GIS W POLSKIE

ARCHEOLOGIITOWARZYSTWO
PRZYKAD PROSPEKCJI
I INWENTARYZACJI
DZIEDZICTWA ...
INFORMACJI
PRZESTRZENNEJ

103

ROCZNIKI GEOMATYKI 2013 m TOM XI m ZESZYT 4(61)

GIS W ARCHEOLOGII PRZYKAD PROSPEKCJI

I INWENTARYZACJI DZIEDZICTWA
ARCHEOLOGICZNO-PRZEMYSOWEGO*
GIS IN ARCHAEOLOGY AN EXAMPLE
OF PROSPECTION AND DOCUMENTATION
OF ARCHAEOLOGICAL AND INDUSTRIAL HERITAGE
Rafa Zapata1, Marcin Borowski2
1

Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie, Wydzia Nauk Historycznych i Spoecznych

2
MGGP Aero Warszawa

Sowa kluczowe: GIS, dziedzictwo archeologiczno-przemysowe, LIDAR/ALS, metody nieinwazyjne

Keywords: GIS, archaeological and industrial heritage, LIDAR/ALS, non-invasive methods

Wprowadzenie
Artyku ma zaprezentowa zastosowania systemw informacji geograficznej (dalej wymiennie akronim GIS od ang. Geographic Information Systems) w archeologii, na przykadzie wybranych narzdzi geoinformatycznych, stosowanych w detekcji i inwentaryzacji dziedzictwa archeologiczno-przemysowego. Tekst prezentuje wybrane elementy powstaego
systemu geoinformatycznego, ktre umoliwiy (m.in. za porednictwem lotniczego skanowania laserowego) prospekcj przeprowadzenie prac poszukiwawczych, odkrycie, a nastpnie dokumentacj i inwentaryzacj zabytkowych mielerzy z okolic Seredzic w wojewdztwie mazowieckim. Dotychczasowe prace badawcze s ilustrowane na przykadzie
obszaru testowego, dla ktrego przeprowadzono analizy z zastosowaniem wybranych narzdzi przetwarzania numerycznego modelu terenu (NMT). System informacji geograficznej
dla potrzeb niniejszego tekstu oraz realizowanego projektu naley rozumie szeroko, jako
zestaw porednio i bezporednio powizanych ze sob elementw, a wic: danych, uytkownikw, a take sprztu oraz programw, ktre su przede wszystkim do pozyskiwania,
przechowywania i przetwarzania danych. Prace byy przeprowadzone w ramach projektu
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego pod nazw
Narodowy Program Rozwoju Humanistyki w latach 2011-2015.

104

RAFA ZAPATA, MARCIN BOROWSKI

naukowego pt. Zastosowanie skaningu laserowego oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i

inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego. Opracowanie nieinwazyjnych, cyfrowych metod
dokumentacji i rozpoznawania zasobw dziedzictwa architektonicznego i archeologicznego
realizowanego przez Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie, w ramach
programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego, pn. Narodowy Program Rozwoju Humanistyki (Zapata, w druku). Celem artykuu jest rwnie schematyczna prezentacja metodyki badawczej, powstaej na podstawie literatury przedmiotu oraz przeprowadzonych prac,
ktra zostaa zastosowana w ramach realizowanego projektu, do rozpoznania przykadowych obiektw zabytkowych.

GIS i archeologia
Od pocztku istnienia archeologii informacja przestrzenna stanowi integralny element
dokumentacji, jak rwnie podstaw analiz zabytkw, a take przeszych procesw spoeczno-kulturowych. W odniesieniu do nauk o przeszoci, zwaszcza archeologii, zagadnienie
stosowania GIS widoczne ju byo pod koniec lat 70. oraz pocztku 80. XX wieku. Szerszego zastosowania i wyranego rozwoju systemy informacji geograficznej doczekay si w
archeologii na pocztku lat 90. XX w. (Zapata, 2011). Podobnie jak w innych dyscyplinach,
w badaniach archeologicznych GIS traktowany jest jako zestaw oprogramowania komputerowego, sprztu elektronicznego oraz danych geoinformatycznych, w ktrych istotnym elementem jest rwnie uytkownik systemu (Zwoliski, 2009). Systemy informacji geograficznej traktowane s jako cao zaprojektowana i tworzona w celu: generowania, gromadzenia, przechowywania, uaktualniania, modyfikowania, analizowania danych, a take pozyskiwania wynikw analiz i ich przedstawiania (wizualizacji), w oparciu o wymienione dane.
W badaniach archeologicznych, dane budujce GIS to dane przestrzenne i dane atrybutowe
(okrelane rwnie jako dane nieprzestrzenne, opisowe). rdem geodanych na potrzeby
bada dziedzictwa kulturowego, w tym dziedzictwa archeologicznego i przemysowego, s
rnego rodzaju materiay analogowe i cyfrowe (np.: mapy, plany, dokumentacja), a take
technologie umoliwiajce pozyskiwanie zobrazowa satelitarnych, zdj lotniczych oraz
naziemne i lotnicze skanowanie laserowe. Geodane pozyskiwane s rwnie za pomoc
urzdze geodezyjnych, take tradycyjnych technik pomiarowych (np. z uyciem tam lub
niwelatorw), stosowanych podczas terenowych bada inwazyjnych oraz nieinwazyjnych.
GIS w archeologii, to stosowanie zoonych i wieloczynnikowych analiz przestrzennych,
rozbudowanych statystyk przestrzennych, analiz 3D symulacji komputerowych. Obok
tworzenia za porednictwem GIS cyfrowych zasobw dokumentacyjnych dziedzictwa archeologicznego, rwnolegle na bazie pozyskiwanych geodanych stosowane s analizy przestrzenne, ktre stanowi integralny element procesu wyjaniania zjawisk w przeszoci. Analizy te, stosowane s rwnie w celu wspierania biecych dziaa archeologicznych, w
zakresie zarzdzania dziedzictwem archeologicznym i jego ochron. Potencja tkwicy w
systemach informacji geograficznej w badaniach dziedzictwa archeologicznego, dostrzeono przede wszystkim w zwizku z eksploracyjn analiz danych archeologicznych (akronim
EDA ang. exploratory data analysis), ktra najoglniej daje moliwo pozyskiwania nowych informacji (poprzez poszukiwanie asocjacji, klasyfikacj lub grupowanie geodanych).
Eksploracyjna analiza danych archeologicznych, na przykad w odniesieniu do relacyjnych
systemw bazodanowych, wzbogaconych o moliwoci przechowywania danych przestrzen-

GIS W ARCHEOLOGII PRZYKAD PROSPEKCJI I INWENTARYZACJI DZIEDZICTWA ...

105

nych, umoliwia wykonywanie prostych oraz zoonych zapyta geoprzestrzennych (Jasiewicz, 2009). GIS stay si rwnie podstaw do stosowania w archeologii rozbudowanych
modeli prognostycznych (ang. predictive models) oraz prognostycznych modeli lokalizacji (ang.
predictive location models) (Kamermans, 1999; Rczkowski, 2002), opartych na analizach
wielozmiennych (Zapata, 2011). Modelowanie prognostyczne w archeologii, najoglniej polega na zastosowaniu wiedzy, a take informacji o znanych stanowiskach archeologicznych oraz
otoczeniu, a dalej okrelaniu wzajemnych relacji pomidzy danymi oraz zjawiskami i czeniu
tych informacji z uwarunkowaniami rodowiskowymi, a take preferencjami, jakie s ustalane na przykad na podstawie analizy rzeby terenu, rodzaju gleby lub odlegoci do zbiornikw
wodnych (Kamermans, 2000). Najoglniej GIS stanowi w archeologii element wspierajcy
dokumentacj zasobw zabytkowych, a take element nieinwazyjnego odkrywania zasobw
zabytkowych oraz inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego.
Starajc si zaprezentowa praktyczn stron zastosowania GIS w archeologii, z ukierunkowaniem na prospekcj oraz inwentaryzacj zasobw kulturowych, w artykule przedstawiono rezultat czci bada, w ramach ktrych pozyskano i przetworzono geodane, a
nastpnie rozpoznano i zadokumentowano obiekty zabytkowe, opierajc si o modelowy
schemat systemu geoinformatycznego.

Obszar bada
Badania w ramach realizowanego projektu prowadzone s na pograniczu wojewdztw
mazowieckiego i witokrzyskiego, na obszarze obejmujcym 6 arkuszy AZP (akronim od
Archeologiczne Zdjcie Polski) obszary (o wymiarach 57,5 km) wyznaczone dla caej
Polski, na potrzeby inwentaryzacji i ewidencjonowania zabytkw archeologicznych (rys. 1).
Prace w ramach projektu prowadzone s z zastosowaniem rnorodnych metod i danych
teledetekcyjnych, a w szczeglnoci z zastosowaniem ALS na terenach otwartych i zalesionych. Tereny zalesione, poddane dotychczas pomiarom na bazie lotniczego skanowania laserowego, to obszar w przyblieniu o cznej powierzchni 31 km2, obejmujcy swym zasigiem tereny Nadlenictw Marcule i Polany w wojewdztwie mazowieckim.
Prezentacj dotychczasowych wynikw prac autorzy odnosz do wybranego fragmentu obszaru bada, ktry znajduje si na terenie Nadlenictwa Seredzice w wojewdztwie mazowieckim.
Przykadowy teren bada mieci si na obszarze AZP 79-68 okolice miejscowoci Seredzice. Dla
potrzeb artykuu wybrano obszar o wymiarach 530290 m i cznej powierzchni 0,1537 km2
(rys. 1). Tak okrelony przestrzennie obszar, stanowi rwnie podstaw do przeprowadzenia
porwnania efektywnoci zastosowania poszczeglnych, wybranych narzdzi przetwarzania NMT,
na potrzeby detekcji okrelonych obiektw zabytkowych (mielerzy).
Obszar testowy to tereny zalesione, ktre w skali caego kraju stanowi obszar w nieznacznym stopniu rozpoznany pod wzgldem detekcji obiektw zabytkowych, przede wszystkim z uwagi na jego niedostpno oraz naturalne ograniczenia, utrudniajce zastosowanie
innych metod nieinwazyjnej prospekcji badawczej (np. archeologia lotnicza lub badania geofizyczne). Istotn zmian w tym zakresie wprowadza lotnicze skanowanie laserowe wraz z
narzdziami geoinformatycznymi, ktre umoliwiaj nieinwazyjne dziaania, na duych terenach, w zakresie prowadzenia bada poszukiwawczych oraz dziaa dokumentacyjno-inwentaryzacyjnych.

106

RAFA ZAPATA, MARCIN BOROWSKI


Obszar poddany lotniczemu skanowaniu laserowemu

Tereny lene

Tereny lene

Obszar testowy
omawiany w tekcie

0,0 km

1,0 km

2,0 km

3,0 km

Rys. 1. Obszar bada Ia i okolice, woj. mazowieckie: tereny poddane lotniczemu skanowaniu
laserowemu, zaznaczone tereny zalesione oraz obszar testowy (opracowanie: R. Zapata)

System geoinformatyczny komponenty i podstawy

W ramach projektu naukowego, ukierunkowanego na opracowanie nieinwazyjnych metod w badaniach oraz rozpoznanie dziedzictwa kulturowego, utworzono system, ktrego
integraln czci s porednio i bezporednio powizane ze sob elementy: geodane, sprzt,
oprogramowanie oraz uytkownicy. Podstaw tworzenia systemu jest pakiet Esri ArcGIS
wraz z uzupeniajcymi narzdziami, stanowicymi podstaw programow projektu m.in.
SAGA lub GlobalMapper. Dodatkowo, dane s przetwarzane na podstawie programw
wykorzystywanych przez zespoy specjalistw, w ramach biecych potrzeb projektu np.
TerrScan lub TerraModeler.
Platform sprztow stanowi urzdzenia teledetekcyjne oraz geodezyjne, ktre dostarczaj geodanych, czego przykadem jest system LiDAR (akronim od ang. Light Detection

GIS W ARCHEOLOGII PRZYKAD PROSPEKCJI I INWENTARYZACJI DZIEDZICTWA ...

107

and Ranging okrelany dla pomiarw lotniczych mianem ALS akronim ang. Airborne
Laser Scanning), ktry zosta uyty do pozyskania geodanych. Prace te, wiosn 2012 roku
zrealizowaa firma MGGP Aero. W ramach bada wykonano pomiary lotnicze, ktre charakteryzoway nastpujce parametry techniczne:
1) lotnicze skanowanie laserowe gsto prbkowania 6 punktw na metr kwadratowy
(tereny otwarte i zalesione) oraz 12 punktw na metr kwadratowy (okolice wzgrza
zamkowego w Iy);
2) bd nadania georeferencji DZ 0,15 m; rejestracja odbicia w trybie cigym (ang. full
waveform), odczytana dla czterech ech; podstawowa klasyfikacja chmury punktw; format zapisu danych plik LAS;
3) dane wysokociowe:
a) numeryczny model terenu NMT zapisany w formacie GRID ASCII, o rozdzielczoci
0,5 m w odwzorowaniu PUWG 1992; dokadno wysokociowa DZ 0,15 m;
b) numeryczny model pokrycia terenu NMPT zapisany w formacie GRID ASCII
o rozdzielczoci 0,5 m, w odwzorowaniu PUWG 1992; dokadno wysokoci DZ
0,15 m;
4) dugo fali 1550 nm.
Lotnicze pomiary geodezyjne LIDAR zostay wykonane w oparciu o system Lite Mapper
68000i niemieckiej firmy IGI mbH. Cztery zasadnicze komponenty systemu to:
1) Skaner Riegl (model LMS-Q680i wykorzystujcy technologi pomiaru fali cigej (ang.
Full Wave Form) z funkcj Multi-Time-Around, umoliwiajc pozyskiwanie danych z
wyszego puapu lotu (w zalenoci od skanowanej powierzchni do 3000 m). Urzdzenie prbkuje teren z czstotliwoci do 400 tys. punktw na sekund, skanujc do 200
linii na sekund. Zakadana przez producenta dokadno pomiaru odlegoci wynosi do
0,02 m;
2) System GPS/INS nowej generacji (w tym Inertial Measurement Unit IMU-IIe);
3) Kamera cyfrowa Hasselblad 39 mpix;
4) System AEROControl firmy IGI mbH do zarzdzania prac wyej wymienionych komponentw.
Po wykonaniu pomiarw na bazie lotniczego skanowania laserowego, dokonano przetworzenia pozyskanych geodanych (m.in. czenie chmury punktw, klasyfikacja), a wiec poczenia poszczeglnych skanw (ang. matching) oraz transformacji do przyjtego ukadu wsprzdnych (w odwzorowaniu PUWG 1992), a nastpnie wtrnie przetworzono zasb (np. wygenerowano NMT) zamykajc procedur analiz i interpretacj rezultatw tych przetworze.
Numeryczny model terenu, jako podstaw dalszych przetworze i analiz, wygenerowano na podstawie chmury punktw wspierajc go metod interpolacji punktw zawartych w
klasie gruntu oraz w klasie wd do postaci GRID. Za materia wejciowy w procesie przetwarzania posuyy skorygowane chmury punktw. Proces korekty stanowi kontrol jakoci poczonych chmur punktw, w ktrym produktem pochodnym by roboczy NMT,
ktry nastpnie poddano wizualnej ocenie poprawnoci modelu i jego manualnej poprawie,
wykonanej przez operatora. W obszarach o sabym odbiciu mniejszej gstoci pomiarw
powierzchni terenu (np. gsto poronity grunt lub powierzchnie wd) przeprowadzono
interpolacj na podstawie istniejcych punktw, co umoliwio uzyskanie quasi-cigego NMT.
Prace te przeprowadzono przy zastosowaniu programw TerraScan i TerraModeler. W pierwszej kolejnoci NMT przygotowano w formacie ASCII, a nastpnie dane przekonwertowano
do oczekiwanego formatu.

108

RAFA ZAPATA, MARCIN BOROWSKI

Analiz pozyskanego zasobu oraz interpretacje wynikw oparto na wygenerowanym NMT

oraz jego przetworzeniach na podstawie: (1) analizy cieniowania zboczy (ang. hillshading;
shaded relief), w tym wielokierunkowego cieniowania zboczy (ang. hill-shading from multiple directions); (2) analizy gwnych skadowych (ang. principal component analysis
akronim PCA); (3) lokalnego modelu rzeby terenu (ang. local relief model akronim LRM).
Analiza cieniowania zboczy, to najoglniej analiza umoliwiajca wygenerowanie mapy
cieniowania, powstaego w wyniku pomierzonych i istniejcych nierwnoci terenu (np.
zwizanych z pozostaociami konstrukcji zabytkowych), przy symulowanym padaniu promieni sonecznych na teren. W rezultacie otrzymuje si map terenu z obszarami, ktre przy
odpowiednim nasonecznieniu lub jego braku s zacienione, co moe wskazywa na wystpowanie powierzchniowych nieregularnoci, bdcych czsto fragmentarycznie zachowanymi obiektami zabytkowymi (rys. 2).
Analiza skadowych gwnych (Zagajewski i in., 2008; Laudaski i in., 2012) (ang. Principal Component Analysis, PCA) to metoda, ktra umoliwia kompresj najbardziej przydatnych, w pniejszym procesie klasyfikacji, informacji zawartych w obrazie przez utworzenie zmiennych nazywanych skadowymi gwnymi (Devereux i in., 2008; Hesse, 2012).
W procesie PCA wyznacza si: (1) now o gwn ukadu wsprzdnych wzdu najwikszej wariancji danych, przez rzutowanie wartoci pikseli obrazu w przestrzeni wielowymiarowej; (2) osie prostopade do pierwszej, take wedug maksymalnej wariancji (najistotniejszej statystycznie informacji). W ten sposb powstaj nowe kanay zawierajce wzajemnie
nieskorelowane dane (Zagajewski i in., 2008).

Rys. 2. Fragment obszaru testowego okolice Seredzic, woj. mazowieckie: przykadowa mapa
cieniowania reliefu (NMT) wygenerowanego na podstawie pomiarw ALS azymut 90/kt padania
promieni soca 45; widoczne owalne pozostaoci obiektw zabytkowych (opracowanie: R. Zapata)

GIS W ARCHEOLOGII PRZYKAD PROSPEKCJI I INWENTARYZACJI DZIEDZICTWA ...

109

Przetworzenie NMT za pomoc narzdzia jakim jest LRM lokalny model rzeby terenu,
pozwala na wyodrbnienie maych rnic wysokociowych w terenie. Metoda ta jest przydatna przy identyfikacji obiektw antropogenicznych, ktre charakteryzuj si niewielkim
wyniesieniem lub wklsoci w odniesieniu do najbliszego otoczenia (m.in. Hesse, 2012;
Stular i in., 2012).
Prace kameralne z geodanymi poprzedzia kwerenda archiwalna zasobw kulturowych oraz
weryfikacyjne badania powierzchniowe. Natomiast na kolejnych etapach bada, rezultaty analiz geodanych zostay pozytywnie zweryfikowane ponown prospekcj terenow. Cao prac
oparto na oglnym schemacie: (1) okrelenie obszaru bada oraz celu, ktrym bya prospekcja
oraz inwentaryzacja zasobw zabytkowych; (2) pozyskanie geodanych (m.in. ALS) i przetworzenie zasobu cyfrowego na bazie dobranych narzdzi geoinformatycznych (GIS); (3) interpretacja i terenowa weryfikacja uzyskanych wynikw oraz zestawienie rezultatw prac.

Analiza zasobu i wyniki bada

W celu wykrycia obiektw zabytkowych, pozyskane i wygenerowane dane, zwaszcza
numeryczny model terenu, poddano podczas prac kameralnych zrnicowanym procedurom przetwarzania. W wyniku zaTabela. Zestawienie ilociowe i procentowe rozpoznanych
stosowania wybranych narzdzi
obiektw (mielerzy) na podstawie stosowanych narzdzi
przetwarzania NMT, uzyskano
wizualizacji oraz przetwarzania NMT
mapy cieniowania zboczy, a take
(opracowanie: R. Zapata)
obrazy przedstawiajce rezultat zaPodstawa przetwarzania N MT
Wykryte obiekty
stosowania PCA i LRM. Zarwno
liczba
procent
zastosowanie funkcji cieniowania
42
75
zboczy, jak i wyej wymienione Hillshading HS
analizy, umoliwiy zobrazowanie i Principal component analysis PCA
52
92,857
wizualn identyfikacj, midzy inny- Local relief model LRM
56
100
mi grupy licznie wystpujcych
obiektw, ktre najoglniej mwic, charakteryzuje owalny ksztat, rednica ok. 12-15 m, a
take dookolne zagbienia, o gbokoci od kilku do kilkudziesiciu centymetrw (tab, rys. 3,
4 i 5). Naley wyjani, e obiekty archeologiczne na terenach odsonitych, a w szczeglnoci na obszarach zalesionych, mona rozpoznawa na podstawie zachowanej (czasami szcztkowo) wasnej rzeby (rnic wysokoci terenu) oraz na podstawie ksztatu obiektu lub jego
wielkoci.
Terenowa weryfikacja potwierdzia istnienie ww. obiektw, ktre na podstawie analizy porwnawczej oraz literatury przedmiotu, a take analizy rde pisanych (np. du Monceau,
1769), okrelono jako mielerze pozostaoci zabytkowych obiektw zwizanych z produkcj
wgla drzewnego na tym terenie. Omawiane zabytki stanowi przykad wikszego skupiska
obiektw nieruchomych, ktre znajduj si na terenie Staropolskiego Okrgu Przemysowego.
Na obszarze o powierzchni nieprzekraczajcej 21 km2 rozpoznano ponad tysic ww. obiektw
zabytkowych tylko na podstawie analizy NMT, przetworzonego z wykorzystaniem wielokierunkowego cieniowania zboczy, a wic z zastosowaniem w pierwszej kolejnoci prostego
narzdzia geoinformacyjnego. Przy zastosowaniach kolejnych filtrw morfologicznych, midzy innymi tych omawianych w tekcie, na obszarze testowym moliwe stao si rozpoznanie
i zadokumentowanie znacznie wikszego zbioru zabytkw (patrz tabela).

110

RAFA ZAPATA, MARCIN BOROWSKI

Rozpoznane obiekty powizano chronologicznie z funkcjonujcym ww. okrgiem datujc je w przyblieniu na okres XVI-XIX lub pierwsz poow XX wieku, nie wykluczajc
moliwoci funkcjonowania wypau wgla drzewnego na tych terenach w okresie redniowiecza (pnego redniowiecza), a nawet w staroytnoci. Podczas przeprowadzonych bada powierzchniowych, odnotowano dodatkow cech umoliwiajc identyfikacj obiektu,
a take okrelenie jego funkcji, mianowicie wystpowanie na powierzchni terenu fragmentw wgli drzewnych oraz odznaczajcej si warstwy ciemnobrunatnej spalenizny, o regularnym, owalnym ksztacie (Zapata, 2013).
W Polsce, a take w Europie, odnotowuje si liczne przykady rozpoznania mielerzy jako
obiektw preindustrialnych i industrialnych, na podstawie: bada historycznych (Zientara,
1954), bada powierzchniowych, a zwaszcza bada wykopaliskowych (Radwan, 1959;
Bielenin, 1962; Lisdorf, 2011; Kaagate i in., 2012), a w ostatnich latach na podstawie lotniczego skanowania laserowego (Ludemann, 2012).

Podsumowanie i wnioski
W wyniku przeprowadzonych prac, przyjty model postpowania badawczego, wraz z
zastosowanymi narzdziami, naley uzna za efektywne, a zarazem nieinwazyjne rozwizanie w prospekcji i inwentaryzacji dziedzictwa archeologiczno-przemysowego. Na obecnym
etapie bada mona sformuowa kilka wnioskw:
1. Zastosowanie lotniczego skanowania laserowego i systemu informacji geograficznej, a
nastpnie funkcji cieniowania zboczy oraz analiz PCA i LRM, stanowi elementy wzmacniajce jako wykrywania oraz dokumentacji pozostaoci obiektw zabytkowych.
2. Zastosowanie ww. narzdzi geoinformatycznych jest rwnie sposobem na wieloaspektow i wzajemnie si weryfikujc prospekcj zasobw zabytkowych.
3. Rozpoznanie obiektw zabytkowych jedynie na podstawie zastosowania funkcji cieniowania zboczy, co jest do powszechn praktyk, nie jest tak efektywne i szczegowe,
jak analiza i rozpoznanie zasobw zabytkowych z zastosowaniem analizy gwnych skadowych czy lokalnego modelu rzeby terenu.
4. Zestawienie wynikw detekcji wizualnej (manualnej) dla wybranego fragmentu obszaru
na podstawie kilku metod przetwarzania geodanych (NMT), daje najlepszy i najpeniejszy
rezultat odnajdywania obiektw zabytkowych. Pod wzgldem ilociowym, na wybranym obszarze testowym rozpoznano: 42 obiekty przy zastosowaniu cieniowania zboczy
i interpretacji wygenerowanych map, natomiast 56 obiektw (a wiec o 14 wicej) w
wyniku przetworze NMT narzdziami LRM i PCA cznie.
Podsumowujc, naley w szczeglnoci zwrci uwag na niej sformuowane potrzeby
dalszych dziaa.
Zaprezentowana procedura postpowania, bazujca na GIS w badaniach dziedzictwa archeologiczno-przemysowego, wsparta weryfikacyjnymi badaniami powierzchniowymi, jest
potwierdzeniem potencjau, jaki naley wiza z systemami geoinformatycznymi i lotniczym
skanowaniem laserowym jako rdem pozyskiwania geodanych na terenach zalesionych.
Naley stwierdzi, e wspczesny GIS obszarw lenych czy te System Informatyczny
Lasw Pastwowych (SILP) (Wyk, Szostak, Tompalski, 2010) to system, w ktrym nie
moe zabrakn warstwy tematycznej powiconej zabytkom. Jednym z postulatw zastosowania GIS i ALS w badaniach dziedzictwa kulturowego na terenach lenych jest moli-

GIS W ARCHEOLOGII PRZYKAD PROSPEKCJI I INWENTARYZACJI DZIEDZICTWA ...

111

wo prowadzenia zintegrowanych dziaa przedstawicieli rodowiska archeologw, historykw i lenikw, ktre mog zaowocowa rozpoznaniem i uwzgldnieniem zasobw zabytkowych w gospodarce lenej i planowaniu przestrzennym.
Z punktu widzenia potrzeb i dalszych dziaa w ramach bada archeologicznych sigajcych po GIS i ALS, a zwaszcza w odniesieniu do omawianego projektu, istotnym postulatem
badawczym jest wczenie do analizy caego obszaru omawianych narzdzi, celem poprawy
jakoci i efektywnoci detekcji.
Konieczne jest opracowanie metody automatycznej detekcji zasobw zabytkowych, nad
ktr prowadzone s prace w ramach omawianego projektu, zwaszcza z uwagi na licznie
wystpujce obiekty o tym samym charakterze (ksztat, rozmiar czy stan zachowania), ktrych wystpowania naley si spodziewa zarwno na obszarach Staropolskiego Okrgu
Przemysowego, jak i na terenach caej Polski.
Warto rwnie odnie si do Informatycznego Systemu Osony Kraju przed nadzwyczajnymi zagroeniami (ISOK), ktry w wietle zaprezentowanych moliwoci zastosowania GIS i narzdzi przetwarzania NMT w archeologii, stanowi ogromny zasb danych, mogcych przyczyni si do poprawy wiedzy o zabytkach i stanie ich zachowania na znacznych terenach Polski.
Literatura
Bielenin K., 1962: Ancient centre of iron metalurgy in the region of Gry witokrzyskie (witokrzyskie
Mountains). Archaeologia Polona t. IV: 221-234.
Devereux B., Amable G., Crow P., 2008: Visualisation of lidar terrain models for archaeological feature
detection. Antiquity 82(316): 470-479.
du Monceau D., 1769: Sposob robienia wglow czyli sztuka wglarska w jzyku francuskim przez Pana
Duhamel Du Monceau napisana. Tumaczenia Niemieckiego notami pomnoona, a teraz dla przysuenia si
Narodowi, staraniem i kosztem I.W. Imc. Pana Jacka Maachowskiego [...] na Oyczysty izyk przeoona,
i do druku podana. Warszawa. Dostp 02.05.2013 r. http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty4/0488/ []
Hesse R., 2012: Detecting former field systems with airborne LIDAR an overview of current methods.
Poster. Dostp 02.05.2013 r. http://www.academia.edu/1941481/Detecting_former_field_systems_with_
airborne_LIDAR__an_overview_of_current_methods []
Jasiewicz J., 2009: Zastosowanie analiz geoinformacyjnych w badaniu dawnych procesw osadniczych.
[W:] Zwoliski Z. (red.), GIS platforma integracyjna geografii, Pozna: UAM: 175-195.
Kaagate S., Osypiski P., Stachowiak P., 2012: Relikty pnonowoytnego mielerza odkryte na stanowisku
nr 4 w Wilkowie, gm. widnica, pow. zielonogrski, woj. lubuskie. Archeologia rodkowego Nadodrza.
t. IX: 241-249.
Kamermans H., 1999: Predictive modelling in Dutch archaeology, joining forces. [In:] Barcel J.A., Briz I., Vila
A. (eds.), New techniques for old times. CAA98 Computer applications and quantitative methods in
archaeology. Oxford: Archaeopress: 225-229.
Kamermans H., 2000: Land evaluation as predictive modelling: a deductive approach. [In:] Lock G., (ed.)
Beyond the Map. Archaeology and Spatial Technology. Amsterdam-Berlin-Oxford-Tokyo-Washington:
IOS Press: 124-146.
Laudaski Z., Makowski D.R., Flaszka M., 2012: Eksploracyjna analiza czynnikowa w badaniach struktur
zespou zmiennych obserwowanych. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Rolin nr 263: 75-89.
Ludemann T., 2012: Airborne laser scanning of historical wood charcoal production sites a new tool of kiln
site anthropology at the landscape level. [In:] Badal E., Carrinn Y., Macias M., Ntinou M., (eds.) Wood
and charcoal. Evidence for human and natural History. Valencia: 247-252.
Lisdorf J., 2011: Khler ber der Kohle. Ausgrabung von Holzkohlemeiler am Tagebau Jnschwalde. Ausgrabungen im Niederlausitzer Braunkohlenrevier-Arbeitsberichte zur Bodendenkmalpflege in Brandenburg
z. 8: 213-223.
Rczkowski W., 2002: Archeologia lotnicza metoda wobec teorii. Pozna: UAM.

112

RAFA ZAPATA, MARCIN BOROWSKI

Radwan M., 1959: Interpretacja odsonitych mielerzy witokrzyskich. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 7 nr 3: 373-376.
Stular B., Kokalj Z., Ostir K.L.N., 2012: Visualization of lidar-derived relief models for detection of archaeological features. Journal of Archaeological Science 39: 33543360.
Terrasolid, 2013: TerraModeler Users Guide i TerraScan Users Guide. Dostp 22.11.2013 r.
https://www.terrasolid.com/download/user_guides.html
Wyk P., Szostak M., Tompalski P., 2010: Aktualizacja baz danych SILP oraz Lenej Mapy Numerycznej
w oparciu o dane lotniczego skaningu laserowego. Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji vol.
21: 437-446.
Zagajewski B., Jarociska A., Olesiuk D., 2008: Metody i techniki bada geoinformatycznych. Warszawa.
http://www.telegeo.wgsr.uw.edu.pl/bz/Zagajewski_Jarocinska_Olesiuk_cpo.pdf
Zapata R., 2013: Sprawozdanie czstkowe z bada nieinwazyjnych przeprowadzonych w III/IV kwartale
2012 r. oraz I kwartale 2013 r. na terenie Lenictwa Seredzice oraz Polany (cz S). Projekt naukowy pt.
Zastosowanie skaningu laserowego oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i inwentaryzacji dziedzictwa
kulturowego. Opracowanie nieinwazyjnych, cyfrowych metod dokumentacji i rozpoznawania zasobw
dziedzictwa architektonicznego i archeologicznego (kwiecie 2013, maszynopis w archiwum UKSW
oraz WMKZ Radom), Warszawa.
Zapata R., 2013: Zastosowanie fotogrametrii oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i inwentaryzacji dziedzictwa archeologiczno-architektonicznego zarys projektu na przykadzie ruin zamku w Iy. [W:] SeidelGrzesiska A., Stanica-Brzezicka K. (red.), seria Cyfrowe spotkania z zabytkami, t. 4 (w druku),Wrocaw.
Zientara B., 1954: Dzieje maopolskiego hutnictwa elaznego XIV-XVII wiek. Warszawa.
Zwoliski Z., 2009: Rozwj myli geoinformacyjnej. [W:] Zwoliski Z. (red.), GIS platforma integracyjna
geografii. Pozna: 9-21.

Abstract
The aim of this paper is to present an overview of possible implementation of GIS in archaeology, on
the example of selected geoinformatic tools used for detection and documentation of archaeological
and industrial heritage. This paper presents selected elements of the existing geoinformatic system that
allowed to discover and document charcoal piles in the vicinity of Seredzice in Mazovia, within the
project "The implementation of laser scanning and remote sensing in protection, research and cataloguing of cultural heritage. Developing non-invasive digital methods of surveying and documenting
architectonical and archaeological heritage" (Research project supported by the Ministry of Science
and Higher Education within the "National Program for the Advancement of Humanities"). Another
goal of this text is to give a schematic overview of the procedure, developed on the basis of literature
and previously carried out research, used in the above mentioned project to recognize heritage
objects.
The paper consists of four main parts: introduction, presentation of the use of GIS in archaeology,
presentation of chosen aspects of the currently constructed geoinformatic system, analyses and results
of research and conclusion.
The text presents a geoinformatic system constructed for the purpose of conducting a scientific research program, one of the possible sources of data - aerial prospective scanning, and three methods of
analysis that allow to detect heritage objects: 1) hill-shading (shaded relief), including hill-shading
from multiple directions and 2) principal component analysis (PCA) and 3) local relief model (LRM).
This text is an overview of a scientific method that includes elements of a geoinformatic system.
Heritage objects discovered with its use were positively verified during field prospection.
dr Rafa Zapata
rafalzaplata@poczta.onet.pl
mgr Marcin Borowski
mborowski@mggpaero.com

b
Rys. 3. Obszar testowy okolice Seredzic, woj. mazowieckie: a wizualizacja NMT po zastosowaniu funkcji cieniowania zboczy, widoczne owalne
pozostaoci zabytkowych mielerzy; b przekrj przez przykadowy obiekt na podstawie pomiarw ALS (opracowanie: R. Zapata)

Rys. 4. Obszar testowy okolice Seredzic, woj. mazowieckie: wizualizacja fragmentu obszaru
bada z zabytkowymi mielerzami na podstawie pomiarw ALS i wygenerowanego NMT
oraz przetworzenia danych: a na podstawie PCA (opracowanie: M. Borowski),
b na podstawie LRM (opracowanie: R. Zapata)

Rys. 5. Fragmentarycznie zachowane

pozostaoci zabytkowych mielerzy
w okolicy Seredzic, woj. mazowieckie
obszar zalesiony; zagbienia dookolne
widoczne w terenie w okresie topnienia
niegu (fot. R. Zapata)