BCraig Hamilton, Ralf SchneiderB

Od Isera do Turnera i dalej.

Na styku teorii recepcji i krytyki kognitywnej
ABSTRACT. Hamilton Craig, Schneider Ralf, Od Isera do Turnera i dalej. Na styku teorii recepcji
i krytyki kognitywnej [From Iser to Turner and beyond: reception theory meets cognitive criticism]. Przestrzenie Teorii 18. Pozna 2012, Adam Mickiewicz University Press, pp. 221-246.
ISBN 978-83-232-2479-2. ISSN 1644-6763.
In this essay, we review the work of Wolfgang Iser, the major proponent of reception theory, and
Mark Turner, the major proponent of cognitive criticism. The two theoretical lines advocated by
Iser and Turner focus on the cognitive processes involved with reading literary texts. Unfortunately, bibliographic blind spots in both lines lead to the assumption that there is little overlap
between reception theory and cognitive criticism. We put this assumption to rest by comparing
and contrasting works by Iser and Turner in detail, starting with Isers work in the mid-1970s and
ending with Turners work in the late 1990s.

Wstp*
Pjcie w kognitywizm tak mona okreli jeden z najnowszych
nurtw w badaniach literackich. Rzeczywicie, kognitywno staa si
wszechobecna, w obiegu funkcjonuj takie terminy, jak retoryka kognitywna (Turner), stylistyka kognitywna (Semino, Culpepper)1, poetyka
kognitywna (Tsur, Stockwell, Gavins i Steen)2 i teoria kognitywna (Richardson i Crane)3. Na polu literaturoznawczym ma miejsce zauwaalny
zwrot ku kognitywizmowi albo nawet jakby to niektrzy ujli rewolucja kognitywna (Steen i Richardson)4. Jednake krytyka kognitywna
________________________

* Artyku ten zosta napisany w 2002 roku na Uniwersytecie w Tybindze i ukaza

si po raz pierwszy w czasopimie Style 36/4, DeKalb IL 2002, s. 640-658. Craig Hamilton dzikuje Niemieckiej Centrali Wymiany Akademickiej (DAAD) za przyznanie grantu
(Kennziffer A102/23707), ktry pozwoli mu na wspprac z Ralfem Schneiderem nad
projektem Kognitive Rezeptionstheorie/Cognitive Reception Theory (CoRecT) i napisanie
tego artykuu.
1 Zob. E. Semino i J. Culpepper (ed.), Cognitive stylistics, Amsterdam 2002.
2 Zob. m.in.: R. Tsur, Toward a theory of cognitive poetics, Amsterdam 1992; P. Stockwell, Cognitive poetics. An introduction, London 2002; J. Gavins i G. Steen (ed.), Cognitive
poetics in practice, London 2003.
3 Zob. A. Richardson i M.T. Crane, Literary studies and cognitive science: toward
a new interdisciplinarity, Mosaic 1999, 32/2, s. 123-140.
4 Zob. F. Steen i A. Richardson (ed.), Literature and the cognitive revolution (wydanie
specjalne), Poetics Today 2002, 23/1.

221

Od Isera do Turnera i dalej

(szeroki termin, obejmujcy wszystkie formy krytyki literackiej tworzonej

w duchu kognitywnym) jak dotd nie zostaa uznana na zewntrz i zdefiniowana wewntrz nurtu jako spjna teoria, jednolity paradygmat albo
oficjalna szkoa mylowa. To bez wtpienia taktyka obronna, pozwalajca
krytyce kognitywnej kwitn. Jak stwierdzi ponad dekad temu Norman
Holland, teoria literatury bazowaa na zdyskredytowanym jzykoznawstwie i wtpliwej psychologii5. Jeli tak faktycznie byo, to zwrot kognitywny mia sta si rekompensat tego stanu. Ale sukces krytyki kognitywnej moe by kwesti dyskusyjn. Korzystanie przez ni z osigni
neurobiologii kognitywnej jako narzdzia do opisu moe wzmocni niech, jak humanistyka tradycyjnie ywi wobec nauk cisych. Opr wobec krytyki kognitywnej, jak zauwayo wielu naukowcw6, by wic nie
tyle do przewidzenia, ile uznany za bezowocny.
Pierwsze dowiadczenia z krytyk kognitywn mog ujawnia zaskakujce bibliografie. Na przykad Gibbs, Lakoff, Johnson, Tomasello,
Rosch, Sperber, Damsio, Edelman i Turner wszyscy oni usunli w cie
takie autorytety, jak Freud, Saussure, Nietzsche, Piaget, Wittgenstein,
Searle, Merleau-Ponty, Husserl i Derrida. Niezwizani z kognitywizmem
akademicy takie zmiany w bibliografii przyjmuj sceptycznie. Stao si
naturalne, e jeli w przeszoci popierano argument cytatem z Husserla,
dzi cytuje si Damsia. Dlaczego? Przyjmuje si, e wczorajsi filozofowie
bdzili, a dzisiejsi neurobiolodzy maj racj. Pokazuje to, jak fascynacj
krytycy kognitywni ywi wobec nauki o poznaniu. Z powodu pewnego
rodzaju faworyzowania znalezisk w badaniach dotyczcych zwizku
umysu z jzykiem nad spekulacjami, ta fascynacja ma racj bytu. Podobnie uzasadnione jest tworzenie teorii literackich na bazie rozsdnej
psychologii i wiarygodnego jzykoznawstwa. Holland czu, e czego takiego desperacko potrzebujemy. Takie poczenie uatwia take wyjanienie naukowego charakteru bibliografii krytyki kognitywnej. Gdy nauk
cis wcza si raczej do literaturoznawstwa ni jej obawia, nowe i ulepszone zdaje si bardziej godne zaufania ni stare i zdyskredytowane.
Wci istnieje jednak pewna niewyjaniona luka bibliograficzna
w dziedzinie krytyki kognitywnej. Jest ni teoria recepcji. Wyzwanie,
jakie Stanley Fish rzuci we wczesnych latach osiemdziesitych Wolfgan________________________

5 Cyt. za: T. Wright, Reader-response under review: an art, a game, or a science?

Style 1995, 29, s. 530.
6 Zob. m.in.: S. Gross, Cognitive readings; or, the dissapearance of literature in the
mind: reviewing reading minds by Mark Turner, Poetics Today 1997, 18, s. 271-297;
D. Herman, Parables of narrative imagining: a review of the literary mind by Mark Turner, Diacritics 1999, 29, s. 20-36; T. Jackson, Questioning interdisciplinarity: cognitive science, evolutionary psychology, and literary criticism, Poetics Today 2000, 21,
s. 319-347.

Craig Hamilton, Ralf Schneider

222

gowi Iserowi, pomaga wyjani t luk. Kiedy Fish ogosi rodowisku

literaturoznawczemu, e teoria recepcji jest skazana na porak, wielu
mu uwierzyo. W marcowym wydaniu czasopisma Diacritics z 1981 roku gwny przedstawiciel amerykaskiej szkoy rezonansu czytelniczego
niepochlebnie zrecenzowa ksik The act of reading autorstwa Isera.
Argumentowa, e kluczowe terminy Iser sformuowa w tak niejasny
sposb, by zapewni sobie zawczasu zapas strategii obronnych7. Poza
tym Iser nigdy nie zaj stanowiska w kwestii tego, gdzie tak naprawd
odbywa si produkcja znacze w procesie odczytywania: w tekcie, czytelniku, autorze czy moe niechlujnym poczeniu tych trzech kategorii?
Jak twierdzi Fish, Iser nie mia odpowiedzi na te pytania. Co wicej, jego
analizy czsto ukazyway niedostpno dwch akontekstualnych jednostek autonomicznego tekstu i niezalenego czytelnika, ktrych zwizek
obiecuje ukaza8. Gdy w swojej replice opublikowanej we wrzeniowym
wydaniu Diacritics z 1981 roku Iser nie zdoa obali wszystkich zarzutw Fisha, ten postanowi skrci ywot teorii recepcji. Najpowaniejsz
konsekwencj tej poraki byo praktyczne zniknicie z pola widzenia teorii recepcji w wydaniu Isera, cho trzeba zaznaczy, e ostatnio powicono jej cae specjalne wydanie New Literary History9. Mimo to zniknicie
teorii Isera jest bardziej powszechne na anglosaskich uniwersytetach ni
w Niemczech. Brak o niej jakiejkolwiek wzmianki, czy to w formie eseju,
czy indeksu, w wanym zbiorze artykuw (ujmujcych jednake choby
esej Hansa Roberta Jaussa)10 dotyczcych bada nad recepcj11, natomiast w Niemczech publikacje Isera od lat siedemdziesitych s niezmiennie dodrukowywane.
Najwyraniej dziedzictwo teorii recepcji byo i jest do nieszczliwe.
Ju sama nazwa wprawia w konfuzj. W latach siedemdziesitych, zamiast posugiwa si terminami Rezeptionssthetik (estetyka recepcji)
albo Rezeptionstheorie (teoria recepcji) na okrelenie swojej Wirkungssthetik (dosownie estetyka efektu), Iser nawizywa, aczkolwiek niechtnie, do teorii rezonansu czytelniczego (reader-response theory). My
sami, mwic o studiach na tym polu badawczym, wykazujcych sporo
powiza z krytyk kognitywn, wolimy uywa nazwy teoria recepcji.
________________________

S. Fish, Why no one is afraid of Wolfgang Iser: a review of The act of reading by
Wolfgang Iser, Diacritics 1981, 11, s. 12-13.
8 Tame, s. 12.
9 Zob. R. Cohen (ed.), The writings of Wolfgang Iser (wydanie specjalne), New Literary History 2000, 31/1.
10 Zob. H.R. Jauss, Toward an aesthetic of reception, tum. T. Bahti, Minneapolis
1982.
11 Zob. J. Machor i P. Goldstein (ed.), Reception study: from literary theory to cultural
studies, London 2001.
7

223

Od Isera do Turnera i dalej

Jak uj to Terence Wright, teoria ta nawizuje do wielorakich stanowisk, ktre czy zainteresowanie tym, co si dzieje w umyle czytelnika,
gdy ten zabiera si za lektur ksiki, a potem przeglda j uwanie12.
Poniewa taka definicja mogaby rwnie dobrze odnosi si do krytyki
kognitywnej, ciekawe byoby zbadanie genezy obu powizanych dyscyplin. Niniejszy esej zaczynamy od krytycznej recenzji pracy Wolfganga
Isera i Marka Turnera, dwjki czoowych przedstawicieli, kolejno, teorii
recepcji i krytyki kognitywnej13. Nastpnie przechodzimy do omwienia
podobiestw i rnic w pogldach obu badaczy, by w konkluzji zasugerowa, e krytyka kognitywna nie powinna ignorowa swoich korzeni
w teorii recepcji, a take, by ukaza kierunek wysikw badawczych
w sformuowaniu teorii recepcji kognitywnej.

1. Recenzja bada Wolfganga Isera

Pocztkowo teoria recepcji moga si wydawa jakim ruchem praw
czytelnika, powstaym z inspiracji Rolanda Barthesa, ktry w latach
szedziesitych ogosi mier autora. Mniej oczywiste byo rdo
gwnego bodca wzrostu popularnoci teorii w Niemczech. Uniwersytet
w Konstancji, gdy otwierano jego podwoje w pnych latach szedziesitych, mia w swoim zaoeniu prowadzi badania interdyscyplinarne.
Przekraczanie granic dzielcych dyscypliny byo wic chlebem powszednim dla pracujcych w nim naukowcw, w tym Wolfganga Isera, dobrze
ju obeznanego z psychologi, i Hansa Roberta Jaussa, ktry mia zosta obwoany nastpnym znaczcym przedstawicielem szkoy recepcji14.
W wyniku ewolucji teorii recepcji, podczas ktrej przeniesiono nacisk
z czytelnika na tekst, kwestia praw czytelnikw stopniowo schodzia na
boczne tory. Mimo to Iser wci uznawa scenariusz czytania jako ukad
wzajemnych zalenoci, rozpocz wic opisywanie w oglnym zarysie
aktu czytania tekstu przez czytelnika.
Jako e publikacja The act of reading nawizuje bezporednio do
pierwszej wydanej w jzyku angielskim ksiki Isera The implied reader,
________________________

T. Wright, dz. cyt., s. 530.

Inni oczywicie ju wczeniej wskazywali na mocne i sabe strony obu podej teoretycznych. Craig Hamilton zaj si recenzj pracy Isera, a Ralf Schneider krytyk Turnera, wic nasza praca nad tym artykuem stanowi dialog przecinajcy narodowe tradycje
akademickie i rne zaplecza edukacyjne.
14 Omwienie przez Isera horyzontu (W. Iser, The act of reading: a theory of aesthetic response, Baltimore 1978, s. 96) wskazuje na inspiracj badacza sawn koncepcj horyzontw oczekiwa Jaussa, cho w swojej ksice z 1978 roku Iser nie wspomina nawet
o tym pojciu, sformuowanym po raz pierwszy jeszcze przed wydaniem jego ksiki.
12
13

Craig Hamilton, Ralf Schneider

224

nasze omwienie The act of reading nastpi po komentarzach dotyczcych The implied reader. The implied reader koncentruje si na fikcji
w ogle, a w powieci szczeglnie, poniewa to wanie w tym gatunku
zaangaowanie czytelnicze zbiega si z produkcj znaczenia15. Ale jeli
tak dzieje si w jakimkolwiek akcie czytelniczym, to skupianie si tylko
na fikcji natychmiast ograniczyoby zakres teorii. Warto jednak omwi
wany rozdzia z The implied reader, ten ostatni, zatytuowany The
phenomenology of reading. Iser argumentuje w nim, e kady tekst zawiera dwa bieguny: artystyczny nawizuje do tekstu stworzonego przez
autora, natomiast estetyczny do realizacji tekstu osignitej przez czytelnika. Gdzie pomidzy oboma biegunami sytuuje si dzieo literackie, ktre czytelnicy tworz poprzez czytanie bd urzeczywistnienie
tekstu. Mimo i Iser przyznaje, e tego, gdzie ta realizacja ma miejsce,
nie da si dokadnie sprecyzowa16, to za cel obiera sobie wanie okrelenie tego miejsca. Zainspirowany pojciem tekstowych schematw
Romana Ingardena, Iser umieszcza porednika midzy tekstem a czytelnikiem, co implikuje liczne konsekwencje. Badacz pisze na przykad
o oczekiwaniach i przewidywaniach17 czytelnika bez adnej wzmianki
o tym, e proces czytania jest intencjonaln albo celow aktywnoci poznawcz. Pragnie za to zaprzgn w ramy teoretyczne t niejasn przestrze pomidzy, to wszechobecne pite koo u wozu. Jeli idzie o teksty,
to Iser ceni te, ktre jak Ulisses Joycea zmuszaj czytelnika do samodzielnego wysiku18. Tu badacz niemiecki podziwia w caej rozcigoci prac czytelnika. Kilka lat pniej to si zmieni.
Swoj ksik The act of reading z 1978 roku Iser rozpoczyna atakiem na tych, ktrzy nalegaj, by szuka ukrytych znacze w tekstach.
Jeli z jednej strony mona rozpracowywa teksty podczas czytania, podejmowa samodzielny wysiek, a z drugiej nie naley prbowa szuka
znaczenia, to postaw Isera trzeba uzna za niejasn. Wielu badaczy
tak jak Fish zwracao uwag na nastpujcy paradoks: po co najpierw
wspiera czytelnika za jego wysiki zmierzajce ku rozpracowaniu tekstu,
a potem kara go za wykonywanie tej czynnoci w celu znalezienia znaczenia? Iser jednake jeszcze bardziej zaostrza t kontrowersyjn kwesti
w The act of reading, gdzie ali si, e krytyka literacka czsto prowadzi
do redukcji tekstw do znacze referencyjnych19. Pniej stwierdzi jeszcze, e niekoczce si interpretacje sprowadziy [dziea literackie] do
________________________

W. Iser, The implied reader, Baltimore 1974, s. xi.

Ten cytat i powysze: tame, s. 274-275.
17 Tame, s. 278-279.
18 Tame, s. 275.
19 Tene, The act of reading, dz. cyt., s. 5.
15
16

225

Od Isera do Turnera i dalej

poziomu dokumentw, a to z kolei odaro je z aspektu, ktry odrnia je

od dokumentw, aspektu, ktra pozwala nam, czytelnikom, na dowiadczenie ducha epoki, warunkw spoecznych, neuroz autora itd.20. Sowem o najwikszym adunku emocjonalnym w leksykonie Isera jest
zredukowanie, a zarzut, e krytyka redukuje teksty do poziomu dokumentw jest w tym przypadku kierowany wobec nowego historyzmu.
W tej kwestii przewidywania Isera si sprawdziy. Jednake badacz nie
zadaje sobie pytania, czemu praktyka interpretowania w ogle istnieje.
Jeli, jak stwierdzi wczeniej, interpretacja tekstowa coraz czciej staje
si celem samym w sobie21, to teraz Iser nie jest w stanie wytumaczy
tego zjawiska. Oczywicie koncepcja kompetencji literackiej22 sugeruje,
e czytanie literatury jest w duej mierze skonwencjonalizowane. Zakada ona, e dany tekst jest oparty na uniwersalnym znaczeniu dotyczcym
kondycji ludzkoci, a nie ycia jednostki. Z jednej strony takie skonwencjonalizowanie moe prowokowa poszukiwania ukrytego znaczenia,
ktrym przecie Iser tak gardzi. Z drugiej strony okazuje si, e nasz
system poznawczy jest skonstruowany tak, by widzie analogi midzy
tekstem a wiatem, midzy jedn opowieci a inn. Innymi sowy, nie
moemy wyzby si praktyk interpretacyjnych. Omawianie lub wyobraanie sobie, co jaka historia moe dla nas znaczy, jest cakowicie naturalne.
Niestety Iser wcale nie uwaa tego za naturalne. Zamiast tego skupia uwag na swoim bohaterze czytelniku implikowanym, ktry jest
konstruktem i w adnym razie nie powinien by utosamiany z jakim
rodzajem rzeczywistego czytelnika23. To unikanie realnych czytelnikw,
inaczej ni u Hollanda (Five readers reading24), powoduje przeniesienie
wywodw Isera na temat procesu czytania do poziomu stratosfery. To
istna pita Achillesa teorii recepcji z lat siedemdziesitych: jej prawdziwy
obiekt bada wymyka si definicji. Co wicej, nieprzejrzysty styl Isera
sprawia, e jego The act of reading jest cikie w lekturze. Autor czsto
unika bezporednich cytatw z dzie literackich, ktrych uywa jako
przykadw, zastpujc je porednimi relacjami tego, co Fielding napisa
w danym fragmencie Toma Jonesa25. Taka taktyka, uniemoliwiajca
nam samodzielne ledzenie eksperymentw czytelniczych Isera, jest ponownie zastosowana w rozprawie pt. Prospecting from reader response
to literary anthropology, gdzie badacz decyduje si na streszczenie frag________________________

Tame, s. 13.
Tame, s. x.
22 J. Culler, Structuralist poetics, New York 1975, s. 114.
23 W. Iser, The act of reading, dz. cyt., s. 34.
24 Zob. N. Holland, Five readers reading, New Haven 1975.
25 Zob. W. Iser, The act of reading, dz. cyt., s. 214.
20
21

Craig Hamilton, Ralf Schneider

226

mentu Olivera Twista, zamiast dosownie przytoczy sowa Dickensa26.

Podobne obawy budzi niekoczca si lista kategorii, ktre wedug badacza istniej tylko w tekcie27, nigdy w naszych umysach. Wrd nich
wymieni mona: wdrujcy punkt widzenia, temat przewodni, horyzont
mylowy, luki i puste przestrzenie, poczenia lub zdolno czenia, obrazy mentalne pierwszego i drugiego planu, procesy tworzenia obrazw
mentalnych, procesy budowania spjnoci tekstu, strategie oraz repertuar. Mwic o repertuarze, Iser ma na myli konwencje, ale, jak zawsze,
unika stosowania konsekwentnie jednego terminu28. Dalej stwierdzi, e
w tekstach narracyjnych zwykle zauway mona cztery podstawowe
typy organizacji perspektywy, ktre mona okreli jako przeciwwaga,
opozycja, szczebel i seria29. Co te metafory znacz, Iser nie wyjania.
Ostatecznie nie wiadomo, jak rozumie stworzone przez badacza struktury. Iser, za Ingardenem, wierzy w to, e struktura tekstu literackiego
skada si z cigu schematw30, ktre, wedug Isera, istniej niezalenie
od umysu, cho jednoczenie jak zakada dopiero rozpoznanie tych
schematw pozwala na ich urzeczywistnienie. Co istotniejsze, nie dowiadujemy si, jakie te struktury albo schematy maj znaczenie dla realnych
ludzi czytajcych realne ksiki.
Kwestia estetyki to kolejny problematyczny aspekt w badaniach Isera. Generalnie, jak twierdzi naukowiec, pierwiastek estetyczny jest wytwarzany tylko wtedy, gdy czytelnik zabiera si za czytanie tekstu. Bez
zainicjowania tej czynnoci nie istnieje. Podczas gdy w jednym fragmencie Iser tumaczy, e warto estetyczna [] jest jak wiatr wiemy o jej
istnieniu tylko na podstawie efektw, jakie wywouje31, w innym pisze:
jeli poczymy dowiadczenia codzienne z doznaniami estetycznymi,
dzieo literackie musi zatraci swj estetyczny pierwiastek i zosta uznane zaledwie za materialne, by ukaza funkcjonowanie lub brak funkcjonowania naszych psychologicznych skonnoci32. W podobny sposb literatur, jako manifestacj naszych psychologicznych skonnoci, pojmuj
kognitywici. Jednake literatura nie staje si zaledwie materialna
tylko po to, by udowodni istnienie tych skonnoci; nie znaczy to rwnie
jak obawiaj si niektrzy (Dimock33 albo Tsur w eseju pt. Event struc________________________

26

Tene, Prospecting from reader response to literary anthropology, Baltimore 1989,

s. 14.
Tene, The act of reading, dz. cyt., s. 21.
Zob. tame, s. 69.
29 Tame, s. 100.
30 Tame, s. 227.
31 Tame, s. 70.
32 Tame, s. 40.
33 Zob. W.C. Dimock, Forum: reply to Ellen Spolsky, PMLA 1999, 114, s. 222-223.
27
28

227

Od Isera do Turnera i dalej

ture, metaphor, and reductionism34) e krytyka kognitywna redukuje

literatur do nauk o poznaniu. Z prac Isera ciko wydoby jak jasn
definicj estetyzmu. Nawizujc do pogldu Mukarovskyego o tym, e
jzyk poetycki odbiega od jzyka standardowego, autor The act of reading
stwierdza z przeksem, e ta ortodoksyjna teoria ewidentnie jest przesiknita puryzmem to, co estetyczne w sztuce, jest najprawdopodobniej nieestyczne w yciu codziennym35. Z jednej strony nie powinno si
brata estetyki z codziennoci, poniewa tylko elitarne, a nie przyziemne artefakty kultury nale do kategorii estetyzmu. Z drugiej strony dobre
jest czenie pierwiastka estetycznego w sztuce z pierwiastkiem estetycznym w yciu realnym. Opr wobec takiej praktyki prowadzi do przesadnego puryzmu. Iser kontynuuje wodolejstwo, prbujc odrni jzyk codzienny od jzyka literackiego. Raz pisze, e struktura werbalna mowy
literackiej, a szczeglnie tej charakterystycznej dla fikcyjnej prozy, jest
tak podobna do struktury zwykej mowy, e czsto trudno jest je rozrni36. Tym stwierdzeniem podwaa prawdziwo tezy o dychotomii pomidzy jzykiem literackim a codziennym. Pniej jednak ta dychotomia
okae si uyteczna, by wykaza, jak niski jest stopie podobiestwa pomidzy oboma jzykami37. Nic dziwnego, e taki brak konsekwencji wprowadza czytelnikw w latach siedemdziesitych co najmniej w zdumienie.
W Prospecting from reader response to literary anthropology, poza
dwoma pierwszymi rozdziaami napisanymi w latach siedemdziesitych,
Iser zebra swoje eseje z lat osiemdziesitych. I ta publikacja rozpoczyna
si atakiem na redukcjonizm i interpretacj, bo przecie jak pisze w niej
badacz historia krytyki literackiej pokazuje, e interpretacja bya waciwa zawsze wtedy, gdy sprowadzaa tekst do znaczenia38. Jego zdaniem, zrozumie znaczenie tekstu, to le go odczyta i zredukowa do
czego niegodziwego. Wedug Isera caa filozofia czytania najwidoczniej
zamyka si w odkrywaniu pocze i rozwizywaniu tego, jak tekst narracyjny zdoa zespoli ze sob oderwane od siebie elementy39. Twierdzi
tak przy jednoczesnym braku zgody na to, e to czytelnicy, a nie teksty,
odgrywaj rol porednikw w zespalaniu elementw podczas czytania.
Najwyraniej Iser zawsze wzbrania si przed zaoeniem, e dziaanie
i intencje nale jak postuluj kognitywici, tacy jak Daniel Dennett40,
________________________

34 R. Tsur, Event Structure, Metaphor, and Reductionism, 1997, esej dostpny na:
<http://www.tau.ac.il/~tsurxx/Emily_Dickinson.html> [dostp: 09.04.2002].
35 W. Iser, The act of reading..., dz. cyt., s. 88.
36 Tame, s. 62.
37 Tame, s. 183.
38 Tene, Prospecting..., dz. cyt., s. 3.
39 Tame, s. 11.
40 Zob. D. Dennett, The intentional stance, Cambridge 1987.

Craig Hamilton, Ralf Schneider

228

albo krytycy, tacy jak Norman Holland41 do domeny ludzkiego mzgu.

Na przykad badacz najpierw zapewnia, e jeli powie nie ujawnia
swoich intencji, nie wiadczy o braku tych intencji, by pniej postawi
sobie pytanie o to, gdzie te intencje znale42. Czowiek nie jest dla niego nigdy odpowiedzi. Przeciwnie Iser wyranie obstaje przy stwierdzeniu, e skupianie si wycznie na albo technikach uytych przez
autora albo psychologii czytelnika mwi nam niewiele o samym procesie
czytania43. Jeli to nie umysy czytelnikw i pisarzy mamy bada, to czyj
proces czytania Iser prbuje uczyni bardziej teoretycznym? Podczas gdy
Holland widzia rozwj teorii recepcji w podejciu empirycznym, Iser wola skierowa swoje badania ku wymiarowi stratosferycznemu. Jakkolwiek obcesowo to zabrzmi, zapewnienia Isera o tym, e teraz jestemy
w stanie okreli z wiksz precyzj, co waciwie oznacza udzia czytelnika w tekcie44, trzeba przyj z du doz nieufnoci.
Jeli czytelnicy maj niewielkie znaczenie dla badacza niemieckiego,
a ich operacje mentalne jeszcze mniejsze, to teoria recepcji w jego wydaniu daleko odbiega od prawdy. Podobne odczucia mieli Holland i Wayne
Booth, gdy przeprowadzali wywiad z Iserem, opublikowany jako rozdzia
trzeci Prospecting. Holland zada w nim Iserowi kluczowe pytanie: co
liczy si jako dowd, skoro empiryczno-psychologiczny dowd jest ignorowany kosztem dowodu wywiedzionego z fenomenologii lub filozofii? Na to
wane pytanie badacz niemiecki odpowiada nastpujco: opis fenomenologiczny pozwala nam skupi si na procesach ukadu psychicznego, ktre
pojawiaj si nie tylko podczas procesu czytania, ale take w naszych
podstawowych relacjach ze wiatem, a jego teoria jest oparta na wyidealizowanym modelu45, ktry ze swojej natury musi pozosta abstrakcyjny. Iser sugeruje tu, e metoda, jak stosuje, ma na celu stworzenie teorii
odnoszcej si w wikszym stopniu do wiata, a mniej do tekstw. Ten
komentarz, mogcy wskazywa na zwrot podejcia badacza ku semiotyce
spoecznej, jest bardzo interesujcy, zwaszcza w kontekcie wtpliwoci,
jakie Holland wysuwa w kwestii tego, czy na polu teorii recepcji waciwe
jest przyjcie zaoenia, e tak nagle mona odwrci nasz cay system
poznawczy w przypadku, gdy przeniesiemy si z domeny faktu do domeny fikcji46. Iser jednake nie poda tym tokiem rozumowania. Trzeci
z rozmwcw, Booth, take podejmuje wan kwesti. Przyznaje przy
________________________

41 Zob. N. Holland, Where is a text? A neurological view, New Literary History 2002,
33, s. 21-38.
42 W. Iser, Prospecting..., dz. cyt., s. 16.
43 Tame, s. 31.
44 Tame, s. 40.
45 Tame, s. 49.
46 Tame, s. 48.

229

Od Isera do Turnera i dalej

tym, e jego wasne definicje autora implikowanego w The rhetoric of

fiction nie grzeszyy dokadnoci47. Nastpnie pyta Isera, jak tamten
pojmuje koncepcj czytelnika implikowanego, poniewa wydaje si, e
taki typ czytelnika jest zawsze podwjn postaci48. Autor The act of
reading zgadza si z tak podwjn rol czytelnika implikowanego (jako
czytelnika-w-tekcie i czytelnika), precyzujc jednak, e ta kategoria jest
mniej zwizana z czytelnikiem-w-tekcie, a bardziej z tym, co si dzieje
za kadym razem, gdy odgrywamy przypisywane nam role poprzez udostpnianie siebie mylom innych, tym samym usuwajc swoje wasne
przekonania, reguy i wartoci na drugi plan49. Innymi sowy, Iser zestawia w jednym szeregu czytelnika implikowanego z czytelnikiem realnym, a przy okazji przywouje tak bardzo deprecjonowany przez siebie
koncept czytelnika biernego. Tak jak w przypadku odpowiedzi na pytanie
Hollanda, tak i tu badacz niemiecki wyraa coraz bardziej entuzjastyczn
opini o czytelniku biernym, poniewa wzmacnia to rol tekstu w poredniczeniu. Podczas gdy Barthes swego czasu mg mie nadziej na pomniejszenie roli poredniczcej autora kosztem zwikszenia roli porednictwa czytelnika, Iser zwiksza wag porednictwa tekstu najwyraniej
kosztem roli poredniczcej czytelnika. W tej kwestii mona zauway
pen konsekwencj badacza. W kocowym rozdziale Prospecting ujto
rwnie odpowiedzi Isera, ktre pady podczas wywiadu udzielonego Fishowi, jednak ten ostatni wycofa zgod na opublikowanie swoich pyta,
przez co odpowiedziom Isera brakuje kontekstu.
Pomimo dozy tajemniczoci i racego braku klarownoci stylu Isera,
Prospecting mona uzna za najbardziej przystpn z jego ksiek. Zawiera ona take kilka najbardziej inspirujcych idei badacza. Wright
mia poczucie, e Fisha przynajmniej przyjemnie si czytao, a Isera
przeciwnie50. Taka opinia jest jednak krzywdzca. Pod koniec lat osiemdziesitych, gdy badacz niemiecki zaprzestaje prb tumaczenia procesu
czytania, jego styl diametralnie si poprawia. W Prospecting pisze na
przykad:
Poniewa literatura jako medium istnieje mniej wicej od momentu, gdy zaczto
rejestrowa czas, jej obecno musi najprawdopodobniej by oznak pewnych antropologicznych potrzeb. Jakie s te potrzeby i co to medium mwi nam o naszej
antropologicznej charakteryzacji? To s pytania, ktre prowadziyby do rozwinicia antropologii literatury51.
________________________

Tame, s. 59.
Tame.
49 Tame, s. 63.
50 T. Wright, dz. cyt., s. 540.
51 W. Iser, Prospecting..., dz. cyt., s. 50.
47
48

Craig Hamilton, Ralf Schneider

230

Tu wreszcie odnajdujemy klarownego i fascynujcego Isera. Potrzebujemy fikcji twierdzi on poniewa rol fikcji jest tumaczy52, umoliwia nam wprowadzanie w yciu porzdku nad chaosem. Nie mamy
pojcia na temat swoich narodzin i mierci, ale wiemy na pewno o nieuchronnoci mierci. Trudno w zrozumieniu sensu naszej egzystencji
prowadzi nas do opowieci i fikcji, czyli rde wiedzy o naszym yciu,
o okresie pomidzy narodzinami a mierci. Fikcja suy wic jako forma
zamaskowywania i demaskowania53, ktra pozwala nam odrni
wiat tekstu od wiata przez ten tekst przedstawiony54 i w rezultacie
lepiej zrozumie nasz wiat. W centrum wiata umysu fikcja jest wicej
kluczem, a nie ornamentem. Iser ujmuje to nastpujco: fikcja literacka
okazuje si paradygmatyczn manifestacj wyobraonego55. To ju zapowiada obiecujc podr badacza w stron antropologii literackiej,
gwnego tematu jego kolejnej ksiki.
Tak jak ostatni rozdzia The implied reader przetar ciek dla The
act of reading, tak finalny rozdzia Prospecting utorowa drog dla The
fictive and the imaginary: charting literary anthropology z 1993 roku,
ksiki, ktra zawiera kilka dobrych rozdziaw, cho Wright wyraa
opini, jakoby odnoniki Isera byy prawdopodobnie jej najbardziej czyteln czci56. T publikacj badacz opatrzy wstpem przestrzegajcym
przed pojmowaniem literatury jedynie jako rodka propagowania owiecenia spoecznego, co sprowadza j do statusu dokumentu57. I tym razem
Iser sugeruje, e redukcja jest za. Zauwaa rwnie, e sztuka zdaje si
niezbdna jako narzdzie do autointerpretacji ludzkoci58. Binarn opozycj fikcja rzeczywisto proponuje zastpi triad zoon z pierwiastkw rzeczywistego, fikcyjnego i wyobraonego59 celem oywienia
wyobrani i zbadania jej zwizku z fikcj. Dochodzi do wniosku, e pewien stopie zrozumienia znaczenia jest moliwy, jeli zaakceptujemy
zaoenie, e upragmatyzowanie wyobraonego to konsekwencja naszych oczekiwa dotyczcych znaczeniowoci literatury60, konceptu,
ktry ponownie wtruje konwencjom czytelniczym Cullera. Dla Isera wy________________________

Tame, s. 265.
Tame, s. 268.
54 Tame, s. 272.
55 Tame, s. 277.
56 T. Wright, dz. cyt., s. 541.
57 W. Iser, The fictive and the imaginary: charting literary anthropology, Baltimore
1993, s. x.
58 Tame, s. xiii.
59 Tame, s. 1.
60 Tame, s. 18.
52
53

231

Od Isera do Turnera i dalej

obrania jest zorientowana na pragmatyk, by tworzy znaczenie podczas

obcowania z fikcj literack, nawet jeli domniema si, e porednikiem
narzucajcym intencje na tre wyobraon nie jest wyobrania sama
w sobie61. To wszystko zgadza si z dyskusj Isera w trzecim rozdziale
na temat funkcji fikcji w filozofii. Badacz uwaa, e fikcja jest niezbdna wielu filozofom (na przykad Baconowi, Benthamowi, Vaihingerowi,
Goodmanowi), nawet w przypadku, gdy ci j lekcewa, natomiast
o utworach fikcyjnych sdzi, e s poyteczne pomagaj dziaa ludziom ponad ich moliwociami62, z czym czytelnicy specjalnego wydania
czasopisma Poetics pod redakcj Steena i Richardsona63 mogliby si
zgodzi. Fikcja, jak argumentuje Iser w innym fragmencie, jest kameleonem poznania, co oznacza, e jako pewien zestaw narzdzi do naprawy
konceptualizacji nieuchronnie musi wyj poza pojcia, ktre prbuje
obj64. Cho niewidoczny, taki kameleon okazuje si obecny nawet wtedy, gdy zdaje si operowa tylko na poziomie poznawczym.
Czwarty rozdzia The fictive and the imaginary obfituje w przydatne
informacje na temat historii wyobrani jako konceptu z zakresu estetyki.
Iser szczegowo analizuje w nim ewolucj terminw wyobrania i wyobraone od Arystotelesa, przez Coleridgea, a do Sartrea. W przedostatnim rozdziale, zatytuowanym Text play, bierze na warsztat cztery
kategorie gry Caillosa (agon wspzawodnictwo, alea los, mimicry
naladowanie, ilinx oszoomienie) i prbuje odnie je do literatury65.
Trzeba to wanie nazwa prb, poniewa w tekcie prno szuka przykadw literackich. Zamiast tego, te rne typy gier pokazuj, e kiedy
czytamy, traktujemy teksty jak gry i e teksty w rewanu graj nami,
czytelnikami. Wedug Isera kiedy czytamy, wszystkie cztery kategorie
gry regularnie wzajemnie oddziauj na siebie, poczwszy od gry wolnej,
a do kontrgry. Czytanie jest wic uczestniczeniem w grze i byciem
pionkiem w grze66. Cho Wright zgryliwie puentuje te przemylenia,
mwic, e nikt w historii teorii literatury nie by w stanie pisa z tak
powag na temat grania67, to jednak komentarze Isera dotyczce zwizku literatury z koncepcj gier s warte uwagi. Definiujc gr w literaturze (wspomniana jest koncepcja przyjemnoci z tekstu Barthesa) jako
wany aspekt antropologii literatury, Iser prezentuje ciekawe twierdze________________________

Tame, s. 223.
Tame, s. 170.
63 Zob. F. Steen i A. Richardson (ed.), dz. cyt.
64 W. Iser, The fictive..., dz. cyt., s. 165.
65 Tame, s. 259.
66 Tame, s. 271.
67 T. Wright, dz. cyt., 540.
61
62

Craig Hamilton, Ralf Schneider

232

nie: opowieci i gry s uniwersalne i jako takie musz by produktami

rudymentarnej ludzkiej psychologii. Jeli tak faktycznie jest, powinny
by ujte w odpowiednie ramy teoretyczne. Wysiki Isera w tym kierunku
zapowiadaj obecne zainteresowania krytyki kognitywnej kategoriami
fikcji, gry i ewolucji68. W ten sposb pne prace badacza niemieckiego
prowadz logicznie do bada krytyki kognitywnej.

2. Recenzja bada Marka Turnera

W wielu swoich publikacjach, szczeglnie w trzech ksikach poddanych analizie w niniejszym artykule, Mark Turner rozwija podejcie
teoretyczne czce w sobie jzykoznawstwo, krytyk literack i kognitywizm. Rozpoczyna od zaoenia, wedle ktrego to szczeglnie badania
literackich rodkw ekspresji (takie jak metafora, analogia lub parabola)
mog doprowadzi do wykrycia oglnych mechanizmw mylowych. Takie podejcie koliduje bezporednio ze statusem literatury i, rwnolegle,
ze statusem krytyki literackiej. Jeli wic podamy za Turnerem, obie
dyscypliny wymagaj przeformuowania. Dla tego badacza codzienne
poznanie i ekspresja literacka wyrastaj z tych samych zasad mylowych,
ktre z kolei wywodz si z najbardziej fundamentalnych interakcji cielesnoci ludzkiej ze rodowiskiem. Tak wic studia nad literatur u swojej
podstawy s albo raczej powinny by podobne do bada procesw mylowych czowieka (zdefiniowane przez Turnera jako umys w mzgu
w ciele). Skupiwszy si na analizach metaforycznych rodkw ekspresji
i zrozumienia, Turner jeszcze bardziej odszed od swojego gwnego
obiektu bada literatury, stajc si tym samym bardziej kognitywist
ni krytykiem literackim (pogld ten wzmacnia dodatkowo fakt niedawnej wsppracy badacza z Gillesem Fauconnierem).
Death is the mother of beauty: mind, metaphor, criticism, pierwsza
ksika Turnera z 1987 roku, wysuwa argument dla powstania nowoczesnej retoryki dla powszechnych procesw jzykowo-konceptualnych
poprzez odkrywanie w szczeglnoci interpretacji i pojmowania metafor
pokrewnych (przykadem jest tu metafora Wallacea Stevensa, uyta
w tytule ksiki Turnera). Na przekr tradycyjnej retoryce amerykaski
badacz uwaa metafor nie tylko jako zjawisko leksykalne [...] ale raczej
jako podstawowy rodek poznawczy, wpywajcy na cao ludzkiej myli
________________________

68 Zob. H. Porter Abbot (ed.), On the origin of fiction: interdisciplinary perspectives

(wydanie specjalne), Substance 2001, 30/1-2; F. Steen i A. Richardson (ed.), dz. cyt.

233

Od Isera do Turnera i dalej

i dziaania, obejmujcy jzyk codzienny i jzyk poetycki69. Studia nad

metafor (czy to na podstawie analizy przysw, czy literatury) powinny
w rezultacie umoliwi wgld w mechanizmy mylowe. Nawizujc do
tradycji lingwistycznej, Turner korzysta z fragmentw mowy jako surowca do rekonstrukcji procesw mylowych, ktre najpierw doprowadziy do
powstania badanej wypowiedzi. To, co badacz mwi w tym momencie na
temat literatury, usatysfakcjonuje wikszo krytykw literackich:
potga dobrej literatury wynika z jej mistrzowskiej zdolnoci do przywoywania
i zrcznego kierowania naszym aparatem poznawczym [] istnieje pewna cz
wiedzy na temat umysu ludzkiego, jak to wanie literatura jest w stanie
najlepiej ukaza. [...] To, czego chce nas nauczy autor, moe by nabyte tylko
poprzez badanie literatury, a takie zadanie ley w gestii krytyka literackiego,
wyksztaconego w tym kierunku, a nie psychologa bd jzykoznawcy kognitywnego70.

Jak zauwaymy pniej, od kiedy krytyka literacka jako dyscyplina traci

dla Turnera na znaczeniu, s powody, by podejrzewa, e badacz byby
dzi mniej skonny wygasza powysze pogldy. W cytowanych fragmentach jego wypowiedzi literatura jawi si jako kategoria wyjtkowa, nie
w kontekcie tego, jakie procesy mylowe wykorzystuje, ale w jaki sposb
to robi. Turner zarzuca krytykom literackim bdne pojmowanie literatury jako aktywnoci odrbnej od tych, ktre obejmuj mylenie pojciowe:
Krytyk zwyczajowo przeskakuje te fragmenty, gdzie tekst wydaje si jednoznaczny a odczytanie naturalne, chyba e uda si wprowadzi jakie zrozumienie, ktre skomplikuje t jednoznaczno lub uczyni t naturalno obc. Ale ten
krytyczny przeskok omija waniejsze pytanie, ktre powinno pojawi si wczeniej: jak tekst w ogle moe wydawa si jednoznaczny?71.

eby dotrze do rde mechanizmw ujawniajcych przede wszystkim, jak rozumiemy dany tekst, Turner naszkicowuje podejcie teoretyczne, ktre mona nazwa strukturalizmem koncepcyjnym: badacz
szuka ukrytych wzorw czy gbokich struktur umoliwiajcych wytwarzanie, przetwarzanie i pojmowanie pojedynczych metafor (w omawianej
publikacji szczeglnych metafor pokrewnych), ktre rni si na poziomie jzykowym. Wida wyranie, e Turner jest
zainteresowany wzorcami znaczenia przewijajcymi si przez wszystkie metafory pokrewne. Te wzorce wykraczaj poza lokalne zjawiska tekstualne, poniewa
________________________

69

M. Turner, Death is the mother of beauty: mind, metaphor, criticism, Chicago 1987,

s. 3-4.
70
71

Tame, s. 9.
Tame, s. 10.
Craig Hamilton, Ralf Schneider

234

s czci naszej poznawczej zdolnoci rozpoznawania metafor i naszych kognitywnych modeli pokrewiestwa, ktrych rdem jest nasza przynaleno
i udzia w jzykowych i literackich spoecznociach72.

Jak wskazuje George Lakoff w przedmowie73 do Death is the mother of

beauty, to, co odrnia Turnera od wikszoci strukturalistw, to fakt, e
odrzuca on proste strategie analizy semantycznej, jakie krloway we
wczeniejszych podejciach do metafory (np. badania nad wyrnianiem
cech semantycznych). Zamiast tego utrzymuje, e procesy zwizane
z metafor mog by opisane jako zlewanie (blending), mapowanie
(mapping) i rzutowanie (projecting) domen konceptualnych na i w siebie. To terminy czsto uywane przez Turnera.
Kwesti problematyczn jest to, e Turner, tak jak Iser, a faktycznie
ktokolwiek zajmujcy si rozumieniem jzyka, bada w wysokim stopniu
zautomatyzowane i niewiadome strategie przetwarzania informacji.
Jako e s one niedostpne wiadomej weryfikacji, opisywanie pojedynczych dziaa aparatu mentalnego w prawdziwym detalu jest raczej niemoliwe. Zamiast tego Turner ujmuje te procesy w metafory (zlewanie,
mapowanie i rzutowanie). Wida wic, e cho okrela operacje aparatu mentalnego dokadniej ni Iser, to wyjanienie, jak te procesy przebiegaj, wci jest nieatwe. Uciekanie si Isera do modeli psychologicznych
poprzedniego paradygmatu moe by usprawiedliwione, zwaywszy na
to, e naukowiec opublikowa swoje ksiki zanim zwrot kognitywny
wskrzesi nauk o ludzkim umyle, natomiast Turner w zaskakujco
niewielkim stopniu wspiera si osigniciami psychologii kognitywnej74,
mimo e ma przywilej pisania w kontekcie ywych bada prowadzonych
na polu nauki o poznaniu. Innymi sowy, badacz amerykaski czasem
chtniej zwraca si ku filozofii jzyka ni psychologii myli. Tam, gdzie
Iser niedookreli swojej koncepcji czytelnika, Turner konsekwentnie
podkrela wiarygodno swojej teorii poprzez inkluzywno. Za kadym
razem, gdy opisuje, co czytelnicy/suchacze robi podczas mylenia, mwienia i suchania, naukowiec uywa zaimka w pierwszej osobie liczby
mnogiej: my przenosimy nasze cielesne dowiadczenia na domeny abstrakcyjne, nasz aparat konceptualny jest uksztatowany w ten albo inny
sposb itd.
________________________

Tame, s. 13.
Tame, s. x.
74 Trudno usprawiedliwi to, e Turner, tak jak i Iser, nie aktualizowa nastpnych
wyda swoich rozpraw. Badacz amerykaski nie podejmuje adnej prby umiejscowienia
opisw aktw czytania w ostatnich odkryciach psychologw na temat przetwarzania informacji.
72
73

235

Od Isera do Turnera i dalej

Wedug Turnera bloki konstrukcyjne, ktre stanowi nasz zdolno do wyraania i rozumienia szerokiej gamy zjawisk, to metafory
pojciowe, takie jak PRZYCZYNA JEST ZAPADNIANIEM I WYDARZENIA S
AKCJAMI, w ktrych zderzaj s ze sob dwie domeny konceptualne, by
pniej zosta uyte na przykad do formuowania przyczynowych twierdze. Zakadajc istnienie takich podstawowych metafor, Turner odpowiada na draliw filozoficzn kwesti przyczynowoci. Jednake jego
podejcie niezmiennie balansuje pomidzy pozycj uniwersalistyczn
a kulturow. Z jednej strony twierdzi, e abstrahujc od artefaktw, kultura znajduje swoje ucielenienie w umyle75, co sugeruje, e wiadomo kulturowa zaoywszy uniwersalno naszej biologicznej obudowy jest zaprogramowana u wszystkich ludzi tak samo, bez wzgldu na
ich kulturowe pochodzenie i mentalno. Z drugiej strony badacz powie
pniej, e gwn obserwacj antropologii kognitywnej jest fakt, e by
zbada kultur, trzeba zbada proces poznania, czyli struktury pojciowe
uywane przez czonkw danej kultury76. Ta wypowied pokazuje, e
Turner jest wiadom rnorodnoci kulturowej charakteryzujcej wzorce
mylowe, jednak jest nimi mao zainteresowany. Nawet gdyby zaakceptowa, e myl ucieleniona wskazuje na uniwersalnie niezmienny aparat
mentalny, to czy nie byoby jednak bardziej frapujce badanie tego, jak
i dlaczego czonkowie poszczeglnych kultur mog stosowa rne struktury pojciowe? Podczas gdy Turner pewnie zdawa sobie spraw, e jego
ksik mogliby czyta czonkowie kultur niezbyt zadowolonych z nieustannego uywania przez badacza formy my, to raczej nie by wiadom
tego, e przedstawiciele rnych narodowych literackich tradycji (albo
innych przejaww jakiej kultury) mog susznie zastanawia si, jak
balansowa midzy uniwersalizmem a rnorodnoci kulturow.
Turner brzmi przekonujco w swojej analizie metafor pokrewnych.
Zgromadzi pokany materia badawczy i czerpie ze swoich analiz gwne
wzorce wnioskowania wyrastajce z poj pokrewnych, najbardziej popularne uycia metafor pokrewnych oraz utrudnienia w mapowaniu poj.
Poprzez ilustracje literackie (od Raju utraconego Miltona, poprzez Faeire
queene Spensera, a do Teogonii Hezjoda), badacz amerykaski pokazuje,
e podstawowe metafory pokrewne dostarczaj narzdzi do zrozumienia,
jak jedne rzeczy w wiecie wynikaj z innych. Wedug niego takie teksty,
jak Raj utracony maj sens dla czytelnikw, poniewa w momencie, gdy
czytelnicy zabieraj si za ich czytanie, s wyposaeni w zestaw podwiadomych struktur pojciowych, ktre automatycznie stosuj przy ob________________________

75
76

Tame, s. 13.
Tame, s. 14.
Craig Hamilton, Ralf Schneider

236

cowaniu z tymi tekstami. Te mechanizmy utykaj w martwym punkcie

dopiero wtedy, gdy czytelnicy musz sformuowa nieoczekiwane, odbiegajce od normy wnioski. Takie przypadki ukazuj samo sedno istnienia
pewnych procesw kognitywnych.
Swoj drug ksik Reading minds z 1991 roku Turner trafnie opatrzy podtytuem The study of English in the age of cognitive science
[Nauka jzyka angielskiego w erze nauki o poznaniu]. Zamiast analizowa
w niej status quo nowej dyscypliny, badacz wskazuje drog, ktra ma
prowadzi do kontynuowania tzw. bada wok jzyka angielskiego.
Reading minds nie tylko rozpoczyna si tym, czym koczy si poprzednia
ksika, ale te powiela wiele z podstawowych argumentw w niej zawartych. Celem drugiej publikacji ksikowej Turnera jest reforma profesjonalnej nauki o jzyku angielskim, zakotwiczenie i ugruntowanie jej
w badaniach nad umysem czowieka. Zdaniem autora Reading minds,
naszej dyscyplinie brakuje koncepcji jzyka i literatury jako codziennych przejaww dziaania ludzkiego umysu. Gdybymy mieli tak koncepcj, nasza aktywno naukowa koncentrowaaby si przede wszystkim wok studiw nad jzykiem i literatur jako werbalizacj naszego aparatu kognitywnego77.

Takie studia umysu-poprzez-jzyk-i-literatur pokrywaj si z istotnymi

pytaniami zadawanymi na polu teorii recepcji:
[] najbardziej niesamowitym, a zarazem najmniej wyjanionym zjawiskiem,
ktremu stawia czoo nasza profesja, jest to, e czytelnik jest w stanie zrozumie
tekst i e kade takie pojedyncze pojmowanie danego tekstu ukazuje pewne regularnoci. Jak tego dokonuj czytelnicy?78

Nie jest atwo odpowiedzie na to pytanie. Iser prbowa i poleg. Turner

odszukuje potencjalne odpowiedzi w procesach metaforycznych i rozumowaniu poprzez analogie, czym sugeruje szerokie zastosowanie swojej metodologii. By zademonstrowa79, e rozum i myl poetycka wcale
wzajemnie si nie wykluczaj80, ponownie podaje liczne przykady tego,
jak kilka podstawowych metafor i schematw wyobraeniowych (formy
________________________

77 Tene, Reading minds: the study of English in the age of cognitive science, Princeton 1991, s. 6.
78 Tame, s. 19.
79 Na przykad Turner pisze, e podejcie kognitywne do aktw jzykowych i literackich mogoby potencjalnie suy jako wsplny grunt dla wielu rnych teorii literatury,
nie bdc w sprzecznoci z adn z tych teorii, mimo swojej wzajemnej niekompatybilnoci.
[...] Takie podejcie kognitywne do jzyka mogoby by przyczynkiem dla badaczy analizujcych kulturowe, socjologiczne i psychologiczne modele i procesy mentalne, ktre objaniaj jzyk; tame, s. 22.
80 Tame, s. 20.

237

Od Isera do Turnera i dalej

szkieletu, ktre strukturyzuj nasze wyobraenia81) jednoczenie umoliwia i ogranicza szeroki zakres procesw mylowych obecnych w codziennym myleniu i przejawach literackiego wyrazu.
Turner mocno postuluje stworzenie nowego i ekscytujcego projektu
humanistycznego, ale sposb sformuowania apelu moe szkodzi jego
celom. Podczas gdy Iser abstrakcyjnie mistyfikuje, jego amerykaski kolega konkretnie demistyfikuje, mnoc pedantycznie wyselekcjonowane
przykady. I mimo e w ten sposb Turner pragnie rozwia wszelkie wtpliwoci wynikajce z podawania przez czytelnikw kontrprzykadw, to
tak naprawd czytanie jego argumentw moe by mczce82. Co wicej,
styl argumentacji badacza czsto opiera si na sylogizmach: nieledzenie
kadej przesanki moe powodowa brak zrozumienia pozostaej czci
argumentu. Take jego prby zakotwiczenia pewnych mechanizmw mylowych w ukadzie ciaa i jego relacji w stosunku do wiata mog prowadzi do nacigania hipotez. Choby twierdzenie Turnera o tym, e proces,
ktry umoliwia nam dedukowanie, jest ugruntowany w prawo-lewej
symetrii ciaa83, po prostu przesdza spraw. Dla kontrastu, kiedy tylko
badacz szuka poparcia dla swoich argumentw w nauce o poznaniu, jego
tezy zyskuj na wiarygodnoci, nawet jeli badania mzgu jak dotd wygeneroway frustrujco niewiele solidnych informacji na temat tego, jak
funkcjonuj konkretne procesy rozumienia. Mimo e kognitywno-psychologiczne eksploracje dziaania mzgu wci mog okaza si niekompletne i niewystarczajce, Turner nie ma zamiaru uzupenia swoich rozwaa dotyczcych procesw mentalnych osigniciami pokrewnych pl
badawczych, by wymieni tu choby wiedz o przetwarzaniu dyskursu
albo wiedz o poznaniu i emocjach. Nawet w kontekcie zwrotu kognitywnego i fascynacji kognitywizmem krytycy literaccy biorcy si za lektur Turnera musz powtpiewa w to, e badania literackie84 mogyby
przej radykaln metamorfoz i by podporzdkowane badaniom nad
myl. Nie oznacza to oczywicie, e prno szuka u badacza amerykaskiego niezwykle obiecujcych pl badawczych.
Turner argumentuje, e pojedyncze frazy stanowi bardzo uyteczny
materia do analiz kognitywno-retorycznych, a skoro w poezji mona za________________________

Tame, s. 57.
Tu mamy typowy przykad retoryki stosowanej przez Turnera: czowiek to wzorce
dziaa umysu i mzgu. Kultura, spoeczestwo, podmiotowo, sztuka, taniec i wszystkie
tematy podejmowane przez humanistyk s wzorcami dziaa umysu i mzgu. Badania
humanistyki s wic u swojej podstawy badaniami nad umysem i mzgiem; tene, The
literary mind, New York 1996, s. 48.
83 Tame, s. 70-74, 89.
84 Tame, s. 149 i nn.
81
82

Craig Hamilton, Ralf Schneider

238

uway najwiksze zagszczenie metafor ujtych w krtkie segmenty

jzykowe, to wanie wiersze staj si dla niego najbardziej naturalnym
materiaem analitycznym. Ale jego podejcie mogoby te by stosowane
na bardziej zoonym poziomie, tzw. poziomie kontrolujcego sprzenia
konceptualnego (powszechnie znanego pod nazw rozbudowanej metafory), ktrego praktyczn ilustracj jest na przykad zwizek midzy
byskotliwoci konwersacyjn a seksem w Wiele haasu o nic85 albo
midzy transakcjami biznesowymi a flirtem w wielu angielskich komediach z przeomu XVII i XVIII wieku. Na szersz skal moliwe, e wszystkie trzy wspomniane procesy mapowania, rzutowania i zlewania odgrywaj pewne role w badaniach gatunkowych. Jednake tu propozycje
Turnera nagle si urywaj, poniewa badacz stwierdza, e lepiej bdzie
pozostawi w gestii czytelnika kwesti tego, jakie inne formy jego projekt moe przyj86.
Niewiele takie stwierdzenie pomaga w rozumieniu literatury, prcz
uwiadomienia nam, e jest ona nie tylko mniej wyjtkowa ni wielu
chciaoby wierzy, ale te bardziej czasoprzestrzennie uniwersalna i stabilna. Na pewno fundamentaln kwesti, jak Turner powinien poruszy
w swojej rozprawie Reading minds, jest przed wszystkim, dlaczego literatura i obcowanie z ni powinny by potrzebne umysom ludzkim. Na ten
temat Turner wsplnie z Iserem powinni byli przeprowadzi wan rozmow okoo lat dziewidziesitych, czyli wtedy, gdy badacz niemiecki
prbowa szuka odpowiedzi na powysze pytanie. By moe przeszkod
bya sama literatura, cho trudno to stwierdzi, biorc pod uwag niejasn definicj tego terminu podawan przez Turnera. Na przykad skoro
myl poetycka stanowi cz myli codziennej, a jzyk poetycki stanowi
cz jzyka codziennego i skoro to, co poetyckie, wyrasta z tego, co codzienne, wic by zrozumie pierwiastek poetycki, musimy zrozumie
istot codziennoci87, to po co wysuwa twierdzenie, e literatura jest
najwysz form ekspresji naszych powszednich i jzykowych zdolnoci88 albo w ogle nawizywa do wielkich pisarzy [wyrnienie C.H.
i R.S.]? Bdc ograniczeni ramami teoretycznymi podejcia kognitywnego, rwnie dobrze moemy argumentowa, e jestemy stworzeni do
wydawania ocen na podstawie metafor pojciowych zrwnujcych ilo
z jakoci (GRA TO DOBRZE, D TO LE). Niemniej jednak nie zwolni
nas to od obowizku sprecyzowania jeli w ogle chcemy si nimi
posugiwa naszych kryteriw doskonaoci (najwysza albo wielka)
________________________

Tame, s. 149.
Tame, s. 150.
87 Tame, s. 49.
88 Tame, s. 13.
85
86

239

Od Isera do Turnera i dalej

albo tego, co uznajemy za literatur. Chocia Turner mg podj t kwesti ju wczeniej89, unikajc wartociujcych kategoryzacji literatury
(takich jak wysoka, niska, dobra, za), to teraz w obliczu jego krytyki
prac Erica Donalda Hirscha i wojen toczonych o kanon literacki w ostatnim rozdziale Reading minds podjcie tej problematyki jest szczeglnie
istotne.
Dalsza dekonstrukcja rozrnienia pomidzy umysem zaangaowanym w sprawy codzienne a umysem literackim nastpuje w ksice The
literary mind (1996)90. Opis na tylnej okadce (oprawa mikka) zapowiada rozpraw bardziej zorientowan kognitywnie ni literacko, ale czy
powinnimy ocenia ksiki po ich okadkach? Dla niewtajemniczonych
The literary mind moe si wydawa brawurowa i odwana, ale argumenty w niej zawarte na pewno nie zdziwi czytelnikw znajcych poprzednie publikacje Turnera. W caej omawianej rozprawie badacz prbuje udowodni, e umys jest u swej podstawy literacki, poniewa te same
procesy, ktre umoliwiaj ludziom mylenie, dotd byy bdnie czone z literackoci. Turner rozszerza pole swoich dziaa badawczych na
kategori, ktr nazywa podstawowym instrumentem mylowym91,
czyli zdolnoci mylenia kategoriami opowieci (wyobraanie narracyjne) i rzutowaniem jednej opowieci na drug (proces ten okrela jako
parabol). Takie propozycje powtarzaj si w caej ksice: instrument
mentalny, ktry nazywam utworem narracyjnym czy opowieci, jest
zasadniczym skadnikiem ludzkiego mylenia albo instrument mentalny, ktry nazywam parabol, jest w najszerszym zakresie uytkowany
przez powszedni umys92. Tak jak w przypadku podstawowych metafor
i rdzennych schematw wyobraeniowych, ktre w swoich poprzednich
ksikach Turner postrzega jako baz do bardziej wymylnych i specyficznych metaforycznych uy, tak i tu mamy do czynienia z prototypowymi opowieciami i pierwotnymi narracjami prostych dziaa wykonanych w czasoprzestrzennym kontinuum, ktre s blokami tworzcymi
bardziej skomplikowane struktury mylowe. Wedug badacza, te narracje
s wykorzystywane w (niewiadomych) praktykach mentalnych, takich
jak przewidywanie, ocenianie, planowanie i wyjanianie. Jeli chodzi
o metafory, to opowieci s ugruntowane w interakcjach jednostki ze
wiatem:
Nie jest moliwe, by niemowl nie byo w stanie poj na przykad konceptu
dziaania zbiornika albo pynu i wlewania, albo przepywania, albo cieki, albo
________________________

Zob. tene, Death..., dz. cyt., s. 78-79.

Tene, The literary mind, dz. cyt.
91 Tame, s. 4.
92 Tame, s. 7.
89
90

Craig Hamilton, Ralf Schneider

240

ruchu wzdu cieki, albo produktu tych konceptw: maych rozmiarw przestrzennych opowieci, w ktrych pyn jest wylewany, by pniej przepyn
wzdu cieki do pojemnika93.

W ten sposb Turner przekonujco ukazuje, jak takie rudymentarne opowieci przestrzenne i inne lece u podoa procesy mentalne (szczeglnie schematy wyobraeniowe) uruchamiaj literack i nieliterack myl.
W omawianej ksice znajdziemy te rozdziay podejmujce temat
amalgamacji przestrzeni mentalnych, zamysu, ktry szczegowo zosta
przedstawiony przez Fauconniera i Turnera w ich The way we think94
jako wzajemne oddziaywanie i konstrukcja nowych poj w umyle.
Amalgamacja, czy te stapianie, jako teoria opisuje ostateczne produkty
dziaa mentalnych i prbuje ustali zwizane z tymi dziaaniami procesy psychologiczne. O ile Turner tumaczy na przykad, e stopione przestrzenie wykonuj czynnoci poznawcze w najmocniejszym znaczeniu
i e dostarczaj wnioskw, emocji i nowych akcji95, to ju sam sposb
dostarczania przez te przestrzenie wnioskw itd. pozostaje niedopowiedziany.
Po lekturze trzech ksiek Turnera nasze wtpliwoci budzi te uycie przez badacza synonimicznych terminw. Podczas gdy w Death is the
mother of beauty Turner trzyma si konsekwentnie pojcia metafory, to
ju w Reading minds uywa analogii jako terminu parasola obejmujcego wszystkie przypadki odpowiadajce naszemu rozumieniu jednego konceptu przez pryzmat drugiego96. W ostatniej dyskutowanej ksice, The
literary mind, naukowiec znw rezygnuje z metafory i zamiast tego omawia parabol. Wedug Turnera, powysze terminy i procesy nie tylko
prowadz do powstania opowieci narracyjnych, ale take do rozwoju
jzyka i gramatyki. Trudno si jednak oprze wraeniu, e termin literacki w tym kontekcie jest zbdny. Jeli wszystkie dziaania mentalne
ludzi mog by ujte jako literackie, to literatura okazuje si mie znaczenie synonimiczne z myl, a teksty literackie z mylami w ksikach. W podsumowaniu swoich rozdziaw na temat stapiania przestrzeni Turner jeszcze raz podkrela swoje credo: procesy, ktre od zawsze
uwaalimy za literackie w swojej naturze, s podbudow pospolitego
umysu. Takie literackie mechanizmy, jak stapianie czyni moliwe istnienie pospolitego umysu97. Dziwne jest jednak to nagminne wykorzy________________________

Tame, s. 14.
G. Fauconnier i M. Turner, The way we think, New York 2002.
95 M. Turner, The literary mind, dz. cyt., s. 74.
96 Tene, Reading minds..., dz. cyt., s. 121.
97 Tene, The literary mind, dz. cyt., s. 115.
93
94

241

Od Isera do Turnera i dalej

stywanie przez badacza przymiotnika literacki na okrelenie procesw,

ktre w adnym razie nie nale wycznie, albo choby przewanie, do
domeny literatury, cho zauway mona te atwo, z jak Turner porusza si w swoich przykadach midzy literatur, przysowiami i codziennymi wyraeniami. Trzeba jednak przyzna, e przytaczane przykady literackie s frapujce. Obejmuj one parabole (w tradycyjnym tego
sowa znaczeniu), bajki, zagadki i podobnie rzadko spotykane w literaturze typy tekstw. Czego dowiadujemy si, powiedzmy, o powieci realistycznej? Turner dzieli si celnymi spostrzeeniami, mwic, jak powieci
umoliwiaj konstruowanie przestrzeni mentalnych do ledzenia zmieniajcych si punktw widzenia i wymagaj ich. Wskazuje rwnie na
fakt, e to wanie w stopionych przestrzeniach mentalnych powoywani
s do ycia bohaterowie literaccy98. Wicej takiego typu obserwacji na
pewno yczyliby sobie czytelnicy zainteresowani bardziej kwesti literackiego ni umysowego pierwiastka.

3. Rnice i podobiestwa
Pomimo naszych krytycznych recenzji uwaamy, e Iser i Turner
zasuguj na uwag. Ju to, e ich rozprawy s szeroko dyskutowane
w rodowisku naukowym wiadczy o ich duym wkadzie w rozwj dyscypliny. Ich podejcia rni si w wielu aspektach. Podsumujmy najpierw
te rnice, by nastpnie przej do podobiestw.
Generalnie Iser i Turner maj rne pogldy na kwestie porednictwa, intencjonalnoci, estetyki, wiadomoci i jzyka. Wedug badacza
niemieckiego porednikiem jest najpierw tekst, potem czytelnik i to mimo
e pierwotnym celem Isera byo odda procesowi czytania nalene mu
miejsce w badaniach literackich. Zdaniem Turnera przeciwnie porednictwo jest zawsze domen czowieka, nigdy rzeczy nieoywionych. Jak
zauwaa Richardson, wedug Turnera kwestia porednictwa nie jest
problemem, ale czym oczywistym99. Iser z kolei czsto zakada rwn
czytelnikom, jeli nie wiksz, moc poredniczenia tekstw100, co prawdopodobnie wywodzi z tradycji hermeneutycznej, ktrej celem byo zrozumienie tekstu, a nie procesw mentalnych czytelnikw. Nastpn rozbienoci pomidzy badaczami jest kwestia intencjonalnoci. Iser ani
________________________

Zob. tame, rozdzia 7.

A. Richardson, Brains, minds, and texts: a review of Mark Turners The literary
mind, Review 1998, 20, s. 41.
100 W. Iser, The implied reader, dz. cyt., s. 279.
98
99

Craig Hamilton, Ralf Schneider

242

razu nie definiuje czytania jako celowego lub intencjonalnego dziaania.

Turner z kolei uwaa, e kade poznawcze dziaanie jest celowe i intencjonalne ucieleniony umys ludzki w ludzkim wiecie musi rozumie
ten wiat, by przetrwa (jak czsto twierdzi). Czytanie, czyli odczytywanie znakw wok nas, jest jedn ze strategii przetrwania. O ile Iser
chciaby w tym ukadzie przydzieli literaturze specjaln funkcj, o tyle
Turner skania si ku postawieniu znaku rwnoci midzy wytworami
literackimi a innymi aktami poznania.
Obie te postawy s odzwierciedlone w pogldach badaczy na estetyk
i jzyk. Iser czasami chce wierzy w odmienno pierwiastka estetycznego od pierwiastka codziennoci, natomiast Turner uwaa, e obie kategorie s nieodczne. Wedug badacza amerykaskiego literatura jest
poznawcza, umys literacki, a granice pomidzy obiema domenami
sztuczne. Isera zauwaa, e to, co literackie, nie jest ani pospolite, ani
codzienne. Twierdzi, e czytanie wspczesnych utworw fikcyjnych to
unikatowe dowiadczenie:
Za spraw dwudziestowiecznej powieci proces czytania sta si jeszcze bardziej
skomplikowany, poniewa w tym gatunku odkrywanie dotyczy funkcjonowania
naszych zdolnoci percepcyjnych. Czytelnik ma za zadanie uwiadomi sobie
natur tych zdolnoci, uwiadomi sobie swoj predylekcj do czenia ze sob
rzeczy w regularne wzorce i tak naprawd zda sobie spraw z caego procesu
mylowego stanowicego jego relacje ze wiatem poza nim samym101.

W przeciwiestwie do Isera, Turner, nawizujc do formalistycznego

pojcia defamiliaryzacji, powiedziaby, e kada forma sztuki (a nie tylko
wspczesna fikcja) uzmysawia nam istnienie percepcji i poznania. Co
wicej, nasza skonno do konsekwencji w sposobie tworzenia znaczenia
i nasza wiadomo stosowania takiej praktyki to dwie rne kwestie.
Wreszcie, bez wzgldu na to, czy jestemy w peni wiadomi naszego
nawyku czenia i tworzenia relacji, czy nie, ma to niewiele wsplnego
z prawdziwymi powizaniami, jakich dokonujemy podczas czytania tekstw. Wiele z operacji zachodzcych podczas czytania prawdopodobnie
zawsze pozostaje nieuwiadomione. Faktycznie nieufno, jak Turner
w The literary mind darzy powoln, gupi wiadomo, jest jednoznaczna. Jego zdaniem, pikna umysu trzeba upatrywa w jego dobrym,
szybkim i atwym dziaaniu, ktre umoliwia tworzenie znaczenia, gdy
wiadomo stoi na uboczu. To interesujce, e Iser wyczuwa to intuicyjnie, kiedy pisa o zadziwieniu nieokrelonoci:
[] w trakcie wyszukiwania regularnoci i schematw w tekcie, moemy doj
do wniosku, e nasza interpretacja jest zagroona sam obecnoci innych mo________________________

101

Tame, s. 14.

243

Od Isera do Turnera i dalej

liwych interpretacji, tym samym powstaj nowe tereny nieokrelonoci (cho

moemy sobie z nich ledwie, jeli w ogle, zdawa spraw, jako e nieustannie
dokonujemy wyborw, ktre je wykluczaj)102.

Jeli Iser susznie prawi na temat naszej nikej wiadomoci, to kolejny

raz ma co wsplnego z Turnerem. Jednak co z tego, skoro swoim pogldem, e dzieo literackie musi by postrzegane jako pewien rodzaj wiadomoci103 znw rozmija si ze swoim amerykaskim koleg.
Mimo dzielcych ich rnic Iser i Turner s przecie badaczami ludzkiego umysu, wic nic dziwnego, e istniej midzy nimi podobiestwa.
Pogld naukowca niemieckiego nakrelony w The implied reader na temat naszej skonnoci do czenia rzeczy w regularne wzorce104 podczas
czytania jest wsparty motywem pocze, ktry przewija si przez ca
Reading minds Turnera. Wida wyranie, e midzy oboma naukowcami
istniej zwizki. Iser ponownie punktuje, gdy w 1978 roku mwi, e znaczenie nie jest ukryte w tekcie105, co pokrywa si ze stwierdzeniem
Lakoffa i Turnera z 1989 roku o znaczeniach [...] w ludzkich umysach,
nie w wyrazach zapisanych na stronie106. Jeszcze wicej podobiestw
ujawnia si przy okazji obserwacji, e przez lata rne tradycje teoretyczne posugiway si innymi nazwami do opisywania podobnych zjawisk. Na przykad to, co Iser nazywa zintegrowan caoci (Gestalt)107
albo poczon aktywnoci umysu108, jest prawdopodobnie analogiczne
do Turnerowskiego amalgamatu czy stapiania si. Podobnie to, co Iser
w 1993 roku nazywa fikcjami, zostanie trzy lata pniej okrelone przez
Turnera jako opowieci. Niewtpliwie dalsze eksploracje zachodzenia na
siebie retoryki kognitywnej i estetyki recepcji uka jeszcze wicej podobiestw midzy obiema teoriami.
Kolejny punkt styczny uwidocznia si w spostrzeeniach Isera o czytelniku wypeniajcym luki w procesie czytania. Jak pisze badacz niemiecki, alteracje w projekcjach czytelnika s jedynym sposobem na
ustanowienie udanej relacji midzy tekstem a czytelnikiem na przekr
istniejcych midzy nimi luk i pustych przestrzeni109. Luki s struk________________________

Tene, The act of reading..., dz. cyt., s. 287.

Tame, s. 293.
104 Tene, The implied reader, dz. cyt., s. xiv.
105 Tene, The act of reading, dz. cyt., s. 13.
106 G. Lakoff i M. Turner, More than cool reason: a field guide to poetic metaphor, Chicago 1989, s. 109.
107 W. Iser, The act of reading..., dz. cyt., s. 186.
108 Tene, The fictive..., dz. cyt., s. 181.
109 Tene, The act of reading..., dz. cyt., s. 167.
102
103

Craig Hamilton, Ralf Schneider

244

turami stymulujcymi czytelnika do uzupeniania pustych przestrzeni

poprzez projekcje110, a zatem mog by synonimiczne z terminem ukoczenia wzoru ukutym we wczesnym konekcjonizmie, tj. jednej z podbudw nauki o poznaniu, jakie podpieraj wysiki Turnera na polu jzykoznawstwa kognitywnego. Prawdopodobnie Isera i Turnera czy jeszcze
wicej na najbardziej oglnym poziomie bada kwestii umysu literackiego. Retoryczne pytanie Isera o to, jakie nowe podwoje otwiera literatura przed naukowcami zajmujcymi si mechanizmami dziaania ludzkiego mzgu111, ktre zreszt rwnie dobrze mgby sobie zada Turner,
to zapowied bada kognitywnych pod auspicjami badacza amerykaskiego. O ile takie antropologiczne podejcie byo typowe dla Amerykanina od samego pocztku jego naukowej dziaalnoci, to Niemiec dochodzi
do takich wnioskw stopniowo. Niemniej jednak to wanie zainteresowanie Isera w latach dziewidziesitych antropologi literatury zwiastowao obecny kierunek bada krytyki kognitywnej, ktry wyznacza
psychologia ewolucyjna i antropologia poznawcza112.

4. Wnioski: ku teorii recepcji kognitywnej

ledzc korzenie krytyki kognitywnej w teorii recepcji, prbowalimy
ukaza, jak ta pierwsza bezkolizyjnie poda ciek tej drugiej i to mimo
teoretycznych rozbienoci midzy Iserem i Turnerem, braku wzajemnych cytowa i istotnych bibliograficznych luk midzy podejciami. Naszym celem byo take zasugerowanie, e jeli teoria recepcji miaaby nie
zatraci swojej uytecznoci, musi wykona zwrot ku kognitywizmowi.
Ten proces jest ju w toku, jak mona zauway na podstawie prac Gerriga, Mialla, Mialla i Kuikena, Oostendorpa i Zwaana oraz Zwaana113.
Wane, eby tych bada nie przerywa. Ze swojej strony Iser susznie
________________________

Tame, s. 168.
Tene, Prospecting..., dz. cyt., s. 6.
112 Zob. m.in.: J. Carroll, Literary study and evolutionary theory: a review essay, Human Nature 1998, 9, s. 273-292; F. Steen, Its for pretend: toward a communicational
theory of entertainment, wykad na UCLA z dnia 19.12.1999 roku; R. Storey, Mimesis
and the human animal, Chicago 1995.
113 Zob. m.in.: R. Gerrig, Experiencing narrative worlds: on the psychological activities
of reading, New Haven 1993; D. Miall, Anticipation and feeling in literary response:
a neuropsychological perspective, Poetics 1995, 22, s. 275-98; D. Miall i D. Kuiken, Foregrounding: defamiliarization, and affect: response to literary stories, Poetics 1994, 22,
s. 389-407; H. van Oostendorp i R. Zwaan (ed.), Naturalistic text comprehension, Norwood
1994; R. Zwaan, Aspects of literary comprehension, Amsterdam 1993.
110
111

245

Od Isera do Turnera i dalej

rozumowa, gdy stwierdza, e naprawd wakim i trudnym tematem

bada jest nie istota znaczenia, ale to, jak jest ono wytwarzane114.
Z tym Turner by si zgodzi, ale sam problem i tak pozostaje nierozwizany. Nawet jeli nie, to Iser utorowa drog dla dalszych rozwaa na
polu teorii recepcji. Po zwrocie kognitywnym pytania, jakie sformuowaa
Rezeptionesthetik w przeszoci, dotyczce z jednej strony poznawczych
i afektywnych warunkw procesu czytania, a z drugiej wpywu i ogranicze czytania literackiego, musz by ponownie podjte, pomimo postpw poczynionych ostatnimi czasy przez krytykw kognitywnych. Nauka
o poznaniu generalnie ma moliwo zaktualizowania teorii recepcji, ale
to szczeglnie psychologia kognitywna powinna uatwia ksztatowanie
teorii recepcji kognitywnej. Takie odwieenie, jak uzmysawiaj nam to
Iser i Turner, jest obecnie na pewno moliwe i niezbdne.
Przeoy Mateusz Marecki115
________________________

W. Iser, Prospecting..., dz. cyt., s. 65.

Przekad artykuu Craiga Hamiltona i Ralfa Schneidera by moliwy m.in. dziki
projektowi wspfinansowanemu przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego.
114
115

Craig Hamilton, Ralf Schneider

246