Meervoudig ruimtegebruik

in de tijd

Het beter benutten van bedrijventerreinen buiten reguliere kantooruren

Ministerie van Economische Zaken

Den Haag, maart 2004
2
Inhoudsopgave

1. Inleiding 4

1.1 Achtergrond en doel 4

1.2 Leeswijzer 5

2. Vier dimensies van ruimtegebruik 6

2.1 Toenemende schaarste aan ruimte 6

2.2 Meervoudig ruimtegebruik, volgens vier dimensies 7

3. Mogelijkheden vierde dimensie 9

3.1 Verlenging werktijd 9

3.2 Andere activiteiten buiten de reguliere werktijden 9

4. Toepassing van de vierde dimensie 11

4.1 Kansen, bedreigingen, sterke en zwakke punten 11

4.1.1 Kansen 12
4.1.2 Bedreigingen 13
4.1.3 Sterkten 13
4.1.4 Zwakten 14
4.2 Oplossingsrichtingen 15
4.3 Mogelijke beleidsacties 16
4.3.1 Beleidsacties overheid 16
4.3.2 Wat kan een ondernemer betekenen 17

5. Voorbeelden 18
5.1 Bedrijvenstad Fortuna 18
5.2 Recreatief gebruik op businesspark IJsseloord 2 19
5.3 Aanwezigheid andere functies 21

Bijlagen 23
Meer informatie 23

3
1. Inleiding

1.1 Achtergrond en doel

Tijd is geld. Een Oudhollands gezegde dat nog steeds opgaat. Ook ruimte is
geld: immers in het goed benutten van de ruimte ligt ook baat of winst. Als zowel
het beter benutten van tijd als ruimte baten oplevert, is het interessant te
verkennen of dat ook het geval is bij het beter benutten van ruimte in de tijd..….

Ruimte is in Nederland tot een schaars goed bestemd. Wonen, werken,

recreëren, natuur, het zijn allemaal functies die met elkaar concurreren om
dezelfde beschikbare ruimte. Vanwege de schaarste aan ruimte, is er de laatste
jaren steeds meer aandacht gekomen voor het zorgvuldiger benutten van die
ruimte. De verschillende manieren om ruimte zorgvuldiger te benutten, worden
ook wel ‘dimensies’ genoemd.
Over de eerste drie dimensies - intensivering van ruimte door verdichten, door
functiemenging of door in meerdere lagen te bouwen – is al veel gepubliceerd.
Het heeft velen in de praktijk geïnspireerd efficiënter met de ruimte om te gaan.
Een nieuwe en nog veel minder bekende mogelijkheid van zorgvuldig
ruimtegebruik is het doelmatiger in de tijd gebruiken van ruimte: de ‘vierde
dimensie’ van ruimtegebruik.

Die vierde dimensie van ruimtegebruik is bij uitstek interessant voor

bedrijventerreinen. Het merendeel van de bedrijventerreinen vervult immers
alleen overdag een gebruiksfunctie. Vanaf vijf uur vertrekken de eerste
werknemers en enkele uren later is het terrein compleet verlaten.
Bedrijventerreinen worden dan een soort ‘no-go-area’s’. Gedurende de avond en
nacht wordt de ruimte op bedrijventerreinen niet actief gebruikt en blijven baten
dus onbenut.

In deze brochure staat het benutten van ruimte in de tijd op bedrijventerreinen

centraal. Het is een betrekkelijk nieuw fenomeen in Nederland dat vooral nog
veel vragen oproept. Wat wordt verstaan onder ruimtegebruik in de tijd? Wat zijn
de voordelen ervan? Wat zijn aandachtspunten als ruimtegebruik in de tijd wordt
toegepast? Zijn er factoren op een bedrijventerrein die de tijd-ruimte
intensivering vergemakkelijken of misschien juist wel frustreren?

4
Om een eerste antwoord op al deze vragen te geven heeft het Ministerie van
Economische Zaken opdracht gegeven aan Veroniek Coolen, studente
Economische Geografie van de Katholieke Universiteit Nijmegen, om de tijd-
ruimte dimensie nader te onderzoeken. Op basis van haar wetenschappelijke
onderzoek 'Meervoudig ruimtegebruik in de tijd, het beter benutten van
bedrijventerreinen buiten reguliere kantooruren' is deze brochure tot stand
gekomen.

De brochure is met name bedoeld om al diegenen die dagelijks enthousiast met

het thema of op bedrijventerreinen werken bewust te laten worden van de
(on)mogelijkheden die tijd-ruimte intensivering biedt. De brochure beoogd te
inspireren om op een andere manier met tijd en ruimte op bedrijventerreinen om
te gaan.

1.2 Leeswijzer
De brochure is als volgt opgezet. Na deze inleiding wordt in paragraaf 2 eerst
uitgebreider ingegaan op de betekenis van meervoudig ruimtegebruik en worden
de vier dimensies van ruimtegebruik nader toegelicht. Paragraaf 3 bouwt hierop
voort en gaat verder in op de verschillende type mogelijkheden om te komen tot
een betere benutting in de tijd van de ruimte op bedrijventerreinen. In paragraaf 4
staat vervolgens de toepassing van de vierde dimensie centraal. Er wordt een
beeld geschetst van de positieve punten en belemmeringen die het (on)mogelijk
maken om de vierde dimensie op bedrijventerreinen toe te passen. In aansluiting
daarop worden oplossingsrichtingen en mogelijke beleidsacties aangegeven om
tot een betere benutting van de ruimte in de tijd te komen. De brochure sluit af
met enkele voorbeelden (paragraaf 5).

5
2 Vier dimensies van ruimtegebruik

2.1 Toenemende schaarste aan ruimte

Ruimte is een schaars goed in Nederland en dreigt bovendien steeds schaarser
te worden. Vele functies, zoals wonen, werken, recreatie en natuur leggen claims
op de ruimte van Nederland. Uit deze ruimteclaims voor de komende dertig jaar
is gebleken, dat bij een hoog groeiscenario een hoeveelheid extra ruimte nodig is
ter grootte van de provincie Zuid-Holland (zie tabel 1). Door de oplopende
ruimtedruk die deze functies op de ruimte van Nederland leggen, zal efficiënter
ruimtegebruik noodzakelijk zijn.

1
Tabel 1: ruimteclaims op Nederland, in ha en in % van het Nederlands oppervlak
Nu in gebruik in ha (in %) Extra nodig in 2030 in ha (in
%)
Agrarisch 2.351.000 (57%) - 170.000 (-4%)
Natuur en Landschap 461.000 (11%) +192.000 (+4,5%)
Recreatie 83.000 (2%) + 42.000 (+1%)
Water 765.000 (18%) + 33.000 (+1%)
Wonen 224.000 (5%) + 75.000 (+2%)
Infrastructuur 134.000 (3%) + 60.000 (+1,5%)
Werken & Voorzieningen 134.000 (3%) + 20.000 (+0,5%)
TOTAAL 4.153.000 (100%) +252.000 (+6%)

1
VROM, 2000.

6
2.2 Meervoudig ruimtegebruik, volgens vier dimensies
Meervoudig ruimtegebruik betekent: ‘het efficiënter gebruiken van de ruimte, met
behoud van ruimtelijke kwaliteit’. Men kan vier vormen, ofwel dimensies, van
meervoudig ruimtegebruik onderscheiden:

• Eerste dimensie: de eerste dimensie betreft het

intensiveren van ruimtegebruik door verdichten.
Door een verhoging van dichtheden en door een
efficiënter gebruik van de ruimte wordt de
ruimtevoorraad beter benut. Bij het intensiveren
van functies komt ruimte vrij; de vrijkomende
ruimte kan worden benut voor andere functies
binnen hetzelfde gebied.

e
De 1 dimensie: intensivering door verdichten

• Tweede dimensie: de tweede dimensie betreft

functiemenging. Meerdere functies worden
geïntegreerd in één gebied. Dezelfde ruimte wordt
gebruikt voor meerdere functies. Een voorbeeld
hiervan is het bestaan van bedrijven in
woonwijken. Maar ook op recreatief gebied zijn
verschillende voorbeelden te vinden. Zo kunnen
landbouwgebieden, maar ook bijvoorbeeld
bedrijventerreinen, tevens worden gebruikt als
gebied voor recreatieve functies.

De 2e dimensie: functiemenging

• Derde dimensie: de derde dimensie betreft het

verticaal bouwen, zowel bovengronds als
ondergronds. Door het stapelen of onder de grond
bouwen van één of meerdere functies is dezelfde
ruimte intensiever te gebruiken. Ondergrondse
parkeergarages, wonen boven winkels of bedrijven,
de metro, maar ook wegen die ondergronds zijn
aangelegd met daarboven kantoortorens vormen
hiervan een voorbeeld.

e
De 3 dimensie: in de hoogte bouwen

7
 • Vierde dimensie: bij de vierde dimensie gaat het
om het intensief gebruik van de ruimte in de tijd. De
ruimte kan intensiever benut worden, als er op
meerdere tijdstippen verschillend gebruik kan
12-24

plaatsvinden. Zo kan men parkeergarages van

kantoren in de binnenstad tijdens de avonduren
9-21 3-15
bijvoorbeeld gebruiken voor bezoekers van een
nabijgelegen schouwburg.
6-18

e
De 4 dimensie: gebruik in de tijd

Door meervoudig ruimtegebruik is het dus mogelijk om verschillende functies te

combineren. Dit kan in de ruimte, maar ook in de tijd. Het intensiever gebruik van
de ruimte in de tijd kan als één van de facetten van meervoudig ruimtegebruik
worden gezien. In het volgende hoofdstuk komen de mogelijkheden van deze
vierde dimensie aan de orde.

8
3 Mogelijkheden vierde dimensie

Er bestaan verschillende mogelijkheden om de ruimte op bedrijventerreinen beter

in de tijd te benutten. Globaal is een splitsing in twee richtingen mogelijk.
Bedrijventerreinen zijn beter te benutten door er langer in de tijd dezelfde
activiteiten uit te oefenen, of door buiten werktijden andere activiteiten te laten
plaatsvinden. Dit hoofdstuk beschrijft beide mogelijkheden.

3.1 Verlenging werktijd

Verlenging van werktijden heeft een positieve invloed op betere benutting van de
ruimte in de tijd. De meeste bedrijven functioneren binnen redelijk vaststaande
kantoortijden tussen 9 en 6 uur. Dit betekent dat de ruimte op bedrijventerreinen
slechts 5 dagen per week, 8 á 9 uur per dag, wordt benut. Ook is het gebruik van
gebouwen, machines en andere voorzieningen op een bedrijventerrein daardoor
beperkt tot een slechts deel van de week. In het kader van zorgvuldig
ruimtegebruik is dit een minimale benutting van de beschikbare ruimte.
Bovendien levert dit patroon steeds meer problemen op, het leidt tot filevorming
en extra hoge milieudruk.

Om bedrijventerreinen langer in de tijd te benutten voor dezelfde activiteiten is

een verandering in vaststaande patronen noodzakelijk. Dit vereist een flexibele
omgang met de tijd. De Arbeidstijdenwet en de Winkeltijdenwet hebben de
mogelijkheden in die richting reeds gecreëerd. Deze maken een liberalisering in
tijd mogelijk. Werken en consumeren kan op die manier binnen een groter
tijdsbestek plaatsvinden. Wanneer alle begrenzingen in de tijd worden
weggenomen, komt de 24-uurs economie een stap dichterbij. In een 24-uurs
economie kunnen mensen flexibeler hun tijd afstemmen. Mede door de opmars
van technologische ontwikkelingen, zoals mobiele telefoon, computer en
magnetron, kan men gemakkelijker en flexibeler werken, recreëren,
communiceren of zich informeren waar en wanneer men dat wil.

3.2 Andere activiteiten buiten de reguliere werktijden

Een andere mogelijkheid om bedrijventerreinen beter te benutten binnen de tijd is
door het toelaten van andere activiteiten buiten werktijden op bedrijventerreinen.
Hier valt te denken aan: het openstellen van bedrijfsgebouwen voor activiteiten
als leisure (bijvoorbeeld fitness), cursussen of vergaderactiviteiten.
Bedrijventerreinen kunnen daarnaast bijvoorbeeld dienen als ruimte om een
wielerwedstrijd te houden. Ook kunnen stads- of theaterbezoekers wellicht
parkeervoorzieningen van bedrijven gebruiken. Een buspendeldienst kan tijdens
avonduren en in het weekend mensen makkelijk van de parkeerplaats naar hun
bestemming vervoeren. In stadscentra, maar ook bij grote evenementen, vormen

9
parkeermogelijkheden in veel gevallen een probleem. Door het gebrek aan
ruimte is er op die plaatsen meestal niet genoeg plaats om auto’s te parkeren.
Deze grote parkeerterreinen, die bedrijven vaak hebben, kunnen tijdens
avonduren en weekenden uitkomst bieden.

10
4 Toepassing van de vierde dimensie

4.1 Kansen, bedreigingen, sterke en zwakke punten

Betere ruimtebenutting in de tijd is een nieuw fenomeen in Nederland. Sinds
lange tijd worden vele gebieden slechts op bepaalde tijden van de dag benut.
Zoals geschetst kunnen bedrijventerreinen ook buiten reguliere werktijden
gebruikt worden voor functies of activiteiten. Omdat deze ideeën relatief nieuw
zijn, is het van belang de voor- en nadelen van deze intensieve vorm van
ruimtegebruik uiteen te zetten. Met behulp van een SWOT-analyse kunnen
kansen en bedreigingen, sterke en zwakke punten, die een rol spelen bij deze
manier van toepassing, bepaald worden. Voor gemeenten en ondernemers is het
immers belangrijk te weten welke factoren als aangrijpingspunt of wellicht als
minder positief punt bij de uitvoering een rol spelen. Dit hoofdstuk gaat in op
kansen, bedreigingen, sterke en zwakke punten, die een rol spelen bij de keuze
tot toepassing van de vierde dimensie op bedrijventerreinen (zie tabel 2). Deze
punten kunnen de toepassing van de vierde dimensie zowel positief als negatief
beïnvloeden.

Tabel 2: Kansen, bedreigingen, sterke en zwakke punten

Kansen
• Oplossing voor verkeerscongestie
• Groot milieubesef
• Toenemende ruimtedruk
• Kennis over de mogelijkheden
• Aanwezigheid andere functies op een
bedrijventerrein
• Individualisering
• Verhoging grondprijzen
• Preventie criminaliteit en vandalisme
Bedreigingen
• Verzet tegen 24-uurs economie
• Vrees voor geluidsoverlast in
nachtelijke uren
• Vrees voor criminaliteit en vandalisme
• Ondernemer ziet weinig directe
voordelen

Sterkten
• Aanwezigheid bepaalde voorzieningen
op een bedrijventerrein
• De locatie van het bedrijventerrein
• Ideeën van ondernemers
• Goede samenwerking gemeente -
bedrijfsleven
• Parkmanagement aanwezig
Zwakten
• Bestaande 9 tot 5 cultuur
• Bestaande patronen van tijdsbesteding
en tijdsordening
• Fysieke of lokationele beperkingen
• Politieke kleur van een gemeente
• Het bestemmingsplan van een
gemeente

11
4.1.1 Kansen
In het goed besteden van de tijd ligt baat of winst. Er zijn een aantal factoren te
identificeren die het optimaal benutten van ruimte in de tijd kansrijker maken.

• Oplossing voor verkeerscongestie

Door het bestaan van (redelijk) vaststaande werktijden van negen tot zes uur
vindt woon-werkverkeer voor veel mensen op hetzelfde tijdstip plaats. Als
gevolg daarvan staan er iedere dag vele files in Nederland. Files die de
Nederlandse economie jaarlijks vele miljoenen kosten. Bij uitbreiding van
werktijden zullen mensen niet meer allemaal op hetzelfde tijdstip werken. De
congestie rond acht uur ’s ochtends en zes uur ’s avonds zal hierdoor
waarschijnlijk sterk afnemen.
• Groot milieubesef
Bij een grote bezetting van bepaalde ruimten op hetzelfde tijdstip wordt de
milieudruk hoger. Een betere spreiding in het gebruik van functies, kan
milieuwinst opleveren. Wanneer het besef om het milieu te sparen groot is,
worden dergelijke ideeën van ruimtebenutting interessant. Het verlengen van
werkactiviteiten kan hiervoor een oplossing zijn.
• Toenemende ruimtedruk
De toenemende ruimtedruk maakt het voor bedrijven steeds moeilijker om
grond te verkrijgen. Wanneer een bedrijf wil uitbreiden, doordat bijvoorbeeld
de productie is toegenomen, heeft het echter ruimte nodig. Als deze ruimte
moeilijk beschikbaar is, kan een ondernemer ervoor kiezen het bestaande
bedrijf efficiënter binnen de tijd te gaan gebruiken.
• Kennis over de mogelijkheden
Wanneer ondernemers op de hoogte worden gebracht van de mogelijkheden
en voordelen voor toepassing van de vierde dimensie, vergroot dit de kansen
op initiatieven en tot de uitvoerbaarheid daarvan. Kennisvorming en
kennisoverdracht vormen dus een belangrijke succesfactor.
• Aanwezigheid andere functies op een bedrijventerrein
Wanneer er reeds andere functies op bedrijventerreinen aanwezig zijn, kan
dit een bijdrage leveren aan een betere benutting van de ruimte in de tijd. De
aanwezigheid van sportfaciliteiten op een terrein (bijvoorbeeld schaatsbaan)
of entertainmentachtige faciliteiten (indoorkarting / partycentrum) maakt
bijvoorbeeld dubbel gebruik van parkeerplaatsen mogelijk.
• Individualisering
Bij individualisering komt het eigen belangen voorop te staan. Er wordt
minder waarde gehecht aan het afstemmen van het eigen leven op anderen.
In een 24-uurs economie kan ieder kiezen voor een eigen tijdsindeling. Door
de toenemende individualisering in de Nederlandse maatschappij komt
interesse in de vierde dimensie een stapje dichterbij.

12
• Verhoging grondprijzen
Een verhoging van grondprijzen kan ondernemers aanzetten tot nadenken
over betere ruimtebenutting. Bij het langer in de tijd gebruiken van functies
kan een ondernemer in dat geval geld besparen of bij gebruik door anderen,
verdienen.
• Preventie criminaliteit en vandalisme
Meer activiteiten op een bedrijventerrein in de avonduren vergroot de sociale
controle en toezicht waardoor het terrein minder criminaliteit zal aantrekken.

4.1.2 Bedreigingen
Het beter in de tijd benutten van ruimte kan gepaard gaan met minder positieve
effecten. Enkele bedreigingen die het idee van meervoudig ruimtegebruik in de
tijd negatief kunnen beïnvloeden.

• Verzet tegen 24-uurs economie

Niet voor iedereen wegen economische belangen even zwaar. Bepaalde
groeperingen verzetten zich tegen de komst van een 24-uurs economie,
bijvoorbeeld vanuit milieu of levensbeschouwelijke overwegingen.
• Vrees voor geluidsoverlast in nachtelijke uren
De verwachting dat werken of andere activiteiten in de avond en nacht
geluidsoverlast met zich mee zal brengen, vormt een bedreiging voor het idee
om werktijden of de openingstijden van het terrein te verlengen.
• Vrees voor criminaliteit en vandalisme
Veel ondernemers staan niet positief tegenover het openstellen van het
bedrijventerrein of delen van hun bedrijfsgebouwen na de reguliere
werktijden. De ondernemer heeft geen direct zicht op de activiteiten die zich
op het terrein afspelen dan wel de personen die zich er bevinden. Er bestaat
vrees voor criminaliteit of vandalisme.
• Ondernemer ziet weinig directe voordelen
Wanneer een ondernemer geen voordelen aan zichzelf kan toekennen, zal hij
waarschijnlijk minder snel overgaan tot het aantrekken van andere
activiteiten. Voor een ondernemer staat het bedrijfseconomisch functioneren
van zijn eigen bedrijf voorop. Investeren in een idee als meervoudig
ruimtegebruik in de tijd zal alleen plaatsvinden indien het direct (geldelijk)
voordeel oplevert.

4.1.3 Sterkten
Om ruimtegebruik in de tijd tot een succes te kunnen maken, spelen bestaande
factoren een rol. De aanwezigheid of het bestaan van bepaalde functies of
voorzieningen maakt het eenvoudiger bedrijventerreinen optimaler binnen de tijd
te benutten. Deze factoren kunnen als 'sterk' worden beschouwd. Het kan de

13
beslissing om tot de vierde dimensie van ruimtegebruik over te gaan, positief
beïnvloeden.
• Aanwezigheid bepaalde voorzieningen op een bedrijventerrein
Wanneer bepaalde voorzieningen, zoals bijvoorbeeld parkeerplaatsen of
andere collectieve voorzieningen zoals vergader- en cateringfaciliteiten reeds
aanwezig zijn, kost het een ondernemer in veel gevallen geen extra geld om
de vierde dimensie toe te passen.
• De locatie van het bedrijventerrein
De locatie van een bedrijventerrein kan van invloed zijn op de mogelijkheden
om het terrein of voorzieningen op het terrein te benutten in de tijd.
Parkeerplaatsen op een binnenstedelijk terrein kunnen bijvoorbeeld een
functie vervullen voor winkelend publiek in weekenden. Terreinen aan de
rand van een stad zal dit eerder een soort ‘park & ride’-achtige voorziening
mogelijk zijn.
• Ideeën van ondernemers
Het bestaan van ideeën bij of het initiatief nemen door ondernemers over
invulling van de vierde dimensie op een bedrijventerrein geeft draagvlak bij
de uitvoering.
• Goede samenwerking gemeente – bedrijfsleven
Een goede samenwerking tussen gemeente en bedrijfsleven om initiatieven
te realiseren is noodzakelijk.
• Parkmanagement aanwezig
Wanneer er op een terrein reeds collectieve afspraken in het kader van
beheer of voorzieningen bestaan, bijvoorbeeld in de vorm van
parkmanagement, vormt dit een zeer positieve basis om ook afspraken over
betere ruimtebenutting in de tijd te maken. De eerste drempel is dan vaak al
geslecht. Er bestaat al een cultuur om voordeel te halen uit collectieve
initiatieven en er is al een basis om gezamenlijk zaken te organiseren.

4.1.4 Zwakten
Bestaande patronen of functies kunnen een rol spelen bij het doorvoeren van
intensiever ruimtegebruik binnen de tijd. Deze kunnen mensen afremmen in het
ontdekken van de mogelijkheden en voordelen van deze vorm van ruimtegebruik.

• Bestaande 9 tot 5 cultuur

Hoewel het laatste decennium steeds meer variaties optreden in werktijden is
de overheersende cultuur voor een meerderheid van de Nederlanders toch
een 9 tot 5 cultuur. Die cultuur is niet makkelijk te veranderen.
• Bestaande patronen van tijdsbesteding en tijdsordening
Het werken op vaststaande tijden is een patroon geworden. Andere
activiteiten zijn er volledig op afgestemd. Flexibilisering van arbeidstijden

14
 betekent dus ook het flexibiliseren van activiteiten voor en na het werk. Niet
alle activiteiten voor en na het werk lenen zich voor die flexibiliteit, denk
bijvoorbeeld aan kinderopvang.
• Fysieke of lokationele beperkingen
Niet alle bedrijven of bedrijventerreinen zijn zodanig ingericht of gelokaliseerd
dat deze ook kunnen worden gebruikt voor andere activiteiten.
• Politieke kleur van een gemeente
De politieke samenstelling van een gemeente kan een rol spelen. De ene
politieke partij hecht een groter belang aan meervoudig ruimtegebruik en is
dus eerdere bereid dergelijk initiatieven te ondersteunen dan de andere partij.
• Het bestemmingsplan van een gemeente
Wanneer het bestemmingsplan voorwaarden bevat die toepassing van de
vierde dimensie belemmeren, is dit een extra drempel. Een bestemmingsplan
is immers niet zo makkelijk aan te passen.

4.2 Oplossingsrichtingen
Uit de genoemde kansen, bedreigingen, sterke en zwakke punten zijn op
hoofdlijnen de belangrijkste oplossingsrichtingen, voor het toepassen van de
vierde dimensie op bedrijventerreinen, af te leiden. Kansen en sterke punten
zullen zoveel mogelijk moeten worden uitgebuit. Bedreigingen en zwakke punten
verdienen extra aandacht ter verbetering.

Het belang onderstrepen van:

• De bijdrage die de aanwezigheid van andere functies op een bedrijventerrein
kan hebben.
• Het vinden van een oplossing voor de verkeerscongestie.
• De kansen die de vierde dimensie biedt voor het verlagen van de
milieubelasting.
• Kennis over mogelijkheden van toepassing van de vierde dimensie.
• Het effect van een verhoging van grondprijzen op het ruimtegebruik.
• Het belang van de aanwezigheid van bepaalde voorzieningen op een
bedrijventerrein (bijvoorbeeld de grote parkeerplaatsen die er liggen) en de
mogelijkheden die dit biedt voor benutting in de tijd.
• Benutten van draagvlak dat er (onbewust) bij ondernemers al bestaat.
• Aanhaken op parkmanagement-afspraken.

Extra aandacht ter verbetering richten op:

• Maatregelen ter voorkoming van geluidsoverlast in nachtelijke uren.
• Maatregelen ter bestrijding van criminaliteit en onveiligheid.
• Het wegnemen van onjuiste vooroordelen bij ondernemers, bijvoorbeeld door
het aanreiken van goede voorbeelden.

15
• Bij de constructie of inrichting van bedrijven, dan wel aanleg en vormgeving
van bedrijventerreinen vooruitzien, zodat makkelijk kan worden aangesloten
bij gebruik van de ruimte in de tijd.
• Bij het opstellen van een bestemmingsplan rekening houden met de factor
tijd.

4.3 Mogelijke beleidsacties

Specifieke beleidsacties voor zowel overheden als het georganiseerde
bedrijfsleven om over te gaan tot een betere benutting van de ruimte in de tijd,
zijn moeilijk te formuleren. De tijd-ruimte dimensie is nog een dusdanig nieuw
fenomeen dat er nog weinig concrete en praktische kennis voor handen is over
hoe kansen effectief te benutten en hoe bij specifieke problemen te handelen.

Het mag duidelijk zijn dat een eenduidige blauwdruk over de toepassing van
ruimtegebruik in de tijd ook niet te geven is. Niet elk bedrijventerrein leent zich in
even grote mate voor de vierde dimensie. Toepassing van de vierde dimensie is
dus maatwerk.

4.3.1 Beleidsacties overheden

De volgende beleidsacties kunnen een bijdrage leveren aan een succesvol
gebruik van de ruimte in de tijd.

• Wil een gemeente beleidsmatig iets met tijd-ruimte intensivering dan is het in
vroegtijdig stadium betrekken van ondernemers bij de gemeentelijke plannen
noodzakelijk voor het vereiste draagvlak. Daarnaast is het van belang open te
staan voor ideeën die door ondernemers worden aangedragen.
• Kennis vormt een belangrijke factor voordat de vierde dimensie wordt
toegepast. Het is daarom belangrijk dat de overheid kennisinstellingen en
denktanks aanspoort tot kennisvergroting en bewustwording van dit
onderwerp.
• Om draagvlak te verwerven onder ondernemers kan de gemeente de
positieve effecten die de toepassing van de vierde dimensie zou kunnen
hebben met betrekking tot de vermindering van de verkeerscongestie
benadrukken. Een aansluiting met het verkeersbeleid biedt mogelijkheden.
• De overheid kan in haar beleid insteken op de vierde dimensie van
ruimtegebruik. Ze kan daarbij benadrukken welke positieve bijdrage de vierde
dimensie aan het milieu levert.
• Een gemeente kan haar bestemmingsplan zodanig aanpassen dat een
optimaler gebruik van bedrijventerreinen, via dezelfde of andere activiteiten,
mogelijk is.
• Omdat de vrees voor geluidsoverlast bij toepassing van de vierde dimensie
groot is, moet de rijksoverheid hier aandacht aan besteden. De overheid zal,
bij het doorzetten van de 24-uurs economie, de effecten in beeld moeten

16
 brengen. Hiertoe kan zij mogelijk maatregelen ter beperking van overlast
opstellen.
• De gemeente kan via de grondprijzen invloed uitoefenen in de richting van
een keuze voor deze vorm van ruimtegebruik. Wanneer grondprijzen hoog
liggen, zal een ondernemer namelijk eerder overgaan tot een zo intensief
mogelijk ruimtegebruik.
• Wanneer er algemene voorzieningen op een bedrijventerrein bestaan,
kunnen deze buiten werktijden relatief makkelijk door anderen worden
gebruikt. Gemeenten kunnen de aanwezigheid en het delen van dergelijke
voorzieningen stimuleren. Algemene parkeerplaatsen kunnen bijvoorbeeld op
die manier dubbel gebruikt worden.
• De overheid dient de positieve punten jegens ondernemers te benadrukken.
Door toepassing van de vierde dimensie zal de levendigheid en daarmee de
sociale controle op bedrijventerreinen buiten werktijden groter worden. Dit
kan verkleining van de criminaliteit tot gevolg hebben.
• De overheid kan bij bouw, inrichting of herstructurering van bedrijventerreinen
een adviserende rol hebben. Wanneer al in een vroeg stadium wordt gekeken
of het bedrijf, of het bedrijventerrein, ook buiten de reguliere werktijden voor
dezelfde of andere activiteiten kan worden benut, kan men hier bij de bouw
rekening mee houden. De vierde dimensie dient dus tijdig in de
plan/ontwikkelingsfase van het bestemmingsplan te worden meegenomen.

4.3.2 Wat kan een ondernemer betekenen

Daarnaast kunnen ook ondernemers een rol van betekenis hebben. Zij worden
immers direct geconfronteerd met deze nieuwe vorm van ruimtegebruik.

• Een ondernemer kan zijn eigen ideeën over invulling van de vierde dimensie
in de tijd laten horen en deze mogelijk ook uitproberen. Goede ideeën bieden
kansen tot uitvoering van de vierde dimensie. Het is dus van belang dat het
georganiseerde bedrijfsleven de mogelijkheden van de vierde dimensie op de
agenda zet. Aan de gemeente de taak om hier open voor te staan en
pragmatisch mee te werken aan de realisering daarvan.
• Ondernemers kunnen gezamenlijk kijken wat de mogelijkheden voor een
optimaler gebruik van het bedrijventerrein in de tijd zijn. Daarover kunnen zij
afspraken maken. Wanneer op het bedrijventerreinen al collectief afspraken
bestaan, bijvoorbeeld in het kader van parkmanagement zal het eenvoudiger
zijn om hierop aan te haken. Het vormt dan feitelijk een verbreding van de
bestaande parkmanagement-afspraken.

17
5 Voorbeelden

In de praktijk zijn voorbeelden te vinden van cases waar de vierde dimensie

wordt toegepast. Dit wil zeggen dat er voorbeelden bestaan waarbij, uit oogpunt
van meervoudig ruimtegebruik, wordt gestreefd naar een optimale
ruimtebenutting in de tijd. Dit kan op verschillende manieren.

5.1 Bedrijvenstad Fortuna

Naast de Sittardse binnenstad wordt een bedrijvenstad gerealiseerd. Het is een
voorbeeld van een intensief gebruikt bedrijventerrein. Het woord 'bedrijvenstad'
suggereert al dat er sprake is van een levendig terrein. Een stad wordt immers
gekenmerkt door levendigheid op vele uren van de dag en week. In dit project is
gestreefd deze levendigheid te creëren en vast te houden, ook buiten de
werktijden van bedrijven.

De gemeente Sittard heeft samen met de projectontwikkelaar het concept

Bedrijvenstad Fortuna bedacht. In dit concept komen de vier dimensies van
ruimtegebruik samen. Het gaat hier om een aaneengesloten bebouwing van
bedrijven, waarbij de bruto oppervlakte van 47 hectare ook geheel netto
uitgeefbaar is. Op het terrein zullen, volgens plan, op termijn 6.500 mensen
werkzaam zijn.

In het plan is een combinatie gemaakt met de bouw van een nieuw
voetbalstadion voor Fortuna Sittard. Dit stadion, met 12.500 plaatsen, heeft een
aantal bijzondere voordelen. Zo zijn er onder het speelveld 800 parkeerplaatsen
gerealiseerd, welke door de week door de bedrijven worden gebruikt en in het
weekend door bezoekers van wedstrijden. Faciliteiten als restaurants en
vergaderzalen kunnen ook door bedrijven worden geboekt. Dubbel gebruik van
de beschikbare ruimte dus. Ook door de week wordt er op die manier van het
stadion gebruik gemaakt. Dergelijke faciliteiten, zoals parkeerplaatsen en
vergaderzalen, moeten anders door ieder bedrijf afzonderlijk worden
gerealiseerd. Dit brengt een grote ruimtevraag en hoge kosten met zich mee.
Daarnaast geeft het stadion de nodige bekendheid aan het gebied.

18
Het voetbalstadion van Fortuna Sittard ligt in de bedrijvenstad

In het project Bedrijvenstad Fortuna kan worden gezien, dat het in de praktijk
mogelijk is, een bedrijventerrein voor meerdere functies en/of activiteiten te
benutten, dan alleen voor de werkfunctie van bedrijven.

5.2 Recreatief gebruik op businesspark IJsseloord 2

Ruimtelijke kwaliteit speelt, ook op bedrijventerreinen, tegenwoordig een grote
rol. Het is een trend dat, naast de functionaliteit van gebouwen en het terrein, ook
steeds meer wordt gekeken naar architectonische waarden van gebouwen en de
uitstraling van een gebied. Voor bedrijventerreinen betekent dit dat gebouwen
ook op een andere manier dan slechts alleen in de vorm van een 'blokkendoos'
kunnen worden gebouwd.

Voor de aankleding en beleving van het gehele terrein is daarbij de aanwezigheid

van groene ruimte tevens van belang. Bij de realisering hiervan kan tevens
rekening worden gehouden met de vierde dimensie van ruimtegebruik. Groene
ruimten op bedrijventerreinen kunnen bijvoorbeeld tevens dienen als recreatief
gebied. Groenstroken kan men gebruiken om wandelpaden doorheen te laten
lopen. Deze kunnen bijvoorbeeld aansluiten op een nabij gelegen
landbouwgebied, woonwijk of bos. Met behulp van beplanting, kleine
waterpartijen en bankjes kan men een bedrijventerrein, op een relatief makkelijke
manier, tevens benutten als gebeid om doorheen te wandelen, of te fietsen.
Wanneer er bijvoorbeeld via parkmanagement al gezamenlijke afspraken
bestaan, over gezamenlijke beveiliging of het collectief inkopen van energie, kan
het beheer en onderhoud van groen hier tevens deel van uit maken.

19
Nabij de stad Arnhem bevindt zich het businesspark IJsseloord 2. Het terrein
heeft een bedrijfsoppervlak van 320.000 m 2 en ongeveer 7000 arbeidsplaatsen.
Door het overwegend groene karakter is IJsseloord 2 een aangenaam
verblijfsgebied. Het parkachtige terrein bestaat uit vier parallelle zones die in de
lengterichting de lijn van de rivier de IJssel volgen. In het centrum van het gebied
komen binnenhoven en lanen met groenstroken en boomgroepen voor. De
strook vlak langs de rivier heeft een ruiger, meer ecologisch karakter. Het
karakter van het gebied wordt daarnaast versterkt door een karakteristieke
groene landschapsheuvel. Op en langs het terrein bevinden zich wandelpaden,
die nauw aansluiten op wandelmogelijkheden langs de rivier de IJssel.
Deze wandelpaden kunnen zowel door werknemers van bedrijven als door
andere bezoekers gebruikt worden. Tijdens de lunch kunnen werknemers zo
makkelijk voor korte tijd genieten van groen en vormt dit tegelijkertijd een
aantrekkelijke manier om hen te laten bewegen. Binnen, maar ook buiten
werktijden, kunnen ook andere mensen die op zoek zijn naar ontspanning in een
groene omgeving deze wandelpaden gebruiken.

IJsseloord 2 gebruikt de ligging aan de rivier de IJssel voor recreatieve doeleinden

20
5.3 Aanwezigheid van andere functies
Buiten de werktijden van bedrijven vormen veel bedrijventerreinen verlaten
gebieden. De levendigheid van het bedrijventerrein verdwijnt met het vertrek van
de werknemers van bedrijven. Dit betekent dat zo’n gebied een groot deel van de
week geen functie te vervullen heeft. Sommigen zien dergelijke gebieden buiten
werktijden zelfs als plek waar men liever niet wil komen. Omdat er geen functies
beschikbaar zijn, bestaat er ook geen doel om er te verblijven. In sommige
gevallen gaat dit gepaard met illegale of criminele activiteiten.
De mogelijkheden om een bedrijventerrein op andere wijze te benutten worden
niet door alle bedrijven als positief ervaren. Sommige ondernemers zijn er geen
voorstander van om hun terrein open te stellen voor anderen. Zij sluiten het
terrein liever af voor buitenstaanders. Zij willen geen andere functies toelaten op
het terrein.

Een bedrijventerrein dat buiten werktijden wordt afgesloten

Er bestaan echter tal van functies die heel goed op dergelijke terreinen kunnen
plaatsvinden. Dit gebeurt in de praktijk ook reeds op verschillende plaatsen. Denk
aan grootschalige detailhandelsvestigingen, zoals woonwarenhuizen en
bouwmarkten. Deze hebben vaak ruime openingstijden. Zo kunnen deze ook 's
avonds, op zaterdag en zondag worden bezocht. Juist tijdens de werktijden van
de aanwezige bedrijven is het in deze winkels het minst druk. Zij hebben hun
bezoekerspiek vooral in de avonduren en weekenden. De bezoekers ervan
zorgen juist op die momenten voor levendigheid op het terrein. Bovendien bieden
grote bezoekersaantallen mogelijkheden voor andere functies die op het
bedrijventerrein anders niet kunnen bestaan. Een restaurant vormt hier een
voorbeeld van. Door de week kunnen werknemers hier gebruik van maken,
bijvoorbeeld voor afspraken met relaties. In de avonduren en tijdens het weekend

21
kunnen deze functies de bezoekers van de detailhandelsvestigingen aantrekken.
Daarnaast bestaan er bijvoorbeeld mogelijkheden voor de aanwezigheid van een
tankstation. Met behulp van een kaartsysteem kan deze functie zelfs 24 uur per
dag bestaan.

Op bedrijventerrein Nieuwgraaf in Duiven zijn naast bedrijven tal van andere

functies gevestigd. Op het terrein bevinden zich enkele woonwarenhuizen en
bouwmarkten. Ook is er een indoor-kartingcentrum op het terrein te vinden.

Indoorkarting op bedrijventerrein Nieuwgraaf

Door het bestaan van deze functies op dit terrein is het terrein tevens in de
avonduren en tijdens het weekend levendig. Ook al zijn bedrijven gesloten, toch
vinden er op deze manier buiten de werktijden nog bewegingen plaats. Dit zorgt
naast levendigheid ook voor een optimale ruimtebenutting van het
bedrijventerrein. Bovendien is de sociale controle op het terrein daardoor tevens
groter.

22
Bijlagen

Meer informatie

Op onderstaande websites is nadere informatie over meervoudig ruimtegebruik

en bovenstaande voorbeelden te vinden.

Algemeen
EZ-beleid bedrijventerreinen: www.bedrijventerreinen.ez.nl

Kennisontwikkeling
• Expertisenetwerk meervoudig ruimtegebruik, Habiforum: www.habiforum.nl
• Ruimtelijk Plan Bureau: www.rpb.nl
• Informatie- en Kenniscentrum voor de Ruimtelijke Ordening (IKC RO):
http://www.ikcro.nl

Voorbeelden
• Bedrijvenstad Fortuna: www.bedrijvenstadfortuna.com
• IJsseloord 2: www.ijsseloord2.nl

Thema’s
Geluid
• www.vrom.nl/geluidhinder

Criminaliteit
• Keurmerk veilig ondernemen:
http.www.minjust.nl/b_organ/npc/veiligon/actueel/kvo_bedrijventerreinen.htm
• Informatiepunt Lokale veiligheid: http://www.ncp.nl
• Nationaal Platform Criminaliteitsbeheersing, NPC:
http://www.ministerievanjustitie.nl/b_organ/npc/index.htm
• TNO Early warning systeem: http://www.vws-bedrijventerrein.nl/

23
Colofon

Deze brochure is gebaseerd op het onderzoek 'Meervoudig ruimtegebruik in de

tijd. Het beter benutten van bedrijventerreinen buiten reguliere kantooruren'.

Dit onderzoek is in opdracht van het ministerie van Economische Zaken in 2003
uitgevoerd door Veroniek Coolen, studente van de Katholieke Universiteit
Nijmegen, in het kader van haar Master Economische Geografie.

Uitgave
Ministerie van Economische Zaken, Den Haag, maart 2004

Samenstelling, research en redactie

Drs. Veroniek Coolen

Tekst
Drs. Veroniek Coolen

Vormgeving en Druk
Creatie & Vervaardiging, PGF
Ministerie van Economische Zaken

Meer exemplaren zijn te bestellen bij het Ministerie van Economische Zaken, via:
• telefoonnummer: 0800-646 3951
• e-mail: ezinfo@postbus51.nl
• internet: www.ez.nl (kies publicaties)

Den Haag, maart 2004

Publicatienummer: 04O05

24