemcw od
obowizku podatkowego w tym zakresie. Ten antyfiskalny zabieg mia jednak swoj komiczn
wymow polityczn, e Niemcy w zakresie swego bezpieczestwa na psy zeszli. Zapewne zauway
to kto w Krakowie, natrafiwszy na tekst warszawskiego statutu podatku od psw, bo oto nagle
278
1942 r., nr 2.
Awantura przyscha. Egzekucji wicej ju nie robilimy, ale kina zaczy paci. Wpyw podatku od
zabaw, rozrywek i widowisk podskoczy z 1037 tys. z w r. 1940/41 na 4296 tys. z za r. 1941/42.
Antyfiskalne stanowisko Zarzdu Miejskiego przejawiao si nie tylko w niepodejmowaniu inicjatywy
nowych obcie - to miao raczej charakter prezentacyjny, ale rwnie i zwaszcza w polityce
i technice wymiaru i poboru. W tym zakresie chwalebn rol odegray Sekcja Podatkowa Wydziau
Finansowego dziki swemu skadowi osobowemu, dziki charakterowi osb na stanowiskach
kierowniczych w sekcji z kierownikiem sekcji Stanisawem Zaborowskim na czele. Regu byo
cierpliwe i yczliwe rozpatrywanie spraw wnoszonych przez podatnikw, tak e skarg na dziaalno
podatkow Zarzdu Miejskiego nie byo.
Przedsibiorstwa miejskie
Zakusy niemieckie na przejcie przedsibiorstw miejskich przejawiy si stosunkowo wczenie, bo ju
na pocztku 1940 r. Za tak pierwsz prb zmiany status quo Zarzdu Miejskiego mona uwaa
koncepcj nadania przedsibiorstwom osobowoci prawnej, co doprowadzioby tym samym do
wystpienia ich pod wzgldem prawnym z jednej jedynej osobowoci prawno-publicznej, jak na
podstawie polskich przepisw bya Gmina m. st. Warszawy. Spraw t omwiem w segmencie
Pierwsza poyczka.
Spotykalimy si z projektami wyczenia przedsibiorstw w ogle z gminy279, jednake ani do
wyczenia przedsibiorstw, ani do ich wyodrbnienia prawnego nie doszo. Natomiast, jak ju
wspominaem w segmencie Ustrj wadz miejskich, w lutym 1941 r. nastpio wyodrbnienie 5
przedsibiorstw miejskich: Wodocigw, Elektrowni, Gazowni, Tramwajw i Piekarni w osobn
grup, ostatecznie zwan Przedsibiorstwami Zaopatrywania i Komunikacji, wyczenie ich spod
kompetencji polskiego burmistrza i podporzdkowanie bezporednie Urzdowi Penomocnika Szefa
Okrgu na m. Warszaw, konkretnie Drrfeldowi. Pod bezporednim nadzorem komisarycznego
burmistrza pozostao 7 przedsibiorstw: Rzenia i Targowiska Zwierzce, Miejskie Zakady Spoywcze,
Miejskie Zakady Opaowe, Administracja Gospodarstwa Rolnego i Lenego (AGRiL); Zakad
Oczyszczania Miasta (ZOM), Lombard Miejski, Miejski Dom Skadowy. Same nazwy plastycznie
wskazuj jak podzielona zostaa sfera wpyww, a dodatkow ilustracj moe suy porwnanie
wielkoci dochodw brutto przedsibiorstw przejtych i pozostaych.
5 przedsibiorstw Zaopatrywania i
Komunikacji
7 pozostaych przedsibiorstw
279
26,5
Wkrtce po swym przybyciu zastpca Leista i kierownik jego urzdu finansowego dr Fribolin podnis w
rozmowie z dyrektorem finansowym Z. M. Ivnk, e jest rozwaana sprawa odjcia miastu jego elektrowni i
wczenia jej do kompleksu zakadw Hermann Goering Werke. Na obiekcje dyrektora Ivnki, podnoszce
tytuy i interes miasta we wadaniu elektrowni, Fribolin owiadczy i ja tak sdz. Sprawa istotnie bya przez
pewien czas rozwaana przez wadze niemieckie, nie doprowadzajc jednak do decyzji konfiskaty tego
przedsibiorstwa. J. Kulski Wydzielanie przedsibiorstw miejskich, jw.
280
Starannie opracowywane przez Sekcj Budetow Wydziau Finansowego budety Miasta pozwalaj
dzi, z perspektywy czasu, na odczytanie szeregu interesujcych danych, nie tylko finansowych.
A wic przede wszystkim wskanikw rzeczowych podstawowej dziaalnoci przedsibiorstw,
bdcych rwnoczenie ilustracj stopy yciowej ludnoci (tabela s. 512).
Z budetw moemy rwnie odczyta pogorszenie si sprawnoci technicznej przedsibiorstw
w wyniku starzenia si aparatury, gorszego surowca itd. Tak wic straty prdu elektrycznego w sieci
wzrosy z 15% w r. 1939 na 35,5% w r. 1943; wydajno gazu w m3 z 1 tony wgla spada z 630 w
1939 r. na 560 w r. 1943.
w mln z
Dochody brutto
Wodocigi
Gazownia
Tramwaje
Elektrownia
Piekarnia
Odpisy na fundusze
(renowacyjny, inwestycyjny i inne)
cznie dla 5 przeds.
Wpaty do budetu
Wodocigi
Gazownia
Tramwaje
Elektrownia
Piekarnia
Dop. na op. spoecz.
Gazownia
Tramwaje
Elektrownia
1939/40 1940/41
1941/42 1942/43 1943/44
budet wykonanie wykonanie budet
budet
145,0
132,3
180,9
197,1
214,8
24,0
20,7
20,7
20,0
22,0
20,4
18,2
32,5
31,6
35,6
56,4
52.8
74,0
90,2
97,5
40,5
35,4
51,0
51,8
57,2
3,7
5,2
2,7
3,5
2,5
24,5
14,5
14,1
23,6
32,1
26,4
7,5
3.9
9,1
5,9
0,0
-
27,7
4,4
1,2
10,7
11,3
0,1
-
26,2
3,9
2,3
12,3
7,6
0,1
17,5
2,2
8,9
6,4
29,0
3,0
3,0
11,7
11.1
0,2
17,1
1,7
10,0
5,4
23,8
2,1
1,6
8,8
11,1
0,2
21,1
5,6
11,0
4,5
budetowane netto. Niemniej jednak budet nie obejmowa caoci rozlicze midzy Zarzdem Miejskim a jego
przedsibiorstwami, cz rozlicze, a mianowicie obsuga poyczek, bya rozliczana pozabudetowo. Byo to
wywoane istnieniem przepisu o tymczasowym uregulowaniu finansw komunalnych, i zwizki samorzdowe
mog si zadua do wysokoci, przy ktrej roczna obsuga dugw nie przekroczy 20% dochodw zwyczajnych
budetu. Gmina m. st. Warszawy bya przed wojn tak zaduona, e gdyby cao obsugi dugw przechodzia
przez budet, to granica 20% byaby przekroczona (W budecie na 1939/40 r. cao obsugi dugw wynosia
23,8 mln z przy 109,8 mln z dochodw). Obsug dugw, ktrych formalnie jedynym poyczkobiorc by
Zarzd Miejski, wobec nieistnienia osobowoci prawnej przedsibiorstw miejskich, repartowano odpowiednio
do uprzedniego zuycia kwot poyczkowych pomidzy budet administracyjny a budet przedsibiorstw. Kwoty
nalene z tego tytuu przedsibiorstwa miejskie przeleway do Kasy Gwnej Zarzdu Miejskiego, ale ju nie jako
wpat budetow lecz przelew pozabudetowy, za Wydzia Finansowy Zarzdu Miejskiego w terminach
przypadajcych regulowa pene nalenoci z tytuu poszczeglnych poyczek i planw ich spat. System ten w
czasie okupacji nie zosta zmieniony.
Tytuy wpat budetowych ze strony przedsibiorstw miejskich byy przed wojn dwa: Udzia w kosztach
Zarzdu Gwnego (w 1939 40 1,4 mln z) i Wpaty z tytuu oprocentowania majtku miejskiego (26,4 mln z). W
czasie okupacji tytuy wpat budetowych zostay poszerzone o dalsze dwa: opaty koncesyjne (z tytuu
monopolu sprzeday prdu, gazu itd.) oraz dopaty do taryf na rzecz opieki spoecznej.
Skomplikowany ten system rozlicze midzy budetem gminy a przedsibiorstwami mia jednak swoje
uzasadnienie ekonomiczne, fiskalnie za uatwia Zarzdowi Miejskiemu uzyskanie potrzebnych dochodw
budetowych od przedsibiorstw.
24,2
22,5
24,1
Przedsibiorstwa
Jednostka
mln kWh
mln kWh
mln m3
mln m3
mln sztuk
23,4
20,9
Wg budetu
1939/40 1943/44
97
57
127
103
51
52
32
29
176
91
24,5 gr
8,5 gr
49,2 gr
13,3 gr
25,7 gr
32,0 gr
32,0 gr
20,0 gr
Tramwaje:
Tak przed wojn, jak i w czasie okupacji tramwaje miay zrnicowan taryf, wynoszc
okoo 20 rnych biletw i cen. Dominant by jednak jednorazowy bilet normalny. Ten
wynosi przed wojn 20 gr, w 1940 r. zosta podwyszony do 25 gr i doszed do 40 gr.
W czasie okupacji abonamenty przejazdowe zostay utrzymane na poziomie taryfy z 1940 r.
tj. w wysokoci 25 gr za przejazd. Dao to ciekawe przesunicie popytu na bilety jednorazowe
i w abonamencie w porwnaniu do lat przedwojennych, kiedy jeden przejazd w abonamencie
kosztowa dokadnie to samo, co jednorazowo wykupiony bilet.
282
Naley przy tym pamita, e zuycie prdu byo kontyngentowane i na mocy rozporz. penomocnika szefa
Okrgu z 13 V 1941 za kad kWh zuyt ponad norm bya pobierana opata 3 z. Wpywy z tego tytuu byy
preliminowane na 3-4 mln z rocznie.
Bilety jednorazowe
normalne
Abonamenty normalne
wg budetu 1939/40
cena 1 biletu ilo biletw mln
gr
szt.
20
140
20
wg budetu 1943/44
cena 1 biletu ilo biletw mln
gr
szt.
40
29
25
20
Wodocigi:
Taryfa przedwojenna pozostawaa przez cay czas bez zmian, wynoszc 60 gr za 1 m3 wody
z uywalnoci kanaw.
Wydzielenie 5 przedsibiorstw miejskich w grup podporzdkowan Urzdowi Penomocnika Szefa
Okrgu przenioso orodek decyzji z Ratusza do paacu Blanka283. Nie znaczy to, by Ratusz utraci
kontakt z polskim kierownictwem przedsibiorstw. W sprawach Elektrowni miaem mie kontakty
urzdowe i pozaurzdowe z ministrem Khnem oraz jego zastpcami i nastpcami in. Skibniewskim
i prof. Czaplickim. W sprawach Tramwajw rozmawialimy w Wydziale Finansowym z dyrektorami
Niepokoyczyckim i Synkiem, a po ich aresztowaniu z zacnym inspektorem Kozowskim; czstym
gociem by kolega Sauter, dopki nie przenis si do nas na stae. Sprawy Wodocigw
omawialimy z in. Janem Kozowskim, pniejszym wicedyrektorem, a bratem mego kolegi z WSH
Mariana. Ludzie ci, jak rwnie inni nie wymienieni, mieli istny krzy Paski w swojej pracy,
a jednak trwali. Sprawna praca Sekcji Budetowej oraz znajomo stosunkw w przedsibiorstwach
miejskich przez wicedyrektora Zawadzkiego bya w pewnym stopniu naszym kolegom z grupy 5
wydzielonych przedsibiorstw - pomocna.
Z przedsibiorstwami niewydzielonymi kontakty byy, rzecz oczywista, czstsze. Troch kopotw
mia Wydzia Finansowy z ZOM, ktry cigle wystpowa o zaliczki na jakie akcje, a to uprztanie
niegu, a to jakie odszczurzanie itd. Sympatyczna i zabawna posta, bo icie Szweda z Potopu,
dyrektora ZOM pukownika Meyera, zawsze penego humoru, stanowia pewn rekompensat irytacji
finansowych.
AGRiL reprezentowa elegancki i uprzejmy dyrektor Rewieski. Jego pomocnikiem w czasie okupacji
by in. Putz, ziemianin z Poznaskiego, wysiedlony przez Niemcw. Putz wsawi si czarujcobezczeln reakcj na niemieckie zarzdzenie o podwyszeniu dziennego udoju krw o 1 litr od krowy.
Tak jest - powiedzia Putz - kazaem ju, eby to krowom odczyta po oborach.
Miejskie Zakady Opaowe reprezentowa zawsze szczerze zafrasowany brakiem wgla dyrektor
Stanisaw Karwowski. Dyrektorem Lombardu Miejskiego by Stanisaw Muszyski, b. wicedyrektor
Wydziau Finansowego, zasuony kierownik finansowy Tramwajw. Dyrektorem Miejskiego Domu
Skadowego by Micha Horbatowski, przykad sumiennoci i dokadnoci. Po wojnie Horbatowski by
moim wsppracownikiem w Min. Skarbu.
Dzi, patrzc wstecz z okazji pisania tych Wspomnie, uderza mnie paradoksalny brak w okresie
okupacji naturalnego w sferze skarbowej antagonizmu midzy Wydziaem Finansowym
a przedsibiorstwami: kady bowiem Wydzia Finansowy chce wypompowa przedsibiorstwa na
rzecz budetu, a przedsibiorstwa broni si przed tym. W okresie okupacji to zaniko;
pompowalimy wsplnie: na opiek spoeczn, na leczenie, na doywianie, na zatrudnienie. Okazuje
si, e i ze czasy mog mie dobre strony.
283
Budety nadzwyczajne
Wydatki, objte budetami nadzwyczajnymi, byy przed wojn wydatkami na inwestycje, w czasie
okupacji byy to przede wszystkim nakady usuwajce zniszczenia wojenne, w dalszej za kolejnoci
wydatki na inwestycje nowe. Odpowiednio do tego zosta wprowadzony, poczynajc od pierwszego
budetu okupacyjnego Warszawy, podzia budetu nadzwyczajnego na dwie czci: A. Inwestycje, B.
Odbudowa. W 1942 r. dosza trzecia cz - C. Wydatki z tytuu szkd spowodowanych nalotami stanowic niejako budetowe odbicie zmieniajcej si sytuacji wojennej.
Jak ju wspomniaem, teksty budetw byy dwujzyczne. W tym zakresie charakterystyczne jest, e
sowo Odbudowa polecili Niemcy tumaczy w tekcie niemieckim jako Instandsetzung, co
dosownie znaczy doprowadzenie do porzdku, naprawa. Sowo Wiederaufbau, bdce
prawidowym tumaczeniem sowa odbudowa, byo dla Niemcw w odniesieniu do Warszawy
politycznie niestrawne. W konsekwencji tego w pozostaych po dzi dzie drukowanych
egzemplarzach budetw nadzwyczajnych miasta Warszawy z okresu wojny i okupacji figuruje obok
siebie nomenklatura: Odbudowa - Instandsetzung, stanowic niejako symboliczn tytulacj: mymy
wierzyli, e jest to odbudowa, Niemcy uwaali, e to tylko naprawa.
Druki te stanowiy osobne zeszyty; niestety nie zachoway si w tym stopniu, co druki budetw
zwyczajnych, wskutek czego wystpuje w odniesieniu do budetw nadzwyczajnych brak cigoci
danych.
Problem pokrycia wydatkw nadzwyczajnych sprowadza si przed wojn do problemu finansowego,
kopotliwego i rysujcego si przed wojn coraz niekorzystniej, ale tylko finansowego. W okresie
okupacji, jak zwykle w czasie wojny, by to nie tylko i nie tyle problem finansowy, ile problem
pokrycia materiaowego wobec istniejcej reglamentacji zaopatrzenia. Istnia wprawdzie wolny
rynek284, ale ceny wolnorynkowe nie mogy stanowi podstawy do kalkulacji budetowych ani
podstawy do uzasadnienia kwot budetowych podczas debat budetowych z wadzami niemieckimi.
Konieczno posugiwania si wolnym rynkiem dla uzupenienia urzdowych przydziaw
materiaowych pomniejszaa warto pieninych kwot budetowych.
284
Nabycie jakiegokolwiek materiau budowlanego na wolnym rynku bez pozwolenia wadzy okupacyjnej byo
formalnie niemoliwe. Faktycznie jednak handel wolnorynkowy by uprawiany na szerok skal. Oczywicie
ceny byy znacznie wysze ni ceny sztywne. (K. Saski, jw.).
H. wicka-Skoczkowa w cyt. oprac. Sprawozdanie z dziaalnoci Dziau Architektury podaje ceny niektrych
materiaw i robocizny, z ktrych kilka przytaczam:
Jednostka
Ceny w zotych
2 X 1939 31 XII 1942 urzdowe
Materiay
Cega
1000 szt
59.280.70.Cement
1000 kg
10.80 9.Drzewo
1 m3
180.550.160.elazo
1 kg
0 70
40.60
Robocizna:
Kopacz wykopw kanalizacyjnych
1 godz.
0.85
2.0.77
Robotnik budowlany niewykwalifikowany 1 godz.
1.2.0.85
Robotnik budowlany kwalifikowany
1 godz.
2.3.50
1,55
Monter
1 godz.
1.70
3.50
1.35
W zakresie budetw nadzwyczajnych Warszawy w czasie okupacji mona by rozrni trzy okresy:
I.
II.
III.
285
nieruchomoci na kwot powyej 50 000 z zostay uzalenione od zgody starosty miejskiego (oklnik
nr 447 z 31 XII 1943 r.).
Reglamentacja budownictwa stawaa si coraz bardziej cisa i drobiazgowa288.
A teraz rzut oka na tematyk budetw nadzwyczajnych od strony cyfr.
w mln z
Wydatki zwyczajne
Wydatki
nadzwyczajne
Stosunek wyd. nadzw.
do zwycz. %
Wydatki nadzwyczajne na:
Inwestycje
Odbudow
Szkody z powodu
nalotw
Wydatki nadzwyczajne
wydziaw
administracyjnych
przedsibiorstw
miejskich
Dochody
nadzwyczajne
przelewy
przedsibiorstw
poyczki
dotacje
rne
nadwyki budetu
zwycz.
Przed wojn
Okupacja
1938/39
wykonanie
1939/40
budet
1940/41
budet
1942/43
budet
102,9
63,5
109,6
61,8
155,3
42,3
226,6
39,3
61,6
56,2
27,3
17,3
63,5
-
68,8
-
15,3
27,0
-
23,5
8,7
8,0
32,5
20,3
16,0
15,6
30,6
41,5
26,3
23,7
57,0
38,9
42,3
39,3
20,7
21,7
6,2
0,5
27,8
8,5
-
13,1
1,4
1,7
1.0
30.5
1,2
4,4
21,0
8,4
0,3
9,0
Z danych liczbowych wyranie wida spadek - w porwnaniu do okresu przed wojn - rozmiaru
budetu nadzwyczajnego. W zakresie pokrycia zwraca uwag spadek przeleww z przedsibiorstw
miejskich; ich znaczenie fiskalne zostao utrzymane tylko w zakresie budetu zwyczajnego, jako
naturalna konsekwencja przedstawionego poprzednio znacznie zmniejszonego zakresu dziaalnoci
rzeczowej. W zakresie pokrycia wystpuje powana rola nadwyek budetu zwyczajnego; s to
rezerwy z okresu 1940 r., powstae dziki przekazaniu podatkw pastwowych. Pozycja dotacji w
1942/43 r. stanowi dotacj Generalnego Gubernatorstwa na pokrycie szkd lotniczych; dotacja ta nie
288
Gdy dziaania wojenne na Wschodzie weszy w faz niepomyln dla Niemcw, wprowadzono ograniczenie
w dysponowaniu materiaami budowlanymi, a w zwizku z tym skrpowano do tego stopnia prywatn
inicjatyw budowlan, e pod koniec 1943 r. i 1944 r. do wybuchu powstania warszawskiego, postawienie
drewnianego kiosku o powierzchni rzutu okoo 2,30 m2 byo poczone z wielkimi trudnociami. Osoby lub firmy
zamierzajce budowa obowizane byy wpierw uzyska stwierdzenie niezbdnoci budowanego obiektu dla
potrzeb wojskowych (Kriegswichtig), po czym dopiero otrzymyway decyzj wadz w Krakowie zwalniajc z
zakazu budowy i jednoczenie otrzymyway przydzia niezbdnych materiaw budowlanych. Wreszcie
nastpowao zatwierdzenie projektu i udzielenie pozwolenia na budow - Wydziau Nadzoru Budowlanego i
Abteilung Bauwesen. K. Saski, jw.
bya jednak spowodowana trosk o ludno polsk289. W odniesieniu do okresu sprzed wojny z tablicy
wida trudn sytuacj finansow Miasta: racjonalna polityka komunalna wymagaa wzrostu
inwestycji przedsibiorstw miejskich (co znalazo wyraz w zapreliminowaniu ich o 11 mln z wyej ni
w roku 1938/39), ale brakowao na to rodkw pokrycia (budet nadzwyczajny 1939/40 wykazuje
deficyt 13 mln z).
Zbyt duo cyfry mwi nie mog, zwaszcza kiedy s sumaryczne, szczegowo za przedstawia
tematyk budetw nadzwyczajnych w takim opracowaniu jak niniejsze Wspomnienia nie sposb.
Dlatego te, chcc uprzytomni czytelnikowi, o jakie problemy chodzio i w zakresie jakich moliwoci
obracaa si problematyka budetw nadzwyczajnych w okresie okupacji, zastosowaem metod
ilustracji przykadowej, opartej na cytatach tekstw drukowanych budetw. Jako przykadowe
dziedziny dziaalnoci podaj Dzia VII budetu Kultura i Sztuka oraz z Dziau VIII Zdrowie - Wydzia
Szpitalnictwa. W ten sposb uzyskuje si obraz tego, co miasto konkretnie mogo zamierza.
900 000 z
50 000 z
150 000 z
Budet 1940/41
Muzeum m. Warszawy: zabezpieczenie 3 budynkw przeznaczonych na Muzeum
Starego Miasta
odbudowa w stanie surowym czci zniszczonej gmachu Muzeum dla
zabezpieczenia reszty budynku
338 000 z
38 000 z
Budet 1942/43
Muzeum m. Warszawy: roboty budowlane w budynku Stare Miasto 34
zabezpieczenie pokrycia wietlikw dachowych pap i roboty murarskie
w wietlikach 80 000, naprawa okien 15 000, zamurowanie otworw okiennych dla
zabezpieczenia przedmiotw zoonych przez wadze zajmujce gmach 20 000
Budynki teatralne: roboty zabezpieczajca w Teatrze Wielkim 9000, odbudowa
Teatru Bogusawskiego 225 000
389 000 z
50 000 z
115 000 z
100 000 z
600 000 z
300 000 z
234 000 z
3 300 000 z
2 000 000
Gdy po wyjtkowo silnych nalotach we wrzeniu 1942 r. i maju 1943 r. runo lub zostao znacznie
uszkodzonych kilkadziesit budynkw w miecie, wadze niemieckie uznay za waciwe okaza pomoc
poszkodowanym i zezwoli na pewne ulgi w zakresie remontw domw i przydziau materiaw. Prawo do
pomocy mieli jednak Niemcy, Volksdeutsche i firmy pracujce dla potrzeb wojennych, K. Saski, jw.
1 300 000 z
Budet 1940/41
Odbudowa szpitali: najkonieczniejsze zabezpieczenie przed zniszczeniem
i czciow odbudow gmachw szpitalnych zniszczonych w czasie dziaa
wojennych
(dla 14 szpitali i zakadw, kwoty od 10 000 do 605 000 z)
Wyposaenie szpitali: zaopatrzenie szpitali i rne inwestycje szpitalniane dla 13
szpitali i zakadw, kwoty od 2 500 do 80 000 z
1 936 000 z
1 553 000 z
Budet 1942/43
Budowa szpitali: urzdzenie niemieckiego oddziau Kliniki Dziecicej przy ul.
Litewskiej 16 Odbudowa szpitali: Szpital Przemienienia Paskiego: wykoczenie
pawilonu chirurgicznego, roboty instalacyjne centralnego ogrzewania,
wodocigowo-kanalizacyjne, gazowe i elektryczne; roboty wykoczeniowe
w pawilonie zewntrznym i roboty instalacyjne.
Szpital Dziecitka Jezus: remont jednego pitra kliniki pooniczej wraz z remontem
okien, instalacji wodoc.-kana, i centralnego ogrzewania. Szpital im. Karola i Marii:
przebudowa podziemnych pomieszcze przy kotowni na skady opaowe oraz
naprawy instalacji. Zakad Pooniczy im. Ks. Anny Mazowieckiej: rne roboty
budowlane 30 000. Sanatorium w Otwocku: podpiwniczenie lealni oraz odbudowa
stacji biologicznej 50 000.
2 227 000 z
1 455 000 z
383 000 z
677 000 z
Poyczki
Poyczek, ktre negocjowaem, a ktre Miejski zaciga, byo trzy:
1) w 1940 r, z Banku Emisyjnego 15 mln z na 4%,
2) w 1940 r. z konsorcjum bankw warszawskich 21,5 mln z na 6,25%,
3) w 1941 r. z Zakadu Ubezpiecze Spoecznych 15 mln z na 4%.
Warunki negocjacji poyczki z Banku Emisyjnego zostay opisane w segmencie Pierwsza poyczka.
Negocjacje drugiej poyczki toczyy si z bankami warszawskimi w gmachu Banku Dyskontowego w
Warszawie na ul. Fredry; centralnym punktem negocjacji bya wysoko odsetek, std te wysoko
ta zostaa ustalona z dokadnoci do jednej czwartej procenta. Po ustaleniu warunkw,
niespodziewany kopot wystpi w zwizku z uzyskaniem rzdowego zezwolenia na zacignicie tej
poyczki; perypetie w tym zakresie zostay przedstawione w Manewrach krakowskich.
Koncepcja poyczki w ZUS powstaa na tle stwierdzenia tam zgromadzonych w cigu 1940 r. rezerw
finansowych. Rezerwy te jednak, w myl nadal obowizujcych przepisw polskich, mogy by
lokowane albo w papierach wartociowych pupilarnych albo w poyczkach zabezpieczonych
hipotecznie. O uzyskaniu zezwolenia na emitowanie przez Warszaw obligacji poyczkowych nie byo
co myle, pozostawaa przeto sprawa poyczki hipotecznej, z ktr wyoniy si trudnoci. Gmina m.
st. Warszawy bya tak zaduona, e jedyn woln hipotek, ktr mogli, po starannym przeszukaniu
moliwoci, przedstawi Stempkowski i Fugiski z Sekcji Kredytowej, byy filtry popieszne.
Ekonomicznie by to absurd: hipoteka suy przecie po to, eby wierzyciel, w razie niewypacalnoci
dunika, mg obiekt, na ktrym ciy dug hipoteczny, wystawi na licytacj i pokry dug sum
uzyskan ze sprzeday; tymczasem taki obiekt, jak filtry popieszne, mogy mie tylko jedynego
nabywc, wanie ewentualnie niewypacaln gmin m. Warszawy. Ekonomicznie hipoteka na filtrach
bya absurdem, ale formalnie bya to hipoteka, liczyem przeto, e dyrekcja ZUS poyczk zrealizuje.
Jakie byo moje zdziwienie, gdy na konferencji u polskiego dyrektora ZUS Zbigniewa Skokowskiego,
sprzeciwi si on udzieleniu poyczki wanie ze wzgldu na przepisy, z dodatkiem patetyczniepatriotycznym: A to s przecie nasze, polskie przepisy. Nie zdyem jeszcze zaripostowa, kiedy
wyrczy mnie w tym obecny na konferencji dr Aleksander Weryha, ktry plastycznie skomentowa
sens zachowania pietyzmu dla polskich przepisw-; Wiemy, e rzd polski wprowadzi we wrzeniu
1939 roku zakaz noszenia broni przez ludno cywiln. Wiemy, e dzi wielu Polakw nosi bro przy
sobie. No, ale chyba nie bdziemy im brali za ze, e w ten sposb nie stosuj si do polskich
przepisw. Niemniej jednak konferencja skoczya si fiaskiem.
W tych warunkach zwrciem si do komisarza ZUS Sladeczka, ktrego poznaem na pocztku
okupacji jako dyrektora Reichskreditkasse na Warszaw. Sladeczek by to Austriak, ale z nazwiska
i wygldu Czech; krzepki, o czerstwej cerze, jowialny. Mwi do dobrze po polsku. Zaprosiem tedy
Sladeczka do Zotej Kaczki i tam wyuszczyem mu bez ogrdek ca kaba poyczkowo-hipoteczn.
Na, ja zgodzi si Sladeczek i poyczka bya.
Po objciu nadzoru finansowego przez Fribolina przej on w swoje rce negocjacje dalszych
poyczek. Ja nawet nie asystowaem przy tym. Zdaje si, e Fribolinowi negocjowanie sprawiao
przyjemno i chcia si popisa jako finansista. Poyczek tych zacignito dwie wedug schematu ju
wypracowanego: poyczka w ZUS, poyczka konsorcjalna bankowa. Poyczka ZUS wypada ju droej,
na 4%, za w sprawie kredytu bankowego musia Fribolin toczy dugie boje. Prowadzi je zapewne
ze swoist manier, bo kiedy doszo mnie echo tych negocjacji ze strony Treuhndera Polskiego
Banku Komunalnego Seippa, starego dyrektora banku z Bawarii: Herr Direktor Ivnka. Moe by si
Panu udao wpyn na dr Fribolina, eby zachowywa si inaczej podczas negocjacji. To, e banki
targuj si o procent, nie upowania dr Fribolina do traktowania nas jako rozbjnikw (Ruber).
Z zachowanych preliminarzy budetowych miasta mona odczyta przebieg spacenia zacignitych
poyczek290:
K. Niemski Gospodarka finansowa samorzdu terytorialnego. Warszawa 1946, s. 124 podaje, e suma
poyczek rednioterminowych, zacignitych w czacie okupacji przez Zarzd Miejski w Warszawie wyniosa 83
mln z. Stan niespaconych jeszcze poyczek wynosi na dzie 1 IV 1944 r. 67,4 mln z, z czego: w konsorcjum
bankw 6,8 mln z, w Polskim Banku Komunalnym 28,6 mln z, w ZUS 32 mln z.
1941/42 budet
1942/43 budet
1943/44 budet
3,5
15,7
7,1
2,4
2,3
3,1
Kontrybucje
W kocu padziernika 1942 r., idc rano na ratusz, zobaczyem porozlepiane plakaty z zarzdzeniem
gubernatora warszawskiego, nakadajcym na ludno Warszawy kontrybucj w wysokoci jednego
miliona z jako odszkodowania za zniszczenie ubra Niemcw w wyniku oblewania ich jakimi
kwasami rcymi. Byem uderzony t wiadomoci i usiowaem sobie uprzytomni, jaki acuch
konsekwencji moe fakt naoenia kontrybucji pocign za sob. W biurze zastaem wezwanie do
stawienia si u Fribolina.
Fribolin sprawia wraenie rwnie zaskoczonego faktem kontrybucji i wypytywa mnie, w jaki sposb
mam zamiar kontrybucj zebra. Odpowiedziaem, e nie mam pojcia, e jestem zaskoczony
i zdumiony jak mona w ogle kontrybucj nakada w warunkach, ktre uwaa si za normalne pod
wzgldem administracyjnym. Na to Fribolin, e by tu rano dr Kipa, a zapytany jak bdzie
z kontrybucj, odpowiedzia: O, dyrektor Ivnka na pewno ju wie, jak to zebra. Odpowiedziaem,
e nie wiem i e wracam teraz na ratusz, aby si nad tym zastanowi.
Wracam zy na Kip, e dla odczepienia si od rozmowy popeni bd taktyczny, i medytuj co zrobi.
Przychodzi mi na myl, aby wpaty na kontrybucj uczyni dobrowolnymi i w ten sposb unikn
koniecznoci stwarzania zasad repartycji. Jednoczenie dobrowolno wpat byaby pewnym aktem
manifestacji ludnoci polskiej na rzecz swego polskiego kierownika samorzdu w osobie
komisarycznego burmistrza, jako e odpowiadajcego za zebranie kontrybucji. Referuj koncepcj t
Kulskiemu, ktremu ona podoba si.
Dla omwienia sprawy kontrybucji Kulski zwouje kilkuosobow narad z przedstawicielami
spoeczestwa. W naradzie tej bior udzia m. in. Czesaw Klarner i Stefan Barcikowski. Kulski referuje
sytuacj i przedstawia moj koncepcj z nastpujcym komentarzem: Mnie osobicie ten projekt
podoba si. Jedno, co mam przeciw niemu, to obaw, eby nie wyszo za dobrze.
Przeciw koncepcji dobrowolnoci wypowiedzia si Barcikowski, proponujc stworzenie mechanizmu
repartycji, w szczeglnoci wpat powszechnych, ktrych pobieranie naleaoby powiza
z wydawaniem kart ywnociowych. Inni spord zebranych rwnie nie poparli koncepcji
dobrowolnoci, ktra tym samym upada291. Ukazao si przeto zarzdzenie komisarycznego
burmistrza, ustalajce stawki wpat kontrybucyjnych dla wszystkich mieszkacw, otrzymujcych
291
Jakkolwiek suma tej kontrybucji, wynoszca milion zotych, w stosunku do liczby ludnoci miasta nie
stanowia obcienia szczeglnie dotkliwego, jasne byo dla polskiego Zarzdu Miejskiego, e zastosowanie tej
nowej, gdy uprzednio w Warszawie nie stosowanej, formy represyjnej, moe by grone, jako precedens do
dalszych jej zastosowa, przy niewtpliwie wielokrotnym powikszeniu sumy. Biorc to niebezpieczestwo pod
uwag, Zarzd Miejski na konferencji z zaproszonymi przedstawicielami sfer gospodarczych miasta podnis, e
jakkolwiek denie do powszechnoci udziau w wykonaniu obowizku kontrybucyjnego moe mie za sob
powane wzgldy natury spoeczno-wychowawczej, potrzeba utrudnienia okupantowi wytyczenia granic
kontrybucji zdolnoci patniczej ludnoci wymaga zastosowania rozdzielnika, nie mogcego by utrzymanym
przy ewentualnym wymiarze nastpnych kontrybucji. Za tak korzystn form cigania kontrybucji
kierownictwo uwaao imienne ustalenie tysica osb, gotowych do uiszczenia jednorazowego po 1000 z kada
...Koncepcja ta spotkaa si ze zdecydowanym sprzeciwem wszystkich zaproszonych osb ... W wyniku dyskusji
Zarzd Miejski odstpi od owej koncepcji. J. Kulski Kontrybucje, jw.
karty ywnociowe oraz dla wacicieli nieruchomoci i przedsibiorstw. Dla zachowania choby
jakiego momentu manifestacji, postanowiem, aby pokwitowania wpat na kontrybucj miay akcent
specjalny. Graficy Julian Bohdanowicz i Mieczysaw Jurgielewicz opracowali adny projekt wzorowany
na asygnacie z czasw Kociuszkowskich. W tej formie byy wydawane pokwitowania.
Niestety w lutym 1943 r. zostaa naoona nowa kontrybucja w dziesiciokrotnej wysokoci, tj. 10 mln
zotych.
Ju po moim przejciu do Kasy Komunalnej, w lutym 1944 r. zostaa po raz trzeci naoona
kontrybucja, znowu dziesiciokrotnie wysza od poprzedniej, tj. w wysokoci 100 milionw z292.
Obawy co do niebezpieczestwa zastosowania jakiego mechanizmu repartycji sprawdziy si.
Odpowiednio do podwyszania sum kontrybucji trzeba byo podwysza stawki dla poszczeglnych
kategorii patnikw.
Dla zagodzenia podwyek zosta poszerzony krg patnikw oraz w niejednakowym stopniu
podwyszane stawki dla poszczeglnych kategorii patnikw. Ewolucj w tym zakresie przedstawia
przytoczone obok zestawienie porwnawcze sporzdzone na podstawie Dziennikw Urzdowych
Zarzdu Miejskiego w Warszawie nr 4/1942, 2-3/1943, 3-4/1944.
W zwizku z wpat drugiej kontrybucji, Zarzd Miejski zwrci si do Stadthauptmanna o przekazanie
wpywu z kontrybucji na rzecz opieki spoecznej. Udao si uzyska sum 3 milionw z.
Wysoko kontrybucji z
z tego na m. Warszaw z
Czasokres wpaty
Rozkad obcie:
Otrzymujcy karty ywnociowe
gwni lokatorzy od mieszkania z
normalne dla dorosych z
modzie powyej lat 14 z
Waciciele nieruchomoci zabud.
domw parterowych z
1 i 2 pitrowych z
3 i wicej pitr. bez oficyn z
3 i wicej pitr. z oficynami z
Waciciele placw niezabud. na obszarze I-XV komisariatu
292
Kontrybucje
I
II
III
1 mln 10 mln 100 mln
1 mln 10 mln 85 mln
XI 1942 III 1943 II 1944
1
-
30
30
15
25
50
60
150
350
200
500
1 500
3 000
Trzecia kontrybucja zostaa naoona w zwizku z zamachem na szefa policji Kutscher. Mnoce si
zamachy na Niemcw ze strony polskiej spowodoway, e Leist zwrci si do Kulskiego o wydanie odezwy do
ludnoci w sprawie zamachw. W rozmowie tej Leist i Fribolin podnieli, e pragnliby uchroni miasto przed
grocymi represjami i e do tego uwaaliby za konieczne uzyska atut w postaci odezwy mojej do
spoeczestwa warszawskiego. Fribolin podkreli przy tym, e odezwa taka powinna bya ju dawno nastpi z
wasnej inicjatywy Zarzdu Miejskiego, co leaoby w interesie polskim, tym wicej e wrd ofiar s i Polacy.
Owiadczyem, e sytuacja zasza tak daleko, e ewentualna moja odezwa moe mie za skutek tylko obnienie
autorytetu Zarzdu Miejskiego w spoeczestwie. J. Kulski Odezwa z dnia 10 lutego 1944 r., jw.
Po porozumieniu si z miarodajnymi czynnikami, komisaryczny burmistrz wyda jednak tak odezw z dat 10 II
1944 r. Kontrybucja 100 mln z zostaa naoona przez dowdc SS i Policji Dystryktu Warszawskiego 2 II 1944
r.. zarzdzenie komisarycznego burmistrza o kontrybucji nosi dat 5 II.
o powierzchni do 1000 m2 z
o powierzchni powyej 1000 m2 z
2
na pozostaym obszarze miasta o powierzchni do 1000 m z
o powierzchni powyej 1000 m2 z
Waciciele przedsibiorstw (przy III kontryb. o obrocie za 1943 r.)
maych (poniej 100 tys. z) z
rednich (od 100 do 500 tys.) z
duych (od 500 do 1 mln) z
b. duych (powyej 1 mln)
150
Wykonujcy wolne zawody
-
80
200
40
90
200
1 000
200
200
100
500
900
120
1 500
5 000
12 000
20 000
1 200
293
J. Kulski, jw. Jako uzasadnienie zwrotu zostao podane zniszczenie majtku miejskiego na terenie i z tytuu
likwidacji dzielnicy ydowskiej.
294
Tekst obwieszczenia o utworzeniu dzielnicy ydowskiej celem uniknicia zarazy zawiera Dziennik
Obwieszcze Miasta Warszawy nr 38 z 18 X 1940.
295
Wyrazem m. in. tego kontaktu bya przy nadarzajcej si okazji wizyta komisarycznego burmistrza w
Zarzdzie Gminy ydowskiej, co do ktrej wczesny przewodniczcy in. Czerniakw zaznaczy, e bya w ogle
pierwszymi odwiedzinami kierownika Zarzdu Miejskiego w Gminie ydowskiej. J. Kulski: Sprawa ydowska i
tzw. mniejszoci narodowych a Zarzd Miejski w okresie okupacji, jw.
mieszkacw. Inkasowane wpaty podatkowe byy przekazywane na rzecz Gminy ydowskiej jako
operacja pozabudetowa.
Referat pocz spenia swoj poufn misj uatwiania kontaktw ze wiatem na zewntrz; na
prac w nim zgodzili si dobrowolnie ludzie odwani. Jednake dziaalno referatu nie trwaa dugo.
Wkrtce kilku pracownikw zachorowao na tyfus, grasujcy w getcie, a po kilku miesicach
przebywanie w getcie stao si niemoliwe ze wzgldu na warunki bezpieczestwa, niechronione
adnym ausweisem.
Utworzenie dzielnicy ydowskiej jako odrbnego organizmu gospodarczego, wyczonego
z normalnego organizmu miasta, spowodowao powstanie kompleksowego problemu rozrachunkw
pomidzy Zarzdem Miejskim a Gmin ydowsk297. Gestorami dzielnicy ydowskiej byli Niemcy,
w konsekwencji oni te byli inicjatorami i promotorami owego rozrachunku. Dla nas byo to dziwne
i niezrozumiae; mielimy sorgfltig wylicza odpatno korzystania z usug przedsibiorstw
miejskich, uywania urzdze miejskich, co ju wywoywao ca kazuistyk, co i jak liczy, np. bruki
i chodniki. Wanie caa ta kazuistyka pasjonowaa Niemcw - zamiowanie do filozofowania
w zakresie szczegw to tak charakterystyczna cecha niemieckiej mentalnoci przy rwnoczesnym
istnieniu mtnoci w koncepcji podstawowej. Tote dziaalno nasza, jako polskiego Zarzdu
Miejskiego w wyniku naciskw niemieckich, polegaa przede wszystkim na zbieraniu danych298, jak
ma by bowiem rozrachunek, to przecie musz by jego podstawy liczbowe. Odwlekao to
rozliczenie faktyczne, ktre musiao, przy zaoeniach niemieckich wypa na niekorzy Gminy
ydowskiej.
W warunkach wyej przedstawionych, rozrachunek za r. 1941/42 wynis per saldo 5224 tys. z na
rzecz Gminy ydowskiej i saldo to zostao przez Zarzd Miejski zapacone. Na r. 1942/43 zostao
zapreliminowane w budecie Miasta 2130 tys. z po stronie wydatkowej i bardzo okrgo 1 mln z po
stronie dochodowej. Realizacja preliminarza nie nastpia. Na r. 1943/44 adne ju sumy nie zostay
wstawione do preliminarza budetowego299. Tak oto w zwierciadle budetu odbia si historia getta
warszawskiego; jake zwile i jake wymownie.
Sprawy rozrachunkowe spowodoway moje kontakty z prezesem Gminy ydowskiej in.
Czerniakowem. Bywa on u mnie na ratuszu, wzgldnie spotykalimy si na konferencjach u
297
Niemcw. Prezes Czerniakw by to czowiek niski, krpy, o mocnych rysach twarzy, ysawy,
w binoklach. Na pierwszy rzut oka sprawia wraenie czowieka mocnego, po bliszym poznaniu go
rwnie mocnego duchowo. Niesamowite byy rozmowy z nim: nie mia on zudze co do okupanta
niemieckiego, przeczuwa tragiczny los swego rodowiska, by daleki od ideau nadziei i rwnie
daleki od cynizmu; wiele jego relacji cechowa jaki pospny humor, co zamiast agodzi, potgowa
groz jego opowiada. Opowiada mi o warunkach ycia w getcie. O kontrastach moralnych
powodujcych, e istniaa grupa modych ydw na usugach Gestapo, dziaajca przeciw niemu i
Radzie Gminy. Opowiada mi o znieczulicy spoecznej bogatych: Utworzyem w getcie wizienie,
cho do tego nie miaem prawa, ale zrobiem susznie, ju poskutkowao. Zarzdziem, panie
dyrektorze, skadk wrd bogatych ydw na rzecz opieki spoecznej i sam odbywaem rozmowy, ile
kto zapaci. Przychodzi do mnie taki jeden i na pytanie, ile deklaruje, powiada: 15 zotych. A ja na
to: zapacisz Pan nie 15, a 25 i to tysicy, a jak nie, to idziesz pan do wizienia.
I zaraz go zamknem. To rodzina przyniosa 10 tysicy i zobowizanie na pozostae 15, i wtedy go
wypuciem. Ale panie prezesie - pytam - na podstawie czego pan tak postpi? Jak to na
podstawie czego? - odpowiada Czerniakw - Jeeli mj wywiad donis mi, e on poprzedniego
wieczoru w luksusowym lokalu u nas mg wyda 4 tysice zotych, to bdzie wpaca 15 zotych na
ubogich?
Z okazji spotka podarowa mi Czerniakw dwa niesamowite dokumenty. Jeden to by program
wieczoru kabaretowego, ktry w przeddzie egzekucji urzdzili ydzi w wizieniu niemieckim; jaka
oszaamiajca nonszalancja ycia wobec mierci. Drugi dokument, to by protok policyjny w sprawie
zjedzenia trupka dziecka przez matk; bya oczywicie wtedy ju wariatk i po prostu wygodzonym
zwierzciem.
Czasami w zastpstwie Czerniakowa przychodzi gwny buchalter Gminy i jakby adiutant
Czerniakowa -- Popower. W przeciwiestwie do pyknika Czerniakowa, by to typ asteniczny, ale
opowiadania byy te same. Panie dyrektorze. Wczoraj Niemcy kazali, eby nasza policja ydowska
dostarczya na Plac Muranowski po dwch ydw na wywz, a jak nie, to sami pojad. Oj! Moe
sobie pan dyrektor wyobrazi, jacy gorliwi oni byli. Od Popowera dowiedziaem si o mierci
Czerniakowa. Niemcy zadali od niego kontyngentu na wywiezienie do obozw, Czerniakw poprosi
o 10 minut do namysu, w czasie ktrych zay cyjankali. Na Niemcach w paacu Blanka, jak mogem
to zauway, samobjstwo Czerniakowa zrobio due wraenie. Popowerowi udao si szczliwie
uciec z getta.
W okresie, kiedy funkcjonowa wspomniany Oddzia Podatkowy Wydziau Finansowego, miaem, jako
zwierzchnik jego, przepustk do dzielnicy ydowskiej. Byem w niej raz jeden. Na ulicy byo mnstwo
ebrzcych, wrd nich wiele dzieci. Jamuna, ktr zaczem dawa, szybko zgromadzia koo mnie
tum kilkudziesiciu osb, szczupa ilo gotwki mojej bardzo szybko si wyczerpaa. Przez tum
przepchna si energicznie maa dziewczynka, najywotniejsza spord gincych, ze sowami: Pan
mi jeszcze nic nie da, a niech si pan przypatrzy: ja ju puchn z godu.
W kocu padziernika 1941 r. nastpia zmiana granic dzielnicy ydowskiej300, cz obszaru zostaa
wyczona i miaa by przez ydw opuszczona. Wkrtce po tym przesiedleniu, Fribolin zwrci si do
mnie, aby z nim, Kunzem i Bauratem Hanika pojecha i obejrze opuszczone domy dla zorientowania
si, ile potrzeba bdzie pienidzy na ich remont. Pojechalimy na ul. Krochmaln. Nieparzysta jej
strona bya opuszczona, parzysta pozostawaa w getcie, rodkiem ulicy szy druty odgradzajce. Po
300
Zarzdzenie niemieckiego Komisarza dla dzielnicy ydowskiej w Warszawie. (Dz. Obwieszcz. M. Warszawy
nr 47).
stronie opuszczonej panowaa martwa cisza, po stronie getta wrza zgiek przepychajcych si
tumw ludzkich; kontrast na tej samej ulicy. Opuszczone domy ziay pustymi otworami okiennymi,
wszdzie wszystkie okna i framugi byy wyjte i zabrane. Weszlimy po kolei do kilku domw. Chyba
wszystko, co mona byo zabra z sob, byo wzite: kuchnie byy bez pyt i fajerek, piece kaflowe
rozebrane, w niektrych mieszkaniach byy nawet wypiowane belki ze stropw. Tak, chodzc od
domu do domu, natknlimy si na schodach jednego z nich na mar ludzk, ktra akurat schodzia
w d, gdy mymy po tych samych schodach wstpowali w gr. Mara ludzka, zobaczywszy Niemcw
w mundurach, zatrzymaa si na ppitrze i wtulia si w rg. By to wysoki mczyzna, niezwykle
chudy, w achmanach. Wtula si w ciany i zdawao si, e za chwil przeniknie je i zniknie. Nie
znikn jednak. Fribolin i Hanike go zauwayli i odruchowo chwycili za kabury rewolwerw. Das ist
ein Jude. Herr Ivnka fragen sie ihn. Lada chwila dorana egzekucja czy aresztowanie, co oznacza to
samo. Machinalnie pytam mary: Skd pan? Szept: Ja? Stamtd. Was sagt er? Was sagt er?
Byska mi szczliwy pomys: Ich kann ihn nicht verstehen, das ist ein Trottel. Ach, so - daj mu
spokj. Mara ucieka po schodach na wolno. Czy na dugo?
ujcia dawaem ja, oni za tworzyli szczegow koncepcj graficzn i dawali jej finezyjne wykonanie.
Przewanie stosowalimy w planszach tych humor i satyr jako stosunkowo najbardziej strawne
w zakresie ostrej krytyki. Oto przykadowo par rozwiza: Temat niedostatecznych przydziaw
ywnoci na kartki zosta przedstawiony przy pomocy pki o dwch pionach regaowych. Na regaach
lewego pionu zostay namalowane produkty, ktre czowiek powinien otrzymywa z punktu widzenia
norm odywiania, na regaach prawego pionu produkty otrzymywane na kartki.
Temat niedostatecznych przydziaw odziey i tekstyliw dla szpitalnictwa by przedstawiony jako
obraz korytarzy i schodw szpitala, po ktrych goli pielgniarze i goe pielgniarki przenosz goych
chorych. Sposb ukrywania golizny nastrczy obu grafikom szereg uciesznych pomysw i w tym
miecia si pointa planszy, albowiem wiele na niej byo przedstawionych sposobw wstydliwego
nakrycia nagoci, ale ani jeden nie wykorzystywa artykuw wkienniczych, ktre wanie miay by
z przydziau.
Niemcom podobay si plansze, mieli si z dowcipnych pomysw graficznych, a w konsekwencji
musieli przyjmowa do wiadomoci zawarty w nich ostry protest ekonomiczny. Po pewnym czasie
plansze zrobiy swoje o tyle, e w Urzdzie Stadthauptmanna zapanowa krytyczny nastrj
w stosunku do przeprowadzanych rekwizycji. Urzd Stadthauptmanna okaza si jednak za saby dla
powstrzymania samej akcji Bekmpfung des Schleichhandels; chyba si nie pomyl, jeeli powiem,
e konkretnym przejawem byo jedynie zlikwidowanie policyjnego punktu kontrolnego w Grabwku
koo Suewca, gdzie urzdowaa banda wyjtkowych rabusiw, przechwytujca szmugiel z
Piaseczna, Gry Kalwarii i Nowego Miasta. Zreszt i wysze szczeble okazay si za sabe. Wiem, e
cz naszych plansz zostaa dostarczona generalnemu gubernatorowi Frankowi. Rezultat by tak
dobry jak aden.
301
Wojna zastaa KKO kierowan przez naczelnego dyrektora Mikoaja Dolanowskiego i zastpc naczelnego
dyrektora Edmunda Zacharzewskiego. Po ukryciu si w r. 1942 Dolanowskiego jego funkcje peni zastpczo
przez duszy czas Zacharzewski. Wobec zainteresowa niemieckich nieobsadzonym stanowiskiem i groby, e
moe nastpi obsada osob pochodzenia niemieckiego (byo w planie niemieckim mianowanie naczelnym
dyrektorem nadzorcy KKO Brinkmana), nastpia nominacja Ivnki na wolne stanowisko naczelnego dyrektora
instytucji. J. Kulski Obsada kierownicza Wydziaw i Przedsibiorstw Miejskich w okresie od 1 IX 1939 do 1 VIII
1944, jw.
302
Po wojnie prezydent odzi, minister Gospodarki Komunalnej, obecnie naczelny dyrektor Banku
Inwestycyjnego.
303
Po wojnie wiceminister Ziem Odzyskanych. Zmar.
czogach, krzycz do policjantw: Ihr sollt erschieen diese Schweinehunde! Ehe - pomylaem - to
jednak teatr tylko.
Po tym wodewilu poprowadzono nas kolumn, przez cay czas z rkami podniesionymi do gry,
ulicami Chodn i Wolsk a do kocioa w. Stanisawa na Woli. Koo 3 kilometrw. Niesamowita to
bya droga: zapad ju zmrok, wiat straci swoje barwy i zostaa tylko jedna barwa szara, gstniejca
w czarn. Caa trasa bya obstawiona przez tyralier wojsk niemieckich z broni trzyman
w gotowoci do strzau. Usiowaem na trasie znale cho jeden dom niespalony - na prno.
W czasie marszu pk mi guzik od kalesonw, a e nie mogem nic poprawi, bo strzelano, wic
kalesony, ktre zsuny si do kolan, tymi kolanami w czasie marszu poszarpaem; nie pozostao mi
pniej nic innego jak kalesony wyrzuci, stajc si w ten sposb dosownym sankiulot. Przed
kocioem nastpi ponowny rabunek resztek, ktre nam zostay. Zabrano mi wieczne piro, ale
dlaczego ocala mi portfel z pienidzmi i dokumentami, ktry miaem w tylnej kieszeni spodni.
Nas mczyzn zamknito w kociele, kobietom kazano nocowa na podwrzu kocielnym. Wntrze
kocioa w. Stanisawa, owietlone wiecami, byo stosunkowo dobrze widoczne. Nawa byo to
mrowisko ludzkie, za wzdu cian, wzdu otarzy bocznych leay na materacach chore,
ewakuowane ze Szpitala Wolskiego. Nieruchomo ich cia, woskowato twarzy, biel pocieli,
poblask wiec i acuch otarzy, pod ktrymi byy zoone, stwarzao obraz grozy, ktry mgby odda
chyba tylko Grottger. Przy stallach otarza gwnego toczya si grupa jakby komunikantw; to
zakrystian dawa po wier kubka wody.
Dosta si i mnie taki yk wody, po czym pooyem si na posadzce i zasnem. Obudziem si
wczenie. Mrowie ludzkie byo ju w ruchu, pezao. Znalazo si troch znajomych, ktrzy
przypeznli do mnie, dopeznli i nieznajomi, a wszyscy opowiadali o grozie swych przey. Wszyscy
przy tym podawali zgodn informacj: od przedwczoraj ju nie wycigaj z kocioa na
rozstrzeliwanie; bior tylko albo na roboty do Warszawy, albo na wywzk. Jako mniej wicej co
godzin formowano kolumn, ktra albo odchodzia w gb Warszawy, albo bya kierowana na
Dworzec Zachodni. Dostaem si do kolumny, ktra zostaa skierowana na dworzec i std bez
zatrzymywania si zawieziona do Pruszkowa. Na stacjach po drodze migay postacie zapakanych
kobiet, ktre rzucay w okna pocigu chleb.
W Pruszkowie konwj nasz skierowano na teren warsztatw kolejowych. Tum mczyzn, znalazszy
si na podwrzach warsztatw, porusza si niemrawo, a konwojenci usiowali skierowa go w gb
do hal warsztatowych. Transporty kobiet widocznie nadeszy wczeniej, bo jaki konwojent,
Ukrainer, tak nas zachca, bymy wawiej poszli w kierunku hal: Nu muczyzny, idcie, tam ju
kubytky na was czekajut.
Transporty formowano szybko i jeszcze tego wieczora zostaem zaadowany z kilkudziesiciu
przygodnymi towarzyszami do wagonu towarowego. Wagony zaryglowano i pocig ruszy w nieznane. Byem bez niczego, bo nawet kapelusz i paszcz ukradziono mi w kociele; skuliem si
w kcie wagonu i zmusiem si do zanicia.
Gdy obudziem si rano, dopchaem si do okienka i usiowaem rozezna kierunek, w ktrym nas
wioz. Mijalimy d i pocig jecha na zachd, ale dokd?
Dokuczao mi pragnienie i gd, a byem bez niczego, nawet bez prnej butelki, do ktrej mona by
nabra wody. Pono w Pruszkowie pacono 500 z za prn butelk. Na szczcie jacy dwaj
robotnicy, ojciec i syn, nie tylko poczstowali mnie wod, ale nawet podzielili si ze mn swoim
chlebem.
Gd i pragnienie przestay mi dokucza, ale nie przestaa mnie szarpa rozpacz niepokoju o los moich
najbliszych: matki, ony, crki. Czuem, e niepokojc si jaowo w swej bezsilnoci o ich los, dostan
rozstroju nerwowego, e musz przeto dokona jakiej autohypnozy, aby uzyska sprysto
dziaania. Zaczem wmawia w siebie, e wszystko, co przeywam, to jest przygoda sportowa.
Wmawiaem tak w siebie od 6 rano do 4 po poudniu; o 4 byem przez siebie spreparowany, o 8
wieczorem miaem gotowy plan ucieczki.
Wanie koo 8 wieczorem dojechalimy do celu: Breslau-Burgweide304. Na maej stacyjce
wyadowano transport, sformowano w kolumn, mczyzn i kobiety razem, i poprowadzono
w kierunku miasta Wrocawia. Zmierzchao. Wkrtce day si zauway supy i druty kolczaste obozu
i majaczce za nimi plamy ludzkich postaci. Niewiele byo wida, ale oto zza drutw zaczy biec do
nas okrzyki-nawoywania: Krochmalna. Karolkowa. Bema 14. Chodna 56. Wolska, a szosa zacza
odpowiada: Prdzyskiego, Bema 20, Kolejowa. Wolska 34. Leciay gosy z obozu na szos,
odbijay si o szos i wracay do obozu. W zmroku dnia, w pomroce ludzkiej udrki, w powiacie
ludzkiej nadziei oya Warszawa w swych elementach podstawowych: topografii i mieszkacach.
Tak wic wpakowano nas za druty. Obz okaza si rozdzielczym obozem pracy - ArbeitsDurchgangslager - obliczonym normalnie na kilkaset osb, gdy tymczasem wpakowano nas kilka
tysicy. Tote zamt panowa niesychany, ludzie nie wiedzieli, gdzie spa; pierwsz noc przespaem
na podwrzu.
Rano przystpiem do realizacji mego planu ucieczki. Oparem go o dwa zaoenia psychologiczne:
primo, e sowo bank tak dobrze jak u kadego wzbudza respekt, secundo, e na og nikt nie lubi
ponosi odpowiedzialnoci. Gdy przeto udao mi si dotrze do kierownika obozu, pokazaem mu
moje Ausweisy i powiedziaem: Jan pan widzi, jestem dyrektorem banku i powinienem teraz
zajmowa si zabezpieczeniem mojego banku. W zwizku z tym nie powinienem by tu, tylko w
Generalnym Gubernatorstwie. Jeeli pan mnie nie zwolni, nie mam do pana adnych pretensji, ale
jeeli bd do mnie pretensje, e co si z bankiem stao, to pozwoli pan, e wtedy ju si powoam
na pana i dlatego prosz pana o podanie mi swego szanownego nazwiska.
Kierownik obozu nazywa si raczej niekierowniczo: Schreiber; speszy si po moim przemwieniu,
ale powiedzia, e sam nic nie moe, natomiast moe mi da przepustk na miasto i jeeli mam
polskie pienidze, to ma prawo zmieni mi 60 z na 30 RM.
To ju byo co. Wyszedem za druty i na nos skierowaem si do ptli tramwajowej. Za 20 fenigw
dojechaem do rdmiecia Wrocawia. Najprzd wstpiem do fryzjera, aby by ogolonym (50
fenigw), nastpnie zaczem chodzi po sklepach, by kupi takie potrzebne przedmioty jak scyzoryk,
igy nici. Na prno, wszystko byo na kartki, albo na tzw. Kundenliste staych odbiorcw.
Nastpny strza ucieczkowy skierowaem na Stadtsparkasse. Jako pokrewna instytucja powinna
okaza zainteresowanie i pomoc. Wszedem do wielkiego gmachu (Kasa Oszczdnoci Wrocawia bya
du, zasobn instytucj) i zadaem widzenia si z generalnym dyrektorem. Wen soll ich melden?
- zapyta mnie wony. Generaldirektor der Stadtsparkasse Warschau - odpowiedziaem dostojnie
w oparciu o poprawiony przez ogolenie mj wygld. Zostaem przyjty zaraz, generalny dyrektor Kasy
Wrocawskiej, z wygldu dobroduszny grubas, wysucha mego opowiadania i poradzi mi zwrcenie
si do wadz wojskowych w sprawie zwolnienia z obozu, dowiedziawszy si jednak, e jestem
Polakiem zmieni zdanie. Nie, niech pan lepiej do nich nie idzie. Nie zwolni pana, a jeszcze gotowi
zrobi panu spraw o szpiegostwo. Nic wicej z rozmowy nie wyszo, ten strza ucieczkowy okaza
si niewypaem. Wychodzc, daem ca mark napiwku wonemu, co spowodowao jego niski ukon
304
i poegnanie: Auf Wiedersehen Herr Generaldirektor. Byem przecie ogolony, napiwek daem,
a braku kalesonw nie byo zna.
Z kolei poszedem do Urzdu Nadzoru Bankowego, ktrego adres dostaem w Stadtsparkasse.
Przyjto mnie grzecznie, ale z rezerw, zagaiem przeto rozmow mobilizujco: Panowie Sdz, e
jestemy zgodni co do tego, e obowizuje midzynarodowa solidarno bankierw. Chwyt okaza
si dobry, obaj niemieccy rozmwcy skwapliwie potwierdzili gotowo okazania midzynarodowej
solidarnoci bankierw, ale i tu w zakresie zwolnienia z obozu okaza si niewypa: nie czuli si
uprawnieni do interweniowania. Wyrazili natomiast gotowo wymienienia mi zotych na marki
wedug najwyszej normy dla osb fizycznych, tj. 300 marek. Praktyczne znaczenie tego byo
wtpliwe wobec zauwaonej ju podczas prb zakupw penej reglamentacji handlu detalicznego, ale
ostatecznie lepiej jest mie 300 marek ni 30.
Wyszedem zaaferowany - co dalej? Naraz przyszo mi do gowy, eby wysa depesze do Krakowa.
Czy tylko poczta zechce mi je przyj, zwaszcza wobec treci, ktr w depeszach bd musia poda?
Urzdowanie jest urzdowaniem - poczta przyja depesze. Wysaem je do Banku Emisyjnego i do
Urzdu Nadzoru Bankowego, podajc dokadnie, gdzie jestem i zaznaczajc, e niepokoj si o los
Kasy Komunalnej Warszawy. Sapienti sat, powinni zrozumie o co mi chodzio.
W obozie odnalazem par osb znajomych. Pierwsz by Jzef Januszkiewicz305. Januszkiewicz okaza
si czowiekiem zamonym, posiada bowiem koc baweniany z jedn tylko dziur, a nadto
czowiekiem zaradnym. Wynalaz stojcy gdzie na uboczu st, ktry wnielimy do jednego
z barakw i zgodnie z prawami dungli stalimy si w oczach wspmieszkacw baraku jego
posiadaczami jako jego zdobywcy. St zasalimy pozrywan traw, stanowio to posanie, a koc by
przykryciem. Tymczasem zaczli si zgasza kandydaci na sublokatorw: Panowie pozwol przespa
si pod waszym stoem. Prosz bardzo. Dziwio mnie, dlaczego zaley im na spaniu pod stoem,
beton podogi by przecie taki sam. Wkrtce zrozumiaem, e bya to dua rnica: blat stou i jego
kant chroniy lecych przed deptaniem w nocy przez ludzi wychodzcych z baraku za naturaln
potrzeb.
Pod wzgldem gastronomicznym by skandal: rano dostalimy wywar z rumianku i malutk skibk
chleba, w poudnie zup z brukwi, w ktrej nie byo nawet jednego kartofla.
Do drutw obozowych zacza licznie przychodzi ludno polska zamieszkaa we Wrocawiu. Ci
poczciwie i serdecznie pytali si nas, co nam potrzeba i co mogli to przynosili.
Przeadowany obz starali si Niemcy jak najszybciej rozadowa, tote po paru dniach zaczto
codziennie formowa transporty na wyjazd do rnych miejsc pracy. Ludzie sami chtnie zgaszali si
na wyjazd czy raczej wywiezienie, byleby si oderwa od nieznonych warunkw bytowych w tym
obozie Breslau-Burgweide.
Decyzja w mojej sprawie nie przychodzia. Lagerfhrer Schreiber, nie chcc nie na sobie
odpowiedzialnoci z tytuu formuy, ktr mu zaaplikowaem, zoy meldunek do Gauarbeitsamtu,
ale i ten amt nie czu si kompetentny do zwolnienia mnie. Zaproponowano mi natomiast objcie
pracy umysowej, a nie fizycznej jak wszyscy. Odmwiem.
W tych warunkach nie byo sensu wyczekiwa, zgosiem si wic do ktrego z kolejnych
transportw i w ten sposb po tygodniowym pobycie w Breslau-Burgweide znalazem si w
305
uzupeniany bia bueczk lub kubkiem kompotu. Czarnej kawy, oczywicie namiastki i niesodzonej,
byo duo, mona byo zawsze otrzyma dzbanek takiej kawy dodatkowo na kwater. Jak nas
poinformowali koledzy lzacy, wyywienie byo zupenie wystarczajce w dniach bez pracy albo przy
pracy lekkiej, natomiast przy pracy intensywnej byo si godnym.
Na szczcie przez pierwszy tydzie jako nowo przybya grupa nie robilimy nic. Bylimy
ewidencjonowani, meldowani, badani przez lekarzy itd.; szo to wszystko langsam aber deutlich,
a nawet bardziej langsam ni deutlich. Po kilku dniach nasze dane personalne byy ju naniesione na
czysto na karty i arkusze ewidencyjne i dano je nam do podpisu. Byy to druki dwujzyczne: po polsku
i po niemiecku. Gdy jako pierwszy miaem podpisa arkusz ewidencyjny, stwierdziem, e koczy si
on formu, i niniejszym stwierdzam swoim podpisem, e zostaem pouczony o obowizujcych
mnie przepisach. Z opowiada lzakw wiedzielimy, o jakie to przepisy chodzi, ale wanie dla
zasady zwrciem uwag, e nie mog arkusza podpisa, bo nie zostaem pouczony o przepisach.
Dziao si to w wydziale personalnym fabryki. Urzdnik wyjani, e jest to taka formuka, ktr kady
podpisuje i nikt z tego powodu nie robi kwestii. Odpowiedziaem, e i ja podpisz, ale wtedy, kiedy
podpis bdzie odpowiada prawdzie treci formuki, co bez pouczenia nie miaoby miejsca.
Oczywicie, skoro arkusza nie podpisaem, to nikt z mojej grupy rwnie nie podpisa. Urzdnik
wyjani, e fabryce jest to obojtne, formuka jest wymagana przez policj, dokd za chwil
pjdziemy dla dokonania zameldowania i tam niech swoj racj wyuszcz. Gorzej pomylaem, ale
jak si zaczo, to ju trzeba dobrn do koca.
W biurze policyjnym urzdnik fabryczny odda arkusze jakiej siwej urzdniczce, ktra zacza je
skrupulatnie przeglda, odkrywajc wreszcie brak: Es fehlen die Unterschriften. Urzdnik wskaza
na mnie. Niemka do mnie, ja swoje. Niemka, e przecie jest rwnie tekst polski. Tak - odpowiadam
i oba teksty s zgodne w treci, e zostaem pouczony o przepisach, a tymczasem nie zostaem
pouczony, jake wic mog podpisem stwierdza nieprawd. Skonsternowana Niemka wycofaa
si, miejsce jej zaj jaki mody urzdnik policyjny, ktry zacz ze mn pertraktowa: Dlaczego pan
robi trudnoci. Wszyscy to podpisuj. Podpisz i ja, ale wtedy, kiedy zostan pouczony o tych
przepisach, a dotychczas nie zostaem pouczony. No, wie Pan, to s takie zupenie oglne przepisy,
e trzeba pracowa, e trzeba si kulturalnie zachowywa. Rozumiem, ale syszaem, e na przykad
Polakom nie wolno jedzi tramwajem. Do gowy by mi nie przyszo, e jazda tramwajem to jest
niekulturalne zachowanie si. Argument by celny; nastpia przerwa, duga, milczca, niepokojca.
Naraz do pokoju wpada kapitan policji, chop wielki i tusty, czerwony na gbie, rozjuszony jak byk.
No - myl sobie - doigraem si. Tymczasem kapitan-byk rzuca si nie na mnie, ale do jednej z szaf,
z ktrej wyciga jeden z licznych segregatorw, chwil wertuje go, rzuca swoim podwadnym i z
rykiem Das ist es znika. Segregator zostaje mi wrczony; zawiera on wanie owe przepisy. Teraz
zrozumiaem uprzedni zagadkowo sytuacji: po prostu latami nikt z podpisujcych nie da
okazania mu przepisw i personel niemiecki zapomnia w trybie porzdku kancelaryjnego, gdzie one
s i ba si do tego przyzna.
Odczytuj teraz swoim kolegom tekst przepisw. Jest to tumaczenie z niemieckiego nie tyle na
polski, ile na jak gwar lsk, w dodatku zniemczon. Tekst potwierdza informacje lzakw:
mamy nosi na ubraniu liter P, nie wolno nam wydala si poza miejsce pobytu, nie wolno chodzi
do kocioa, teatru, kina, cukierni, nie wolno jedzi tramwajem; przepisy stanowi rwnie, e
spolkowanie z kobieta niemiecka byd karana mierci. Podpisujemy arkusze i epizod si koczy.
Jako starszy grupy miaem zadanie zorganizowania jej w zakresie zaj dnia codziennego.
Bogosawiem los, e znalazem si w grupie robotniczej, a nie inteligenckiej; zamiast niekoczcych
si dyskusji by posuch i sprawno dziaania, w dodatku koledzy z grupy nie pozwalali mi zajmowa
si pracami fizycznymi skoro jestem ich starszym, co bardzo mojemu lenistwu fizycznemu
Ausweichstelle
W Krakowie dowiedziaem si, e powstanie warszawskie trwa nadal. Sam Krakw by peen
uciekinierw z Warszawy i okolic podwarszawskich. Przewanie byli to ludzie zamoni, ktrych sta
byo na poszukanie stosunkowo spokojnej, ale i kosztownej przystani w Krakowie. W zwizku z tym
rdmiecie Krakowa zmienio zdumiewajco swj wygld: ulice stay si ywe i gwarne, powstao
szereg knajp, oczywicie zaoonych przez gastronomw warszawskich. Jaskrawo zaznaczaa si
znana sprzed wojny rnica charakteru dzielnicowego: Warszawiacy, chocia exules, byli butni,
Krakowianie stali si jeszcze bardziej zamknici w sobie, peni niepokoju, czy Warszawiacy nie
napytaj im biedy, prbujc nowego powstania. Co te im po gowach chodzi tu w Krakowie zwierzy mi si znany ksigarz warszawski Jan Gebethner - e grozi tu wybuch powstania. Kto by je
zrobi? My Warszawiacy nie, bomy ju jedno zrobili, a oni zrobiliby je chyba tylko wtedy, gdyby ich
w tym celu bagnetami w tyki gano.
Odbyem w Urzdzie Nadzoru konferencj, w wyniku ktrej zostaem upowaniony do otwarcia
oddziau zastpczego KKO m. Warszawy; w nomenklaturze niemieckiej: Ausweichstelle. Na koszty
organizacyjne i na zapomogi dla pracownikw zgodzono si wypaci mi 169 000 z. Z pienidzmi tymi
udaem si do Grodziska pod Warszaw.
Gwne skupienie uciekinierw warszawskich byo na linii Elektrycznej Kolei Dojazdowej (EKD)
zwaszcza w orodkach: Pruszkw, Podkowa Lena, Milanwek, Grodzisk. Wpyn na to charakter
osiedli, ich pooenie pod Warszaw i moliwoci komunikacyjne, jakie dawaa EKD, gdy kolej
normalna bya prawie niedostpna. Na trasie tej odnalazem pracownikw Kasy; w Milanwku w willi
jednej z pracowniczek odbyo si zebranie organizacyjne owej Ausweichstelle i zebranym zostay
wypacone zapomogi. Z dyrekcji byli obecni Zacharzewski i Starkiewicz, im te powierzyem
techniczn stron organizacji oddziau zastpczego. Na miejsce pracy zosta wybrany gmach Kasy
Komunalnej Powiatowej w Grodzisku, ktra gocinnie uyczya nam czci swego pomieszczenia.
Ale przecie nie po to uciekem z Niemiec, eby nie dotrze do swoich najbliszych. Wedug mego
rozeznania powinni byli by w Zalesiu Dolnym k/Piaseczna. Dostanie si tam z linii EKD nie byo atwe,
bo najlepsza trasa prowadzia przez Mokotw i Suewiec, a wic przez Warszaw, objt
powstaniem. Na szczcie w Grodzisku stacjonowa oddzia Wgrw, ktry zaopatrywa inny oddzia
wgierski stacjonujcy wanie w Zalesiu. Porozumienie nastpio szybko i Wgrzy przewieli mnie
w ciarwce, schowanego pod plandek, przez posterunki oddziaw niemieckich w Warszawie.
W Zalesiu zastaem matk i crk; ony nie byo, ale powstanie warszawskie jeszcze trwao.
Mj urlop tygodniowy, dany mi w Waldenburgu dla zaatwienia spraw bankowych, dawno min.
Oscylowaem teraz midzy Zalesiem i Grodziskiem, organizujc Ausweichstelle KKO.
W padzierniku skoczyo si powstanie warszawskie, ale ona nie powrcia do Zalesia. Wzmogem
przeto moje poszukiwania, dotarem w tym celu rwnie do Rogowa w nadziei, e tam trafi na lad
w przyjaznym nam domu pp. Wilskich. Dwr by peen uciekinierw, p. Zbigniew Wilski powita mnie
sowami: Pan pewno chce si dowiedzie czego o onie?. Tak, tak. To, e ona paska nie yje,
to pan ju wie?. Nie, nie wiedziaem...
Warszawa bya wic zdobyta przez Niemcw i teraz odbyway si procesy likwidacyjne. W ramach
tych procesw bya przewidziana ewakuacja bankw. Ekipy kierownicze bankw warszawskich
znalazy si na linii EKD, a Urzd Nadzoru Bankowego umieci swoj ekspozytur w Pruszkowie czy
we Wochach i std kierowa akcj ewakuacji. Midzy innymi znalaz si tu i Brinkmann. Z dyrektorw
bankw warszawskich pamitam, e byli: z Banku Handlowego - Wachowiak, Hoffmann, Kozie, z
Powszechnego Banku Kredytowego - Skonieczny, z Banku Zwizku Spek Zarobkowych - Broniewski,
z Polskiego Banku Komunalnego - Artur liwiski, Dunin-Markiewicz. Ewakuacja miaa polega na
wywiezieniu z Warszawy, pod nadzorem niemieckim, ksig, dokumentw i papierowych aktyww
bankowych. Wywz majtku bankowego w formie rzeczowej by zabroniony; wszystkie rzeczy w
Praca wrzaa. Wezwani przez rzd do stawienia si do pracy w aparacie pastwowym, skarbowcy
zaczli zgasza si licznie. Niestety, wojna przerzedzia szeregi starej gwardii. Do pracy w Dep.
Budetowym zgosili si Nowak, Heilman, Zakrzewski, Wieszczycki, Zaremba, Makarewicz, Fory,
Piroyski, Baraski, Goebel, Mieszalski, Piotrowski, Titera.
Wojna, zwycisko zakoczona, wytyczya pastwu polskiemu nowe granice. Mit o ziemiach polskich
z czasw piastowskich stawa si rzeczywistoci.
Byo to w lecie 1945 r., kiedy to nowa rzeczywisto przemwia do mnie w sposb silniejszy jeszcze
ni patos chwili historycznej, bo przemwia prostot zwykej pracy. Przyniesiono mi do podpisu
zarzdzenie w sprawie miesicznych zamkni rachunkw budetowych, wanie zwyke, porzdkowe
zarzdzenie skarbowe. Ale adresy byy niezwyke. Dugo wpatrywaem si w ich zestawienie. Tak, mit
sta si rzeczywistoci, a rzeczywisto wkroczya w praktyk dnia codziennego. Zaczem
podpisywa
Do Izby Skarbowej w Gdasku
Do Izby Skarbowej w Olsztynie
Do Izby Skarbowej w Opolu
Do Izby Skarbowej w Szczecinie
Do Izby Skarbowej we Wrocawiu.
Aneksy
Aneks 1
Wykadajcy na WSH (SGH) w latach 1922-1939306
Przedmiot Semestry wykadw
Ekonomia polityczna I Katedra V-VI
Teoria koniunktur
Profesorzy i wykadowcy
Dmochowski Jat;
Lewiski Jan St.
Lipiski Edward
Wakar Aleksy S
Sujkowski Antoni
Loth Jerzy
Jarra Eugeniusz
Rybarski Iloman
Arnold Stanisaw
Grodek Andrzej S
Lipiski Edward
Krzywicki Ludwik
Buchalteria I-II
306
Chorzewski Maurycy
Dbrowski Edmund S
Kirst Henryk
Mianowski Stanisaw
Nowicki Franciszek
Byszewski Witold
Miski Edward
Sachs Henryk
Czerwiski Konrad
Adiunkci i asystenci
Chmielewski
Mieczysaw S
Hoyer Witold S
Gniazdowski Micha S
Ivnka A. S.
Krlikowski S. F.
Zawadzki Aleksander
W. S
Budzyski S. S
Wakar Aleksy S
Drewnowski Jan S
Mrozowska Jadwiga S
Poniatowski Jzef S
Stempowski Jeremi S
Cichocka (Petraycka)
Zofia S
Pstrokoski Pitka
Henryk
Bogusawska Barbara
S
Arnekker Edward S
Czajkowski Tadeusz
Dbrowski Edmund S
Zbyszyski Czesaw S
akiewicz Jan S
Walas Stanisaw S
Kozowski Marian S
Lipa Aleksander S
Pikiel Julian?
Skrzywan S. S
Droniak Edward S
Ochrymowicz E. S
Bieniek Andrzej S
Sturm Jerzy S
Wykaz obejmuje okres lat 1922-1939. Ze wzgldw technicznych (ukad i rozmiar tablicy) nie mona ju byo
zaznaczy, kto przez jaki okres wykada; podane przeto nazwiska nie oznaczaj wykadania przez cay okres
1922-1939, lecz wykadania w tym okresie. Kolejno nazwisk przy poszczeglnych przedmiotach podana jest
wedug kolejnoci w czasie rozpoczynania swych funkcji; jest to wic pewna namiastka w zakresie chronologii
nazwisk. Wykadowcy bdcy wychowankami WSH (SGH) zostali zaznaczeni przez umieszczeni przy nazwisku
litery S (Szkoa).
Dzigielewski Jan S
Plenkiewicz Stanisaw
Winnicki Janusz S
Technologia
Miklaszewski Bolesaw
Krauze Leonard
Regulski Henryk
Strzelecki Wadysaw
Kasperski Kazimierz
Limanowski Zygmunt
Sujkowski Antoni
Loth Jerzy
Zakolski Jan S
Gajcki Adam S
Pikiel Julian S
Nowak Jerzy S
Bohdanowicz Jzef S
Wysocki Piotr S
Gruewski Aleksander
Winiewski Jan S
Kozubowski Bolesaw
S
Vielrose
Egon S
?
Loth Jerzy
Kasperski Kazimierz
Prawo cywilne
Gadomski Jan
Pdowski Franciszek
Jarra Eugeniusz
Lewiski Jan
St Lipiski
Edward Zawadzki
Wadysaw Marian
Brzeski Tadeusz
Rose Edward
Przemys w Polsce
Waluta i kredyt V-VI
Prawo skarbowe V-VI
Tennenbaum Henryk
Fajans Wacaw
Markowski Bolesaw
Grodyski Tadeusz
Lubowicki Jerzy
Grodyski Tadeusz
Lubowicki Jerzy
Prawo budetowe
Podatek dochodowy V-VI
Gorzuchowski
Stanisaw S
Petraycka Zofia S
Nowak Jerzy S
Bohdanowicz Jzef S
Wysocki Piotr S
Janczewski Stanisaw
Baykowski Tadeusz
Pitka Henryk
Zawadzki Aleksander
W. S
Gniazdowski Micha S
widrowski J. S
Wakar Aleksy S
Wyczakowski M.
widrowski Jzef S
Nowak Henryk
Seidler Roman S
Miduch Zygmunt S
Sawiski Tadeusz
Hendrikson Kurt S
Zienkowski Edward
Faat Stanisaw
Starzyski Stefan S
Limanowski Zygmunt
Winiewski Jan S
Limanowski Zygmunt
Winiewski Jan S
Loth Jerzy
Sujkowski Antoni
azowski Jan
Arnold Stanisaw
Kipa Emil
Jackowski Aleksander
Janczewski Stanisaw
Makowski Julian
Makowski Julian
Babiski Leon
Babiski Leon
Buzek Jzef
Supiski Wiktor
Kociatkiewicz Tomasz
Gieysztor Jzef
Kociatkiewicz Tomasz
Krlikowski Stefan S
Bertoni Karol
Krzywicki Ludwik
Krzywicki Ludwik
Krzeczkowski Konstanty
Wojciechowski Stanisaw
Rapacki Marian
Przegaliski Bolesaw S
Nowakowski Adam
Lipa Aleksander S
Barwiski Eugeniusz
Rychliski Stanisaw S
Czajkowski Tadeusz S.
Rychliski Stanisaw S
Czajkowski Tadeusz S
Rychliski Stanisaw S
Branny Franciszek S
Sikorski Rudolf
Jaroszyski Maurycy
Krzeczkowski Konstanty
Przedsibiorstwa uytecznoci
publicznej VI
Khn Alfons
Skarbowo komunalna
abicki Artur
Strzelecki Jan
Grela Franciszek S
Matematyka oglna
Analiza matematyczna
Gruewski Aleksander
Strzelecki Wadysaw
Gruewski Aleksander
Strzelecki Wadysaw
omnicki Zbigniew
Matematyka ubezpieczeniowa
Towaroznawstwo V-VI
Nasionoznawstwo V-VI
Organizacja i technika handlu V-VI
Kowalski Marian
Raski Marceli
Dbrowski Edmund S
Hilchen Feliks
Lipa Aleksander S
Metodyka ksigowoci
Ustrj szkolnictwa zawodowego
(handlowego)
Wychowanie w szkoach zawodowych
Bieniek Andrzej S
Skrzywan Stanisaw S
Rongier Pawe
Cieliski Jan
Jungman Feliks
Komiski Leon S
Riemer Jan Pollak Jzef
Zagrowski Zygmunt
Osuchowski Tadeusz
ODonoghue-Herman Katarzyna
Grzebieniowski Tadeusz
Czerwiski Konrad
Dmochowski Jan
Rothert Aleksander
Suchodolski Bogdan
Dbrowski Edmund S
Chorzewski Maurycy
Rychliski Stanisaw S
Branny Franciszek S
Gniazdowski Micha S
Chodorowski Jan S
Jzyk hiszpaski
Stenografia I-IV
Suchecka Wanda
Mayowa Jadwiga
Kotarski Marian
Szereda Mieczysaw
Aneks 2
Skad personalny kolejnych gabinetw w latach 1926-1939
Ro
k
19
26
o
d
XV
Premier
do
1
0
X
1
5
V
15
V
W.
Witos
4
VI
K. Bartel
XVI
I
8
VI
24
IX
K. Bartel
XVI
II
1
7
IX
2
X
30
IX
K. Bartel
XVI
XIX
19
27
19
28
27
VI
XX
2
7
VI
19
29
XXI
I
1
4
3
IV
2
9
XI
I
19
30
Min. P.
i H.
Min.
Rolnictwa
Min.
Kolei
Min.
Op.
Spo.
Min.
Rob.
Publ.
J.
Zdziech
owski
G.
Czecho
wicz
St.
Osiecki
W. Kiernik
A.
Chdzy
ski
H.
Gliwic
J.
Raczyski
J.
Jankows
ki
S.
Jurkiewi
cz
M.
Rybczy
ski
(K)
W.
Bronie
wski
Cz.
Klarner
E.
Kwiatk
owski
A.
Raczyski
G.
Czecho
wicz
7
XII
A.
Khn
9/III
T.
Grody
ski(k)
8/III
I.
Matusz
ewski
(K)
K. Bartel
XXI
V
XX
V
XX
VI
2
9
III
2
6
VI
II
4
XI
I
23
VIII
W.
Sawek
4
XII
J.
Pisudsk
i
2
7
V
26
V
Marsz.
Senatu
27/III
I.
daszy
ski
27/III
J.
Szyma
ski
30/VI
II
30/VIII
9/XII
K.
wita
lski
9/XII
W.
Raczki
ewicz
J.
Moracz
ewski
9/I
K.
Bartel
K.
Bartel
K.
witalsk
i
Mars
z.
Sejm
u
P.
Romoc
ki
K.
Niezabyto
wski
A.
Prystor
W.
Leniewsk
i
16/I
16 I
L. JantaPoczyski
7
III
XXI
II
19
32
J.
Pisudsk
i
J.
Pisudsk
i
J.
Pisudsk
i
K. Bartel
Min.
Skarbu
13
IV
XXI
19
31
Wicepr
emier
W.
Sawek
A.
Prystor
A.
Prystor
20/III
W. M.
zawadz
ki
J.
Pisudsk
i
5/IX
W. M.
zawadz
ki
S.
Hubicki
F.
Zarzycki
20/IX
20/IX
Ludkiewic
z
5/IX
M.
Butkie
M.
Norwid
Neugeb
auer
wicz
(K)
19
33
9/
V
XX
VII
19
34
XX
VIII
19
35
XXI
X
XX
X
1
0
V
1
5
V
13
/V
28
/III
2
8
III
1
3
4
X
12
X
19
36
XX
XI
J.
Jdrzeje
wicz
1
6
V
B.
Nakoniecz
nikowKlukowski
28/VI
L.
Kozows
ki
H.
FloyarRajchm
an
28/VI
J.
Poniatows
ki
Komun
ikacji
J.
Paciork
owski
J.
Ulrych
W.
jaszczot
W.
Sawek
M.Zyndr
am
Kociak
owski
15
/V
15
V
20/IX
A. Khn
1/VII
zniesio
ne
1 VII
19342
F.
Sawoj Skadko
wski
E.
Kwiatko
wski
K.
Grecki
A.
Roman
M.Zyndr
am
Kociak
owski
S. Car
A.
Prystor
Aneks 3
Waniejsze fakty z polityki skarbowej w latach 1927-1939
Rok
1928
Podatki, monopole
Umorzenie S. A. Giesche
na lsku (Harriman)
podatku majtkowego
Ustawa o popieraniu
przemysu cynkowego
Zwolnienia podatkowe
dla przedsibiorstw
zakadanych w Gdyni
Ulgi podatkowe w celu
popierania naftowego
ruchu wiertniczego
Podwyka ceny cukru
Uchylenie
rozporzdzeniem
Prezydenta R. P. ustawy
o popieraniu przemysu
cynkowego
Obnienie opat
skarbowych od obrotu
papierami
wartociowymi
Ulgi podatkowe dla
przedsibiorstw
zakadanych w tzw.
trjkcie bezpieczestwa
1929
1930
Ustawy inwestycyjne o
popieraniu ruchu
budowlanego, budowie portu
w Gdyni i innych inwestycjach
Zniesienie podatku od
kapitaw i rent
Rozszerzenie ulg
podatkowych dla nowo
wznoszonych budowli
Przeduenie na czas
nieograniczony 10%
oglnego dodatku do
podatkw bezporednich
z akcyz.
Dodatek kryzysowy do
podatku od
nieruchomoci (3%
podstawy wymiaru
czynszw).
Ustawy inwestycyjne o
budowie portu w Gdyni, i inne.
Utworzenie tzw. taksy
administracyjnej jako funduszu
budetowego (wskutek
nagego obniania budetu
Min. Owiaty) opartego
czciowo na wpywach z opat
uczniw.
Dodatek kryzysowy
w podatku dochodowym
(ale ju bez oglnego
10%)
czne opodatkowanie
wynagrodze od rnych
pracodawcw (tzw.
kumulacja).
Nadzwyczajny podatek
od niektrych zaj
zawodowych
(notariusze, komornicy).
Podatek od energii
elektrycznej na cele
owietleniowe.
Zmniejszenie podatku
przemysowego.
Obnika ceny cukru (ze
104,50 na 84,50) bez
zmiany podatku.
Wprowadzenie
ryczatowania podatku
przemysowego dla
mniejszych
przedsibiorstw.
Scalenie podatku
przemysowego od
obrotu i pobieranie go
od 1 fazy obrotu.
Scalenie egzekucji
nalenoci publicznoprawnych w urzdach
skarbowych.
Ustawa o ulgach
w spacie nalenoci
pastwowych wzgl.
umarzaniu.
Obnienie podatkw od
spadkw i darowizn.
Likwidacja podatku
majtk. i wprowadzenie
nadzwyczajnej daniny
majtkowej (b. maej).
Zwolnienia podatkowe
dla przedsibiorstw
elektryfikacyjnych.
Ulgi podatkowe dla
nowo wznoszonych
budowli (potrcenie
kosztw od sumy
wymiaru pod. dochod.)
Utworzenie Funduszu
Drogowego na budow
i utrzymywanie drg.
Utworzenie Funduszu
Eksportowego.
Zniesienie automatycznych
awansw urzdniczych i inne
ograniczenia wydatkw
osobowych
Obnienie emerytur
z pominiciem praw nabytych.
X: Dekrety Prezydenta:
o obnieniu kosztw
administracji komunalnej,
o dochodzeniu roszcze
prawnych i egzekucji nalenoci
przypadajcych od zwizkw
samorzdowych.
Tzw. zaszeregowanie
pracownikw pastwowych
o przecitnej obnice uposae
7% oraz skasowanie dodatkw
rodzinnych, szkolnych itp. przy
rwnoczesnym wprowadzeniu
dodatkw za kierownictwo
i podwyce uposae wyszych
urzdnikw.
Ustawa o Funduszu Pracy
(zasiki dla bezrobotnych, akcja
zatrudniania).
czciowego pacenia
podatkw rent
Utworzenie Banku
Akceptacyjnego dla
uporzdkowania dugw
rolnictwa.
6% Poyczka Narodowa
(subskrypcja 382 mln z na
pokrycie deficytu
budetowego.
Emisja biletw skarbowych
na pokrycie deficytu.
Emisja bonw Funduszu
Inwestycyjnego (100 mln z)
bezprocent., losowanych
z premi, wymienianych do
5000 z na gotwk
1934 Dewaluacja korony czeskiej.
Poyczka angielska (4,8 mln
) zwizana z dostaw
hamulcw dla kolejowego
taboru towarowego.
Dalsza emisja 3% Renty
ziemskiej; mono spacenia
ni dugw rolniczych, 4%
Renty zota (granica czna
serii 200 mln z), patnej wg
wartoci zota, na
sfinansowanie inwestycji (do
emisji nie doszo).
Wprowadzenie moratorium
na dugi rolnicze i zasady ich
konwersji. Dalsza emisja
biletw skarbowych na
pokrywanie deficytu
budowlanego.
1935 3% Premiowa poyczka
inwestycyjna (emisja 200 mln
z).
Dalsza emisja biletw
skarbowych na pokrywanie
deficytu.
Wprowadzenie podatku
od uboju.
Utworzenie Funduszu
Inwestycyjnego w ramach
Fund. Pracy.
Ustawa o ordynacji
podatkowej
Reorganizacja Funduszu
obrotowego reformy rolnej.
Rozporzdzenie o poprawie
gospodarki i finansw
zwizkw samorzdowych
Utworzenie Centr. Komisji
OszczdnociowoOddueniowej
I: Podwyka pod. od
cukru z 38,50 na 43,50
przy obnice ceny o 5 z.
XII: Obnika pod. od
cukru do 37 z obnika
ceny o 28 z.
Ustawa o obcieniu
dodatkiem kryzysowym
do podat. dochod.
w sposb silniej
dyskryminujcy dochody
z pracy ni kapitau
Podatek od tuszczw.
Podatek od kwasu
wglowego.
Konstytucja z 23 IV
(zabezpieczenie terminowoci
uchwalenia budetu,
konieczno zgody rzdu na
ew. zwikszenie wydatkw).
Ustawa inwestycyjna dot.
komunikacji, robt wodnych
popierania ruchu
budowlanego. Nowelizacja
rozporzdzenia o poprawie
gospodarki i finansw
samorzdowych. Dalsze
obnienie emerytur.
Podatek od cukru
skrobiowego.
Tzw. Lex yrardw
(doliczanie do wymiaru
podatku dochod.
szczeglnych wiadcze
na rzecz zagranicy).
Nowelizacja pod.
dochod. (skomasowanie
stawek, podwyka ich,
obnienie minimum
nieopodatkow.).
Podatek specjalny od
uposae wypacanych
z funduszw publicznych
1936 IV: Reglamentacja dewizowa,
zawieszenie wymienialnoci
zotego na zoto. Utworzenie
Komisji Dewizowej
V: Zawieszenie transferu
poyczek zagranicznych
i spata ich na r-ki
zablokowane w zotych w
Banku Polskim.
Dewaluacja walut Francji,
Holandii, Szwajcarii, 6%
Poyczka francuska 2060 mln
fr. fr. na cele obrony
pastwa.
4% Poyczka konsolidacyjna
jako konwersja szeregu
poyczek zacignitych
w latach 1928-1935
(przewanie o
oprocentowaniu ponad 5%).
Dalsza emisja 3% Renty
ziemskiej (czna granica
emisji 303 mln z)
Emisja I serii (70 mln z) 4%
Renty zotej, na cele
inwestycyjne
1937 Emisja II serii 4% Renty
poyczka wewntrzna na
zotej (50 mln z). 4,5% dalsz
konwersj poyczek
pastwowych oraz samorzdowych (przewanie
o oprocentowaniu 6-8%).
Emisja 3% bonw Skarbu
Pastwa na zamian
kuponw podlegych
3. ustawy inwestycyjne:
wodne, kolejowe, pocztowe.
Nadal wyodrbnianie budetu
inwestycji w osobn ustaw
konwersji papierw
pastwowych i samorzd.
1938 XI: Zaostrzenie reglamentacji
dewizowej.
Emisja III serii Renty Zotej.