k4 16

[ROZDZIA SZESNASTY]
Ricardowska teoria zysku

[1. Poszczeglne wypadki, kiedy n Ricarda
naley odrnia warto dodatkow od zysku]
Udowodnilimy ju szczegowo, e prawa rzdzce war
toci dodatkow - lub raczej prawa rzdzce stop wartoci
dodatkowej - (zakadajc, e dzie pracy jest dany) nie s
tak bezporednio i po prostu identyczne z prawami rzdzcy
mi zyskiem, czyli nie mona ich tak bezporednio i po prostu
zastosowa do praw rzdzcych zyskiem, jak to widzimy u Ri
carda; udowodnilimy ju, e Ricardo niesusznie identyfikuje
warto dodatkow z zyskiem, e s one tylko wtedy identycz
ne, kiedy cay kapita skada si z kapitau zmiennego, czyli
zostaje wyoony bezporednio na pac robocz; e zatem to,
co Ricardo rozpatruje pod mianem zysku, jest w ogle je
dynie wartoci dodatkow. Tylko w tym wypadku rwnie
i globalny produkt sprowadza si po prostu do pacy roboczej
i wartoci dodatkowej. Ricardo podziela widocznie pogld
Smitha, e globalna warto produktu rocznego sprowadza si
do dochodw. Dlatego te miesza warto z cen kosztu.
Nie trzeba tu powtarza, e stop zysku nie rzdz bezpo
rednio te same prawa, ktre rzdz stop wartoci dodatko
wej.
Po pierwsze, widzielimy, e stopa zysku moe podnosi si
lub spada wskutek spadania lub podnoszenia si renty, nie
zalenie od any change in the value of labour [jakiejkolwiek
zmiany wartoci pracy].
Po drugie, the absolute amount of profit [absolutna suma
zysku] rwna si to the absolute amount of surplus value
[absolutnej sumie wartoci dodatkowej]. Jednake the abso558
Ricardow ska teoria zysku
lute amount of surplus value okrela nie tylko stopa wartoci

dodatkowej, lecz w takim samym stopniu liczba zatrudnio
nych robotnikw. Tote moliwa jest jednakowa suma zysku,
kiedy stopa wartoci dodatkowej obnia si, lecz liczba ro
botnikw wzrasta, i na odwrt itd.
Po trzecie, przy danej stopie wartoci dodatkow ej stopa zy
sku zaley od organie composition of capital [organicznego
skadu kapitau].
Po czwarte, przy danej wartoci dodatkow ej (co oznacza, e
dany jest te organiczny skad kapitau na kade jego 100 jed
nostek) stopa zysku zaley od stosunku midzy wartociami
rnych czci kapitau, ktre mog ulec niejednakowym
zmianom, po czci wskutek economy of power [oszczdzania
siy] itd. przy stosowaniu warunkw produkcji, po czci
wskutek variations of value [zmian wartoci], ktre mog na
stpi w jakiej czci kapitau, gdy inne jego czci pozostan
nie zmienione.
W kocu naleaoby wzi jeszcze w rachub rnice skadu
kapitau, ktre s wynikiem procesu cyrkulacji.
||6671 Niektre refleksje przewijajce si u samego Ricar
da powinny byy naprowadzi go na rnic midzy wartoci
dodatkow i zyskiem. Ricardo nie uwzgldnia tej rnicy i dla
tego zdaje si - jak ju o tym napomknlimy analizujc ch.
I, O wartoci - tu i wdzie stacza do wulgarnego pogldu,
i zysk jest po prostu nadwyk ponad warto towaru; wtedy
np., kiedy mwi o okrelaniu zysku z kapitau, w ktrym prze
waa kapita trway itd JU7l Std te wielkie niedorzecznoci
u jego nastpcw. Wulgarny pogld musi si zjawi, kiedy
suszna w praktyce teza, e kapitay takiej samej wielkoci
przynosz przecitnie jednakow e zyski, czyli e zysk zaley od
wielkoci zastosowanego kapitau, nie jest powizana szeregiem
ogniw porednich z oglnymi prawami wartoci etc., sowem,
kiedy zysk identyfikuje si z wartoci dodatkow, co jest
suszne jedynie w stosunku do kapitau globalnego. Dlatego
te nie znajdujemy u Ricarda adnej moliwoci okrelenia
oglnej stopy zysku.

Ricardo zdaje sobie spraw z tego, e na stopie ytku nie
odbijaj si takie variations of the value of commodities [zmia559
Rozdzia szesnasty
ny wartoci towarw], jakie wywieraj rwnomierny wpyw

na wszystkie czci kapitau, jak np. variation in the value
of money [zmiana wartoci pienidza]. Powinien by wic
wywnioskowa z tego, e na stopie zysku odbijaj si takie
variations in the value of commodities, jakie wywieraj nie
rwnomierny wpyw na rne czci kapitau ; e tedy moliwe
s variations stopy zysku przy nie zmieniajcej si wartoci
pracy i e mog one nawet mie kierunek przeciwstawny do
variations in the value of labour. Przede wszystkim jednak
Ricardo powinien by zwrci uwag na fakt, e rozpatrujc
surplus produce [produkt dodatkow y ] albo, co znaczy u niego
to samo, surplus value, albo, co znw znaczy to samo, surplus
labour, sub specie zysku, oblicza on w danym wypadku to
wszystko nie w stosunku do samego kapitau zmiennego, lecz
w stosunku do caego wyoonego kapitau.
W zwizku z change in the value of money Ricardo mwi:
Zmiany wartoci pienidza, bez wzgldu na ich wielko, nie wy
wouj zmiany stop y Zysku. Przypumy bowiem, e cena towarw fa
brykanta wzronie z 1000 f. szt. do 2000 f. szt., a wic o 100/o. Jeeli
jeg o k a p ita , na ktry zmiany wartoci pienidza wywieraj taki sam
wpyw, jak na warto produktu, jeeli cena maszyn fabrykanta, jego
budynkw i zasobu towarw rwnie wzronie o 100%>, jego sto p a zy
sku pozostanie bez- zmiany... Jeeli za pomoc kapitau danej wartoci
fabrykant moe przez oszczdzanie pracy podwoi ilo produktu i cen
jego obniy do poowy, to jednak stosu n ek m idzy pro d u k tem i k a p i
taem , ktry g o w ytw orzy, b d z ie ta k i sam jak przedtem i d lateg o
stopa zysku pozostanie nadal taka sama. Jeeli w tym samym czasie,
w ktrym fabrykant, stosujc taki sam kapita, podwoi ilo produktu,
warto pienidza spadnie wskutek jakiego przypadku do poowy, to
produkt zostanie sprzedany za dwa razy wiksz warto pienin ni
przedtem. A le kapita zastosowany do wytworzenia produktu bdzie
rwnie mia dwa razy wiksz warto pienin ni przedtem. A wic
i w tym wypadku stosu n ek w artoci p rodu ktu d o w artoci kapitau b
d z ie ta k i sam ja k p rzed tem " (tame, str. 51/52).
Jeeli przez produce Ricardo rozumie tu the surplus pro

duce, to wszystko jest w porzdku, stopa zysku bowiem rwna
560
Ricardowska teoria Zysku
surplus produce (value)

s i ------------- kapital---------------
zatem surplus produce
rwna si 10, a kapita rwna si 100, to stopazysku

=
= 10/ioo = Vio = 10%. Jeeli jednak przez produceRicardo
rozumie czny produkt, to sprawa nie zostaa dokadnie wy
raona. Wtedy przez stosunek of the value of the produce to
the value of capital [warto produktu do wartoci kapitau]
rozumie on oczywicie tylko nadwyk wartoci towaru po
nad warto wyoonego kapitau. W kadym razie wida, e
Ricardo nie identyfikuje tu zysku z wartoci dodatkow ani
stopy zysku ze stop wartoci dodatkowej, ktra rwna si
surplus value
surplus value
value of labour
kapita zmienny
Ricardo mwi (ch. X X X II) :
Zaoylimy, e spadla cena p rodu ktu su row ego, z ktrego wytwa
rza si towary, i dlatego obni si ceny tych towarw. Tak, ceny te
obni si, ale obnice tej nie bdzie towarzyszyo jakiekolwiek zmniej
szenie pieninego dochodu producenta. Jeli sprzedaje on swe towary
za mniejsz sum pienidzy, to tylko dlatego, e zynniejszya si w arto
jed n eg o Z m ateriaw , z ktrych w ytw arza si te tow ary. Jeli fabry
kant sukna sprzedaje swe sukno za 90 0 f. szt., a nie za 1000 f. szt.,
dochd jego nie zmniejszy si, kiedy warto weny, z ktrej wytwarza
si sukno, obniy si te o 100 f. szt. (tame, str. 5 18).
(To, co Ricardo tu w samej rzeczy rozpatruje, mianowicie

wpyw, ktry w danym, wzitym z praktyki przypadku wy
wiera zmniejszenie si wartoci surowca - wcale nas w tym
miejscu nie interesuje. Naga obnika wartoci weny odbi
aby si niewtpliwie (w sposb niekorzystny) na money in
come of the clothiers [dochodzie pieninym fabrykantw
sukna], ktrzy mieliby na skadzie znaczny stock in trade
[zasb] gotowego towaru, wytworzonego wtedy, kiedy wena
bya drosza, a wystawionego na sprzeda po obnieniu si
II6 6 8 1 wartoci weny.)
Jeeli, jak tu przypuszcza Ricardo, the clothiers urucha
miaj nadal tak sam ilo pracy {mogliby uruchomi jej
561
Rozdzia szesnasty
0 wiele wicej, gdy cz zwolnionego kapitau, ktra przed

tem bya expended [wydatkowana] jedynie na materia suro
wy, moe by teraz expended na materia surowy plus la
bour}, to rzecz oczywist jest, e money income [dochd
pieniny] tych fabrykantw, jeeli bierze si pod uwag
jego wielko absolutn, nie zmniejszy si, ale ich stopa
zysku bdzie wiksza ni przedtem; te same bowiem, co
1 przedtem, dajmy na to, 10%, a wic 100 f. szt., naleaoby
oblicza teraz nie w stosunku do 1000, lecz do 900 f. szt.
W pierwszym wypadku stopa zysku rwna si 10%, w dru
gim rwna si V9 = 111/%. Poniewa jednak Ricardo przy
puszcza w dodatku, e the raw produce of which commodi
ties are made [produkt surowy, z ktrego wytwarza si to
wary] obniy si w ogle w cenie, to podniesie si the ge
neral rate of profit [oglna stopa zysku], a nie tylko the rate
of profit w jednym trade [dziale produkcji]. Jest to tym
dziwniejsze, e Ricardo tego nie pojmuje, skoro pojmuje prze
ciwstawny wypadek.
W ch. V I, O zysku", Ricardo rozpatruje mianowicie przy
padek, kiedy to w nastpstwie podroenia of the necessaries,
w nastpstwie uprawy gorszych gruntw, a przeto i wzrostu
renty rniczkowej, wzrasta, po pierwsze, paca robocza, po
wtre, cena wszelkiego raw produce uzyskiwanego na surface
of the earth [powierzchni ziemi], (Przypuszczenie to wcale
nie jest konieczne. Moe nastpi spadek ceny baweny, jedwa
biu, a nawet weny i lnu, mimo e cena zboa bdzie sza
w gr.)
Ricardo mwi, po pierwsze, e warto dodatkow a (u Ricar
da - zysk) otrzymywana przez farmera spadnie, gdy war
to produktu 10 robotnikw, ktrych zatrudnia farmer, rwna
si nadal 720 f. szt., ale z tego funds [funduszu] wynoszcego
720 f. szt. musi on wicej wydatkowa na wages. I Ricardo
cignie dalej:
Jednake stopa Zysku jeszcze bardziej spadnie, gdy kapita farme
ra... skada si w znacznym stopniu z produktw surowych, takich jak
jego zboe i stogi siana, jego nie wymcona pszenica i jczmie, jego
konie i krowy, ktrych ceny pjd w gr wskutek wzrostu ceny pro
562
R icardow ska teoria zysku

duktu. Absolutny Zysk farmera obniy si z 480 f. szt. do 445 f. szt.
15 szylingw; ale jeeli przyczyna, ktr przed chwil omawiaem,
sprawi, e jego kapita wzronie z 3000 f. szt. do 3200 f. szt., to przy
cenie zboa wynoszcej 5 f. szt. 2 szylingi 10 pensw stopa zysku far
mera spadnie poniej 14e/a. Jeliby fabrykant rwnie zastosowa w swym
przedsibiorstwie 3 0 0 0 f. szt., to chcc prowadzi nadal przedsibior
stwo w dotychczasowej skali musiaby wskutek wzrostu plac powik
szy swj kapital, Jeeli przedtem sprzedawa swe towary za 720 f. szt.,
bdzie je nadal sprzedawa za tak sam cen; ale przy cenie zboa
wynoszcej 5 f. szt. 2 szylingi 10 pensw paca robocza, ktra przed
tem wynosia 2 40 f. szt., podniosaby si do 274 f. szt. 5 szylingw.
W pierwszym wypadku fabrykantowi pozostaaby nadwyka w kwocie
480 f. szt. tytuem zysku z 3000 f. szt., w drugim za otrzymaby z po
wikszonego kapitau zaledwie zysk w wysokoci 445 f. szt. 15 szylin
gw, jego zysk dostosowaby si wic do zmienionej stopy zysku osi
ganej przez farmera (tame, str. 116/117).
A wic Ricardo rozrnia tu absolute profits (ktre rwna

j si surplus value) i rate of profits, pokazujc zarazem, i
wskutek zmiany wartoci wyoonego kapitau stopa zysku
obnia si bardziej ni absolute profits (surplus value) wsku
tek rise in the value of labour [wzrostu wartoci pracy]. Stopa
zysku obniyaby si tu take i wtedy, kiedy by warto pra
cy pozostaa bez zmiany, gdy taki sam zysk absolutny nale
aoby oblicza w stosunku do wikszego kapitau. Przeciw
stawny wypadek - podnoszenie si stopy zysku (odmienne od
podnoszenia si of surplus value, czyli of absolute profit) zdarzyby si wic w owym wyej przytoczonym przykadzie,
w ktrym zmniejsza si warto of raw produce. Okazuje si
tedy, e podnoszenie si i obnianie stopy zysku okrelane
jest jeszcze przez inne okolicznoci ni podnoszenie si i ob
nianie of absolute profits oraz podnoszenie si i obnianie
stopy of absolute profits, obliczonej w stosunku do kapitau
wyoonego na pac robocz.
Ricardo cignie dalej w cytowanym przed chwil miejscu r
Wyroby jubilerskie, elazne, srebrne i miedziane nie zdroayby,
gdy w ich skad nie wchodz adne produkty surowe, uzyskiwane na
powierzchni ziemi (tame, str. 117).
563
Rozdzia szesnasty
Ceny tych towarw nie podnios si, lecz stopa zysku w

owych trades podniosaby si ponad stop zysku istniejc
w innych gaziach produkcji. W tych ostatnich bowiem mniej
sza (wskutek wzrostu pacy roboczej) warto dodatkowa przy
pada na wyoony kapita, ktrego warto powikszya si
z dwch przyczyn: po pierwsze dlatego, e zwikszy si wy
datek na pac robocz, i po wtre dlatego, e zwikszy si
wydatek na materia surowy. W drugim wypadku ||669| mniej
sza warto dodatkowa przypada na wyoony kapita, ktry
z powodu powikszenia si pacy roboczej wzrs tylko w swej
czci zmiennej.
W tych ustpach Ricardo sam obala ca sw teori zysku,
ktra opiera si na mylnym utosamianiu stopy wartoci do
datkowej ze stop zysku.
W kadym wypadku zyski zarwno w rolnictwie, jak i w przemyle
zmniejszaj si wskutek wzrostu cen p ro d u k tw surow ych, jeeli towa
rzyszy mu wzrost plac roboczych (tame, str. 113/114).
Z tego, co powiedzia sam Ricardo, wynika, e gdyby na

wet wzrostowi cen produktw surowych nie towarzyszy a rise
of wages, the rate o f profits would be lowered by a enhan
cement of that part of the advanced capital, consisting of raw
produce [wzrost pac roboczych, stopa zysku obniyaby si
wskutek wzrostu owej czci wyoonego kapitau, ktra ska
da si z produktu surowego],
Przypumy, e cena jedwabiu, aksamitu, mebli i jakichkolwiek in
nych towarw, ktrych nie kupuje robotnik, podniosa si dlatego, e
wicej pracy w y d atku je si na ich w ytw orzen ie. Czy n ie o d b ije si to
n a zy skach ? Z pew n oci n ie, nic b o w iem op rcz wzrostu p la c n ie m o e
w yw rze w pyw u na zyski. Jedwabiu i aksamitu robotnicy nie konsu
muj i dlatego nie mog one wywoa wzrostu plac (tame, str. 118).
Certainly; the rate of profits in those peculiar trades would

fall, although the value of labour - wages - remained the
same [Niewtpliwie; stopa zysku obniyaby si w tych szcze
564
Ricardow ska teoria Zysku
glnych gaziach produkcji, chocia warto pracy - paca

robocza - nie ulega zmianie]. Podroaby materia surowy,
stosowany przez fabrykantw jedwabiu, fabrykantw forte
pianw, fabrykantw mebli itd., zmniejszyby si zatem sto
sunek nie zmienionej wartoci dodatkowej do wyoonego ka
pitau i hence the rate of profit [dlatego zmniejszyaby si
stopa zysku], A ogln stop zysku stanowi przecitna poszcze
glnych stp zysku we wszystkich branches of business [ga
ziach przedsibiorczoci]. Albo te, chcc nadal otrzymywa
przecitny zysk, owi fabrykanci podnieliby cen swych to
warw. Podobne nominalne podwyszenie cen nie oddziaywa
bezporednio na stop zysku, lecz na wydatkowanie zysku.
Ricardo jeszcze raz powraca do wyej rozpatrzonego wy
padku, w ktrym warto dodatkowa (absolute profit) zmniej
sza si dlatego, e cena of necessaries (a wraz z ni i renta
gruntowa) idzie w gr.
Musz jeszcze raz zaznaczy, e stop a Zysku spadaaby o wiele szyb
ciej, ni to wynika z mojego obliczenia. Jeeli bowiem w arto p ro d u k
tu bdzie tak wysoka, jak przypuszczaem, e bdzie ona we wspomnia
nych przeze mnie warunkach, to warto kapitau farm era w zrosaby
w ydatn ie, gdy k a p ita ten m usi n ieuchronnie sk a d a si z w ielu tow a
rw , ktry ch w arto p osza w gr. Zanim cena zboa mogaby wzro
sn z 4 f. szt. do 12 f. szt., warto wymienna kapitau farm era praw
dopodobnie podwoiaby si i wynosiaby 6000 f. szt. zamiast 3000 f. szt.
Jeliby wic zysk, ktry przynosi farmerowi jego pierw otn y kap ita,
rwna si 180 f. szt., czyli 6e/o, to teraz sto p a jego zysku nie p rz ek r o
czyaby w rzeczywistoci 3/, gdy 3 %
od 6 0 0 0 f. szt. rwna si
180 f. szt., i ty lko na tych w aru nkach m gby zacz gosp od aro w a n o
wy farm er, ktry m a w kieszen i 6000 f. szt. W iele gazi przemysu
mogoby z tego samego rda osiga wiksze lub mniejsze korzyci.
Z m niejszenie zy skw piwowara, gorzelnika, fabrykanta sukna, fabry
kanta ptna mogoby by w czci w yrw n an e przez w zrost w artoci
posiad an y ch przez nieb Z asobw m ateriaw surow ych i w yrobw g oto
wych. Natomiast fabrykanci wyrobw metalowych, biuterii i wielu in
nych towarw, podobnie jak posiadacze kapitaw, na ktre skada si
wycznie pienidz, odczuliby w ca ej rozcigoci s p a d e k stopy Zysku,
nie otrzymujc adnego wyrwnania (tame, str. 123/124).
565
Rozdzia szesnasty
W powyszym ustpie wan okolicznoci jest tylko to,

czego nie dostrzega Ricardo, mianowicie fakt, e sam on obala
dokonywane przez siebie utosamianie zysku z wartoci do
datkow, i e niezalenie od value of labour, na stop zysku
moe oddziaywa variation in the value of the constant ca
pital [zmiana wartoci kapitau staego]. Poza tym ilustracja
dana przez Ricarda jest tylko w czci trafna. Korzy, ktr
farmer, clothier itd. osignliby dziki podniesieniu si ceny
ich istniejcego i znajdujcego si na rynku stock of commo
dities [zasobu towarw], ustaaby oczywicie z chwil, kiedy
sprzedaliby oni te towary. Powikszenie wartoci ich kapitau
rwnie nie przynosioby im ju korzyci z chwil, kiedy w
kapita zosta skonsumowany i naleaoby go reprodukowa.
Wszyscy oni znajd si wtedy w sytuacji wspomnianego przez
samego Ricarda nowego farmera, ktry musiaby wyoy ka
pita w wysokoci 6000 f. szt., aby osiga zysk w wysokoci
3%. Natomiast ||XIII6 7 0 1 jeweller, manufacturer of hardwa
re, money dealer [jubiler, fabrykant wyrobw metalowych,
kapitalista pieniny] itd., chocia z pocztku nie otrzymali
wyrwnania straty, zrealizowaliby stop zysku, ktra przekra
czaaby 3%, gdy podniosaby si jedynie warto ich kapitau
wyoonego na pac robocz, a nie ich kapitau staego.
We wspomnianym tu przez Ricarda wypadku, kiedy zmniej
szajcy si zysk zostaje skompensowany przez wzrost wartoci
kapitau, wan spraw jest jeszcze i to, e kapitalicie i w ogle przy podziale produktu pracy rocznej - chodzi nie
tylko o repartycj produktu midzy rnych udziaowcw w
dochodzie, lecz take o podzia tego produktu na kapita i do
chd.
[2.] Ksztatowanie si oglnej stopy zysku (average profits)
(czyli general rate o f profits) (usual profits)

[a) D a n a
z gry pr ze cit n a
wyjcia
stopa zysku jako
Ricardowskiej
teorii
punkt
zysku]
Pod wzgldem teoretycznym sprawa bynajmniej nie przedsta

wia si tu u Ricarda wyranie.
566

Wspomniaem ju wyej, e cen a ryn kow a towaru moe przekracza
jego cen
naturaln, czyli kon ieczn , mona go bowiem wytwarza
w mniejszej iloci, ni wymaga tego nowy popyt na ten towar. Jest to

jednak tylko przem ijajce zjawisko. Wysokie zyski z kapitau zastoso
wanego w produkcji tego towaru zwabiyby oczywicie kapita do tej
gazi produkcji; a gdy tylko napyn niezbdne fundusze i ilo towaru
odpowiednio wzronie, cen a jeg o spadn ie, a Zyski w te j gazi p rod u kcji
Zrwnaj si z ogln ym poziom em . S p a d ek og ln ej stopy Zysku bynaj
mniej nie wyklucza czciow eg o wzrostu Zyskw w poszczegln ych d z ie
dzin ach stosowania kapitau. N i e j e d n a k o w e
zyski
sprawiaj,
Z jednej
dziny
do
kapital
drugiej.
przenosi
si
wanie
dzie
Gdy wic pod wpywem wzrostu pac i wsku
tek tego, e coraz trudniej zaopatrywa wzrastajc ludno w artykuy

pierwszej potrzeby, nastpuje spadek oglnego zysku i ustala si on
stopniowo na niszym poziomie, zyski farmera mog jednak przez krtki
czas przekracza poprzedni poziom. Przez pewien czas jaka okrelona
ga handlu zagranicznego i handlu z koloniami rwnie moe otrzy
mywa niezwyk podniet (tame, str. 118/119).
Trzeba pamita o tym, e ceny ulegaj wci na rynku wahaniom,
ktre zale przede wszystkim od stosunku midzy popytem a poda.
Chocia mona by dostarcza sukno po 40 szylingw za jard, otrzymu
jc Zwyky Zysk Z kap itau , cena jego wskutek oglnej zmiany mody...
moe wzrosn do 6 0 lub 80 szylingw. Wytwrcy sukna bd przez pe
wien czas osigali nadzwyczajne zyski, ale kapita bdzie oczywicie
napywa do tej gazi przemysu, a wreszcie poda zrwnoway si
znw z popytem, a wtedy cena sukna spadnie znowu do 40 szylingw,
do poziomu swej ceny naturalnej, czyli koniecznej. T ak samo wraz
z kadym wzrostem popytu na zboe cena jego moe tak wydatnie
wzrosn, e zapewni farmerowi zyski wysze od zysku oglnego. Jeli
jest duo urodzajnej ziemi, to po zastosowaniu do produkcji zboa od
powiedniej iloci kapitau cena zboa spadnie znw do poprzedniego
poziomu i zysk bdzie taki sam jak przedtem. Jeeli jednak urodzajnej
ziemi nie ma pod dostatkiem, jeeli do produkcji tej dodatkowej iloci
zboa potrzeba wikszej ni zwykle iloci kapitau i pracy, to cena zboa
nie spadnie do dawnego poziomu. Cena naturalna zboa wzronie i far
mer, zamiast wci otrzymywa wiksze zyski, bdzie musia poprzesta
wa na ich zmniejszonej stopie, ktra jest nieuniknionym skutkiem wzro
567
Rozdzia szesnasty
stu plac, wywoanego przez wzrost cen artykuw pierwszej potrzeby
(tame, str. 119/120).
Jeeli dzie pracy jest dany (albo jeeli istniej tylko takie
differences in the working days in different trades as are com
pensated by the peculiarities of different labour [rnice du
goci dnia pracy w rnych gaziach produkcji, jakie zostaj
wyrwnane przez odrbne waciwoci rnych rodzajw pra
cy]), to dana jest oglna stopa wartoci dodatkow ej, tj. of
surplus labour, gdy paca robocza jest przecitnie taka sama.
Myl ta nie opuszcza Ricarda. I miesza on t general rate of
surplus value z general rate o f profits. Dowiodem ju, e przy
takiej samej general rate o f surplus value, stopy zysk/t w diffe
rent trades musiayby by zupenie odmienne, gdyby towary
sprzedawano wedug ich odpowiednich wartoci. Oglna stopa
zysku powstaje w taki sposb, e ca wytworzon warto
dodatkow oblicza si w stosunku do globalnego kapitau
spoeczestwa (klasy kapitalistw) ; dlatego kady kapita w
kadym poszczeglnym trade ujmuje si jako odpowiedni
cz kapitau globalnego o takim samym ||6711 skadzie or
ganicznym, zarwno jeli chodzi o podzia na kapita stay
oraz zmienny, jak i na obrotowy oraz trway. Jako taka od
powiednia cz dany kapita otrzymuje proporcjonalnie do
swej wielkoci dywidend z wartoci dodatkowej, ktr wytwo
rzy kapita globalny. Podzielona w ten sposb warto do
datkowa, porcja wartoci dodatkowej, ktr w cigu danego
okresu, np. w cigu roku, otrzymuje dana cz kapitau, np.
wielkoci 100 jednostek, stanowi the average profit, czyli the
general rate o f profit, ktra wchodzi do kosztw produkcji
of every trade. Jeeli porcja ta rwna si 15 na 100 jednostek
kapitau, to the usual profit [zwyky zysk] rwna si 15%,
a cena kosztu - 115. Cena kosztu moe by mniejsza, kiedy
np. tylko cz wyoonego kapitau wchodzi jako zuycie do
procesu tworzenia wartoci. Ale ta cena kosztu rwna si
zawsze skonsumowanemu kapitaowi + 15, czyli plus avera
ge profit od wyoonego kapitau. Gdyby w jednym wypadku
do produktu wchodzio 100, a w drugim tylko 50, to w pierw
szym wypadku cena kosztu rwnaaby si 100 + 15 = 115,
568
w drugim za rwnaaby si 50 + 15 = 65 i oba kapitay

sprzedawayby w tym wypadku swe towary po takiej samej
cenie kosztu, tzn. po cenie, ktra przynosiaby obu kapitaom
tak sam rate of profit. Rozumie si, e analizowanie, urze
czywistnienie, uksztatowanie oglnej stopy zysku wymaga
przemiany wartoci w odmienne od nich ceny kosztu. Ricardo
przypuszcza na odwrt, e wartoci i ceny kosztu s identyczne,
nie odrnia bowiem stopy zysku od stopy wartoci dodatko
wej. Nie ma on dlatego najmniejszego pojcia o powszechnej
zmianie, ktra nastpuje w cenach towarw jako rezultat pro
cesu powstawania of general rate of profit, zanim jeszcze mo
e by mowa o general rate of profit. Ricardo uwaa, e ta
rate of profits stanowi co pierwotnego, co, wedug niego,
dlatego uczestniczy nawet w okrelaniu wartoci. (Patrz ch. I,
O wartoci.) Ricardo wychodzi Z zaoenia, e istnieje ge
neral rate o f profit, i rozpatruje tylko te wyjtkowe zmiany
cen, ktre niezbdne s do zachowania owej general rate, do
dalszego jej istnienia. Nie ma on pojcia o tym, e stworzenie
of general rate of profits musi poprzedzi przemiana of values
w cost-prices, e jeeli bierze za podstaw general rate of
profits, to nie ma ju wicej bezporednio do czynienia z values
of commodities.
Rwnie i przytoczony wyej ustp zawiera tylko pogld
Adama Smitha, ale nawet ten pogld ujty jest jednostronnie,
gdy Ricardo nie rozstaje si z ukryt myl o general rate
of surplus value. Ricardo uwaa, e stopa zysku tylko dlatego
w poszczeglnych trades przekracza level [poziom], e cena
rynkowa jest wysza od ceny naturalnej, a to wskutek wza
jemnego stosunku poday i popytu, wskutek niewystarczajcej
produkcji lub te wskutek nadprodukcji w poszczeglnych tra
des. Konkurencja, dopyw nowego kapitau do jednej gazi
produkcji bd wycofywanie starego kapitau z innej gazi,
prowadzi wtedy do zrwnania ceny rynkowej z cen naturaln
i redukuje zysk w poszczeglnej gazi produkcji do genera
level. Zakada si tu, e the real level of profits jest staly
i dany z gry, a chodzi tylko to, aby do real level zreduko
w a te zyski w poszczeglnych trades, ktre wskutek wza
569
Rozdzia szesnasty
jemnego stosunku of supply and demand [poday i popytu]

przekraczaj w real level lub s od niego nisze. Ricardo
przy tym wci przypuszcza nawet, e towary, ktrych ceny
przynosz zysk wyszy od average profit, sprzedaje si po
wyej ich wartoci, te za, ktrych ceny przynosz zysk niszy
od average profit, sprzedaje si poniej ich wartoci. Kiedy
konkurencja zrwnuje warto rynkow towarw z ich war
toci, ustanowiony zostaje level.
Sam level, zdaniem Ricarda, tylko wtedy moe podnosi
si lub obnia, kiedy obnia si lub podnosi (na wzgldnie
duszy czas) paca robocza, tzn. stopa wzgldnej wartoci d o
datkowej, co nastpuje bez zmiany cen. (Chocia Ricardo sam
przyznaje, e moe tu nastpi bardzo znaczna zmiana cen in
different trades, w zalenoci od tego, jak w tych trades
ksztatuje si stosunek midzy kapitaem obrotowym i trwa
ym.)
Ale nawet wtedy, kiedy general rate of profits ju si
uksztatowaa, a przeto uksztatoway si ju i ceny kosztu,
the rate o f profits moe si jednak w poszczeglnych trades
podnie wskutek tego, e istnieje tam duszy dzie pracy,
czyli e wzrasta tam the rate o f absolute surplus value. Kon
kurencja robotnikw nie moe wyrwna tych rnic, o czym
wiadczy ingerencja pastwa. W tych poszczeglnych trades
stopa zysku podniesie si, mimo e the market price nie
przekroczy the natural price. Konkurencja kapitaw moe
oczywicie sprawi, i sprawi to w kocu, e nie cay ten do
datkowy zysk przypadnie w udziale kapitalistom w owych
poszczeglnych trades. Bd oni musieli zredukowa ceny
swych towarw do poziomu niszego od ich natural prices,
albo te inne trades podnios nieco swoje ceny (w kadym
razie, jeeli nie podnios ich faktycznie - takie podniesienie
cen moe by sparaliowane przez spadek wartoci tych to
warw - to jednak ||672| nie obni ich tak znacznie, jak
by wymaga tego rozwj produkcyjnej siy pracy w ich wa
snych trades). The general level podniesie si i zmieni si
ceny kosztu.
Nastpnie: jeeli powstaje nowa ga produkcji, w ktrej
stosuje si niewspmiernie duo pracy ywej w porwnaniu
570
z nagromadzon, w ktrej skad kapitau jest wic o wiele

niszy od przecitnego skadu okrelajcego the average pro
fit, to wzajemny stosunek poday i popytu w nowej gazi
produkcji moe pozwoli, aby jej produkt sprzedawano po
wyej jego ceny kosztu, po cenie bardziej zblionej do jego
rzeczywistej wartoci. Konkurencja moe wyrwna t rnic
jedynie przez podniesienie of general level zysku, gdy kapita
w ogle realizuje, uruchamia wiksz ilo nieopaconej pracy
dodatkow ej. Stosunek wzajemny of supply and demand spra
wia w pierwszym wypadku nie to - jak sdzi Ricardo - e
towar sprzedaje si powyej jego wartoci, lecz tylko to, e
sprzedaje si go mniej wicej wedug jego wartoci, powyej
jego ceny kosztu. Wyrwnanie nie moe tedy zredukowa
zysku do dawnego level, lecz ustanawia nowy level.
[b)
Bd
stop
Ricarda
zysku
i w
kwestii
wywiera
ogle
handel
wpywu,
handel
ktry
na
koloniami
zagraniczny]
Tak samo ma si np. sprawa handlu z koloniami, gdzie

wskutek niewolnictwa i naturalnej urodzajnoci gleby (bd
wskutek tego, e faktycznie lub w sensie prawnym nie roz
wina si tam wasno ziemi) warto pracy jest nisza ni
w starym kraju. Jeeli kapitay metropolii mona przenosi to
this new trade, to obni one wprawdzie specyficzny surplus
profit [zysk dodatkowy] w tym trade, podnios jednak the
general level of profit (jak to zupenie susznie nadmienia
Adam Smith).
Ricardo wci si tu ucieka do frazesu: w starych trades
ilo zastosowanej pracy, jak i paca robocza pozostay prze
cie bez zmiany. Chodzi jednak o to, e general rate of profit
okrelana jest przez stosunek pracy nieopaconej do opaconej
i do kapitau wyoonego nie w tym lub owym trade, lecz we
wszystkich trades, do ktrych kapita freely may be transferred
[moe by swobodnie przenoszony], W dziewiciu dziesitych
stosunek ten moe pozosta bez zmiany; jeeli zmieni si
w jednej dziesitej, to the general rate of profit musi zmieni
37 - Maxks, Engels - Dziea, i 26
571
Rozdzia szesnasty
si we wszystkich dziesiciu dziesitych. Za kadym ra

zem, kiedy wzrasta ilo nieopaconej pracy, ktr urucha
mia kapita danej wielkoci, konkurencja to tylko moe zdzia
a, e kapitay takiej samej wielkoci bd otrzymyway jed
nakowe dywidendy, bd miay jednakowe udziay w tej
wzmoonej pracy dodatkowej; konkurencja nie moe jednak
sprawi, aby mimo wzmoonej pracy dodatkowej, w stosunku
do wyoonego kapitau globalnego, dywidenda kadego po
szczeglnego kapitau pozostaa bez zmiany, ograniczaa si
do dawnego udziau w pracy dodatkowej. Jeli Ricardo przy
puszcza, e dywidenda kadego kapitau ogranicza si do
dawnego udziau w pracy dodatkowej, to brak mu podstaw
do kwestionowania pogldu Adama Smitha, e stop zysku
obnia jedynie konkurencja kapitaw wzrastajca wskutek ich
nagromadzenia. Ricardo bowiem sam tu zakada, e stopa
zysku obnia si wskutek samej tylko konkurencji, chocia the
rate of surplus value wzrasta. czy si to oczywicie z innym
bdnym zaoeniem Ricarda, e the rate of profits (pomijajc
obnienie lub podwyszenie pacy roboczej) moe zwykowa
lub znikowa tylko wskutek przemijajcych odchyle of the
market price [ceny rynkowej] od the natural price [ceny na
turalnej]. A czym jest waciwie the natural price? Cen, ktra
rwna si wyoonemu kapitaowi plus przecitny zysk. A wic
sprowadza si to znw do zaoenia, e the average profit
nigdy nie moe zmniejszy si albo powikszy inaczej, ni
zmniejsza si lub powiksza the relative surplus value.
Dlatego Ricardo myli si, kiedy przeciwstawiajc si
Smithowi mwi:
adne przeniesienie si z jednej gazi handlu zagranicznego do innej
Jub z handlu wewntrznego do handlu zagranicznego nie moe, moim
zdaniem, wpyn na stop zysku (tame, str. 413).
Ricardo myli si rwnie, kiedy uwaa, e the rate of

profits nie wpywa na ceny kosztw, gdy nie wywiera wpy
wu na values.
Bdne jest jego zdanie, e in consequence of a favoured
foreign trade the general level [w nastpstwie szczeglnie
512
korzystnych warunkw w jakiej gazi handlu zagranicznego

oglny poziom] musi by zawsze ustanawiany przez redu
kowanie otrzymywanego w tej gazi zysku do dawnego level,
a nie przez podnoszenie oglnego poziomu.
Oni utrzymuj, e wyrwnanie zyskw nastpi w drodze oglnego,
ich podniesienia, ja za mniemam, e zyski osigane w uprzywilejowanej
gazi obni si szybko do oglnego poziomu (tame, str. 132/133),
Wskutek z gruntu bdnego pogldu na stop zysku Ricar

do zupenie opacznie pojmuje wpyw wywierany przez fo
reign trade, kiedy handel ten bezporednio nie obnia ceny
rodkw wyywienia robotnikw. Nie zdaje on sobie sprawy
z tego, jak ogromne znaczenie dla Anglii ma np. zaopatrywa
nie JJ6731 przemysu w tasze surowce; nie uprzytamnia sobie
tego, e chocia w tym wypadku, jak to ju zaznaczyem
wczeniej [n8l, ceny spadaj, podnosi si stopa zysku, gdy tym
czasem w przeciwnym wypadku, przy zwykujcych cenach ,
stopa zysku moe si obnia, nawet jeli paca robocza po
zostaje w obu wypadkach bez zmiany.
A wic stopa zysku podnosi si nie w nastpstwie rozszerzenia ryn
ku (tame, str. 136).
The rate of profit nie zaley od ceny poszczeglnego towa

ru, lecz od iloci pracy dodatkowej, ktr dany kapita moe
zrealizowa. Ricardo i w innych wypadkach nie docenia do
niosoci of the market, nie pojmuje bowiem istoty pienidza.
*
(Powysze roztrzsania naley uzupeni nastpujc uwa
g: Ricardo dlatego popenia te wszystkie bdy, e za po
moc naciganych abstrakcji chciaby przeforsowa swoje za
oenie o tosamoci stopy wartoci dodatkowej i stopy zysku.
Wulgarni ekonomici doszli dlatego do wniosku, e teoretycz
ne prawdy s abstrakcjami, ktre stanowi zaprzeczenie rze
czywistych stosunkw. A powinni byli, wrcz przeciwnie,
573
Rozdzia szesnasty
dostrzec, e Ricardo nie do daleko posuwa si na drodze

susznej abstrakcji, co popycha go w stron abstrakcji opacz
nej I11*!.)
[3.] Prawo obniania si stopy zysku

[a)
Bdne
przesanki Ricardowskiej
o b n i a n i a si s t o p y zysku]
koncepcji
Prawo obniania si stopy zysku stanowi jeden z najwaniej

szych czonw systemu Ricarda.
Stopa zysku ma tendencj znikow. Wskutek czego? Adam
Smith mwi: wskutek wzrostu akumulacji i towarzyszcego
jej wzrostu konkurencji kapitaw. Ricardo oponuje: konku
rencja moe wyrwnywa zyski w different trades (wyej wi
dzielimy, e Ricardo nie jest tu konsekwentny), nie moe
jednak obniy oglnej stopy zysku. Taka obnika byaby
tylko wtedy moliwa, kiedy w nastpstwie akumulacji kapita
w kapitay o tyle szybciej pomnaayby si od ludnoci, e
popyt na prac byby stale wikszy od jej poday i dlatego
paca robocza stale wzrastaaby nominalnie, realnie i w swej
wartoci uytkowej - pod wzgldem wartoci i wartoci uyt
kowej. Sprawa ma si jednak inaczej. Ricardo nie jest opty
mist, ktry dawaby wiar podobnym baniom.
Poniewa identyfikuje on stop zysku ze stop wartoci d o
datkow ej - wzgldnej wartoci dodatkowej, zakada bowiem,
e dzie pracy nie zmienia si - przeto nieustanne obnianie
si zysku, czyli znikow tendencj zysku, mona wytumaczy
jedynie tymi samymi przyczynami, ktre wywouj nieustanne
obnianie si, czyli znikow tendencj, stopy wartoci d o
datkowe), tj. tej czci dnia pracy, w cigu ktrej robotnik pra
cuje nie dla siebie, lecz dla kapitalisty. Ale co to s za przy
czyny ? Jeeli zaoymy, e dzie pracy jest dany, to ta jego
cz, w cigu ktrej robotnik pracuje dla kapitalisty za darmo,
moe si tylko wtedy kurczy, zmniejsza, kiedy wzrasta ta
cz dnia pracy, w cigu ktrej pracuje on dla siebie. A moli
we to jest (przy zaoeniu, e prac opaca si wedug jej war-
574
oci ) jedynie wwczas, kiedy wzrasta warto of necessaries,

rodkw utrzymania, na ktre robotnik wydatkuje sw pac
robocz. Jednake warto towarw przemysowych zmniejsza
si stale w nastpstwie rozwoju produkcyjnych si pracy.
A wic obnianie si stopy zysku mona wytumaczy w ten
tylko sposb, e gwna cz skadowa rodkw utrzyma
nia - food [ywno] - stale wzrasta pod wzgldem wartoci.
A wzrasta dlatego, e rolnictwo staje si coraz mniej produk
cyjne. Mamy tu t sam przesank, ktra wedug Ricarda tu
maczy istnienie i rozwj renty gruntowej. Cige obnianie si
zysku czy si przeto, zdaniem Ricarda, z cigym podnosze
niem si stopy renty gruntowej. Dowiodem ju, e Ricardo
bdnie pojmuje rent gruntow. Tym samym wali si tedy
jedna z podstaw, na ktrych opiera si jego objanienie obni
ania si stopy zysku. A po wtre, opiera si ono na bdnej
przesance, e rate o f surplus value oraz rate o f profit s iden
tyczne, e zatem obnienie si of the rate of profit jest iden
tyczne z obnieniem si of the rate of surplus value, ktre
rzeczywicie mona by wytumaczy jedynie w sposb, do kt
rego ucieka si Ricardo. Tym sajnym upada jego teoria. Sto
pa zysku obnia si - chocia the rate of surplus value nie
zmienia si lub wzrasta - gdy wraz z rozwojem produkcyj
nych si pracy zmniejsza si kapita zmienny w stosunku do
kapitau staego. Stopa zysku obnia si tedy nie dlatego, e
praca staje si mniej wydajna, lecz dlatego, e staje si bar
dziej wydajna. Zmniejsza si nie dlatego, e mniej wyzyskuje
si robotnika, lecz dlatego, e go si bardziej wyzyskuje, czy
to wskutek tego, i wzrasta absolute surplus time [absolutny
czas dodatkowy], czy te, kiedy pastwo przeciwstawia si ta
kiemu wzrostowi, wskutek tego, e produkcja kapitalistyczna
rwnoznaczna jest z tym, i obnia si the relative value of
labour, a w wyniku tego wzrasta the relative surplus time.
Teoria Ricarda opiera si wic na dwch mylnych prze
sankach :
1. na mylnej przesance, e warunkiem istnienia i wzrostu
renty gruntowej jest malejca produkcyjno rolnictwa;
2. na mylnej przesance, e stopa zysku jest identyczna ze
stop wzgldnej wartoci dodatkowej, moe wic podnosi si
575
Rozdzia szesnasty
lub obnia jedynie w odwrotnym stosunku do podnoszenia

si lub obniania pacy roboczej.
II6 7 4 1 A teraz dokonam przede wszystkim zestawienia tych
miejsc u Ricarda, w ktrych daje on wyraz wyoonemu wyej
pogldowi.
[b)
Analiza
pochanianiu
tezy
stopy
Ricarda
zysku
o stopniowym
przez
wzrastajc
rent]
Przedwstpnie skrelimy tu jeszcze kilka uwag o tym, jak

Ricardo, biorc za punkt wyjcia swj pogld na rent grun
tow, wyobraa sobie, e renta stopniowo pochania stop zy
sku.
Zrobimy w tym celu uytek z danych zawartych w tabli
cach zamieszczonych na str. 574 *, odpowiednio je modyfi
kujc.
W owych tablicach zakada si, e zastosowany kapita rw
na si 60c + 40v, warto dodatkowa rwna si 50%, a wic
warto produktu, niezalenie od wydajnoci pracy, rwna si
120 f. szt. W tej kwocie 10 f. szt. stanowi zysk, a 10 f. szt.
stanowi rent absolutn. Przypumy, e kapita zmienny
w sumie 40 f. szt. wypaca si 20 robotnikom (za prac wy
konywan np. w cigu tygodnia lub raczej - ze wzgldu na
stop zysku - w cigu roku; jest to tutaj zreszt spraw zu
penie obojtn). Wedug tablicy A, w ktrej warto rynko
w okrelaj grunty kategorii I, liczba ton rwna si 60, czyli
60 ton = 120 f. s z , 1 tona = 12% o = 2 f. szt. Paca robo
cza wynosi 40 f. szt., czyli rwna si 20 tonom [wgla] lub
20 kwarterom zboa. Jest to wic niezbdna paca robocza
dla liczby robotnikw, ktr zatrudnia kapita w wysokoci
100 f. szt. Gdyby si teraz okazao, e wypada przej do
uprawy gruntw niszej jakoci, na ktrych potrzebny byby
kapita w wysokoci 110 f. szt (kapita stay w wysokoci
60 f. szt. i kapita zmienny na 20 robotnikw, ktrych uru
chamia w kapita stay), aby wytworzy 48 ton (mianowicie
kapita stay w wysokoci 60 f. szt. i kapita zmienny w sumie
* Patrz wkadk midzy str. 332-333. - R ed.
516
50 f. szt.), to warto dodatkowa rwnaaby si wtedy 10 f. szt.,

a cena tony wynosiaby 2V f. szt. Gdybymy przeszli do
uprawy gruntw jeszcze niszej jakoci, na ktrych kapita
w wysokoci 120 f. szt. przynosi 40 ton, to cena tony rwna
aby si 120/4o = 3 f. szt. Zniknaby tu jakakolwiek warto
dodatkowa na gruntach najniszej kategorii. Produkt wytwa
rzany przez 20 robotnikw bdzie si tu wci rwna warto
ci w kwocie 60 f. szt. (3 f. szt. rwnaj si dniu pracy do
wolnej wielkoci). Jeeli wic paca robocza wzrasta z 40 do
60 f. szt., to warto dodatkowa zupenie znika. Zakadamy
tu wci, e 1 kwarter zboa stanowi nieodzown pac robo
cz for one man [dla jednego robotnika].
Zamy, e w obu wspomnianych wypadkach naleaoby
wyo y kapita wynoszcy tylko 100 f. szt. Albo to samo in
nymi sowy: jaki bdzie stosunek w obliczeniu na 100 jedno
stek kapitau, bez wzgldu na wielko wyoonego kapitau?
Zamiast mianowicie liczy, e wykada si kapita w wysoko
ci 110 f. szt. lub 120 f. szt., przy takiej samej liczbie robot
nikw i takim samym kapitale staym, obliczmy, ile kapitau
staego i jak liczb robotnikw mona by przy takim samym
organicznym skadzie kapitau (nie pod wzgldem wartoci,
lecz pod wzgldem iloci zastosowanej pracy i iloci kapitau
staego) zastosowa w obliczeniu na 100 jednostek kapitau.
(Aby mona byo porwna te 100 jednostek z innymi kate
goriami kapitaw.) 110 tak si ma do 60, jak 100 do 546/ii,
a 110 tak si ma do 50, jak 100 do 455/n- 20 ludzi urucho
mio capital constant w wysokoci 60 jednostek. Ilu wic ludzi
potrzeba, aby uruchomi 546/ii jednostki?
Sprawa tak si oto przedstawia. 60 f. szt. stanowi warto,
ktr stwarza pewna liczba zatrudnionych robotnikw (dajmy
na to - dwudziestu), przy czym paca tej zatrudnionej liczby
robotnikw wynosi 20 kwarterw albo 20 ton, ktre rwnaj
si 40 f. szt., gdy warto tony albo kwartera wynosi 2 f. szt.
Jeeli warto tony podnosi si do 3 f. szt., to warto dodat
kowa znika. Jeeli warto tony podnosi si do 2 1/2 f. szt., to
znika poowa wartoci dodatkowej, ktra stanowia rent
absolutn.
W pierwszym wypadku przy wyoonym kapitale w wyso
577
Rozdzia szesnasty
koci 120 f. szt. (60c i 60v) produkt rwna si 120 f. szt., czyli
40 tonom (40 X 3). W drugim wypadku przy wyoonym ka
pitale w wysokoci 110 . szt. (60c i 50v) produkt rwna si
120 f. szt., czyli 48 tonom (48 X 21/).
W pierwszym wypadku przy wyoonym kapitale w wyso
koci 100 f. szt. (50c i 50v) produkt rwna si 100 f. szt.,
czyli 33V3 tony (3 X 33V3 = 100). A poniewa mamy tu
do czynienia jedynie z pogorszeniem si jakoci gruntw, ale
nie ze zmian skadu kapitau, kapita stay w wysokoci
50 f. szt. bdzie uruchomiony przez stosunkowo tak sam
ilo pracy, jak przedtem kapita w wysokoci 60 f. szt. Jeeli
wic kapita stay w wysokoci 60 f. szt. uruchamiao 20 ludzi
(ktrzy otrzymywali 40 f. szt., dopki warto 1 tony rwnaa
si 2 f. szt.), to teraz kapita w wysokoci 50 f. szt. bdzie
uruchomiony przez 162/ robotnika, otrzymujcych 50 f. szt.,
odkd warto tony podniosa si do 3 f. szt. Podobnie jak
przedtem, 1 robotnik otrzymuje 1 ton bd 1 kwarter =
= 3 f. szt, gdy 162/ X 3 = 50. Jeeli warto stworzona
przez 162/ robotnika rwna si 50, to warto stworzona
przez 20 robotnikw rwna si 60 f. szt. A wic zaoenie, e
praca dzienna 20 robotnikw rwna si 60 f. szt., pozostaje
nadal w mocy.
Wemy teraz drugi wypadek. Przy wyoonym kapitale
w wysokoci 100 f. szt. produkt rwna si 109V n f. szt., czyli
437/ii tony (2V2 X 437/ii = 109V ii). Kapita stay rwna
si 546/ii f. szt., a kapita zmienny - 455/a - Jak liczb ro
botnikw reprezentuje ta kwota 455/n f. szt.? Liczb 182/n
robotnika. 1)6751 Jeeli mianowicie warto stworzona w cigu
jednego dnia pracy 20 robotnikw rwna si 60 f. szt., to
warto stworzona w cigu jednego dnia pracy 182/ii robot
nika rwna si 546/n f. szt., a przeto warto produktu rwna
si 109V n f. szt.
Widzimy tedy, e w obu wypadkach taki sam kapita uru
chamia mniejsz ni przedtem liczb robotnikw, ktrzy ko
sztuj jednak droej. Pracuj oni w cigu takiej samej liczby
godzin, lecz dodatkowy czas pracy zmniejszy si lub zupenie
znikn, gdy w cigu takiego samego czasu robotnicy ci wy
twarzaj mniej produktu (i produkt ten skada si z necessa578
ries konsumowanych przez robotnikw) ; chocia wic robot

nicy pracuj nadal w cigu takiego samego czasu, czas pracy,
Tony
Kapita
[Kategoria]
ktry wydatkuj na wytworzenie 1 tony lub 1 kwartera, po

wikszy si.
Ricardo przypuszcza wci w swych obliczeniach, e kapi
tal musi uruchamia w icej pracy i e dlatego musi si wy
kada wikszy kapita, a wic 120 lub 110 f. szt., nie za jak
przedtem 100 f. szt. Jest to tylko wtedy suszne, kiedy naley
wytworzy tak sam ilo produktu, czyli w przytoczonych
wyej wypadkach 60 ton, zamiast w wypadku pierwszym
40 ton za pomoc wyoonego kapitau w wysokoci 120 f. szt.
i w drugim wypadku 48 ton za pomoc wyoonego kapitau
w wysokoci 110 f. szt. Tote za pomoc wyoonego kapitau
w wysokoci 100 f. szt. produkuje si w pierwszym wypadku
331/ tony, a w drugim - 437/ii tony. Przypuszczenie powy
sze uniemoliwia Ricardowi ujcie sprawy z waciwego pun
ktu widzenia, ktry nie na tym polega, e do wytworzenia
takiego samego produktu musi si zatrudni wiksz liczb
robotnikw, lecz na tym, e dana liczba robotnikw wytwarza
mniej produktu, ktrego wiksza ni przedtem cz stanowi
nadto pac robocz.
Porwnajmy teraz obie tablice: tablic A ze str. 574 oraz
now tablic, stanowic wynik danych, ktre przytoczylimy
wyej.
f. szt.
W
[ cz
WR
[W ar
WI
WD
CK
RA
[W ar
[Cena
[R en
RD
[R en
RA
[W ar
na
w ar
to
to
to
kosz
ta
ta
ta
ryn
indy
tu]
abso
abso
to
kowa
widu
nicz
lut
nicz
lu t
pro
alna]
kowa]
tony
na]
kowa]
na]
duktu]
tony]
1 to
ny
tony
tony
. szt.
f. 6Zt.
1. szt.
f. szt.
f. szt.
[R en
f. szt.
f. szt.
100
60
120
l 6/o
10
II
100
65
130
l ll/is
2/lS
1/1S
10
10
iii
100
75
150
l* /5
17/15
10
30
3 00
200
4 00
30
40
15
579
Rozdzia szesnasty
RD
cz
[Renta na
0CD r
renta
nicz
kowa]
tony
cz
na
renta
f. szt.
tony
Skad
kapita
u
Stopa
war
toci
dodat
kowej
liczba
robot
nikw
Paca
robo
cza
Paca
robo
cza
Stopa
zysku
i. szt.
tony
20
20
20
10
60c+ 40v
50
20
40
10
20
10
60c ~M0v
50
20
40
iii
15
40
20
60c"h 40v
50
20
40
20
70
35
10
10
Gdybymy tablic t uoyli teraz w odwrotnym porzdku,

wedug Ricardowskiej descending line [linii zstpnej], a wic
gdybymy zaczli od kategorii III i zaoyli zarazem, e naj
wczeniej uprawiany bardziej urodzajny grunt nie przynosi
renty, to w tej kategorii III mielibymy z pocztku kapita
w wysokoci 100 f. szt., ktry wytwarza warto wynoszc
120 f. szt., z czego 60 f. szt. przypada na capital constant,
a 60 f. szt. na nowo doczon prac. Nastpnie naleaoby
wedug Ricarda zaoy, e stopa zysku byaby wysza od wy
mienionej w tablicy A, gdy wraz ze znik ceny tony wgla
(lub kwartera pszenicy) 20 robotnikw dopty otrzymywaoby
20 ton = 40 f. szt., dopki tona rwna si 2 f. szt. Poniewa
jednak tona rwna si teraz l/is f. szt., czyli 1 f. szt. 12 szy
lingw, przeto 20 robotnikw otrzymuje ju tylko 32 f. szt.
( = 20 tonom). Kapita wyoony na tak sam liczb robot
nikw wynosiby 60c + 32v = 92 f. szt., czna za war
to produktu rwnaaby si 120 f. szt., gdy warto wytwo
rzona przez prac 20 robotnikw rwna si nadal 60 f. szt.
Przy takim stosunku do v kapita w wysokoci 100 f. szt.
powinien by stworzy warto wynoszc 1 3 0 10/23 f . szt., gdy
92 : 120 = 100 : 1301/ (albo 23 : 3 0 = 100 : 1/23).
A w kapita w wysokoci 100 f. szt. skadaby si mianowicie
z 655/ oraz z 3418/2sv. Kapita rwnaby si zatem
655/ + 3418/; warto produktu wynosiaby 1 3 0 10/2S
580
f. szt.
III
100
8 1 1/
Zysk
Stopa
zysku
f . szt.
/.
3 0 10/*S
'7
a
ri
i ^
f.
szt.
1 3 0 10/m
3
?
fy>
m
1
*
S oc
dd
i
t
NH fcw *0
.8 ~
| i
1
m
Renta
Kapita
*c
o
s
&
Liczba ton
f. szt., liczba robotnikw - 2117/. Stopa wartoci dodatko

wej rwnaaby si 87V%.
[1. Mielibymy wic taki oto obraz:]
f. i U .
f. Zt.
f. szt.
i.
l*/s
t* h
Skad
kapitau
Stopa
wartoci
dodatkowej
szt.
Iaczba
robotnikw
*/
655/sec + 3 4 w/v
8 7 l /i
2 \ 'V t*
Paca robocza wyraona w tonach wynosi 21,17/23 tony,

a zysk - 19V46 tony.
||676| Przypumy teraz - wychodzc wci z zaoenia R i
carda - e wskutek wzrastajcej liczby ludnoci cena rynkowa
podnosi si tak wysoko, i naley przystpi do uprawy grun
tw kategorii II, w ktrej, warto tony rwna si l ll/i3 f- szt.
Nie dzieje si tu bynajmniej tak, jak by sobie yczy Ricar
do, mianowicie e 2117/ robotnika bdzie wci wytwarzao
tak sam warto, wynoszc 655/3 f. szt. (liczc pac ro
bocz wraz z wartoci dodatkow). Liczba robotnikw bo
wiem, ktr mog zatrudni, a wic i wyzyskiwa kapitalici
w kategorii III, zmniejsza si w myl wasnego zaoenia R i
carda, a wic zmniejsza si te czna suma wartoci dodat
kowej.
Przy tym skad of agricultural capital [kapitau rolnego]
pozostaje wci bez zmiany. Aby uruchomi 60c, potrzeba
wci 20 robotnikw (przy danym dniu pracy), bez wzgldu
na to, jak by si ich opacao.
581
Rozdzia szesnasty
Poniewa tych 20 robotnikw otrzymuje 20 ton, a tona rw

na si l n /i3 f- szt., przeto 20 robotnikw kosztuje 20 (1 +
+ / ) f. szt. = 20 f. szt. + 1612/i3 f. szt. = 36l2/i3 f. szt.
A wic warto, ktr produkuje tych 20 robotnikw, rw
na si - bez wzgldu na wydajno ich pracy - 60 . szt.,
a zatem wyoony kapita rwna si 9612/i3 f. szt., warto
za produktu rwna si 120 f. szt., czyli zysk wynosi 23Vi3
f. szt. Zysk z kapitau w wysokoci 100 f. szt. bdzie si wic
rwna 2 3 i7/i szt., a kapita bdzie mia skad: 6119/ic +
+ 382/ziv. Zatrudnia si 2040/ robotnika.
Jeeli czna warto produktu rwna si 12317/ f. szt.,
a warto indywidualna tony w kategorii III rwna si l 3/s
f. szt., to ile ton bdzie w tej kategorii wynosi produkt? B
dzie wynosi 778/2i tony. Stopa wartoci dodatkow ej bdzie
rwnaa si 62V%Ale kategoria III sprzedaje ton za l 11/is f. szt. D aje to na
ton warto rniczkow w wysokoci 4 12/is szylinga, czyli
]*/es f. szt., co na 778/2i tony wynosi 778/ei X le/5 =
= 19! / f. szt.
f. Zt.
III
100
77s/ u
i . Zt.
f. 2t.
f. SZt.
f. szt.
12317/
142/7
l n /u
I sh
WD
W artoi
rniczkowa
[1 tony]
WI
[Warto indywidualna
1 tony]
rynkowa
[Wartoi
1 tony]
WR
[W R]
czna wartoi
rynkowa
[RW]
Rzeczywjita
czna
warto
Licrf>a
toil
Kapital
[Kategoria]
Kategoria III zamiast za 12317/2i f. szt. sprzedaje produkt

za 12317/2i + 19!/i = 1426/7 f. szt. Kwota 19V21 f- szt.
stanowi rent. - W kategorii III mielibymy wic tak sytu
acj:
[ + ie/s
f. szt. = ]
b 4 w/u szyi.
582

Renta
R ent*
w
tonaeh
f. s a l
Stopa
zysku
Skad
kapitaJu
Stopa
Liczba
waztoid
robotdodatkowej nikw
'/
19V n
10*/m
2 3 17/n
61 / m c + 382/2iv
6 2 /2
204%
II
Stopa
?.y&ku
100
6 7 Vm
1231T/*i
Skad
kapitau
/
2 317/2t
f. szt.
f. szt.
f. szt.
l u /ia
Stopa
wartoci
dodatkowej
Renta
rniczkowa
WD
[Wareof
1 tony]
szt.
WI
[W artoi
indywidualna
1 tony]
i.
WR
[W artoi
rynkowa
1 tony]
f. szt.
W
[czna
wartoi]
Liczba
ton
Kapita
JKategoria]
Paca robocza wyraona w tonach rwna si 204% s tony,

zysk za rwna si 12113/iae tony.
Jeeli przejdziemy teraz do kategorii II, to okae si, e nie
przynosi ona renty. Warto rynkowa rwna si wartoci in
dywidualnej. Liczba ton, ktr produkuje kategoria II, wyno
si 674/W kategorii II sprawa tak si wic przedstawia :
f. szt.
0
liczba
robotnikw
V.
6 1 l9/tic + 382/2iv
62*/
20/w
Paca robocza wyraona w tonach rwna si 204% :, a zysk

rwna si 12 113/i26 tony.
||677| 2. W drugim wypadku, w ktrym wcza si II ka
tegoria i powstaje renta, sytuacja tak si wic ksztatuje:
583
Kategoria
i
u
R ozdzia szesnasty
liczb a
ton
(. szt.
RLW
[Rzeczy
wista
czna
warto]
W R
[czna
warto
rynkowa]
WR
[Warto
rynkowa
1 ony]
WD
WI
[Warto [Warto rnicz
indywi kowa 1 tony]
dualna
1 tony]
f. szt.
f. szt.
f. szt.
f. szt.
f. szt.
iii
100
7 7 8/2i
ii
100
6 7 Vu 1 2 3 17/1
1 2 3 17/2i
1426/7
111/18
i s/6
[ + le/cs f . s z t. = ]
1 2 3 17/2i
1/ h
1 /1J
+ 4 1!/i3 szyi.
Sflppn1
zysku
Skad
kapitau
Liczba
robotnikw
<5119/sic + 382/2iv
20'/o5
62 V2
2 3 17m
2 0 1/nj
6 1 19/ 2 ic+ 382/2lv
20',0/m
62/
2 3 17/1
2 0 /os
Stopa
wartoci
dodatkowej
Paca
robocza
w tonach
Zysk
w tonach
Renta
Renta
w tonach
f. szt.
1 2 u /i2o
12m l m
19V 31
1 0 -
Przejdmy teraz do trzeciego wypadku i przypumy wraz

z Ricardem, e trzeba i mona przystpi do eksploatacji z
niszej jakoci, kategorii I, jako e warto rynkowa produktu
podniosa si do 2 f. szt. Poniewa capital constant w wyso
koci 60 f. szt. wymaga 20 robotnikw, a ci kosztuj teraz
40 . szt., przeto skad kapitau jest taki sam jak w tablicy A
na str. 574, a mianowicie 60c + 40v, warto za, ktr wy
twarza tych 20 robotnikw, rwna si zawsze 60 f. szt., a wic
czna warto produktu, wytworzonego za pomoc kapitau
w wysokoci 100 f. szt., rwna si 120 f. szt., bez wzgldu na
produkcyjno tego kapitau. Stopa zysku rwna si tu 20%,
stopa wartoci dodatkowej = 50%, zysk wyraony w to
nach = 10 ton. Musimy teraz zobaczy, jakiej zmianie ulegy
kategorie III i II wskutek tej zmiany wartoci rynkowej i w
czenia do eksploatacji kategorii I, ktra okrela stop zysku.
Chocia kategoria III obejmuje najurodzajniejsze grunty,
584
moe ona, rozporzdzajc kapitaem w wysokoci 100 f. szt.,

stosowa prac jedynie 20 robotnikw, ktrzy kosztuj j
40 . szt., gdy capital constant w wysokoci 60 f. szt. wyma
ga 20 robotnikw. Liczba robotnikw, ktrych prac stosuje
kapita w wysokoci 100 f. szt., spada wic do 20, a rzeczy
wista czna warto wytworzonego produktu rwna si teraz
120 f. szt. Jeeli jednak warto indywidualna tony wyprodu
kowanej przez kategori III rwna si l 9/is f. szt., to ile ton
produkuje ta kategoria? Produkuje 75 ton, gdy 120 dzielone
przez 2Vir> ( l 9/i5 f. szt.) = 75. Liczba ton produkowanych
przez t kategori zmniejsza si, kategoria ta bowiem moe za
pomoc takiego samego kapitau stosowa mniej pracy, a nie
wicej (jak to wci bdnie utrzymuje Ricardo, gdy uwag
jego zaprzta tylko to, ile pracy trzeba, aby wytworzy tak
sam ilo produktu, a nie to, ile przy nowym skadzie kapi
tau mona zastosowa pracy ywej, a jedynie ta sprawa ma
tutaj znaczenie). Ale kategoria III sprzedaje owe 75 ton za
150 f. szt. (a nie za 120 f. szt., ktre stanowi ich warto)
i w ten sposb renta podnosi si w kategorii III do 30 f. szt.
Co si tyczy kategorii II, to warto produktu tak samo
rwna si tu 120 f. szt. itd. Poniewa jednak warto indy
widualna tony rwna si l n /i3 f. szt., to wspomniana kate
goria produkuje 65 ton (gdy 120 dzielone przez 24/13;
(1 /1) = 65). Mwic zwile, otrzymujemy tu tablic A
ze str. 574. Poniewa jednak dla naszych celw potrzeba nam
nowych rubryk, przeto teraz, kiedy do eksploatacji wczono
kategori I i warto rynkowa podniosa si do 2 f. szt., uo
ymy t tablic na nowo :
3. [Wypadek trzeci:]
[Kate
goria]
Kapital
Liczba
ton
f. szt.
RW
[Rzeczy
wista
czna
warto]
WR
[czna
warto
rynkowa]
\VR
[Warto
rynkowa
1 tony]
WI
[Warto
indywi
dualna
1 tony]
f. GZt.
f. szt.
f. 6Zt.
f. szt.
III
100
75
120
150
II
100
65
120
130
2
2
1 /13
100
60
120
120
l s/5
585
R ozdzia szesnasty
Skad
kapitau
Liczba
robot
nikw
t. zt.
p/s f. szt.]
Stopa
war
toci
dodat
kowej
&
Paca
robo-1
cza w
tonach
Renta
w bo
nach
Zysh
w
tonach
Renta
WD
(Warto
rniczkowa
1 tony]
60c + 40v 20
50
20
20
10
f. szt.
30 15
6 0 c + 4 0 v 20
50
20
20
10
10
60c + 40v 20
50
20
20
10
= 8 szyi.
/t f. szt.]
= 3Vl szyi.
0
40 20
||678 j Krtko mwic, ten wypadek III zgadza si z tabli

c A na str. 574 (jeeli pomin rent absolutn, ktra wy
stpuje tu jako cz zysku), ale wszystko odbywa si tu w od
wrotnej kolejnoci.
Przejdmy teraz do nowych wypadkw, ktre mamy zamiar
rozpatrzy 1120].
Wemy przede wszystkim kategori, ktra przynosi jeszcze
zysk i oznaczmy j Ib. Za pomoc kapitau w wysokoci 100
f. szt. wytwarza ona zaledwie 437/n tony.
Warto tony podniosa si do 21/ f. szt. Skad kapitau
rwna si 546/ + 455/nv. Warto produktu rwna si
109V n f- szt. Kapita zmienny w wysokoci 455/u f. szt.
opaca 182/n robotnika. A poniewa warto wytwarzana
przez prac dzienn 20 robotnikw rwna si 60 f. szt., przeto
182/n robotnika wytwarza warto w wysokoci 546/n f. szt.,
a wic warto produktu rwna si 109V n f. szt. Stopa zysku
rwna si 9Vn%- Zysk rwna si 37/n tony. Stopa wartoci
dodatkow ej rwna si 20%.
Poniewa kapita w kategoriach III, II i I ma taki sam skad
organiczny jak w kategorii Ib i we wszystkich trzech katego
riach, robotnicy musz otrzymywa tak sam pac robocz
jak w kategorii Ib, przeto za pomoc kapitau w wysokoci
100 f. szt. kategorie te mog te zatrudnia tylko 182/u ro
586
botnika, ktrzy produkuj czn warto w sumie 54e/n

f. szt., a wic - podobnie jak w kategorii Ib - warto do
datkow wynoszc 20% i stop zysku wynoszc 9x/n%.
czna warto produktu rwna si tu, tak samo jak w kate
gorii Ib, 109V it f- szt.
Poniewa jednak warto indywidualna tony w kategorii III
rwna si l 3/s f. szt., kategoria ta produkuje 109x/u dzielone
przez 13/s ( = 24/is), czyli 682/u tony (a wic 109V n f. szt.
rwna si tu 682/u tony). Nadto rnica midzy wartoci
indywidualn tony a wartoci rynkow wynosi teraz 2x/a
f. szt. minus l 3/s f. szt., czyli 2 f. szt. 10 szylingw minus
1 f. szt. 12 szylingw, a zatem 18 szylingw. Na 682/u tony
wynosi to 18(68 + 2/n) szylingw = 12273/n szylinga =
= 61 f. szt. 73/n szylinga. Kategoria III sprzedaje swj pro
dukt nie za 109 V u f. szt., lecz za 170 f. szt. 95/n szylinga.
I ta nadwyka stanowi rent kategorii III. Wyraona w to
nach renta ta rwna si 24e/n tony.
Poniewa warto indywidualna tony w kategorii II rwna
si l n /i3 f. szt., kategoria ta produkuje 109V u dzielone przez
ln/is, czyli 59V u tony. Rnica midzy rynkow a indywi
dualn wartoci tony w kategorii II wynosi 2V 2 f. szt. minus
i n / 1 3 f. szt., a zatem 17/ f. szt. Na 59V n tony rwna si to
387/ii f- szt., co stanowi rent. czna warto rynkowa rw
na si 1478/n f. szt. Renta wyraona w tonach rwna si
155/n tony.
Wreszcie, poniewa warto indywidualna tony w katego
rii I rwna si 2 f. szt., przeto 109V ii f. szt. rwna si 54e/n
tony. Rnica midzy wartoci rynkow a wartoci indywi
dualn wynosi 2 V 2 f. szt. minus 2 f. szt., a zatem 10 szylin
gw. Na 546/n tony wynosi to (54 + 6/ii) 10 szylingw =
= 590 szylingw 4- 6% i szylinga = 27 f. szt. + 55/n szy
linga. czna warto rynkowa produktu rwna si tedy
136 f. szt. 73/n szylinga, warto za renty wyraona w to
nach rwna si 1010/n tony.
Jeeli wszystko powysze ujmiemy teraz w tablic charak
teryzujc wypadek czwarty, to otrzymamy:
||679| 4. [Wypadek czwarty:]
38 - Mark, Engels - D a e U , t 26
587
Rozdzia szesnasty
Kapita Liczba
ton
g
0
t*
RW
[Rzeczy
wista
czna
warto]
WR
[czna warto
tynkowa]
WR
[Warto
rynko
wa
1 tony]
[ 1 7 0 V U f . szt. = ]
14%
l 3/s
14%
l 'V i s
14%
14%
14%
Stopa
war*toci
dodat
kowej
Stopa
zysku
. szt.
. szt.
f. szt.
III 100
6 8 2/ n
109V n
II 100
59V u
109 Vu
WI
[Warto
indywi
dualna
1 tony]
. szt.
1 7 0 f . szt. 9 V u szyi.
1 4 7 8/ u f . szt. [ =
147
f . szt. 1 4 e/ n szyi.]
I
100
54 /
1 0 9 V ii
[ 1 3 6 4/ n f . sz t. = ]
1 3 6 f. szt. 7 s/ u szyi.
I b 100
4 3 7/ ii
109V u
1 0 9 V u f . szt. [ =
109 f. szt. l 9/n szyi.]
\VD
[Warto
rniczkowa
1 tony]
Skad
kapitau
liczb a
robotnikw
[9/10 f. szt. = ] 18 szyi.
5 4 e/iic + 455/nv
182/u 20
9 1/
F /20 . szt. = ] 13 V is szyi.
5 4 e/nc + 4 5 5/nv
182/n 20
9V u
[V* f. szt. = ] 10 szyi.
54/iic + 45V n v
182/u 20
9V n
5 4 e/nc + 455/uv
182/n 20
9V n
Paca
robocza
w tonach
Zysk
w
Renta
Renta
w
tonach
1 82/u
37/u
[614/u . szt. = ] 61 f. szt. 7*/u szyi.
24/u
182/u
3 7/u
[3 8 7/u f. szt. = ] 38 f. szt. 128/i szyi.
155/u
182/u
3 7/u
(27s/u f. szt. = ] 27 f. szt. 55/u szyi.
10/u
18 V u
3 7/u
tonach
Rozpatrzmy w kocu wypadek ostatni, w ktrym w e d u g

Ricarda odpada cay zysk, nie pozostaje warto dodatkowa.
588
Warto produktu podnosi si tu do 3 f. szt. za ton, a wic

kiedy zatrudnia si 20 robotnikw, ich paca rwna si
60 f. szt., rwna si wytworzonej przez nich wartoci. Kapita
skada si z 50c + 50v. Zatrudnia si wtedy 16/ robotnika.
Jeeli warto wytworzona przez 20 robotnikw rwna si
60 f. szt., to warto wytworzona przez 16% robotnika rwna
si 50 f. szt. A zatem paca robocza pochania ca warto.
Robotnik otrzymuje nadal 1 ton. Warto produktu rwna
si 100 f. szt., a przeto liczba wytworzonych ton rwna si
33 1/. Jedna ich poowa zastpuje tylko warto kapitau sta
ego, a druga - tylko warto kapitau zmiennego.
Jeeli w kategorii III warto indywidualna tony rwna si
1 3/s f. szt., czyli 24/i5 f. szt., to ile kategoria ta wytwarza ton?
Wytwarza 100 dzielone przez 24/i5, a wic 624/ tony, ktrych
warto rwna si 100 f. szt. Rnica midzy wartoci ryn
kow a wartoci indywidualn wynosi jednak 3 f. szt. minus
l 3/s f. szt. = l 6/i5 f. szt., czyli l 2/5 f.szt. Na 62V 2 tony sta
nowi to 87 V 2 f. szt. A zatem czna warto rynkowa produk
tu rwna si 187V2 f. szt., renta za wyraona w tonach rw
na si 291/e tony.
W kategorii II warto indywidualna tony rwna si l n /i3
f. szt. Warto rniczkowa rwna si wic 3 f. szt. minus
l n /is f. szt. = I 2/13 f. szt. Poniewa warto indywidualna
tony rwna si tu l n /i3 f. szt., czyli 24/i3 f. szt., kapita w wy
sokoci 100 f. szt. wytwarza (100 dzielone przez 24/i3 = )
541/ tony. Na t liczb ton wspomniana rnica wartoci wy
nosi 62 f. szt. 10 szylingw, warto za rynkowa produktu
rwna si 162 f. szt. 10 szylingom. Renta wyraona w tonach
rwna si 2 0 5/e tony.
W kategorii I warto indywidualna tony rwna si 2 f. szt.,
warto rniczkowa rwna si zatem 3 minus 2 = 1 f. szt.
Poniewa warto indywidualna tony rwna si tu 2 f. szt.,
przeto za pomoc kapitau w wysokoci 100 f. szt. wytwarza
si 50 ton. Rnica wynosi 50 f. szt. Warto rynkowa pro
duktu rwna si 150 f. szt., renta za wyraona w tonach
rwna si 162/ tony.
Przechodzimy teraz do kategorii Ib, ktra nie przynosia do
tychczas renty. Warto indywidualna tony rwna si tu
589
Rozdzia szesnasty
2 l/ f. szt., warto rniczkowa rwna si wic 3 f. szt. minus

2 V 2 f. szt. = V 2 . szt., czyli 10 szylingom. A poniewa war
to indywidualna tony rwna si tu 2 V 2, czyli 5/z f. szt., ka
pita w wysokoci 100 f. szt. wytwarza 40 ton. Warto r
niczkowa na t ilo ton rwna si 20 f. szt., czna warto
rynkowa produktu - 120 f. szt., a renta w tonach - 62/ tony.
Ujmiemy teraz w tablic wypadek pity, w ktrym zysk
wedug Ricarda znika. ||680| 5. [Wypadek pity:]
Kapital Liazba
ton
R|W
.W R
[Rzeczy- [czna
wista
warto
czna rynkow]
warto]
I. ezt.
f. IZt.
O
O
<
62*/2
III
100
54Vs
II
i. szt.
WR 1
[War
to
tynko
wa
1 tonyl
WI
[War
to
indywi
dualna
1 tony]
Skad
WD
[War kapitau
to
rnicz
kowa
1 tony]
f. szt.
f. szt.
f. szt.
100
187V2
l 3/5
l*/e
50 c + 5 0 V
0
0
[Kategoiia]
162 V*
W li
l*/l*
50 c + 5 0 V
100
50
100
150
Ib
100
40
100
120
la
100
33Vs
100
100
3
3
2Vs
3
Liczba
robotnikw
Stopa
wartoci
dodatkowej
Stopa
zysku
Paca
robocza
w tonach
Renta
50 c + 50 V
50 c + 5 0 V
V*
50 c + 5 0 V
Renta
w tonach'
f. szt.
16*/*
162/3
16/
16/
16*/s
16*/
16*/
87V
62 Va
29Vo
50
16*/
16/
162/s
20
6*/s
162/l
20B/li
A teraz na nastpnej stronie zestawi w sposb tabelaryczny

wszystkie pi wypadkw.
590
681/682 Ruch renty wedug Ricarda, Z poprawkam i

[Kate
goria]
Kapital
Liczba
ton
f. szt.
Rzeczy
wista
czna
warto
czna
waito
rynkowa
Warto
rynkowA
1 tony
Warto
indywi
dualna
1 tony
Warto
rnicz
kowa
1 tony
[. s/.t.
. szt.
f. szt.
. szt.
f. szt.
Stfad
kapitau
Liczba
robotnikw
Stopa
wartoci
dodat
kowej
Zysk
/*
. szt.
8 /V2
3 0 IO/28
7.yik
w tonach
Paca
robocza
w tonach
Re ita
w uenidzu
Renta
w tonach
t.
W uprawie znajduje si wycznic najlepsza kategoria III. Renty nie ma. Eksploatuje si tylko najprodukcyjniejsze grunty bd najwydajniejsze kopalnie.
A.
100
III
8 1 12/
13 0 /23
13 0 l8M
l 3/s
D/s
6 5 s /2sc + 3 4 l8/wv
2 1 17M
194
2 1 17/28
13. Do eksploatacji wcza si kategori 11. Grunty (kopalnie) kategorii 111 zaczynaj przynosi rent.
III
100
7 PM
12317M
1426/?
l u /is
D/s
[18/s5 = ] 4 12/l8 szyi.
6 1 19M c + 3 8 2/siv
2 0 /ns
6242
2 3 17M
1211/120
2 0 40/
II
100
6 7 4/
12317M
12317M
D Vl*
l ll/lS
6 1 19M c + 3 8 2M v
2 0 /08
6242
2 3 17M
12 /
2 040/g3
200
14 4 4/a
2 4 7 13M
2 6 2/s
47i3/ 21
2550/3
4 1 17/ea
191 '21
1020/es
Razem
4 1 17/ii3
19^21
1020/es
C. D o eksploatacji wcza si kategori I. Grunty (kopalnie) kategorii II zaczynaj przynosi rent.

III
100
75
120
150
D/s
[*/* . szt. = ] 8 szyi.
60c + 40v
20
50
20
10
20
30
II
100
65
130
P/1S f. szt. = ] 3Vs szy.
60c + 40v
20
50
20
10
20
10
15
5
100
60
2
2
DVis
120
120
60c + 40v
20
50
20
10
20
300
200
360
400
60
30
60
40
20
Razem
D.
120
60
D o eksploatacji wcza si kategori czwart (I b). Grunty (kopalnie) kategorii I zaczynaj przynosi rent.
III
100
6 8 2/u
109/u
[1705/n f. szt. = ] 170 f. szt. 9/n szy.
2 'h
D/s
[9/lo f. szt. = ] 18 szy.
5 4 8/nc f 45s/uv
182/ti
20
94 u
3 7/n
182/n
II
100
5 9V n
109V ii
[1478/u f. szt. = ] 147 f. szt. 148/n szy.
24i
l U/l3
[ /20 f. szt. = ] 13Vis szyi.
546/nc + 455/nv
182/n
20
94u
3 7/n
182/n
100
100
5 4 e/n
109V ii
[1 3 6 !/ll f. szt. = ] 136 f. szt. 7 Vu szy.
241
[V2 f. szt. = ] 10 szy.
5 4 8/nc + 455/uv
182/n
20
94n
3 7/n
I 8V 11
Ib
4 3 7/u
109V n
[109V it f. szt. = ] 109 f. szt. I 9/u szy.
241
241
5 4 8/nc + 45s/nv
184u
20
94u
3 7/n
18 2/11
[61 4 u f. szt. = ] 61 f. szt. 73/11 szy.

[31 7/n . szt. = ] 38 f. szt. 128/11 szyi.
[21 /u f. szt. = ] 27 f. szt. 55/n szy.
0
Razem
400
2 2 5 5/n
4 3 4/u
[5637/n f. szt. ] 563 f. szt. 128/u szyi.
36V u
146/n
7 2 8/u
[ 1^73/n f_ szt ] 127 f. szt. 55/fi szy.
E.
72s/n
2 4 8/n
153/
1 0 10/n
0
5 0 10/n
Do eksploatacji wcza si kategori pit (I a). Warto dodatkowa i zysk znikaj generally [we wszystkich kategoriach].
III
100
62
100
187'/2
II
100
54'/o
100
3
3
D/s
D/s
50c + 50v
162/s
164t
l /w
D/w
50c + 50v
162/3
162/
81 4 t
62 2
29V0
205/0
16 2/8
100
50
100
121/
150
Ib
100
40
100
120
la
100
33Vs
100
100
241
3
Razem
500
500
720
42
0
50c + 50v
162/3
164
50c -[- 50v
162/s
1641
2<j
64i
50c + 50v
164
1648
8 3 1/
22<j
240
83Vs
------
733/3
Ricardowska teoria zyskit

[c)
Przemiana
w rent.
iloci
czci
Zmiany
pracy
zysku
wielkoci
czci
renty
zastosowanej
kapitau
zalenie
od
rolnictwie]
||6831 Jeeli spord zamieszczonych tablic [midzy stroni

cami 590 i 591] rozpatrzymy przede wszystkim tablic E, to
przekonamy si, e w ostatniej kategorii la wszystko jest zu
penie oczywiste. Paca robocza pochania tu cay produkt
pracy i ca jej warto. Nie ma tu wartoci dodatkowej, a za
tem nie ma rwnie ani zysku, ani renty. Warto produktu
rwna si wartoci wyoonego kapitau, wobec czego robotni
cy, ktrzy s tu w posiadaniu swego wasnego kapitau, mog
wci reprodukowa sw pac robocz oraz warunki swej pra
cy, ale nic ponadto. O tej ostatniej kategorii nie mona powie
dzie, e renta pochania tu zysk. Nie ma tu ani renty, ani
zysku, nie ma bowiem wartoci dodatkowej. Paca robocza
pochania warto dodatkow, a wic i zysk.
Co si tyczy pozostaych czterech kategorii, to prima facie
sprawa bynajmniej nie wydaje si tak oczywista. Jak moe
istnie renta, skoro nie ma wartoci dodatkowej? A oprcz
tego wydajno pracy na gruntach kategorii Ib, I, II i III nie
powikszya si wcale. A zatem brak wartoci dodatkowej
musi tu by jedynie pozorny.
Nadto obserwujemy w tym wypadku inne, nie mniej prima
facie niezrozumiae zjawisko. W kategorii III renta wyraona
w tonach [wgla] lub kwarterach zboa wynosi 29x/e tony
bd kwartera, gdy tymczasem w tablicy A, wedug ktrej
w uprawie znajdoway si tylko grunty kategorii III, renta nie
istniaa, a nadto zatrudniano 2117/ robotnika, gdy teraz za
trudnia si tylko 162/ robotnika, zysk za (ktry pochania
ca warto dodatkow) wynosi tylko 19V46 tony.
Taka sama sprzeczno ujawnia si w kategorii II, gdzie
renta w tablicy E w7 nosi 205/e tony bd kwartera, gdy tym
czasem w tablicy zysk, ktry pochania ca warto do
datkow, wynosi zaledwie 12 xx3/i26 tony bd kwartera (a za
trudniano 2040/, nie za, jak teraz, 162/ robotnika).
Tak sam sprzeczno widzimy rwnie w kategorii I,
gdzie renta w tablicy E wynosi 162/ tony bd kwartera, gdy
591
Rozdzia dwunasty
tymczasem w tablicy zysk w kategorii I, ktry pochania

ca warto dodatkow, wynosi zaledwie 10 ton (a zatrud
niano 20 robotnikw, nie za, jak teraz, 162/ robotnika).
Wreszcie to samo widzimy w kategorii Ib, gdzie renta w ta
blicy E wynosi 62/ tony bd kwartera, gdy tymczasem zysk
w kategorii Ib w tablicy D , gdzie zysk pochania ca warto
dodatkow, wynosi zaledwie 37/n tony bd kwartera (a za
trudniano 182/n robotnika, nie za, jak teraz, 162/).
Jest jednak rzecz oczywist, e podniesienie si wartoci
rynkowej ponad warto indywidualn produktw kategorii
III, , I, Ib moe wprawdzie zmieni podzia produktu, fawo
ryzujc jedn kategori udziaowcw w dochodzie na nieko
rzy innej, bynajmniej jednak nie moe powikszy samego
produktu, ktry reprezentuje nadwyk wartoci dodatkowej
ponad pac robocz. Poniewa produkcyjno gruntw wszy
stkich kategorii nie ulega zmianie, a take produkcyjno ka
pitau nie ulega zmianie, nie sposb zrozumie, jak mog ka
tegorie od III do Ib sta si bardziej urodzajne, tj. dostarcza
wiksz liczb ton bd kwarterw wskutek tego, e na rynku
uka si produkty mniej urodzajnej kategorii gruntu lub
mniej produkcyjnej kopalni la?
Zagadk rozwizuje si w nastpujcy sposb:
Jeeli dzienna praca 20 robotnikw rwna si 60 f. szt.,
to 162/ robotnika wytwarza 50 f. szt. A poniewa w III ka
tegorii gruntw czas pracy zawarty w l 3/s, czyli 8/s f. szt.,
wyraa si w 1 tonie bd 1 kwarterze, przeto 50 f. szt. wy
raa si w 31V4 tony bd kwartera. Z tej iloci potrca si
162/ tony bd kwartera na pac robocz, w charakterze
wartoci dodatkow ej pozostaje wic 1 44 n tony.
Nastpnie, poniewa warto rynkowa tony podniosa si
z l 3/e, czyli 8/e f. szt, do 3 f. szt., przeto z produktu, wyno
szcego 62 V 2 tony bd kwartera, wystarczy wzi tylko 162/
tony bd kwartera, aby zastpi warto kapitau staego.
Natomiast dopki tona bd kwarter wytwarzane przez kate
gori III same okrelay warto rynkow, ktra wobec tego
rwnaa si ich wartoci indywidualnej, dopty zastpienie ka
pitau staego w wysokoci 50 f. szt. wymagao 31V4 tony
bd kwartera. Z tych 31x/4 tony bd kwartera, z tej odpo
592
wiedniej czci produktu, ktra przy wartoci tony rwnajcej

si l 3/5 f. szt. niezbdna bya do zastpienia kapitau, potrze
ba teraz w tym celu ju tylko 162/3 tony bd kwartera.
W ten sposb zwalnia si i przypada na rzecz renty ||684|
31V4 minus 162/ tony bd kwartera, czyli 147/i2 tony bd
kwartera.
Jeeli do wartoci dodatkowej, wytworzonej w kategorii III
przez 162/3 robotnika za pomoc kapitau staego w wysokoci
50 f. szt., a wynoszcej 147/i2 tony bd kwartera, dodamy
teraz t cz produktu, ktra rwna si 147/i2 tony bd
kwartera, a ktra nie zastpuje obecnie kapitau staego, lecz
wystpuje w formie of surplus produce [produktu dodatko
wego], to czny surplus produce bdzie wynosi 2 8 14/i2 tony
bd kwartera = 29/iz = 29Ve kwartera bd tony. Jest
to wanie exactly [dokadnie] renta kategorii III w tablicy
wyraona w tonach wgla bd w kwarterach zboa. W zu
penie taki sam sposb znajduje rozwizanie pozorna sprzecz
no, gdy chodzi o wyraon w tonach wgla bd w kwar
terach zboa wielko renty w kategorii , I, Ib w tablicy E.
Okazuje si tedy, e renta rniczkowa, ktra powstaje na
gruntach wyszych kategorii wskutek rnicy midzy wartoci
rynkow a wartoci indywidualn produktw wytworzonych
na tych gruntach, skada si w swej rzeczywistej postaci - jako
renta produktowa, produkt dodatkow y, w powyszym przy
kadzie jako renta wyraona w tonach wgla bd w kwarte
rach zboa - z dwch elementw i powstanie swe zawdzicza
dwm przemianom. [Po pierwsze:] Produkt dodatkowy,
w ktrym wyraa si praca dodatkowa robotnikw, warto
dodatkowa, przeksztaca si z formy zysku w form renty
i przypada dlatego w udziale wacicielowi ziemskiemu, a nie
kapitalicie. Po wtre, cz produktu, ktra przedtem, dopki
produkt wyszych kategorii gruntw bd kopalni sprzeda
wano wedug jego wasnej wartoci, bya potrzebna do za
stpienia wartoci kapitau staego, teraz - kiedy kada odpo
wiednia cz produktu ma wysz warto rynkow - jest
wolna i wystpuje rwnie w formie of surplus produce, wo
bec czego przypada w udziale wacicielowi ziemskiemu, a nie
kapitalicie.
593
Rozdzia szesnasty
Przemiana of surplus produce w rent, zamiast przemiany

w zysk, oraz przemiana w surplus produce, a przeto w rent,
odpow iednie) czci produktu, przeznaczonej przedtem do za
stpowania kapitau staego - oba te procesy konstytuuj ren
t produktow, jeli jest ona rent rniczkow. T ostatni
okoliczno, to mianowicie, e cz produktu przeksztaca si
nie w kapita, lecz w rent, przeoczy Ricardo i wszyscy p
niejsi ekonomici. Dostrzegaj oni jedynie przemian of sur
plus produce w rent, nie widz jednak przemiany w surplus
produce tej czci kapitau, ktra przedtem przypadaa
w udziale kapitaowi (a nie zyskowi).
Warto nominalna ukonstytuowanego w ten sposb pro
duktu dodatkow ego, czyli renty rniczkowej, okrelana jest
(w myl zaoenia) przez warto produktu wytworzonego na
najgorszym gruncie bd wydobytego z najgorszej kopalni.
Ale owa warto rynkowa to tylko sprawia, e nastpuje inny
podzia tego produktu dodatkowego, ale go nie stwarza.
Oba te elementy wystpuj zawsze, kiedy powstaje zysk
dodatkowy, a wic, kiedy np. dziki nowym maszynom itp.
produkt, ktrego produkcja potaniaa, sprzedawany jest we
dug wartoci rynkowej przekraczajcej wasn jego warto.
Cz pracy dodatkowej robotnikw wystpuje nie w charak
terze zysku, lecz jako produkt dodatkowy (zysk dodatkowy).
Cz za masy produktw, ktra - kiedy sprzedawano by fa
brykat wedug jego wasnej, niszej wartoci - byaby niezbd
na, aby zastpi kapitalicie warto jego kapitau staego, ta
cz zwalnia si teraz, nie musi nic zastpowa, staje si pro
duktem dodatkowym i dlatego powiksza zysk. |684||
*
||688 j {Jeeli zreszt mwimy o prawie obniania si stopy
zysku w przebiegu rozwoju produkcji kapitalistycznej, to przez
zysk rozumiemy tu czn sum wartoci dodatkowej, ktr
w pierwszej kolejnoci zagarnia kapita przemysowy, bez
wzgldu na to, jak wypadnie mu podzieli si ni pniej
z kapitalist wypoyczajcym pienidze (procent) i z waci
cielem ziemskim (renta). W tym wic wypadku stopa zysku
594
Ricardow ska teoria zyski*
. warto dodatkowa , ,
takim tej znawyozony kapital.
czeniu stopa zysku moe si obnia, chocia np. zysk prze
mysowy wzrasta w stosunku do procentu pobieranego od wy
poyczonych sum, bd na odwrt; albo te stopa zysku mo
si obnia, chocia renta wzrasta w stosunku do zysku prze
mysowego, bd na odwrt. Jeeli zysk rwna si Z, zysk
przemysowy rwna si Z ', procent rwna si P, a renta rwna
si R, to Z = Z' + P + R. I rzecz oczywist jest, e nie
zalenie od absolutnej wielkoci kategorii Z kategorie Z ', P
i R mog w stosunku do siebie powiksza si lub zmniejsza,
bez wzgldu na wielko kategorii Z lub jej podnoszenie si
i obnianie. Powikszanie si w stosunku do siebie kategorii
Z ', P i R oznacza tylko rny podzia kategorii Z midzy r
ne osoby. Dalsze rozpatrywanie tych okolicznoci, wywouj
cych taki lub inny podzia kategorii Z, podzia, ktry nie jest
jednak identyczny z podnoszeniem si bd obnianiem wiel
koci samej kategorii Z, nie ma zwizku z interesujcym nas
tu zagadnieniem, lecz czy si z analiz konkurencji kapita
w. Jeeli jednak R moe podnie si do takiej wysokoci,
jakiej Z nie miaoby nawet wtedy, kiedy dzielioby si tylko
na Z' i P, to - jak ju wyuszczylimy wyej - mamy tu do
czynienia z pozorem, ktry std si bierze, e kiedy warto
produktu wzrasta, cz jego zamiast przeksztaca si z po
wrotem w kapita stay, zwalnia si i przeksztaca w rent.}
168811
rw na si u a m k o w i:------ -------------- : ----- W
*
II6 8 4 1 We wszystkich powyszych wywodach zakada si,
e produkt, ktry podroa (pod wzgldem wartoci rynko
w ej), nie wchodzi naturaliter w skad kapitau staego, lecz
wchodzi tylko do pacy roboczej, tylko do kapitau zmienne
go. Gdyby w produkt wchodzi w skad kapitau staego,
to - zdaniem Ricarda - wskutek tego jeszcze bardziej obniy
aby si stopa zysku, a renta poszaby w gr. Naley to zba
da.
Przypuszczalimy dotychczas, e warto kapitau staego,
595
R ozdzia szesnasty
czyli w powyszym wypadku 50 f. szt., musi by zastpiona

przez warto produktu. Jeeli wic tona albo kwarter kosztuje
3 f. szt., to rozumie si, e do podobnego zastpienia wartoci
nie trzeba takiej samej liczby ton bd kwarterw jak wtedy,
kiedy tona bd kwarter kosztuje nie wicej ni l 9/is f. szt.
itd. Ale przypumy teraz, e wgiel bd zboe, bd te
jakikolwiek inny produkt ziemi, produkt wytworzony przez
agricultural capital, sam naturaliter skada si na kapita stay;
np. w poowie. W takim wypadku jest rzecz oczywist, e
bez wzgldu na cen wgla bd zboa, ||685| kapita stay
okrelonej wielkoci, tzn. kapita stay uruchamiany przez okre
lon liczb robotnikw - jako e skad of the agricultural
capital, znajdujcy wyraz w stosunku iloci pracy nagromadzo
nej do iloci pracy ywej, pozosta w myl zaoenia nie zmie
niony - wymaga zawsze do swego zastpienia okrelonej in
natura odpowiedniej czci cznego produktu.
Jeeli np. kapita stay skada si w poowie z innego towa
ru, a w poowie z wgla bd zboa, to dopki warto tony
rwna si 8/s f. szt., czyli l 3/s f. szt., kapita stay w wysoko
ci 50 f. szt. skada si z 25 f. szt. w postaci innego towaru,
a z 25 f. szt. w postaci zboa lub wgla (czyli z 155/e kwar
tera zboa bd tony wgla). I niezalenie od tego, jak zmie
niaby si warto rynkowa tony bd kwartera, robotnikom
w liczbie 162/ potrzeba zawsze kapitau staego w wysokoci
25 f. szt. plus 155/e kwartera bd tony, gdy natura kapitau
staego nie ulega zmianie, a take nie zmienia si liczba robot
nikw niezbdna do jego uruchomienia.
Gdyby teraz, jak to widzimy w tablicy E , warto tony
bd kwartera podniosa si do 3 f. szt., kapita stay niezbd
ny dla 162/ robotnika rwnaby si 25 f. szt. + 3(15 + 5/e)
f. szt. = 25 f. szt. + 45 f. szt. + 15/ f. szt. = 7 l 7/s f. szt.
A poniewa 162/ robotnika kosztuje 50 f. szt., to wymagaliby
oni wyoenia cznego kapitau w wysokoci 717/e f. szt. +
+ 50 f. szt. = 1217/e f. szt.
Przy takim samym skadzie organicznym the agricultural
capital zmieniby si, gdy chodzi o stosunki midzy warto
ciami.
Otrzymalibymy 717/ec +
596
50v (dla 162/ robotnika). Kapi
ta w wysokoci 100 f. szt. skadaby si z 5838/ + 41 Vasv.

Robotnikw byoby nieco powyej 1 3 % (gdyby mianowicie
opuszczono uamek V 117). Poniewa 162/ robotnika urucha
mia kapita stay wynoszcy 155/s kwartera bd tony, przeto
1378/ii7 robotnika uruchamia kapita wynoszcy 1232/ tony
bd kwartera, ktre rwnaj si 386 f. szt. A pozostaa
cz kapitau staego, rwnajca si 2020/9 f. szt., skadaaby
si z innych towarw. W e wszelkich okolicznociach nalea
oby potrca zawsze z produktu 1232/ tony bd kwartera,
aby zastpi t cz kapitau staego, do ktrej wchodz one
in natura. Poniewa warto, ktr wytwarza 20 robotnikw,
rwna si 60 f. szt., przeto warto wytwarzana przez 1379/m
robotnika rwna si 41/ f. szt. Ale w tablicy E paca ro
bocza wynosiaby te 41 >/39 f. szt. Nie ma tu wic wartoci
dodatkowej.
czna liczba ton wynosiaby [51n /i3 [], z liczby ktrych]
1232/ tony ulega ponownej reprodukcji; nadto 1379/m tony
przeznacza si na pac robocz. Na drug cz kapitau sta
ego pozostaje 698/m tony po 3 f. szt. za ton. Razem wynosi
to wic 33/ tony. Na rent pozostaje tedy 1737/ tony.
Aby zwilej uj spraw, wemy najkorzystniejszy dla R i
carda, kracowy wypadek, tzn. zamy, e kapita stay, po
dobnie jak kapita zmienny, skada si jedynie z agricultural
produce, ktrego warto podnosi si do 3 . szt. za kwarter
bd ton w nastpstwie tego, e kategoria la panuje na
rynku.
Technologiczny skad kapitau pozostaje bez zmiany, tzn.
nie zmienia si stosunek midzy prac yw, ktr reprezen
tuje kapita zmienny, czyli midzy liczb robotnikw (zakada
si bowiem, i normalny dzie pracy jest wielkoci sta)
a iloci rodkw pracy, ktre s potrzebne przy danej liczbie
robotnikw i ktre, wedug naszego zaoenia, skadaj si
teraz z ton wgla bd z kwarterw zboa.
Poniewa przy pierwotnym skadzie kapitau: 60c + 40v,
kiedy cena tony wynosia 2 . szt., 40v reprezentowao 20 ro
botnikw albo 20 kwarterw bd ton, przeto 60c reprezento
wao 30 ton; poniewa za tych 20 robotnikw produkowao
w II I kategorii 75 ton, przeto 13x/j robotnika (a 40v rwna
597
Rozdzia szesnasty
si 13 tony bd 13/3 robotnika, kiedy cena tony rwna

si 3 f. szt.) produkuje 50 ton i uruchamia capital constant
||6861 = 60/ = 20 tonom bd kwarterom.
Nastpnie, poniewa 20 robotnikw wytwarza warto w wy
sokoci 60 f. szt., przeto 13V3 robotnika wytwarza warto
w wysokoci 40 f. szt.
Poniewa za 20 ton kapitalista musi zapaci 60 f. szt. i za
13 robotnika - 40 f. szt., ci za robotnicy produkuj war
to, ktra wynosi zaledwie 40 f. szt., przeto warto produk
tu rwna si 100 f. szt.; wyoona suma rwna si te 100
f. szt. Warto dodatkowa i zysk rwnaj si zeru.
Poniewa jednak produkcyjno kategorii III pozostaa bez
zmiany, 13Vs robotnika produkuje, jak ju nadmienilimy,
50 ton bd kwarterw. Wykada si jednak w naturze tylko
20 ton bd kwarterw na kapita stay i 13 tony bd
kwartera na pac robocz, czyli tony. 50 ton zawiera
wic a surplus produce w wysokoci 162/ tony, ktry stanowi
rent.
Ale co reprezentuj te 162/ tony?
Poniewa warto produktu rwna si 100 f. szt., a sam
produkt rwna si 50 tonom, przeto warto wytworzonej tu
tony rwnaaby si in fact 2 f. szt., czyli 100/50. I dopki pro
dukt in natura przekracza to, co niezbdne jest do zastpienia
kapitau w postaci naturalnej, warto indywidualna tony na
wet przy tej skali musi by mniejsza od wartoci rynkowej
tony.
Aby zastpi 20 ton, farmer musi zapaci 60 f. szt. i liczy
sobie za kad z tych 20 ton po 3 f. szt, taka bowiem jest
warto rynkowa tony i za tak cen j si sprzedaje. Farmer
musi tak samo wyoy 40 f. szt., aby opaci 13 robotnika
bd aby opaci tak sam ilo ton czy kwarterw, ktre
otrzymuj robotnicy. Robotnicy otrzymuj tedy nie wicej ni
13V3 tony.
Ale w rzeczywistoci, gdy chodzi o kategori III, 20 ton
kosztuje zaledwie 40 f. szt., 13 tony kosztuje zaledwie
262/ f. szt. Jednake 13 robotnika wytwarza warto w wy
sokoci 40 f. szt., czyli warto dodatkow wynoszc 131/
f. szt. Liczc ton po 2 f. szt. stanowi to 64/e, czyli 62/ tony.
598
A poniewa 20 ton w kategorii III kosztuje 40 f. szt., po

zostaje przeto nadwyka w wysokoci 20 f. szt., ktre rwna
j si 10 tonom.
Tak wic 162/ tony stanowice rent rwnaj si 62/
tony przeznaczonym na warto dodatkow, ktra przekszta
cia si w rent, oraz 10 tonom przeznaczonym na kapita,
ktry przeksztaci si w rent. Wskutek tego jednak, e war
to rynkowa tony podniosa si do 3 f. szt., 20 ton kosztuje
farmera 60 f. szt., 13/ tony kosztuje go 40 f. szt., gdy
tymczasem 162/ tony, stanowice nadwyk wartoci rynko
wej ponad warto produktu farmera, wystpuje w charakte
rze renty, ktra rwna si 50 f. szt.
Ile ton dostarcza 13/ robotnika w kategorii II? 20 robot
nikw dostarcza tu 65 ton, 13'/s robotnika dostarcza zatem
4 3 / tony. Warto produktu rwna si, jak wyej, 100 f. szt.
2 liczby tych 43/ tony potrzeba wszake tony na za
stpienie kapitau. J ko produkt dodatkowy bd renta pozo
staje 43/ minus , a wic 10 ton.
Ta renta w wysokoci 10 ton tumaczy si w sposb nast
pujcy: warto produktu w kategorii II rwna si 100 f. szt.,
produkt wynosi 43/ tony, warto tony rwna si przeto
-77- =
24/i3 f. szt. Koszt 13/ robotnika stanowi wic

43 V j
3010/i3 f. szt., a na warto dodatkow pozostaje 93/i3 f. szt.
Nadto 20 ton stanowice kapita stay kosztuje 462/i3 f. szt.
i z 60 f. szt., ktre paci si za nie, pozostaje 13u /i3 f. szt.
Wraz z wartoci dodatkow stanowi to 23V is f. szt., co zga
dza si co do szelga.
Dopiero w kategorii la, w ktrej do zastpienia kapitau
staego i pacy roboczej potrzeba rzeczywicie in natura 331/
tony bd kwartera, czyli potrzeba caego produktu, nie ma
in fact ani wartoci dodatkowej, ani surplus produce, ani zy
sku, ani te renty. Dopki jest inaczej, dopki produktu jest
wicej, ni potrzeba, aby kapita zastpi in natura, dopty
dokonuje si przemiana zysku (of surplus value) i kapitau
w rent. Ta ostatnia przemiana dochodzi do skutku, jeli
zwalnia si cz produktu, ktra przy niskiej wartoci powin
599
Rozdzia szesnasty
na by zastpi kapital, albo te jeeli cz produktu, ktra

przemieniaby si w kapita i warto dodatkow, przypada
na rzecz renty.
Widzimy jednak zarazem, e jeeli podroenie kapitau sta
ego jest nastpstwem podroenia of agricultural produce, to
niezwykle obnia ono rent, np. rent w kategorii III i II
[w tablicy E ] obnia z 50 ton, ktre przy wartoci rynkowej
tony w wysokoci 3 f. szt. wynosz 150 f. szt., do 262/ tony,
czyli niemal do poowy. Obnienie takie jest nieuniknione,
||687| gdy liczba robotnikw, zatrudnionych tu za pomoc
takiego samego kapitau w wysokoci 100 f. szt., zmniejsza si
z dwch przyczyn. Po pierwsze dlatego, e wzrasta paca ro
bocza, a wic warto kapitau zmiennego, a po wtre dlatego,
e wzrasta warto rodkw produkcji, kapitau staego. Sam
przez si wzrost pacy roboczej pociga za sob to, e z kapi
tau w wysokoci 100 f. szt. mniej mona wykada na prac,
a zatem (przy nie zmienionej wartoci towarw, ktre wcho
dz w skad kapitau staego) stosunkowo mniej i na kapita
stay, wskutek czego 100 f. szt. together [cznie] reprezentuje
mniej pracy nagromadzonej i mniej ywej. Poniewa jednak
technologiczny stosunek midzy prac nagromadzon a yw
nie ulega tu zmianie, podniesienie si wartoci towarw wcho
dzcych w skad kapitau staego sprawia jeszcze i to, e za
takie same pienidze mona zastosowa mniej pracy nagroma
dzonej, a zatem i mniej pracy ywej. A poniewa przy jedna
kowej produkcyjnoci gleby i danym technologicznym skadzie
kapitau czny produkt zaley od iloci zastosowanej pracy,
przeto wraz ze zmniejszeniem si tej iloci musi si te zmniejczy i renta.
Ujawnia si to dopiero wtedy, kiedy znika zysk. Dopki
zysk jeszcze istnieje, renta moe wzrasta, mimo e produkt
absolutnie zmniejsza si we wszystkich kategoriach, jak to
wskazuje tablica na str. 681 *. Jest w ogle rzecz oczywist,
e z chwil kiedy istnieje jedynie renta, zmniejszanie si pro
duktu, a zatem i produktu dodatkowego, musi pocign za
sob zmniejszanie si samej renty. Nastpioby to od razu
* Patra wkadk midzy str. 590 i 591. - R ed.
600
prdzej, gdyby wraz ze wzrostem wartoci kapitau zmien

nego podniosa si te warto kapitau staego.
Ale oprcz tego tablica na str. 681 wskazuje, e wzrostowi
renty rniczkowej przy zmniejszajcej si wydajnoci rolni
ctwa towarzyszy take na gruntach lepszych kategorii stae
zmniejszanie si iloci cznego produktu w stosunku do wy
oonego kapitau okrelonej wielkoci, np. w kwocie 100
f. szt. Ricardowi nawet si to nie ni. Stopa zysku obnia si
dlatego, e taki sam kapita, np. w wysokoci 100 f. szt., uru
chamia mniej pracy i paci za ni droej, a przeto akumuluje
coraz mniejsz nadwyk. Jednake przy danej wydajnoci
pracy rzeczywisty produkt, podobnie jak i warto dodatko
wa, zaley od liczby robotnikw zatrudnionych przez kapita.
Tego Ricardo nie dostrzega, jak nie dostrzega te, i renta
powstaje nie tylko przez przemian of surplus value w rent,
lecz i przez przemian kapitau w surplus value. Rozumie si,.
e ta przemiana kapitau w surplus value jest tylko pozorna.
Gdyby warto rynkow okrelaa warto produktu otrzy
mywanego w kategorii III itd., to kada czstka of surplus
produce wyobraaaby surplus value, czyli prac dodatkow.
Nastpnie, Ricardo uwzgldnia zawsze tylko t okoliczno, e
wytworzenie takiej samej iloci produktu wymaga zastoso
wania wikszej iloci pracy, nie uwzgldnia jednak okoliczno
ci, ktra decyduje przy okrelaniu zarwno stopy zysku, jak
i iloci wytworzonego produktu, mianowicie tego, e za pomo
c takiego samego kapitau zatrudnia si zmniejszajc si
nieustannie ilo pracy ywej, a z tej pracy ywej coraz wik
sza cz stanowi necessary labour [prac niezbdn], coraz
mniejsza za - surplus labour.
All this considered [Biorc to wszystko pod uwag], docho
dzi si do wniosku, e jeeli nawet uzna si rent rniczkow
za jedyn posta renty, Ricardo nie posun sprawy ani o krok
naprzd w porwnaniu ze swymi poprzednikami. Du jego
zasug w tej dziedzinie jest to, na co wskaza Quincey, mia
nowicie naukowe sformuowanie zagadnienia. Jeeli jednak
chodzi o rozwizanie tego zagadnienia, to Ricardo przychyli
si do tradycyjnych pogldw.
Quincey pisze:
601
R ozdzia szestiasl)
Ricardo wczy! do teorii renty gruntowej nowy element, co w tym
si wyraa, e ow teori sprowadzi do kwestii, czy uchyla ona rze
czywicie prawo wartoci (T bornas d e Q uincey, The logic of political
economy, Edynburg i Londyn 1844, str. 158) *.
Na str. 163 tej samej rozprawy Quincey pisze nadto:

Renta... jest t czci produktu ziemi (bd ja k ie g o innego czynni
k a p ro d u k cji), ktr paci si wacicielowi ziemi za u ytkow an ie je j
rnych s i; siy te mierzy si porwnujc je z podobnymi czynnikami
dziaajcymi na tym samym rynku .
Nastpnie na str. 176 :

Przeciw Ricardowi wysuwano zastrzeenia, e waciciele gruntw ka
tegorii nr I nie dadz ich za darmo. A le w o k r es ie {w owym m ito lo
gicznym okresie}, w ktrym uprawia si tylko grunty nr I, nie moga
jeszcze uksztatowa si o d d z ieln a k la s a
p osiadaczy
i dzieraw cw ,
,||6881 rnica si od klasy w acicieli ziem skich .
Wedug Quinceya to prawo wasnoci ziemi obowizuje

wic dopty, dopki nie istnieje jeszcze wasno ziemi w no
woczesnym znaczeniu.
Przejdmy teraz do odpowiednich cytat z Ricarda.
[d)
Historyczna
zysku
przy
produktw
ilustracja
rwnoczesnym
rolnych.
noci
podnoszenia
Moliwoci
pracy
si
podnoszeniu
wzrostu
stopy
si
cen
wydaj
w rolnictwie]
(Jeszcze jedna uwaga przedwstpna o rencie rniczkowej:

w rzeczywistoci the ascending and descending line zastpuj
si wzajemnie, krzyuj i splataj.
Nie znaczy to jednak bynajmniej, e jeeli w poszczegl
nych krtkich okresach (jak np. w latach 1797-1813) the des* Marks streszcza tu zwile wasnymi sowami myl, kt6r Quincey obszerniej
rozwija. - R ed.
602
ccnding line w znacznym stopniu przewaa, stopa zysku musi

si dlatego obnia (jeli mianowicie stop t okrela stopa
wartoci dodatkowej). Wydaje mi si natomiast, i w owym
okresie stopa zysku w Anglii wyjtkowo si podniosa, mimo
e ceny pszenicy i produktw rolnych w ogle znacznie poszy
w gr. Nie znam ani jednego statystyka angielskiego, ktry
by nie podziela pogldu, e stopa zysku podniosa si w owym
okresie. Poszczeglni ekonomici, jak Chalmers, Blake i inni,
oparli na owym fakcie wasne teorie. Przedtem musz zazna
czy jeszcze, e zupen niedorzecznoci jest prba, aby za
pomoc deprecjacji pienidza wytumaczy wzrost cen psze
nicy, ktry nastpi w cigu owego okresu. Nikt spord tych,
co badali histori cen towarowych we wspomnianym okresie,
nic moe podziela tego pogldu. Nadto ceny zaczy si o wie
le wczeniej pi w gr i osigny wysoki poziom, zanim
nastpia jakakolwiek deprecjacja pienidza. Z chwil kiedy
nastpuje deprecjacja, naley po prostu dokona odpowied
niego potrcenia. I jeeli zada si pytanie, dlaczego stopa zy
sku podniosa si mimo wzrostu cen zboa, naley wytuma
czy to nastpujcymi okolicznociami: przedueniem dnia
pracy jako bezporednim skutkiem wprowadzenia nowych ma
szyn; potanieniem towarw fabrycznych i kolonialnych, wcho
dzcych do konsumpcji robotnikw; spadkiem pacy roboczej
(mimo e nominalna paca robocza podniosa si) poniej
jej tradycyjnej przecitnej wysokoci {fak t ten zosta uznany
w zastosowaniu do owego okresu; J. P. Stirling, ktry na
og uznaje Ricardowsk teori renty gruntowej, stara si jed
nak dowie w pracy The Philosophy of trade etc., Edyn
burg 1846, e bezporednim nastpstwem trwaego (tzn. ta
kiego, ktry nie zaley od przypadkowych okolicznoci cz
cych si z porami roku) wzrostu cen zboa bywa zawsze ob
nika przecitnej pacy roboczej); wreszcie okolicznoci, e
wskutek poyczek i wydatkw pastwowych popyt na kapi
tay wzrasta jeszcze szybciej ni ich poda - wzrost nominal
nej ceny towarw w nastpstwie czego tym osobom, co
zgarniaj rent gruntow, i other fixed income men [innym
osobom o staych dochodach] fabrykanci odbieraj cz tego
ich udziau w produkcie, ktry wypacali im w postaci ren39 - Marks, Engels - Dziea, t. 26
603
Rozdzia szesnasty
ty itd. W danym wypadku, kiedy rozpatrujemy podstawowe

stosunki, kiedy mamy wic na wzgldzie tylko trzy klasy:
landlords, capitalists and workmen, podobna operacja nie
wchodzi w rachub. Natomiast w odpowiednich okoliczno
ciach odgrywa ona w praktyce donios rol, co dowid ju
Blake l12l.) I 688||
*
||689 I {Pan H allett z Brighton eksponowa na wystawie (1862) 112S1
pedigree nursery wheat
[pszenic siewn z rodowodem].
Pan
Hallett zaznacza, e kosy zboowe naley hodowa rwnie pieczoowi

cie, jak hoduje si konie rasowe, a nie wbrew teorii doboru naturalne
go, niczym kapust i buraki, jak to zazwyczaj bywa. Aby zilustrowa,
co moe osign staranna pielgnacja nawet w uprawie pszenicy, przy
tacza si kilka godnych uwagi przykadw. W 1857 r. pan Hallett zasia
zawarto kosa czerwonej pszenicy najwyszej jakoci, ktry mia dokad
nie 4 s/e cala dugoci i zawiera 47 ziaren. Z plonu tego niewielkiego
zasiewu pan Hallett wybra znw w 1858 r. najpikniejszy klos dugoci
6 */s cala, zawierajcy 79 ziaren. Powtrzy to jeszcze raz w 1859 r.
z najlepsz latorol, ktra tym razem miaa 73/4 cala dugoci i za
wieraa 91 ziaren. Nastpny rok nie sprzyja dowiadczeniom z zakresu
rolnictwa i pszenica nie chciaa by ani wiksza, ani lepsza; ale ju
w rok pniej, w 1861 roku, najlepszy kos mia 83/t cala dugoci i za
wiera w jednym dble nie mniej ni 123 ziarna. W ten sposb w cigu
piciu lat klos pszenicy niemal podwoi sw wielko i potroi liczb
dostarczanych ziaren. Wyniki te osignito dziki systemowi, ktry pan
Hallett okrela jako naturalny system uprawy pszenicy, tzn. owe wy
niki osignito dziki temu, e poszczeglne ziarna umieszczano w ziemi
w takiej odlegoci od siebie - okoo 9 cali we wszystkich kierunkach e kade miao dosy miejsca, aby si w peni rozwija... Pan Hallett
utrzymuje, e mona by podwoi produkcj zboa w Anglii stosujc
upraw pszenicy z rodowodem wedug systemu naturalnego*. Stwier
dza on, e poszczeglne ziarna, zasiane pojedynczo we waciwym cza
sie na kwadratowej stopie gruntu, przynosiy przecitnie po 23 kosy,
z ktrych kady zawiera w przyblieniu 36 ziaren. Plon uzyskiwany
z jednego akra wynosi odpowiednio,
wedug dokadnych
oblicze,
1 001 8 80 kosw pszenicy, gdy tymczasem z akra, na ktrym zwykym
604

sposobem zasiano dwadziecia razy wicej nasion, zbierano zaledwie
934 120 kosw, czyli mniej o 67 760 kosw...}
[e)
stopy
Ricardowskie
zysku i jak
ujcie
znikowej
to si w i e
z jego
tendencji
teori
renty)
[Ricardo w nastpujcy sposb udowadnia znikow ten

dencj stopy zysku:]
W miar rozwoju spoeczestwa naturalna cena pracy ma zawsze
tendencj do wzrastania, gdy cena jednego z najwaniejszych towarw,
ktre okrelaj t cen, ma tendencj zwykow wskutek coraz trudniej
szych warunkw produkcji tego towaru. W obec tego jednak, e ulepsze
nia wprowadzone w rolnictwie i odkrycie nowych rynkw, z ktrych
mona importowa rodki wyywienia, mog przeciwdziaa przez pe
wien czas zwykowemu
ruchowi cen artykuw pierwszej
potrzeby,
a nawet wywoa spadek ich ceny naturalnej, te same przyczyny wywr

odpowiedni wpyw na naturaln cen pracy.
Cena naturalna wszystkich towarw, z wyjtkiem pfoduktw surowych
i pracy, ma w miar wzrostu bogactwa i liczby ludnoci tendencj zniko
w, gdy mimo e, z jednej strony, wzrasta rzeczywista warto tych
towarw wskutek podnoszenia si naturalnej ceny surowcw, z ktrych
si je wyrabia, to jednak wzrost ten zostaje zrekompensowany z nad
wyk przez doskonalenie maszyn, lepszy podzia i rozdzia pracy oraz
przez zwikszajce si kw alifikacje producentw w zakresie nauk
i sztuk {[D avid Ricardo, On the principles... , Londyn 1821], str
86/87).
,,W miar wzrostu liczby ludnoci ceny tych artykuw7 pierwszej po
trzeby bd si wci podnosi, gdy produkcja ich bdzie wymagaa
w7icej pracy... Dlatego te pace w7yraone w pienidzu wzrosyby za
miast si obniy ; nie wzrosyby jednak tak wysoko, aby umoliwi ro
botnikowi nabycie tylu udogodnie i artykuw pierwszej potrzeby, ile
mg on naby przed zwyk cen tych towarw7... Chocia wic robotnik
byby w rzeczywistoci gorzej patny, to jednak ta podwyka jego pacy
musiaaby nieuchronnie zmniejszy Zysk fabrykanta, gdy nie sprzeda
wano by jego towarw po wyszych cenach, mimo e wzrosyby koszty
ich produkcji...
Okazuje si tedy, e ta sama przyczyna, ktra wywouje wzrost renty.
605
Rozdzia szesnasty
a mianowicie okoliczn o, e coraz trudniej uzyska d o d a tk o w ilo
ywnoci Za p o m o c stosu n kow o ta k iej sa m ej iloci pracy, w yw ouje
rw n ie w zrost p a c y , jeeli zatem nie zmieni si warto pienidza, to
w miar wzrostu bogactwa i liczby ludnoci zarwno renta, jak i plaa
bd miay tendencj zwykow.
Zachodzi jednak nastpujca istotna rnica midzy wzrostem renty
a wzrostem pacy. Wzrostowi wartoci renty wyraonej w pienidzu to
warzyszy ||6901 wzrost udziau w produkcie. Waciciel ziemski otrzy
muje nie tylko wiksz rent wyraon w pienidzu, ale rwnie wik
sz rent wyraon w zbou... Los robotnika nie bdzie rwnie szczli
wy. Otrzyma on, co prawda, wysz pac wyraon w pienidzu, obni
y si jednak jego paca wyraona w zbou. Bdzie on nie ty lko dyspo
nowa mniejsz iloci zboa, lecz pogorszy si te jego sytuacja oglna,
gdy bdzie mu trudniej utrzyma rynkow stop pacy na poziomie
wyszym od jej stopy naturalnej (tame, str. 9 6 - 9 8 ).
Jeeli zaoymy, e zboe i wyroby przemysowe sprzedaje si zawsze
po takiej samej cenie, to zysk bdzie wysoki lub niski w zalenoci
od tego, czy paca jest niska lub wysoka. Przypumy jednak, e cena
zboa wzrasta dlatego, e do jego wyprodukowania potrzeba wicej
pracy; przyczyna ta nie wywoa wzrostu cen wyrobw przemysowych,
do ktrych wytworzenia nie potrzeba dodatkowej iloci pracy... Jeeli
jednak, co jest zupenie pewne, wraz ze wzrostem cen zboa wzrosaby
paca, to zyski fabrykantw musiayby si nieuchronnie zmniejszy"
(tame, str. 108).
Mona by jednak zapyta, czy przynajm niej farm er n ie osign ie takiej
samej stopy zysku, chocia bdzie musia zwikszy sum wydatkowan
na pace? Na pewno nie, gdy ab y otrzym a ta k i sam p rodu kt, bdzie
musia nie tylko, podobnie jak fabrykant, wicej paci kademu robotni
kowi, ktrego zatrudnia, ale bdzie te musia a lb o paci rent, a lb o
Zatrudni d o d a tk o w liczb ro bo tn ikw . A zwyka ceny produktu suro
wego bdzie odpowiadaa tylko wysokoci tej renty albo liczbie do
datkowych robotnikw, nie wyrwna wszake farmerowi wzrostu pacy
(tame, str. 108).
Wskazalimy ju na to, e w e w czesnych stadiach rozw oju sp o e
czestw a zarwno waciciel ziemski, jak i robotnik mog mie tylko
nieznaczny udzia w w artoci produktw ziemi i e udzia ich wzrasta
odpowiednio do tego, jak powiksza si bogactwo i jak coraz trudniej
uzyska rodki wyywienia (tame, str. 109i-
606
Mamy tu dziwn fantazj buruazyjn na temat wczesnych

stadiw rozwoju spoeczestwa. W tych early stages the la
bourer [wczesnych stadiach robotnik] jest bd niewolnikiem,
bd self sustaining peasant [chopem utrzymujcym si wa
sn prac] itd. W pierwszym wypadku naley on wraz z ziemi
do waciciela ziemskiego, w drugim jest sam sobie wacicie
lem ziemskim. W obu wypadkach nie ma kapitalisty, ktry
by stal midzy wacicielem ziemskim a robotnikiem. To, co
stanowi dopiero ostateczny wynik produkcji kapitalistycznej podporzdkowanie rolnictwa produkcji kapitalistycznej, a prze
to przemiana owych slaves or peasants in wages-labourers [nie
wolnikw lub chopw w robotnikw najemnych] oraz wcini
cie si kapitalisty midzy waciciela ziemskiego i robotnika - to
wszystko stanowi dla Ricarda zjawisko, ktre waciwe jest
wczesnym stadiom rozwoju spoeczestwa.
A wic zysk wykazuje naturaln tendencj znikow, gdy w miar
rozwoju spoeczestwa i wzrostu bogactwa powica si coraz wicej
pracy, aby otrzyma dodatkowe iloci potrzebnej ywnoci. Na szczcie
tendencj t, stanowic jak gdyby sil cienia zysku, hamuje co pe
wien czas doskonalenie maszyn uczestniczcych w produkcji artykuw
pierwszej potrzeby, a take odkrycia z dziedziny wiedzy rolniczej, ktre
pozwalaj nam zrezygnowa z czci niezbdnej przedtem iloci pracy
i obniy dziki temu ceny artykuw pierwszej potrzeby robotnika
(tame, str. 120/121).
W nastpujcym zdaniu Ricardo mwi bez ogrdek, e przez
rate o f profit rozumie rate o f surplus value-.

Chocia wytwarza si wiksz warto, to jednak producenci konsu
muj znaczniejsz cz tego, co pozostaje Z tej wajtoci po zapaceniu
renty, i ta wanie cz, i tylko ona, okrela wysoko Zysku" (tame,
str. 127).
Znaczy to, e jeeli pomin rent, stopa zysku rwna si

nadwyce wartoci towaru ponad warto pracy, ktr opa
cono podczas jego produkcji, czyli ponad t cz jego war
toci, ktr spoywaj the producers. Producers ; tu u Rt-
607
Rozdzia szesnasty
carda jedynie robotnikami. Ricardo zakada, e oni wytwa

rzaj the produced value. Owiadcza zatem, e warto do
datkowa jest t czci przez nich samych wytworzonych war
toci, ktr oni wytwarzaj dla kapitalisty h
Jeeli jednak Ricardo utosamia rate of surplus value z ra
te of profit - i zarazem zakada, jak to wanie widzimy, e
dugo dnia pracy jest dana - to znikow tendencj stopy
zysku mona objani jedynie za pomoc przyczyn, ktre wy
wouj spadek stopy wartoci dodatkowej. Jednake spadek
stopy wartoci dodatkowej - jeeli dana jest wielko dnia
pracy - jest tylko wtedy moliwy, kiedy the rate of wages
permanently [stopa pacy roboczej permanentnie] wzrasta.
A wzrost ten jest tylko wtedy moliwy, kiedy the value of
necessaries permanently [warto artykuw pierwszej po
trzeby permanentnie] wzrasta. To za z kolei jest tylko wte
dy moliwe, kiedy warunki produkcji w rolnictwie nieustan
nie si pogarszaj, tzn. kiedy przypuszcza si, e Ricardow
ska teoria renty gruntowej jest suszna. Poniewa Ricardo
utosamia rate of surplus value z rate of profit, ||6911 a the
rate of surplus value naley jednak oblicza tylko w stosunku
do kapitau zmiennego, kapitau wyoonego na pac robo
cz, przeto Ricardo, podobnie jak Adam Smith, zakada, e
warto cznego produktu dzieli si - po potrceniu renty midzy workmen i capitalists, czyli na wages i profit. Innymi
sowy, Ricardo mylnie przypuszcza, e cay wyoony kapita
skada si wycznie z kapitau zmiennego. Tak np. po zacy
towanym wyej ustpie cignie on dalej :
..Kiedy bierze si pod upraw gorsze grunty lub kiedy wicej kapi
tau i pracy stosuje si z mniejszym wynikiem na gruntach, ktre ju
uprawiano, to nastpstwa tego musz by trwale. Stosunkowo wzronie
i 11691 I Ricardo o powstaw aniu o f tb e surplus valu e: ,,W formic pienidza. .
kapita nie wytwarza zysku; w formie materiaw, maszyn i ywnoci, na ktre
mona go wymieni, produ kow aby d o c h d (tame, str. 267). , .Kapita waciciela
papierw wartociowych ||692 j nigdy nic moe sta si produkcyjny - n ie jest
w istocie kap itaem . Gdyby waciciel papierw wartociowych chcia je sprzeda
i produkcyjnie zastosowa otrzymany za nie kapita, to mgby postpi tak tylko
wtedy, kiedy wyczyby kapita nabywcy swoich papierw wartociowych z jakiego
zastosowania produkcyjnego (tame, str. 289, odsyacz), j 692||
608

udzia robotnikw w tej czci produktu, ktra po opaceniu renty po
zostaje do podziau midzy wacicieli kapitau i robotnikw (tame,
str. 127/128).
I dalej:
Kady robotnik moe otrzyma i przypuszczalnie otrzyma absolutnie
mniejsz ilo. Poniewa jednak w stosunku do cznego produktu, kt
ry zatrzymuje farmer, zatrudnia si bdzie wicej robotnikw, paca
pochonie warto wikszej czci cznego produktu i wobec tego war
to mniejszej czci przypadnie na rzecz zysku (tame, str. 128).
A nieco wyej C2 ytamy:

Ta ilo produktw ziemi, ktra pozostaje po opaceniu waciciela
ziemskiego i robotnika, naley si rzeczy do farmera i stan ow i zysk
Z jeg o kap itau (tame. str. 110).
W kocu rozdziau (ch. V I) O zysku Ricardo nadmienia,

i jego analiza zmniejszania si zyskw pozostaje suszna, na
wet jeliby si przypuszczao - co byoby niesuszne - e certy
towarw id w gr wraz ze zwyk * pacy roboczej wyra
onej w pienidzu.
W rozdziale o plac) roboczej staralimy si udowodni, e cen a
tow arw w yraona w pien idzu n ie p od n osi si w sku tek wzrostu pac...
Gdyby jednak byo inaczej, gdyby ceny towarw podnosiy si perma
nentnie pod wpywem wysokich pac, to rwnie suszne byoby twierdze
nie, e wysokie place odbijaj si nieuchronnie na tych, co stosuj prac
najemn, pozbawiajc ich czci rzeczywistych zyskw. Przypumy, e
kapclusznik, poczosznik i szewc, produkujc okrelon ilo towarw,
wydaje kady na place o 10 f. szt. wicej ni dotychczas i e cena
kapeluszy, poczoch i butw podniosa si o sum, ktra pozwala na
zwrot kademu z przedsibiorcw tych 10 f. szt. Sytuacja ich n ie byaby
lep sza, ni gd y by w w zrost cen i pac n ie nastpi. Gdyby poczosznik
sprzeda swe poczochy za 110 f. szt., a nic za 100 f. szt., to zysk jego
wynosiby dokadnie tak sam sum pienidzy jak przedtem. Ale po
* W r k o p is ie : cen.
R ed.
609
Rozdzia szesnasty
niewa za t sum otrzymaby przy wymianie o jedn dziesit mniej
kapeluszy, butw i wszelkich innych towarw i poniewa jego dotychcza
sowy zasb oszczdnoci (tzn. taki sam kapital) pozwoli mu na za

trudnienie mniejszej liczby robotnikw otrzymujcych wysz plc i na
nabycie mniejszej iloci materiaw surowych po wyszych cenach, sy
tuacja jego nie poprawiaby si wcale w porwnaniu z t, ktra powsta
aby, gdyby wyraona w pienidzu suma jego zysku rzeczywicie si
zmniejszya, a ceny wszystkich towarw pozostay bez zmiany (tame,
str. 129).
Ricardo, ktry gdzie indziej wci podkrela w swych wy

wodach, e skoro uprawia si gorsze grunty, trzeba opaca
wicej robotnikw, aby wytworzy tak sam ilo produktu,
podkrela tu wreszcie moment o rozstrzygajcym znaczeniu
dla stopy zysku, to mianowicie, e za pomoc the same amount
of capital few er labourers are em ployed at increased wages
[takiej samej sumy kapitau zdtrudnia si mniej robotnikw
otrzymujcych wysz plc]. Poza tym pogld jego jest nie
zupenie suszny. Jeeli cena of hats [kapeluszy] itd. podnosi
si o 10%, to sytuacja kapitalisty pozostaje bez zmiany; ale
waciciel ziemski kupujc kapelusze itp. musiaby wydawa
na nie wiksz sum ze swej renty. Przypumy np., e jego
renta podniosa si z 10 do 20 f. szt. Ale za te 20 f. szt. otrzy
muje on proporcjonalnie mniej hats itd., ni otrzymywa za
10 f. szt.
Ricardo mwi bardzo susznie:
Kiedy spoeczestwo znajduje si w stanie rozwoju, produkt netto
ziemi zmniejsza si wci w stosunku do jej produktu brutto (tame,
str. 198).
Oznacza to u Ricarda, e renta wzrasta in an improving

state of society [kiedy spoeczestwo znajduje si w stanie
rozwoju]. Rzeczywist przyczyn [zmniejszania si produktu
netto w stosunku do produktu brutto] jest to, e in an impro
ving state of society kapita zmienny zmniejsza si w stosunku
do kapitau staego. 1691||
||6921 Ricardo sam przyznaje, e wraz z postpem produkcji
610
Ricardowska teoria Zysku
kapita stay wzrasta w stosunku do zmiennego, ale w wywo

dach jego nastpuje to tylko w formie wzrostu of fixed ca
pital [kapitau trwaego] w stosunku do obrotowego.
W bogatych i potnych krajach, w ktrych wielkie kapitay uloko
wano w maszynach, gwatowny przewrt w dziedzinie handlu daje si
bardziej dotkliwie odczu ni w krajach uboszych, w ktrych stosun
k o w o o w iele m n iej jest kap itau trw aego, a znacznie w icej kapitau
o b ro tow eg o, w sku tek czego w ik sz cz ro b o ty u ykon u je tam rk a
lu dzka. atwiej jest wycofa kapita obrotowy z gazi produkcji, w kt
rej go zastosowano, ni kapita trway. Czstokro nie mona zmieni
przeznaczenia maszyn zbudowanych dla jednej gazi przemysu i zasto
sowa ich w innej. Natomiast odzie, ywno i mieszkanie robotnika
zatrudnionego w jednej gazi produkcji mona przeznaczy na utrzy
manie robotnika w innej gazi
(a wic przez kapita obrotowy rozumie si tu wycznie ka

pita zmienny, kapita wyoony na pac robocz)
bd ten sam robotnik moe otrzyma t sam ywno, odzie i miesz
kanie, mimo e zmieni zajcie. Jest to jednak zo, z ktrym bogaty na
rd musi si pogodzi. Narzekania z tego powodu byyby rwnie nie
rozsdne, jak utyskiwania bogatego kupca, e statek jego naraony jest
na niebezpieczestwa podry morskich, gdy tymczasem chacie jego
ubogiego ssiada nie grozi podobne ryzyko (tame, str. 3 11).
Ricardo sam wskazuje na zupenie niezalen od wzrostu

ceny of agricultural produce [produktw rolnych] przyczyn
podnoszenia si renty.
Wszelki kapita, ktry w sposb trway ulokowano w ziemi, musi
po wyganiciu dzierawy nieuchronnie nalee do w aciciela z ie m s k ie
go, a nie do dzierawcy. Wszelka kompensata, ktr waciciel ziemski
moe otrzyma za ten kapita, kiedy ponownie wydzierawi sw ziemi,
przybierze p osta renty. A le nie bdzie si pacio renty, kiedy za po
moc danego kapitau mona bdzie naby za granic wicej zboa,
ni wyprodukowano by go na tej ziemi w kraju (tame, str. 315, odsy
acz).
611
Rozdzia szesnasty
Na ten sam temat Ricardo mwi :

W jednej z poprzednich czci niniejszej pracy wskazaem na rnic
midzy rent we waciwym znaczeniu tego wyrazu a wynagrodzeniem
paconym pod t nazw wacicielowi ziemskiemu za korzyci, ktre d o
konane przez niego nakady kapitau przyniosy jego dzierawcy. By
jednak moe, i nie do wyranie podkreliem rnice, ktre mog
by nastpstwem rozmaitych sposobw stosowania tego kapitau. Po
niewa cz tego kapitau, ktr wyoono kiedy na ulepszenie farmy,
zrasta si niepodzielnie z ziemi i przyczynia si do wzmoenia jej si
produkcyjnych, przeto w yn agrodzen ie p acon e w acicielow i ziem skiem u
Za u y tkow an ie teg o u lep szen ia m a n ajw yraniej ch arakter renty i podle
ga wszystkim prawom, ktre rzdz rent. Bez wzgldu na to, czy
ulepszenia dokanano na rachunek waciciela ziemskiego czy te dzier
awcy, nie przedsiwzito by go, gdyby zawczasu nie istniao prawdo
podobiestwo, e osignity dochd bdzie si co najmniej rwna Zysko
w i, ktry mona osign stosujc inny kapita takiej samej wielkoci.
Jeli jednak ulepszenie to stao si ju faktem, to uzyskiwany dochd
bdzie m ia o d t d w zu pen oci ch arakter renty i bdzie ulega wszyst
kim zmianom, ktre waciwe s rencie. Niektre z tych wydatkw
podnosz wszake jako gruntw tylko na ograniczony czas, nie zwik
szajc w sposb trway produkcyjnych sil ziemi. Jeeli przeznaczono je
na budynki i inne nietrwae ulepszenia, to wymagaj cigego odnawia
nia i dlatego nic zapewniaj wacicielowi ziemskiemu trwaego dodatku
do jego rzeczywistej renty (tame, str. 306, odsyacz).
Ricardo mwi:
W e wszystkich krajach i w kadym czasie zysk zaley od iloci pracy,
ktra niezbdna jest, aby na takim gruncie lub za pomoc takiego ka
pitau, jakie nie przynosz renty, wytworzy artykuy pierwszej potrzeby
robotnikw (tame, str. 128).
W myl powyszego zysk farmera osigany na tej ziemi na najgorszej ziemi, ktra wedug Ricarda nie paci renty regulowaby the general rate of profit [ogln stop zysku].
Mamy tu nastpujcy bieg rozumowania: produkt najgorsze
go gruntu sprzedaje si wedug jego wartoci i nie przynosi on
612
renty. Widzimy tu wic wyranie, ile wartoci dodatkowej

pozostaje kapitalicie po potrceniu tej czci wartoci pro
duktu, ktra stanowi tylko ekwiwalent dla robotnika. A ta
warto dodatkowa jest wanie zyskiem. Powysze rozumo
wanie opiera si na przesance, e cena kosztu i warto s
identyczne, e w produkt sprzedaje si w cenie kosztu, wo
bec czego sprzedaje si go wedug wartoci.
Z punktu widzenia historii i teorii spraw bdnie tu ujto.
Wykazaem ju wyej P4l, e tam gdzie istnieje produkcja ka
pitalistyczna i wasno ziemi, ziemia albo kopalnia najniszej
kategorii nie moe paci renty, gdy produkt ich sprzedaje
si poniej jego wartoci [indywidualnej], kiedy si go sprze
daje wedug wartoci rynkowej [ktrej nie reguluje produkt
uzyskiwany na ziemi lub w kopalni najniszej kategorii]. Al
bowiem warto rynkowa zwraca tu wanie tylko cen kosztu
produktu. Ale co reguluje t cen kosztu? Reguluje stopa zysku
of not agricultural capital, w ktrej okrelanie wchodzi te,
rzecz naturalna, cena zboa, chocia nie jest ona bynajmniej
jedynym czynnikiem okrelajcym stop zysku. Twierdzenie
Ricarda byoby tylko wtedy suszne, gdyby values i cost-prices
byy identyczne. ||693| A i w przebiegu historii - w ktrym
produkcja kapitalistyczna zjawia si w rolnictwie pniej ni
w przemyle - agricultural profit okrelany jest przez indu
strial profit, a nie na odwrt. Suszne jest jedynie to, e na
tej najgorszej ziemi, ktra przynosi zysk, ale nie przynosi ren
ty, i ktra sprzedaje swj produkt w cenie kosztu, wystpuje,
zarysowuje si wyranie the average rate of profits, jednake
bynajmniej nie jest suszne, e przez to regulowany jest prze
citny zysk, co stanowioby rzecz zupenie odmienn.
Stopa zysku moe si obnia, chocia stopa procentowa
i stopa renty nie wzrasta.
Z tego, co powiedzielimy wyej o zysku z kapitau, wynika, e
aku m u lacja kap itau n ie m o e w yw oa trw aej zn iki zysku , je eli nie
1 Przez p rofits Ricardo rozumie tu ow cz wartoci dodatkowej, ktr za
biera kapitalista, ale bynajmniej nie ca warto dodatkow. Bdne jest wic
twierdzenie, e warto dodatkowa moe zmniejsza si wskutek akumulacji kapi
tau, ale jest ono suszne w zastosowaniu do zysku.
613
.Rozdzia szesnasty
ma trw alej przyczyny p od n oszcej p la ce... Gdyby ilo artykuw pierw
szej potrzeby robotnika mona byo stale pomnaa z jednakow atwo
ci, to bez wzgldu na wielko akumulacji kapitau niemoliwe byyby
trw ale Zmiany stopy Zysku b d stopy pacy (naleaoby powiedzie:
stopy of surplus value and the
value of labour [wartoci dodatkowej
i wartoci pracy]). Jednake A d am Sm itb niezmiennie przypisuje s p a d ek

Zysku w py w ow i aku m u lacji kapitau i w yw oan ej przez ni kon ku ren cji,
nie wspomina za nigdy o wzrastajcych trudnociach dostarczania rod
kw wyywienia dodatkowej liczbie robotnikw, ktrych zatrudnia b
dzie dodatkowy kapita (tame, str. 338/339).
Wszystko to byoby suszne, gdyby zysk rwna si war

toci dodatkowej.
Adam Smith mwi wic, e wraz z akumulacj kapitau
rate of profit obnia si wskutek wzrastajcej konkurencji ka
pitalistw; Ricardo za mwi, e stopa zysku obnia si wsku
tek coraz wikszego pogarszania si stanu rolnictwa (podro
enia of necessaries). My obalilimy jego pogld, ktry byby
tylko wtedy suszny, gdyby rate of surplus value i rate of
profit byy identyczne, czyli gdyby rate of profit moga obni
a si jedynie wskutek wzrastajcej rate of wages (zakada
jc, e dzie pracy nie ulega zmianie). Pogld Smitha na tym
si opiera, e value (w jego mylnym twierdzeniu, ktre sam
obali) skada on z wages, profits i rents. Wedug Smitha aku
mulacja kapitaw zmusza do obniania dowolnie ustalonych
zyskw, zupenie pozbawionych jakiejkolwiek immanentnej
miary, a nastpuje to przez obnik cen towarowych, w sto
sunku do ktrych owe zyski, w ujciu Smitha, stanowi po
prostu nominalny dodatek.
Z punktu widzenia teorii Ricardo ma oczywicie suszno,
gdy w dyskusji ze Smithem wysuwa argument, e akumulacja
kapitaw nie wprowadza zmian do okrelania wartoci to
warw; ale Ricardo myli si bardzo, kiedy usiuje obali tez
Smitha, powoujc si na to, i w obrbie jednego kraju nad
produkcja jest niemoliwa. Ricardo zaprzecza istnieniu plethora
of capital [nadmiaru kapitau], ktre stao si w okresie postricardiaskim pewnikiem powszechnie uznanym przez angielsk
ekonomi polityczn.
614
Po pierwsze, Ricardo nie dostrzega, e w rzeczywistoci,

w ktrej przeciwstawiaj si sobie nie tylko kapitalista i work
man, lecz capitalist, workman, landlord, moneyed interest,
fixed incomes [kapitalista przemysowy, robotnik, waciciel
ziemski, kapitalista pieniny, osoby otrzymujce stay dochd]
od pastwa itp., spadek cen towarw, ktry godzi w obu, za
rwno w kapitalist przemysowego, jak i w robotnika, innym
klasom wychodzi na dobre.
Po wtre, nie dostrzega, e produkcja kapitalistyczna nie
odbywa si bynajmniej w jakiej dowolnie ustalonej skali, lecz
im bardziej si rozwija, tym bardziej musi wytwarza w skali,
ktra z immediate demand [bezporednim popytem] nie ma
nic wsplnego, zaley bowiem od nieustannego rozszerzania
si rynku wiatowego. Ricardo ucieka si do niedorzeczne
go zaoenia Sayowskiego, wedug ktrego kapitalista ma rze
komo produkowa nie dla osigania zysku, wartoci dodat
kowej, lecz bezporednio dla konsumpcji, dla wartoci uytko
wej, dla wasnej konsumpcji. Ricardo nie dostrzega, e towar
musi przeksztaci si w pienidz. The demand ze strony ro
botnikw nie wystarcza, gdy zysk std si wanie bierze, e
popyt ze strony robotnikw jest mniejszy od wartoci ich pro
duktu, i zysk jest tym wikszy, im stosunkowo mniejszy jest
ten popyt. Nie wystarcza te wzajemny popyt ze strony kapi
talistw. Nadprodukcja nie wywouje trwaego spadku zysku,
lecz powtarza si wci co pewien czas. Po nadprodukcji na
stpuje niedobr produkcji. Nadprodukcja std si wanie
bierze, e szerokie rzesze ludowe nigdy nie mog konsumowa
wicej ni the average quantity of necessaries [przecitn ilo
artykuw pierwszej potrzeby], konsumpcja ich nie wzrasta
wic odpowiednio do wzrostu wydajnoci pracy. Ale cay ten
ustp kwalifikuje si raczej do rozwaa o konkurencji kapi
taw. Wszystko, co o tym mwi Ricrdo, nie warte jest funta
kakw. (Powicony temu jest ch. X X I, Wpyw akumuacji
na zysk i procent.)
Tylko w jednym wypadku, i to przejciow o, akumulacji kapitau
moe przy niskiej cenie ywnoci towarzyszy spadek zyskw, mianowi-
615
Rozdzia szesnasty
cic wtedy, kiedy fundusz przeznaczony na utrzymanie pracy wzrasta
0 wiele szybciej od liczby ludnoci. Place bd wtedy wysokie, a zyski
niskie (tame, str. 3 4 3 ).
Polemizujc z Sayem, Ricardo [w tym samym rozdziale]

rzuca nastpujc ironiczn uwag na temat stosunku zysku
do procentu:
Pan Say przyznaje, e stopa procentowa zaley od stopy zysku;
z tego jednak bynajmniej nie wynika, e stopa zysku zaley od stopy
procentowej. Pierwsza jest przyczyn, a druga skutkiem i adne okolicz
noci nie mog ich zmusi, aby si zamieniy miejscami (tame, str. 353,
odsyacz).
A jednak te same przyczyny, ktre wywouj spadek zysku,

mog wywoa wzrost procentu, i na odwrt I12eJ.
*
[W rozdziale O handlu kolon iam i Ricardo pisze:]
Pan Say przyznaje, e koszty p rod u kcji stanowi podstaw ceny,

a mimo to w rnych czciach swej ksiki utrzymuje, e cen okrela
stosunek midzy popytem a poda (tame, str. 411).
Wanie Ricardo powinien by wywnioskowa z tego, e

||694| cost o f production bardzo si rni od quantity of la
bour employed for the production of a commodity [iloci pra
cy, ktr stosuje si do produkcji towaru]. Ale zamiast tego,
kontynuuje on:
Rzeczywistym i ostatecznym regulatorem wzgldnej wartoci dwch
towarw jest koszt ich produkcji (tame, str. 411).
I czy Adam Smith nie zgadza si z tym pogldem {that prices
are regulated neither by wages nor profits [e cen nie reguluje ani plaa
robocza, ani zysk]}, gdy mwi, e ceny towarw, czyli w arto zota
1 srebra w porwnaniu z wartoci towarw, zale od stosunku midzy
iloci pracy, ktra potrzebna jest, aby dostarczy na rynek pewn ilo
616

zota i srebra, a iloci pracy, ktra potrzebna jest, aby dostarczy tam
pewn ilo dbr innego rodzaju? T a ilo pracy nie ulegnie zmianie,
bez wzgldu na to, czy zyski bd wysokie lub niskie bd czy pace
bd niskie lub wysokie. W jaki w ic sp o sb w y sokie Zyski m og p o d
nie cen y? (tame, str. 413/414).
W przytoczonym wyej ustpie Adam Smith rozumie przez
prices wycznie the monetary expression of the values of com

modities [pieniny wyraz wartoci towarw]. Fakt, e war
toci towarw, jak i warto zota i srebra, na ktre wymienia
si towary, okrelane s przez wzgldne quantities of labour
required for producing those two sorts of commodities {com
modities on the one side, gold and silver on the other} [iloci
pracy niezbdne do produkcji tych dwch rodzajw towarw
(towarw z jednej strony, a zota i srebra - z drugiej}], wcale
temu nie przeczy, e wysokie zyski mog podnie rzeczy
wiste ceny towarw, czyli ich cost-prices. Wprawdzie nie wszy
stkie od razu, jak sdzi Smith. Ale wysokie zyski sprawiaj,
e ceny pewnej czci towarw bardziej podnosz si ponad
jej warto, ni to bywa, kiedy the average profits [przecitny
zysk] jest niski, gdy tymczasem ceny drugiej czci towarw
w mniejszym stopniu spadaj poniej jej wartoci, ni to bywa
przy niskich zyskach 1].

k4 16

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

k4 16

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

[ROZDZIA SZESNASTY]

Ricardowska teoria zysku

Ricardow ska teoria zysku

lute amount of surplus value okrela nie tylko stopa wartoci

oglnej stopy zysku.

ny wartoci towarw], jakie wywieraj rwnomierny wpyw

Jeeli przez produce Ricardo rozumie tu the surplus pro

Ricardowska teoria Zysku

surplus produce (value)

zatem surplus produce

rwna si 10, a kapita rwna si 100, to stopazysku

(To, co Ricardo tu w samej rzeczy rozpatruje, mianowicie

0 wiele wicej, gdy cz zwolnionego kapitau, ktra przed

R icardow ska teoria zysku

A wic Ricardo rozrnia tu absolute profits (ktre rwna

Ceny tych towarw nie podnios si, lecz stopa zysku w

Z tego, co powiedzia sam Ricardo, wynika, e gdyby na

Certainly; the rate of profits in those peculiar trades would

Ricardow ska teoria Zysku

glnych gaziach produkcji, chocia warto pracy - paca

W powyszym ustpie wan okolicznoci jest tylko to,

(czyli general rate o f profits) (usual profits)

stopa zysku jako

Pod wzgldem teoretycznym sprawa bynajmniej nie przedsta

Ricardow ska teoria zysku

naturaln, czyli kon ieczn , mona go bowiem wytwarza

w mniejszej iloci, ni wymaga tego nowy popyt na ten towar. Jest to

Gdy wic pod wpywem wzrostu pac i wsku

tek tego, e coraz trudniej zaopatrywa wzrastajc ludno w artykuy

Ricardow ska teoria Zysku

w drugim za rwnaaby si 50 + 15 = 65 i oba kapitay

jemnego stosunku of supply and demand [poday i popytu]

Ricardowska teoria zysku

z nagromadzon, w ktrej skad kapitau jest wic o wiele

Tak samo ma si np. sprawa handlu z koloniami, gdzie

si we wszystkich dziesiciu dziesitych. Za kadym ra

Ricardo myli si rwnie, kiedy uwaa, e the rate of

Ricardowska teoria zysku

korzystnych warunkw w jakiej gazi handlu zagranicznego

Wskutek z gruntu bdnego pogldu na stop zysku Ricar

The rate of profit nie zaley od ceny poszczeglnego towa

dostrzec, e Ricardo nie do daleko posuwa si na drodze

[3.] Prawo obniania si stopy zysku

Prawo obniania si stopy zysku stanowi jeden z najwaniej

Ricardow ska teoria zysku

oci ) jedynie wwczas, kiedy wzrasta warto of necessaries,

lub obnia jedynie w odwrotnym stosunku do podnoszenia

Przedwstpnie skrelimy tu jeszcze kilka uwag o tym, jak

Ricardow ska teoria zysku

50 f. szt.), to warto dodatkowa rwnaaby si wtedy 10 f. szt.,

Ricardow ska teoria zysku

ries konsumowanych przez robotnikw) ; chocia wic robot

ktry wydatkuj na wytworzenie 1 tony lub 1 kwartera, po

Gdybymy tablic t uoyli teraz w odwrotnym porzdku,

Ricardow ska teoria zysku

f. szt., liczba robotnikw - 2117/. Stopa wartoci dodatko

Paca robocza wyraona w tonach wynosi 21,17/23 tony,

Poniewa tych 20 robotnikw otrzymuje 20 ton, a tona rw

Kategoria III zamiast za 12317/2i f. szt. sprzedaje produkt

Ricardow ska teoria zysku

Paca robocza wyraona w tonach rwna si 204% s tony,

Paca robocza wyraona w tonach rwna si 204% :, a zysk

6 1 19/ 2 ic+ 382/2lv

[/ . szt. = ] 8 szyi.