Kultura Popularna, Studia Kulturowe

4
Co nam zostao po
studiach kulturowych?
Teoria zaangaowana wobec

materializmu iposthumanizmu
14
Wierni jako zasb

kontrhegemoniczny
Spr okrzy wkontekcie teorii

hegemonii
36
Paradygmat
emancypacyjny?
54
Brytyjskie studia
kulturowe apolski
strach przed polityk
Arkadiusz Nyzio
68
Tradycja bada
popkulturowych
wperspektywie
anglocentrycznej
Aldona Kobus
82
Przyjemno
upodmiotowionych
przedmiotw
102
Fenomen muzyki
disco polo
wkontekcie kultury
popularnej lat 90.
120
recenzja: Od centrum
do marginesw szkoy
z Birmingham
128
Abstrakty
Omoliwym nowym zwrocie

politycznym wpolskim
kulturoznawstwie inspirowanym
tradycj CCCS
Dziedzictwo brytyjskich studiw

kulturowych, realizm spekulatywny
igry wideo
Micha Gulik,
Samuel Nowak
Micha Wrblewski
Jacek Drozda
Mateusz Felczak
Witold Filar
Czarny feminizm bell hooks

wkontekcie studiw kulturowych
Ewa Drygalska
Whats Left of
Cultural Studies?
14
Churchgoers as the
CounterHegemonic
Resources
36
Emancipatory
Paradigm?
54
British Cultural
Studies and Polish
Politicophobia
Arkadiusz Nyzio
68
The Study of Popular

Culture in Anglocentric
Perspective
Aldona Kobus
82
The Objects Pleasure

of Subjectivity
102
DiscoPolo
Phenomenon and
Polish Popular Music
120
review: From Centre

to Margins of the
Birmingham School
128
Abstracts
Engaged Theory Towards

Materialism and Posthumanities
The Cross Dispute and the Theory

of Cultural Hegemony
On the Possibility of a New

Political Turn in the Polish
Cultural Studies Inspired by the
CCCS
The Heritage of British Cultural

Studies, Speculative Realism and
Video Games
Micha Gulik,
Samuel Nowak
Micha Wrblewski
Jacek Drozda
Mateusz Felczak
Witold Filar
bell hooks Black Feminism and

Cultural Studies
Ewa Drygalska
kultura popularna 2014 nr 1 (39)
Co nam
zostao
po studiach kul
turowych?
Micha Gulik,
Samuel Nowak
Teoria zaangaowana
wobec materializmu
i posthumanizmu
DOI: 10.5604/16448340.1123034
M i c h a G u l i k , S a m u e l N o w a k C o n a m z o s t a o p o s t u d i a c h k u l t u r o w y c h ?
Studia kulturowe to wspczenie bardzo nieostrytermin, ktrym zwyko

si okrela szeroki wachlarz perspektyw i teorii, sytuujcych si na pogra
niczach bardziej ugruntowanych dyscyplin: literaturoznawstwa, socjologii
krytycznej, medioznawstwa, niektrych nurtw filozofii (ktrych jednak
tradycyjna filozofia nie traktuje zbyt powanie) oraz historii idei. Ten stan
rzeczy jest w duej mierze konsekwencj fuzji teoretycznej, do ktrej doszo
w obrbie amerykaskiej humanistyki w latach 80. ubiegego wieku. Mamy
tu na myli wyonienie si poststrukturalizmu, bdcego amerykaskim
rozwiniciem i przepracowaniem europejskiego strukturalizmu oraz de
konstrukcji. W tym samym czasie do USA dotary take prace oraz badacze
rozwijajcy macierzysty projekt studiw kulturowych zwizanych ze szko
z Birmingham. Opracowania i koncepcje te funkcjonuj obecnie pod zwi
zym szyldem teorii (theory), tyle porcznym, co mocno uoglniajcym.
W naszym artykule, bdcym wprowadzeniem do specjalnego wydania
Kultury Popularnej, chcielibymy przyjrze si wanie brytyjskiej tradycji
teorii kultury zainicjowanej w Birmingham. Szkoa ta, rozwijana w ramach
Centre for Contemporary Cultural Studies, swj najwikszy rozkwit prze
ywaa w latach 70. i 80., a jej dorobek uleg nastpnie dyseminacji w obrbie
brytyjskich, australijskich i wreszcie amerykaskich uniwersytetw.
Nie zamierzamy tutaj jednak rekonstruowahistorii British cultural studies.
Chcielibymy raczej zastanowi si nad tym, czy nurt ten stanowi istotny
rezerwuar badawczy w kontekcie przemian wspczesnej humanistyki czy
te moe przynaley ju do historii nauk o kulturze. Warto pamita, e to
wanie studia kulturowe wygeneroway fundamenty dla akademickiego
postmodernizmu i poststrukturalizmu; ich konsekwentny konstruktywizm
spoeczny poczony ze spoecznwraliwoci (Joanna Zyliska pisze przy
tej okazji o etyce troski) okaza si wygodn platform dla rozkwitu kolejnych
wariacji tekstualizmu, analizy dyskursywnej i dekonstrukcji. Czy zatem
w dobie wyczerpania si humanistyki postmodernistycznej studia kulturowe,
genetycznie obcione tekstualizmem, s w staniewykona jeszcze jakkol
wiek interesujc teoretycznie robot? I jak naley rozumie to pogmatwanie
teorii, skoro cultural studies to coraz czciej haso rozpoznawcze stanowisk
pozbawionych intelektualnej dyscypliny oraz rygoru waciwego osiadym
i ustabilizowanym dziedzinom bada? Czy kady moe by kulturoznawc?
Nie zamierzamy tutaj atakowa poststrukturalizmu, zdajemy sobie jed
nak spraw zarwno z jego ogranicze, jak i wielu niespenionych obietnic.
Proponujemy raczej, aby przyjrze si studiom kulturowym z perspektywy
trzech wybranych zagadnie, ktre uznajemy za szczeglnie interesujce
w biecych debatach teoretycznych. Nastpnie postaramy si wskaza na
istniejce w kulturoznawstwie zasoby badawcze, ktrych wykorzystanie,
naszym zdaniem, moe si okazaintelektualnie produktywne. Nie chcemy
tutaj wskrzesza niejednokrotnie wymiewanej triady rasak lasape ani
przeszczepia poszczeglnych ustale, rozumowa i metod do nowych sytuacji.
Trzy interesujce nas kategorie to posthumanizm, materializm i spoeczne
zaangaowanie. Traktujemy je jako relewantne parametry najnowszych
debat humanistycznych i staramy siwydoby ich ekwiwalenty z dorobku
brytyjskiego kulturoznawstwa.
Musimy ponadto podkreli, e nasza sabo do studiw kulturowych
ma nieco wybirczy charakter: ksztaceni bylimy nie tyle na klasycznych
opracowaniach powstaych w CCCS w gorczkowych latach 70. XX wieku, ale
gwnie na przewrotnych analizach kultury popularnej, bdcych akademick
specjalnoci m.in. Johna Fiskea, Henryego Jenkinsa oraz Joke Hermes
Micha Gulik
doktorant w Instytucie
Sztuk Audiowizualnych
Uniwersytetu Jagiello
skiego. Przygotowuje
rozpraw doktorsk
dotyczc zagadnie
nowego materializmu.
E-mail: michal.gulik@
gmail.com.
Samuel Nowak
kulturoznawca i medio
znawca. Pracownik
naukowy Instytutu
Socjologii Uniwersy
tetu Jagielloskiego.
Niedawno ukazaa si
jego ksika Seksualny
kapita (Universitas
2013). E-mail: samuel.
nowak@uj.edu.pl.
i powstajcych od poowy lat 80. ubiegego wieku. Std wyrana obecno

kategorii przyjemnoci, naszym zdaniem, wspczenie niedocenianej i zbyt
atwo utosamianej z ideologicznmanipulacj konsumpcjonizmu. W tym
sensie studia kulturowe sdla nas raczej pewn postaw badawcz majc
jednak wasn intelektualn biografi ni korpusem akademickiej litera
tury. Ten szczeglny rodowd (za ilustracj ktrego moe posuy dorobek
i ycie Stuarta Halla) okazuje siwic point du caption skupiajcym rozlege
nieraz gosy i ustalenia w obrbie jednej ramy teoretycznej. Wpisana w pro
jekt studiw kulturowych teoretyczna inkluzywno niesie ze sobryzyko
rozmycia si w gszczu teorii; std potrzeba umiejscowienia ich na szerszej
mapie nowoczesnej humanistyki.
Posthumanizm
Posthumanizm to pojcie rwnie problematyczne, jak studia kulturowe.
Obejmuje ono wiele zjawisk, nurtw badawczych, a take praktyk artystycznych,
ktre kwestionuj antropocentryczny charakter kultury i poznania. Zalki
posthumanizmu mona odnale ju w strukturalnej krytyce humanizmu
(Foucault); projekcie etyki wczajcej w swoj domenzwierzta (Singer)
czy pracach z zakresu systemw spoecznych inspirowanych odkryciami
najnowszej biologii ewolucyjnej (Luhmann). O ile jednak krytykhumanizmu
uprawianpod auspicjami French theory mona uzna za humanizm awantur
niczy (Wrbel 2013), o tyle nowsze prdy filozoficzne, jak np.objectoriented
philosophy (OOP), cakowicie uniewaniaj relacj podmiotwiat jako podstaw
formuowania jakichkolwiek sdw epistemologicznych. Mona te przyj,
jak dowodzi np.Cary Wolfe (2013), e kulturoznawstwo programowo bdzie
ciy ku temu, co nieludzkie, poniewa jako dyscyplina nastawione jest na
grupy wykluczone i marginalizowane. Tak pomylany komponent posthuma
nistyczny okazaby sinaturalnkonsekwencj metod i protokow wiedzy,
ktre konstytuujstudia kulturowe jako odrbn dyscyplin badawcz. Mwic
prociej: nacisk na heterogeniczno i zrnicowanie pozwala powoa do ycia
kolejne grupy (np.zwierzta), ktre uzyskuj wasn autonomi jako podmiot
badawczego zainteresowania. Tak pomylane kulturoznawstwo to w gruncie
rzeczy posthumanistyczny humanizm, nieprzekraczajcy antropocentrycznego
horyzontu. Osobn kwesti, podnoszon m.in.przez Tilottam Rajan (2001),
pozostaje pytanie, na ile procedura upodmiotawiania grup/obiektw/nieludzi
nie wpisuje si przypadkiem w porzdek tak przecie krytykowanej przez
studia kulturowe deliberatywnej demokracji. Dla Wolfea kulturoznawca musi
zosta posthumanist, bo tylko wtedy bdzie zdolny do podjcia krytycznego
transdyscyplinarnego dociekania. Swj wywd prowadzi on w kontekcie
animal studies, ktrych proces wyaniania si okazuje si dla autora pretekstem
do rozwaa nad dyscyplinarnoci humanistyki.
Neil Badmington (2006), ktry podj si prby odnalezienia wsprzdnych
tradycji z Birmigham w duchu posthumanizmu, do razu deklaruje, e prefiks
post nie oznacza czego po humanizmie, lecz jego krytyczne przepracowanie
(podobnie jak postmodernizm by krytyczn narracj o nowoczesnoci). Dla
autora Cultural Studies and the Posthumanities, nurt badawczy wywodzcy si
z prac Williamsa i Hoggarta od pocztku cechowa si antyhumanizmem
ostrze kulturoznawczej krytyki wymierzone zostao w elitarnoklasow
koncepcjkultury i historii. Badmington usiuje powtrzy ten gest; skoro
studia kulturowe wyrastaj ze sprzeciwu wobec niesprawiedliwoci (ktry
zostaje steoretyzowany), musimy zda sobie spraw ze lepej plamki, jak by

ich antropocentryzm. Podejcie takie wydaje si jednak naiwne: na gruncie
tradycyjnej epistemologii (podmiotwiat) trudno wyobrazi sobie oddanie
gosu temu, co nieludzkie inaczej ni przez wspczucie artykuowane
dziki ludzkiej empatii. W efekcie zmiana pozostaje wycznie retoryczna:
dialog zastpuje monolog, polilog zastpuje dialog, a to, co nieludzkie staje
si jedynie ekranem, na ktry racjonalne (cho nauczone empatii i szacunku)
podmioty rzutuj swoje projekcje (Bryant 2011).
Z pomoc przychodzi w tym miejscu realizm spekulatywny, ktrego
przedstawiciele proponuj obecnie najbardziej przekonujcy projekt bada
posthumanistycznych. W kontekcie dyskusji nad moliwtransforma
cjstudiw kulturowych projekt OOP wydaje si interesujcy z co najmniej
dwch powodw. Po pierwsze, wielu realistw spekulatywnych wywodzi
siz tradycyjnie rozumianej teorii krytycznej, ktr zarzucili na rzecz forso
wanej przez siebie filozofii zorientowanej na przedmiot. Po drugie, skupienie
sina obiektach pozwala umiejscowi ich w dugiej tradycji materializmu,
na ktrym ufundowano studia kulturowe.
Materializm
Materialistyczne intuicje od zawsze towarzyszyy projektowi brytyjskich
studiw kulturowych, cho poszczeglne artykulacje tej perspektywy zna
czco rni si od siebie, a ich wsplna marksistowska prowieniencja rodzi
pewne problemy. Cho Raymond Williams konsekwentnie rozwija projekt
Marksowski, uzupeniajc go o propozycje Lukcsa i Gramsciego, dla Stuarta
Halla marksizm pozostawa kopotliwym dziedzictwem, ktre naleao
przekroczy. Zwizek studiw kulturowych z marskizmem ju zawsze
naley rozumie jako zaangaowanie w problem, nie w tematyk ani nawet
problematyk pisze (Hall 1996: 265). Marksizm wci jednak oferuje
studiom kulturowym pole dla przemylenia relacji pomidzy materializmem,
podmiotowoci i sprawczoci, ujawniajc rda problemw, ktre do dzi
zajmuj centralne miejsce w debatach humanistw.
Dla samego Marksa materializm stanowi pewien szczeglny model
polemiki z idealizmem, nie za konsekwentn kontynuacj dotychczasowych
wariantw filozoficznego materializmu. Jak przekonuje Balibar, Marks traktowa
wszelkie wczeniejsze materializmy jako zakamuflowane projekty idealistyczne,
ustanawiajce materi podstawow zasad interpretacji, co wicej, wpisujce
si w elitarystyczny model dydaktyki nieowieconych mas. Tak rozumiany
dawny materializm nie by praktyczn filozofi dziaania, ale bezpiecznikiem
systemu buruazyjnego, a jednoczenie jako de facto idealistyczny usta
nawia podmiot gwarantem przedstawienia (Balibar 2007: 3437). Nowy
materializm Marksa by wic przede wszystkim prb wydobycia podmiotu
z idealistycznej konstelacji i ustanowienia samej praktyki (w jej cigym,
teraniejszym stawaniu si) podmiotem zmiany spoecznej. Utosamienie
podmiotu z praktyk, cho umoliwio egalitarystyczny zwrot w studiach
kulturowych, nioso jednak ze sob pewne niepokojce konsekwencje, ktre
do dzi wybrzmiewaj w humanistycznych konfiguracjach kategorii oporu.
Mona powiedzie, e Marks, utosamiajc istot
podmiotowoci z praktyk, a rzeczywisto praktyki
z rewolucyjn dziaalnoci proletariatu (nieodczn
od samego jego istnienia), przenis kategori podmiotu

z idealizmu do materializmu. Mona jednak rwnie
powiedzie, e tym samym przygotowa sta moliwo
wyobraania sobie proletariatu jako podmiotu w ide
alistycznym znaczeniu tego sowa (Balibar 2007: 39).
Niebezpieczestwo, ktre diagnozuje tu Balibar, polegaoby na wyabstrahowa
niu konkretnej klasy lub grupy spoecznej jako szczeglnie uprzywilejowanego
podmiotu, ktry retroaktywnie uzasadniaby idealistyczny projekt sensu
historii lub porzdku dziejw. Brytyjskie studia kulturowe od zawsze
wiadome byy tego niebezpieczestwa, a nieufno Halla wobec Marksa
bierze si w duej mierze z zapoznania tego kluczowego problemu przez
kontynuatorw myli autora Kapitau.
W pracach dotyczcych subkultur teoretycy zwizani ze szko z Bir
mingham kad szczeglny nacisk na praktyczne i procesualne rozumienie
oporu, ktry nigdy nie stablizuje si w ramach jednej, idealistycznej kategorii.
Przeomowa ksika Subculture: The Meaning of Style Hebdigea (1979) nie bya
strategiczn idealizacj kultury klas zdominowanych, ale raczej konsekwencj
mylenia o kulturze w niedeterministycznych kategoriach, gdzie opr aktu
alizowa si w konkretnych konfiguracjach zmiennych. Kultura rozumiana
jako zwyczajna inwestycja w codzienno (Williams 2002) to bezporednia
konsekwencja materialistycznej teorii podmiotu, nawet jeli relacje midzy
baz a nadbudow stanowiy czsto punkt zapalny sporw midzy studiami
kulturowymi a marksizmem. Tak pomylana teoria moe okaza si szczeglnie
interesujca dla wspczesnego kulturoznawstwa, kiedy wyczerpay si modele
mylenia o sprawczoci wyprowadzane z pnego Foucaulta. Zarwno teoria
ujarzmienia, jak i techniki siebie zbudowane s na indywidualistycznych
przesankach, podejrzanie blisko korespondujcych z logik kapitalizmu
afektywnego, w ktrym projekty tosamociowe wpisane s w modele inwe
stycji biznesowych (por. Bednarek 2012). Brytyjskie studia kulturowe zawsze
rozumiay opr w kategoriach kolektywnych i negocjacyjnych, oferujc lepsze
ramy dla mylenia o projektach wsplnotowych.
Jeeli jednak wczesne projekty studiw kulturowych bliskie byy post
marksistowskim intuicjom materialistycznym, wszystkie te przedsiwzicia
organizowao mylenie antropocentryczne. Wspczesna dyskusja o hu
manistyce w dobie antropocenu, ktr zdominoway pytania o sprawczo
aktorw pozaludzkich i analiza zjawisk kulturowych w perspektywie dugiego
trwania, wymaga ponownego przemylenia roli materializmu w projekcie
studiw kulturowych. Jeli bowiem wczesne projekty klasycznych autorw
szkoy z Birmingham wierne byy optyce Marksowskiej, pniejsi autorzy
chtniej czerpali z French theory, kierujc cae przedsiwzicie na tory analizy
dyskursywnej. Teoria popularnych tekstw wytwarzalnych Johna Fiskea jest
by moe szczytowym momentem tej orientacji. Fiske wyzyskuje tu wszelkie
atrybuty poststrukturalnej teorii jzyka, przenoszc tezy o nieprzechodnioci,
autotelicznoci i intertekstualnoci na obszar tekstw niejzykowych (Fiske
2010). Taki radykalny tekstualizm jest tyle konsekwencj rozproszenia si
dorobku brytyjskich studiw kulturowych na zachodnie orodki naukowe,
co znakiem czasu ostatnich dekad XX wieku, kiedy dochodzi do znaczcej
homogenizacji teorii. Kryzys ekologiczny, napicia w obrbie systemu ka
pitalistycznego i wyczerpanie si energii poststrukturalizmu wyprowadziy
materi z tekstualnej banicji, a skompromitowany pozatekst zacz domaga
si uznania swojego istnienia. Co istotne z perspektywy brytyjskich studiw
kulturowych, powrt do materializmu motywowany jest czsto polityczn

nieproduktywnoci poststrukturalnych modeli krytycznych. Stephen B.
Crofts Wiley w tekcie powiconym filozofii Lawrencea Grossberga pisze:
W ramach postmodernizmu i poststruturalizmu dekonstrukcyjna orientacja
teoretyka umoliwia (a nawet wymusza) opnienie etycznego i politycznego
zaangaowania czy raczej praktykowanie niejawnej tekstualnej polityki negacji
i odraczania (Crofts Wiley 2005: 77). Przykadem praktycznej realizacji takiej
poststrukturalnej polityki moe by synny wywiad Jacquesa Derridy dotyczcy
narkotykw (Derrida 1995). Francuski filozof, w jake rozpoznawalnym dla niego
gecie, doprowadza do aporii spr pomidzy zwolennikami i przeciwnikami
liberalizacji prawa antynarkotykowego, aby w kocu niemiao zgodzi si
z tymi ostatnimi. Rzecz jasna, miar politycznej pracy teorii nie powinna by
jej przystawalno do konkretnych rozwiza prawnych, jednak tekstualizacja
narkotyku, jak Derrida odgrywa za pomoc pojcia pharmakonu, to szczytowy
przykad zapoznania materialnoci, ktra zostaje odroczona w nieskoczonej
grze rnicy. Jeeli wic studia kulturowe wci powinny by rozumiane jako
projekt przede wszystkim polityczny, ktrego teoretyczne umocowanie jest
jedynie przygodn realizacj celw emancypacyjnych, konieczne okae si
przekroczenie polityk tekstualnych, wraz z ca filozoficzn argumentacj,
ktra je wspiera. To wanie Lawrence Grossberg, z jego monistyczn filo
zofi immanencji, oferuje najciekawszy pomost pomidzy tradycj szkoy
z Birmingham a nowym materializmem. Grossberg trafnie definiuje puapki,
w ktre wpady studia kulturowe. pozostajc wierne postrukturalistycznej
formacji dyskursywnej. Te puapki to: tekstualizm, dualizm ontologiczny,
polityki tosamoci czy fetyszyzacja lokalnoci. Propozycja Grossberga
(signicia po ontologie immanencji) umoliwia zbudowanie innego gruntu
teoretycznego, w ramach ktrego materialistyczne analizy kultury popularnej
znalazyby lepsze umocowanie. Jak pisze Joanna Bednarek, ontologie imma
nencji nie tylko umoliwiaj wyjcie poza mylenie antropocentryczne z jego
dominant metafory jzykowej jako instancji strukturyzujcej rzeczywisto,
ale projektuj mylenie o sprawczoci poza horyzontem podmiotu i polityk
tosamoci. Dla ontologii immanencji[] polityka, zwizana istotowo
z produkcj w szerokim, ontologicznym sensie, istnieje jako stosunek si lub
zesp heterogenicznych praktyk (Bendarek 2012: 42).
Nowa materializacja studiw kulturowych powinna by rozumiana wanie
jako konsekwencja utosamienia podmiotu z praktyk, sama za praktyka
musi by rozszerzona tak, aby uwzgldniaa polityczn potencjalno aktorw
pozaludzkich. Jak pisze Levi Bryant, [] dua cz teorii kulturowych
odnosi si do obiektw wycznie jako wehikuw znakw lub reprezentacji,
ignorujc wszelkie niesemiotyczne lub niereprezentacjonistyczne czynniki,
jakie nieludzkie obiekty mog wnie do zbiorowoci (Bryant 2011, 23).
Objectoriented philosophy, ktr reprezentuje Bryant, jest niewtpliwie
najbardziej donios propozycj, ktra w ruchu metateoretycznym uzasadnia
wspczesne zainteresowania materializmem.
Rol studiw kulturowych byoby tu wic zagospodarowanie politycznego
potencjau nieludzkiej sprawczoci, a niekoniecznie radykalne wyjcie poza
antropocentryzm. Zgodnie z sugesti Jussiego Parikki, [] piszc teori
w dobie[nowego materializmu], musimy zaproponowa zoone sposoby
rozumienia tego, w jakim stopniu percepcja, dziaanie, polityka, znaczenia (jak
rwnie nieznaczenia) s osadzone nie tylko w ludzkich i zwierzcych ciaach,
ale rwnie w bardziej efemerycznych obiektach (Parikka 2012: 96). Media
nie s ju pomylane wok paradygmatu audiowizualnego, ale w szerokim
10
rozumieniu, ktre uwzgldnia rozmaite formy zaporednicze i mediacji.

Tak zaprojektowana materialistyczna analiza mediw popularnych zoriento
wana byaby wok kilku podstawowych ruchw: 1) porzucenia socjologicznej
tezy o perswazyjnym charakterze mediw, ktre stanowi zaporednicze
nie dominujcego dyskursu/ideologii, a wic rezygnacji z analizy mediw
w paradygmacie reprezentacji; 2) uznania mediw za aktorw obdarzo
nych sprawczoci, ktra nie wyczerpuje si w kategoriach dyskursywnych;
3) skupienia si na materialnej podstawie mediw, wraz z ich technologicznymi
uwarunkowaniami, ale te czysto materiaowymi specyfikacjami; 4) badania poli
tycznych protokow, ktre warunkuj dan sytuacj medialn (np.prawa dotycz
cego modyfikacji genetycznych w projektach biomedialnych lub praw prywatnoci
i regulacji dotyczcych big data); 5) zwrcenia szczeglnej uwagi na tzw. brudn
materi, efekty uboczne procesw informatyzacji i technologizacji (np.ewaste).
Zaangaowanie
Projekt studiw kulturowych zasuguje wci na obron i kontynuacj nie
poprzez literaln lektur klasykw szkoy z Birmingham, ale ze wzgldu
na mediacyjn rol, jak spenia na scenie wspczesnej humanistyki. Od
samego zarania nurtu brytyjscy teoretycy starali si zbudowa wasny wariant
materialistycznej teorii kultury, ktry wierny byby nie tyle metodologicznej
spjnoci, co politycznej skutecznoci. To zaangaowanie, niepodporzdkowane
adnemu jasno zdefiniowanemu politycznemu programowi, byo ju zawsze
si napdow caego przedsiwzicia. Mona rozumie je w dwjnasb: jako
zaangaowanie polityczne, skupione wok analizy wykluczenia i projektowania
zmiany spoecznej, oraz jako zerwanie elitarystycznego dystansu wobec popu
larnego dowiadczenia codziennoci. Egalitarystyczne nastawienie badaczy
zwizanych z brytyjskimi studiami kulturowymi zawsze stanowio remedium
na buczuczn teori krytyczn, ktra w charakterystycznym dla ontologii
transcendentalnych ruchu projektowaa wyrnion przestrze (najczciej
sztuki), gdzie mogo si dokona radykalne przekroczenie. Szkoa z Birmingham,
blisza przyjemnociowemu zaangaowaniu w kultur popularn, nieco inaczej
rozumiaa swoj polityczn misj i pozostaa krytyczna, cho nie radykalna.
Posthumanistyczne i materialistyczne intuicje, ktre w niniejszym tekcie
staralimy si wyzyska dla projektu studiw kulturowych, mog si okaza
wehikuem dla krytycznego mylenia o wspczesnej ekologii mediw. Do
minujca retoryka technokratyczna stara si przemilcza materialne aspekty
technologii cyfrowych interfejsy popularnych gadetw technologicznych
staj si coraz bardziej przezroczyste, technologia zdaje si znika i wplata
w codzienno, podczas gdy niewidoczne agregaty danych wykonuj nie
ustann prac gromadzenia i katalogowania wszelkich informacji, a odpady
technologiczne wyrzucane s poza obszar zachodniej demokracji. W dobie
hegemonii pracy afektywnej i technologii postcyfrowych materialistyczna
teoria kultury zakorzeniona zarwno w Marksie, jak i w nowych materia
lizmach niesie ze sob spory potencja krytyczny. Nie jest to ju krytyka
semiotyczna, ktra (podporzdkowana metaforze jzykowej) tropi kolejne
puapki dyskursywne. Za Levim Bryantem mona okreli j mianem polityki
termodynamicznej. Jak pisze autor Democracy of Objects,
[] jeli przyjmiemy zaoenie, e[wszelkie] instytucje
to obce umysy[alien minds], niezalene od tych, ktrzy
dla nich pracuj, e posiadaj wasne strukturalne

otwarcie i operacyjne zamknicie oraz mwi swoim
jzykiem, musimy by tego strategicznie wiadomi, gdy
projektujemy nasze polityczne zaangaowanie (Bryant
2014: 7172).
Radykalna alternatywa nie jest wic ulokowana na zewntrz systemu, ale
staje si praktyczn i strategiczn negocjacj, uwzgldniajc funkcjonowanie
instytucji, ktre chce przeksztaci.
Zasadniczy problem, przed jakim staje wspczesna humanistyka, wydaje
si wic konsekwencj moralnego szantau, ktremu podlega uprawianie
teorii. Przy okazji musimy jasno podkreli, e nie zakadamy tutaj podziau
pomidzy naukami humanistycznymi/spoecznymi (jakoby bardziej teoretycz
nymi) a np.naukami przyrodniczymi i technicznymi. W szale paramatryzacji
i stosowalnoci wszystkie dziedziny bada trac na samodzielnoci1, a w kocu
sprowadza si je do procedury rozszerzania uytecznoci. Naszym zdaniem
nie ma znaczenia, skd pynie ten przymus: ze rodowiska biznesowego,
z instytucji zarzdzajcych i finansujcych nauk na poziomie narodowym
i midzynarodowym czy od dziaaczy spoecznych domagajcych si teorii
praktycznej, sucej realizacji spoecznej zmiany.
Nie jest jednak naszintencj forsowanie idealistycznej wizji uniwersytetu
jako wiey z koci soniowej. Uwaamy jedynie, e pewne oderwanie bada
od namysu, co wynika z tego dla sprawy x, to jedyna gwarancja, e nauka
bdzie prawdziwie krytyczna. Przejcie od realistw spekulatywnych koncepcji
obserwowanego wiata jako zaledwie powierzchni nieskoczenie gbokich
przedmiotw wymusza odejcie od wszystkowiedzcej teorii krytycznej.
Rolteorii bdzie teraz mediacja pomidzy rnymi konfiguracjami materii,
ktrej teoria dostarcza take materialnego podoa dla wasnej artykulacji.
Teoria musi wic by gboko spekulatywna: jej myny pracuj na najwyszych
obrotach wtedy, gdy nie ogranicza ich horyzont stosowalnoci. Co wicej,
przepastna otcha przedmiotw uniemoliwia nam sformuowanie kompletnej
ramy teoretycznej, po naoeniu ktrej rzeczywisto okazuje siuporzd
kowana i dziaa podug konkretnego schematu. Nieskoczona zoono
wiata, radzcego sobie bez obaskawiajcego ludzkiego spojrzenia, wymaga
od nas rozwijania teorii, ktra zaprzestanie redukcji otaczajcej nas materii
jako pozostaoci po czym wobec niej nadrzdnym. Materializm studiw
kulturowych wraz z caym zapleczem theory, ktra z niego wykiekowaa,
wydaje si zatem wietnym pomostem dla projektu podejmujcego si prby
pogodzenia krytycznoci szkoy z Birmingham z filozofi nakierowan na
przedmiot. Nie jest to zadanie proste, ale wyjtkowo kuszce, przywraca
przecie humanistyce jej pierwotn funkcj: prawo do zdziwienia wiatem,
nieobcione balastem ycze i da, ktre spywaj od rozmaitych praktykw.
Kiedy wic od uczelni wymaga si zwikszenia nacisku na praktyczny
wymiar przekazywanej wiedzy, w czasach gdy terroryzowani jestemy przez
niezbyt wyksztaconych przedsibiorcw daniami nauki stosowalnej, wreszcie
w momencie, gdy humanici przecigaj siw licytacji na krytycznopraktyczne
zaangaowanie teorii w zmian spoeczn, powinnimy uciec w jeszcze
gbsz teori. Na kryzys teorii jest tylko jedna rada jeszcze wicej teorii.
1 O problemach, jakie wynikaj z nacisku na stosowalno w naukach technicznych pisze
Janusz Mucha (2009).
11
12
Bibliografia
Badmington, Neil. 2006. Cultural Studies and the Posthumanities. W: Bir
chall, Claire. Hall, Gary (ed.). New Cultural Studies. Adventures in Theory.
Edinburgh: Edinburgh University Press, s.260273.
Balibar, Etienne. 2007. Filozofia Marksa. Przeoyli: Andrzej Staro, Adam
Ostolski, Zbigniew Marcin Kowalewski. Warszawa: Instytut Wydawni
czy Ksika.
Bednarek, Joanna. 2012. Polityka poza form. Ontologiczne uwarunkowania post
strukturalnej filozofii polityki. Pozna: Wydawnictwo Poznaskie.
Bryant, Levi R. 2011. The Democracy of Objects. Ann Arbor: Open Humani
ties Press.
Bryant, Levi R. 2014. OntoCartography: An Ontology of Machines and Media.
New York: Edinburgh University Press.
Crofts Wiley, Stephen B. 2005. Spatial Materialism. Grossbergs Deleuzean
cultural studies, Cultural Studies 1/19.
Derrida, Jacques. 1995. The Rhetoric of Drugs. W:Weber, Elisabeth (red.).
Points: Interviews, 19741994. Stanford: Stanford University Press.
Fiske, John. 2010. Zrozumie kultur popularn. Przekad Katarzyna Sawicka.
Krakw: WUJ.
Hall, Stuart. 1994. Cultural Studies and Its Theoretical Legacies. W:Hall, Stu
art, Critical Dialogues in Cultural Studies. Morley, David. Chen, Kuan
Hsing (red.). London and New York: Routledge.
Mucha, Janusz. 2009. Uspoeczniona racjonalno technologiczna. Naukowcy z AGH
wobec cywilizacyjnych wyzwa i zagroe wspczesnoci. Warszawa: Insty
tut Filozofii i Socjologii PAN.
Parikka, Jussi. 2012. New Materialism as Media Theory: Medianatures and
Dirty Matter. Communication and Critical/Cultural Studies 1/9.
Rajan, Tilottama. 2001. In the Wake of Cultural Studies: Globalization, Theory,
and the University. Diacritics, no. 3.
Wolfe, Cary. 2013. Animal studies, dyscyplinarnosc i post(humanizm). Tum.
Karolina Krasuska. Teksty Drugie 12.
Williams, Raymond. Culture is Ordinary. W:Highmore, Ben (red.). The Eve
ryday Life Reader. London and New York: Routledge.
Wrbel, Szymon. 2013. Otcha przedmiotu. O filozofii, ktra nie jest ju stra
niczk bytu. W:Harman, Graham. 2013. Traktat o przedmiotach. Tum.
Rychter, Marcin. Warszawa: PWN.
14
ierni
W
jako
zasb kontr
hegemoniczny
Micha Wrblewski
Spr o krzy
wkontekcie
teorii hegemonii
DOI: 10.5604/16448340.1123035
M i c h a W r b l e w s k i Wierni
jako zasb kontrhegemoniczny
Chocia od tragedii smoleskiej mino ju kilka lat, to pami o tych wy

darzeniach jest do dzi wiea. Po katastrofie prezydenckiego samolotu
10kwietnia 2010 roku jednym z najwaniejszych wydarze byy kontrowersje
zwizane z ustawieniem krzya pod Paacem Prezydenckim w Warszawie.
W opinii zwolennikw tego pomysu miao to upamitni tragicznie zmarych
uczestnikw feralnego lotu. Pojawienie si krzya spotkao si jednake
z silnym sprzeciwem wadz. Spowodowao to wielotygodniowe okupowanie
Krakowskiego Przedmiecia przez grup, ktr z czasem nazwano obrocami
krzya. Elektryzujcy w 2010 roku opini publiczn spr o krzy sta si
rdem gbokiego, aksjologicznokulturowego podziau spoeczestwa.
Zwolennicy i przeciwnicy ustawienia krzya przed Paacem Prezydenckim
wyraaj bowiem dwie skrajnie rne wizje wsplnoty. Jedna z nich skupiona
jest wok wartoci liberalnych, druga konserwatywnych. W kontekcie
niniejszych rozwaa zdarzenia na Krakowskim Przedmieciu oznaczaj
jednake co jeszcze chodzi o strategie ksztatowania relacji wadzy pole
gajcych na graniu wartociami, interpretacjami czy symbolami, ktre maj
swoje miejsce w kulturze oraz w wiedzy potocznej. Owe strategie skadaj
si na hegemoniczny model praktykowania polityki.
Wanie przez pryzmat teorii hegemonii sprbuj zinterpretowa zdarzenie
okrelane mianem awantury o krzy. Bd si przy tym posikowa filozofi
Antonia Gramsciego oraz jej kulturoznawczym rozwiniciem w pracach szkoy
z Birmingham. Wrd komentarzy publicystycznych rzadko pojawiay si
analizy umieszczajce wydarzenie z 2010 roku w szerszym kontekcie praktyk
hegemonicznych, jakie miay miejsce w cigu ostatnich 20 lat. Przyjcie
teorii hegemonii pozwala jednak spojrze na zjawiska kulturowospoeczne
w szerszym kontekcie, tzn. dostrzec w nich ekspresje okrelonych strategii
politycznych. Zgodnie bowiem z logik przyjt w niniejszym tekcie awantura
o krzy jest czym o wiele bardziej znaczcym i dotyka o wiele gbszych
procesw spoecznych, politycznych i kulturowych, ni si wydaje.
Teoria hegemonii i studia

kulturowe
Antonio Gramsci jest we Woszech znany nie tyle ze swoich filozoficznych
refleksji, co z politycznego zaangaowania. W 1921 roku wsplnie z Palmirem
Togliattim zaoy Wosk Parti Komunistyczn. W 1926 roku zosta aresz
towany przez reim Benita Mussoliniego i osadzony w wizieniu, w ktrym
spdzi waciwie reszt swojego ycia. To w niewoli powstao jego gwne
dzieo Zeszyty wizienne. Zakres podejmowanych w nich tematw jest
ogromny: historia Woch, teoria polityki, jzykoznawstwo, dzieje Kocioa,
zagadnienia folkloru, zdrowego rozsdku, rola intelektualistw, kultura
popularna, kwestie zwizane z fordyzmem i psychoanaliz.
Kluczowym tematem Zeszytw pozostaje jednak polityka. To pojcie
hegemonii odnoszce si do politycznej strategii typowej dla pastw demo
kratycznych rozwinitego kapitalizmu jest w dziele Gramsciego centralne.
Najoglniej rzecz ujmujc, hegemonia to sytuacja, w ktrej okrelone grupy
spoeczne roztaczaj swj autorytet moralny i intelektualny nad innymi gru
pami spoecznymi, narzucajc im pewne ramy interpretacyjne jako oficjalne
sposoby rozumienia rzeczywistoci, czy wreszcie konstruuj swego rodzaju
metawiatopogld integrujcy rne, powstajce w toku spoecznej praktyki,
15
Micha Wrblewski
dr, absolwent filozofii
(2009) i socjologii (2010)
w ramach Midzywydzia
owych Indywidualnych
Studiw Humanistycz
nych UMK. Asystent
wZakadzie Filozofii
Wspczesnej IF UMK
oraz doktorant wZaka
dzie Bada Kultury IS
UMK. W swoich bada
niach zajmuje si teori
hegemonii, studiami nad
nauk i technologi oraz
zjawiskiem biomedyka
lizacji. Publikowa m.in.
w Studiach Socjologicz
nych oraz Przegldzie
Filozoficznym. E-mail:
mich.wrob@gmail.com.
16
wizje tego, jak powinna wyglda wsplnota. Mwic jeszcze prociej he

gemonia jest stanem przyzwolenia wikszej czci spoeczestwa na wartoci,
przekonania, ideologi, symbole oraz interesy grup dominujcych. W sytuacji
hegemonii zatem wadza uprawomocniona jest subiektywn (cho niekoniecz
nie aktywn bd wiadom) zgod podmiotw poddanych, co umoliwia
sprawne i gadkie praktykowanie okrelonej polityki przez podmioty wadzy.
Aby osign przyzwolenie spoeczne, podmioty wadzy kryjce si za
okrelon hegemoni musz podejmowa wiele czynnoci. Jedn z nich jest
tzw. wojna pozycyjna. Gramsci uwaa, e spoeczestwa nowoczesne rni
si od spoeczestw przednowoczesnych istnieniem licznych instytucji, ktre
powstaj dziki spoecznej dynamice. Skadaj si one na tzw. spoeczestwo
obywatelskie1. Wojna pozycyjna jest metafor odnoszc si do spoecze
stwa obywatelskiego. Tak, jak wojsko zajmuje kolejne pozycje na froncie,
zawaszczajc krok po kroku teren nieprzyjaciela, tak te podmioty wadzy
staraj si wpywa na dziaanie spoeczestwa obywatelskiego, stopniowo
zawaszczajc kolejne jego instytucje. Do spoeczestwa obywatelskiego
Gramsci zalicza: zwizki zawodowe, organizmy prywatne, partie polityczne,
biurokracj, organizacje policyjne, szkoy, organa opinii publicznej (Gramsci
1991: 134, 440; Gramsci 1961: 574, 630; Gramsci 1971: 56). Pomocnym tropem
w wyliczaniu elementw skadowych spoeczestwa obywatelskiego mog
by rwnie Gramsciego analizy roli Kocioa. Woski filozof wspomina
w Zeszytach, e w czasach renesansu [] Koci by spoeczestwem
obywatelskim. Co to waciwie oznacza? Wedug Arata i Cohen Gramsci
opisywa w ten sposb ideologiczn rol Kocioa katolickiego we Woszech,
ktry egzekwowa swoj hegemoni za pomoc [] takich instytucji, jak
uroczystoci kocielne, edukacja, wita ssiedzkie, prasa kocielna (Cohen,
Arato 1994: 144). One rwnie wczaj si w obrb spoeczestwa obywatel
skiego, a s wrd nich te, ktre okrelaj codzienne ycie oraz zajmuj si,
w najoglniejszym sensie, organizowaniem ycia kulturalnego.
Drugim rodzajem czynnoci jest wpywanie przez podmioty hegemoniczne
na zdroworozsdkow wizj wiata grup podporzdkowanych. Gramsci
w swoich Zeszytach podkrela polityczn rol dowiadczenia potocznego.
Jest ono jednym z kluczowych elementw hegemonii, poniewa opiera si
gwnie na stereotypach i utartych wyobraeniach, co czyni z niego idealny
reproduktor konformizmu i utrwalania status quo. Zdrowy rozsdek by przez
autora Zeszytw ujmowany jako chaotyczny i heterogeniczny. Gramsci
uwaa, e kategorie, jakimi ujmuj rzeczywisto tzw. zwykli ludzie, nie
s wcale ani proste, ani jednowymiarowe. Zabiegi podmiotw wadzy maj
z tej perspektywy za zadanie ksztatowa wasn opowie ideologiczn
przy uyciu kategorii, ktre ju s skadnikami masowej wyobrani. Tylko
zgodno pomidzy ideologi wadzy a potoczn wiedz mas spoecznych
moe legitymizowa przyzwolenie tych ostatnich.
Pojcie hegemonii zrobio zawrotn karier pod koniec lat 60. i w latach70.,
gwnie w studiach kulturowych, naukach politycznych i socjologii. Z oczy
wistych wzgldw interesowa mnie bdzie ten pierwszy obszar. Chocia
wspczesne studia kulturowe rzadziej odwouj si do teorii hegemonii,
to nie sposb zaprzeczy, e dla szkoy z Birmingham to wanie filozofia
Antonia Gramsciego stanowia podstawowe rdo inspiracji.
1 Chocia Gramsci posugiwa si tym pojciem, bdc pod wpywem Hegla, to uwaa si
woskiego filozofa za pierwszego, ktry sformuowa nowoczesne (podkrelajce nieko
niecznie ekonomiczny wymiar) rozumienie tego zjawiska (por. Cohen, Arato 1994: 143).
Teoria hegemonii przywdrowaa do studiw kulturowych za spraw

wydanego w 1971 roku obszernego tumaczenia Zeszytw wiziennych na jzyk
angielski. Z perspektywy teoretycznej filozofia Gramsciego unika bdw
dwch paradygmatw, ktre ukonstytuoway badania Centre for Contemporary
Cultural Studies. Chodzi o kulturalizm (Raymonda Williamsa, Richarda
Hoggarta, Edwarda P. Thompsona) i strukturalizm (Louisa Althussera,
Rolanda Barthesa):
Gramsci oferuje mniej mechanistyczne pojcie deter
minacji i dominacji klasy rzdzcej. Podczas gdy z po
dejcia Althussera wynika, e zmiana kulturowa jest
waciwie niemoliwa, a walka ideologiczna daremna,
Gramsci wyjania, jak zmiana wbudowana jest w sam
system. Podkrela on si indywidualnego podmiotu
ludzkiego w kulturze, ale rwnie zakres moliwoci
wykreowanych dla jednostki. Myl Gramsciego ma
charakter historyczny, umiejscawia konstrukcj wadzy
kulturowej w specyficznie historycznym momencie
(Turner 2005: 24; por. rwnie Hall 1980).
Z jednej strony teoria hegemonii Gramsciego akcentuje rol dowiadczenia
potocznego i zdroworozsdkowego obrazu wiata, a zatem skupia si na
wymiarze szeroko rozumianej codziennoci (jak kulturalizm), z drugiej
natomiast czy poziom mikro z procesami ustanawiania relacji wadzy, ktre
odbywaj si na poziomie pastwa czy spoeczestwa obywatelskiego, a take
podkrela funkcj kultury w reprodukowaniu status quo. Gramsci, mwic
innymi sowy, czy, w optyce szkoy z Birmingham, poziom mikrospoeczny
z poziomem makrostrukturalnym. Analizujc reprodukcj wadzy, nie traci
z oczu praktyk oporu; podkrela dialektyczny, a nie deterministyczny wymiar
rzeczywistoci spoecznokulturowej.
Przyswojenie teorii hegemonii przez badaczy z Birmingham otworzyo
nie tylko zupenie nowe drogi w sensie teoretycznym. Celem CCCS byy
przecie badania wspczesnej kultury. Rwnie na tym polu Gramsciaskie
koncepcje zyskay popularno. O ile wikszo poj woskiego filozofa
wykorzystywano w badaniach akcydentalnie i do wybirczo (wyjtkiem
jest praca Policing the Crisis; por. Hall i in. 1978), to gdy spojrzymy na prace
szkoy z Birmingham bardziej pod ktem analitycznym, dostrzeemy, e
brytyjscy kulturoznawcy nie tylko podchwycili takie terminy, jak zdrowy
rozsdek, spoeczestwo obywatelskie czy hegemonia, ale rwnie roz
winli w znacznym stopniu Gramsciask refleksj nad kultur. Ponowne
odkrycie pism woskiego filozofa w latach 70. ubiegego wieku oraz maria jego
teorii z ideami Williamsa, Hoggarta i Thompsona zaowocoway oryginalnymi
rozwiniciami teorii hegemonii. Efektem tego byy analizy wspczesnej
kultury, ktre umieszczay jej praktyki w szerszym kontekcie strukturalnym
oraz akcentoway jej rol w podtrzymywaniu i kontestowaniu relacji wadzy.
Dla celu niniejszego artykuu wane jest jednake przywoanie metody
analizy, ktr przedstawiciele szkoy z Birmingham czerpi z filozofii Gram
sciego. W jednym z fragmentw Zeszytw wiziennych znajdziemy uwagi
dotyczce sposobw interpretowania zmian gospodarczych. Gramsci dokonuje
w nim podziau na zjawiska o charakterze organicznym oraz koniunktural
nym. Podczas gdy te pierwsze charakteryzuj si staoci i regularnoci,
te drugie s tymczasowe i przypadkowe. Dla analiz ukadu si dziaajcych
17
18
w spoeczestwie, twierdzi Gramsci, najwaniejsze s te pierwsze, poniewa

to one wyznaczaj gwne trendy rozwoju spoecznego, okrelaj dziaanie
spoeczestwa obywatelskiego, ksztatuj bieg historii. Analiza wadzy
powizana z analiz aktualnej sytuacji ekonomicznej powinna skutecznie
oddzieli zjawiska organiczne od koniunkturalnych. W przeciwnym wypadku
analizie grozi redukcjonizm:
Bd, ktry czsto si popenia przy analizie historyczno
politycznej, polega na nieumiejtnoci znalezienia
waciwego stosunku midzy tym, co organiczne a tym,
co przypadkowe: w ten sposb albo przedstawia si jako
dziaajce bezporednio przyczyny, ktre w rzeczywi
stoci dziaaj porednio, albo twierdzi si, e przyczyny
bezporednie s jedynymi, ktre oddziauj skutecznie.
W pierwszym wypadku mamy do czynienia z przerostem
ekonomizmu lub z pedantycznym doktrynerstwem;
w drugim z przerostem ideologizmu. W pierwszym
przecenia si przyczyny mechaniczne, w drugim element
woluntarystyczny i indywidualny (Gramsci 1961: 549;
por. piewak 1977: 60).
Z Gramsciaskiego rozrnienia przedstawiciele szkoy z Birmingham
uczynili punkt wyjcia dla swoich analiz kultury. Tak jak zjawiska spoeczne
okrelane s przez czynniki organiczne, tak te praktyki kulturowe wyrastaj
z kontekstu strukturalnego (Clarke i in. 2003: 10). Kontekst ten brytyjscy
kulturoznawcy rozumieli bardzo szeroko, wymieniajc nie tylko elementy
o charakterze ekonomicznym, ale rwnie okrelone wydarzenia historyczne2
czy rozwj technologiczny3. Umieszczanie praktyk kulturowych w szero
kim kontekcie w taki sposb, aby czyta kultur nie tylko przez pryzmat
manifestowanych przez ni znacze, ale rwnie jako wyraz przeksztace
strukturalnych byo w zasadzie gwn metod badawcz szkoy z Birmingham.
Badacze i badaczki ze szkoy z Birmingham uwaali, e na kultur ska
daj si rnice si od siebie reakcje symboliczne na obiektywnie istniejce
zmiany strukturalne. Wyrazem tego paradygmatu czytania kultury, ktry,
dziki intuicjom Gramsciego, czy w sobie idee strukturalistyczne z kul
turalistycznymi, jest podzia na struktury, kultury i biografie, ktry
funkcjonowa w kilku tekstach CCCS:
Struktury to dla nas wszystkie elementy systemu produkcyjnego, konieczne formy relacji spoecznych, a take
instytucje bdce wynikiem danego systemu produk
cyjnego i stanowice jego niezbdn obiektywizacj.
Przez kultury rozumiemy prby oswojenia si ze
strukturami prby nadania znaczenia. Jako takie s
one zinternalizowanymi mapami znaczenia, prbami
zrozumienia systemu produkcyjnego ideologiami. []
Biografie reprezentuj dla nas indywidualne osobiste
dowiadczanie zarwno struktur, jak i kultur stanowi
2 Por. studium na temat subkultury hipisw jako odpowied na amerykask polityk lat 60.
(Hall 1968).
3 Por. analiz muzyki popularnej w kontekcie pojawienia si gitary elektrycznej, nowych
nonikw dwiku oraz nowych sposb jego zapisu (Willis 2012: 194196).
wyjtkow ciek, z ktrej skadaj si historie ycie

kadej jednostki (Clarke, Jefferson 2012: 124)4.
Koci jako element

wizaniahegemonicznego
(zdrowy rozsdek i wadza)
W jaki sposb zinterpretowa mona wydarzenia, jakie miay miejsce na
Krakowskim Przedmieciu z punktu widzenia teorii hegemonii, ktra postu
luje, by fenomeny spoeczno-kulturowe umieszcza w szerszym kontekcie.
Poniej przedstawi argumentacj na rzecz tezy, e spr o krzy naley wpisa
w istniejc w spoeczestwie polskim struktur zdrowego rozsdku. Taki
a nie inny ksztat tej ostatniej sprawia, e to Koci katolicki jest jednym
z podstawowych rozgrywajcych w hegemonicznie prowadzonej polityce,
dcej do wygrania spoecznego przyzwolenia na wadz. Zajm si w zwizku
z tym rwnie rol Kocioa w praktyce hegemonicznej.
W koncepcji Gramsciego zdrowy rozsdek5 jest sposobem mylenia
charakterystycznym dla grup podporzdkowanych, ktry charakteryzuje
si heterogenicznoci, prostot, brakiem krytycyzmu, odwoywaniem si
do bezporedniego dowiadczenia, gwatownoci, naiwnym realizmem,
historycznym usytuowaniem. W szerszym sensie mona jednake zdrowym
rozsdkiem nazwa zbir wyobrae na temat wiata, ktre uwaane s za
oczywist prawd, a ktre stanowi owoc spoecznej racjonalnoci. Zdrowy
rozsdek mona wytumaczy za pomoc kategorii fenomenologii spoecznej
(Berger, Luckmann 1983), wedle ktrej uczestnicy ycia spoecznego tworz
w toku dynamiki otaczajcego ich Lebensweltu okrelony wizerunek wiata,
w ktrym proste i atwo uchwytne kategorie maj za zadanie stworzy map
znaczeniow otaczajcej ich rzeczywistoci. Elementy tak rozumianego zdro
wego rozsdku tworz interpretacj dla podmiotw spoecznych i tym samym
wyznaczaj spektrum rzeczywistoci ycia codziennego, czyli podstawow
baz odniesienia dla poruszania si w wiecie spoecznym. Rzeczywisto
ycia codziennego, cho tworzy si spontanicznie w toku dziaa jednostek
(a zatem jest usytuowana historycznie i zalena od kontekstu), jawi si jako
niezmienna:
Rzeczywisto ycia codziennego jest przyjmowana
bez zastrzee jako rzeczywisto. Nie wymaga dodat4 Podobny podzia mona znale w: Cohen 1972; Clarke i in. 2003.
5 W Zeszytach wiziennych pojcie zdrowego rozsdku jest do niejasne. W niektrych
miejscach Gramsci odrnia zdrowy rozsdek od potocznego rozsdku. Ten drugi miaby
by ludow umysowoci grup podporzdkowanych, pozbawionych krytycyzmu. Ten
pierwszy za stanowiby efekt wiedzy praktycznej (co zbliaoby go do angielskiego com
mon sense). W niektrych miejscach autor Nowoczesnego ksicia miesza jednake te pojcia.
Postanowiem, e w swoich rozwaaniach bd uywa jedynie terminu zdrowy rozsdek
i rozumiem go tak, jak zwyko si go uywa w potocznym (zdroworozsdkowym) jzyku.
Wydaje si, e zawiera ono w sobie zarwno bezkrytyczn postaw wobec wiata, jak
i wiedz praktyczn powsta wskutek partycypacji w danej spoecznoci. Oddzielanie
tych dwch poziomw wydaje mi si bezzasadne, poniewa obydwa (i potoczny, i zdrowy
rozsdek) mog si sta przedmiotem politycznej manipulacji. Ponadto oddzielenie tych
dwch poziomw uwikaoby mnie w spr o stopie samokrytycyzmu i samorefleksyjnoci
kadego z nich, czego pragn unikn.
19
20
kowych weryfikacji wykraczajcych ponad czy poza swoj

obecno. Po prostu tam jest jako oczywista i nieodparta
sfera faktw. Wiem, e jest ona rzeczywista. Jakkolwiek
jestem zdolny zwtpi w jej realno, musz pozby si
tych wtpliwoci, poniewa ta realno jest zrutynizo
wanym yciem codziennym, w ktrym istniej (Berger,
Luckmann 1983: 55).
W koncepcji Gramsciego zdrowy rozsdek jest ponadto zbiorem heteroge
nicznych elementw, ktre nie ukadaj si w adn spjn cao, stanowi
raczej twr sprzecznych ze sob wyobrae, wartoci, interpretacji. Potoczne
wyobraenia wiata nie s logicznym systemem, lecz jego skadniki mog
si wzajemnie wyklucza, a mimo to wspegzystowa. Heterogeniczno
zdrowego rozsdku sprawia, e stanowi on wypadkow rnych systemw
znaczeniowych i aksjologicznych, ktre spotykaj si w wiadomoci czonkw
danego spoeczestwa. Potoczne wyobraenie wiata moe by poczeniem
norm charakterystycznych dla danej wsplnoty, toposw kultury narodowej
czy zalece wyznawanej religii. Na bazie tego melanu tworzy si oczywicie
moralno z konkretnymi nakazami i zakazami oraz aksjologia z ukadem
okrelonych wartoci.
W hegemonicznej strategii politycznej zdrowy rozsdek peni kluczow
funkcj z kilku powodw. Po pierwsze, z uwagi na fakt, e hegemonia jest
wygrywaniem przyzwolenia, to musi liczy si z kategoriami zdrowego
rozsdku, poniewa stanowi one gwny skadnik wiadomoci mas spo
ecznych. Grupy stanowice front hegemoniczny musz mwi jzykiem,
ktry trafi do potocznego wyobraenia wiata. Po drugie, zdrowy rozsdek
nie tylko wpywa na wizania hegemoniczne; waniejsza jest bowiem relacja
odwrotna, polegajca na ksztatowaniu podanego ukadu elementw zdro
wego rozsdku. Hegemonia manipuluje potocznymi wyobraeniami wiata,
akcentuje jedne wartoci, toposy lub zakazy, a inne pomija. Po trzecie, dziki
zdrowemu rozsdkowi (ktry jawi si jako prawda objawiona) moliwa staje si
naturalizacja i uniwersalizacja okrelonej ideologii. Praktyka hegemoniczna
tworzy na bazie potocznego wyobraenia wiata ramy odniesienia, ktre maj
prezentowa si jako naturalne i tym samym podlega atwej internalizacji6.
Akt wykroczenia poza to, co uwaane jest za zdroworozsdkowe ma by
postrzegane jako zakcenie porzdku spoecznego, co niemoralnego, irra
cjonalnego i zagraajcego bezpieczestwu publicznemu.
Twardym rdzeniem zdroworozsdkowego wyobraenia wiata jest po
toczna filozofia spoeczna (por. Hall i in. 1978: 140156). Ksztatuje ona
wizerunek spoeczestwa na najbardziej bazowym poziomie dowiadczenia.
Jako przykad owego twardego rdzenia moe posuy szeroko rozumiany
konserwatyzm, ktrego ekspresj jest wizerunek surowego pastwa prawa,
stojcego na stray nie tylko przestrzegania podstawowych zasad, ale rw
nie okrelonej moralnoci. Konserwatywne struktury zdrowego rozsdku
6 Efektem praktyki hegemonicznej ksztatujcej kategorie zdrowego rozsdku jest naturalizacja
ideologii i wygrywanie aktywnego przyzwolenia. Przykad takiego dziaania podaje David
Harvey, ktry opisuje w swojej ksice zwycistwo doktryny neoliberalnej. Jak stwierdza,
manipulowanie umiowan przez zwykych Amerykanw kategori wolnoci przesdzio
o sukcesie tej ideologii: Projekt jawnie nastawiony na restauracj ekonomicznej wadzy
wskiej elity zapewne nie uzyskaby wielkiego poparcia wrd ludnoci. Ale program
goszcy walk o wolno jednostki mg przemawia do masowej bazy spoecznej, a tym
samym skutecznie maskowa denie do restauracji wadzy klasowej (Harvey 2008: 56).
przywoywane s np., gdy dochodzi do artykulacji gniewu przez okrelone

grupy interesu (np.grnikw). Jawi si one wwczas jako zagroenie dla
wsplnoty spoecznej, poniewa ze zdroworozsdkowego punktu widzenia
stanowi zamach na prawo, porzdek, sprawiedliwo spoeczn. Wszystkie te
elementy w normatywnym sensie okrelaj podany wizerunek spoeczestwa,
ktry w kryzysowym momencie zostaje zagroony owym pozasystemowym
elementem, zagraajcym spjnoci i podwaajcym ogln definicj wsplnoty.
Nakrelenie pojcia zdrowego rozsdku w kontekcie praktyki hegemo
nicznej jest kluczowe dla zrozumienia politycznej roli Kocioa katolickiego,
ktrej chciabym teraz powici troch miejsca. Koci, chocia jest instytucj
specyficzn, rwnie podlega tej samej logice hegemonii, co wszelka wadza.
Celem Kocioa jest bowiem urzeczywistnianie wasnej ideologii na drodze
wytworzenia aktywnego przyzwolenia poprzez roztoczenie nad swoimi
wiernymi autorytetu moralnego, ideologicznego i intelektualnego. Owo urze
czywistnienie ideologii to nic innego, jak prby majce na celu ksztatowanie
relacji wadzy, czyli zmierzajce do utrwalenia okrelonego ksztatu zbiorowoci
spoecznej, ktry byby zgodny z wartociami oraz interesami Kocioa. Tym
samym Koci take dokonuje wiza hegemonicznych, poniewa rwnie
musi gromadzi heterogeniczne zasoby: pozyskuje odpowiedni personel,
zaplecze materialne, ksztatuje okrelone reguy instytucjonalne, tworzy
organy kontrolne, formuuje zbir wartoci i kreuje okrelon moralno,
tworzy toposy kulturowe, wykorzystuje narzdzia reprodukujce znaczenia,
manipuluje elementami zdrowego rozsdku. Tworzy przy tym okrelone wizje
podmiotowoci, takie jak Polak, katolik, dobry czowiek, grzeszny
czowiek, a take relacje midzy nimi. Jednoczenie jako jedna z wielu si
hegemonicznych musi negocjowa swoje interesy z grupami politycznymi
znajdujcymi si u wadzy, ktre, przynajmniej z zaoenia, kieruj si inn
logik (wieck, a nie kocieln).
Z drugiej jednake strony Koci jest nie tyle podmiotem praktyki
hegemonicznej, co rwnie jej przedmiotem. Okrelone grupy stanowice
gwn si hegemoniczn staraj si pozyska Koci do reprodukcji i eks
pansji swojej hegemonii. Dzieje si tak dlatego, e Koci, zgodnie z teori
hegemonii Gramsciego, stanowi moe kluczowy element tak zwanego
spoeczestwa obywatelskiego7. Stawk w hegemonicznej grze jest takie
zorkiestrowanie sektorw spoeczestwa obywatelskiego, aby w kluczowych
dla hegemonii momentach reprodukoway jej ideologi i przyczyniay si
do skutecznego roztaczania autorytetu moralnego, intelektualnego i kultu
rowego. Nigdy nie moemy mwi oczywicie o penej reprodukcji (chyba
e analizujemy pastwo totalitarne), lecz raczej o cigym negocjowaniu,
pozyskiwaniu, czeniu. W tej logice Koci moe stanowi kluczowe
narzdzie hegemoniczne8.
Wrmy teraz do kwestii zdrowego rozsdku. Ot, z uwagi na specyfik
kontekstu polskiego, ksztatowanie i mobilizowanie potocznych wyobrae
wiata, jakimi posuguje si cz mas spoecznych, ley w duej mierze
w rkach hierarchw kocielnych. Wyobrania spoeczna czci naszych
rodakw uksztatowana jest przez system znaczeniowy, ktry wywodzi
si z upowszechnienia si w Polsce Kocioa ludu (por. Piwowarski 1996:
7 Moe, ale nie musi. Istnieje wiele przykadw pastw europejskich, w ktrych Koci odgrywa marginaln rol w ksztatowaniu polityki wewntrznej kraju (np.Czechy).
8 Logika hegemoniczna moe dotyczy rwnie walki o wadz wewntrz Kocioa. Przykad
takiego zjawiska podaje Gramsci, analizujc spr pomidzy integrystami a modernistami
w Kociele woskim (por. Gramsci 1961: 648684).
21
22
1112). Jego gwne skadniki to: tosamo narodu, pastwa i Kocioa,

zaangaowanie Kocioa w wiele spraw codziennego ycia spoecznego,
podkrelanie autorytetu hierarchii kocielnej. Na bazie tych elementw
wyksztacia si zdroworozsdkowa struktura wiata przeywanego, ktra
porzdkuje codzienne zachowanie jednostek w wiecie spoecznym, okrela
zasady etyczne i system aksjologiczny, ma charakter znaturalizowany oraz
dy do uniwersalizacji. Zwizek pomidzy ludowonarodowokatolickim
zdrowym rozsdkiem a Kocioem jako instytucj ma przy tym charakter
wzajemnego wpywu. Spoecznie istniejce wyobraenia wiata wpywaj
na konserwatywn postaw hierarchw, ktra z kolei konserwuje i podtrzy
muje owe wyobraenia. Nie moemy twierdzi, e Koci wyprodukowa
dyskurs ludowonarodowykatolicki z niczego, poniewa ustawiaoby go to
w roli misternego ideologa. w dyskurs zosta raczej stworzony na bazie
istniejcych ju w kulturze elementw, ktre zostay odpowiednio zmobili
zowane i poczone charakterystycznymi relacjami, tworzc w miar spjn
cao. Mwic innymi sowy, zdroworozsdkowa narracja Kocioa ludu
jest czym historycznie przygodnym i stanowi efekt okrelonych praktyk,
jednak ani nie przynaley naturze ludzkiej, ani nie towarzyszya narodowi
polskiemu od zarania dziejw.
Zgodnie z logik przedstawion wyej okrelone grupy polityczne mog
wykorzysta zdroworozsdkowe kategoryzacje wiata do swoich celw
(np.w konstruowaniu wasnej ideologii). Tego typu dziaanie polega na
odpowiednim wyartykuowaniu dominujcych interesw politycznych, ktre
wspgraoby z legitymizowanymi przez Koci katolicki strukturami zdro
wego rozsdku opartymi na kategoriach ludowych, narodowych, religijnych.
Podobnie jak z Kocioem katolickim, rwnie zdrowy rozsdek moe sta
si zasobem w hegemonicznej grze.
Na zakoczenie warto podkreli jeszcze jedn kwesti. Ot naszkicowana
powyej struktura wiatopogldu Kocioa ludu jest w istocie jedn z wielu
struktur istniejcych w spoeczestwie. Zdrowych rozsdkw jest bardzo duo.
Swoje wyobraenia wiata (z caym wachlarzem niepodwaalnych prawd)
tworz rne grupy spoeczne. Na wiedz spoeczn skada si wiele zdrowych
rozsdkw, z ktrych niektre s wobec siebie antagonistyczne, a inne si
dopeniaj. Moemy zapewne mwi o znacznych rnicach pomidzy nimi,
niemniej jednak podlegaj one tym samym procesom politycznym, tzn. mog
by ksztatowane i przywoywane jako zasb w wizaniu hegemonicznym.
Obrocy krzya jako zasb

kontrhegemonii
W kontekcie polskim moglibymy okreli trzech gwnych aktorw, ktrzy
maj najwicej do powiedzenia w hegemonicznej grze i ktrzy najskuteczniej
ksztatuj przyzwolenie spoeczne. S to: biznesowe grupy interesu, elita
polityczna, hierarchowie kocielni (por. Czapnik 2010: 627 8). Oczywicie,
ich zrwnywanie ma charakter jedynie strukturalny wszystkie te podmioty
maj duy stopie sprawstwa politycznego (tzn. mog wpywa na ksztat
biecej polityki bardziej ni inne grupy) z uwagi na wyrnione miejsce
w ukadzie politycznym, jaki wytworzy si w naszym kraju po 1989 roku.
W rzeczywistoci, na gbszym poziomie, sprawa jest bardziej skompliko
wana. W pierwszej kolejnoci dlatego, e kady z tych aktorw jest w istocie
rzeczy heterogeniczn grup, skadajc si z pomniejszych jednostek9. Rne

s rwnie ich oglne cele: wiat biznesu dy do reprodukcji takiej ideologii,
ktra podtrzymuje warunki sprzyjajce akumulacji kapitau; elita polityczna
dy do zdobycia wadzy nad pastwem lub do jej utrzymania; Koci dy
do uksztatowania relacji wadzy w oparciu o zasady religii katolickiej.
Chciabym przyjrze si teraz grupie, ktr okrelam mianem obrocw
krzya. Postaram si odpowiedzie na pytanie, kim s obrocy krzya.
Jaka jest historia ksztatowania si ich zdrowego rozsdku rozumianego
jako spontaniczna racjonalno spoeczna? Czemu akurat ta grupa stanowi
kluczowy zasb w kontrhegemonicznej grze? Jakimi metodami i strategiami
jej czonkowie s mobilizowani oraz rozgrywani? Jakie miejsce zajmuj
w relacjach pomidzy trzema gwnymi aktorami gier hegemonicznych?
Jak sdz, szkicowa odpowied na powysze pytania pozwoli na sfor
muowanie bardziej oglnych tez dotyczcych polskiej polityki i jej relacji
z Kocioem, a take umoliwi zdiagnozowanie stanu wspczesnego spo
eczestwa polskiego.
Obrocy krzya, czyli

awangarda wykluczonych
Grupa okupujca Krakowskie Przedmiecie nie staa si niestety przedmiotem
adnej gbszej socjologicznej bd etnograficznej analizy. Tym trudniej
przychodzi mi zidentyfikowa najwaniejsze cechy tych ludzi. Z uwagi na
brak stosownych rde zmuszony jestem przedstawi w tym miejscu szczt
kowe informacje na temat gwnych postaci, ktre znalazem w mediach
papierowych i w Internecie (Gietka 2010; Jedlecki 2010; Super Express 2010;
wierczyska, Mistrzak 201010).
a. Joanna Burzyska w trakcie obrony krzya miaa 52 lata, z zawodu
monterka mechanizmw precyzyjnych i zegarowych, poetkaamatorka11,
wychowywana przez despotycznego opiekuna (nie wiadomo, czy by
to jej ojciec), jej babka bya gospodyni u ksidza. Nie wiadomo nic na
temat jej statusu materialnego, moemy si jedynie domyla, e nie
bya zbyt zamon osob, a sdzc po czasie spdzonym na Krakow
skim Przedmieciu, prawdopodobnie nie miaa staego zatrudnienia
(w jednym z artykuw przyznaje: Ostatnim razem wracaam stopem,
bo nie miaam pienidzy na pocig). W 1984 roku na tamie we
Wocawku ukadaa krzy ze zniczy, oddajc hod zamordowanemu
Jerzemu Popieuszce. W czasie kampanii prezydenckiej Jarosawa
Kaczyskiego bya wolontariuszk, pojawia si nawet na wieczorze
wyborczym w sztabie kandydata PiS. Oczywicie, gboko wierzca,
przewiadczona o istnieniu wrogiej siy zagraajcej narodowej to
samoci. Gwni przeciwnicy: prowokatorzy: PO, satanici, sekty,
masoni, homoseksualici.
9 Dla przykadu w zakres biznesowych grup interesw wchodz rwnie te grupy, ktre
s charakterystyczne dla kontekstu polskiego, czyli chociaby podmioty powizane ze
subami specjalnymi PRL (por. Zybertowicz 2008: 187266).
10 Por. rwnie: http://wobroniekrzyza.wordpress.com/[dostp 7.01.2012].
11 W Internecie znale mona jej wiersz o Lechu Kaczyskim, ktry sta si synny z powodu
uytej w nim frazy Polsko, obud si; http://mietek.salon24.pl/252178,joannaburzynska
wiersz[dostp: 30.12.2011].
23
24
b. Norbert Kubicki mieszkaniec Ostrowi Mazowieckiej, onaty, ojciec

maego dziecka, pracowa w brany budowlanej, podczas obrony
krzya przebywa na rencie. Jeden z najbardziej rozpoznawalnych
uczestnikw wydarze filmy z jego udziaem zrobiy furor w In
ternecie (w wikszoci miay one charakter przemiewczy). Podczas
manifestacji zatrzymany przez policj i, podobno z powodu groenia
samospaleniem, skierowany do szpitala psychiatrycznego, z ktrego
po jakim czasie zosta zwolniony.
c. Wodzimierz Kaczanow w 2010 roku mia 65 lat, emeryt, dzien
nikarzom mwi, e jest doktorem filozofii i historii (dyplomy mia
uzyska na jednej z moskiewskich uczelni). Internowany w stanie
wojennym. W latach 90. dziaa jako przedsibiorca (handlowa m.in.
na Biaorusi), wspiera finansowo hokejow sekcj Zagbia Sosnowiec.
Podczas awantury o krzy polskie media donosiy o jego crce, ktr
okazaa si gwiazda porno, znana z bicia seksualnego rekordu wiata.
Jeden z najwytrwalszych obrocw, czuwajcy w dzie i w nocy.
d. Hanna Korecka artystka plastyczka, przebywajca na zasiku choro
bowym, dwoje dzieci, m pracujcy w Wielkiej Brytanii, zamieszkaa
na warszawskim Ursynowie. Przysza pod Paac, aby broni pamici
ofiar katastrofy. Do 2009 roku pracowaa w Kancelarii Prezydenta,
zajmowaa si wystrojem pomieszcze, dbaa o bukiety podczas
oficjalnych spotka gowy pastwa. Gdy uczestniczya w obronie (do
jej zada naleao tworzenie wlepek, grafik i kserokopii z wizerun
kiem krzya) miaa problemy finansowe zwizane z niezapaconymi
rachunkami za mieszkanie.
e. Edward Mizikowski 58 lat, mechanik pracujcy w stoecznym
metrze, ubrany przewanie jak wojskowy. Jak twierdzi, przyjani
si z kilkoma osobami, ktre leciay feralnym samolotem (m.in.
z Aleksandrem Szczyg, Ann Walentynowicz czy samym Lechem
Kaczyskim). W czasach PRL pracowa w Hucie Warszawa. Podczas
stanu wojennego wsptworzy Midzyzakadowy Robotniczy Komitet
Solidarnoci, zajmowa si wydawaniem prasy podziemnej, trafi na
rok do wizienia na Rakowieckiej. Podczas obrony krzya dba o to,
aby co kilka dni zmienia miejsce pobytu.
f. Mirosawa Zieliska z wyksztacenia teoloka, 33letni sta jako
nauczycielka religii, emerytka. Staa si jedn z najwaniejszych
obroczy krzya, poniewa urodzia si w Obornikach lskich,
tak jak Aleksandra Nataliiwiat (jedna z ofiar katastrofy).
Nie sposb wysnu z tych danych bardziej szczegowych wnioskw, mo
liwe s jedynie do ostrone uoglnienia. Po pierwsze, chocia kryterium
ekonomiczne nie jest tutaj przesdzajce, to wydaje si, e wielu obrocw
krzya nie naley do zamonych osb. W powyszych notkach dominuj
informacje o bezrobociu, rencie, zasiku, jedna osoba borykaa si z wizytami
komornika. Po drugie, wrd obrocw krzya znale mona ludzi, ktrzy
nie odnaleli si w gwatownych przemianach kulturowych, jakie miay
miejsce po 1989 roku. Ich postawa idzie na przekr dominujcym trendom
konsumpcyjnym, seksualnym czy estetycznym (Hanna Korecka skarya si
na le ubranych dziennikarzy, ktrzy przychodzili na konferencje do Paacu
Prezydenckiego). Po trzecie, dostrzec mona wrd nich poczucie, e znaj
duj si w twierdzy otoczonej przez wrogw Polski i polskiego katolicyzmu,
w zwizku z czym to na ich barkach spoczywa obowizek jej obrony.
O wiele atwiej scharakteryzowa grup, o ktrej tutaj mowa, jeeli przyj

miemy zaoenie, e s oni w gruncie rzeczy przedstawicielami caego szeregu
innych grup, ktre w taki czy inny sposb zostay wykluczone przez przemiany
gospodarcze i kulturowe ostatnich lat. Obrocy krzya s reprezentantami
wszystkich tych ludzi w naszym kraju, ktrych za Zygmuntem Baumanem
moglibymy nazwa ludmiodpadami:
Ludzie wykluczeni, pozbawieni niezbdnej do spoeczne
go przetrwania wiary w siebie i poczucia wasnej wartoci,
stajc przed dramatycznym zadaniem zdobycia rodkw
potrzebnych do przetrwania biologicznego, nie maj
powodu, aby kontemplowa i rozwaa subtelne rnice
midzy cierpieniem z rozdzielnika i niedol mimo
woli. Mona atwo zrozumie, e czuj si odrzuceni,
sfrustrowani i gniewni, e dysz dz odwetu i marz
o zemcie, cho poznawszy daremno oporu, pogodzeni
z opini o swojej niszoci, z trudem znajduj sposb,
aby przeku swoje odczucie w efektywne dziaanie.
Moc oficjalnego wyroku lub milczcej zmowy stali si
zbyteczni, niechciani i niepotrzebni, a ich reakcje lub
te brak reakcji ciga na nich niezmiennie potpienie,
bdce w tym przypadku rodzajem samospeniajcej si
przepowiedni (Bauman 2007: 6768).
Wykluczenie wie si z jednej strony z frustracj i gniewem, z drugiej
za z bezsilnoci i biernoci. Sytuacja si zmienia, gdy pojawia si grupa
zdolna reprezentowa wykluczonych w sferze publicznej, artykuujc w od
powiednim jzyku poczucie spoecznego niezadowolenia. Milczca cz
oburzonych i niezadowolonych zaczyna kibicowa haaliwej awangardzie.
Wydaje si, e z takim zjawiskiem mielimy do czynienia przed Paacem
Prezydenckim. Obrocy krzya stanowili reprezentacj caej rzeszy ludzi,
ktrych moglibymy nazwa potransformacyjnymi odpadami. Warto w tym
miejscu przypomnie, e wsparcia ludziom zgromadzonym wok krzya
udzielali przechodnie, mieszkacy Warszawy, a nawet przyjezdni z rnych
rejonw Polski. Wydarzenia na Krakowskim Przedmieciu byy ponadto
transmitowane przez Radio Maryja, co mobilizowao dodatkowo ca rzesz
suchaczy tej popularnej wrd niektrych grup rozgoni. Obrocy krzya
stali si zatem cznikiem z pewn czci mas spoecznych, co uczynio z nich
atrakcyjny zasb w konstruowaniu kontrhegemonii przez grupy polityczne
zainteresowane uzyskaniem spoecznego przyzwolenia na ideologi tych grup.
Jak religia staje si

wyrazemoporu?
W tym miejscu naleaoby zapyta, dlaczego to wanie jzyk religijny sta
si narzdziem artykulacji spoecznej niezgody? Dlaczego polityczna linia
podziau biegnie wzdu kategorii symbolicznych? Dlaczego interesy wy
kluczonych maj charakter kulturowy, a nie ekonomiczny? Jak ksztatuje si
historia mobilizowania przez praktyki hegemoniczne kategorii zdrowego
rozsdku? Dlaczego to wanie te jego elementy stworzyy polityczn narracj?
25
26
Pierwsze wyjanienie przynosz nam studia kulturowe, w paradygmacie

ktrych grupy podporzdkowane wykorzystuj systemy symboliczne do
artykuowania wasnego poddastwa. Owe systemy maj przewanie cha
rakter masowy bd ludowy. Z powodu braku rozwinitych kompetencji
kulturowych do okrelenia swoich roszcze za pomoc bardziej subtelnych
znacze grupy podporzdkowane posikuj si takimi systemami symbolicz
nymi, ktre znajduj si niejako pod rk, poniewa nale do repertuaru
znaczeniowego ukonstytuowanego ju na bazie potocznego dowiadczenia.
Grupy podporzdkowane tworz za pomoc kategorii charakterystycznych
dla swojego zdrowego rozsdku okrelone reakcje kulturowe, dziki ktrym
uwiadamiaj sobie podporzdkowanie, a take artykuuj sprzeciw i niezgod
na status quo. Katolicyzm ludowy nadaje si do tego idealnie, bo z jednej
strony zawiera w sobie gotow narracj uwypuklajc rol ofiary, mczestwa,
cierpienia, z drugiej za stanowi map znaczeniow konstytuujc wiat ycia
codziennego, a zatem rwnie moralno i obyczajowo. Jest z jednej strony
jzykiem artykuujcym wykluczenie, z drugiej za pozostaje zrozumiay dla
duej czci mas spoecznych.
Inn odpowiedzi na zadane powyej pytania jest teza Davida Osta goszca, e [] polityka w wiecie kapitalistycznym dotyczy gwnie organi
zowania gniewu (Ost 2007: 58). W spoeczestwie, ktre rzdzi si reguami
liberalnej demokracji i wspiera gospodark wolnorynkow, odpowiedzialno
za wadz ulega niejako rozproszeniu. Inaczej ni w pastwie komunistycz
nym (gdzie ostatecznym rdem wadzy bya partia), masy spoeczne nie
potrafi jednoznacznie okreli, kto jest sprawc okrelonego stanu rzeczy.
Ost twierdzi, e dopiero partie polityczne czy ruchy spoeczne wskazuj
swoim zwolennikom, gdzie maj si zwraca z roszczeniami i frustracjami.
Mwic innymi sowy, gniew spoeczny podlega w pastwie demokratycz
nym administrowaniu i kanalizowaniu, std rozgrywanie jego przepywem
przesdza o skutecznoci wadzy:
[] zanim partie dokonaj agregacji interesw, musz
zorganizowa gniew. Gniew i poczucie sprawiedliwoci
mog si we mnie zrodzi na podstawie moich dowiad
cze, ale nie mwi mi one, kto za ten gniew odpowiada.
Partie przedstawiaj narracj, ktra okrela przyczyn
niezadowolenia, i obiecuj podj dziaania wymierzone
przeciw tej przyczynie (Ost 2007: 58).
Wedug Osta kapitalistyczna gospodarka powoduje narastanie gniewu spo
ecznego gwnie wrd grup podporzdkowanych, ktre nie s zdolne do
stworzenia kategorii artykuujcych niezadowolenie w taki sposb, aby
mc zdiagnozowa strukturalne okolicznoci powstania rda frustracji.
Z powodu niewystarczajcej wiedzy na temat gospodarki i przemian syste
mowych masy spoeczne w pewnym sensie czekaj na to, a kto zorganizuje
i skanalizuje ich gniew, pokazujc, kto jest wrogiem, kto zawini i co naley
z tym zrobi. Do gosu dochodzi tutaj praktyka hegemoniczna. Zarzdzanie
gniewem nie jest niczym innym, jak zarzdzaniem przyzwoleniem spo
ecznym, w zwizku z czym stanowi przedmiot mobilizacji i politycznego
rozgrywania.
Nie ulega wtpliwoci, e w kontekcie terapii szokowej polskiej transformacji
mielimy do czynienia z gniewem i frustracj. Szerzca si korupcja, uwasz
czenie nomenklatury, demoralizujcy akt wybaczenia przedstawicielom starego
systemu12, rosnca bieda, bezrobocie, rozwarstwienie spoeczne wszystkie

te zjawiska sprawiy, e poziom gniewu niepokojco wzrasta po 1989 roku.
Naleao go zatem w odpowiedni sposb skanalizowa oraz spacyfikowa.
Narracja kulturowa ludowego katolicyzmu jest do tego skutecznym narzdziem,
poniewa szybko podsuwa gotowe odpowiedzi i interpretacje. Z uwagi na
do prosty przekaz spenia oczekiwania spoeczestwa, ktre z uwagi na
gwatowne przemiany gospodarcze domaga si mao skomplikowanej narracji,
przywracajcej symboliczn cigo, potrzebn do uoenia sobie dopiero co
rozbitego wiata przeywanego. W tym sensie ludowy katolicyzm odegra
funkcj ideologii rozumianej jako system kulturowy:
[] ideologia jest reakcj na napicie. Tym razem[]
bierzemy jednak pod uwag take napicie kulturowe.
Jest to utrata orientacji, ktra prowadzi bezporednio
do powstania dziaalnoci ideologicznej; wynikajca
z braku uytecznych modeli niemono zrozumienia
uniwersum obywatelskich praw i odpowiedzialnoci.
Rozwj odrbnego, wyrniajcego si na tle poprzed
nich systemu politycznego[] moe za sob pociga
powan destabilizacj spoeczestwa i powstawanie
psychologicznych napi[]. Przynosi te jednak ze
sob pojciowe pomieszanie, bowiem uznane dotd
obrazy politycznego adu trac sw adekwatno lub
okrywaj si z saw (Geertz 2005: 249250).
Teza o organizowaniu gniewu za pomoc ideologicznego systemu kulturowego
religii ludowej rwnie wpisuje si w to, co pisaem wyej na temat praktyki
hegemonicznej. Z uwagi na kompleksowo formacji spoecznej czym natu
ralnym jest pojawianie si antagonizmw. S one w gruncie rzeczy prbami
zorganizowania jakie czci przyzwolenia spoecznego po to, aby wymierzy
je w dominujce akurat stosunki hegemoniczne. Nie powinien dziwi rwnie
fakt, e w miar rozwoju danej formacji spoecznej tych antagonizmw jest
coraz wicej, poniewa coraz liczniejsze grupy zaczynaj artykuowa swoje
poddastwo (Mouffe, Laclau 2007). Ludowy katolicyzm znw stanowi tutaj
poyteczne narzdzie. Z uwagi na swoj uniwersaln retoryk oraz proste
i zdecydowane nakazy moralne jest w stanie zagospodarowa wiele sektorw
spoecznych, ktre w taki czy inny sposb zostay pokrzywdzone przez
gwatowne zmiany ekonomiczne, i tym samym wyartykuowa antagonizm.
Katolicyzm ludowy wypenia w ten sposb luk po zanikajcej wskutek
przemian liberalnych wsplnocie typu organicznego. Jak wskazuje David
Harvey (2008), wszdzie tam, gdzie mielimy do czynienia z gwatownym
wprowadzeniem zasad wolnego rynku, zachodzia erozja wizi bezpored
nich, a w efekcie rozpad spoecznoci lokalnych. Wywoywao to okrelon
reakcj spoeczn ci, ktrzy z tak gwatownymi zmianami nie mogli sobie
poradzi, zwracali si w stron narracji i struktur, ktre oferoway im utracon
wsplnotowo: [] gangi i kartele przestpcze, sieci dilerw narkotykw,
minimafie i krlowie slumsw, jak i rozmaite organizacje spoeczne, oddolne
12 Andrzej Szahaj w jednym ze swoich artykuw stawia tez, e synna gruba kreska miaa
negatywny wpyw na spoeczestwo, poniewa komunikowaa do cyniczn postaw:
Zamano[] zasady elementarnej sprawiedliwoci, a to si mci. Spoeczestwo otrzy
mao demoralizujcy sygna: niewane, co si robi w yciu jeli trzyma si z silniejszymi,
zapewniajcymi ochron i wsparcie, mona liczy na sukces (Szahaj 2004: 37).
27
28
i pozarzdowe czy wreszcie kulty i sekty, religijne i parareligijne (Harvey

2008: 231).
Ostatnim wyjanieniem zjawiska wyraania oporu i spoecznego nieza
dowolenia za pomoc religii katolickiej jest teza (wywodzca si z tradycji
brytyjskich studiw kulturowych) goszca, e wskutek gwatownych przemian
kulturowych rosn nastroje konserwatywne (Hall 1988). Po 1989 roku mie
limy do czynienia ze wzrostem znaczenia konsumpcji w codziennym yciu,
liberalizacj zachowa seksualnych, wiksz permisywnoci w stosunku do
modziey (zarwno w szkole, jak i czasie wolnym) oraz pojawieniem si caej
gamy wzorcw zwizanych z nowymi stylami ycia. Reakcj na ten wykwit
nowoci jest z jednej strony upajanie si obfitoci (np.konsumpcjonizm na
pokaz), z drugiej za radykalne zwrcenie si w odwrotn stron, czyli wy
cofanie si na pozycje konserwatywne. Obrocy krzya zdaj si wyraa t
drug postaw. Idealnym tego wyrazem jest Wodzimierz Kaczanow, ojciec
polskiej gwiazdy porno. Wida tutaj dwa przeciwstawne bieguny reakcji
kulturowych z jednej strony rozbuchany konsumpcjonizm, upajanie si
wolnoci i liberalizacj zachowa, z drugiej za okopanie si w konserwa
tywnej twierdzy ludowego katolicyzmu oraz walka o odnow moraln, czego
symbolem mia by krzy.
Polskie wojny kulturowe

i gry hegemoniczne
W przypadku ludzi skupionych na Krakowskim Przedmieciu mielimy do
czynienia z jednej strony z grup wyraajc oburzenie pewnych sektorw
spoeczestwa, ktrych czonkowie nie stali si beneficjantami zmian sy
stemowych, z drugiej za z okrelon narracj, ktra nawizuje do struktur
zdrowego rozsdku przynalenych owym sektorom. Te dwie cechy przesdzaj
o tym, e posugujcy si jzykiem radykalnego katolicyzmu obrocy krzya
ze swej natury niejako stanowi idealny zasb praktyki kontrhegemonicznej,
ktrej stawk jest przecie przyzwolenie spoeczne.
W tym miejscu chciabym zwrci uwag, e awantura o krzy nie bya
pierwszym wydarzeniem w Polsce po 1989 roku, ktre rzdzio si logik
mobilizowania narracji narodowoludowokatolickiej. W rzeczywistoci
polscy politycy upodobali sobie rozgrywanie hegemonii za pomoc struktur
zdrowego rozsdku. Wykorzystywanie jzyka Kocioa ludu ma swoj histori,
cignc si od pierwszych lat III RP. Jego polityczny potencja wykorzystywany
by gwnie do odwracania uwagi od zasadniczych kwestii ekonomicznych
(wzrastajca bieda, zwikszajce si rozwarstwienie spoeczne) na rzecz
mao konkluzywnych antagonizmw, ktrych stawk byy kwestie moralne
i symboliczne. Ten zabieg, ktry moglibymy nazwa polityczn instrumen
talizacj wojen kulturowych13, jest cile zwizany z praktyk hegemoniczn.
13 Termin ten wprowadzi do nauk spoecznych James Davison Hunter. Wojna kulturowa to
spr pomidzy dwiema stronami, ktry odbywa si na poziomie moralnym, wiatopogl
dowym lub symbolicznym. Zdaniem Huntera Ameryka lat 90. podzielia si w wczesnych
wojnach kulturowych na dwie czci: progresywn i ortodoksyjn. Ulubionymi tematami
wojen kulturowych s: aborcja, legalizacja broni, oddzielenie Kocioa od pastwa, homo
seksualizm. Podzia co do tych kwestii nie musi by zwizany z konkretnymi sympatiami
wyborczymi czy pochodzeniem etnicznym. rdem podziau s jedynie kwestie czysto
ideologiczne (por. Hunter 1992).
Po pierwsze, celem hegemonii jest przyzwolenie spoeczne, jego osignicie

atwiej jest za zdoby na drodze rozpalenia opinii publicznej jak kon
trowersyjn kwesti. Po drugie, hegemonia dy do ustanowienia definicji
spoeczestwa, ktra miaaby jawi si jako zdroworozsdkowo prawdziwa
i najlepsza z moliwych. Kwestie moralne, wiatopogldowe czy symboliczne
poddaj si atwiejszej uniwersalizacji i obiektywizacji, dziki czemu definicja
spoeczestwa na nich oparta sprawia wraenie lepiej ufundowanej. Po trzecie,
hegemonia operuje w duej mierze na poziomie kulturowym, potrzebuje
wic okrelonych symboli, narracji czy moralnoci do tego, aby skutecznie
uprawomocni swj autorytet nad grupami podporzdkowanymi. Aborcja,
eutanazja, homoseksualizm, pornografia s idealnymi nimi przewodnimi
dla szerszych narracji kulturowych, ktre mog posuy jako narzdzie
hegemoniczne grupom politycznym pragncym uzyska dominujc pozycj
w spoeczestwie.
Hegemoniczne gry, ktrych zasobem bya narracja charakterystyczna dla
Kocioa ludu, zaczy si ju na pocztku lat 90. XX wieku. W 1994 roku, gdy
rzd uformowany przez Sojusz Lewicy Demokratycznej przystpi do prac
nad now konstytucj, opozycyjna Solidarno, sprzymierzona z Kocioem
katolickim i posugujca si retoryk narodoworeligijn, krytykowaa na
kadym etapie poczynania politykw koalicji sejmowej. Przedmiotem sporu
okazaa si preambua z odwoaniem do Boga. Wok tej sprawy urosa caa
narracja, ktrej gwne elementy to narodowa tosamo, wartoci chrzeci
jaskie, prawo naturalne czy rola Kocioa katolickiego w strukturach pastwa.
Prawicowa opozycja nie skupiaa si w swoim dyskursie na kwestiach zasadniczo
zwizanych z poszczeglnymi zapisami konstytucji, lecz ostrzegaa przed
ateizacj kraju i relatywizacj wartoci (por. Ost 2008: 179). Strategia instru
mentalizacji wojny kulturowej przyniosa zamierzony efekt w 1997 roku Akcja
Wyborcza Solidarno wygraa wybory parlamentarne, doszo do przetaso
wania stosunkw hegemonicznych w kraju, zmieni si wektor przyzwolenia.
Innym przedmiotem wojen kulturowych bya kwestia aborcji. Spory wok
niej pojawiy si m.in. w 1996 roku, kiedy rzd SLD zliberalizowa zapisy
ustawowe o przerywaniu ciy (zakwestionowane nastpnie przez Trybuna
Konstytucyjny). Pniej pojawiay si postulaty wpisania do konstytucji
prawnej ochrony ycia pocztego. W VI kadencji Sejmu (20072011) postulat
zaostrzenia ustawy aborcyjnej (co miaoby polega na cakowitym zakazie
przerywania ciy) wysuno Prawo i Sprawiedliwo.
Warto tutaj zwrci uwag, e istniay w Polsce partie polityczne, ktrych
byt uzaleniony by od kwestii odpowiedniego rozgrywania wojen kulturowych.
Takim ugrupowaniem bya Liga Polskich Rodzin. Jej retoryka posugiwaa
si zdroworozsdkowymi elementami narracji narodowoludowokatolickiej,
bya zatem narzdziem do administrowania gniewem w celu uzyskania przy
zwolenia spoecznego. Gdy okazao si, e partia Romana Giertycha nie jest
ju w stanie dobrze gra moralnymi, wiatopogldowymi czy symbolicznymi
kwestiami (owo rozgrywanie wojen kulturowych przeja partia Jarosawa
Kaczyskiego), to znikna ona z ycia politycznego.
Przedmiotem wojen kulturowych w polskiej polityce jest rwnie sprawa
krzya, ktra artykuuje si w zasadzie wok podobnych kwestii, co spory
o konstytucj czy aborcj. Oprcz awantury o krzy, jaka miaa miejsce na
Krakowskim Przedmieciu, moemy tu wymieni debat na temat obecnoci
symboli religijnych w miejscach publicznych typu szkoa czy sejm.
Warto tutaj doda, e elementy charakterystyczne dla zdroworozsdko
wego postrzegania wiata nie bior si znikd. Prawd jest, e nabieraj one
29
30
okrelonego ksztatu pod wpywem praktyki hegemonicznej, ktra tworzy

sobie podan opini publiczn. Niemniej jednak musi istnie jaki zasb
w postaci toposw, ktre ju funkcjonuj w kulturze. Nie byoby zatem
politycznych batalii o aborcj, eutanazj i krzy bez stale obecnych i podtrzy
mywanych w kulturze masowej motyww: ofiary, martyrologii, patriotyzmu,
ludowoci itp. Produkcja kulturowa o charakterze masowym musi dba o to,
aby jej produkty przemawiay jzykiem mas, ktre maj je konsumowa.
Oznacza to mniejsz lub wiksz reprodukcj gwnych elementw zdrowego
rozsdku14. Filmy typu Katy czy Karol czowiek, ktry zosta papieem nie
posuguj si radykalnym jzykiem obrocw krzya ani nie artykuuj swoich
treci zgodnie z ludow religijnoci. Niemniej jednak podtrzymuj one, na
bardzo podstawowym poziomie, istnienie kategorii symbolicznych, ktre
mog potencjalnie sta si narzdziem politycznym i zosta zmobilizowane
w bardziej radykalnej formie.
Mwic innymi sowy, dyskurs obrocw krzya by ju obecny w polskim
yciu publicznym. Po pierwsze dlatego, e ten typ narracji suy praktyce
hegemonicznej rnych grup politycznych w przeszoci. Po drugie, dyskurs w
ukada na swj sposb klocki, ktre ju istniay w kulturze polskiej. Mona
w tym miejscu wysnu nastpujcy wniosek: kada kolejna wojna kulturowa,
wykorzystywana do politycznych celw, suy reprodukcji pewnego rodzaju
dyskursu skupionego wok zdroworozsdkowych kategorii, a take utrwala
kategorie istniejce od duszego czasu w kulturze.
Powyszy wniosek wydaje si trafny, jednak nie o sam reprodukcj dys
kursu tutaj chodzi. Naleaoby bowiem zapyta: komu su wojny kulturowe
i gry hegemoniczne? Paradoksalna odpowied brzmi: wszystkim gwnym
aktorom praktyki hegemonicznej, czyli biznesowym grupom interesu, elicie
wadzy i Kocioowi katolickiemu.
Dla wiata biznesu walka kulturowa odwraca uwag mas spoecznych od
bardziej zasadniczych kwestii zwizanych z ekonomi. Jeeli przyjmiemy, e
biznesowa elita dy przede wszystkim do wytworzenia rodowiska prawno
instytucjonalnego, ktre bdzie sprzyja nieograniczonej akumulacji kapitau,
to prowadzenie wojen kulturowych jest takiej elicie na rk. Wspomniani ju
David Ost oraz David Harvey zgodnie przyznaj, e skupianie si w walce
politycznej jedynie na kwestiach wiatopogldowych sprawia, i masy spo
eczne coraz gorzej rozumiej swoje pooenie w kategoriach ekonomicznych
i coraz trudniej im zrozumie realne mechanizmy ycia spoecznego. Tym
atwiej zatem pozbawi je gosu i politycznego sprawstwa. Niepopularne
reformy sprzyjajce klasie biznesowej (np.deregulacja rynku, prywatyzacja
czy ograniczanie praw pracowniczych) mona wprowadzi w ycie, gdy masy
spoeczne zajte s aborcj, eutanazj, lustracj czy krzyem w Sejmie15.
Wojny kulturowe sprzyjaj rwnie elitom politycznym, zarwno tym,
ktre s obecnie u wadzy, jak i tym, ktre znajduj si w opozycji. Podobnie
jak w przypadku elity biznesowej, rwnie elita polityczna moe prbowa
wprowadza spoecznie niepopularne reformy, gdy spoeczestwo zajte jest
14 Nie przesdzam o tym, e jest to jedyna funkcja kultury masowej. Moe ona rwnie dobrze
tworzy now jako, jednake zawsze powstaje na bazie tego, co ju w kulturze istnieje
(por. na ten temat: Szahaj 2004a).
15 Warto zwrci tutaj uwag na fakt, e podczas aoby po katastrofie smoleskiej i awantury
o krzy Sejm RP przyj kilka kontrowersyjnych ustaw, o czym w tamtym czasie waciwie
w ogle si nie mwio. Chodzi przede wszystkim o pierwsze projekty ustawy o szkolnictwie
wyszym oraz przyznanie zagranicznym podmiotom licencji na wydobycie gazu upkowego
(por. Sala 2010).
kwestiami wiatopogldowymi16. Dziki logice gier hegemonicznych mona

ponadto ukrywa swoj wasn niekompetencj i brak jasno zarysowanych
programw politycznych, ktre dotykaj fundamentalnych dla spoeczestwa
problemw17. Mwic wprost dziki rozgrywaniu wojen kulturowych rz
dzenie jest dla klasy politycznej o wiele atwiejsze. atwiej bowiem rzdzi,
mobilizujc swj elektorat za pomoc elementw kulturowych, ni wprost
artykuujc okrelone interesy ekonomiczne. atwiej rwnie uzyska ma
sowe przyzwolenie, gdy skupi si swj elektorat wok jakich uniwersalnych
symboli czy toposw kultury narodowej. Jak zreszt pokazaa polityka polska
ostatnich lat, hegemoniczne rozgrywanie gniewu skutkowao wielokrotnie
utrzymywaniem si przyzwolenia dla partii, a nawet pozwalao zdoby wadz.
Dla Kocioa katolickiego rozgrywanie wojen kulturowych ma ogromne
znaczenie z dwch powodw. Po pierwsze, gwne jego cele opieraj si na
wartociach, normach czy elementach typowo kulturowych. Zgodnie z logik
hegemonii Koci pragnie roztoczy taki autorytet nad swoimi wiernymi,
ktry pozwoliby skutecznie szerzy wrd nich wiatopogld religijny18. Kada
wojna kulturowa skupiona wok wartoci wanych dla religii chrzecijaskiej
wprowadza je w sfer publiczn. Mona powiedzie, e spory o aborcj,
eutanazj, krzy stanowi darmow reklam aksjologii chrzecijaskiej. Po
drugie, Koci w takich spornych momentach staje si kluczowym zasobem
w hegemonicznej grze, dziki czemu ronie jego atrakcyjno dla innych
aktorw praktyki hegemonicznej. Dziki temu, e hierarchowie udzielaj
swojego poparcia inicjatywom politycznym zmierzajcym do utrzymania
bd zdobycia wadzy, staj si przedmiotem wizania hegemonicznego, co
samo w sobie umiejscawia ich w lepszej pozycji w ukadzie politycznym. To
z kolei sprawia, e w innych momentach moe ow przewag wykorzysta,
tym razem nie jako przedmiot hegemonii, lecz jako jej podmiot.
W przypadku awantury o krzy twierdzenie o korzyci, jakie Koci
wyciga z wojen kulturowych, jest nieco bardziej skomplikowane. Faktem
bowiem jest, e hierarchowie kocielni waciwie potpili wydarzenia na
Krakowskim Przedmieciu, obrocy krzya czsto w swoich wypowiedziach
lekcewayli sowa arcybiskupw, a z bada opinii publicznej wynika, e wize
runek Kocioa zosta nadszarpnity (Gazeta Wyborcza 2010). Wszystko to
moe wiadczy o tym, e nie wszystkie wojny kulturowe s katolicyzmowi
na rk. Niemniej jednak moemy doszuka si kilku korzyci z awantury
o krzy. Po pierwsze, po protestach przed Paacem Prezydenckim umocnia si
ta cz Kocioa, ktr nazwaem Kocioem ludu. Doszo bowiem do czego,
co naleaoby okreli okopaniem si oblonej twierdzy. Ta batalistyczna
metafora, jak si wydaje, zawadna ju wyobrani wielu wiernych, ktrzy
tak wanie postrzegaj siebie i swj Koci. Po drugie, awantura o krzy,
16 Dobrym przykadem takiej strategii jest polityczne wykorzystanie przez Margaret That
cher wojny o Falklandy. Premier Wielkiej Brytanii krtko przed konfliktem bya jednym
z najbardziej znienawidzonych politykw w historii Anglii. Konflikt zbrojny o Falklandy
odbudowa jednak przyzwolenie spoeczne dla jej twardych rzdw, poniewa by w stanie
zmobilizowa patriotyzm oraz angielskie resentymenty kolonialne. Efektem tej hege
monicznej gry bya kolejna kadencja dla Partii Konserwatywnej, dziki czemu Thatcher
moga wprowadzi wicej niepopularnych reform (Hall 1988).
17 Pisze o tym m.in. Chantal Mouffe w kontekcie prawicowego populizmu i przemieniania
sporw politycznych w nierozwizywalne konflikty moralne (por. Mouffe 2008: 80106).
18 Oczywicie celami polityki kocielnej s rwnie kwestie zwizane z gromadzeniem
kapitau. Przykadami mog by: komisja majtkowa, Rydzyk Holding (jak czsto
nazywa si przedsiwzicia biznesowe redemptorysty z Torunia) czy afera Stella Maris
(por. Czapnik 2010; Czuchnowski, Daszczyski 2009).
31
32
mimo e dla wielu hierarchw zbyt radykalna, umocnia wiernych wok

jednej z kluczowych dla katolicyzmu kwestii obecnoci symboli religijnych
w miejscach publicznych. Mona zaryzykowa tez, e wydarzenia, ktre
miay miejsce po aobie smoleskiej, day Kocioowi si do prowadzenia
dalszych wojen kulturowych w przyszoci. Dobrym przykadem jest spr
o obecno krzya w sejmie, ktry sprowokowa Janusz Palikot.
Na najbardziej oglnym poziomie wojny kulturowe sprawiaj, e struktura
hegemonii skupiona wok trzech gwnych aktorw politycznych (biznes
meni, politycy, duchowni) moe by podtrzymywana i reprodukowana. Dla
biznesowych grup interesu zawsze lepiej jest, gdy ich dziaania s niewidoczne,
zwaszcza gdy dotycz lobbingu na rzecz korzystnych zmian instytucjonalno
prawnych. Aby takie zakulisowe wymiary ycia spoecznego mogy sprawnie
funkcjonowa, potrzebna jest odpowiednia fasada19. Tak fasad mog by
wojny kulturowe, ktre cho nie s prowadzone przez sam wiat biznesu,
odwracaj uwag opinii publicznej np.od kwestii ekonomicznych. wiat
polityki z kolei reprodukuje si zarwno na poziomie wadzy, jak i opozycji,
poniewa przedmioty symbolicznych sporw rozpalaj elektoraty i dziki
temu stanowi one atwy zasb do pozyskania w celu wygrania przyzwo
lenia. Wojny kulturowe w polskim kontekcie toczone byy gwnie wok
kwestii zwizanych z aksjologi katolick, dlatego Koci dziki nim moe
bezustannie karmi opini publiczn swoj ideologi.
Podsumowanie
Prowadzenie wojen kulturowych jest jednym ze sposobw dziaania zgodnie
z logik praktyki hegemonicznej. Wojny kulturowe s narzdziem kanalizuj
cym interesy i emocje w taki sposb, aby umieci je w istniejcych ju ramach
interpretacyjnych. Dziki temu struktura hegemonii moe si reprodukowa.
O jej zmianie przesdzaj nie tyle kwestie symboliczne, ile raczej zdolno
do odpowiedniego artykuowania wasnej sytuacji w okrelonym kontekcie.
Mwic wprost tylko te grupy, ktre zdolne s skutecznie artykuowa wasne
interesy, mog wpyn na ksztat hegemonii po to, aby uzyska okrelone ko
rzyci. Mwic skutecznie, mam na myli formuowanie wasnego stanowiska
nie tylko za pomoc kategorii symbolicznych, ale rwnie ekonomicznych.
Skupianie si w wojnach kulturowych wycznie na aborcji, eutanazji czy
krzyu nie sprawi, e rozwizane zostan takie problemy strukturalne, jak
bieda, rozwarstwienie spoeczne, bezrobocie, amanie prawa pracowniczego.
Hegemonia, ktra dy jedynie do reprodukowania samej siebie za pomoc
rozgrywania kwestii kulturowych, nie tylko nie wyraa w odpowiedni sposb
pojawiajcych si w spoeczestwie antagonizmw, ale take umieszcza je
w obszarze, gdzie taka artykulacja staje si niemoliwa. Wykluczone z trans
formacyjnych przemian grupy spoeczne nie potrafi sformuowa swoich
interesw za pomoc odpowiedniego jzyka, poniewa jedyn dostpn im
narracj jest jzyk narodowoludowokatolicki. Fakt braku artykulacji nie
sprawia, e antagonizm znika. Jednake jego ukrycie pod paszczykiem bitew
o kwestie symboliczne sprawia, e sia konfliktu narasta a do momentu,
gdy przyjmie on posta o wiele bardziej radykaln ni w przypadku sporw
o aborcj, eutanazj i krzy.
19 Por. metafor fasadowoci i kulis w kontekcie polityki: Zybertowicz 2002.
Prowadzenie wojen kulturowych za pomoc retoryki moralnej sprawia

rwnie, e z pojawiajcych si antagonizmw nie da si sformuowa ad
nego pozytywnego politycznego stanowiska, ktre mogoby zmieni ksztat
istniejcych stosunkw hegemonicznych. Autorka Politycznoci wspomina,
e umoralnianie narracji, w ktrej artykuuje si antagonizm, jest czym
szkodliwym:
[] gdy przeciwnicy s definiowani nie na gruncie poli
tycznym, lecz moralnym, nie mog by postrzegani jako
przeciwnicy, ale tylko jako wrogowie. li oni nie
nadaj si do agonicznej debaty i musz zosta wytpieni.
Ponadto, jako e czsto s oni postrzegani jako objaw
pewnego rodzaju moralnej choroby, nie powinno si
nawet prbowa wyjania ich pojawienia si i sukce
su.[] moralne potpienie zastpuje waciw analiz
polityczn, a odpowied ogranicza si do budowania
kordonu sanitarnego i nakadania kwarantanny na
zakaone sektory (Mouffe 2008: 92).
Kwarantann objci zostali obrocy krzya. Radykalna artykulacja ich zdro
worozsdkowego katolicyzmu ludowego sprawia, e mao osb zastanawiao
si nad realnymi powodami ich protestw przed Paacem Prezydenckim.
Jak prbowaem pokaza, narracja ludowonarodowokatolicka jest jedynie
kulturow reakcj na wykluczenie ekonomiczne i spoeczne. Reakcja tego typu
nie zmienia jednak ukadw w wizaniach hegemonicznych, a reprodukuje
istniejc ju struktur, w ktrej dominujc rol odgrywaj trzej aktorzy:
wiat biznesu, elita polityczna, Koci katolicki.
Na koniec warto jeszcze spojrze na sytuacj, jaka miaa miejsce przed
Paacem Prezydenckim, przez pryzmat pniejszych wydarze. Od 2010 roku
opini publiczn rozpalaj teorie spiskowe dotyczce zamachu w Smolesku,
powstao wiele prawicowych organizacji pozarzdowych, zaczo ukazywa
si wiele prawicowych tygodnikw i dziennikw, Koci katolicki rozpocz
bitw z gender, znw pojawiy si gosy o zaostrzeniu ustawy antyaborcyjnej.
Wszystko to skania do refleksji, e spr o krzy by momentem zaoyciel
skim dla nowej siy hegemonicznej, ktra w obecnym ksztacie zajmuje ju
wiele pozycji w spoeczestwie obywatelskim i coraz skuteczniej wpywa
na potoczn wyobrani. Z punktu widzenia teorii hegemonii ta sia nie
ma charakteru jedynie politycznego, ale rwnie kulturowy i aksjologiczny.
To, co zmienia si na naszych oczach to nie tylko ukad si politycznych
(chocia mona si spodziewa, e wkrtce owa zmiana nastpi), ale przede
wszystkim normy etyczne, dominujce interpretacje ycia spoecznego czy
gwne elementy kultury.
33
34
Bibliografia
Bauman, Zygmunt. 2007. ycie na przemia. Tum. Tomasz Kunz. Warszawa:
Wydawnictwo Literackie.
Berger, Peter. Luckmann, Thomas. 1983. Spoeczne tworzenie rzeczywistoci.
Tum. Jzef Ninik. Warszawa: PIW.
Clarke, John. Hall Stuart. Jefferson, Tony. Roberts, Bryan. 2003. Subcultures,
Cultures and Class. W:Hall, Stuart. Jefferson, Tony (red.). Resistance
Through Rituals. Youth Subcultures in PostWar Britain. London: Routledge,
s.974.
Clarke, John. Jefferson Thomas. 2012. Kultury modzieowe klasy robotniczej.
Tum. Mateusz Zakrzewski. We: Wrblewski Micha (red.). Kultura i he
gemonia. Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK, s.115144.
Cohen, Jean. Arato, Andrew. 1994. Civil Society and Political Theory. Camb
ridge: MIT Press.
Cohen, Phil. 1972. Subcultural Conflict and Working Class Community. Work
ing Papers in Cultural Studies, 2, s.552.
Czapnik, Sawomir. 2010. Pan z wjtem i plebanem. Krtka rozprawa o kla
sowym wymiarze sojuszu midzy biznesem, pastwem i Kocioem ka
tolickim w Polsce po roku 1989. W:Piotr uk (red.). Podziay klasowe
inierwnoci spoeczne. Refleksje socjologiczne po dwch dekadach realnego
kapitalizmu w Polsce. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Drelich, Sawomir. 2010. Populistw ethos zmanipulowany. Toru: Wydawnic
two Naukowe UMK.
Geertz, Clifford. Religia jako system kulturowy. W:Geertz, Clifford. Inter
pretacje kultur. Wybrane eseje. Tum. Maria M. Piechaczek. Krakw: Wy
dawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, s.225267.
Gramsci, Antonio. 1961. Pisma wybrane. T. 1. Tum. Barbara Sieroszewska.
Warszawa: Ksika i Wiedza.
Gramsci, Antonio. 1971. Selections from the Prison Notebooks. Tum. Quintin
Hoare, Geoffrey NowellSmith. London: Lawrence & Whishard.
Gramsci, Antonio. 1991. Zeszyty filozoficzne. Tum. Barbara Sieroszewska, Jo
anna Szymanowska. Warszawa: PWN.
Hall, Stuart. 1968. The Hippies: An American Moment. Stencilled Paper, 16,
s.17202.
Hall, Stuart. 1980. Cultural Studies: Two Paradigms. Media, Culture, Socie
ty, 2, s.5772.
Hall, Stuart. 1988. The Hard Road to Renewal. Thatcherism and the Crisis on the
Left. London: Verso.
Hall, Stuart. Critcher, Chas. Jefferon, Tony. Clarke, John. Roberts, Bryan. 1978.
Policing the Crisis. Mugging, the State, and Law and Order. London: Mac
millan Press.
Harvey, David. 2008. Neoliberalizm. Historia katastrofy. Tum. Jerzy Pawe Li
stwan. Warszawa: Ksika i Prasa.
Hunter, James D. 1992. Culture Wars: Struggle to Define America. New York:
Basic Books.
Mouffe, Chantal. Laclau Ernesto. 2007. Hegemonia i socjalistyczna strategia.
Tum. Sawomir Krlak. Wrocaw: Wydawnictwo DSW.
Mouffe, Chantal. 2008. Polityczno. Tum. Joanna Erbel. Warszawa: Wydaw
nictwo Krytyki Politycznej.
Ost, David. 2007. Klska Solidarnoci. Tum. Hanna Jankowska. Warszawa:
Muza.
Piwowarski, Wadysaw. 1996. Od Kocioa ludu do Kocioa wyboru.

W:Borowik, Irena. Zdaniewicz, Witold (red.). Od Kocioa ludu do Ko
cioa wyboru. Religia a przemiany spoeczne w Polsce. Krakw: Nomos.
piewak, Pawe. 1977. Gramsci. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Szahaj, Andrzej. 2004. Niesprawiedliwo a demoralizacja. W:uk, Piotr
(red.). Demokracja spektaklu?, Warszawa: SCHOLAR, s.3346.
Szahaj, Andrzej. 2004a. Wszystko ju byo. (W odpowiedzi na pytanie: Jak
zosta geniuszem w epoce postmodernizmu?). W:Szahaj, Andrzej. Znie
walajca moc kultury. Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK, s.5660.
Turner, Graeme. 2005. British Cultural Studies. An Introduction. London:
Routledge.
Willis, Paul. 2012. Symbolizm i praktyka. Teoria spoecznego znaczenia mu
zyki popularnej. Tum. Adrian Gahbler. We: Wrblewski, Micha (red.).
Kultura i hegemonia. Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK, s.171212.
Zybertowicz, Andrzej. 2002. Demokracja jako fasada: przypadek III RP.
W:Mokrzycki, Edmund. Rychard, Andrzej. Zybertowicz, Andrzej (red.).
Utracona dynamika? O niedojrzaoci polskiej demokracji, Warszawa: Wy
dawnictwo IFiS PAN, s.928.
Zybertowicz, Andrzej. 2008. Przemoc ukadu. O peerelowskich korzeniach
sieci biznesowej Zygmunta Solorza. W:Sojak, Radosaw. Zybertowicz,
Andrzej (red.). Transformacja podszyta przemoc. Toru: Wydawnictwo
Naukowe UMK, s.187266.
rda internetowe i prasowe
Czuchnowski, Wojtek. Daszczyski, Roman. 2009. Jak Stella Maris do
staa 14 mln [o nline] . Gazeta Wyborcza. Dostp: http://wyborcza.
pl/1,76842,6385461,Jak_Stella_Maris_dostala_14_mln.html[1.02.2014].
Konflikt ws. krzya osabi Koci. To opinia co drugiego Polaka. Gazeta Wy
borcza. 23.09.2010., s.6.
Gietka, Edyta; azarewicz, Cezary. 2010. Joanna od krzya, Dominik od Ak
cji Krzy. Internetowe wydanie tygodnika Polityka. Dostp: http://www.
polityka.pl/kraj/ludzie/1507988,2,joannaodkrzyzadominikodakcji
krzyz.read[1.02.2014].
http://mietek.salon24.pl/252178,joannaburzynskawiersz[dostp: 30.12.2011].
http://wobroniekrzyza.wordpress.com[dostp 7.01.2012].
Jedlecki, Przemysaw. 2010. Sosnowiec a huczy o obrocy krzya. Kim jest?
[online]. Gazeta Wyborcza. Dostp: http://katowice.gazeta.pl/katowice/
1,35019,8264692,Sosnowiec_az_huczy_o_obroncy_krzyza__Kim_jest_.
html[1.02.2014].
Sala, Marlena. 2010. Dlaczego nie zagosuj na Bronisawa Komorowskiego [online]. Portal lewica.pl. Dostp: http://www.mlodzisocjalisci.
pl/ p l/ P ublikacje/ 1 0,Sala: Dlaczego nie zaglosuje na Bronislawa
Komorowskiego[1.02.2014].
Crka obrocy krzya to gwiazda porno?[online]. 2010. Super Express. Do
stp: http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/corkaobroncykrzyzagwiazda
porno_150418.html[1.02.2014].
wierczyska, Katarzyna. Mistrzak, Marlena. 2010. Ludzie od krzy
a[online]. Wprost. Dostp: http://www.wprost.pl/ar/204948/Ludzie
-odkrzyza/?pg=0[1.02.2014].
35
36
Para
dygmat
emancypacyjny?
Jacek Drozda
O moliwym nowym
zwrocie politycznym
w polskim kulturoznawstwie inspirowanym tradycj
CCCS
DOI: 10.5604/16448340.1123036
Jacek Drozda Paradygmat emancypacyjny?
W skeczu Latajcego Cyrku Monty Pythona z 1970 roku, zatytuowanym

World Forum, ogldamy teleturniej, ktrego uczestnikami s przywdcy ko
munistycznych rewolucji: Wodzimierz Lenin, Che Guevara i Mao Zedong
oraz sam Karol Marks. Prowadzcy, w ktrego rol wcieli si Eric Idle, zadaje
im pytania dotyczce przede wszystkim historii angielskiej piki nonej oraz
kultury popularnej. Te okazuj si zbyt trudne dla synnych rewolucjonistw,
cho Mao w ostatniej chwili udziela poprawnej odpowiedzi na pytanie o tytu
pewnej piosenki z konkursu Eurowizji. W drugiej rundzie, do ktrej przechodzi
(nie udzieliwszy wczeniej adnej poprawnej odpowiedzi) Marks, pytania
dotycz z pocztku podstaw ekonomii politycznej, lecz ostatecznie autor
Kapitau przegrywa, poniewa nie wie, ktra druyna pikarska wywalczya
Puchar Anglii w 1949 roku. Chodzio, rzecz jasna, o Wolverhampton Wanderers.
art synnych praktykw absurdalnego humoru moe suy jako swoista
metafora stosunku wielu intelektualistw do kultury popularnej w przededniu
wyonienia si studiw kulturowych jako specyficznej dziedziny bada nad
kultur. Z jednej strony istniay wana tradycja krytyczna epoki wiktoria
skiej, kojarzona przede wszystkim z dorobkiem Matthew Arnolda, oraz inne
fundamenty brytyjskiego kulturalizmu, takie jak szczeglny nurt krytyki
literackiej spod znaku pisma Scrutiny F.R. i Queenie Leavisw. Z drugiej
intensywnie si rozwijajcy brytyjski marksizm, ktry problemw kulturowych
nie potrafi podejmowa jeszcze jako zagadnie pierwszoplanowych, traktujc
je jako podrzdne w stosunku do sprawy rewolucji proletariackiej. Po II wojnie
wiatowej kultura masowa, pniej nazywana chtniej popularn, i lewicowa
krytyka spoeczna nie od razu spotkay si w szczeglnym projekcie naukowym
i politycznym cultural studies.
Celem niniejszego tekstu nie jest jednak rekonstruowanie dziejw studiw
kulturowych czy tradycji szkoy z Birmingham. Chciabym raczej pokaza, e
pocztkowe rozmijanie si dyskursw: popkulturowomedialnego uniwersum
i krytyki politycznej moe stanowi dobry punkt wyjcia dla rozwaa za
rwno o intelektualnym podou kulturoznawstwa uprawianego przez wiele
lat w Centre for Contemporary Cultural Studies (CCCS), jak i o dugotrwaym
niezrozumieniu lub wrcz cakowitym braku zainteresowania polskich huma
nistw popkultur. To ostatnie naley ju do przeszoci, ale krytyczny wymiar
rodzimej refleksji o kulturze popularnej nie jest ju spraw tak oczywist.
Przez krytyczno rozumiem w tym przypadku gbok i niepoprzestajc
na powierzchownej analizie pojedynczych problemw nieufno w stosunku
do dominujcego paradygmatu ideologicznego, w obrbie ktrego lub pod
istotnym wpywem ktrego ustalane s znaczenia skadajce si na tre tego,
co nazywamy kultur popularn. Krtko mwic, chodzi o wyczulenie na
strukturalne czy systemowe ramy funkcjonowania tej kultury, a nie tylko
o czsto wtrn, jeli nie banaln krytyk wymierzon w konkretne fenomeny
przez ni wytwarzane. Materialne i symboliczne jej wytwory zakorzenione s
w okrelonych reimach wadzy, wobec ktrych uruchamiane s szczeglna
uwaga, wyczulenie na dyskursywne zawioci i historyczne konteksty. Przede
wszystkim jednak waciwa krytyczno wie si wedug mnie z uznaniem
faktu, e odbiorcy przekazw i uytkownicy dbr maj prawo sami modyfi
kowa je w taki sposb, aby wspomagay one ich denia do samorealizacji
poprzez emancypacj. W przypadku spenienia tych warunkw moemy, jak
sdz, mwi o krytycznym wymiarze analizy popkultury.
Chciabym zaj si tu moliwociami, jakie polityczna tradycja cultural
studies otwiera przed rodzimym kulturoznawstwem w zakresie moliwoci
projektowania pewnych intelektualnych interwencji w wiecie upynnionych,
37
Jacek Drozda
dr, kulturoznawca, ab
solwent Szkoy Wyszej
Psychologii Spoecznej.
Interesuje si m.in. teori
kultury i jej wpywem
na praktyki spoeczne,
relacj midzy kultur,
ekonomi a polityk
oraz radykalnymi ideami
wspoeczestwie kapi
talistycznym. Inspiruj
go przede wszystkim
brytyjskie studia kultu
rowe, rozmaite nurty
marksizmu oraz teorie
postkolonialne. Ponadto
zajmuje si antropologi
sportu. Z Mariuszem
Czubajem i Jakubem
Myszkorowskim opubli
kowa ksik Postfutbol.
Antropologia piki nonej
(WN Katedra, Gdask
2012), jest rwnie
autorem kilku artykuw
powiconych rozmaitym
kontekstom futbolu. Pub
likowa m.in. w Kulturze
Popularnej, Sprawach
Narodowociowych,
Etnografii Nowej, Res
Publice Nowej, Le Mon
de Diplomatique (edycja
polska). Obecnie pracuje
nad ksik o oporze kul
turowym. E-mail: jacek.
drozda@gmail.com.
38
lecz w adnym razie nie znikajcych oznak spoecznych podziaw. Dlatego

istotna bdzie te prba przypomnienia, a moe nawet czciowego odzyskania
znaczenia analizy klasowej, w tym polskich propozycji metodologicznych
jej dotyczcych.
Powyej zarysowana perspektywa jest waciwa wielu podejciom badaw
czym. Andrzej Mencwel (2009: 259) podkrela znaczenie wpisanych w ni
wartoci, charakteryzujc wasn orientacj antropologiczn:
Kulturalizm, jak go rozumiem, jest nieodcznie zwi
zany z ide emancypacji kultur historycznie niskich,
emancypacja ta zmienia nieuchronnie miejsce kultur
wysokich. Nie unicestwia ich, zmienia tylko ich poo
enie. Jeli nie umie si wasnego powoania utosami
z emancypacj wanie, z suwerennoci i sprawiedli
woci, jak uczynili to radykaowie spoeczni, wtedy
zmiana pooenia jawi si jako unicestwienie.
W brytyjskich studiach kulturowych przenikanie si nauki i aktywizmu
politycznego o wyranie emancypacyjnym wymiarze, polegajcym w tym
przypadku na wiernoci lewicowym pryncypiom, przeradzajcej si stopniowo
w dyskurs postkolonialny, genderowy i antydyskryminacyjny, ale te ulegajcych
pewnej akademickiej standaryzacji i stpieniu politycznego ostrza, obecne
byo prawie od samego pocztku. Jak zauwaa John Hartley (2003: 149):
Studia kulturowe nie byy tylko intelektualnym przed
siwziciem wykreowanym przez tych, ktrzy na
uczali i publikowali w ich imieniu. Byy take wyobraon
wsplnot czytelnikw i studentw stworzonych przez
t aktywno. Bya to czytajca publiczno. Formacja
czytelnika studiw kulturowych rozpocza si poza
murami formalnej wiedzy akademickiej, ale na pewno
w ich cieniu. Zakadano, e ci wczeni czytelnicy byli ja
kiego rodzaju aktywistami. Jednak z czasem czytelnik
zosta zinstytucjonalizowany, poniewa zakadano, e
czytelnicy stali si studentami lub ich wykadowcami,
a studia kulturowe zostay dyscyplin akademick1.
Wrmy do skeczu Monty Pythona. Obecnych jest w nim wiele podstawowych
zmiennych istotnych dla wczesnej tosamoci studiw kulturowych, cho,
rzecz jasna, w ujciu ironicznym: marksizm, rozrywka dla mas, przepa
midzy polityk i kultur popularn. W pewnym sensie ta ostatnia zostaa
zasypana przez historyczne wypadki kolejnych lat, ktre z uwag obserwo
wali brytyjscy badacze kultury. By moe w 1978 roku, gdy po raz pierwszy
ukazywaa si jedna z najbardziej znanych prac zbiorowych autorw z krgu
CCCS, Policing the Crisis: Mugging, the State and Law and Order (Hall i in.
1982) wiele mwicej te o kondycji spoeczestwa w czasie powolnego
procesu rozpadania si brytyjskiego pastwa opiekuczego w jego szczytowej
formie i w przededniu przejcia do neoliberalnej gospodarki opartej na dugu
i spekulacji finansowej Karol Marks potrafiby ju odpowiedzie na pytania
1 Wszystkie tumaczenia w niniejszym tekcie, o ile nie zaznaczono inaczej, s mojego
autorstwa.
dotyczce muzyki rockowej, futbolu lub kultury rastafarian. Wszystkie

te przestrzenie kultury popularnej wi si z kategori, ktr nazywam
paradygmatem emancypacyjnym. Stanowi bowiem sfery, w obrbie ktrych
realizowane s liczne praktyki prowadzce do upodmiotowienia, zaznacze
nia autonomii i podniesienia statusu jednostek i grup spoecznych. Cho
zagadnienia dotyczce przyjemnoci, upodoba kulturalnych, orientacji
seksualnych, gender, postkolonializmu oraz innych wanych szczeglnie
w ponowoczesnoci aspektw tosamoci i relacji spoecznych od lat wpisuj
si w gwny nurt polskiej humanistyki akademickiej, szczeglne lewicowe
nastawienie, zwizane przede wszystkim z badaniami mechaniki klasowej
w spoeczestwie, tak charakterystyczne dla rodowiska CCCS, wydaje si
przygniecione ciarem trudnej historii marksizmu i jej uwikania w oficjaln
ideologi PRL. W niniejszym tekcie prbuj wydoby pewne marksistowskie
zaoenia oraz odnie si do najnowszej historii tej filozofii w sposb, ktry
moe pomc powiza podejmowane wspczenie wtki emancypacyjne
z podstaw teorii klas.
Pisanie wspczesnej opowieci o studiach kulturowych nie powinno mie
w moim przekonaniu charakteru dziaania z zakresu popularnonaukowego
fandomu. Do atwo byoby dzi roztacza romantyczn wizj oporu sta
wianego instytucjom kapitalistycznego pastwa przez zrewoltowanych
uczonych z Birmingham, zdolnych do symultanicznego uprawiania radykalnie
lewicowej krytyki dwoma kanaami: za pomoc autotelicznego aktywizmu
(akademicy jako walczcy rewolucjonici traktujcy ow walk jako element
dziaalnoci naukowej) oraz niepokornych bada obszarw zaniedbywanych
przez spetryfikowan i niewraliw spoecznie, skrajnie humboldtowsk
form uniwersyteckiego intelektualizmu. Z drugiej strony rewindykacja
politycznoci nauk o kulturze musi uwzgldnia wane namitnoci, ktre
napdzay rodowisko CCCS. Wskazanie aspektw tosamoci podlegajcych
ideologicznym tarciom, narracyjnym konfrontacjom i negocjacjom politycznym
oraz uczynienie z nich przedmiotu zaawansowanych bada jest doskonaym
punktem wyjcia do rozwaa o moliwociach i ambicjach kulturoznawstwa
w zakresie emancypacji spoecznej.
Kulturoznawstwo polskie jest dziedzin stosunkowo mod, lecz nie
zwykle rnorodn wewntrznie. Pomimo rozmaitych moliwoci czytania
jej genealogii tezy przedstawione przez Jerzego Kmit (1985: 56) wydaj
si dobrze korespondowa z wieloma pomysami na tosamo dyscypliny:
Po pierwsze, chodzi o zapocztkowanie pracy nad teore
tycznymi podstawami dyscypliny, ktra obecnie zaczyna
wyania si na razie jeszcze tylko w postaci kierunku
nauczania akademickiego zwanego kulturoznawstwem,
kierunku, o ktrym przyjmuje si w kadym razie, e
w jego ramach (1) winno si zapoznawa suchaczy ze
zintegrowanym systematycznie zestawieniem osigni
badawczych poszczeglnych nauk u kulturze (nauk huma
nistycznych w innej terminologii), (2) winno si owych
suchaczy wyposay w wiedz przydatn dla dziaa
edukacyjnych sucych wdraaniu do uczestnictwa
w kulturze.[] W kraju naszym nie uksztatowaa si
dyscyplina naukowa, ktra odpowiadaaby zarwno pod
wzgldem rozlegoci swych horyzontw teoretycznych,
jak i pod wzgldem rozpitoci zakresu badanych zjawisk
39
40
empirycznych anglosaskiej antropologii kulturowej

(spoecznej), francuskiej antropologii strukturalnej czy
radzieckiej szkole semiotycznej z Tartu. Ani nasza etno
grafia, ani te socjologia kultury nie wyoniy analogicz
nych koncepcji syntetyzujcych. Istnieje wic w polskiej
humanistyce niewtpliwa luka poznawcza: miejsce na
jak ogln, ale i empirycznie kontrolowan nauk
o kulturze, na teoretycznie zorientowane badania nad
caoksztatem kultury, stanowice naturalny niejako teren
kontaktu poszczeglnych dyscyplin humanistycznych.
Zarys przedstawiony przez teoretyka zwizanego przede wszystkim z po
znaskim rodowiskiem humanistycznym doczeka si teoretycznych oraz
praktycznych rozwini i rzeczywicie sta si fundamentem rodzimego
kulturoznawstwa. Naley pamita, e tradycja, z ktrej wywodzi si Kmita,
miaa wyrany rys marksistowski, co wcale nie jest charakterystyczne dla
kulturoznawstwa polskiego jako (chwiejnej) caoci. W pracy tej nie zamierzam
odtwarza jego dziejw i szczegowo analizowa przyczyn (nie)obecnoci
marksizmu w jego onie. Skupiajc si bardziej na przyszoci i potencjalnych
sposobach zachowania politycznego krytycyzmu kulturoznawstwa, zwrc
jednak uwag na kilka istotnych faktw historycznych.
Pierwszym z nich jest paradoksalna pozycja marksizmu w polskiej hu
manistyce powojennej. Pomimo wielu wanych prac Schaffa, Ossowskiego,
adosza, Fritzhanda, Hochfelda, KozyraKowalskiego by wymieni tylko
kilku bardziej znanych filozofw status religii pastwowej i ideologiczna
kontaminacja znaczco ograniczyy krytyczny potencja marksizmu w PRL.
Zdawienie przez komunistyczn wadz wyaniajcej si marksistowskiej
niezalenoci w rodowisku tygodnika Po Prostu stanowio chyba najpo
waniejszy cios w potencja rozwojowy lewicowej filozofii autonomicznej
w stosunku do ideologicznych aparatw pastwa, jak powiedziaby Louis
Althusser. Pniej marksizm jako szeroki zbir narzdzi analitycznych su
cych rozszyfrowywaniu i interpretowaniu ideologicznych tar w kulturze
popularnej waciwie w ogle nie by w Polsce wykorzystywany. Subkultury,
przynajmniej od pnych lat 70. do poowy lat 80., postrzegano gwnie jako
zjawisko kryminogenne lub co najmniej niepokojce (zob. np.Mller 1987).
Problemy modziey analizowano przede wszystkim w ramach do zacho
wawczego dyskursu pedagogicznego. Zagadnienia rasowe i midzykulturowe
waciwie nie dotyczyy programowo niemal monoetnicznej Polski, jednak
bogata i dynamiczna etnografia oraz folklorystyka stanowiy wane nurty
badawcze, bez wkadu ktrych naukowe zainteresowanie kultur popularn
byoby niemoliwe. Zwizki oficjalnego marksizmu, sankcjonowanego przez
elity partyjne, oraz tego, ktry w jakim stopniu wymyka si ideologicznym
nakazom partiipastwa, byy skomplikowane i wydaj si niedostatecznie zba
dane, podobnie jak caa realna biografia intelektualna PRL, obecnie pozostajca
w cieniu antykomunistycznego dyskursu rozliczeniowego. Dopiero schyek
lat 80., a wic czas pogbiajcej si erozji tzw. realnego socjalizmu, przynis
publikacje tak fundamentalnych dla nowoczesnego, krytycznego odczytania
marksizmu prac, jak Historia i wiadomo klasowa Gyrgya Lukcsa (1988) lub
Grundrisse samego Marksa (1986), znane po polsku jako Zarys krytyki ekonomii
politycznej. Te bardzo istotne braki wydawnicze byy jednymi z czynnikw
uniemoliwiajcych rozprzestrzenienie si myli marksistowskiej na obszary
kultury, ktre w krajach anglosaskich, Francji lub Skandynawii dawno ju
zostay przez ni spenetrowane.Konserwatywna, represyjna i nacjonalistyczna

ideologia pastwowa PRL stanowia powan barier dla rozwoju marksizmu
i na dugie lata powstrzymaa moliwo badania popkultury z waciwym
uwzgldnieniem np.czynnikw klasowych. W PRL analizowanie stosunkw
klasowych byo dziaaniem ryzykownym, czsto wymuszajcym daleko idce
ustpstwa. Do najciekawszych niezalenych prac poruszajcych ten problem
naley (opublikowana pierwotnie poza granicami Polski w jzyku angielskim
i dopiero niedawno wydana w polskim tumaczeniu) ksika Sawomira
Magali Walka klasowa w bezklasowej Polsce, stanowica jedn z pierwszych
lewicowych prb interpretacji ruchu Solidarno (Magala 2012), otwierajca
te ciekawe pole do dyskusji w dobie popularnoci teorii z krgu marksizmu
autonomicznego czy socjologii spoeczestwa sieci.
Asymetri w rozwoju marksizmu w Polsce i Wielkiej Brytanii oraz mo
liwoci aplikowania jego propozycji teoretycznych do sfery zaangaowanych
bada kultury popularnej mona byo zauway w latach 70. na przyka
dzie sporu E.P. Thompsona z Leszkiem Koakowskim, ktry rozpocz ten
pierwszy, wystosowujc list otwarty do tego drugiego. Spr mia bardzo
niekonwencjonaln form, poniewa cznie z przypisami zajmowa niemal sto
stronic pisma Socialist Register, ale doczeka si uznania wielu lewicowych
intelektualistw, w tym Raymonda Williamsa. Thompson (1973) krytykowa
w nim Koakowskiego za sprzeniewierzenie si ideaom antystalinowskiego
przeomu roku 1956, rysujc bardzo szerok panoram intelektualn i dokonujc
wielu dygresji, lecz posugujc si take wieloma kliwymi argumentami ad
personam. Odpowied Koakowskiego bya nasycona mocn ironi, a nawet
drwin z politycznego zaangaowania autora The Making of the English Work
ing Class, ktre polskiemu filozofowi jawi si jako powtrzenie lewicowych
klisz przez zachodniego ideologa (Koakowski 1974). Zarwno w jednym, jak
i w drugim licie znale mona wiele susznie brzmicych uwag i jeszcze
wicej wyrazw napastliwoci, osobistych uraz i frustracji wywoanych oso
bistymi dowiadczeniami. Jeli jednak mona by si pokusi o generalizacj
o istotnej atrakcyjnoci symbolicznej, konfrontacja jednego z intelektualnych
ojcw brytyjskich studiw kulturowych oraz jednego z najbardziej znanych
rodzimych intelektualistw XX wieku, dotyczca fundamentw stanowiska
politycznego, staa si jednym z kilku powodw braku porozumienia midzy
pozbawionymi zudze antyrewizjonistami z Polski a zachodni intelektualn
lewic. Dla tych pierwszych opr oznacza po prostu walk z systemem,
podczas gdy lewicujcy Brytyjczycy badali praktyki oporu przeciw rno
rodnym manifestacjom hegemonicznej wadzy.
Badania prowadzone przez naukowcw z CCCS i innych badaczy pozosta
jcych pod wpywem akademikw z Birmingham byy historycznie zwizane
z analiz klasow. Sally Munt twierdzi wrcz: Studia kulturowe zostay
uformowane przez klas spoeczn (2000: 1). Podkrela ona take wspczesn
tendencj do wyczania analiz klasowych z metodologii tej dyscypliny, co
naley rozpatrywa przede wszystkim jako zabieg ideologiczny, a nie przejcie
do postklasowego dyskursu, ktry miaby lepiej opisywa rzeczywisto.
Prby zdyskredytowania teorii klas pojawiaj si do czsto, zarwno w nauce,
jak i w politycznych sloganach. Zanim Margaret Thatcher wypowiedziaa
synne sowa, w ktrych powtpiewaa w istnienie spoeczestwa, uznajc, e
waciwymi podmiotami s jednostki i rodziny, konserwatywny premier Harold
Macmillan, pewny siebie w zwizku z siln pozycj jego partii w latach50.,
deklarowa: [] wojna klasowa si skoczya i my wygralimy. Wwczas
zwyciski marsz torysw moliwy by dziki wdraaniu polityki socjalnej
41
42
prowadzcej do poprawy statusu klasy robotniczej, tumicej tym samym

potencjalne nastroje rewolucyjne. Bya ona zreszt domen wikszoci partii
rzdzcych w Europie Zachodniej, bez wzgldu na ich profil ideowy. W tym
czasie w Polsce ywa bya jeszcze skrajnie uproszczona wizja podziau klasowego
spoeczestwa, ktr w celu zaszczepienia ideologicznych podstaw marksizmu
leninizmu w klasach ludowych opracowywa m.in. Adam Schaff (zob. 1948).
Dzisiaj, zarwno w Wielkiej Brytanii, jak i w Polsce, klasowo rugowana
jest ze sfery istotnych czynnikw spoecznopolitycznych. Pomimo odmien
noci systemw ksztacenia i rnic w dowiadczeniach historycznych w obu
krajach, a take w wikszoci pastw o ustroju liberalnodemokratycznym
pojcie klasy przedstawiane bywa jako anachroniczne narzdzie, politycznie
skompromitowane i nieprzydatne. Rwnie niektrzy lewicowi intelektualici
sugeruj, e w pnej nowoczesnoci czynniki inne ni klasa maj najwiksz
warto wsplnototwrcz i wok nich snuj intelektualnopolityczne projekty.
Ten nurt, zwizany z woskim postoperaizmem spod znaku znanych prac
Michaela Hardta i Antonia Negriego, Paola Virna i innych weteranw walk
spoecznych we Woszech, wywodzi si jednak wprost z tradycji ortodoksyjnie
proklasowej. Jeden z jej wsptwrcw, Mario Tronti, dzi parlamentarzysta
z ramienia konwencjonalnej partii centrolewicowej, postulowa niegdy napi
sanie historii klasy robotniczej na nowo i uznanie jej za gwny motor historii.
W ten kontrowersyjny sposb przeciwstawia si tradycyjnemu marksizmowi,
zakadajcemu, e to kapita uciskajcy proletariat do momentu jego realnej
emancypacji pozostaje gwnym czynnikiem rozwoju, determinujcym ksztat
konfrontacji spoecznych (Tronti 1977).
Zastpienie prymatu klasy prymatem gender, rasy lub innym rodzajem
tosamoci kulturowej nie oznacza jednak jej zniesienia. Wedug Nicka
Witheforda (1994) w spoeczestwach zaawansowanego, zglobalizowanego
kapitalizmu uzalenionego od informacji i rodkw sucych byskawicznemu
ich przekazywaniu walka klas zostaje uspoeczniona, co oznacza jej upynnienie
i rozprzestrzenienie si na wiele obszarw niegdy uznawanych za zupenie
niezwizane z produkcj wytwarzaniem wartoci. Niezalenie od tego, czy
bdziemy przyglda si temu rozproszeniu zainspirowani Marksowskim
Fragmentem o maszynach z Grundrisse (1986), analizami Deleuzea i Guattariego
(1987), marksizmem autonomicznym czy pismami Spinozy, studia kulturowe
bd miay wiele do zaoferowania, poniewa jak adna inna dziedzina po
zwalaj dokonywa szybkich przecze midzy rnymi dziaami wiedzy
humanistycznej. Fakt ten pozostaje dla niektrych dobrym pretekstem do
kwestionowania ich naukowoci, lecz analizowanie tego rodzaju krytyki nie
jest zadaniem, jakie stawiam sobie w niniejszym tekcie.
Polityka w studiach
kulturowych
Gdy jest mowa o oporze poprzez kultur lub oporze kulturowym, wrd naj
bardziej prawdopodobnych skojarze pojawi si te, ktre mona sprowadzi do
nastpujcego stwierdzenia: pojedynczy czowiek lub grupa ludzi mog poprzez
aktywno kulturaln, tak jak literatura, muzyka lub taniec, wyraa swj
sprzeciw w stosunku do okrelonych idei, przekazw lub form dziaania. Jest
ono poprawne i odnosi si do rozumienia kultury jako przestrzeni artykulacji
pogldw, potrzeb i wartoci. Problematyczny jest jednak termin artykulacja.
Jest on powszechnie uywany do okrelenia procesu wyraania, cho wiemy,

e w brytyjskich studiach kulturowych, socjologii i pokrewnych dyscyplinach
odnosi si on do zoonego procesu spoecznego przyswajania, czenia,
modyfikowania i reprezentowania znacze (Middleton 2002). W badaniach
Stuarta Halla i innych praktykw studiw kulturowych artykulacja miaa
wymiar procesualny i dynamiczny. Warto podkreli ten pozornie oczywisty
fakt, poniewa wok kluczowych dla studiw kulturowych poj naroso wiele
nieporozumie i nadinterpretacji. Owa dynamika stanowica kluczowy skadnik
szczeglnego sposobu odczytywania zjawisk kulturowych przez brytyjskich
badaczy jest czci dziedzictwa myli Gramsciego wpisanej w ich dorobek.
Nazwisko wielkiego woskiego teoretyka marksistowskiego niemale zroso si
z terminem hegemonia w sposb, ktry moe sugerowa, e autor Zeszytw
wiziennych dokona wynalezienia wczeniej nierozpoznanego fenomenu.
Przeciwnie, w teorii Gramsciego hegemoni kulturow okrelaj dziaania,
nie jest ona tosama ze statyczn, przytaczajc dominacj. We wstpie do
popularnego angielskiego wydania pism woskiego rewolucjonisty czytamy:
Z jednej strony kontrastuje (termin hegemonia przyp.
J.D.) z dominacj (i jako taki zwizany jest z opozy
cj Pastwo/Spoeczestwo obywatelskie), z drugiej
natomiast przymiotnik hegemoniczny jest czasami
uywany jako przeciwiestwo korporacyjnego lub
ekonomicznokorporacyjnego dla oznaczenia fazy
historycznej, w ktrej dana grupa przekracza pozycj
korporacyjnej egzystencji i aspiruje do przywdztwa
w sferze politycznej i spoecznej (Hoare, Smith 1992: xiv).
Charakterystyczne dla studiw kulturowych jest poruszanie si midzy po
jciami o definicjach niejako wprawionych w ruch poprzez podkrelenie ich
zwizku z aktualn dynamik kultury uwikanej w mechanizmy politycznoci.
Innymi sowy, studia kulturowe potrzebuj poj otwartych na nowe konteksty
i bazuj na nich. Mona oczywicie uzna to po prostu za przejaw oglnej
tendencji w onie poststrukturalistycznej humanistyki, jednak niehistoryczne
osadzenie studiw kulturowych kci si z ich antystatycznym nastawieniem.
Sensem proponowanego przez badaczy z krgu CCCS rozumienia artykulacji
jest czenie, tworzenie jednoci w rnorodnoci w ramach skomplikowanej
dyskursywnej gry. Podejcie to zaowocowao konkretnymi konsekwencjami
politycznymi, podobnie jak w przypadku rwnie mocno zainspirowanych
myl Gramsciego Ernesta Laclaua i Chantal Mouffe, ktrych sprawiajce
wraenie radykalnie lewicowych teorie zostay czciowo inkorporowane do
polityki eurokomunistycznej, stanowicej prb pogodzenia pewnych zasad
socjalizmu z pragmatycznym podejciem do sojuszy politycznych i koncyliacyjnej
w stosunku do klasy redniej oraz zachodnioeuropejskiego modelu welfare
state. Z drugiej strony pismo Marxism Today stanowice organ reformi
stycznego skrzyda brytyjskiej partii komunistycznej, ktrego stanowisko
pod wieloma wzgldami byo zbiene z postulatami eurokomunistycznymi,
stao si u progu lat 80. wanym, wyzbytym motywowanych ideologicznie
ambicji cenzorskich medium dla badaczy z krgu studiw kulturowych.
Nie mona zatem mwi o bezporednim i bezwzgldnym zawaszczeniu
cultural studies przez lewicow polityk zwizan z konkretnym nurtem.
Jednak to wanie oskarenia o zbytnie upolitycznienie stanowi o krytyki
pod adresem studiw kulturowych. Cho sami ich praktycy niejednokrotnie
43
44
ironizuj na temat swych dawnych postaw i politycznej pryncypialnoci,

zaklasyfikowanie studiw kulturowych jako naukowo nieprzydatnych ze
wzgldu na upolitycznienie wasnego dyskursu byoby dziaaniem, ktre
trudno okreli inaczej ni mianem absurdalnego. Przyjrzyjmy si zatem,
jak krytyka owego upolitycznienia staje si narzdziem sucym tumieniu
potencjau emancypacyjnego studiw kulturowych.
Jak przypomniaem wczeniej, artykulacja pozostaje jedn z central
nych kategorii studiw kulturowych i odnosi si do sposobw wytwarzania
znacze w procesie czenia i modyfikacji innych przy uyciu rozmaitych
kanaw. Z perspektywy czasu i odmiennego kontekstu geopolitycznego
atwo dzi uznawa rodowisko CCCS za swego rodzaju rozgorczkowanych
lewicowych intelektualistw, przesadnie interpretujcych pewne symbole
lub praktyki kulturowe. Mniej krytyczne podejcie moe opiera si na
afirmacji otwarcia szkoy z Birmingham na popkultur, na docenieniu jej
pionierskich bada nad subkulturami i oporem przez rytuay (red. Hall,
Jefferson 2004) oraz na dyskredytowaniu lewicowoci badaczy poprzez pod
krelenie cakowicie odmiennego kontekstu przejawiajcego si nie tylko
w specyficznych warunkach ustrojowych, ekonomicznych i kulturowych
Wielkiej Brytanii w latach 60. i 70., ale te w tzw. metodologicznym nacjo
nalizmie badaczy (zob. Wimmer, Schiller 2002). Oba stanowiska uwaam
za niekorzystne ze wzgldu na fakt, e prowadz one do nieporozumie
i powanych uproszcze. Sam Richard Hoggart, cho jest powszechnie
rozpoznawany jako ojciec zaoyciel studiw kulturowych, poza granicami
Wielkiej Brytanii pozostaje znany waciwie z jednej tylko publikacji (1976)
i konserwatywnego robotniczego elitaryzmu zawartego w jego oraz Ray
monda Williamsa kulturalistycznym podejciu (Wrblewski 2012). Mimo
e niewtpliwie autor The Uses of Literacy reprezentuje lewic sprzed okresu
pewnego jej otwarcia na kontrkulturowe i konsumpcjonistyczne praktyki,
nie mona przypisywa mu skrajnej zachowawczoci. Warto wspomnie jego
pozytywne nastawienie do pewnych zjawisk z zakresu kultur modzieowych,
ktremu da wyraz w opinii na temat synnego filmu dokumentalnego We
Are the Lambeth Boys ukazujcego czas wolny londyskich nastolatkw, m.in.
teddy boysw. Kontrastuje ono z czsto przypominan krytyk zaoyciela
CCCS w stosunku do degenerujcej tradycyjn kultur klasow mody na
szafy grajce i rozrywk w amerykaskim stylu. Stuart Hall broni Hoggarta
przez zarzutami o skrajny konserwatyzm, jednoczenie przypominajc sowa
samego zaoyciela CCCS, w ktrych odnosi si on do kwestii osobistego,
sentymentalnego zaangaowania w proces interpretacji badanych zjawisk:
W porwnaniu z wieloma nazbyt uproszczonymi, reduk
cyjnymi, nostalgicznymi i empirycznymi wiadectwami,
jakie s dostpne, znajdujemy tu zoon i bogato zniu
ansowan koncepcj zmiany kulturowej. Argumentacja
nie jest prowadzona za pomoc prostych przeciwiestw
midzy starym/nowym, organicznym/nieorganicznym,
elitarnym/masowym, dobrym/zym. Hoggart zdawa
sobie spraw z niesystematycznego charakteru dowodw
i by wyczulony na pokusy nostalgii: Sam pochodz
z tego rodowiska[] zaangaowanie uczuciowe
stwarza samo przez si powane niebezpieczestwo2.
2 Wczam tumaczenie ze Spojrzenia na kultur robotnicz w Anglii (Hoggart 1976: 32).
Nie bagatelizuje wpywu rosncego dobrobytu ani nie

wyolbrzymia tempa oraz skali zmiany (Hall 2008: 22).
Powysza refleksja pochodzi z wanego tomu powiconego Hoggartowi (red.
Owen 2008) i stanowicego, jak sdz, jedn z publikacji, ktre pozwalaj
odkry potencja dziedzictwa studiw kulturowych poprzez rewizj mitw
narosych wok nich przez wiele lat.
Do tego zbioru z pewnoci naley zaliczy take prac Angeli McRobbie,
ktra na powrt nadaje omawianej dziedzinie wymiar operacyjny i porzd
kuje pewne pogldy w kontekcie wspczesnym, dodajc do analizy teorii
klasykw dyscypliny Halla i Gilroya eseje powicone m.in. Judith Butler,
Pierreowi Bourdieu i Fredricowi Jamesonowi (McRobbie 2005). Propozycja
zaprezentowana przez znan badaczk, kojarzon gwnie z genderowymi
analizami kultury popularnej, to znakomity przykad przedstawienia bogatego
dyskursu naukowego w formie ukazujcej zmiany warunkw historycznych
od czasw, gdy opracowywano okrelon teori, do wspczesnych przemian,
wprowadzajcych nowe wyzwania. Nie chodzi tu w adnym razie o kon
strukcj instruktaowopodrcznikow, lecz o naukow a r t yk u lacj par
excellence. Na przykadzie stanowiska Stuarta Halla McRobbie ledzi proces
funkcjonowania hegemonii, powstawania thatcheryzmu jako odpowiedzi na
dania i obawy czci spoeczestwa i systemu czenia ich w jzyku oraz
poprzez stwarzanie nowych spoecznych bohaterw: rodzica sfrustrowane
go nauczaniem zbyt liberalnego nauczyciela, pacjenta domagajcego si
zabiegu w wybranym przez siebie dniu, aby mg od razu wrci do pracy,
lub dowiadczajcego awansu modego czowieka, pragncego wykupi na
wasno lokal komunalny (McRobbie 2005: 2526).
Jeli przyjrze si bliej podawanym przez McRobbie przykadom, okae
si, e midzy sytuacj u progu lat 80. XX wieku w Wielkiej Brytanii a kondycj
neoliberalnego kapitalizmu w Polsce drugiej dekady XXI wieku istnieje wiele
wartych odnotowania podobiestw. Figury wspczesnego przedsibiorcy
modego lub w rednim wieku, dynamicznego i skarcego si na wysokie
koszty pracy lub rozronit biurokracj, lewaka kontrastujcego z patriot
lub kradncego cygana s z jednej strony elementami w wojnie kulturowej,
potrzebujcej wyrazistych protagonistw, z ktrymi utosamia si moe
wiele jednostek. Z drugiej jednak odsaniaj antagonizmy klasowe wpisane
implicite w charakter zachodnioeuropejskiego spoeczestwa ponowoczesnego.
Walka klas jeszcze na przeomie lat 80. i 90. nie stanowia w Wielkiej Bry
tanii koncepcji wstydliwej czy przynajmniej zbyt radykalnej, aby moliwie
swobodnie posugiwa si tym terminem w mediach gwnego nurtu. W tym
samym czasie w Polsce zostaa ona, podobnie jak niemal cay aparat pojciowy
marksizmu, wycofana z humanistyki jako atrybut odchodzcego w przeszo
ustroju autorytarnego. Jednak ideologiczne i ekonomiczne przetasowania nie
wpyny na struktur spoeczn obu krajw w taki sposb, aby mona byo
mwi o jakimkolwiek zniesieniu podziaw klasowych. Wiele wskazuje
na to, e wyrugowaniu narracji klasowych ze sfery publicznej towarzyszyo
przekonanie, i bogacenie si spoeczestwa, cho nie zmieni w zasadniczy
sposb mechanizmu reprodukcji klasowej, uczyni bariery w dostpie do dbr,
usug i wartoci uniwersalnie znonymi lub wrcz nierozpoznawalnymi.
Analogia do czasw powojennego boomu gospodarczego jest oczywista, cho
tylko do pewnego stopnia. W latach 50. lub 60. ubiegego wieku w Wielkiej
Brytanii nie byo problemem okrelenie, kogo naley zaliczy w poczet klasy
robotniczej. Rwnie samoidentyfikacja przedstawicieli poszczeglnych
45
46
klas bya mniej problematyczna. Przy wszelkich rnicach lata 90. zarwno
w Polsce, jak i w Wielkiej Brytanii byy czasem ideologicznej wojny przeciwko
klasowemu charakterowi spoeczestwa. Wojny tej nie wypowiedzieli jed
nak radykalni zwolennicy egalitaryzmu, dcy do eliminacji klasowych
dystynkcji i wprowadzenia wikszej rwnoci. Struktury zostay zachowane3,
cho zmienio si pooenie czci osb w obrbie kadego z jej elementw.
Jednym z podstawowych narzdzi wspczesnej taktyki zwalczania podzia
w klasowych staa si promocja wasnoci prywatnej, nie tylko jako skadnika
systemu gospodarczego, ale te jako aksjologicznej podstawy szczeglnej wizji
harmonii spoecznej. Owen Jones, brytyjski historyk, dziennikarz i aktywista
modego pokolenia, wskazuje, e dekompozycja tradycyjnych spoecznoci
robotniczych pnocnej Anglii bya dugotrwaym procesem. O modoci
spdzonej w Stockport, naznaczonej klasow wsplnotowoci, pisze (Jones
2012: 142) z sentymentem nie mniejszym ni Richard Hoggart, odnoszcy
si przecie do rzeczywistoci z lat 50. i wczeniejszych. Zauwaa jednak, e
identyfikowanie si z klas pracujc dokonuje si dzi na podstawie prze
konania, i akces do niej zapewnia po prostu fakt utrzymywania si z pracy
najemnej, co wymagaoby, aby w jednym przedziale spoecznym umieci
maklera giedowego oraz pomocnic kuchenn. Nowym proletariatem s
jednak dzisiaj przedstawiciele wielu rnych profesji, poddawani kolejnym
reimom kontroli i rozliczania z wykonywanych zada. Jones dostrzega now
klas robotnicz mniej wicej tam, gdzie spotykaj si spoecznoci rejonw
o postindustrialnej gospodarce, naznaczonych problemami ekonomicznymi
i spoecznymi z prekariatem (Standing 2011), czyli majcej wymiar global
ny kondycji spoecznej4. W Polsce status przedsibiorcy okaza si atw
ucieczk w gr drabiny spoecznej, cho nader czsto jest to ucieczka pozorna.
Wasno staa si substytutem stabilnoci, nawet jeli oznacza jedynie wejcie
w relacj kredytow z bankiem.
Wobec wspczesnych
przemian
Zanikanie tradycyjnych oznak przynalenoci klasowej i generowanych
przez nie tosamoci kulturowych jest wsplnym mianownikiem nie tylko
dla Polski i Wielkiej Brytanii. Stanowi ono fenomen globalny, znajdujcy
lokalne przetworzenia, jednak wychodzc z materialistycznego punktu
widzenia, mona stwierdzi, e warunki bazowe rozwoju spoecznego s
dzi bardziej ni kiedykolwiek uzalenione od wpywu midzynarodowego
kapitau. Przypomnijmy, e studia kulturowe przeszy do dug drog od
wspomnianego ju nacjonalizmu metodologicznego w kierunku teorii
postkolonialnej i analiz hybrydowych tosamoci (zob. Gilroy 1993). Prawd
jest, e etnograficzne i ekonomiczne badania realizowane przez rodowisko
3 W dyskursie naukowym teori klas zastpiono specyficznym rozumieniem stratyfikacji
spoecznej, w ktrym antagonizm klasowy przestaje odgrywa kluczow rol. Rwnie
naduywanie poj takich, jak kapita spoeczny lub kulturowy wydaje si elementem
mechanizmu substytucji analizy klasowej. Nie znaczy to, e w latach 90. i pniej nie
podejmowano w polskich naukach spoecznych kwestii klasowego podziau spoeczestwa,
jednak trzeba odnotowa zasadnicz zmian w podejciu metodologicznym.
4 Guy Standing nazywa prekariat now klas spoeczn, z czym nie zgadzaj si liczni
naukowcy i aktywici, jednak z powodu braku miejsca pozwalam sobie nie streszcza tutaj
tej ywej i do znanej w ostatnich latach debaty.
CCCS najczciej dotyczyy spoecznoci osadzonych w konkretnych realiach

klasowych i etnoreligijnych, zamieszkujcych przede wszystkim brytyjskie
miasta. Nie jest moim celem proponowanie studiom kulturowym adnego
nowego otwarcia i przeniesienia dowiadcze do wymiaru globalnego.
Sdz natomiast, e wizja kultury, zwaszcza kultury popularnej, jako areny
konfliktu symboli i znacze, w ktrym jedna ze stron dokonuje wielowy
miarowego zawaszczenia, pozostaje cakowicie aktualna. Podstawowym
zaoeniem tego, co nazywam paradygmatem emancypacyjnym, majc na
myli perspektywy polskiego kulturoznawstwa, powinno by eksponowanie
politycznoci kultury popularnej i jej relacji z pobudzeniami spoecznymi
(lub brakiem takowych, jak w Polsce) doby globalnego kryzysu spoeczno
ekonomicznego. Osnucie myli kulturoznawczej koncentrujcej si na tym,
co popularne wok zagadnienia politycznoci ma duy potencja.
Po pierwsze, zwrcenie si ku formom istnienia polityki w zjawiskach,
przedmiotach lub stylach ycia pozwala przekroczy ograniczenia nakadane
przez postmodernistyczn afirmacj indywidualnoci i awangardyzmu oraz
nieufno w stosunku do kolektywnych projektw wyzwolenia. Dzisiaj wy
ranie wida, e w stosunku do polityki opozycja modernizmpostmodernizm
si dezaktualizuje, ustpujc miejsca logice rozproszenia i przenikania si
taktyk kojarzonych z jednym bd drugim nurtem. Scott Lash twierdzi, e
ponowoczesny wiat cechuje przejcie od polityki ekstensywnej do polityki
intensywnoci. Wedug socjologa proces ten cechuje stopniowe zastpowanie
reimu hegemonii przez gr faktw, rozproszenie wadzy penetrujcej podmiot
i dziaajcej niejako z jego wntrza, uprzemysowieniem kultury oraz kultu
ralizacj produkcji (Lash 2007), w czym bliski jest badaczom postfordyzmu
i jego spoecznych implikacji w rodzaju woskich autonomistw. Zjawiska te
Lash przedstawia jako wane wyzwanie dla studiw kulturowych. W jego
ujciu dyscyplina ta dowiadczya zasadniczego zwrotu wraz z przeomem
postmodernistycznym, ktry w tym przypadku mia objawi si przede
wszystkim poprzez pisma Lyotarda i Deleuzea. Zatem studia kulturowe
zwracaj si od tego momentu w kierunku bada o bardziej ontologicznym
charakterze, porzucajc stopniowo ambicje epistemologiczne, a wic i pewne
denia polityczne. Upraszczajc, mona powiedzie, e kultura przestaje
by wedug Lasha sfer dziaania hegemonii, a staje si aren ogromnej liczby
zoonych sytuacji performatywnych. Studia kulturowe przystosowane do
realiw konwergencji i proliferacji mediw, dyskursu posthumanistycznego,
rozszerzania wpywu biopolityki powinny zatem traktowa polityk inaczej
ni kiedy. Lash stwierdza, e tak si wanie dzieje, poniewa nauka stajca
si transcendentaln w wyniku zaporedniczenia medialnego jest po prostu
lepiej rozumiana przez jej odbiorcw, ktrzy obcuj ju prawie wycznie
z treciami powstajcymi w wyniku zaporednicze i dziaania technologii
(Lash 2007: 74). Jednak nic nie przemawia za tym, aby np.Internet trak
towa jako bezklasow przestrze, dziki ktrej dokonuj si spoeczna
inkluzja i powszechna demokratyzacja. ledzenie rnic percepcji treci,
determinowanych take poprzez pochodzenie klasowe i przejawiajcych
si w praktykach korzystania z serwisw spoecznociowych, takich jak
YouTube, Facebook, Twitter, a take wielu innych, cieszcych si jedynie
lokaln lub rodowiskow popularnoci, nie stanowi dzi badawczej no
winki, a powan i dynamicznie rozwijajc si ga interdyscyplinarnej
humanistyki. Lash ma racj, gdy podkrela znaczenie oddziaywania mediw
na same studia kulturowe i tradycyjne kategorie, ktrymi operoway one
w czasach przypadajcych na okres najwikszej ich posumy si tu motcl
47
48
z neoliberalnego sownika innowacyjnoci, czyli zwaszcza w latach 70.

XX wieku. Jednak stanowisko wspautora teorii modernizacji refleksyjnej
(Beck i in. 2009), pomimo wanych i celnych obserwacji dotyczcych prze
mian w kulturze zaawansowanego kapitalizmu oraz ich oddziaywania na
humanistyk, a zwaszcza na studia kulturowe, wspbrzmi z rozmaitymi
wariantami odpolitycznionej teorii, ktra na konflikty spoeczne zdaje
si patrze jak na zjawiska intrygujce, lecz nie wynikajce z gbokich
antagonizmw o rozlegym historycznym ukorzenieniu. Innymi sowy, cho
polityka wedug Lasha wypenia kultur po same jej brzegi, jej spoeczne
artykulacje s raczej pewnymi parkosyzmami, a nie przejawami stale obecnego
procesu. Czy chodzi zatem po prostu o wyparcie marksistowskiej teorii dziejw
i samej walki klasowej przez postmodernistyczny rozpad spetryfikowanych
poj i przepenionych uud narracji? Takie tumaczenie byoby wtrne
i przesadnie banalne. Wyzwaniem dla studiw kulturowych nie jest dzi
prba obrony caoci ich dawnego programu politycznoakademickiego, ale
pokazanie uytecznoci jego elementw w dobie wspgrajcego z neoliberaln
hegemoni przekonania niektrych humanistw o koniecznoci zastpienia
wartoci etycznych estetycznymi i zadania kamu wszystkiemu, co opiera si
na zaoeniu o koniecznoci kolektywnej emancypacji.
Obecny entuzjazm wielu lewicowych intelektualistw dla roli technologii
w rewolucjach i buntach spoecznych, ktre od 2011 roku maj miejsce w krajach
arabskich oraz zachodnioeuropejskich, czasami zdaje si przesania podstawowe
postulaty ekonomiczne lece u podstaw tych pobudze. Istniej take wane
przykady czenia tej fascynacji z przykadaniem wagi do klas spoecznych
i ich wspczesnych przeobrae, w ktrych pasjonujcy opis wydarze
czony jest z wraliwoci antropologiczn (Mason 2013). Jednake rwnie
tam gr bierze jednostronna apoteoza spoeczestwa sieci stawiajcego opr
kapitalistom, dyktatorom i wadzy publicznej, serwilistycznej w stosunku do
korporacji. Warto pamita, e beneficjentami spoecznociowej rewolucji
Internetu s przede wszystkim ci aktorzy, ktrym dostarcza ona nowych
moliwoci w zakresie poszerzania pola nadzoru oraz generowania zysku przy
obnianiu kosztw jego uzyskania, by wymieni tylko podstawowe korzyci.
Powysze zagadnienia maj na pozr niewiele wsplnego z brytyjskimi
studiami kulturowymi oraz ich recepcj w Polsce. W istocie stwarzaj one
zupenie nowy kontekst dla namysu nad kultur popularn i jej politycznoci.
Ta ostatnia nie daje si zamkn w obrbie kategorii estetycznych indywi
dualnych manifestacji tosamociowych, dla ktrych kontekst wsplnotowy
jest tylko jednym z wielu, czsto znacznie mniej istotnym od innych. Sposb
posugiwania si smartfonami zaley od warunkw funkcjonowania w spo
eczestwie i przynalenoci klasowej, podobnie jak wybory w zakresie
literatury, z ktr obcujemy, i nowoczesnych seriali, ktre ogldamy. Mniejsza
ni dawniej wyrazisto podziaw nie zwalnia praktykw nauk spoecznych
z badania tych kwestii, co na szczcie dostrzega modsze pokolenie socjologw,
antropologw5 czy kulturoznawcw. Przemysaw Sadura umiejtnie czy
5 Przykadem inicjatywy, ktra znakomicie wpisuje si w paradygmat emancypacyjny,
cho nie znajdziemy w niej explicite lewicowej polityki, s badania i dziaania animacyjne
realizowane przez Tomasza Rakowskiego, ktrych przebieg i rezultaty zostay opisane
m.in. w ksice owcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia czowieka zdegradowanego
(Rakowski 2009) oraz w zbiorze Etnografia/animacja/sztuka. Nierozpoznane wymiary
rozwoju kulturalnego (red. Rakowski 2013). Cho teoretycznym fundamentem stanowiska
Rakowskiego jest przede wszystkim fenomenologia spod znaku MerleauPontyego, zakres
podejmowanych dziaa, pokazywanie nieoficjalnej i nieznajdujcej reprezentacji instytu
cjonalnej kreatywnoci przedstawicieli klas niszych oraz oddawanie im gosu przywodz
analiz przeobrae i wewntrznej mobilnoci w onie polskiej klasy redniej

(od czasw PRL do wspczesnych) z opisem powstawania jej wspczesnych
frakcji, opartych na kapitale ekonomicznym i kulturowym. Wykorzystujc
bogaty materia empiryczny dokumentujcy wybory konsumenckie, etyczne
czy style ycia, dochodzi on do wanego wniosku na temat wewntrznej
konstytucji wspomnianej klasy, ktry dla bada kulturoznawczych zorien
towanych na przykad na spoeczne ycie przedmiotw stwarza ciekawy
kontekst (Sadura 2012: 192):
Istotne jest jednak to, aby oprcz napi midzykla
sowych analizowa take dynamik przemian i walk
wewntrzklasowych. Szczeglnie wane s tu procesy
zachodzce w klasie redniej, ktra m.in. poprzez swoj
uniwersalno opierajc si na postulacie adu i porzdku
jest postrzegana jako spoeczna baza, bdc zarazem
najmniej jednorodnym elementem systemu klasowego.
Wzrost polaryzacji w ramach tej klasy i oddalanie si od
siebie najbardziej i najmniej zasobnych jej frakcji nasila
rywalizacj na dole.[] Napicia wewntrzklasowe
przeksztacaj si w ten sposb w napicia midzygene
racyjne (nieprzypadkowo tak wanie interpretowana jest
sia, z jak w Polsce wybuch ruch protestu wobec ACTA).
Powstanie spolaryzowanej klasy redniej oznacza zatem ogromn rnorodno
sposobw korzystania z dbr materialnych, zasobw symbolicznych, podej
do edukacji. Niezrozumiae byoby w tym kontekcie odrzucenie gonej
pracy Paula Willisa (1977), w ktrej podejmuje on wtek paradoksalnego
podtrzymywania podziaw klasowych zarwno przez ideologiczne podstawy
systemu edukacji, jak i przez praktyki oporu tych, ktrych dzi z tak atwoci
okrela si jako wykluczonych. W pracy tej, podobnie jak w klasycznych
ju tekstach Hebdigea (2012), pomimo ogromu krytyki, ktr wytoczono
przeciw nim przez lata, odnajdziemy wane instrumenty suce badaniu
tego, co Karol Marks w nieco innym kontekcie nazwa selbstverwertung.
W uproszczeniu autorowi Kapitau chodzio o sytuacj uzyskania przez
warto odrbnej podmiotowoci i zdolnoci do samopomnaania si (Marks
1956: 163). Kultura punk z jej etosem Do It Yourself, wspczesny ruch wolnego
oprogramowania czy rozwj wielkomiejskich kooperatyw rzemielniczych
i konsumenckich s w takim samym stopniu odzwierciedleniem mechaniki
spoecznego selbstverwertung, a take immanentnego dla niej konfliktu midzy
autentycznoci a sprzedaniem si; realn autonomi a podporzdkowaniem
kapitalistycznemu sposobowi produkcji.
W podsumowaniu przywoanego wyej tekstu Sadury czytamy: Utopia
spoeczestwa przedsibiorcw wci jeszcze wyznacza horyzont do tra
dycyjnej, nowej, ale staro mylcej klasy redniej (Sadura 2012: 193). Taki
stan rzeczy prowadzi do pacyfikacji walk o otwarcie klasowym charakterze
na myl wiele znanych przedsiwzi z zakresu humanistyki zaangaowanej, czcych
interwencj spoeczn z oryginalnymi interpretacjami na poziomie teoretycznym. Mona
znale te podobiestwo midzy stanowiskiem Rakowskiego a ujciem etnografii przez
Willisa i Trondmana (2002), ktrzy rozumiej j jako [] rodzin metod uwzgldniajcych
bezporedni i podtrzymywany spoeczny kontakt z badanymi oraz bogate opisywanie
spotkania, respektowanie, rejestrowanie i reprezentowanie co najmniej czciowo za
pomoc jej wasnych rodkw, jednostkowoci ludzkiego dowiadczenia.
49
50
i wzmocnienia konfrontacji znanych jako wojny kulturowe. atwo o stpienie

ostrza kulturoznawczej krytyki, gdy przyjmie si, e owe starcia s tylko
krtkotrwaymi erupcjami politycznoci kultury. Opr kulturowy nie jest
dzi tylko zbiorem praktyk, ktre mona by analizowa na podstawie zna
nego i w duej mierze aktualnego modelu kodowania/dekodowania Stuarta
Halla (1987). Przybiera on take charakter generalnego opor u pr z ec iw
k u lt u r z e , ktry cho pozbawiony kontrkulturowej siy i czsto dystan
sujcy si od kontestacji podstawowych wzorw normatywnoci, stanowi
ruch wielopaszczyznowego protestu wymierzonego w hegemoniczny idiom
spoecznoekonomiczny. Z takim wanie pobudzeniem mamy do czynienia
w wielu krajach islamskich, gdzie protestujcy czsto nie formuuj radykal
nych postulatw emancypacyjnych, ktre kulturowy Zachd mgby uzna
za prawdziwie demokratyczne, lecz wyraaj lokalne narracje dotyczce
sprawiedliwoci i wyzwolenia.
Polska jako kraj o skomplikowanym statusie pperyferyjnym rwnie
bywa, ale z pewnoci bdzie aren konfrontacji, ktre nie musz przybiera
charakteru otwartych, opartych na przemocy bitew, ale objawia si bd
w formie kulturowych napi determinujcych spoeczne przeobraenia.
Dlatego warto sign do tradycji cultural studies, zwracajc szczegln uwag
na sposb, w jaki uczeni z krgu CCCS analizowali ruchy emancypacyjne
i skutecznie antycypowali konflikty spoeczne ery neoliberalizmu. Cho
potrafimy ju czy kultur popularn z dyskursem naukowym w studiach
nad przyjemnoci, stylami ycia etc., to pobudzenie refleksji nad klasowym
charakterem spoeczestwa polskiego i utrwalaniem hegemonii (take po
przez rozmaite przejawy spoecznej performatywnoci, a nie zamiast niej)
wci wydaje si zadaniem do zrealizowania. Dzisiaj Karol Marks ze skeczu
Monty Pythona wie chyba wicej o kulturze popularnej ni o emancypacji.
Warto zrwnoway te dwie przestrzenie zainteresowania kulturoznawstwa,
niezalenie od historycznego obcienia marksizmu w Polsce.
Uwagi redakcyjne
W tekcie wykorzystaem rda i cytaty zgromadzone przeze mnie w zwiz
ku z prac nad rozpraw doktorsk. Artyku ma jednak charakter oryginalny.
Bibliografia:
Beck, Ulrich. Giddens, Anthony. Lash, Scott. 2009. Modernizacja refleksyjna.
tum. Jacek Konieczny, Warszawa: PWN.
Deleuze, Gilles. Guattari, Flix. 1987. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schi
zophrenia (Vol. 2). Minneapolis: University of Minnesota Press.
Gilroy, Paul. 1993. The Black Atlantic. Modernity and Double Consciousness. Lon
don and New York: Verso.
Hall, Stuart. Kodowanie i dekodowanie. 1987. Przekazy i Opinie, 12, s.5872.
Hall, Stuart. 2008. Richard Hoggart, The Uses of Literacy and the Cultural
Turn. W:Owen, Sue (red.). Richard Hoggart and Cultural Studies. New
York and Basingstoke: Palgrave Macmillan.
Hall, Stuart. Critcher, Chas. Jefferson, Tony. Clarke, John. Roberts, Brian. 1982.
Policing the Crisis. Mugging, the State, and Law and Order. London and
Basingstoke: Macmillan Press Ltd.
Hall, Stuart. Jefferson, Tony (red.). 2004. Resistance Through Rituals: Youth Sub
cultures in Postwar Britain. London and New York: Routledge.
Hartley, John. 2003. A Short History of Cultural Studies. London, Thousand
Oaks, New Delhi: SAGE Publications Ltd.
Hebdige, Dick. 2012. Subkultura: znaczenie stylu. We: Wrblewski, Micha
(red.). Kultura i Hegemonia. Antologia tekstw szkoy z Birmingham. To
ru: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, s.5178.
Hoare, Quinton. NowellSmith, Geoffrey. 1992. Introduction. W:Gramsci,
Antonio (red. Hoare, Quinton, Geoffrey NowellSmith). Selection from
the Prison Notebooks. New York: International Publishers, s.xviixcvi.
Jones, Owen. 2012. Chavs. The Demonization of the Working Class. London and
New York: Verso.
Kmita, Jerzy. 1985. Kultura i poznanie. Warszawa: PWN.
Koakowski, Leszek. 1974. My Correct Views on Everything, Socialist Regi
ster, 11, s.220. Wersja dostpna online dostp: http://socialistregister.
com/index.php/srv/article/view/5323#.UsmY1vsinas[1.12.2013].
Lash, Scott. 2007. Power After Hegemony: Cultural Studies in Mutation?.
Theory, Culture & Society, 24 (3), s.557 8.
Lukcs, Gyrgy. 1988. Historia i wiadomo klasowa. Tum. Marek Jan Sie
mek. Warszawa: PWN.
Magala, Sawomir. 2012. Walka klas w bezklasowej Polsce. Gdask: Europej
skie Centrum Solidarnoci.
Marks, Karol. 1956. Kapita, tom 1. Tum. zbiorowe. Warszawa: Ksika
i Wiedza.
Marks, Karol. 1986. Zarys krytyki ekonomii politycznej. Tum. Zygmunt Jan
Wyrozembski. Warszawa: Ksika i Wiedza.
Mason, Paul. 2013. Skd ten bunt? Nowe wiatowe rewolucje. Tum. Micha Su
towski. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.
McRobbie, Angela. 2005. The Uses of Cultural Studies. A Textbook. London,
Thousand Oaks, New Delhi: SAGE Publications Ltd.
Mencwel, Andrzej. 2009. Etos lewicy. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki
Politycznej.
Middleton, Richard. 2002. Studying Popular Music. Philadelphia: Open Uni
versity Press.
Mller, Tadeusz. 1987. Modzieowe podkultury. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Munt, Rowena Sally. 2000. Cultural Studies and the Working Class. London
and New York: Routledge.
Owen, Sue (red.). 2008. Richard Hoggart and Cultural Studies. New York and
Basingstoke: Palgrave Macmillan.
Rakowski, Tomasz. 2009. owcy, zbieracze, praktycy niemocy. Etnografia czo
wieka zdegradowanego. Gdask: sowo/obraz terytoria.
Rakowski, Tomasz (red.). 2013. Etnografia/animacja/sztuka. Nierozpoznane
wymiary rozwoju kulturalnego. Warszawa: Narodowe Centrum Kultury.
Sadura, Przemysaw. 2012. Wielo w jednoci: klasa rednia i jej zrni
cowanie. W:Gdula, Maciej. Sadura, Przemysaw (red.). Style ycia
i porzdek klasowy w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar,
s. 163193.
Schaff, Adam. 1948. Wstp do teorii marksizmu. Zarys materializmu dialek
tycznego i historycznego. Warszawa: Spdzielnia Wydawnicza Ksika.
Standing, Guy. 2011. The Precariat: A New Dangerous Class. London and New
York: Bloomsbury Publishing.
Thompson, E.P. 1973. An Open Letter to Leszek Kolakowski, Socialist Register, 10,
51
52
s.2100. Wersja dostpna online dostp: http://socialistregister.com/

index.php/srv/article/view/5351#.Usmhgfsinas[1.12.2013].
Tronti, Mario. 1977. Ouvriers et Capital. Paris: Christian Bourgois diteur.
Willis, Paul. 1977. Learning to Labor. How Working Class Kids Get Working Class
Jobs. New York: Columbia University Press.
Willis, Paul. Trondman, Mats. 2002. Manifesto for Ethnography, Cultural Stu
dies Critical Methodologies, 2 (3), s.391402.
Wimmer, Andreas. GlickSchiller, Nina. 2002. Methodological Nationalism
and Beyond, Global Networks, 2 (4), s.301334.
Witheford, Nick. 1994. Autonomist Marxism and Information Society, Ca
pital & Class, 18 (1), s.85125.
Wrblewski, Micha. 2012. Od Kultury do tego, co kulturowe o szkole z Bir
mingham. We: Wrblewski, Micha (red.). Kultura i hegemonia. Antologia
tekstw szkoy z Birmingham. Toru: Wydawnictwo Naukowe Uniwersy
tetu im. Mikoaja Kopernika, s.1344.
54
Bry
tyjskie
studia kulturo
we a polski strach
przed polityk
Arkadiusz Nyzio
DOI: 10.5604/16448340.1123037
A r kadi u s z N y z io B ry t y j s k i e st udi a k ult ur ow e a p ol s k i st rac h pr z e d p ol i t y k
Nie budzi raczej wtpliwoci fakt, e popularno dorobku brytyjskich

studiw kulturowych w polskim kulturoznawstwie pozostaje umiarkowana.
Wyczerpujce opisanie przyczyn tego stanu rzeczy jest oczywicie niemoliwe
w tak krtkim artykule, tote stawiam przed sob skromniejszy cel zi
dentyfikowanie i przedstawienie specyfiki jednej z najistotniejszych barier
wejcia, tj. napicia zwizanego z pojciami polityki oraz politycznoci.
W sposb oczywisty rnicuj one polskie kulturoznawstwo i studia kulturowe
uksztatowane dziki aktywnoci szkoy z Birmingham, czyli Orodka Bada
Kultury Wspczesnej (Centre for Contemporary Cultural Studies CCCS).
Nie sugeruj przy tym, e problem z absorpcj dorobku CCCS maj wycznie
Polacy mierzy si z nim chociaby kulturoznawstwo amerykaskie (Budd,
Steinman 1989: 13; Kendall, Wickham 2001: 2021). Take w samej Wielkiej
Brytanii studia kulturowe spotykay si przecie z wielkim oporem. Nie
sdz te, aby moliwe (a nawet poyteczne) byo mechaniczne przeniesienie
brytyjskiego instrumentarium na grunt polski i stworzenie jego polskiego
odpowiednika, wszak to dyscyplina bardzo silnie osadzona w brytyjskim
kodzie kulturowym. Twierdz natomiast, e moliwe i wskazane jest posze
rzenie polskiej refleksji kulturoznawczej o dorobek szkoy z Birmingham, za
przeszkadzaj w tym specyficzne polskie problemy. Innymi sowy, sam opr
nie jest niczym wyjtkowym, szczeglny charakter ma jednak jego podoe,
czyli wspomniane powyej napicie.
Moim zdaniem wynika ono z klasycznego dla Polski zjawiska strachu
przed polityk, czyli pokanego katalogu wariantw postaw antypolitycz
nych. Jest to wic drobna modyfikacja obserwacji Jacka Sjki. Twierdzi on,
e [d]la kulturoznawstwa polskiego pewnym problemem moe by jednak
upolitycznienie brytyjskich studiw kulturowych (Sjka 2005: 102). Ja
uwaam raczej, e problemem polskiego kulturoznawstwa okazuje si jego
niepolityczno, blokujca jego rozwj i przekadajca si na jej ograniczo
n uyteczno. Problematyczno terminw polityka i polityczny nie
ogranicza si oczywicie ani do tej dyscypliny, ani do nauk humanistycznych
i spoecznych w ogle. Staram si ukaza, e to problem oglnospoeczny,
zakorzeniony gboko w polskim dyskursie publicznym. Jak wynika z po
wyszego, praca zostaa przygotowana na podstawie strategii dedukcyjnej
(KrauzMozer 2005: 9597).
Analizie bazujcej na metodach jakociowych poddaem polski dyskurs
publiczny, a w szczeglnoci dyskurs polityczny, a wic subdyskurs dyskursu
publicznego, na ktry skadaj si [] wypowiedzi politykw, ale take
pozostaych osb zaliczanych do elit symbolicznych, ktre bior udzia
w walce o wadz (Borowiec 2013: 33). Najpierw przedstawi klasyczne fun
damenty teoretyczne brytyjskich studiw kulturowych (rozdz. 1.), a nastpnie
zapatrywania polskich elit symbolicznych, a wic grup i osb, ktre []
sprawuj bezporedni kontrol nad publicznie dostpn wiedz, publicznie
prawomocnymi przekonaniami, nad ksztatem i treciami dyskursu publicznego
(Majkowska 2000: 158), na polityk i polityczno (rozdz. 2.). W kolejnej czci
przedstawi wybrane zagadnienia zwizane z wpywem tego stanu rzeczy na
specyfik polskiego kulturoznawstwa (rozdz. 3.). Wnioski i prognozy znajd
si w koczcym artyku podsumowaniu.
55
Arkadiusz Nyzio
(ur. 1988) magister
politologii i europeistyki
(dyplomy z wyrnie
niem) na Uniwersytecie
Jagielloskim. Licencjat
politologii i bezpiecze
stwa narodowego na UJ.
Doktorant w Katedrze
Wspczesnej Polityki
Polskiej Instytutu Nauk
Politycznych i Stosunkw
Midzynarodowych
UJ. Redaktor naczelny
Poliarchii, studenckiego
czasopisma naukowe
go Wydziau Studiw
Midzynarodowych
iPolitycznych UJ. Inte
resuje si wspczesn
histori politycznPol
skiiEuropy rodkowo
Wschodniej.E-mail:
arkadiusz.nyzio@
gmail.com.
56
Kultura i polityka w brytyjskich

studiach kulturowych
Streszczanie dorobku CCCS wykracza poza ramy niniejszego artykuu, gboko
osadzonego w problematyce polskiej, ogranicz si wic do zaledwie kilku
oglnych informacji, istotnych dla logiki wywodu. Definiujc obszar swoich
bada, brytyjskie studia kulturowe jednoczenie okreliy swj stosunek do
polityki i politycznoci. Jak uj to Stuart Hall, [] od momentu powstania
studia kulturowe tworzyy zbir zaangaowanych dyscyplin podnoszcych
kopotliwe, ale istotne kwestie dotyczce wspczesnego spoeczestwa i kul
tury. W zwizku z tym byy czsto [] pozbawione korzyci wynikajcych
z odseparowania i dystansu, ktre innym dyscyplinom nauki zapewnia sam
upyw czasu (Hall i in. 2005: 4). Paradoksalnie o braku owego dystansu
badawczego moga rwnie wiadczy familiarno tonu autorw zwizanych
z CCCS. Synli oni rwnie z citego jzyka oraz ze skonnoci do barwnego
i niejednokrotnie ironicznego przedstawiania wakich kwestii np.stawiajc
pytanie, czy muzea s polityczne (Hoggart 2002). w wiadomy i celowy brak
dystansu oraz swobodny ton bezporednio wynikaj z charakterystycznego,
szerokiego ujmowania politycznoci. Aby zrozumie jego specyfik, naley
przedstawi zwizek pomidzy czterema terminami: kultur, hegemoni,
ideologi a polityk. Szczeglne znaczenie ma ten pierwszy.
Szko z Birmingham konstytuuje ujmowanie kultury jako caociowego
sposobu ycia i antagonizmu (Wrblewski 2012: 32). Permanentny konflikt
i zwizane z nim hegemoniczne stosunki wadzy s bez wtpienia funda
mentem refleksji CCCS. Takie rozumienie kultury nawizuje wic do prac
Louisa Althussera i Antonia Gramsciego; oznacza odrzucenie pojmowania
jej w kategoriach estetycznych. Kultura jest przedstawiana i badana w kon
tekcie spoecznohistorycznym jako zjawisko polityczne, pole konfliktw
i kontrowersji (Wilk 1999: 19). Brytyjskie studia kulturowe [] opieraj
si na zaoeniu, e w strukturze spoeczestw kapitalistycznych wystpuj
pknicia i podziay. Mona przy tym wskaza szereg linii podziau. Jedn
z zasadniczych obok rasy, narodowoci, klasy spoecznej, wieku i religii
jest pe (Arcimowicz 2010: 1112). Kultura to [] narzdzie ideologicz
nej reprodukcji i hegemonii, dziki ktremu formy kulturowe wspieraj
ksztatowanie sposobw mylenia i zachowa powodujcych przystosowanie
jednostek do warunkw panujcych w spoeczestwach kapitalistycznych
(Kellner 2006: 128). Zarazem stanowi ona [] potencjaln form oporu
wobec spoeczestwa kapitalistycznego (Kellner 2006: 128), bdc wynikiem
dialektyki midzy dostpnymi warunkami a wiadomoci (Burszta 2008: 23).
Podejcie do politycznoci w sposb krtki i jasny tumaczy rzucona na
marginesie przy okazji szerszych rozwaa uwaga Halla o tym, e liberaowie
chcieliby zapomnie, i [] the domestic is political, the political is gendered
(Hall 1997: 280). Hall jest zapewne autorem popularnego terminu supermarket
kultury (Jaszewska 2011: 19).
Brytyjskie studia kulturowe dekonstruuj zatem kultur, przygldajc
si sposobom artykulacji i reprodukcji dominujcych wartoci oraz ideologii,
opisujc mechanizmy oporu (Fiske 2010: 2439) przed nimi i badajc wszelk
odmienno od kultury dominujcej (Burszta 2008: 102). Szczegln uwag
powicano badaniom literaturoznawczym (wszak twrcy szkoy byli kry
tykami literackimi), nastpnie doczono do nich media audiowizualne.
Badano, w jaki sposb wpywaj one na ksztatowanie si rozmaitych ideologii.
W pocztkowym okresie dociekania badaczy z Birmingham koncentroway

si na klasach spoecznych, a w pniejszym na mass mediach, popkulturze,
Internecie, tzw. kulturze web2.0, subkulturach modzieowych, youth studies,
polityce kulturalnej, kampie i gender studies. Kluczow rol odgrywaa w nich
walka o znaczenia, nieodmiennie prowadzca do wniosku, e kultura jest
nie tylko hegemoniczna, ale i ideologiczna (Fiske 1998: 262). James Carey
twierdzi wrcz, e brytyjskie studia kulturowe [] mogyby by bardziej
dokadnie opisane jako studia ideologiczne, w wyniku ich podobiestwa,
wrd rozmaitych, zawiych kierunkw. To podobiestwo jest tak kompletne,
e nawet rnice midzy kultur i ideologi wydaj si raczej strategiczne,
ni podmiotowe (DobekOstrowska 2001: 174). Jeli wic nierozerwalnie
zwizane ze sob kultura i ideologia wypeniaj przestrze pomidzy rela
cjami spoecznymi, staje si oczywiste, e s one cigle instrumentalizowane
w rywalizacji politycznej. A zatem sama kultura jest na wskro polityczna
i tak te naley j bada z pozycji nie rzekomo bezstronnego obserwatora,
a raczej nieodmiennie zaangaowanego uczestnika.
Polityka i polityczno
w polskim dyskursie
publicznym
W odrnieniu od ujcia brytyjskiego polskie rozumienie politycznoci jest
o wiele wsze, a jakiekolwiek prby jego poszerzenia wywouj sprzeciw
znacznej czci elit symbolicznych. Polityka kojarzy si z dziaalnoci demo
kratycznie wybranych reprezentantw oraz pastwa i jego wyspecjalizowanych
agend. Nie jest to za anglosaska agenda, czyli porzdek dzienny i program.
Wyczerpujce i niebudzce kontrowersji zdefiniowanie polityki to cel,
ktrego wci nie udao si osign, wyjtkowo idealistyczne byoby rwnie
oczekiwanie, e dojdzie do tego w przyszoci. Trudno za wystarczajc
uzna klasyczn definicj Maxa Webera, ktry rozumia polityk wsko, jako
[]denie do udziau we wadzy lub do wywierania wpywu na podzia
wadzy (Weber 1998: 56). Popularna w studiach kulturowych postmarksistow
ska interpretacja Antonia Negriego i Michaela Hardta, dotyczca labilnego
Imperium i penej sprzecznoci globalnej rzeszy (multitudo), ksztatujcych
si w okresie permanentnej wojny, czyli reimu biopolityki (Hardt, Negri
2005:13), albo dystansujca si nieco od Marksa koncepcja radykalnej demokracji
Ernesta Laclaua i Chantal Mouffe, w ktrej konstytutywny charakter maj
podziay i antagonizmy spoeczne (Laclau, Mouffe 2001: 193) to propozycje
teoretyczne niezwykle szerokie. W gruncie rzeczy oferuj one jednoznacznie
brzmic odpowied na pytanie Czym jest polityka?: wszystkim.
Nie trzeba jednak siga tak daleko, aby wskaza na antypolityczny charakter
polskiego dyskursu politycznego wystarczy umiarkowana koncepcja polityki
jako korelacji [] czterech czynnikw: gospodarki, struktury spoecznej,
ideologii i potocznej wiadomoci spoecznej (Karwat 2010: 70). Jak si oka
zuje, nawet to wydawa by si mogo roztropne zaoenie niezbyt dobrze
przystaje do polskich warunkw, skoro kady z owych czterech czynnikw
polscy decydenci zdaj si traktowa jako byt niezaleny od pozostaych.
Stosunek do polityki i politycznoci to rzadki przykad konsensusu kon
sekwentnie afirmowanego przez zdecydowan wikszo tzw. gwnego nurtu
ycia publicznego. Po raz pierwszy na wielk skal objawi si on w drugiej
57
58
poowie 1990 roku. Najwaniejsi decydenci okresu polskiej transformacji

systemowej odrzucili podstawowe polityczne instrumentarium i zupenie nie
wzili pod uwag energii ani niepokojw spoecznych, z niejasnych powodw
wierzc, e zaprogramowane racjonalne spoeczestwo udwignie ciar
skokowego przejcia z socjalizmu do kapitalizmu, czyli tzw. terapii szokowej.
Tak si oczywicie nie stao, poniewa sta si nie mogo.
Ludzie s niewiarygodnie ciemni u nas stwierdzi Tadeusz Mazowiecki,
premier Polski, zwolennik personalizmu otwartego Emmanuela Mouniera,
po pierwszej turze wyborw prezydenckich w 1990 roku, w ktrej pokona go
nikomu nieznany polityk z Kanady (Kozakiewicz 1991: 150). Gonym echem
odbia si wypowied Bronisawa Geremka o spoeczestwie, ktre nie do
roso do demokracji. Halina NowinaKonopka, katolicka posanka, mwia
(przy okazji cile ideologicznej debaty na temat aborcji i towarzyszcej jej
propozycji referendum) o przypadkowym spoeczestwie, ktre nie ma prawa
decydowa o tej kwestii, a Jzef Glemp, prymas Polski, neopoganami nazwa
wyborcw Aleksandra Kwaniewskiego (adyka 1996: 17). Bardzo szybko polscy
socjolodzy zwrcili uwag na to, e [] napicie midzy reprezentowaniem
rozumianym jako odwzorowanie preferencji a reprezentowaniem rozumianym
jako dziaanie w interesie dugofalowym spoeczestwa jest wyjtkowo
due (Grabowska, Szawiel 1993: 122). Spoeczestwo nie gosowao zgodnie
z wyborami elit, uznano wic, e na polityczn partycypacj nie jest gotowe.
W ten sposb zdefiniowane zostay granice, w ramach ktrych zaistnie
moe jego spoeczna podmiotowo.
Antypolityczna retoryka nie jest wic produktem marketingu ostatnich
lat, poniewa dao si j zaobserwowa ju na pocztku III RP. Jej rda tkwi
w mentalnoci i przeszoci opozycyjnej znacznej czci elit symbolicznych.
Rwnolegle z siganiem po arystotelesowsk frazeologi suby publicznej
i dziaa na rzecz dobra wsplnego konstruoway one pejoratywnie nacechowane
pojcie polityki. Z jednej strony wypeniano je wartociami, a najwaniejsi
polscy politycy deklarowali, e [] w polityce maj wycznie dylematy
moralne (Wielopolska 1993), z drugiej polityczny rdosw sugerowa
patogenno, dziaanie nepotystyczne, korupcyjne, niemerytoryczne i nie
etyczne. Popularn obelg stao si wskazywanie na polityczne motywacje.
Zbyszek Zaborowski, postkomunistyczny pose, w nastpujcy sposb opisywa
nomenklaturowe dziaania swoich postsolidarnociowych oponentw: Byy
to niemal wycznie zmiany o charakterze politycznym; nastpcy zazwyczaj
prezentowali mniejsze kompetencje i mniejsze zdolnoci organizatorskie
(Zaborowski 1994: 10). Na pierwszy rzut oka moe si wydawa, e s to
postawy wykluczajce si, jednak w poczeniu z typowym dla polskich elit
symbolicznych paternalizmem tworz ju zwart cao. W 1993 roku Stani
saw Lejda, dziennikarz przeprowadzajcy wywiad z Januszem Rewiskim,
urzdujcym posem, stwierdzi: Uwaam, e w tak burzliwym okresie
naszej historii najlepiej byoby, gdyby rzd by apolityczny. Urzdujcy pose
przyzna mu racj (Rewiski, Lejda 1993: 134).
Skd wzi si w antypolityczny paradoks? Ju na pocztku 1991 roku
przekonujce wytumaczenie przedstawi Aleksander Smolar, wskazujc,
e [w]yranie obecna jest niech i strach przed polityk. Pojcie partii
politycznej jest identyfikowane z parti komunistyczn i typem polityki,
ktrej bya ona wyrazicielem. Reakcj na to, co postrzegano jako wszech
polityzacj, jest odrzucenie polityki bd przynajmniej poj, symboli z ni
zwizanych (Smolar 1991: 16). Dominowaa wic niech wobec wadzy
i wobec tych, ktrzy zmierzali do jej zdobycia, a co za tym idzie take do
konfliktw (Krasnodbski 2009: 31). Robert Krasowski ocenia wrcz, e

politycy w pierwszej poowie lat 90. nie uprawiali polityki (Krasowski 2012: 351).
Susznie twierdzi Zdzisaw Krasnodbski, zauwaajc zmian w stosunku
do polityki i politycznoci, jaka zasza w Polsce po 2007 roku, jednake jego
stwierdzenie, e stanowisko antypolityczne zastpiono stanowiskiem post
politycznym (Krasnodbski 2009: 48), wprowadza w bd. Nie jest bowiem
tak, e w uproszczeniu polityki przestano si ba i przestano ni straszy,
poniewa staa si po prostu mniej wana i wzniosa wobec koca wielkich
narracji. Jest duo gorzej: szkodliwo polityki w dyskursie publicznym jest
silniejsza ni kiedykolwiek, uzupeniono j wszake o niespotykan dotd
pogard. We wrzeniu 2010 roku urzdujcy premier przyzna, e opowiada
si za polityk, ktra [] gwarantuje, jak niektrzy mwili zoliwie, ciep
wod w kranie (Machaa, Tusk 2010: 16), by dwa miesice pniej poprowadzi
swoj parti do zwycistwa w wyborach samorzdowych pod hasem Nie
rbmy polityki. Dwa lata pniej tumaczy: Politologw mamy bardzo duo,
ale miejsc pracy nie ma w ogle. Spawaczy mamy o wiele za mao. Wiem, e
to brzmi mao dumnie, ale lepiej by pracujcym, dobrym spawaczem, ni
kiepskim politologiem bez pracy (Tusk, gazeta.pl 2012).
Rwnie wielki udzia w promowaniu postawy antypolitycznej w polskim
spoeczestwie maj media. Najpopularniejsze metody ramowania (framing)
to konflikt, kiedy [] relacja skupia si na rywalizacji stron; historia ludzka;
konsekwencje, ktre mog nastpi; kwestia moralna dotyczca np.oceny
zachowania polityka oraz odpowiedzialno za przyczyn i skutek (Balczyska
Kosman 2013: 152). Uzupenieniem antypolitycznego dyskursu jest bezustanne
epatowanie hiperbolami, za pomoc ktrych rywalizacj i konflikt utosamia
si z ich rzekomymi dugofalowymi konsekwencjami. Najpopularniejszy
argument tego rodzaju to zagroenie demokracji, o ktre elity symboliczne
oskaraj si od wierwiecza, nie dostrzegajc, e w tym czasie doszo do
szeciu zmian wadzy. Skrajn wersj tej retoryki jest oskarenie o zapdy
autorytarne lub totalitarne czci elit politycznych. W grudniu 2012 roku
pewien znany dziennikarz stwierdzi, e manifestacja organizowana przez
jedn z partii opozycyjnych [] powstaje bez wiadomoci, e to prba
powtrzenia zamachu stanu gen. Jaruzelskiego. Bo to ma by zamach stanu,
tyle, e Jarosaw Kaczyski nie ma czogw, nie ma karabinw maszynowych,
nie ma tysicy onierzy (Kto?, wyborcza.pl 2013).
25 lat antypolitycznej retoryki ma swoje konsekwencje w postaci zgene
ralizowanego strachu przed polityk i politycznoci, struktur pastwa
i aktywnoci obywatelsk. Polska charakteryzuje si zdecydowanie najnisz
redni frekwencj spord postkomunistycznych pastw europejskich (Czenik
2009: 6). Zaledwie 3% dorosych obywateli [] deklaruje czonkostwo lub
udzia w dziaaniach partii i/lub stowarzyszeniu o charakterze politycznym
(Kinowska 2012: 12). Jeli chodzi o przynaleno do samych partii politycz
nych, statystyka jest jeszcze bardziej znaczca. Ingrid Van Biezen, Peter Mair
i Thomas Poguntke przebadali pod tym ktem 27 pastw: kraje nalece do Unii
Europejskiej, z wyjtkiem Malty, Luksemburga i Chorwacji, oraz Norwegi
i Szwajcari. Jeli chodzi o sum czonkw wszystkich partii dziaajcych
na terenie pastwa, Polska uplasowaa si na 14. pozycji (304465czonkw,
dane z 2009 roku), a wyprzedzaj j nie tylko Belgia i Holandia, wyranie
mniej ludne zachodnie kraje demokratyczne, ale take niemal dwukrot
nie mniej ludna postkomunistyczna Rumunia i piciokrotnie mniej ludna
postkomunistyczna Bugaria. Dopiero jednak uszeregowanie pastw pod
ktem relacji liczby czonkw partii do liczby wyborcw uwidacznia skal
59
60
problemu. Ze wskanikiem 0,99% Polska usytuowaa si na przedostatnim

miejscu rankingu, dystansujc jedynie otw. Zdecydowanie wyprzedza nas
za to Estonia, postkomunistyczne pastwo mniej ludne od wojewdztwa
warmiskomazurskiego (Van Biezen i in. 2012: 52). Tak wic, nawet je
li mamy na uwadze szerszy proces, czyli ewolucj modelu partii politycznej
i zwizany z ni spadek znaczenia liczby czonkw (Scarrow 2000: 88101),
lekcewaenie tych danych wydaje si nieroztropne.
W literaturze przedmiotu mwi si o zjawisku braku zaufania zgene
ralizowanego (Nowakowski 2008: 217). Raport Centrum Badania Opinii
Spoecznej wskazuje, e we wrzeniu 2013 roku dziaalno Sejmu pozytywnie
oceniaa jedna pita Polakw (20%), a negatywnie niemal dwie trzecie (65%).
W przypadku Senatu dane przedstawiay si podobnie (odpowiednio 20%
i 54%). Narodowy Fundusz Zdrowia negatywnie oceniao 74%, a zaledwie
19% miao zdanie pozytywne. Zadowolonych z Zakadu Ubezpiecze Spo
ecznych byo 32% badanych, o niezadowoleniu za mwio 51%. Wyranym
wyjtkiem bya wyranie pozytywna opinia o prezydencie deklarowao j
66% ankietowanych (CBOS 2013: 118).
Owa awersja do wszystkiego, co polityczne, od 1989 roku wadajca
dyskursem publicznym od kilku lat w sposb niepodzielny wpywa na
wszystkie aspekty ycia spoecznego, w tym take na nauk. Jej dziedzin, ktra
szczeglnie mocno odczuwa tego konsekwencje, jest polskie kulturoznawstwo.
Specyfika polskiego
kulturoznawstwa
Opisane powyej problemy w sposb bezporedni przekadaj si na niewielki
stopie absorpcji dorobku i knowhow brytyjskich studiw kulturowych de
finiujcych kultur w sposb na wskro polityczny, zwalczajcych elitarno
badania naukowego i zmniejszajcych dystans pomidzy nauk a polityk.
Lune zwizki polskiego kulturoznawstwa z brytyjskimi studiami kulturowymi
to przypado dobrze rozpoznana w literaturze. Janusz Baraski twierdzi
wrcz, e [] polskie kulturoznawstwo omino wszystkie etapy, przez
ktre przeszy zachodnie studia kulturowe (Baraski 2010: 127). Przede
wszystkim naley przypomnie, e brytyjskie studia kulturowe rozwijay
si w rzeczywistoci kapitalistycznej, w dobie dynamicznego rozwoju mass
mediw i debat nad nierwnociami spoecznymi. Kulturoznawstwo pastw
bloku wschodniego, a wrd nich Polski, powstawao w okresie, w ktrym
marksizmu nie dao si ograniczy do sfery nauki. Podobnie pniej Jesie
Ludw odczytano automatycznie jako zjawisko nie geopolityczne, a holistycz
ne jako upadek caej formacji intelektualnej. Spojrzenie na marksizm do
dzisiaj rnicuje intelektualistw z Europy Zachodniej i Europy rodkowo
Wschodniej. Jacek Sjka uj to lapidarnie: Ot jest to brak utosamiania
marksizmu z ideologi pastwow, a marksisty z ideologiem monopartii
(Sjka 2011: 175).
Upadek komunizmu zaowocowa powanymi zmianami w trajektoriach
polskich bada humanistycznych i spoecznych. Jak w polityce, tak i w nauce,
na zasadzie prostej kontrakcji, marksizm odsunito na boczny tor. Jeli ju
w socjologii podejmowano wtki dotyczce chociaby konfliktw klasowych,
to wzbraniano si przed nazywaniem ich marksistowskimi (Mucha 2001: 211).
Dziao si tak pomimo faktu, e waga determinanty klasowej bya w polskiej
polityce znaczca i atwo dostrzegalna (Domaski 2011: 250254). Ten sam

problem dotyczy polskiego kulturoznawstwa, ktre zreszt powstawao przy
istotnym udziale socjologw (Szczepaniak 2011: 200). Do dzisiaj socjologia
naley do dyscyplin, w ramach ktrych najpowszechniej prowadzi si bada
nia nad kultur (Bednarek 2005: 13). Ironia polega na tym, e ju w okresie
instytucjonalnego formowania kulturoznawstwa przez orodek wrocawski
w latach 70. widoczny by jego dystans do marksizmu. Nawiasem mwic,
Stefan Bednarek wspomina kilka lat temu, e wadze Uniwersytetu Wroc
awskiego, wwczas im. Bolesawa Bieruta, na czele z wczesnym rektorem,
spoglday niechtnie na uruchomienie kulturoznawstwa, ktre uznaway
za prb inkorporacji imperialistycznych nowinek do socjalistycznej nauki.
Marksici UWr odczuwali wyran niech wobec kulturoznawcw (Antczak
2010). Nie jest to jednak wycznie wrocawska specyfika. Kiedy Micha
Pawe Markowski i Anna Burzyska, pracownicy Uniwersytetu Jagiello
skiego, opublikowali w 2006 roku obszerny podrcznik powicony teoriom
literatury co ma ironiczny wydwik w kontekcie genezy CCCS pewne
kontrowersje wywoa fakt, e wrd opisywanych w nim nurtw zabrako
miejsca dla marksizmu. Zoliwi zoyli to na karb specyficznego klimatu
IV Rzeczpospolitej, w ktrym ukazaa si rzeczona praca, nie jest to jednak
przekonujca interpretacja. Problem ma gbsze podoe.
Wojciech Burszta ocenia w 2005 roku, e badania prowadzone w ramach
polskiego kulturoznawstwa pozostaway [] jedynie w bardzo lunym
zwizku z brytyjskimi, amerykaskimi i australijskimi cultural studies. Wska
zywa rwnie, e [] wrd krajowych reprezentantw kulturoznawstwa
wiedza o genezie i trajektoriach rozwoju refleksji nad kultur widzianych
przez pryzmat podstawowych poj, takich jak wadza, pe kulturowa, rasa,
pastwo, nard, ideologia itp., jest stosunkowo niewielka (Burszta 2005:
85). Warto jednak odnotowa, e dostrzegalny jest wzrost zainteresowania
treciami klasycznymi dla Orodka Bada Kultury Wspczesnej. Racj
miaa Ewa Kawiecka, stwierdzajc kilka lat temu, e charakterystyczne dla
brytyjskiego kulturoznawstwa [a]nalizowanie seriali telewizyjnych, komik
sw, zjawisk takich jak graffiti czy dubbing nikogo ju nie dziwi (Kawiecka
2008: 245). W 2012 roku redakcja pisma Teksty Drugie przygotowaa numer
powicony kampowi, ukaza si rwnie tom Kultura i hegemonia. Antologia
tekstw szkoy z Birmingham. Brytyjskie odniesienia pojawiaj si czsto na
amach wydawanego od 2002 roku pisma Kultura Popularna. Na kolejnych
polskich uczelniach powstaj moduy powicone cile brytyjskim studiom
kulturowym, a take kulturze popularnej i studiom nad pci kulturow.
Naley przy tym zauway, e usiujc odnie si do dorobku zachod
nich studiw kulturowych, polskie kulturoznawstwo zmaga si z wieloma
wewntrznymi problemami. W ocenie Moniki Walczak jest ono
[] nauk in statu nascendi, o czym wiadczy brak jedno
znacznie ukonstytuowanego statusu metodologicznego.
Kulturoznawcy podejmuj jednak metodologiczn reflek
sj nad swoj dyscyplin i poszukuj jej miejsca wrd nauk
humanistycznych i spoecznych. Przy tym bynajmniej
nie jest przesdzone, e kulturoznawstwo odnajdzie
jak spjn metodologiczn tosamo i dopracuje si
specyficznych tylko dla niego standardw uprawiania.
Nie jest te oczywiste, e w sensie, jaki chciaaby nada
temu sowu metodologia nauk, kulturoznawstwo jest
61
62
dyscyplin naukow, wyjwszy instytucjonalne rozu

mienie tej kategorii (Walczak 2010: 34).
Sowa te, pomimo upywu lat, zachowuj aktualno. Jest to wic powana
niedogodno, ale zarazem szansa na pynne i twrcze wkomponowanie (bry
tyjskich) studiw kulturowych w obszar polskich studiw kulturoznawczych.
Napicie pomidzy kulturoznawstwem a studiami kulturowymi jest wic
widoczne na dwch obszarach. Po pierwsze, symptomatyczny jest fakt, e
w Polsce kultura wci pozostaje terminem nacechowanym silnie estetycznie,
a przy tym, w potocznej polszczynie, wyranie pozytywnie utosamia si
j z ekskluzywnoci. Brytyjskie studia kulturowe nierozerwalnie wi j
z politycznoci oraz powszechnoci, popularnoci i codziennoci. W tej
sytuacji istotna dla szkoy z Birmingham, a zaczerpnita od Gramsciego teoria
hegemonii kulturowej i zwizana z ni optyka nieustajcego ideologicznego
konfliktu w sposb oczywisty odstaj od realiw kraju, w ktrym polityk
rozumie si nie jako jeden z wymiarw aktywnoci spoecznej, a jako dziaania
reprezentantw i aparatu urzdniczego. Z koca wielkich narracji, a wic
konceptu mniej lub bardziej pesymistycznego, uczyniono najwiksze osignicie
cywilizacyjne, skutecznie ograniczajc rwnie potencja swoistego utopi
zmu, z ktrego syno CCCS. Naturalnie twierdzenie, e wizja kultury jako
konkretnej, elitarnej formy aktywnoci to wycznie polska specyfika, byoby
nonsensowne, mona jednak zastanawia si nad skal zjawiska. W rozstrzyg
niciu tej kwestii przydatne byoby porwnawcze badanie ilociowe, podobne
do raportu Cultural Access and Participation przygotowywanego pod piecz
Komisji Europejskiej, badajcego konsumpcj dbr kultury pastw Unii
Europejskiej. Na razie skazani jestemy na przypuszczenia. Moim zdaniem
przeniesienie rozumienia kultury wedug CCCS na polski grunt i nie tyle wdro
enie go w mentalno Polakw oraz w dyskurs publiczny, co zainteresowanie
nim szerokiego grona badaczy bdzie procesem nieatwym i dugotrwaym.
Po drugie, realiom polskim obce jest czenie dziaalnoci politycznej
i akademickiej. Jak ujmowa to Hall, przedmiotem brytyjskich studiw kul
turowych byo wspczesne spoeczestwo (temat trudny do udwignicia),
pojawiao si wic napicie [] pomidzy tym, co mona luno nazwa
politycznym a kwestiami intelektualnymi (Hall i in. 2005: 4). Polskie
nauki humanistyczne i spoeczne wzbraniaj si przed prbami uchwycenia
i poddania analizie nowych zjawisk spoecznych (np.zwizanych z popkultur),
bojc si zarzutu o upolitycznienie i zaangaowanie w tzw. biec walk
polityczn. Std rwnie niewielki poziom [] politycznego/spoecznego
zaangaowania typowego dla studiw kulturowych (Baraski 2010: 124).
Podsumowanie
Modna ostatnio debata na temat gender, w ramach ktrej nieodmiennie
mylone i utosamiane ze sob byy pojcia gender, gender studies, queer theory
i feminizm, sama w sobie zasuguje na omwienie w kontekcie instru
mentarium wytworzonego w Birmingham. Bya niczym innym, jak tylko
kolejnym elementem walki pospolitego ruszenia publicznego z politycz
noci i wyrazem kategorycznego sprzeciwu wobec wczenia tematyki pci
kulturowej do dyskursu publicznego. W ten sposb konstytuuje si kolejny
dyskurs wykluczony i utrzymywany jest status quo, potwierdzajc zarazem
konserwatywny wymiar polskiej modernizacji (Kozowski 2011). Mnogo
nieporozumie wok gender oraz widoczne na tym tle patologie dyskursu

publicznego, instrumentalizacja, ideologizacja i brutalizacja, w sposb jed
noznaczny wskazuj, e silne i dynamiczne, czyli nadajce za procesami
globalizacyjnymi i potrzebami rodzimej polityki, kulturoznawstwo jest
w naszym kraju potrzebne.
atwo zidentyfikowa zagroenia zwizane z owym nienadaniem nauk
spoecznych i humanistycznych. Od instytucjonalnych saboci poczwszy (brak
think tankw afiliowanych przy polskich uczelniach), na kwestiach zupenie
fundamentalnych skoczywszy. Jednym z gwnych tematw zeszorocznego
II Oglnopolskiego Kongresu Politologii byo rozmijanie si politycznej
praktyki i nauk o polityce. Nie bdzie chyba przesad stwierdzenie, e nie
s to jedyne problemy politologw.
Od 2005 roku w zakresie kulturoznawstwa nadaje si w Polsce tytuy
doktorw i doktorw habilitowanych. To wane osignicie instytucjonalne
uruchomio lawin wtpliwoci na temat kierunkw rozwoju i specyfiki dy
scypliny. Jej owocem s publikacje takie jak Tosamo kulturoznawstwa (2008)
i Kulturoznawstwo. Dyscyplina bez dyscypliny (2010). W 2007 roku ukazao si
rwnie polskie tumaczenie popularnego podrcznika Introducing Cultural
Studies, ktre opatrzono tytuem Wstp do kulturoznawstwa. Tym samym
utosamiono anglosaskie studia kulturowe z polskim kulturoznawstwem
raz na jaki czas powraca debata dotyczca (bez)zasadnoci tego zabiegu
(Walczak 2010: 9). Osobicie uwaam, e ma ona drugorzdne znaczenie.
Ani nie ma powodu, czego te w niniejszym tekcie nie sugeruj, aby polskie
kulturoznawstwo przyjo jednoznaczne polityczne czy te wrcz partyjne
barwy, ani nie widz sensu w powstrzymywaniu brytyjskiego knowhow
przed wstpem na polskie uczelnie. Tym bardziej w okresie ksztatowania
si polskiego kulturoznawstwa. Jak zauwaa Baraski, dyskusja na ten temat
[] nie moe si odbywa poza wiatowym obiegiem myli, idei i praktyk,
warto zatem spojrze, jak to si robi gdzie indziej, jak rozumie si kultur,
jej badania i edukacj w tym zakresie (Baraski 2010: 127).
Dwa czsto podnoszone zarzuty wobec studiw kulturowych to ich
populistyczno i le (zbyt szeroko, zbyt umownie?) rozumiana polityczno.
Czy s to argumenty suszne? Co do populizmu, to nie sposb nie przyzna,
e wiele prac penych jest obserwacji, ktre mona w ten sposb opisa, co
przyznaj zreszt sami brytyjscy badacze kultury. Co do politycznoci, to
argument ten naley rozumie jako obaw przed upolitycznieniem nauki.
Zanim omwi krtko te zagadnienia, docz do nich jeszcze trzeci kwesti
jednoczenie mona uzna j za trzeci zarzut albo za oczywiste remedium
na dwa pierwsze metodologi.
Wprawdzie sami przedstawiciele studiw kulturowych wskazuj, e nigdy
nie bya to dyscyplina aspirujca do bycia pozbawion wartoci, a zatem
nie sposb nazwa j obiektywn (Zylinska 2005: 4), nie oznacza to jednak,
e polskie kulturoznawstwo musi bezrefleksyjnie zaakceptowa wszystkie
konsekwencje tej konstatacji, zgadzajc si na nieuniknion wulgaryzacj
treci i jej pseudopublicystyczny charakter. Pytanie o intersubiektywn
uzasadnialno i komunikowalno jest przecie przede wszystkim pytaniem
o metod, a nie o przedmiot badania. Jak uj to Sjka: [] nic przecie
nie stoi na przeszkodzie, aby polskie cultural studies byy bardziej zgodne
z wizj wolnej od wartociowa nauki (Sjka 2011: 103). Erik Albaek celnie
zwrci uwag, e [n]auka i polityka nie s tak fundamentalnie odrbnymi
bytami, jak sugeruje tradycyjne pojcie o pozbawionym interesu poszukiwaniu
prawdy zestawionym z czyst promocj interesownoci. Co wicej, nauka nie
63
64
istnieje bez interesu, a polityka bez analitycznej refleksji, obie podlegaj za

negocjacjom (Albaek 1995: 96). Nie oznacza to jednak, e naley rezygnowa
z reimu metodologicznego i etyki badania naukowego (Galewicz 2009: 56).
Brytyjskie cultural studies to przypadek szczeglny, zwizany z konkretnym
kodem kulturowym i konkretnymi podziaami spoecznopolitycznymi. Cho
jest to stwierdzenie truistyczne, warto pamita, e perspektywa upolitycz
nienia polskiego kulturoznawstwa w stopniu analogicznym do zwizkw
CCCS z tzw. trzeci drog, Now Lewic, Parti Pracy i Komunistyczn
Parti Wielkiej Brytanii jest rwnie odlega, jak w przypadku ktrejkolwiek
z innych dyscyplin akademickich. Brytyjskie studia kulturowe stanowiy
zarwno specyficzn dyscyplin studiw, jak i pewien projekt polityczny.
Polskie kulturoznawstwo moe by pozbawione tego drugiego czonu. Moe
te unikn flirtu z ekonomi polityczn.
Nie oznacza to naturalnie, e zgbianie tematw typowych dla brytyjskich
studiw kulturowych nie wie si z niebezpieczestwem intencjonalnego
bd przypadkowego upolitycznienia (Karwat 2010: 8687). Jest rwnie
oczywiste, e czowiek jako przedmiot bada naukowych charakteryzuje si
t (nie)wdziczn przypadoci, e zmienia si pod wpywem wiedzy, jak
uzyskuje na temat samego siebie. Tak wic treci z zakresu bada kulturowych,
kontrowersyjne same w sobie, formuujce swj cel jako wykraczajcy poza
dziaania w ramach nauki, czyli pewnego systemu wiedzy, wprowadzane
do dyskursu publicznego z oczywist intencj jego zmiany, budzi musz
opr czci rodowiska akademickiego. Tym wikszy on bdzie, im wiksza
dowolno i uznaniowo zdominuje cay proces.
Konieczno wypracowania skutecznego kompromisu pomidzy brytyj
sk politycznoci i polskim strachem przed wszystkim, co polityczne, jest
bez wtpienia jednym z najwaniejszych wyzwa stojcych przed polskim
kulturoznawstwem. Krytyka kulturowa i popkultura goszczce na polskich
uczelniach zbyt czsto s postrzegane jako hobby, interesujce odstpstwo
od normy, w opozycji do rwnoprawnych przedmiotw zainteresowania
przedstawicieli nauk humanistycznych i spoecznych. Czy w studiach kul
turowych postkomunistycznego pastwa, ktrego jednym z najwaniejszych
symboli narodowych jest dziesiciomilionowy zwizek zawodowy, jest miejsce
na rozwaania nad politycznoci klasy robotniczej? Czy dostrzeony zostanie
wreszcie polityczny wymiar kultury masowej i mass mediw oraz ich wpyw
na polsk polityk? Wiele na to wskazuje.
Warto pamita, e treci charakterystyczne dla szkoy z Birmingham
mog nie tylko przyczyni si do rozwoju polskiego kulturoznawstwa, ale
take, na zasadzie sprzenia zwrotnego, do odzyskania dla polityki nalenego
jej miejsca i znaczenia.
Bibliografia
Ksiki:
Albaek, Erik. 1995. Between Knowledge and Power: Utilization of Social Scien
ce in Public Policy Making, Policy Sciences, 28, s.79100.
Antczak, Jacek. 6.12.2012. Taki niepozorny rewolucjonista[online]. Polska
The Times. Dostp: https://www.polskatimes.pl/artykul/267786,taki
niepozornyrewolucjonista,id,t.html[6.01.2014].
Arcimowicz, Krzysztof. 2010. Obraz mczyzny w polskich przekazach me
dialnych na przeomie stuleci. W:Dbrowska, Magdalena. Radomski,
Andrzej (red.). Msko jako kategoria kulturowa. Praktyki mskoci. Lub

lin: Wydawnictwo Portalu Wiedza i Edukacja, s.1025.
BalczyskaKosman, Alina. 2013. Jzyk dyskursu publicznego w polskim sy
stemie politycznym, rodkowoeuropejskie Studia Polityczne, 2, s.143153.
Laclau, Ernesto. Mouffe, Chantal. 2001. Hegemony and Socialist Strategy: To
wards a Radical Democratic Politics. LondonNew York: Verso.
Baraski, Janusz. 2010. Etnologia i okolice. Eseje antyperyferyjne. Krakw: Wy
dawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Bednarek, Stefan. 2005. Kultura jako przedmiot poznania. O statusie kul
turoznawstwa jako odrbnej dyscypliny naukowej. W:Mozrzymas, Jan
(red.). O naturze i kulturze. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc
awskiego, s.1117.
Borowiec, Piotr. 2013. Czas polityczny po rewolucji. Krakw: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagielloskiego.
Budd, Mike. Steinman, Clay. 1989. Television, cultural studies, and the blind
spot debate in critical communications research. W:Burns, Gary.Thom
pson, Robert J. (red.). Television Studies: Textual Analysis. New York: Pra
eger, s.920.
Burszta, Wojciech. Kuligowski, Waldemar. 2005. Sequel: dalsze przygody kul
tury w globalnym wiecie. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Litera
ckie Muza SA.
Burszta, Wojciech. 2008a. Ksenogamiczno studiw kulturowych: zamiast
wprowadzenia do Manifestu nowych studiw kulturowych. Kultura Po
pularna, 19 (1), s.101108.
Burszta, Wojciech. 2008b. Od wielokulturowoci do midzykulturowoci, z mo
nokultur w tle. Kultura Wspczesna, 56 (2), s.1936.
Czenik, Mikoaj. 2009. Partycypacja wyborcza Polakw. Warszawa: Badania,
Ekspertyzy, Rekomendacje, s.231.
Dobek Ostrowska, Bogusawa. 2001. Nauka o komunikowaniu: podsta
wowe orientacje teoretyczne. Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego.
Domaski, Henryk. 2011. Czy w Polsce zanikaj klasy? Postawy wyborcze
a miejsce w strukturze spoecznej w latach 19911997. W:Krzemiski, Ire
neusz (red.). Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po 1989. War
szawa: Oficyna Wydawnicza OGRAF, s.230256.
Fiske, John. 2010. Understanding Popular Culture. AbingdonNew York:
Routledge.
Galewicz, Wodzimierz. 2009. O etyce bada naukowych. Diametros, 19,
s.4857.
Tusk: Lepiej by pracujcym spawaczem, ni politologiem bez pracy[online].
Gazeta.pl. 14.10.2012. Dostp: http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomo
sci/1,114873,12667925,Tusk__Lepiej_byc_pracujacym_spawaczem__niz_
politologiem.html[6.01.2014].
Grabowska, Mirosawa. Szawiel, Tadeusz. 1993. Anatomia elit politycznych. Par
tie polityczne w postkomunistycznej Polsce 199193. Warszawa: Wydawni
ctwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Hall, Stuart. Hobson, Dorothy. Lowe, Andrew. Willis, Paul (red.). 2005. Cul
ture, Media, Language: Working Papers in Cultural Studies, 197279. Lon
donNew York: Taylor & Francis.
Hall, Stuart. 1997. Representation: Cultural Representations and Signifying Practi
ces. London: Sage.
65
66
Hardt, Michael. Negri, Antonio. 2005. Multitude: War and Democracy in the
Age of Empire. New York: Penguin Press.
Hoggart, Richard. 2002. Are Museums Political? W:Between Two Worlds:
Politics, AntiPolitics, and the Unpolitical. New Brunswick: Transaction.
Jaszewska, Dagmara. 2011. Kultura rzecz gustu? O kilku granicach super
marketyzacji kultury. Kultura Media Teologia, 4, s.1933.
Johnson, Richard. 19861987. What Is Cultural Studies Anyway?. Social Text,
16, s.3880.
Karwat, Mirosaw. 2010. Polityczno i upolitycznienie. Metodologiczne ra
my analizy. Studia Politologiczne, 17, s.6388.
Kawiecka, Ewa. 2008. Tradycja i przyszo studiw kulturowych. Kultura
Wspczesna, 55 (1), s.238245.
Kellner, Douglas. 2006. Marksizm kulturowy i cultural studies. Teoretyczne fun
damenty brytyjskich bada kulturowych. Kultura Popularna, 15 (1), s.1925.
Kendall, Gavin. Wickham, Gary. 2001. Understanding Culture: Cultural Stu
dies, Order, Ordering. London: Sage.
Kinowska, Zofia. 2012. Kondycja spoeczestwa obywatelskiego w Polsce. In
fos Biuro Analiz Sejmowych, 22, s.14.
Komunikat z bada CBOS . 2013. Oceny instytucji publicznych. BS/130/2013, s.118.
Kozakiewicz, Mikoaj. 1991. Byem marszakiem kontraktowego Warszawa:
Polska Oficyna Wydawnicza BGW.
Kozowski, Pawe (red.). 2011. Dwudziestolecie polskich przemian: konserwatyw
na modernizacja. Warszawa: Instytut Nauk Ekonomicznych PAN.
Krasnodbski, Zdzisaw. 2009. Filozofia III RP czyli od antypolityki do post
politycznoci. W:Kloczkowski, Jacek (red.). Rzeczpospolita 19892009.
Krakw: Orodek Myli Politycznej, s.2530.
Krasowski, Robert. 2012. Po poudniu. Upadek elit solidarnociowych po zdobyciu
wadzy. Warszawa: Wydawnictwo Czerwone i Czarne.
KrauzMozer, Barbara. 2005. Teorie polityki. Zagadnienia metodologiczne. War
szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kublik, Agnieszka. 10.12.2012. Bratkowski: Jacy dziennikarze niepokorni? Ta
horda? Nieprzyzwoici![online]. Gazeta Wyborcza. Dostp: http://wybor
cza.pl/1,75478,13025121,Bratkowski__Jacy_dziennikarze_niepokorni__Ta_
horda_.html?as=2[6.01.2014].
adyka, Jerzy. 1996. Adam Michnik poprawia demokracj. Res Humana, 22(3),
s.1517.
Machaa, Tomasz. Tusk, Donald. 20.09.2010. Nasza wielka stabilizacja roz
mowa z Donaldem Tuskiem. Wprost, 39, s.1419.
Majkowska, Grayna. 2000. Najnowsza warstwa frazeologii stylu publicy
stycznego. Annales Universitatis Mariae CurieSkodowska. Sectio FF . Phi
lologiae, 18, s.157168.
Mucha, Janusz. 2001. Socjologia polska w latach 19902000. Badania spoe
czestwa po przeomie. Przegld Socjologiczny, 50 (1), s.199237.
Nowakowski, Krzysztof. 2008. Wymiary zaufania i problem zaufania nega
tywnego w Polsce. Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 70 (1),
s.213233.
Rewiski, Janusz. Lejda, Stanisaw. 1993. Z kabaretu do sejmu i z powrotem?.
Opole: Opolpress.
Scarrow, Susan. 2000. Parties Without Members? Party Organization in
a Changing Electoral Environment. W:Dalton, Russell. Wattenberg,
Martin (red.). Parties without Partisans: Political Change in Advanced In
dustrial Democracies. Oxford, UK: Oxford University Press, s.88101.
Smolar, Aleksander. 1991. Dylematy drugiej Europy. Res Publica, 1, s.1222.

Sjka, Jacek. 2011. Kulturoznawstwo i jego rda. FiloSofija, 12 (1), s.171181.
Szczepaniak, Renata. 2011. Media w perspektywie kulturoznawczej edukacji
uniwersyteckiej (bilans ostatniej dekady na podstawie dowiadcze pol
skich i niemieckich). W:PokornaIgnatowicz, Katarzyna. Bierwka, Jo
anna (red.). Stare media w obliczu nowych, nowe w obliczu starych.
Krakw: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne, s.199217.
Turner, Graeme. 2003. British Cultural Studies: An Introduction. UK: Psycho
logy Press.
Van Biezen, Ingrid. Mair, Peter. Poguntke, Thomas. 2012. Going, going go
ne? The decline of party membership in contemporary Europe. Europe
an Journal of Political Research, 51, s.2456.
Walczak, Monika. 2010. Midzy dyscyplin a badaniami interdyscyplinarny
mi: uwagi o metodologicznym statusie kulturoznawstwa. Roczniki Kul
turoznawcze, 1, s.741.
Weber, Max. 1998. Polityka jako zawd i powoanie. KrakwWarszawa: Spo
eczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego.
Wilk, Eugeniusz. 1999. Kulturoznawstwo a cultural studies. Pytania w per
spektywie refleksji nad audiowizualnoci. Kultura Wspczesna, 2, s.1925.
Wrblewski, Micha. 2012. Od Kultury do tego, co kulturowe o szkole z Bir
mingham. We: Wrblewski, Micha (red.), Kultura i hegemonia. Antologia
tekstw szkoy z Birmingham. Toru: Wydawnictwo Naukowe Uniwersy
tetu Mikoaja Kopernika, s.1344.
Zaborowski, Zbyszek. 4.01.1994. Widmo Gierka i Grudnia nad Katowicami.
Gazeta Wyborcza, s.10.
Zylinska, Joanna. 2005. Ethics of Cultural Studies. New York: Continuum.
67
68
Tradycja
bada
popkulturowych
Aldona Kobus
wperspektywie anglocentrycznej
DOI: 10.5604/16448340.1123038
Aldona Kobus Tradycja bada popkulturowych
Badania nad kultur popularn wyrastaj z krytyki kultury masowej z pocztku

XX wieku. Krytyczne nastawienie stanowio wic sedno amerykaskiego me
dioznawstwa, jako dyscypliny utworzonej na gruncie bada kultury medialnej,
nawizujcej silnie do paradygmatu przemysu kulturowego szkoy frankfur
ckiej oraz zwizanej ze specyficznym amerykaskim purytanizmem, ktry
stoi za wszelkimi falami nagonki i paniki otaczajcej rne aspekty nowych
mediw od lat 80. a do dzisiaj (przemoc w telewizji i grach wideo, pornografia
i wymiana plikw w systemie p2p w obiegu internetowym itd.). Wpyw szkoy
frankfurckiej wie si oczywicie z emigracj jej przedstawicieli do Stanw,
a take z ich dowiadczeniami, ktre nakazyway w amerykaskiej kulturze
masowej widzie takie samo narzdzie manipulacji na usugach ideologii,
jakim staa si kultura w rkach nazistw.
Manipulacja to kluczowa kategoria w ramach krytycznego podejcia do
kultury masowej. Bez wzgldu na to, czy jej obiektem s producenci prze
mysu kulturowego czy te same masy ludzkie, sprowadzajce wspczesn
kultur do najmniejszego wsplnego mianownika, jak gosi Jos Ortega
yGasset w Buncie mas, kultura masowa opiera si na manipulacji, niwelujc
swobod interpretacyjn i krytyczny odbir w imi ideologicznej indoktry
nacji. W takim ujciu kultura popularna, jako kultura odbioru wanie, nie
ma prawa zaistnie. A jednak wspczesne media studies w amerykaskim
wydaniu skupiaj si niemal wycznie na badaniach recepcji, walczc z wi
zj homogenicznej, zestandaryzowanej, uprzemysowionej kultury, ktra
wraz z mitem kanapowego lenia (couch potato) stanowi dziedzictwo idei
szkoy frankfurckiej.
Najdoskonalszym wyrazem krytyki kultury masowej w duchu purytani
zmu jest z pewnoci Seduction of the Innocent z 1954 roku autorstwa Fredrica
Werthama, ktrej spoeczne oddziaywanie osigno niebyway zasig,
inspirujc liczne kampanie cenzorskie. Wertham mwi wprost o demorali
zujcym wpywie kultury masowej, zastpujc zarzuty wobec technicyzacji
i uprzemysowienia produkcji kulturowej krytyk jej treci. Jego interpretacja
stanowi paradoksalnie ciekawy przypadek wczesnego wiadectwa tzw. resistant
reading, ktre determinuje wspczesne podejcie do mainstreamowych treci
kulturowych. Wertham, dostrzegajc homoseksualne podteksty w komiksie
amerykaskim, prbuje legitymizowa swoje odczytanie wbrew oficjalnym
deklaracjom twrcw, odchodzc od instancji autorskiej jako gwnego punktu
odniesienia i ustanawiajc intencje czytelnika jako wice.
W tej sytuacji naley spyta, w jakich warunkach nastpio przejcie od
stygmatyzacji kultury masowej do jej akceptacji (kosztem wrcz odejcia od
zagadnie tzw. kultury wysokiej i awangardowej), od krytyki warunkw
produkcji i dystrybucji do analizy treci i recepcji, od manipulacji do oporu
jako podstawowej kategorii bada medioznawczych. ledzc genez trendw
w amerykaskim medioznawstwie, z atwoci mona sprowadzi rda
tej zmiany paradygmatw do wpyww Johna Fiskea, ktry przeszczepi
na grunt amerykaskiej akademii podstawowe pojcia brytyjskich studiw
kulturowych oraz przywiecajce im idee. Przeniesienie to zaowocowao
wytworzeniem nowego podejcia do tekstw kultury masowej, odmiennego
od krytyki spoecznej i ideologicznej, ktra charakteryzowaa zarwno
szko frankfurck, jak i szko z Birmingham. To podejcie znajduje swj
najgbszy wyraz na polu wspczesnego medioznawstwa wrd spadkobiercw
Fiskea. Za fundament nowej teorii, ktr mona okreli jako anglocen
tryczn perspektyw medioznawcz, uzna wypada wypracowanie przez
Fiskea teorii kultury popularnej jako pojcia wrcz opozycyjnego wobec
69
Aldona Kobus
doktorantka literaturo
znawstwa na Uniwersy
tecie Mikoaja Kopernika
wToruniu. Napisaa
prac magistersk na
kulturoznawstwie pt.
Teoria fandomu. Fanowskie modele odbioru.
Wspautorka Sownika
fandomu i fanfiction
opublikowanego w Netlorze. Wiedzy cyfrowych
tubylcw. Prowadzi
badania z nurtu fan
studies oraz zajmuje si
historycznym rozwojem
koncepcji autorstwa.
E-mail: lobogirl@wp.pl.
70
kultury masowej oraz wykazanie potencjau wywrotowego tkwicego w samej

konstrukcji tekstw kultury popularnej, w przeciwiestwie do subwersyw
nych wartoci przypisywanych wycznie aktom recepcji i wykorzystywania
materiau popkulturowego, ktre to wtki pojawiay si ju w teoriach szkoy
z Birmingham.
Kultura masowa oznacza przekazywanie szerokim masom odbiorcw
identycznych lub analogicznych treci, pyncych z nielicznych rde, sytuuje
si wic jednoznacznie po stronie nadawcw. Kultura popularna w rozumie
niu Fiskea oznacza mechanizmy, jakim poddana zostaje kultura masowa
w indywidualnych aktach recepcji, sytuuje si wic po stronie odbiorcw,
ktrzy tworz popkultur w oparciu o zawaszczanie, przeksztacanie i rekon
tekstualizowanie tekstw kultury masowej, przeciwstawiajc si w ten sposb
homogenizacji i standaryzacji. Umasowienie oznacza techniczny wymiar
nadawania okrelonych treci, stanowi wic immanentny element samych
tekstw; popularno to atrybut zyskiwany przez nadawane masowo treci
w aktach ich odbioru (Jenkins 2007: 65), podobnie jak kultowo, stanowica
poniekd pogbienie popularnoci. Jak mwi sam John Fiske: Kultura
popularna to nie tyle kultura przedmiotw artystycznych i obrazw, ile
zesp czynnoci kulturowych, dziki ktrym sztuka przenika do obyczaju
i warunkw codziennego ycia (1997: 175). Badacz nie poprzestaje wic
na zwykej analizie treci, ale zauwaa, e kultura popularna rodzi si na
zetkniciu dwch paszczyzn: masowo nadawanych tekstw i codziennoci
ludzkiego dowiadczenia, ktre przenikaj si nawzajem, przypisujc nowy
status tekstom kultury masowej. Kultura popularna stanowi wycinek kultury
masowej, a kluczowe kryterium jej wytwarzania ma charakter jakociowy,
a nie ilociowy oznacza afektywn wi z danym tekstem, aktywny odbir,
ktry napdza dalsz produkcj tekstw, opierajc si na mechanizmach negacji,
reinterpretacji i afirmacji. W ten sposb Fiske charakteryzuje popkultur
jako kultur odbioru aktywnego, krytycznego i kreatywnego a wic jako
kultur fanowsk, ustanawiajc mechanizmy dziaania fandomu, wsplnoty
fanw, jako standard zachowa recepcyjnych w polu popkultury, zawajc
tym bardziej jej zakres. Jest to ujcie idealistyczne, w ktrym kreatywny odbir
dotyczy kadego odbiorcy popkultury, poniewa to wanie przeksztacenie
tekstu kultury masowej stanowi elementarne rdo przyjemnoci, ktr si
z niej czerpie (Fiske 1997: 3233).
W duchu brytyjskich studiw kulturowych Fiske interpretuje popkultur
jako sfer oporu. Kultura masowa pozostaje narzdziem ideologicznej mani
pulacji, zgodnie z paradygmatem szkoy frankfurckiej i brytyjskich studiw
kulturowych, ktre rwnie widziay w mainstreamie wyraz hegemonii,
zwrciy si wic do subkultury w poszukiwaniu potencjau zmiany spoecznej.
Popkultura stanowi zatem efekt przeksztacania materiau oferowanego przez
dominujce bloki nadawcze ideologii u wadzy wedug wasnych potrzeb
spoecznych, politycznych, tosamociowych i emocjonalnych. W praktyce
oznacza to, e jedynymi rodkami konstruowania naszej wasnej przestrzeni
symbolicznej s te ofiarowane przez system, ktry nas sobie podporzdkowa.
Dlatego te popkultura Fiskea jest postpowa, ale nie radykalna. Jest sfer
uwidaczniania istniejcych konfliktw spoecznych, szukania oddolnych drg
oporu. Chocia towar kulturowy stanowi rodek dyscyplinujcy, odwoujcy
si do wartoci wsplnych dla wszystkich ludzi, zaprzeczajcy rnicom
spoecznym (Fiske 2010: 28), to produkty kulturowe zaspokajaj ludzkie
potrzeby antagonistyczne wobec podporzdkowujcych je sobie si:
[] s bowiem stale przeobraajc si matryc powiza

spoecznych, ktra wykracza poza wszelkie kategorie,
niezalenie od tego, czy bd one zwizane z samym
czowiekiem, klas, pci, ras czy jakkolwiek inn
kategori na stae zakorzenion w porzdku spoecznym.
Siy popularne przeksztacaj towar kulturowy w zasb
kulturowy, popularyzuj znaczenia i przyjemnoci, ktre
z sob niesie, wymykaj si prbom zdyscyplinowania,
ktre podejmuje, przeamuj jego jednorodno i spj
no, pldrujc jego teren. Kultura popularna w kadej
formie jest walk, zmaganiem o znaczenie dowiadcze
spoecznych, o wasne ja i jego relacje z porzdkiem
spoecznym oraz o teksty i utwory w tym porzdku
funkcjonujce (Fiske 2010: 28).
Tekst popularny musi zawiera w sobie minimalny potencja krytyczny wobec
si, ktre go stworzyy, ujawniajc wasn wewntrzn sprzeczno jako element
systemu reprodukcji ideologii i krytyki teje ideologii jednoczenie. Tekst
popkulturowy zostaje wic okrelony przez Fiskea jako tekst wytwarzalny.
Wzorujc si na wprowadzonej przez Rolanda Barthesa klasyfikacji na tekst
czytalny i tekst pisalny (okrelenia oznaczajce poziom zdyscyplinowania
czytelnika w akcie odbioru, zawarty w samej strukturze tekstu), Fiske definiuje
tekst wytwarzalny jako ich hybryd, zawierajc w sobie przystpno tekstu
czytalnego i otwarto tekstu pisalnego. Tekst wytwarzalny obfituje w lune
wtki, ktre wymykaj mu si spod kontroli; utrzymanie wasnych znacze nie
ley w jego mocy. Luki, ktre w nim istniej, s na tyle pojemne, aby pomieci
zupenie nowe treci w nich wytwarzane (Fiske 2010: 108). Tekst wytwarzalny
nie wymaga od odbiorcy tego samego nastawienia, co tekst pisalny, tj. moe
zosta odczytany zgodnie z zakodowan we wasnej strukturze intencj, bez
wyapywania biaych plam stanowicych miejsca przyczania wasnych
znacze odbiorcw. Nie moe jednak zapobiec pojawieniu si aktywnoci
waciwej dla tekstu pisalnego. W oparciu o teksty wytwarzane rodzi si wic
popkultura jednak teksty popkulturowe dla niektrych pozostaj zwykymi
tekstami czytalnymi, a sia kultury popularnej zaley od spoecznego obiegu
tekstw i aktywnoci odbiorcw. Jak ujmuje to Fiske:
Aby tekst by faktycznie popularny, musi posiada
adekwatne punkty odniesienia do rnych odbiorcw,
znajdujcych si w odmiennych kontekstach spoecz
nych musi zatem ju sam przez si by polisemiczny,
a kade odczytanie winno by warunkowane, to znaczy
okrelane, przez spoeczne warunki, w jakich tekst jest
odczytywany. Adekwatno wymaga polisemii i rela
tywizmu, neguje zamknicie, absolut i uniwersalizm
(Fiske 2010: 145).
Co ciekawe, u Fiskea kultura masowa w praktyce nie istnieje (2010: 183),
poniewa nie mona odgrnie i sztucznie wczy tekstw do spoecznego
obiegu, nie mona narzuci produktw kulturowych tak, aby stay si czci
procesw znaczeniotwrczych spoeczestwa. Nie istnieje te wyalienowany,
bierny odbiorca, poniewa odczytanie zawsze jest aktywne:
71
72
Odczytanie jest gr strategii i taktyki, aktem kusow

nictwa, czci rozgrywki siowej obecnej w kulturze.
Odbiorca to teren, na ktrym owa rywalizacja przebiega.
Popularne odczytania zawsze s sprzeczne, gdy obej
muj zarwno to, przeciwko czemu stawiamy opr, jak
i bezporedni form, jak nasz opr przyjmuje. Wanie
dlatego kultura popularna wymyka si wszelkim defini
cjom: nie da si jej jednoznacznie umiejscowi ani wrd
tekstw, ani wrd odbiorcw[]. Kultury popularnej
naley szuka wanie w konkretnych praktykach, a nie
w samych tekstach czy ich adresatach, cho praktyki te
s szczeglnie obecne w momencie, gdy tekst i odbiorca
wchodz w interakcje (Fiske 2010: 183).
Opierajc si na adaptowanej przez szko z Birmingham teorii hegemonii z pism
Antonia Gramsciego, Fiske stworzy radykaln teori, stanowic cakowite
przeciwiestwo dotychczasowych modeli kultury, z jej podziaem na kultur
wysok i nisk, awangardow i masow, subwersywn i podporzdkowan.
Dla szkoy frankfurckiej potencja wywrotowy tkwi jedynie w awangardzie,
a kultura masowa suya wdraaniu ideologii amerykaskiego kapitalizmu.
Zarwno frankfurtczycy, jak i badacze skupieni w CCCS uwaali kultur masow
za tryb ideologicznej reprodukcji i narzdzie ustanawiania opresyjnego porzdku
spoecznego, ktra ksztatuje sposoby mylenia tak, aby wpasowyway si
w spoeczne warunki wymagane przez kapitalizm. Brytyjskie studia kulturowe
zaczy jednak wychwytywa i wartociowa momenty oporu w interpre
tacjach odbiorcw popkultury, bada indywidualne akty odbioru i uytek,
jaki odbiorcy robi z tekstw kultury masowej, odkrywajc zrnicowanie
w sposobie recepcji oraz mechanizmy negocjacji i przeamywania ideologii
w jej ramach. Fiske poszed o wiele dalej, sprowadzajc cay odbir kultury
medialnej do kwestii oporu i kontrhegemonii. Pozostajc w paradygmacie
teorii konfliktu spoecznego, zauway, e popkultura zawsze jest kultur
konfliktu, wytwarzaniem spoecznych znacze, ktre le w interesie grup
podporzdkowanych. Zmieni odbir kultury masowej w walk o prawo
do nadawania znacze, ktre ksztatuj nasz codzienno (Fiske 1995: 2).
Jego teoria kultury popularnej stanowi przeniesienie struktur fanowskiego
odbioru na wszystkich odbiorcw popularnych treci kulturowych. Produkcja
wasnego kulturowego kapitau w postaci cyrkulacji znacze i wasnej twr
czoci, zalenej od tekstw popkulturowych, stanowi cech charakterystyczn
spoecznoci fanowskich. Dlatego te teoria Fiskea zostaa zaadaptowana
w caoci przez medioznawstwo, zajmujce si w wikszoci badaniami
wspczesnej kultury medialnej, co oznacza przede wszystkim badania recepcji.
Najwicej wiadectw recepcji produkuj oczywicie rodowiska fanowskie,
w ktrych wspieranie twrczoci czonkw stanowi cech samej subkultury.
Spadkobiercy myli Fiskea w naturalny sposb wykorzystali jego teorie a za
ich porednictwem dorobek brytyjskich studiw kulturowych do badania
subkultur fanowskich.
Wydaje si, e najbardziej interesujcym aspektem popkulturowej teorii
Fiskea, niedostatecznie jeszcze wyeksploatowanym, jest zwrcenie uwagi na
sam struktur tekstu kultury popularnej, w ktr wpisany zostaje wywro
towy potencja, podatno na kontrideologiczne interpretacje. W pocze
niu z wymagan od odbiorcy aktywnoci warunkujc jego przyjemno
i napdzajc recepcj, dao to caociowe i spjne ujcie popkultury jako
ostatecznej siy podwaajcej hegemoni. By moe dlatego kontynuatorzy

myli Fiskea odeszli od poszukiwania rde subwersji spoecznej i politycznej.
Dalszy rozwj anglocentrycznego ujcia w medioznawstwie skupi si raczej
na kwestiach indywidualnych i tosamociowych, ustanawiajc centraln
kategori przyjemno odbioru i przypisujc jej wartoci wywrotowe.
Polityka emancypacyjna, tak istotna w postulatach brytyjskiej szkoy
kulturowej, przesza wic pewn transformacj po przeszczepieniu na grunt
amerykaski: zrezygnowano niemal cakowicie z analiz w duchu marksistow
skim, poszukujcych powiza pomidzy systemami produkcji i dystrybucji
produktw kulturowych, z prb podwaania technokracji, z bada ekono
micznego sposobu funkcjonowania kultury, widzc w tym podejciu tendencje
redukcjonistyczne. Zamiast tego skupiono si na analizach feministycznych
i queerowych, znajdujc w badaniach recepcji mniejszoci i grup uciskanych
nowe narzdzie potencjalnej zmiany spoecznej. Kluczowe stay si wic
zagadnienia konsumpcji, przyjemnoci i indywidualnych metod konstrukcji
tosamoci w ramach kulturowego populizmu. Kultura medialna bowiem,
popkultura, jako zesp narzdzi kulturowego oporu w rozumieniu Fiskea,
dostarcza materiaw do konstruowania swojej tosamoci, przyjemnoci
i wzmacniania pozycji w oparciu o indywidualne interpretacje odbiorcw.
Nastpio wic widoczne przejcie od krytyki systemowej do polityki to
samociowej. Stygmatyzacja kultury masowej jako narzdzia manipulacji,
obecna w krytyce szkoy frankfurckiej i zwalczana w ramach brytyjskich
studiw kulturowych przez odrzucenie dychotomii kultury wysokiej i niskiej,
zmienia si w afirmacj popkultury jako narzdzia emancypacji.
W tym ujciu najwaniejszym osigniciem na drodze do emancypacji
wydawao si uzyskanie waciwej, adekwatnej reprezentacji medialnej,
a dokadniej reprezentacji uzyskanych na drodze twrczoci fanowskiej,
ktra stanowi popkultur per se w teorii Fiskea. Std pierwsza fala zainspi
rowanego Fiskeem medioznawstwa wyewoluowaa w tzw. fan studies. W ich
ramach Henry Jenkins, jako bezporedni spadkobierca myli autora Kultury
popularnej, ustanowi paradygmat bada spoecznoci fanowskich poprzez
wytwarzane przez nie artefakty w odniesieniu do tosamociowej konstrukcji
przedstawicieli fandomu jako grupy podporzdkowanej.
Jedn z ciekawszych konsekwencji anglocentrycznego ujcia w medioznaw
stwie jest przeksztacenie pozycji samego badacza, oparte na powszechnoci
dowiadczenia popkultury, ktra stanowi pierwotne dowiadczenie estetyczne
czowieka. Najlepszy wyraz dla tego nowego stosunku pomidzy badaczem
a przedmiotem badania znajduje si w pracach Jenkinsa. To wanie Tex
tual Poachers: Television Fans and Participatory Culture Jenkinsa z 1992roku
ugruntowao nowy stosunek do popkultury. Jednoczenie publikacja ta
stanowi konsekwentne ujcie teorii popkultury Fiskea, zastosowanej do
pionierskich bada fanowskich subkultur i modeli recepcji. W tym samym
roku wydane zostay te etnograficzne badania fandomu autorstwa Camille
BaconSmith Enterprising Women: Television Fandom and the Creation of
Popular Myth jednak to dzieo Jenkinsa znalazo wiksze rzesze naladow
cw, ustanawiajc sposoby badania i rozumienia aktywnej recepcji treci
popkulturowych, poprzez medioznawcze analizy artefaktw raczej ni przez
stosowanie metod antropologicznych. Jenkins pozostawa w swojej pracy
take pod wpywem Michela de Certeau, okrelajc kontrideologiczne wyrwy
w hegemonicznym systemie popkulturowej produkcji jako taktyki oporu,
w przeciwiestwie do strategii dominujcych instytucji. W tym samym
duchu konstruuje teori tytuowego tekstowego kusownictwa jako taktyki
73
74
zawaszczania popkulturowych treci, ich rekontekstualizacji w odniesieniu

do codziennych dowiadcze odbiorcw.
Godne uwagi s jego refleksje metodologiczne zwizane ze specyficzn
sytuacj, w ktrej podmiot i przedmiot bada pozostaj w nierozcznym
zwizku, tj. sytuacja badania kultury popularnej przez jej uczestnika, a nawet
entuzjast, podwaajca tym samym wymg obiektywnoci badawczej, wa
runkowanej przez pewien dystans. Kulturowe kusownictwo, zawaszczanie
tekstw, niweluje dystans i obiektywno wymagane od badacza w tradycyjnym
dyskursie akademickim. Jenkins powici sporo czasu metarefleksjom nad
swoj pozycj badawcz, ktrych najwaniejszym wyrazem (a zarazem swego
rodzaju manifestem wspczesnego medioznawstwa w anglocentrycznej
perspektywie) jest Hop on Pop. The Politics and Pleasures of Popular Culture
z 2002 roku, zawierajce zbir analiz pod jego redakcj. Jenkins postuluje
wic badania oparte na osobistym dowiadczeniu, prowadzone od wewntrz,
wykazujce mechanizmy dziaania popkultury na wasnym przykadzie,
tj.analizowanie tego, co konkretne popkulturowe treci robi ze mn i co
ja robi z nimi. Jednoczenie jednak stwierdza, e moliwe jest utrzymanie
dystansu i ironii, poniewa le one w samej strukturze popkulturowych
produktw i to wanie one stanowi sedno przyjemnoci, jakie czerpie si
z odbioru kultury popularnej swoista autoironia zajmuje wic to samo
miejsce, co systemowa krytyka ideologiczna w teorii Fiskea, odchodzc
jeszcze dalej od rdowych koncepcji kultury popularnej jako narzdzia
wdraania hegemonii i przeciwstawiania si jej jednoczenie.
Jednak to wanie Jenkins powraca w swoich pracach do analizowania
technicznych i ekonomicznych uwarunkowa kultury popularnej. Jego koncepcja
narracji transmedialnej stanowi interesujce rozwinicie analiz przemysu
kulturowego szkoy frankfurckiej w realiach technologicznych XXI wieku
i powinna zosta rozwaona pod tym wzgldem. Dziedzictwo brytyjskich
studiw kulturowych Jenkins sprowadzi jednak do kwestii oporu wobec ideo
logii producentw i nadawcw obecnego w nieoficjalnych, pozasystemowych
wiadectwach recepcji, jakich dostarczaj rodowiska fanowskie i tzw. oddolne
media. Najbardziej wymiernym aspektem pracy Jenkinsa nawizujcym do
szkoy z Birmingham jest nacisk, jaki kadzie on na wartoci edukacyjne
badania mechanizmw dziaania wspczesnej kultury (teoria alfabetyzmu
medialnego) oraz stosowany przez niego model analizy interwencyjnej, ba
zujcy na koncepcji Johna Hartleya, ktry polega na artykuowaniu potrzeb
i wymaga odbiorcw z uyciem instytucjonalnego autorytetu badacza,
przeciwstawiajc fanowsk wadz nadawania znacze ekonomicznej wadzy
producentw i nadawcw (Jenkins 2006: 91). Oznacza to rwnie, e badacze
automatycznie zajmuj pozycj widowni, odbiorcw, utosamiajc si z ni
w procesie wdraania jej interpretacji do systemowego obiegu treci kulturowych.
Aby dokadnie zrozumie przeom, jakim bya publikacja Textual Poachers,
oraz zajmowane przez Jenkinsa stanowisko wobec popkultury, nie wystarczy
oprze si na stygmatyzacji kultury popularnej wynikajcej ze znanej dycho
tomii kultury wysokiej i niskiej. Przyjmujc w swoich badaniach pozycj fana,
Jenkins przeciwstawi si silnemu w dyskursie medialnym obrazowi fana
jako patologii odbioru produktw kulturowych. Zgodnie z funkcjonujcym
przekonaniem fani:
a. to bezmylni konsumenci, kupujcy wszystko, co zwizane jest z pro
gramem lub jego obsad[];
b. to osoby kultywujce bezuyteczn wiedz[];
c. to osoby bdnie uznajce za istotne bezwartociowe treci[];
d. to spoeczne wyrzutki, ktrym obsesja na punkcie okrelonego pro

gramu rekompensuje niepowodzenia w innych dziedzinach ycia[];
e. s zniewieciali i/a lbo zdeseksualizowani przez swoje bliskie powi
zania z kultur masow[];
f. s infantylni, emocjonalnie i intelektualnie niedojrzali[];
g. s niezdolni do odrnienia fikcji od rzeczywistoci[] (Jenkins
1992: 10).
Fan w tym rozumieniu jest fanatykiem, jednostk na skraju psychozy,
ucieleniajc wszelkie niebezpieczestwa, jakie purytaska panika moralna
wie z rozwojem mediw i technicyzacj spoeczestwa. Jest yciowym
nieudacznikiem, ktry poprzez kapita kulturowy oparty na popularnych
produktach rekompensuje sobie niepowodzenia w yciu spoecznym. Fanem
jest Mark Chapman, zabjca Lennona. Fanami s przeladowcy z filmw:
Fade to Black Zimmermana z 1980 roku, The Fan Bianchiego z 1981, King of
Comedy Martina Scorsese z 1983, Misery Reinera z 1990 (na podstawie po
wieci Stephena Kinga) oraz Fan z Robertem de Niro i w reyserii Tonyego
Scotta z 1996. Tego rodzaju obraz medialny fanafanatykanieudacznika
wci pozostaje ywy, stanowic wskanik, za pomoc ktrego rozgranicza
si waciwy odbir treci medialnych i jego wymiar patologiczny, dystans
i jego brak, okrelajc waciwy stosunek konsumenta do nadawanych treci.
Zachowania fanowskie, patologizowane w dyskursie medialnym, nie s
aprobowane przez sam przemys medialny jak inaczej wytumaczy nie
ustanne stygmatyzowanie fanw, ktrzy wszak stanowi najwierniejsz grup
konsumentw? Pokazuje to, do jakiego stopnia wojna o wadz nadawania
znacze, ktrej domagaj si fani popkulturowych tytuw, jest wci ywa
i warunkuje antagonistyczne nastawienie nadawcw i odbiorcw. Pytanie
brzmi, czy w nowej anglocentrycznej perspektywie medioznawczej jest to wci
postrzegane jako walka ideologii czy te jako semiotyczna potyczka o znacze
nie medialnych treci i czy rnica pomidzy tymi modelami jest istotna.
Patologizacja rodowisk fanowskich jest wci aktualna, pomimo trzy
dziestu ju lat pracy Jenkinsa i jego kontynuatorw. Wystarczy wspomnie
strzelanin w miecie Aurora, w Colorado, na premierze filmu Mroczny rycerz
powstaje Nolana 20 lipca 2012 roku, po ktrej sprawc od razu okrzyknito
fanem Batmana. Serial The Big Bang Theory (Lorre, Prady 2007) uczyni
stereotypowych fanw gwnymi bohaterami i wcale nie zamierza odka
mywa ich stereotypowego wizerunku. Najpopularniejsze tytuy medialne,
z rozbudowanymi fandomami, jak Supernatural (Kripke 2005) i Sherlock
(Moffat, Gatiss 2010) wprowadzaj patologiczne obrazy fanw jako motywy
komediowe. Reklama Canal+ z 2013 roku rwnie parodiuje zachowania
fanowskie, pokazujc je jako niewaciwy przykad odbioru treci medialnych
(haso: Piset razy ten sam film? Lepiej zobacz piset premier rocznie!).
Jenkins podsumowuje to nastpujco:
[] fan konstytuuje skandaliczn kategori we wsp
czesnej kulturze, na przemian stajc si celem omieszania
i niepokoju, lku i podania. Bez wzgldu na to, czy
przedstawiony zostaje jako religijny fanatyk, psychopa
tyczny zabjca, neurotyczny fantasta czy oszalaa z dzy
groupie, fan pozostaje fanatykiem czy te faszywym
wyznawc, ktrego interesy s fundamentalnie obce nor
malnemu dowiadczeniu kultury i ktrego umys niebez
piecznie traci kontakt z rzeczywistoci (Jenkins 1992: 16).
75
76
Prace Jenkinsa i BaconSmith byy pierwszymi tekstami przedstawiajcymi

rodowiska fanowskie w pozytywnym wietle, jako rda aktywnego, kry
tycznego i kreatywnego odbioru. W wydanej dziesi lat pniej Kulturze
konwergencji Jenkins stwierdza jednak, e fanowski model odbioru nie tylko
si rozpowszechni, ale wrcz sta si wzorcowy dla odbioru treci medial
nych, ze wzgldu na popularyzujc si narracj transmedialn jako nowy
sposb konstruowania przekazw medialnych: narracj rozproszon na
rnych platformach medialnych, wymagajc od odbiorcw aktywnoci
i zaangaowania w procesie zbierania szcztkw informacji skadajcych
si na caociowy przekaz. Naleaoby w tym momencie spyta, do jakiego
stopnia wdraanie takiego modelu odbioru umotywowane jest pobudkami
ekonomicznymi i narastajc koncentracj mediw. Jenkins jednak tego nie robi.
W zadziwiajcy sposb skupia si na wykorzystywaniu przez masy nowych
technologicznych moliwoci, wieszczc nadejcie ery konwergencji, unika
jednak analizowania ekonomicznego zaplecza tych przemian. Po przeszcze
pieniu na grunt amerykaskiego medioznawstwa teorii hegemonii badanie
ekonomicznego podoa produkcji i dystrybucji medialnych treci w duchu
szkoy frankfurckiej uznano za podejcie redukcjonistyczne. By moe dlatego
Jenkins rozpisujc si na temat moliwoci technologicznych i przypisujc
Internetowi zdolno odbudowy spoeczestwa obywatelskiego przez treno
wanie dialogu, negocjacji i wsppracy w ramach zbiorowej inteligencji jako
jego modelu operacyjnego nie zajmuje si kwestiami ekonomicznymi ani
klasowymi, podobnie jak Fiske, ktry stopniowo odsuwa podobne tematy
z pola swoich rozwaa.
Na tym tle Jenkins wystartowa z pozycji fana, ktry tumaczy wasne
zachowania w ramach dyskursu akademickiego, w przeciwiestwie do Bacon
Smith, ktra wielokrotnie w pracy podkrelaa swoj zewntrzn wobec
fandomu pozycj badacza. Jenkins zapocztkowa tym samym szerok fal
bada nad fandomem i aktywnym odbiorem treci medialnych, w ktrych
kluczowym zagadnieniem bya wanie przynaleno samego badacza do
przedmiotu bada, zacieranie granicy rzekomo warunkujcej obiektywno.
Wiksz cz metodologicznych refleksji autora Kultury konwergencji zajmuj
wic prby legitymizacji tego stanowiska. Poczynajc od strony praktycznej,
stwierdzi mona, e fandom to rodowisko zamknite i osoba z zewntrz
nigdy nie uzyska penego dostpu do pewnych jego sfer (BaconSmith opubli
kowaa swoj prac jako wynik omioletnich bada terenowych, zanim dotara
do materiaw, ktre osobom rozpoznanym jako czonkowie fandomu s
prezentowane w o wiele krtszym czasie), co uniemoliwia przeprowadzenie
rzetelnych bada. Jenkins idzie jednak dalej, okrelajc now pozycj badacza
w odniesieniu do rozwijanej przez siebie teorii popkultury.
Jak wczeniej Fiske, Jenkins okreli popkultur jako sfer oporu. Produkty
medialne staj si popularne dziki emocjonalnemu zaangaowaniu odbiorcw,
ktre swoje rdo ma w zawaszczaniu okrelonych treci (identyfikacji
z nimi) oraz w wykorzystywaniu ich w produkcji wasnych znacze kt
rych nie okrela si ju jako kontrideologiczne, a raczej jako rozwinicie
znacze rzutowanych na tekst przez nadawcw (Jenkins nie posdza fanw
o nadinterpretacje). Konflikt pomidzy nadawcami i odbiorcami nie jest ju
odczytywany jako antagonizm ekonomiczny (w myl szkoy frankfurckiej)
czy spoeczny (zgodnie z zaoeniami szkoy z Birmingham), ale jako kwestia
zaspokajania potrzeb odbiorcw, przyjemnoci czerpanej z odbioru i waciwej
reprezentacji medialnej. Jenkins odcina si rwnie od krytyki nadawcw
i odbiorcw treci kulturowych, rozpoznajc, e kada ze stron ma wasne
racje: producenci dysponuj kapitaem ekonomicznym, odbiorcy kapitaem

emocjonalnym. Zajmujc mediacyjne stanowisko zgodnie z zaoeniami
analizy interwencyjnej, badacz postuluje wzajemne poszanowanie racji obu
stron. Zauwaa zabiegi manipulacyjne po stronie odbiorcw i w swojej pracy
czyni je waniejszymi od materiau rdowego, jakim jest przekaz medialny,
sztucznie agodzc tym samym konflikt pomidzy tymi rodowiskami od
chodzc cakowicie od konfliktu spoecznego w teorii brytyjskich studiw
kulturowych, pozostawia jednak kategori oporu, czynic go niezbdnym
warunkiem funkcjonowania popkultury. Mona by wic spyta, wobec czego
jest to opr, jeli ideologia instancji nadawczej nie ma rzekomo adnej rze
czywistej wadzy, a tym samym znaczenia. Nawet opr Jenkins przedstawia
w kategoriach popkosmopolityzmu transkulturowego przepywu produktw
kulturowych, odpowiadajcego niszowym zapotrzebowaniom odbiorcw,
stwarzajcego im nowe perspektywy i moliwoci inwestycji swojego kapi
tau emocjonalnego oraz kreacji wasnej tosamoci. Opr miaby si wic
wyraa w przeksztacaniu treci medialnych na wasne potrzeby i selekcji
przyswajanych treci zgodnie z konsumenck samowiadomoci, a wic
godzi si ze swoj lokalnoci, przypadkowoci i brakiem zakotwiczenia,
wpasowujc si w model taktyk kulturowych de Certeau, pozbawionych
rzeczywistego potencjau wywrotowego kontrideologii w procesie walki
o now hegemoni.
Deformujc kategori oporu, tak kluczow dla rozumienia dziaa ak
tywnych rodowisk odbiorczych, Jenkins jednoczenie rozwija teori kultury
popularnej. Zauwaa, e samym zadaniem popkultury jest zmuszanie nas do
odczuwania, a jej gwny parametr to kryterium emocjonalnej intensyfikacji.
W swoich [] najlepszych przejawach jednak popkultura skania nas do
mylenia przez to, co odczuwamy (Jenkins 2007: 3). Estetyka popkultury
przeciwstawia si wic uniformizacji i formalizacji, poniewa nie wywouj
one reakcji emocjonalnych ani intelektualnych odbiorcw. Rozpoznanie
tej estetyki wymaga jednak kompetencji kulturowej, zdolnoci zrozumie
nia unikatowoci, jaka cechuje popkulturowy produkt, przez osadzenie go
w kontekcie innych: [] aby w peni doceni dzieo sztuki popularnej,
naley zna dostatecznie duo innych dzie, by zauway, w jaki sposb
nadbudowuje si i przeamuje istniejce formuy[]. Kultura popularna
cieszy si zoonoci i rnorodnoci dostrzegaln w caym procesie jej
rozwoju (Jenkins 2007: 3). W tym ujciu jedynym sposobem mwienia
o popkulturze jest uczestnictwo w niej, poddanie si jej wpywom, rozpoznanie
generowanego przez ni sam kontekstu i standardw estetycznych. W tym
sensie popkultura jest rwnie autoreferencyjna, nieustannie odsyajc do
samej siebie w procesie cyrkulacji znacze, i co za tym idzie autoironiczna,
poprzez gr ze zestandaryzowanymi schematami.
Mona zauway kolejne przesunicie w stosunku do teorii brytyjskich
studiw kulturowych, z ktrych Jenkins czerpie o ile szkoa frankfurcka
opieraa si na dychotomii kultury wysokiej i niskiej, a badacze CCCS ignoro
wali funkcjonowanie kultury wysokiej, postulujc badanie produktw kultury
masowej z takim samym podejciem, jak przy badaniu dzie awangardowych,
Jenkins ustanawia popkultur now awangard. Ju Fiske uczyni popkultur
stref oporu, czym wczeniej bya sztuka awangardowa. Jenkins nie tylko
trzyma si tej myli, ale take neguje standardy estetyczne przypisywane
przemysowi kulturowemu przez szko frankfurck, wpisujc popkultur
w modele estetyczne przewidziane dla kultury wysokiej, jak chociaby wymg
wytworzenia kompetencji kulturowej.
77
78
W ten sposb jednak Jenkins legitymizuje now, hybrydaln postaw ba

dawcz akafana. Jenkins wielokrotnie podkrela, e stanowisko fana oscyluje
pomidzy fascynacj a frustracj, adoracj a krytyk. W ten sposb afektywne
zaangaowanie w odbir popkulturowych treci nie stoi na przeszkodzie ich
obiektywnej ocenie i badaniu aktywny odbir produktw popkulturowych
w sam swoj struktur ma wpisane z jednej strony emocjonalne zaangaowanie,
a z drugiej ironiczny dystans. Podejcie oceniajce i krytyczne stanowi inte
gralny element kulturowej kompetencji niezbdnej do waciwego oceniania
popkulturowych treci. Wiedza fanowska zostaje uznana w jego twrczoci
za nieoficjalny system ekspercki, od ktrego powinien wychodzi badacz,
zanim zajmie zinstytucjonalizowane i zdystansowane stanowisko. Jenkins
podkrela rwnie, e pozycja akafana nie polega na folgowaniu wasnym
popkulturowym upodobaniom, ale stanowi trudn sytuacj tumacza, prze
kadajcego dowiadczenia odbiorcw popkultury na oficjalny jzyk nauki,
przeycia afektywne na semiotyk afektywn:
Te aspekty kultury popularnej s trudne do zrozumienia
z perspektywy refleksyjnego dystansu. Aby zrozumie,
jak popkultura oddziauje na nasze emocje, musimy si
do niej zbliy, zaznajomi si z ni, pozwoli, aby nas
oczarowaa i dopiero wtedy pisa o naszym wasnym
zaangaowaniu (Jenkins 2007: 10).
Na tej podstawie Jenkins konstruuje nowy model badacza, odwoujc si
w manifecie tej nowej szkoy medioznawczej (new cultural studies) wprost
do koncepcji organicznego intelektualisty Gramsciego i tradycji szkoy
z Birmingham. Jak pisz redaktorzy Hop on Pop: [] jestemy zainteresowani
codziennoci, intymnoci, bezporednioci; odrzucamy monumentalizm
kanonicznych formacji i autorytarny dystans tradycyjnego akademickiego
dyskursu. Angaujemy si w kultur popularn jako tak blisk ciau, tak
stanowic element nas samych, e niezwykle trudne staje si badanie jej
z dystansu (Jenkins i in. 2002: 3). Uwaajc si za pierwsz generacj me
dioznawcw zdoln do badania popkultury w warunkach, ktre ona sama
okrela, d do zatarcia granicy pomidzy dyskursem naukowym i popu
larnym, prac a zabaw, przyjemnoci a polityk (Jenkins i in. 2002: 5). Za
wyznacznik nowej formacji medioznawczej uwaaj wic bezporednio
(immediacy) jako kluczow cech popkultury, co wykaza ju Jenkins w The
Wow Climax, jako ten aspekt popkulturowej estetyki, ktry odrnia j od
buruazyjnej kultury wysokiej (Jenkins i in. 2002: 6), co czyni nacechowane
dystansem prby podejcia do popkultury uomnymi i podejrzanymi. Ten
postulat metodologiczny nowych studiw kulturowych najpeniej oddaje
pozycj akafana: prb [] artykulacji wasnego wielokrotnego (i czsto
wewntrznie sprzecznego) zaangaowania, uczestnictwa, identyfikacji z popu
larnymi tekstami bez wyparcia, racjonalizacji i znieksztacania (Jenkins i in.
2002: 7), albowiem najlepszy krytyk kultury znajduje si zarwno wewntrz,
jak i na zewntrz przedmiotu bada (Jenkins i in. 2002: 7). W dalszym toku
manifestu zauwaa si wielowartociowo kultury popularnej, ktrej efekty,
konsekwencje i ideologie nie mog zosta jednoznacznie okrelone (Jenkins i in.
2002: 11). Rozrastanie si znacze stanowi element codziennego dowiadczenia
i kulturowej tosamoci (Jenkins i in. 2002: 11). Postulowane jest wic ujcie
partykularne i kontekstualne, wymagajce elastycznoci metodologicznej
i usytuowania badanych treci w ramach procesw glokalizacji (Jenkins
i in. 2002: 20). Odpowiadajc na zarzuty o ucieczk w popkosmopolityzm

przed trudnoci artykuowania konfliktw spoecznych wyraanych we
wspczesnej kulturze, autorzy manifestu odpowiadaj, e nie zamierzaj
poddawa si binarnym podziaom na produkcj i konsumpcj, w ktrych
tylko produkcja oznacza prawdziw polityk, a tylko konsumpcja prawdzi
w przyjemno (Jenkins i in. 2002: 21), poniewa przyjemnoci i polityki
nie mona tak atwo od siebie odseparowa, a ich celem jest przeledzenie
i wyoenie zwizkw, w jakich pozostaj te dwie wartoci. Planuj wic
stworzy nowe medioznawstwo jako teori i praktyk kultury popularnej.
Przyjmuj tutaj pozycj organicznego intelektualisty z pism Gramsciego,
zdolnego do wyraenia wiedzy, zainteresowa i dowiadcze swojej klasy
na szerszym polu spoecznym i politycznym w tym przypadku zapewne
chodzi o grup odbiorcw popkulturowych treci. Prbuj wic rozszerzy
model akafana i uczyni z analizy interwencyjnej wzorcowy model dyskursu
popkulturowego. Najwikszy sukces na tym polu z pewnoci odnis Jen
kins ze swoim programem edukacji medialnej opartej na idei alfabetyzmu
medialnego, czyli zestawu zdolnoci niezbdnych do swobodnego poruszania
si w nowym krajobrazie medialnym, minimalnej technicznej kompetencji
wymaganej do zrozumienia, jak dziaa nowa kultura medialna oparta na
narracji transmedialnej i konwergencji, czego owocem jest opracowany
przez niego program edukacyjny Fundacji McArthura, promujcy wiedz
technologiczn na temat funkcjonowania nowych mediw i partycypacji
w wytwarzanych przez nie treciach. Nacisk, jaki przedstawiciele nowych
studiw kulturowych kad na edukacj jako narzdzie udostpniania i uyt
kowania kultury, stanowi najsilniejszy rys z dziedzictwa brytyjskich studiw
kulturowych w ich programie.
Prace z zakresu nowych studiw kulturowych, zgromadzone w tomie Hop
on Pop i innych, stanowice dalekie echo dziedzictwa bada prowadzonych
w CCCS, oferuj interesujcy zestaw podej i narzdzi metodologicznych
dla polskich badaczy zajmujcych si partycypacj w kulturze popularnej,
szczeglnie w odbiorze zagranicznych produktw popkulturowych, i polskimi
fandomami, w ramach ktrych dochodzi do szczeglnej rekontekstualizacji
treci kultury medialnej. Analizy tego typu zjawisk powinny zachowywa
partykularne i kontekstualne wymogi postulowane w manifecie, a take
oddawa transkulturowy charakter tych zjawisk oraz ich techniczne zako
rzenienie, biorc pod uwag, e wiksza cz partycypacji polskich fanw
w popkulturze toczy si w Internecie (fora dyskusyjne, blogi tematyczne,
kanay na YouTube, vlogi, rozbudowana produkcja i dystrybucja w obiegu
internetowym polskich subw oraz skalacji itd.). Ciekawe byoby te wykazanie
indywidualnego, zaangaowanego odbioru popkultury ze strony polskich
badaczy na wzr amerykaskich, biorc pod uwag, jak ywa wci pozostaje
w polskim dyskursie akademickim teoretyczna dychotomia i refleksja krytyczna
szkoy frankfurckiej, przy praktycznym braku w kraju zarwno funkcjonalnej
(speniajcej swoj funkcj spoeczn i estetyczn) kultury wysokiej (wystarczy
wspomnie, e jako jedno z najwikszych osigni artystycznych niedawno
zmarego Wojciecha Kilara prbowano przedstawi propozycj stworzenia
cieki dwikowej do trylogii Wadca Piercieni Petera Jacksona), jak i rodzimej
kultury popularnej (ktra z definicji jest kultur klasy redniej, brak wic dla
niej w Polsce ekonomicznego ugruntowania).
Douglas Kellner dokona analizy zwizkw pomidzy zaoeniami szkoy
frankfurckiej i brytyjskimi studiami kulturowymi, wykazujc daleko posu
nite podobiestwa pomidzy ich podejciami, wyrastajce z ducha krytyki
79
80
marksistowskiej. Stworzy te klasyfikacj, nakadajc trzy etapy w rozwoju

studiw kulturowych na kolejne fazy rozwoju kapitalizmu. W tym ujciu kry
tyka szkoy frankfurckiej to okres fordyzmu, statycznego i monopolistycznego
kapitalizmu lat 30., kiedy to jednostki poddawano kontroli systemowej co
legitymizuje postrzeganie kultury masowej jako sposobu inkorporacji klas
pracujcych w struktury spoeczne kapitalizmu za pomoc manipulacji
i narzucania ideologii. Std zarzuty wobec kultury masowej odnonie do jej
homogenizacji i uniformizacji, chocia naley pamita, e kultura masowa
nigdy nie bya a tak jednolita, jak pokazywa to model frankfurcki. Brytyjskie
studia kulturowe przypadaj na okres postfordowski, czas bardziej zrni
cowanych formacji kulturowych i narodzin subkultur, okres antagonizmw
spoecznych i klasowych, kwestionowania konserwatywnych ideologii, take
ekonomicznych, i dominacji kapitalizmu. Std zainteresowanie badaczy
CCCS subwersywnym i wywrotowym potencjaem nieoficjalnych, oddolnych
mechanizmw kulturowych. Anglocentryczne podejcie w medioznawstwie,
stanowice efekt transmisji ideaw brytyjskich studiw kulturowych na teren
amerykaskiej akademii, zostao uwikane w postmodernistyczne zagadnienia
konsumpcji, przyjemnoci i polityki tosamociowej, znaczco zmieniajc
zaoenia, na ktrych zostao ufundowane, i odpowiada ma nowej erze
globalnego kapitalizmu. Postpujcy zanik perspektywy krytycznej i odcicie
si od tradycji marksistowskiej stanowi wic ma reakcj na mechanizmy
glokalizacji, decentryzacji i konsumeryzmu w nowym spoeczestwie informa
cyjnym (Kellner 2002). Biorc pod uwag powysze, tym bardziej naleaoby
uwzgldni w swoich deniach metodologicznych powrt do rdowych
teorii i zacz stawia pytania o pochodzenie i sposoby dystrybucji produktw
kulturowych, uwzgldniajc w swoich analizach ich zaplecze ekonomiczne.
Wanie ze wzgldu na now faz rozwoju kapitalizmu, na progu rewolucji
technicznej, jakiej dostarczaj nowe media i rodki dystrybucji, tym pilniej naley
pyta o ideologie stojce za okrelonym medialnym przekazem i o charakter
sposobw jego uycia czy kusownicza dziaalno fanowska rzeczywicie
ma charakter wywrotowy czy te stanowi bufor bezpieczestwa dla oficjalnej
kultury, w ramach ktrego nastpuje realizacja roszcze odbiorcw, tak aby
oficjalny przekaz mg pozosta niezakcony? W jaki sposb rozwj Inter
netu zmieni funkcjonowanie obiegw kulturowych? Czy popkulturalizm to
jeszcze jedna forma imperializmu kulturowego? Jaki wpyw na nasze ycie
ma koncentracja mediw i postpujcy razem z ni monopol informacyjny?
Jaki jest zwizek pomidzy kultur medialn a aktywnoci polityczn
i spoeczn, ktr wzbudzaj prby cenzurowania i ograniczania wolnoci
przepywu danych w sieci, podejmowane w ostatnich latach? Czyje interesy
reprezentuje obecnie dyskurs medialny? Te wszystkie pytania wci czekaj
na odpowied, a prawdziwy potencja narzdzi badawczych dostarczonych
nam zarwno przez szko frankfurck, jak i brytyjskie studia kulturowe
wci czeka na wykorzystanie.
Bibliografia
BaconSmith, Camille. 1992. Enterprising Women: Television Fandom and the
Creation of Popular Myth. New York: University of Pennsylvania.
Fiske, John. 1997. Postmodernizm i telewizja. Tum. Jolanta Mach.W: An
drzej Gwd (red.), Pejzae audiowizualne, Krakw: Universitas.
Fiske, John. 2010. Zrozumie kultur popularn. Tum. Katarzyna Sawicka. Kra
kw: WUJ.
Fiske, John. 1995. Reading the Popular. London, New York: Routledge.
Jenkins, Henry. 2006. Fans, Bloggers and Gamers. Exploring Participatory Cul
ture. New York: NYU Press.
Jenkins, Henry. 1992. Textual Poachers. Television Fans & Participatory Cul
ture. Studies in Culture and Communication. New York: Kindle Edition.
Jenkins, Henry. 2007. The Wow Climax. Tracing the Emotional Impact of Po
pular Culture. New York: NYU Press.
Jenkins, Henry. McPherson, Tara. Shattuc, Jane. 2002. The Culture that Sti
cks to Your Skin: A Manifesto of New Cultural Studies. W:tyche, Hop on
Pop. The Politics and Pleasures of Popular Culture. New York: NYU Pres.
Kellner, Douglas. 2002. The Frankfurt School and British Cultural Studies: The
Missed Articulation[online]. Dostp: http://pages.gseis.ucla.edu/facul
ty/kellner/essays/frankfurtschoolbritishculturalstudies.pdf[4.01.2014].
Wertham, Fredric. 1954. Seduction of the Innocent. California: Rinehart and
Company.
81
82
Przyjem
no
upod
miotowionych
przedmiotw
Mateusz Felczak
Dziedzictwo
brytyjskich studiw kulturowych,
realizm spekulatywny i gry wideo
DOI: 10.5604/16448340.1123039
M a t e u s z F e l c z a k P r z y j e m n o u p o d m i o t o w i o n y c h p r z e d m i o t w
Kiedy w kwietniu 2007 roku Ray Brassier, Iain Hamilton Grant, Quentin
Meillassoux i Graham Harman na spotkaniu w londyskim Goldsmiths
College inicjowali ruch zwany pniej realizmem spekulatywnym, trudno byo
przewidzie, jakie konsekwencje dla bada nad kultur wynikn z powstania
nowej szkoy mylenia o rzeczach.
Wypowiedzenie wojny filozofii dostpu (jak nazywa j Harman), czyli pry
matowi mylenia o filozoficznym zasypywaniu przepaci midzy czowie
kiem a otaczajcym go wiatem, mona uwaa za pocztek nowej cieki
dla posthumanizmu, radykalnie zrywajcej z resztkami antropocentryzmu
obecnymi jeszcze w myleniu N. Katherine Hayles czy Donny Haraway.
Realizm spekulatywny nie jest prdem jednorodnym, lecz wszystkie jego
nurty za swj gwny cel uznaj zerwanie z obowizujcym od czasw Kanta
pierwszestwem relacji czowiekwiat przed wszelkimi innymi relacjami
(Harman 2013: 67). wiat, w ktrym kulturowa dziaalno czowieka przestaje
zajmowa uprzywilejowan pozycj, wydaje si bardzo niebezpieczny dla
brytyjskich (i kadych innych) studiw kulturowych. Pogodzenie holistycznego,
systemowego i amoralnego podejcia do rzeczywistoci w wydaniu realizmu
spekulatywnego z tradycj studiw kulturowych, niestronicych przecie od
kategorii takich, jak etyka troski, wydaje si bardzo trudne do wykonania.
Tak samo problematycznym jawi si mylenie o produktach tzw. nowych
mediw programach telewizyjnych, grach komputerowych, filmach czy
reklamach jednoczenie jako o autonomicznych przedmiotach i artefaktach,
poprzez ktre ideologia ksztatuje podmiotowo ich odbiorcw. Aporie te
bynajmniej nie wyczerpuj listy punktw zapalnych dla obu wymienianych
podej, szczeglnie biorc pod uwag totalistyczne ambicje opisu wszelkich
interakcji midzy bytami, szczegowo przedstawione w Traktacie o przed
miotach Grahama Harmana.
Pomimo powyszych zastrzee wspczesna popkultura ma co najmniej
jeden obszar, w ktrym krytyczny potencja metodologii wypracowanej na
gruncie brytyjskich studiw kulturowych czy si z filozoficznymi podwalinami
zwrotu spekulatywnego i ontologii przedmiotw: s to gry wideo. Ludologia,
czyli badanie gier, jest jedn z najmodszych dyscyplin akademickich, cho
potrzeba refleksji nad tym obszarem kultury popularnej od dawna znajduje
swoje uzasadnienie chociaby w danych ekonomicznych dotyczcych jej
konsumpcji.
Naczelny postulat realizmu spekulatywnego, czyli detronizacja czowieka
jako gwaranta produkcji sensownych interpretacji wiata opartych na korelacji
midzy przedmiotem a podmiotem, stoi w jawnej sprzecznoci z kulturo
centryczn antropologi badaczy krgu CCCS. Caociowe poczenie tych
dwch metod recepcji wiata jest rzeczywicie nie do pogodzenia, lecz jak
bd si stara udowodni wybrane elementy wietnie ze sob wspgraj
przy analizie ludologicznej, skupionej na grach jako najnowszych fenomenach
kultury wspczesnej. Konieczno bada sprawczoci czynnika pozaludzkiego
w obliczu komputeryzacji popkultury wydaje si oczywistoci, a gazie
wiedzy usiujce poczy refleksj humanistyczn z osigniciami nauk
cisych i namysem nad technologiami informatycznymi nieprzypadkowo
mog liczy na hojne dotacje, czego wymownym przykadem jest dziaalno
Software Studies Initiative Lva Manovicha na Uniwersytecie w San Diego.
Z drugiej strony humanistyczna refleksja w obszarze ludologii ma bardzo
silne tradycje personalistyczne, a przynalece do jej cisego kanonu teksty
Johana Huizingi czy Rogera Caillois w centrum swojego zainteresowania
stawiaj czowieka jako twrc i odbiorc kultury zabawy (por. Huizinga
83
Mateusz Felczak
doktorant Wydziau Za
rzdzania i Komunikacji
Spoecznej UJ, zwizany
z Instytutem Sztuk Audio
wizualnych. Groznawca,
jego zainteresowania
obejmuj problematy
k przemiany modeli
monetyzacji idystry
bucji gier wkontekcie
ich mechaniki oraz
funkcjonowania wobiegu
fanowskim. Publiko
wa m.in. w Homo
Ludens, EKRANach
oraz Ha!arcie. E-mail:
mateuszfv@gmail.com.
84
2007). Gry komputerowe rozumiane jako obszar popkultury, ktry fety

szyzuje przedmioty, a zarazem jest zanurzony w najbardziej intymnych
i spoecznych praktykach konsumpcji, wydaj si adekwatnym obszarem
do eksperymentalnego zderzenia podej brytyjskich studiw kulturowych
i realizmu spekulatywnego.
Wyczerpanie tak nakrelonego pola analizy, nawet z ograniczeniem om
wienia konkretnych gier do kilku wybranych przykadw, nie jest moliwe
w jednym artykule. Z tego powodu prezentowane tu uwagi maj raczej syg
nalizowa pewien sposb mylenia o grach, ktry nie wykluczaby z ludologii
kulturotwrczego potencjau adnego ze skadajcych si na nie elementw,
od wykonywanych przez gracza ruchw padem po algorytmy zachowania
przedmiotw w wiecie przedstawionym danego tytuu.
I.
Stuart Hall, jeden z najsynniejszych przedstawicieli szkoy z Birmingham,
w wydanej w tomie Working Papers in Cultural Studies analizie opartego na
licencji BBC programu Panorama posuy si teori zaczerpnit od uznanych
komentatorw marksizmu: Louisa Althussera i Antonia Gramsciego (por.
McRobbie 2005: 11). Ten wczesny tekst dobrze obrazuje zwrot, jakiego wraz
ze swoimi wsppracownikami chcia dokona pniejszy autor teorii kodo
wania i dekodowania. Zwrcenie uwagi na telewizj jako medium poddajce
si wielorakim interpretacjom, lecz mimo to ewokujce preferowany klucz
odczytania emitowanych treci, dobrze korespondowao z podejciem do
kwestii ludzkiej sprawczoci samego Althussera, goszcego, e ideologi
naley postrzega jako praktyk spoeczn, ktrej funkcj jest przeksztacenie
jednostek w podmioty (Howarth 2008: 144). Kluczowe wydaje si tu skupienie
na tekcie kultury (w tym przypadku telewizyjnym show) jako pewnym noniku
znaczenia, do ktrego odbiorca moe dopasowa akurat korzystn dla niego
narracj. Podkrelenie wagi taktyk oporu wobec znaczenia hegemonicznego,
wyraanych poprzez rne sposoby konsumpcji, mona uzna za gest po
dwjnie wany: tak dla kulturoznawstwa, jak i dla mylenia o otaczajcych
czowieka przedmiotach. Oto bowiem znaczenie wytwarza si nie tylko po
jednej ze stron konsumenta bd tekstu kultury ale wynika raczej z sieci
powiza, konstruowanych w codziennej przygodnoci interakcji pomidzy
przedmiotami. Cho modelowi nadawczoodbiorczemu wypracowanemu
przez Halla trudno przypisa zrwnanie w prawach sprawczych ludzi i ma
terii nieoywionej, to wczenie do medioznawstwa zmodyfikowanej wersji
matematycznego paradygmatu komunikacyjnego ShannonaWienera mona
uzna za akt przemycenia do humanistyki systemowego scjentyzmu, za ktrym
opowiada si te Quentin Meillassoux.
W swoim dziele After Finitude francuski filozof, szukajc moliwoci
dotarcia do perspektywy opisujcej pozaludzkie, przywouje na pomoc
wanie owieceniow krlow nauk.
W jaki sposb dyskurs matematyki jest w stanie opisa
wiat, w ktrym ludzko jest nieobecna; wiat wypeniony
rzeczami i zdarzeniami, ktre nie s korelatami adnej
manifestacji; wiat, ktry nie jest korelatem relacji ze
wiatem? (Meillassoux 2008: 47)
Preferowanej przez Meillassoux odpowiedzi na to pytanie udzieli ju fran

cuski myliciel Alain Badiou: [] wszelka ontologia jest niczym innym,
jak matematyk (2004: 45 za Murphet 2006: 148). Autor After Finitude
w swojej wersji filozofii spekulatywnego realizmu idzie jednak o krok dalej
ni Badiou, nie godzc si na definiowanie prawdy jako praktyki politycznej.
Dowartociowanie cho nieco inaczej rozumianej kategorii politycznoci
jest punktem wsplnym projektw Badiou i Halla. Dla przedstawicieli nur
tu brytyjskich studiw kulturowych polityczno odnosi si do sposobw
dziaania wadzy i tworzonych przez ni relacji (Turner 2003: 197), podczas
gdy dla Badiou ta wypywajca z rnicy wadza jest czym na dobr spraw
redundantnym, niemajcym nic wsplnego z kategori prawdy. Pomimo
istotnych rnic mylenie o kulturze tak Halla, jak i Badiou wychodzi od
inspiracji przemylanym przez Althussera marksizmem, co u obu tych autorw
prowadzi do stworzenia wyrazistej koncepcji dziaa, ktre moe podejmowa
czowiek jako aktywny wsptwrca wspczesnej kultury. Zwizek midzy
postulatami studiw kulturowych a propozycjami autora Etyki zosta te
dostrzeony w postaci ich wsplnego wroga, jakim jest ekonomia polityczna
oparta na kapitale (Murphet 2006: 158), stanowicym skdind gwn si
napdow przemysu gier wideo. W kluczu historycznym prace Meillassoux
i Harmana mona sprbowa zrozumie jako prb przekroczenia jeszcze
jednej granicy po wczeniu niskiej, popkulturowej aktywnoci do ob
szaru bada akademickich (Hall i inni badacze z krgu CCCS) oraz prbie
odnowienia pojcia podmiotowoci (Badiou) przyszed czas na zrwnanie
praw aktorw ludzkich i nieludzkich.
Wiara w moliwo caociowego wyjanienia zarwno kultury, jak
i zalenoci ksztatujcych rzeczywisto przed i pozaludzk za pomoc
jakiego ustalonego zbioru zasad wyraonych w sztucznym i kulturowo
warunkowanym jzyku matematyki wydaje si bardzo atwa do skrytykowa
nia nawet na gruncie innych, antyantropocentrycznych postulatw samego
realizmu spekulatywnego. Projekt Meillassoux zakada jednak odsonicie
pewnego paradoksu wspczesnych nauk cisych. Przywoujc w jednym
ze swoich tekstw rewolucj Cantorowsk, czyli uznanie na gruncie ma
tematyki moliwoci istnienia wielu nieskoczonoci, filozof wyprowadza
wniosek o dotychczasowym dyktacie mylenia o przyczynowoci i czasie
jako o aktualizacji wiecznego zbioru moliwoci (Meillassoux 2012: 13).
Postulowane przez niego w kontrze do tego paradygmatu wyzwolenie czasu
spod wszelkiego podporzdkowania prawu oznacza w praktyce zanegowanie
idei jakiegokolwiek bytu ponad, ktry wyznaczaby we wszechwiecie
horyzont moliwoci dziaa sprawczych podmiotw. mier Boga jest wic
rwnie mierci czowieka, na rwni z innymi przedmiotami zmuszonego do
przyznania, e jako ludzie [] nie utrzymujemy, e jaki byt istnieje, ale jest
absolutnie konieczne, eby kady byt mg nie istnie (Meillassoux 2008: 99).
To prawo do nieistnienia zrwnuje w sprawczoci kady moliwy przedmiot;
bogowie, ludzie, idee i komputery w myl realizmu spekulatywnego nie s
ograniczeni adn metafizyczn zasad powoujc ich do poytecznego,
celowociowego trwania i penienia okrelonych funkcji. Bdne zatem jest
opisywanie przedmiotw w kategoriach uytecznoci z chwil bowiem,
gdy ginie podmiotpunkt odniesienia, Kantowski model poznania staje si
bezuyteczny.
Dla realizmu spekulatywnego wany jest fakt, e przedmioty nie wyczerpuj
swojego sprawczego potencjau w relacjach z innymi przedmiotami. Brytyj
skie studia kulturowe, poprzez mocne podkrelenie wpywu partykularnych
85
86
odczyta na sens danego przedmiotu (od srebrnej yki czy ksikowego

kryminau a po serial telewizyjny) zdaj si umieszcza sfer przedmioto
wych znacze w wizce percepcji, tzn. zespole wrae i interpretacji, jakie
tworz si poza nimi samymi. Innymi sowy, przedmiot wedug mylenia
szkoy z Birmingham nabiera kulturowego znaczenia dopiero w obrbie walki
znacze, jakie nadawane mu s w popkulturze jego wyjciowe cechy (nie
wspominajc ju nawet o jakichkolwiek waciwociach niedostpnych ludzkiej,
zmysowej recepcji) mog by w takim podejciu jedynie przyczynkiem do pracy
interpretacji popkulturowej. Jest to stanowisko krytykowane przez Harmana
jako ograniczajce horyzont naszego poznania poprzez redukowanie w d,
opierajce si na marginalizowaniu wpywu przedmiotu na rzeczywisty
ksztat kultury, jak tworz ludzie w codziennej praktyce. Istotne wydaje si
zaznaczenie faktu, e przedmioty w filozofii realizmu spekulatywnego nie
ograniczaj si tylko do wytworw kultury materialnej: penoprawnie nale
do nich zarwno wyobraone twory fantazji (np.smoki i leprechauny), jak
i najbardziej prozaiczne, uytkowe narzdzia (np.rubokrt), a nawet zoone
pojcia z zakresu nauk spoecznych Harman wymienia tu m.in. ligi narodw
(por. 2013: 7). Jest to istotne o tyle, o ile umoliwia jake bliskie brytyjskim
studiom kulturowym mylenie o wytworach myli ludzkiej w perspektywie
caociowej, bez popadania w obcione ideologicznie hierarchie przynale
noci do kultury niskiej czy wysokiej.
Uwaga Harmana na temat moliwoci zniszczenia kadego, nawet naj
bardziej podstawowego skadnika materialnej rzeczywistoci jest trudna
do przecenienia dla wspczesnych bada nad popkultur. Wyzbycie si
przedmiotowego esencjalizmu pozwala traktowa przedmioty uytku co
dziennego tak, jak na to zasuguj, czyli bez idealizowania i przypisywania
im magicznego wpywu na ludzk sprawczo, ale i bez marginalizowania ich
jako przygodnych i nieznaczcych wytworw myli. Konstatacja ta umoliwia
m.in. lepsze zrozumienie dyskursw, ktre tworz si w obszarze uycia wci
czsto marginalizowanych (bd demonizowanych) artefaktw popkultury,
jakimi s gry komputerowe. Zaprzgnicie do refleksji nad nimi zarwno
brytyjskich studiw kulturowych, jak i realizmu spekulatywnego pozwala
na ujawnienie specyficznego, a kluczowego dla zrozumienia wspczesnej
popkultury fenomenu: momentu manifestacji jednoczesnej pogardy dla
przedmiotw i ich kultu.
II.
W Traktacie o przedmiotach Harman powiada, e przedmiot jest rzeczywistoci,
ktra wytwarza rzeczywisto czasu, przestrzeni, istoty i eidosu (2013: 141).
Zreferowanie tego poczwrnego podziau wymagaoby waciwie streszczenia
caego Harmanowskiego projektu systematyki przedmiotw i ich wzajemnych
relacji, warto wic ograniczy si w tym miejscu do wskazania jego znaczenia
dla wspczesnej popkultury.
Kategori najbardziej interesujc w kontekcie bada przedmiotw
zwizanych ze sfer gier wydaje si eidos, czyli [] wasnoci, dziki ktrym
przedmiot zostaje uznany za to, czym jest (Harman 2013: 148). Wykorzystanie
tej waciwoci harmanowskiego przedmiotu (jednej z czterech) prowokuje
pytanie o granic midzy przedstawieniem wirtualnym a realnoci uycia
przedmiotu pad czy klawiatura pozwalaj mi aktualizowa si w serii
akcydentalnych uy, ale poprzez swoje wycofanie do niepoznawalnej
podziemnej rzeczywistoci, jak okrela j Harman (2013: 157) nie pozwalaj

graczowi wyczerpa swojej istoty.
Jest to o tyle wane, e gry komputerowe niejako mimochodem przy
wracaj popkulturze niesamowicie bogate spektrum przedmiotw tych
tworzonych za pomoc kodu wewntrz wiata przedstawionego programu
komputerowego, tych sucych do wywietlania obrazu i przeprowadza
nia niezbdnych operacji matematycznych (hardware), a skoczywszy na
kontrolerach i taktylnych elementach interfejsu. Skoro jak za nestorami
brytyjskich studiw kulturowych powiada John Fiske kultura masowa
nie istnieje (Fiske 2010: 183), a uczestnicy kultury popularnej nie stanowi
bynajmniej amorficznego zbioru jednostek poddajcych si ustalonym przez
korporacje strategiom konsumpcji, rwnie i gracze poprzez swoje dziaania
stwarzaj autonomiczne przestrzenie interakcji, za kadym razem ewokujc
nieco inne napicia w ramach relacji przedmiotprzedmiot.
Dobrym przykadem kulturotwrczego potencjau przedmiotw na
potykanych wewntrz wiata przedstawionego gier jest szecienna kostka
z gry Portal (Valve 2007), znana szerzej spoecznoci graczy jako Companion
Cube. Co ciekawe, nie ma ona waciwie adnej z cech, ktre mogyby zosta
przypisane kategorii podmiotu nie charakteryzuje si nadzwyczajnymi czy
magicznymi waciwociami, a jej los w caoci zaley od dziaa gracza. Jest
bytem, ktremu najbliej do potocznej definicji przedmiotu. Kostka pojawia
si stosunkowo pno (w 17. misji), od innych przedmiotw o podobnym
przeznaczeniu rni j tylko namalowane na cianach serduszka i fakt,
e przez pewien czas przypisana jest do postaci prowadzonej przez gracza.
Wbrew powyszym faktom Companion Cube okazaa si skadnikiem
idealnie dopeniajcym klaustrofobicznoparanoiczn atmosfer gry, a jej
wymuszona przez fabu utylizacja wydaa si graczom aktem niesychanego
okruciestwa, przepracowywanym pniej w aobnych machinimach (przy
kady tego typu twrczoci fanowskiej mona znale chociaby w serwisie
YouTube zob. gamermonkey 2007). Wi midzy graczem a przedmiotem
przekroczya w Portalu nie tylko granic antropomorfizacji, spotykan ju
przecie w grach cRPG, chociaby w postaci przejtego z kanonu chwytw
fantasy gadajcego miecza, vide Lilarcor z drugiej czci Baldurs Gate (Bio
Ware 2000). Interesujcy jest te fakt, e (przynajmniej w pierwszej odsonie
gry) nie ma mowy o posiadaniu przez kostk oznak sztucznej inteligencji;
wrcz przeciwnie, uporczywe milczenie Companion Cube i jej niewzruszona
postawa wobec losw bohatera stanowi mog godne uzupenienie rozwaa
Leszka Koakowskiego na temat fenomenu obojtnoci wiata (Koakowski
1972). Znamienne, e nadzwyczajne przywizanie graczy do przedmiotu o tak
ograniczonych moliwociach interakcji zaowocowao pojawianiem si na
rynku produktw obliczonych na kapitalizacj niszowej fascynacji fandomu:
w sklepie internetowym Valve naby mona pluszow replik Companion
Cube (zob. http://store.valvesoftware.com/product.php?i=S0102), dostpne s
te specjalne komplety bielizny (zob. http://www.jinx.com/p/portal_2_com
panion_cube_womens_briefs.html).
Pomimo udanej prby obsadzenia przez twrcw Portalu zwykego
przedmiotu jako obiektu uczu graczy, idea mylcych maszyn wci do
skonale funkcjonuje jako gwny posthumanistyczny fetysz polskiej brany
gier wideo. Zapowiadana na 2015 rok premiera gry Cyberpunk 2077 autorstwa
CD PROJEKT RED, twrcw odnoszcej spore sukcesy serii Wiedmin, jest tu
przykadem do symptomatycznym. Fabua projektu ma by skupiona wok
problemu daleko idcej cyborgizacji czowieka w nadchodzcej przyszoci.
87
88
Oto wiatowy kryzys ekonomiczny zmusza ludzi do poddawania si rozma

itym zabiegom podporzdkowujcym cielesno zaawansowanej aparaturze
o roli zarazem usprawniajcej, jak i nadzorujcej oraz mapujcej fizyczne
funkcje organizmu. Skupienie gwnego ciaru fabuy na decyzjach doty
czcych cech awatara gracza mona uzna za konsekwencj zaadaptowania
do gry systemu znanego z papierowego RPG Cyberpunk 2020, cho jest to
w takim samym stopniu wiadectwo preferowania przez twrcw interakcji
opartej na modyfikacji postaci, nie za wiata gry. Wypada zaznaczy, e
stosunkowo nowe polskie publikacje dowartociowuj moliwo wpywu
na rozgrywk poprzez ludologiczny zwrot ku przedmiotom, ktry moe
przybra posta przypominajc [] budowanie relacji z owym[fikcyjnym]
wiatem, moliwo poddawania go transformacji (Prajzner 2012: 60). Jak
dalej pisze w swoim eseju Katarzyna Prajzner, [] gracz posiada dostp
do rozmaitych elementw wiata gry, moe poddawa je przeksztaceniom
i w ten sposb budowa poczucie wasnej w nim obecnoci (Prajzner 2012: 60).
Kluczowa wydaje si zwaszcza ta ostatnia obserwacja: pozycjonowanie siebie
wobec innych bytw w wiecie przedstawionym gry nie jest ju tylko kolejn
iteracj zabawy w Boga, lecz stanowi wyzwanie polegajce na znalezieniu
wsplnego jzyka oraz wypracowanie paszczyzny interakcji z obecnymi
w niej przedmiotami. Tak konstruowanemu poczuciu obecnoci czowieka
w sztucznym wiecie zdominowanym przez technik niedaleko do Heideg
gerowskiego mylenia o rzeczach, ktre stanowio kluczow inspiracj dla
Grahama Harmana. Jak poucza nas ju wstp do najsynniejszego polskiego
zbioru esejw Sztukmistrza z Messkirch, [] motek jest motkiem, drzewo
drzewem i w ogle wiat takim wanie wiatem ze wzgldu na okrelone
ludzkie ycie, cho z drugiej strony pojcie ycia czy egzystencji jest tosame
z pojciem obecnoci w wiecie (Heidegger 1977: 15).
III.
Po nakreleniu inspiracji badaczy CCCS i filozofw krgu realizmu spekulatyw
nego oraz wskazaniu moliwoci badania przedmiotu jako elementu wiata
przedstawionego gry pora skupi si na najbardziej potocznym rozumieniu
rzeczy zwizanych z grami, czyli znajdujcych zastosowanie w komputerowej
rozrywce urzdzeniach wyjcia i wejcia.
Urzdzenia suce sterowaniu grami, jako e przynale do sfery opisy
wanych przez realistw spekulatywnych przedmiotw, z definicji posiadaj
wspominany ju eidos, czyli zbir pozazmysowych cech, ktre sprawiaj, e
zostaj one przez nas odpowiednio rozpoznane i zakwalifikowane (Harman 2013:
151). Cho konstatacja taka moe wydawa si podejrzanie antropocentryczna
jak na nurt objectoriented philosophy, to jednak okazuje si bardzo przydatna
w myleniu o narzdziach rozrywki poza wskim horyzontem przydatnoci czy
uytecznoci. Analizujc takie mylenie o przedmiotach w kontekcie brytyj
skich studiw kulturowych, nie wystarczy jedynie skonstatowa nieuchronny
fakt starzenia si przedmiotw i psucia si joystickw wraz z upywem czasu;
dlatego te wanie czasem nazywana jest przez Harmana relacja midzy
przedmiotem zmysowym a wieloci jego zmysowych, zmieniajcych si
jak w kalejdoskopie cech (2013: 146). Analizowane w tym tekcie narzdzia
umoliwiaj ludziom przede wszystkim kontrol rozgrywki ta trudna do
precyzyjnego zdefiniowania cecha stanowi wsplny mianownik wszystkich
urzdze wejcia sucych grom wideo, od analogowych pokrte Magnavox
Odyssey a po wykrywajcego ruchy czowieka Kinecta. Ukryte zaoenie

reklam padw i urzdze do gry zakada (krytykowany chociaby przez Stuarta
Halla) pozytywistyczny model zaporedniczonej medialnie komunikacji,
z uytkownikami ju wtoczonymi w odpowiedni zestaw polityk smaku.
Tak klasyfikowani odbiorcy wymagaj jedynie designerskiego i kulturowe
go dopasowania do nich przedmiotw zwizanych z cyfrow rozrywk.
Badacze szkoy z Birmingham, poprzez wczenie w obrb wypracowanego
przez siebie jzyka opisu popkultury poj znanego francuskiego jezuity
Michela de Certeau, niejako otworzyli pole dla dowartociowania (a czasem
po prostu dostrzeenia) codziennych praktyk towarzyszcych konsumpcji
towarw, jakimi s gry wideo. John Fiske, opisujc sposoby, w jakie dzieci
ogldaj telewizj, dostrzega [] wczenie tego aktu w pozostae elementy
ich codziennoci (Fiske 2010: 157), co w praktyce sprowadza si do wyboru
mniej lub bardziej uwanej postawy podczas emisji okrelonego materiau.
Praktyki takie s moliwe m.in. dlatego, e medium telewizji nie karze
uytkownika za powicanie mu zbyt maej iloci uwagi wrcz przeciw
nie, niektre telenowele maj konstrukcj fabularn, ktra wrcz sprzyja
wykonywaniu innych czynnoci podczas ich ogldania. Opuszczenie paru
odcinkw a nawet sezonw Klanu czy Na dobre i na ze nadal pozwala
niezbyt wiernemu widzowi na szybkie odnalezienie si w biecej sytuacji
i zrozumienie aktualnych perypetii bohaterw.
Gry komputerowe, jak mogoby si wydawa, funkcjonuj na cakowicie
odmiennych zasadach, a presja nieustannej interakcji zdaje si nieledwie
warunkiem sine qua non wcigajcej i dobrze zaprojektowanej rozgrywki.
Mamy tu jednak do czynienia ze specyficznym typem oszustwa, w jakie
wcigaj gracza przedmioty zwizane z kulturow otoczk rozrywki elek
tronicznej. To wanie one, poczynajc od coraz bardziej skomplikowanych
technologicznie urzdze wejcia (klawiatury, pady, piloty Nintendo Wii,
wyposaony w funkcj mapowania ludzkiej postaci Kinect), a koczc na
elementach wiata przedstawionego gier (wszelkie statystyki, wirtualne
zasoby, mechaniczne zasady regulujce rytm dobowy i czas gry itd.) zdaj
si coraz bardziej absorbowa uwag i ciao gracza, zawaszczajc do dys
kursywnego pola zabawy coraz to nowe sfery zwizane z kulturowymi
rytuaami funkcjonowania spoecznego. Jako przykad mona tu poda gry
ruchowe typu Just Dance oraz wbrew stereotypowym konotacjom bardzo im
bliskie w angaowaniu cielesnoci gracza produkcje pretendujce do miana
symulatorw wojskowych, z wymagajc wysokiej immersji rozgrywk
i daleko idc medykalizacj awatara, wprowadzan poprzez mnoenie stref
podatnych na rnego rodzaju obraenia do tej kategorii przypisa mona
gry gatunku FPS, jak objte oficjalnym patronatem rzdu USA Americas Army
(United States Army, 20022009).
Rwnoczenie dokonuje si jednak ruch odwrotny, bdcy w duej mierze
wynikiem kalkulacji ekonomicznej: zbyt due zaangaowanie w produkt
w tym przypadku gr wideo jest do trudne do skutecznego zmonetyzowania.
Innymi sowy, tak pitnowane w mediach gwnego nurtu zagroenie pynce
z uzalenienia od danej gry nie zawsze przekada si na ekonomiczny zysk,
jaki czerpi z tak radykalnych praktyk konsumenckich ich twrcy.
Wprzgnicie analizy ekonomicznej do wyjanienia konkretnych feno
menw z zakresu kultury popularnej jest praktyk do szeroko stosowan
przez przedstawicieli brytyjskich studiw kulturowych. Przykadem takiego
podejcia jest tekst dotyczcy wkadu Fredrica Jamesona i jego analizy logiki
kulturowej pnego kapitalizmu, zamieszczony w ksice Angeli McRobbie
89
90
The Uses of Cultural Studies. Jak przyznaje w nim autorka pracy Feminism
and Youth Culture, umiejscowienie kultury popularnej i kapitalistycznej
ekonomii w centrum refleksji nad postmodernizmem przyczynio si do
zbudowania sporego autorytetu tego badacza w krgu studiw kulturowych
(zob. McRobbie 2005: 155). Na tym tle ciekawe wydaje si sprawdzenie intuicji
Jamesona w perspektywie rozwoju rynku gier komputerowych jako nowej
gazi popkulturowego przemysu. Mona zaryzykowa stwierdzenie, e
pocztki podejcia neoliberalnego w gospodarce zbiegy si z komputero
wym kryzysem przeomu lat 70. i 80. XX wieku, wywoanym zalewem rynku
przez niedopracowane i niegrywalne produkcje z obszaru komputerowej
rozrywki. Smutnym symbolem zapaci staa si E.T. the ExtraTerrestrial
(Atari 1982), jedna z pierwszych gier opartych na licencji filmowych hitw
kasowych. Pomimo rozbudowanej kampanii reklamowej i ustaleniu daty
premiery na sezon zakupw prezentowych przed witami Boego Naro
dzenia E.T. poniosa spektakularn finansow klsk, przyczyniajc si do
milionowych strat, ktre dotkny nie tylko firm Atari, ale i cay wczesny
rynek gier wideo.
Warto nadmieni, e periodyzacja procesu rozwoju gospodarki kapita
listycznej zaproponowana przez wychodzcego od pozycji marksistowskich
Jamesona znalaza swoje potwierdzenie nie tylko w o kilka dekad nowszych,
neomarksistowskich analizach Michaela Hardta i Antonia Negriego, ale
i w procesach rozwoju globalnego rynku rozrywki komputerowej. Przeomem
w projektowaniu oprogramowania komputerowego by koniec lat 50. i pocztek
60. ubiegego wieku. Jest to czas, ktry Fredric Jameson (2011: XXI) okrela
jako[] ekonomiczne przygotowanie gruntu pod postmodernizm czy
pny kapitalizm[], kiedy to dobiegy koca powojenne niedobory dbr
konsumpcyjnych i czci zamiennych, i mona byo wreszcie wprowadzi
nowe produkty oraz technologie (take medialne).
Wtedy te w przeywajcym swoj zot er Massachusetts Institute of
Technology powsta LISP, jeden z dwch najstarszych i uywanych do dzisiaj
jzykw programowania wysokiego poziomu. Moliwoci zwizane z jego
praktycznym uyciem przyczyniy si do szybkiego postpu w pracach nad
sztuczn inteligencj, co w bezporedni sposb przeoyo si na rozwj gier
komputerowych. W 1961 roku powsta Spacewar!, gra, ktra pierwotnie bya
efektem testowania moliwoci komputera PDP1. Program wykorzystywa
algorytmy symulujce podstawowe prawa fizyki i umoliwia graczom kon
trolowanie wystrzeliwujcych rakiety statkw kosmicznych. Olbrzymi sukces
Spacewar! opiera si przede wszystkim na rozbudzeniu entuzjazmu i wyobrani
studentw innych uczelni technicznych na terenie USA, w rodowisku ktrych
sta si jednym z najpopularniejszych programw testowych. Twrcy gry
dziaali w warunkach otwartego paradygmatu wymiany informacji kady
chtny mg uzyska dostp do kodu rdowego Sapcewar! i wykorzysta go
bd zmodyfikowa wedug wasnego uznania. Ten swoisty pocztek ruchu
wolnego oprogramowania by jednak tylko chwilowym przystankiem na
drodze do komercjalizacji i popularyzacji rozrywki komputerowej na zasadach
kapitalistycznego obrotu towarw. Nastpna dekada to ju narodziny gier
wideo jako czci kultury popularnej, coraz mniej zwizanej z ma grup
profesjonalnych pasjonatwinformatykw.
Pierwsze dopuszczone do komercyjnej dystrybucji konsole, czyli podczane
do telewizora urzdzenia zewntrzne w caoci projektowane z myl o roz
rywce, datuje si na pocztek lat 70. Sukces nowego podejcia do elektronicznej
zabawy wiza si porednio z mimetyzmem przedmiotw wykorzystywanych
w produkcji jej artefaktw. Najpopularniejszym dodatkiem do pierwszej

dystrybuowanej komercyjnie konsoli Magnavox Odyssey bya pieczoowicie
wykonana replika strzelby. Pewnym paradoksem moe wydawa si fakt,
e rozwj technologii zahamowa trend odwzorowywania przez przemys
gier wideo przedmiotw znanych uytkownikom z codziennego uycia.
Miejsce kontrolerw emulujcych wygld broni stopniowo zajy przyrzdy
umoliwiajce przekazywanie bardziej precyzyjnych i skomplikowanych
komunikatw na linii czowiekkomputer, ktre z swoich zaoeniach projek
towych uwzgldniay konieczno symultanicznego wykonywania wicej ni
jednej akcji przykadem takiego designu s dzi wyposaone w kilkanacie
klawiszy funkcyjnych myszki przeznaczone dla graczy MMO. Wspczesne
ksztatowanie si praktyk uycia urzdze wejcia wykorzystywanych w grach
odsania bardzo interesujcy splot popkulturowych praktyk konsumpcji,
globalnych trendw w zakresie designu oraz strategii forsowanych przez
najwiksze w tym segmencie rynku korporacje.
Oficjalna strona internetowa najnowszej odsony konsoli PlayStation
wiele miejsca powica funkcjom pada, pierwszego ujawnionego publicznie
elementu wyposaenia tego urzdzenia, ktry jest waciwie jedynym w ze
stawie przedmiotem przeznaczonym do dotykowej interakcji z czowiekiem
(zob. http://pl.playstation.com/ps4/features/dualshock4). Co znamienne,
w najnowszym kontrolerze Sony wszystkie funkcje aktywuje si, uywajc
czci interfejsu dedykowanego grom nawet przesuwanie widocznego na
ekranie kursora odbywa si nie za pomoc touchpada umieszczonego na
DualShocku, lecz analogowych gaek. By moe mankamenty sterowania
PlayStation 4 s tylko drobnym bdem w planie projektowym Sony, mona
jednak zauway, e doskonale (bo subtelnie) modeluj one codzienno
praktyk korzystajcych z niej graczy. Deyan Sudjic w popularnej publikacji
Jzyk rzeczy dowodzi, e przedmioty codziennego uytku
[] zostay zaprojektowane tak, by posiaday osobowo,
daway wskazwki co do swojej obsugi i pozwalay
w peni wykorzysta ich dotykowe waciwoci. Na nasze
rozumienie tych przedmiotw wpywa kilka wsplnych
zagadnie. Wszystkie zale od tego, jak wykorzystamy
ich zdobienia, barw, ksztat czy rytua uytkowania.
Nawet w naszych postmechanicznych czasach te elementy
nie utraciy znaczenia. Sposb naszej interakcji z ekranami
i wiatem cyfrowym ksztatuje si pod wpywem tego,
jak projektanci prbuj uoy nasze relacje ze wiatem
fizycznym (Sudjic 2013: 63).
Tego rodzaju subtelna manipulacja zachowaniami uytkownika poprzez
modelowanie zakresu uytecznoci przedmiotw bywa intensywnie wyko
rzystywana w caym przemyle gier wideo. Odpowiednie ustawienie relacji
konsumenta do gry jako obiektu jest te wanym elementem marketingowych
strategii dystrybucji.
Przestrze stacjonarnych sklepw z grami komputerowymi w Polsce
przez wiele lat przypominaa przywoywane przez Fiska centra handlowe
jako miejsca realizacji rozmaitych podstpw i taktyk (Fiske 2010: 40).
Jest to jednak analogia w krzywym zwierciadle. Ze wzgldu na cyfrow
posta medium po przegldzie pek z najnowszymi produkcjami niedoszy
nabywca udawa si do domu i ciga z sieci nielegaln kopi bd te
91
92
kupowa upatrzon gr za odpowiednio mniejsz kwot u osoby trudnicej

si piractwem. Inaczej ni w przykadach przedstawionych przez autora
Zrozumie kultur popularn nie dokonywaa si tu kradzie wizerunku i stylu,
ktry zostaby pniej odtworzony na bazie indywidualnych moliwoci
takich spacerowiczw. Zamiast tego nastpowao dokadne powielenie
dominujcej narracji, tyle e w warunkach niezgodnego z prawem dostpu
do okrelonych dbr kultury. W takich sytuacjach mechanizmy reklamy nie
przestaway oczywicie dziaa, wic najwiksz popularnoci cieszyy si
tytuy wysokobudetowe, ktrych pozytywnym wyrnikiem bya marka
serii, np.Call of Duty (Activision 20032013), Battlefield (EA 20022013),
kolejne odsony The Elder Scrolls (Bethesda 19942011), nie za prezentowane
w grach konkretne rozwizania dotyczce mechaniki czy fabuy. W warun
kach polskich sposb, w jaki przeszczepiony kapitalizm wprowadza gry do
obiegu kultury, spowodowa zahamowanie inwencji rodzimych twrcw,
niezdolnych konkurowa z wielkimi studiami w zakresie jakoci grafiki,
metod monetyzacji i kanaw dostpu do graczy. Istotnym czynnikiem,
ktry zapocztkowa stopniow zmian w sposobach konsumpcji gier, byo
wprowadzenie na szerok skal nowych metod dystrybucji, z pominiciem
punktw sprzeday detalicznej. Usugi takie jak Steam nie tylko w udany
sposb przeamay monopol sprzeday pudekowej, ale wprowadziy do
samego aktu kupowania element spoecznociowy, co w poczeniu z du
dostpnoci gier niezalenych i dobrze opracowanym algorytmem promocji
przekonao spor cz graczy do regularnego wydawania pienidzy na
produkty elektroniczne suce rozrywce komputerowej.
Kulturotwrczy potencja przedmiotw niejednokrotnie najwyraniej
ujawnia si w sytuacji komunikacyjnej sytuujcej je w szerszym kontekcie
moliwych do przeledzenia praktyk konsumpcji. Brytyjskie studia kulturowe
pooyy znaczne zasugi w podkreleniu znaczenia faktu dobrego czy od
powiedniego wygldu w sytuacjach komunikacyjnych, z ktrymi najczciej
mamy do czynienia w popkulturze. Ciekawym przykadem analizy informacji,
jakie s kodowane przez powierzchowno, jest ksika Jackie Stacey Star
Gazing: Hollywood Cinema and Female Spectatorship (1994). Atrakcyjno
wizualna ujta w kategorie obrazw, ktrych kulturowa ocena zmienia si
w zalenoci od historycznego kontekstu i projektowanej grupy odbiorczej,
stanowi punkt, w ktrym diagnozy filozofii skupionej na przedmiotach i bry
tyjskich studiw kulturowych spotykaj si w prbie zrozumienia piktoralnego
fetyszyzmu kultury popularnej. Skoro, jak pisa Harman, czowiek niczym
si nie wyrnia spord innych obiektw, a [] kada relacja natychmiast
wytwarza nowy przedmiot (2013: 165), trudno si dziwi perswazyjnej sile
zestawienia przedmiotuobrazu z przedmiotem zmysowym, ktre w analizie
reklamy myda Lux opisuje Jackie Stacey (1994: 3). Umieszczenie obok siebie
rzeby wykonanej na podobiestwo idealnie zbudowanej (i ubranej) aktorki
nasuwa przy tym skojarzenia z procesem powszechnym w grach 3D, gdzie
gracz projektuje swoj reprezentacj (awatara) wedug okrelonych kodw
uznawanych w danym gatunku gier za najlepsze. Tendencja do odtwarzania
stereotypw kulturowych tak w grach, jak i w telewizji (opisywana przez
Stacey reklama z 1955 roku bya przecie tylko pocztkiem prymatu tego
typu wizualnych przedstawie w popkulturze) bardzo silnie wie si z ich
materialn prezentacj, wchodzc w relacje zblione do tych opisanych przez
Grahama Harmana w Traktacie o przedmiotach.
IV.
Badanie sieci relacji midzy przedmiotami zwizanymi z rozrywk kom

puterow prowokuje blisze przyjrzenie si bardziej ukrytemu przed typo
wym uytkownikiem poziomowi sprawczoci, czyli oprogramowaniu oraz
szeroko rozumianej podstawie informatycznej gier. Jest to zarazem kolejna
sfera, w ktrej krzyuj si obszary zainteresowa wspczesnych studiw
kulturowych oraz realizmu spekulatywnego (cho jak si okae, filozofia
zwrcona ku przedmiotom napotyka tu powan krytyk swojego rzekomo
obiektywnego paradygmatu).
Swj niebagatelny wkad w popularyzacj objectoriented ontology ma Ian
Bogost, cieszcy si uznaniem przedstawiciel game studies i autor wpywowej
koncepcji retoryki proceduralnej. Jego ksika Alien Phenomenology or What
Its Like to Be a Thing wskazuje na metafor jako narzdzie adekwatne do opisu
rzeczy, ktre znajduj si poza moliwociami percepcyjnymi czowieka. Ta
paradoksalna konstatacja wypywa z konsekwentnego denia w Obcej feno
menologii do odnalezienia sposobw, w jakich mona (a nawet powinno si)
myle na temat podmiotw innych ni ludzkie. Bogost z typow dla siebie
odwag proponuje eksperymentalne wcielenie si w to, co nieludzkie, by
mc doceni sprawczo i ycie przedmiotw codziennego uytku. Jego analiza
zostaje wprowadzona w czyn podczas lekcji, w czasie ktrej demonstruje
on studentom podstawy dziaania komputera Atari 6502 (Bogost 2012: 128),
podkrelajc przy tym jego sprawczo jako przedmiotu. Fakt ten jest o tyle
istotny, e gwny cel dydaktyczny caego przedsiwzicia to zapoznanie
modziey z dziaaniem algorytmw skadajcych si na specyficzny jzyk
maszyny. Matematycznymi podstawami nie tylko sztucznej inteligencji, ale
i regu ksztatujcych codzienn rzeczywisto zajmuje si w swoim projekcie
filozoficznym take Quentin Meillassoux, zwracajc w ten sposb uwag na
spjno zasad rzdzcych wszechwiatem uniwersum, w ktrym na rwnych
prawach funkcjonuj wszystkie formy tak oywionych, jak i nieoywionych
bytw. Bogost w Alien Phenomenology udowadnia, e ostatecznym celem
poznania innego jest zapobieenie jego nadmiernej instrumentalizacji, ktra
w przypadku maszyn komputerowych przynosi bardzo niebezpieczne rw
nie dla czowieka skutki. Uznanie sprawczoci urzdze elektronicznych
i umoliwiajcego ich dziaanie kodu wyrywa nas jako konsumentw dostar
czanych przez maszyny informacji z ignorancji i beztroskiego naduywania ich
mocy. Jak zdaje si sugerowa Bogost, wspczenie powinnimy traktowa
wszelkie byty nieoywione na rwni z nami nie dlatego, e kiedy mogyby
si zwrci przeciwko swoim panom i wadcom, ale poniewa tak naprawd
nic nas od nich nie rni.
Miejsce, w ktrym fascynacja matematyk i sztucznymi jzykami opro
gramowania staje si dla realizmu spekulatywnego czym wicej ni tylko
jednym z punktw odniesienia i zaczyna przypomina esencjalistyczne
fantazje na temat spjnego zbioru zasad rzdzcych wiatem, bywao ju
przedmiotem krytyki medioznawcw. Dobrym przykadem wypunktowania
niebezpieczestw, jakie niesie ze sob przeniesienie postulatw ontologii
przedmiotw do bada nad wspczesn kultur wizualn, jest artyku Ale
xandra Gallowaya The Poverty of Philosophy: Realism and PostFordism. Autor
jednoznacznie stwierdza w nim, e istnieje zbieno midzy dzisiejszymi
ontologiami a oprogramowaniem uywanym przez wielki biznes (Galloway
2013: 347). Przywoujc przede wszystkim tezy stawiane w przeomowej dla
realizmu spekulatywnego ksice Meillassoux After Finitude, Galloway
93
94
wskazuje na podobiestwo mylenia za pomoc caociowych, wertykalnych

struktur, jakimi s przedmioty w ujciu objectoriented philosophy, do sposobu,
w jaki funkcjonuj wspczenie uywane jzyki programowania obiektowego.
Z tej analogii wynika ma atwo, z jak realizm spekulatywny pozbywa
si koniecznoci refleksji etycznej. Skoro wiat i jzyk, w ktrym mwi do
nas na co dzie informatyczne produkty wielkich korporacji, ustrukturyzo
wany jest jak narzdzie, to trudno nie zaakceptowa logicznej koniecznoci
systemu konsumpcji wyznaczanego przez horyzont tak pozycjonowanych
przedmiotw. Z eseju autora The Interface Effect mona wyczyta rozczaro
wanie powielaniem przez Meillassoux korelacjonistycznej puapki, przed
ktr on sam przestrzega: oto przedstawiana jako nowatorska i radykalnie
posthumanistyczna koncepcja filozoficzna jest tak naprawd przetworzeniem
beztroskiego scjentyzmu, zafascynowanego rzekom czystoci ideologiczn
matematyki. Realizm spekulatywny w wietle tej krytyki znajdowaby si
tak naprawd na pozycji naiwnego ludzkiego podmiotu, z zachwytem per
cypujcego autonomiczn dyktatur jzyka maszyn, ktre sam zaprojektowa.
Galloway w The Poverty of Philosophy poprzestaje na zauwaeniu potencjalnie
fatalnych konsekwencji braku moralnoci w filozofii spekulatywnych rea
listw, lecz pytanie o moliwe sposoby ujmowania dzisiejszych zalenoci
midzy producentami a konsumentami produktw popkultury pozostaje
bez odpowiedzi.
Praktykowane przez przedstawicieli CCCS caociowe podejcie do bada
nad kultur pozwala przyjrze si temu, jak dywersyfikacja platform roz
rywki komputerowej przyczynia si do wykrystalizowania nowego modelu
korzystania z dbr kultury, jakimi s gry komputerowe. Dla Alexandra
Gallowaya, jako wnikliwego badacza zjawisk zwizanych z kultur uywania
narzdzia, jakim jest komputer, oprogramowanie (software) jest podstawow
form produkcji, przynalec do postfordyzmu, bdcego z kolei przejawem
najnowszej fazy kapitalizmu (Galloway 2013: 351352). Majc na uwadze
fakt, e gry to po prostu programy komputerowe o okrelonych funkcjach,
mona zada pytanie o ich zwizki z globalnymi politykami wytwarzania
i wymiany wiedzy. Rynek konsolowy, niemal od pocztku pozbawiony
waciwych komputerom osobistym pretensji dydaktycznych, bardzo szyb
ko zaadaptowa dyskurs nieograniczonej zabawy, stwarzajc urzdzenia
determinujce tak czas, jak i sposb ich uycia. Nie byoby to moliwe bez
odpowiednich narzdzi, a wic okrelonego designu i polityk wygldu, ktre
pomogy przeama bariery klasowe i wiekowe w dotarciu do nowych grup
konsumenckich: osb starszych czy kobiet w rednim wieku zainteresowanych
zdrowym trybem ycia. Powysz charakterystyk spenia w 2006 roku
Nintendo Wii, konsola oferujca nadzwyczaj bogat bibliotek prostych
gier ruchowych, z nazw majc przypomina inkluzywne angielskie we,
czyli my w domyle: wszyscy.
W obrbie produkcji niezalenych mona ju znale tytuy udanie
wcigajce gracza w niejednoznaczne fabuy, w ktrych przebieg rozgrywki
nie zawsze opiera si wycznie na ludzkiej sprawczoci. Przykadem takiego
podejcia jest Papers, please (2013), stworzona przez Lucasa Popea logiczna gra
symulator pracy urzdnika kontroli granicznej. Rozgrywka w tej oryginalnej
produkcji w caoci polega na operowaniu przedmiotami, z ktrymi styka si
celnik, codziennie decydujcy o wpuszczeniu, odmowie wpuszczenia bd
zatrzymaniu w areszcie ludzi chccych wej na teren antyutopijnego kraju
znanego pod nazw Arstotzki. W przeciwiestwie do gier przygodowych
przedmioty w Papers, please nie su wyjanieniu adnej zagadki, nie da si te
skonstruowa z nich niczego wykraczajcego poza zakres ich bezporedniej,

logicznej uytecznoci. Monotonne sprawdzanie zgodnoci danych zapisanych
w dokumentach z biometrycznymi i politycznymi wytycznymi narzucanymi
odgrnie przez zarzdzenia fikcyjnego, totalitarnego pastwa jest przy tym
jedyn aktywnoci, ktra przynosi w grze dochd. Kady obsuony zgodnie
z normami petent rwna si odpowiedniej sumie zarobionej dniwki, za ktr
gracz musi utrzyma ca rodzin, pod koniec kadego cyklu rozdysponowujc
zawsze niewystarczajce rodki finansowe na biece potrzeby. By zapewni
sobie i bliskim minimum niezbdne do dalszej egzystencji, gracz zmuszony
jest traktowa ludzi na podstawie posiadanych przez nich dokumentw,
sprowadzajc komputerowe reprezentacje osb do staej sumy piciu dolarw,
ktre przysuguj mu za ich obsuenie. Przychylenie si do prb nielegalnych
emigrantw czy czonkw ruchu oporu niemal natychmiast skutkuje odgr
nym upomnieniem i kar finansow, jest wic z punktu widzenia mechaniki
gry bardzo niekorzystne. Przyjemno czerpana w trakcie gry okazuje si
trudna do zlokalizowania: archaiczna grafika, celowo redundantny gameplay
i przytaczajca fabua skadaj si na obraz kolejnej edukacyjnej serious game,
nad zapewnienie rozrywki przedkadajcej walory wychowawcze. Alexander
Galloway mgby wskaza Papers, please jako produkcj, w ktrej dokonuje
si upiornie antyutopijne ziszczenie postulatw spekulatywnego realizmu
o rwnym statusie wszystkich bytw, gdzie czowiek nie jest wart wicej
ni posiadane przez niego przedmioty. Pomimo wszystkich tych cech Papers,
please jest pozycj zaskakujco wcigajc, ktra krytycznie problematyzuje
obecne w codziennoci relacje rozumianych po Harmanowsku rzeczy. Wbrew
programowo antyutopijnej i przesyconej duchem panoptyzmu fabule gra
wymyka si Foucaultowskiemu oddaniu caej sprawczoci mechanizmom
biowadzy i logice ujarzmienia. Wskazuj na to liczne fragmenty rozgrywki,
w ktrych trudno okreli reguy rzdzce posuniciami wadzy, np.nie
jestemy karani za przepuszczenie przez granic osoby z rcznie spreparo
wanym paszportem regu nadrzdn jest bowiem zgodno danych, nie
za ich (ewidentnie faszywa) proweniencja. Analogiczna sytuacja dotyczy
problematyzowania sfery seksualnoci: przewietlenie skanerem, suce
wykryciu materiaw wybuchowych, czsto ujawnia wyran niezgodno
midzy deklarowan pci, zdjciem i wygldem twarzy a cechami pciowymi
widocznymi podczas przewietlenia danej osoby. Wszystkie z moliwych
finaw Papers, please wydaj si dobrze korespondowa z postulatem Grahama
Harmana z Traktatu o przedmiotach: [] jeli wyjdziemy od naiwnoci, a nie od
wtpienia, to przedmioty natychmiast znajd si w samym centrum (2013: 11).
Sprawczo przedmiotw w grze Lucasa Popea sytuuje si obok systemu wadzy
i gracza wcielajcego si w urzdnika machiny biurokratycznej dokumenty
niejako same ustalaj przebieg fabuy, wyznaczajc nieprzekraczalny horyzont
moliwych dziaa. Nawet bardzo skuteczna rozgrywka przeprowadzona
w antytotalitarnym i wolnociowym kluczu, cho koczy si zwycistwem
rewolucjonistw, powoduje jedynie restytucj wadzy artefaktw biurokracji,
tyle e pod nieco zmienion nazw Nowej Arstotzki. Gra, ktrej mechanika
radykalnie odwzorowuje egalitarn sprawczo wszystkich przedmiotw,
obrazuje wic tragiczn sztuczno poj takich, jak etyka czy sprawiedliwo.
Pewne problemy, jakie wskazuj krytycy metod badawczych wypracowanych
na gruncie CCCS, polegaj na niedowartociowaniu tradycji konwencjonalnej
socjologii ilociowej, jak nazywa to David Muggleton (2004:14). W jego
ksice Wewntrz subkultury czytamy, e [] podejcie CCCS sytuuje sub
kultury modzieowe w teoretycznej strukturze ucisku, konfliktu i wyzysku
95
96
klasowego (Muggleton 2004: 27). Zblione do cytowanego wyej zarzuty

wobec szkoy z Birmingham, dotyczce zbytniego upolitycznienia meto
dologii i marginalizowania znaczenia gosw osb podmiotw analizy
prowokuj pytanie o znaczenie ideologicznego zaangaowania uczestnikw
wspczesnej popkultury. Innymi sowy, zasadne wydaje si podniesienie
kwestii, czy konsumenci gier wideo dzisiaj rzeczywicie stosuj taktyki
w rozumieniu de Certeau, postaci tak inspirujcej dla Johna Fiskea oraz wielu
innych badaczy z krgu CCCS. Cho pierwsze komercyjne sukcesy zwizane
z grami komputerowymi mona uzna za konsekwencj wprowadzania
w ycie opartego na wolnym dostpie modelu dystrybucji wiedzy, praktyk
DIY oraz wysokiej spoecznej (i technologicznej) wiadomoci wczesnych
graczykonsumentw, to nawet pobiene spojrzenie na przemys rozrywki
komputerowej pozwala na dostrzeenie gbokich zmian, jakie poczyni
w tym segmencie neoliberalny kapitalizm. Zostawiajc na boku nostalgi za
czasami sprzed ponad dwch dekad, warto zastanowi si, co zadecydowao
o ewolucji praktyk konsumowania gier komputerowych. Lata 90. XX wieku
mona w elektronicznej rozrywce nazwa czasem silnych osobowoci, ktre
potrafiy narzuci innym swj punkt widzenia i wizj konkretnych rozwiza
wprowadzanych za spraw szybko rozwijajcej si technologii. Przykadem
moe by posta zaoyciela id Software Johna Carmacka, genialnego pro
gramisty i wsptwrcy tak kluczowych dla popularyzacji gier tytuw, jak
Doom (1993) czy Quake (1996). Podejcie Carmacka do konsumenta byo jak
mona by powiedzie, stosujc zarzucony ju w studiach nad grami podzia
wybitnie ludologiczne, tzn. przyznawao prymat zabawie nad narracj czy
fabu. Jego synne stwierdzenie, e [] historia w grze jest jak historia
w filmie pornograficznym; spodziewamy si, e bdzie, ale nie jest a tak
wana (Kushner 2003: 120), byo w istocie bardzo dosadnym wyraeniem
smaku sporej czci graczy, sytuujcych si jeszcze w latach 90. XX wieku
na antypodach popkultury. Poczynajc od ruchu wolnego oprogramowania,
po stymulowane rozwojem Internetu spoecznoci fanowskie i ich twrczo,
taktyki oporu wobec dominujcej narracji byy zawsze ywo obecne w rodowisku
zwizanym z grami. wiadectwa drobnych sukcesw dziaa spoecznoci
graczy zoyyby si na dug list udanych interwencji i uwzgldnionych
nawet przez najwiksze firmy postulatw, by wspomnie tu chociaby wydanie
przez EA darmowego DLC Mass Effect 3: Extended Cut (2012) z alternatywnymi
zakoczeniami popularnej sagi czy zapowied cakowitej likwidacji domu
aukcyjnego przez twrcw Diablo III (Blizzard 2012).
Analiza gier wideo nie moe wic rezygnowa z refleksji nad politycznoci
dziaa tak twrcw, jak i odbiorcw tego medium. Niektrzy autorzy skupieni
wok filozofii przedmiotw rwnie dostrzegaj bezcelowo dystansowania
si od tej sfery, dostrzegajc w realizmie spekulatywnym i pokrewnych mu
kierunkach potencja ujawniania gboko ukrytych zalenoci wadzy. Jak
pisze Levi R. Bryant:
Jeli istnieje polityczny potencja realizmu spekula
tywnego, teorii aktorasieci i nowych materializmw,
zrodzi si on ze zdolnoci tych orientacji do ujawniania
niespodziewanych stron zagadnie politycznych, niespo
dziewanych sposobw, w jaki wadza funkcjonuje poprzez
nieznaczce sprawczoci, oraz poprzez otwieranie nowych
i kreatywnych moliwoci odpowiedzi na destruktywne
i opresywne formy wadzy. (Bryant 2013: 21).
Obok zarzutw o odcinanie si od politycznego (czy jakiegokolwiek innego)

zaangaowania w teraniejszo projekt spekulatywnych realistw podatny jest
na napicia w samym swoim centrum. Punktem mogcym budzi wtpliwoci
wrd badaczy popkultury jest stosunek niektrych luminarzy objectoriented
ontology do oddwiku, jaki znalaza ta filozofia wrd spoecznoci skupionej
wok niezwizanych z instytucjami akademickimi stron internetowych.
Ray Brassier w wywiadzie dla kwartalnika Kronos w ostrych sowach
skomentowa zaangaowanie nieposiadajcych filozoficznego wyksztacenia
entuzjastw realizmu spekulatywnego:
Nie sdz, by Internet by waciwym medium dla
powanej, filozoficznej debaty; nie uwaam te, by
dopuszczalne byo organizowanie w sieci za pored
nictwem blogw filozoficznego ruchu, ktry eruje na
entuzjazmie atwowiernych studentw. Zgadzam si
z Deleuzem, e ostatecznie najbardziej podstawowym
zadaniem filozofii jest walka z gupot, dlatego nie
dostrzegam adnej filozoficznej wartoci w ruchu,
ktrego najbardziej widocznym osigniciem jak dotd
stao si zorganizowanie internetowej orgii gupoty
(Rychter, Brassier 2011).
Bezporednim przedmiotem atakw Brassiera bya dziaalno blogerska
Grahama Harmana, czcego w swojej internetowej publicystyce refleksj
filozoficzn, uwagi natury spoecznogeopolitycznej i komentarze oraz in
formacje dotyczce ycia akademickiego (zob. DoctorZamalek, WordPress).
Takie pozbawione paternalistycznej pretensjonalnoci i synkretyczne podejcie
do kwestii popularyzacji filozoficznego oraz wiatopogldowego stanowiska
czy autora Traktatu o przedmiotach z postaw artykuowan pod koniec lat 70.
przez niektrych autorw z krgu British cultural studies. Jak pisa Paul Willis,
kultura w rozumieniu szkoy z Birmingham [] jest materialnoci naszego
codziennego ycia, fundamentem naszych najbardziej powszechnych intuicji
(Willis 1979: 185 za Turner 2003: 2). Filozofia zwrcona ku przedmiotom zwraca
si take ku codziennoci, w wydarzajcych si w kadej chwili interakcjach
midzy przedmiotami upatrujc jedynego sensu dziejcej si rzeczywistoci.
Odcicie si od produktywnoci kulturowej fanw moe by postrzegane jako
zabieg analogiczny do paternalistycznego deprecjonowania niskiej kultury
mas, jak pogardzaa swego czasu szkoa frankfurcka. Zarwno studia kultu
rowe, jak i filozofia zwrcona ku przedmiotom mierz si z pewnym zestawem
praktyk wykluczania. W wypadku przedstawicieli CCCS byyby to prby
rugowania z pola refleksji akademickiej obszaru przynalecego do popkultury,
w realizmie spekulatywnym za negowanie sprawczoci przedmiotw.
Stosunkowo nowe, pisane ju ze wiadomoci zwrotu spekulatywnego
teksty powoujce si na tradycj brytyjskich studiw kulturowych dostrze
gaj w pierwszych pracach kluczowych badaczy tego nurtu sprzeciw wobec
wczesnej postaci humanizmu. Neil Badmington w tekcie Cultural Studies
and the Posthumanities (2006: 260261) przywouje dorobek Raymonda Wil
liamsa w kontekcie poszerzania obszaru bada kulturowych o wykluczan
wikszo podmiotw, ktrym odmawia si wpywu w tworzeniu tekstw
kultury. Cho od docenienia kulturotwrczej roli marginalizowanych grup
spoecznych, np.imigrantw (zob. Williams 1992), do analogicznego uznania
zwierzt i przedmiotw prowadzi do duga droga, w opinii Badmingtona to
97
98
wanie studia kulturowe otworzyy humanistyk na perspektyw pozaludzk.

W polskiej refleksji na temat gier spotka mona jednak opinie, ktre bardzo
nieufnie odnosz si do moliwoci twrczego i wzajemnego oddziaywania
na siebie elementu technologicznego i ludzkiego. Takie stanowisko zaja Do
minika UrbaskaGalanciak, badaczka zajmujca si praktykami spoecznoci
polskich graczy. Ustanowia ona opozycj midzy dziaaniami gracza a rol
informatycznej podstawy gry. Koncepcja gry komputerowej jako fenomenu
ergodycznego bardzo dobrze oddaje sytuacj uczestnictwa w jednoosobowej
grze komputerowej, gdzie oponentem grajcego jest algorytm interaktywnego
programu rozrywkowego (UrbaskaGalanciak 2009: 47). Autorka Homo
players uwaa przy tym ergodyczno, termin wprowadzony do ludologii
przez Espena Aarsetha, za zawenie pojcia interaktywnoci. Przyjcie
takiego wniosku sprowadzaoby wszelkie zwizki gry i gracza do modelu
czysto reaktywnego, w ktrym grajcy po prostu odpowiada na komunikaty
gry, nigdy nie wprowadzajc do dialogu adnego wasnego znaczenia.
Analizowane tu wtpliwoci wysuwane wobec realizmu spekulatywnego,
brytyjskich studiw kulturowych oraz przykad (braku) ich wykorzystania
w rodzimej refleksji nad grami komputerowymi wiadcz o potencjalnych
trudnociach, jakie moe napotka prba wprowadzenia tych paradygmatw
do polskiej ludologii. Pomimo tych zastrzee warto zaryzykowa eksperyment
przeszczepiania radykalnych koncepcji filozoficznych oraz niemodych ju
intuicji dotyczcych kultury popularnej do bada nad grami wideo, najbardziej
przecie synkretycznej z form cyfrowej rozrywki.
V.
Gry komputerowe s specyficznym tekstem popkultury, na ktry skadaj
si bardzo cile powizane ze sob aspekty technologiczne, jak podstawa
sprztowa czy oprogramowanie, oraz ludologiczne, zwizane z komunikacj
czowieka z komputerem. Charakteryzuje je bardzo nietypowa sytuacja
nadawczoodbiorcza, poniewa konsumpcja produktu jest tu rwnoznaczna
z koniecznoci interakcji i podejmowaniem samodzielnych decyzji. Film
mona obejrze lub nie, natomiast nie da si nie uczestniczy w grze, ktr
chce si pozna. Mona oczywicie oglda cudz rozgrywk (rosnca po
pularno tego typu praktyk jest przyczyn komercyjnego sukcesu opartych
na technice streamingu telewizji internetowych, takich jak twitch.tv), lecz
podstawowym modusem grania jest indywidualne i pene uczestnictwo. Fakt
ten sprawia, e niezwykle trudno jest wydawa naukowe sdy dotyczce caoci
spoecznoci graczy, a przed daleko idcymi generalizacjami nie chroni badaczy
nawet powoywanie si na wiadom niedoskonaoci podejcia brytyjskich
studiw kulturowych metodologi badania subkultur Davida Muggletona
(por. UrbaskaGalanciak 2009: 14).
Uywanie rozmaitych przedmiotw wewntrz wiatw przedstawionych
w grach komputerowych stanowi podstawowy element mechaniki interakcji
dla wielu gatunkw, od przygodwek, poprzez gry logiczne, a po cRPG.
Najwybitniejsze osignicia polskich projektantw gier zarwno w obsza
rze produkcji wysokobudetowych, takich jak Bulletstorm (People Can Fly
2011), Wiedmin (CD PROJEKT RED 20072014), jak i quasiartystycznych
projektw testujcych granice moliwoci oprogramowania, takich jak Linger
in Shadows (Plastic 2008) ukierunkowane s przy tym na kulturotwrcze
dziaania graczy rozumiane za Fiskeem jako przestrze negocjacji znacze.
Dostrzeenie w przedmiotach rwnorzdnej czowiekowi instancji spraw

czej w poczeniu z dowartociowaniem kulturotwrczego potencjau gier
komputerowych moe stanowi ciekaw ciek interpretacji fenomenw
zwizanych z tym segmentem cyfrowej rozrywki. Trudno obecnie wskaza
element wspczesnej kultury wizualnej, ktry w stopniu wikszym ni gry
katalizowaby w sobie napicia wywoane przez zderzenie technologii, taktyk
odbioru i polityk przyjemnoci.
Bibliografia
Badmington, Neil. 2006. Cultural Studies and the Posthumanities. W:Hall,
Gary. Birchall, Clare (red.). New Cultural Studies. Adventures in Theory.
Edinburgh: Edinburgh University Press, s.260272.
Bogost, Ian. 2012. Alien Phenomenology, or What Its Like to Be a Thing. Min
neapolis: University of Minnesota Press.
Bryant, Levi R. 2013. Politics and Speculative Realism. Speculations, 4, s.1521.
DoctorZamalek2[online]. WordPress. Dostp: http://doctorzamalek2.word
press.com/[10.01.2014].
kw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Galloway, Alexander R. 2013. The Poverty of Philosophy: Realism and Post
Fordism. Critical Inquiry, 2 (39), s.347366.
gamermonkey. 2007. Companion Cube.whyyyyyyy[online]. YouTube.
Dostp: http://www.youtube.com/watch?v=YqQISNKWZSA[15.09.2014].
Harman, Graham. 2013. Traktat o przedmiotach. Tum. Marcin Rychter. War
szawa: PWN.
Heidegger, Martin. 1977. Budowa, mieszka, myle. Eseje wybrane. Tum., wstp
i wybr Krzysztof Michalski. Warszawa: Czytelnik.
Huizinga, Johan. 2007. Homo ludens. Zabawa jako rdo kultury. Tum. Ma
ria Kurecka, Witold Wirpsza. Warszawa: Aletheia.
Howarth, David. 2008. Dyskurs. Tum. Anna GsiorNiemiec. Warszawa: Ofi
cyna Naukowa.
Jameson, Fredric. 2011. Postmodernizm, czyli logika kulturowa pnego kapi
talizmu. Tum. Maciej Paza. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloskiego.
Kain, Erik. 2013. Grand Theft Auto V Crosses $1B In Sales, Biggest Enter
tainment Launch In History[online]. Forbes. Dostp: http://www.forbes.
com/sites/erikkain/2013/09/20/grandtheftautovcrosses1binsales
biggestentertainmentlaunchinhistory/[15.09.2014].
Kushner, David. 2003. Masters of Doom: How Two Guys Created an Empire and
Transformed Pop Culture. New York: Random House.
McRobbie, Angela. 2005. The Uses of Cultural Studies. London: Sage.
Meillassoux, Quentin. 2008. After Finitude. An Essay on the Necessity of Con
tingency. Tum.[z j. fr. na j. ang.] Ray Brassier. London: Continuum In
ternational Publishing Group.
Meillassoux, Quentin. 2012. Potencjalno i wirtualno. Tum. Piotr Her
bich, Kronos, 1 (20), s.518.
Muggleton, David. 2004. Wewntrz subkultury. Ponowoczesne znaczenie stylu.
Tum. Agata Sadza. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Murphet, Julian. 2006. Cultural Studies and Alain Badiou. W:Hall, Gary.
Birchall, Clare (red.). New Cultural Studies. Adventures in Theory. Edin
burgh: Edinburgh University Press, s.147160.
99
100
Prajzner, Katarzyna. 2012. Gracz, posta, obecno i tosamo. W:Pitrus An

drzej (red.). Olbrzym w cieniu. Gry wideo w kulturze audiowizualnej. Kra
kw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Rychter, Marcin. Brassier, Ray. 2011. Jestem nihilist, bo wci wierz w praw
d[online]. Kronos. Dostp: http://www.kronos.org.pl/index.php?23150,897
[15.09.2014].
Stacey, Jackie. 1994. Star Gazing: Hollywood Cinema and Female Spectatorship,
New York: Routledge.
Sudjic, Deyan. 2013. Jzyk rzeczy. Tum. Adam Puchejda. Krakw: Karakter.
Turner, Graeme. 2003. British Cultural Studies. An Introduction. London:
Routledge.
UrbaskaGalanciak, Dominika. 2009. Homo players. Strategie odbioru gier
komputerowych. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Wallop, Harry. 2009. Video games bigger than film[online]. The Telegraph.
Dostp: http://www.telegraph.co.uk/technology/videogames/6852383/
Videogamesbiggerthanfilm.html[15.09.2014].
Williams, Raymond. 1992. The Metropolis and the Emergence of Moder
nism. W:Brooker, Peter (red.). Modernism/Postmodernism. New York:
Longman, s.8293.
102
Feno
men
uzyki disco polo
m
Witold Filar
w kontekcie polskiej kultury popularnej lat 90.
DOI: 10.5604/16448340.1123040
W i t o l d F i l a r F e n o m e n m u z y k i d i s c o p o l o
Muzyka disco polo, temat wywoujcy wiele dyskusji wrd polskiej opinii
publicznej, staa si nieodcznym elementem polskiej kultury popularnej lat90.,
ktry odegra istotn rol w ksztatowaniu si ycia spoecznokulturowego
tamtego okresu. W analizie tego zjawiska okrelenie fenomen wydaje
si adekwatne z kilku powodw. Disco polo zyskao popularno na skal
oglnokrajow, a w niektrych przypadkach nawet wiatow. Zaskakujcy
jest rwnie stosunkowo krtki czas, w jakim to si dokonao: poczwszy
od niewinnych kaset magnetofonowych po autorskie programy telewizyjne
i niebagatelne sumy, jakie udao si zarobi przez lata wykonawcom. Przy
gldajc si tym osigniciom, naleaoby stwierdzi, e disco polo stao si
czym wicej ni tylko gatunkiem muzycznym, bowiem stanowi rwnie
cay zesp praktyk kulturowych, ktre cz i wyraaj okrelony sposb
bycia, wartoci i tosamoci.
Pocztkw disco polo, wedug etnolog Anny Kowalczyk, naley szuka
na pocztku XX wieku w podmiejskiej kulturze lat midzywojennych.
W miastach du popularnoci cieszya si wtedy piosen
ka nazywana brukow, podwrzow czy uliczn. Rne
byy rodowody przedwojennych miejskich piosenek. Cz
z nich stanowia oryginaln twrczo domorosych
poetw i ulicznych piewakw. Inne z kolei weszy do
publicznego piewnika z repertuarw kabaretw, operetek
i teatrzykw (1997: 50).
Sowa brukowa czy te uliczna nios ze sob wiele konotacji, zwizanych
z oglnie pojt kultur brukow. Lata 20. i 30. to okres silnego podziau
spoecznego. Nie naley zapomina, e pocztkowe podejcie do kultury
popularnej bazowao na przeciwstawieniu jej kulturze elitarnej (wysokiej).
Popularne znaczyo masowe, a masowe wedle szkoy frankfurckiej
oznaczao towary niskiej jakoci, przeznaczone dla rozrywki klas niszych.
Takie wartociujce podejcie do przejaww kulturowej aktywnoci (wczenie
niszych warstw spoecznych) doskonale wyraa okrelenie brukowe. Jest
to rwnie zwizane z postpujc w tym okresie industrializacj, bowiem
bruk uliczny wie si z przestrzeni miejsk. To, co lduje na bruku jest
zdegradowane, brudne, a przez to odrzucone przez klasy wysze. Teksty
piosenek brukowych nawizyway do ycia wczesnych miast i przedmie,
bohaterw z ulicy, lokalnych zabaw, a nawet kryzysu gospodarczego. Nie
trudno zauway ich oddolny charakter, bdcy gosem grup wiadomych
swej pozycji spoecznej. Szczegln popularnoci cieszyy si sentymentalne
i frywolne piosenki o mioci, ktre niewtpliwie powizane byy z repertua
rem folklorystycznym ludowe pieni powszechne, zalotne, pieni z zakresu
obrzdowoci weselnej, piosenki obsceniczne.
Zofia Woniak podsumowuje charakter kultury brukowej jako tej, ktra
odwoywaa si do najprostszych potrzeb podpiewywania znanych przebojw,
suchania tego, co nie wymaga angaowania wyszukanego poczucia pikna
(1998: 188). John Fiske (2010: 142) zauwaa, e estetyka w ujciu klas wyszych
wymaga, aby ocenia sztuk pod wzgldem odwoa do uniwersalnych wartoci
ludzkich i estetycznych, a nie w odniesieniu do szczegw dziejcych si
tu i teraz. Ten klasowy podzia zarwno odbioru, jak i pojmowania tekstw
kultury, charakterystyczny dla tamtego okresu, zwraca uwag na kryterium
adekwatnoci wobec codziennoci. Kultura brukowa nie bya niczym innym,
ni kultur ycia codziennego warstw spoecznych zwizanych z tzw. yciem
103
Witold Filar (1992)
absolwent studiw
licencjackich (kultu
roznawstwo) oraz
student pierwszego roku
socjologii na Uniwersy
tecie Mikoaja Kopernika
w Toruniu. E-mail:
sokrates97@o2.pl.
104
ulicy. To, co rwnie charakterystyczne dla rnicowania popularnego to

funkcjonalno tekstw jako rde zabawy, przyjemnoci i zaangaowania
prowadzcego do tworzenia solidarnej wsplnoty.
Okres powojenny przynis zanik kultury brukowej. Wadza postanowia
uczyni kultur ludow narodow wizytwk. Olga Wachciska pisze: Mecenat
pastwa, uzurpujcego sobie prawo do roli scenarzysty i reysera wystpw
muzykanta ze wsi, przyczyni si do wyplenienia z nich ywioowoci, eks
presyjnoci i niepowtarzalnoci kadorazowej, indywidualnej konkretyzacji
tradycyjnych utworw (2012: 88). Stylizowany folklor, prezentowany w PRL
u gwnie na tematycznych festiwalach i konkursach, wydobywa pewne
elementy z twrczoci ludowej gwnie ze wzgldu na atrakcyjno formy
czy te emocjonalno treci prezentowa odbiorcom twrczo w postaci
mniej lub bardziej autentycznej bd przetworzonej.
Jednak sam repertuar brukowoludowy przetrwa dziki nieoficjalnemu
obiegowi praktyk lokalnych, ktre kontynuoway rodzinne tradycje sigajce
jeszcze pocztkw XX wieku. Na obieg ten skaday si wszelkie uroczysto
ci, spotkania o charakterze lokalnorodzinnym, gdzie grupy miejscowych
muzykantw, przy uyciu tradycyjnych instrumentw (skrzypce, harmonia,
bbenki), zapewniay gociom muzyk do taca i zabawy. Lokalny piewnik
ksztatowa si w zalenoci od upodoba muzycznych danej okolicy oraz
od umiejtnoci i wyposaenia technicznego zespow. Z czasem jednak
pokolenie wywodzce si jeszcze z czasw przedwojennych ustpowao
nowemu, ktre tracio zainteresowanie artystycznym dorobkiem przodkw.
W latach 70. i 80. dziki pocztwkom dwikowym docieray do Polski
popularne piosenki w wykonaniu zespow polonijnych. Ich korespondencyjny
charakter wyamywa si z wszelkich odgrnych dyktatw. Pocztwka z noni
kiem muzycznym, produkowana od lat 60. do pocztku lat 80., funkcjonowaa
nie tylko jako gotowy produkt. Jak zauwaa Bartek Chaciski: [] mona
byo kupi sobie czyst kartk i zabra j do specjalnego miejsca, w ktrym
nagrywano utwory na yczenie[]. Kady mg nagra na kartce swoje
yczenia dla mamy, ma, siostry czy przyjaciela i doczy do nich kawaek
The Beatles czy Nancy Sinatry. Kady wybiera obraz, piosenk i tworzy
nowy przedmiot (Chaciski 2011).
W repertuarze dominoway sentymentalne utwory o tematyce miosnej,
przesycone frywolnoci oraz podtekstami erotycznymi, nostalgicznie na
wizujce do patriotyzmu (Panno Walerciu, Cyganeczka, Krakowianka). Warto
przywoa takie zespoy, jak Polskie Ory (ktrych Cztery razy po dwa razy
czy Biay mi ciesz si do dzi wielk popularnoci), BiaoCzerwoni, May
Wadzio czy te twrczo Janusza Laskowskiego. Biesiadnoballadowepieni
wypierane byy przez proste piosenki powszechnie znane niekiedy rwnie
wywodzce si z kultury brukowej, ale ju w zupenie innych aranacjach,
co wie si z rozwojem technologicznym instrumentw.
Wymiana sprztu grajcego z tradycyjnego na elektroniczny znaczco
uprocia i zautomatyzowaa gr. Akordeon, gitar i perkusje zastpoway
instrumenty klawiszowe, automatyczne perkusje, a w kocu elektroniczny
syntezator. Syntezatory okazay si tutaj kluczowym instrumentem (szczeglnie
takie marki, jak Casio czy Yamaha), ktrego wykorzystanie pozwolio ograniczy
liczb wykonawcw. Muzycy, ktrzy do tej pory odgrywali popularne piosenki
na rodzinnych uroczystociach, dostrzegli finansowy potencja swojej dzia
alnoci. Zabawy przeniosy si z grona rodzinnego do okolicznych remiz i na
festyny, gdzie w ramach tzw. potacwek i dancingw coraz lepiej zaopatrzone
grupy muzykw penic funkcje wodzirejwgwarantowaydobrzabaw.
Zespoy dobrze zarabiay, a zapotrzebowaniewzrastao. Nikt nie wymaga

profesjonalnego grania. Dobra zabawa bya wynikiem spontanicznoci,
ywioowego entuzjazmu, dodatkowo potgowanego przez alkohol. Wrd
tych lokalnych kapel, opierajcych si na zastaych, lokalnych gustach, naley
szuka ju bezporednich prekursorw muzyki disco polo.
Docierajc tym samym do schyku lat 80., trzeba jeszcze wspomnie
o znaczcym wpywie zachodnich trendw w muzyce rozrywkowej, a w tym
szczeglnie woskiej muzyce elektronicznej italo disco. Bya to typowa
muzyka dyskotekowa. Jak pisze Woniak: Te melodie nie byy przeznaczone
do suchania, miay prowokowa dobr zabaw, taniec, miech. Niewtpliwie
byy jak barwn plam w szarym i niewesoym krajobrazie lat osiemdzie
sitych (1998: 188).
Podsumowujc ten okres, naley zauway zdecydowan oddolno i spon
taniczno dziaa, ktre wynikay z potrzeb ludnoci, a nie mechanizmw
rynkowych. Dziki nieskomercjalizowanemu jeszcze charakterowi zespoy
przekonyway odbiorcw o swej autentycznoci i swojskoci. Oczywicie
nikt wtedy nie uywa nazwy disco polo, ktra pojawia si dopiero w 1993
roku, bowiem byy to formy prekursorskie, ktre stay si podstaw dla
pniejszych discopolowcw. Przeom lat 80. i 90. oraz pocztek nowej
dekady to okres powstania i wykrystalizowania si muzyki disco polo jako
gatunku muzyki tanecznorozrywkowej. Bezporednio przed pojawieniem si
nazwy disco polo uywano okrelania muzyka chodnikowa. Podobnie jak
w przypadku okrelenia piosenka brukowa, muzyka chodnikowa niosa
ze sob okrelone konotacje, zwizane z aktywn wwczas kultur bazaru.
Nazywano j wwczas chodnikow dlatego, e mona j byo kupi na
stoiskach targowych, ktre byy rozmieszczane gwnie na chodniku. Tak jak
bruk ma wydwik zdecydowanie pejoratywny, chodnik rwnie wie si
z tym, co uliczne, masowe i pospolite. Zatem brukowochodnikowy rodowd
wskazuje na cignce si za disco polo znaczenia zwizane z wykluczeniem,
marginalizacj oraz podporzdkowaniem.
Muzyka disco polo pojawia si w okresie wprowadzenia do Polski modelu
pastwa kapitalistycznego, kiedy to mentalnie zakorzeniona ideologia socja
listyczna stara si z wyzwalajc fal zachodniego kapitalizmu. Efektem
takiego starcia jest cay szereg przemian oraz nowych zjawisk w rzeczywistoci
spoecznokulturowej. Transformacja systemowa w Polsce po 1989 roku
obja swym dziaaniem niemal wszystkie sfery ycia spoecznego. Budowa
nowego porzdku przebiegaa zasadniczo na trzech paszczyznach: ustrojowej,
gospodarczej i spoecznokulturowej. Na paszczynie ustrojowej Polska
odrzucia zasady komunistycznego systemu jednopartyjnego, a przyja
wzorce pastwa demokratycznego organizujc pierwsze wolne wybory
parlamentarne oraz prezydenckie. Transformacja gospodarcza, podajc
za wzorcem systemu liberalnego, polegaa na utworzeniu wolnego rynku
opartego na wasnoci prywatnej.
Wprowadzenie tych zmian wpyno na proces ksztatowania si struktury
polskiego spoeczestwa. Mona byo zaobserwowa znaczce rozwarstwienie
dochodw poszczeglnych grup spoecznych. Na zapowiadanym wzrocie
gospodarczym skorzystay przede wszystkim elity polityczne, wysi urzdnicy
oraz kosztem zmniejszajcej si liczby rolnikw nowo uksztatowana
klasa przedsibiorcw. Dlatego te, obok rosncego bogactwa, jednoczenie
wzrasta poziom biedy. Prywatyzacja spowodowaa, e pracodawcy, podnoszc
wydajno, ograniczali zatrudnienie nowych pracownikw. Wzrosy rwnie
koszty pracy. Na skutek restrukturyzacji wiele tysicy osb zatrudnionych
105
106
w przemyle cikim utracio prac, a brak kwalifikacji potrzebnych przy

postpie technologicznym oraz wiek utrudniajcy znalezienie innej pracy
dodatkowo komplikoway sytuacj (Efekty 2005).
W efekcie spora cz spoeczestwa znalaza si w trudnej sytuacji
yciowej. Do grupy tej naleeli ludzie bezrobotni, korzystajcy z pomocy
spoecznej, oraz ludzie o niskich dochodach znajdujcy si na marginesie
ycia spoecznego. Wolny rynek wydawa si mechanizmem bezstronnym,
dlatego odpowiedzialno za brak sukcesw kadziono na karb jednostki,
a nie pastwa.
Powszechne przekonanie, e to pastwo ma zapewni prac obywatelom,
spowodowao, e sporej czci spoeczestwa trudno byo si odnale w nowym
ustroju. Poczucie niepokoju zwizanego z napiciem midzy oczekiwaniami
spoecznymi a rzeczywistoci i moliwociami pastwa w nowej sytuacji
trafnie sformuowa Jacek Kuro:
Dla czowieka upadek systemu bez znaczenia, akcep
towanego czy nie jest jak zawalenie si domu. Zanika
poczucie bezpieczestwa i stabilnoci. Przestaj obowi
zywa odpowiedzi na podstawowe pytania, jak y, jak
porusza si w wiecie, jak sobie dawa rad, do czego
dy, w czym pokada nadziej (2010: 23).
Jednak rwnoczenie transformacja ustrojowa daa nowe moliwoci polskiemu
spoeczestwu, czego dowodem jest nowa klasa przedsibiorcw. Wolny
rynek oczekiwa ludzi zorganizowanych, pomysowych i przede wszystkim
aktywnie dziaajcych. Zlikwidowanie instytucji cenzury oraz wprowadzenie
zachodniego kapitau wraz z ogromn iloci towarw kulturowych wprowa
dzio do ycia Polakw niemao optymizmu. Polska powoli upodobniaa si
do krajw zachodnich, ktrych wyobraenia funkcjonoway jako niedocigy
wzorzec wolnoci i dobrobytu. Tak wic hamburger wypar schabowego. Bar
mleczny ustpi przydronemu McDonaldowi, gdzie stana duej wielkoci
litera M, ktra niczym pomnik albo wrcz sztandar symbolizowaa
podbj polskiego rynku przez zachodnie marki.
Widmo konsumpcjonizmu z yciem spoecznym zogniskowanym wok
wirtualnej rzeczywistoci, w ktrej dominuj zudzenie, iluzja, presja sym
bolicznej rywalizacji, zasada przyjemnoci, rozrywki i tymczasowoci (por.
CybalMichalska 2007: 133) powoli docierao do polskiego spoeczestwa.
Ogromna ilo rozmaitych towarw, ktra napyna do Polski w owym
czasie, zapewnia prawdziw konsumenck uczt. W kocu pojawiy si
supermarkety, ktrych zapenione pki oferoway szeroki asortyment to
warw. Kolorowo zapakowane produkty wypieray wspomnienia o szarej
peerelowskiej rzeczywistoci. Dla przykadu warto przypomnie towary takie,
jak guma Turbo czy wafle Koukou Roukou, ktre kusiy nie tylko smakiem,
ale rwnie niespodziank w postaci papierowego obrazka, a pniej naklejki.
Gust konsumentw prbowano zmienia rwnie poprzez wiat mediw,
bowiem jak pisze Chris Barker, [t]elewizja ma kluczowe znaczenie dla two
rzenia i odtwarzania kultury promocyjnej, ktra posuguje si obrazem w celu
stworzenia marek posiadajcych pewn warto dodan lub towarwznakw
(2005: 397). Pocztek lat 90. to moment, w ktrym reklama zacza zyskiwa coraz
wicej czasu antenowego. By to czas, kiedy powstaway nowe zwyczaje konsu
menckie oraz nowy styl ycia, ktry wedle zaoe konsumeryzmu zalea raczej
od tego, co konsumujemy, ni od tego, co produkujemy (por. Storey 2003: 41).
Programy telewizyjne zwaszcza zachodnie seriale, opery mydlane

i telenowele przejy funkcje pedagogiczne. Stanowiy swego rodzaju
palety wzorcw osobowoci i zwizanych z nimi rl spoecznych, ktre wiat
serialu porzdkowa i ukada w najczciej przewidywalne narracje. I tak
oto MacGyver wysoki, szczupy blondyn o brzowych oczach i szczerym,
pogodnym umiechu sta si idolem modych chopcw. Dziki swojej
zaradnoci i inteligencji potrafi si wyrwa z najgorszych opresji, a przy
tym dokonywa tego w sposb niezwykle kreatywny. Kolejne przygody
bohatera oraz przezwycianie towarzyszcych im trudnoci nietrudno byo
utosami z nieustajcymi problemami dnia codziennego i popularnymi
taktykami radzenia sobie z nimi z wykorzystaniem tylko tego, co jest pod
rk. Serial Dynastia wprowadzi do polskich domw obraz kapitalizmu
emisja rozpocza si dokadnie w 1990 roku. Rzeczywisto zachodniego
kapitalizmu jawia si jako niewyobraone dotd siedlisko luksusu czsto
rozpustnego na wszelkich poziomach ycia: bogactwo, ktrego rdem
stay si szyby naftowe; ekskluzywne przyjcia, gdzie gocie popijali dro
gie koktajle; domy z basenami; rozpustne kobiety w strojach kpielowych
wieczce kult ekskluzywnego ycia opartego na celebracjach i pienidzach.
W cielesnoci bohaterw seriali uosabiaj si konkretne definicje normalnoci
spoecznej i seksualnej (por. Fiske 2010: 94). Soneczny patrol wykorzystywa
ciao jako scen, na ktrej prezentoway si okrelone kanony urody, ktre
uchodziy za atrakcyjne. Ikon serialu staa si kanadyjska modelka Pamela
Anderson, a szczeglnie jej ciao prezentujce szczup, opalon sylwetk
oraz wydatny biust.
Jednakowo naley zauway, e media nie sugeruj bezporednio tych
konkretnych stylw ycia, ale rozwijaj opowieci w taki sposb, i ukadaj
si one w spjne narracje, z ktrymi czytelnik lub widz moe si identyfikowa.
Seriale stanowi pewn ucieczkow i zastpcz form doznawania satysfakcji,
ktra moe by nieosigalna dla jednostki w rzeczywistoci. Dziki opowie
ciom przewidywalnym, wzorcowym jednostka uzyskuje poczucie refleksyjnej
kontroli nad wasnym yciem i spjnoci wasnej narracji tosamociowej
(por. Jakubowski 2007: 397). W tym sensie [] tosamo, majca charakter
twrczy, bdca elastycznym i otwartym systemem identyfikacji, jest kszta
towana pod wpywem urynkowionych wzorw osobowych, ktre oferuj nam
zaledwie tosamo zaporedniczon z mediw (CybalMichalska 2007: 132) .
W ksztatowaniu spoecznej wraliwoci bray rwnie udzia wysokona
kadowe pisma ilustrowane, zwane popularnie kolorowymi pisemkami, takie
jak ycie na Gorco, Naj, wiat Kobiety czy Claudia. Prezentowany
w nich wiat uwraliwiony jest na to, co zewntrzne, na wygld i prezencj,
ktra wyznacza status spoeczny, dlatego magazyny te zawieray du ilo
kolorowych i atrakcyjnych ilustracji. Zawarto merytoryczna sprowadzaa si
do tanich sensacji i sprzedawania plotek z ycia gwiazd. Czasopisma zawieray
rwnie wiele porad, szczeglnie dla kobiet, przedstawiay najnowsze trendy
ze wiata mody, wskazwki dotyczce urody, doboru kosmetykw czy diety.
Wszystkie te elementy skaday si na okrelony sposb pojmowania i pro
mowania zdrowego stylu ycia. Jak pisze LisowskaMagdziarz (2013: 44),
poradniki te
[] zazwyczaj nie pokazuj kontrastu midzy wiatem
biednych i bogatych, wskazuje si w nich natomiast
konstruktywne rozwizania problemw[]. Dostarczaj
gwnie eskapistycznych przyjemnoci, niekiedy za
107
108
porad umoliwiajcych naladownictwo w ramach was

nych ograniczonych rodkw (na przykad jak skopiowa
ubir znanej gwiazdy za o wiele mniejsze pienidze).
Obszar, w ktrym zachodzi edukacja wspczesnego czowieka, stopniowo uleg
zmianie. Style ycia modych ludzie s najczciej tworzone w oparciu o rne
przejawy kultury popularnej i jej bohaterw. Media, muzyka popularna, pisma
kolorowe, kino to wszystko wsptworzy przestrze edukacyjn zarwno
dla modziey, jak i dorosych (Jakubowski 2007: 393). Pisma skierowane do
modziey, takie jak PopCorn, Bravo Girl czy Nastolatka, skupiaj jak
w soczewce dotychczas wspomniane zagadnienia: ycie gwiazd szczeglnie
muzycznych idoli mod, kosmetyki oraz osignicie sukcesu materialnego.
Dodatkowo pisma te wyranie sugeruj postaw buntu przeciw skostniaej
moralnoci rodzicw i dziadkw. W tym wypadku mona mwi o specyficznej
przyjemnoci pyncej z unikania. Unikanie jest tu rozumiane jako forma
oporu, gdzie zachodzi [] obchodzenie kontroli spoecznej szerokim ukiem,
uchylanie si przed dyscyplin bezustannie wymierzan przez posiadaczy wadzy.
Co, co wymkno si spod kontroli, zawsze stanowi potencjalne zagroenie,
przez co ciga na siebie siy moralne, prawne i estetyczne (Fiske 2010: 73).
Rodzice stanowi tutaj wadz dyscyplinujc, spod kontroli ktrej modzie
pragnie si wyzwoli dziki przyjemnociom popularnym, skupiajcym si
gwnie na cielesnoci. Dlatego pisma te notorycznie poruszaj problematyk
seksualnoci inicjacji seksualnej, antykoncepcji, porad psychologicznych
oraz wszelkich technik miosnych.
Wpyw zachodnich tekstw kultury mona rwnie zaobserwowa na
polskiej scenie muzycznej, ktr mona podzieli wedug repertuaru lokal
nego i wiatowego (Chaciski 2011). Repertuar wiatowy pokazywa wpyw
zachodnich nurtw. W promocji zachodniej muzyki braa udzia stacja MTV,
o ktrej Wiesaw Godzic pisa: Sdz, i Music Television jest w stanie
zapewni wspczesnemu widzowi doskona symulacj wiata lepszego,
bardziej atrakcyjnego anieli ten spoza ekranu telewizyjnego.[] MTV jest
doskonaym przykadem postmodernistycznych praktyk komunikacyjnych
(Godzic 1994: 101). Dla polskich wykonawcw odkrywanie naszego miejsca
na mapie kulturalnego wiata napdzane byo kompleksami i potrzeb nala
dowania tego, co pochodzio zza muru berliskiego (Chaciski 2011). Warto
wymieni takich bohaterw pogoni za wiatem, jak grupa Hey, Edyta
Bartosiewicz, Kayah, Kasia Kowalska, Urszula, Myslovitz.
Rynek lokalny koncentrowa si na rodzimych tradycjach muzycznych i by
stosunkowo zamknity na wpywy zachodnie. Do tego nurtu zalicza si muzyka
disco polo, ktra na pocztku lat 90. oraz w kolejnych latach dominowaa na
rynku muzycznym. Chaciski ekspansj disco polo okrela tak: Trzeba byo
splotu naprawd wyjtkowych okolicznoci, eby tak szybko wypromowa
prociutk wykonawczo i brzmieniowo, gran na najtaszych syntezatorach
muzyk taneczn (2010). Z polskiego folkloru czerpali rwnie pniej tacy
wykonawcy, jak Grzegorz Ciechowski, grupa Brathanki, Golec uOrkiestra
czy gralski Krywa. Jeli chodzi o muzyk rockow, to zdecydowanie by
to okres popularnoci zespou Kult, ktry zasyn rwnie z politycznego
charakteru niektrych tekstw. Warto zacytowa gony fragment tekstu
utworu 100 000 000: Wasa, dawaj moje sto milionw. Bya to reakcja na
pierwsze momenty zawodu wobec nowej polityki.
Okres transformacji ustrojowej to specyficzny moment przejcia nie tylko
systemowego, ale przede wszystkim kulturowego. Nie naley jednak odbiera
tego jako procesu nagej zmiany, lecz stopniowego wdraania. Spoecze

stwo, nieoswojone z kapitalistycznym kultem kapitau, mentalnie osadzone
w postulacie socrealistycznej rwnoci, nie byo przygotowane na tak
zmian, cho niewtpliwie jej oczekiwao. Wdroenie kapitalistycznego
modelu pastwa i idcy za tym konsumencki styl ycia prezentowany przez
medialny wiat jednych frustrowa, a innych prowokowa do dziaania.
Realizujce si w przestrzeni kultury popularnej nowe tendencje wkraczay
do ycia codziennego Polakw. Przywoanie przykadw tekstw kultury
importowanych z Zachodu, miao pokaza, w jaki sposb ksztatowa si
w Gramsciaski zdrowy rozsdek, ktry ksztatowa now rzeczywisto
spoeczn, gdzie aktywno yciowa skierowaa si na konsumpcj, zysk,
uytek, std te wynikaa wiksza ch do bogacenia si. Kultura popularna,
jak pisa Wojciech Burszta, to nie byt ontologiczny (2002), ale okrelona
przestrze, w ktrej doskonale wida porzdki symboliczne cierajce si ze
sob w ramach rnych dyskursw. Mnogo cierajcych si ze sob zjawisk
kultury popularnej nie pozwala na kategoryczne rozrnienia. Mamy tutaj
do czynienia z pewnym pejzaem kulturowym, gdzie przenikajce si
elementy nie tworz spjnej caoci, lecz nieustannie krcy obieg znacze.
Jednym z kluczy do powstania muzyki chodnikowej okazao si targo
wisko. Kultura bazaru staa si pierwszym miejscem, gdzie widoczne byo
wysokie zapotrzebowanie na muzyk chodnikow, ktra odpowiadaa gustom
przebywajcych tam ludzi. Bazar jest specyficzn przestrzeni komunikacji,
przede wszystkim ze wzgldu na to, e stanowi wydzielony teren, prze
znaczony gwnie do handlu. Wydzielony, ale nie zamknity. Otwarty
na przepyw zarwno towarw, jak i ludzi. Odbywajcy si na targowisku
handel to specyficzna gra, emocjonujca, czsto o zabarwieniu moralnym
lub estetycznym. Bezporednio relacji midzy handlowcem a klientem
stwarza sytuacj aktywnego dialogu, ktry moe by okazj zarwno do
wymiany myli czy integracji, jak i do konfliktw. W Polsce pocztkw lat 90.
targowisko byo miejscem spotka ludzi zarwno z centrum, jak i z peryferii.
Przy wkraczajcym do kraju kapitalizmie, a wraz z nim zalewie zachodnich
marek, targowisko byo miejscem, gdzie dominoway tzw. podrbki imitacje
przedmiotw, ktre maj by uwaane za orygina. W zwizku ze wzrostem
poziomu rozwarstwienia ze wzgldu na wysoko uzyskiwanych dochodw
w spoeczestwie targowisko jako skupisko rzeczy tanich, imitujcych
zachodnie marki stao si wymarzonym miejscem do oddania si kon
sumpcyjnym potrzebom przy stosunkowo niskich kosztach. W kontekcie
kultury bazaru czsto podkrela si plebejskopodmiejski gust klientw oraz
kiczowato towarw, co stanowi moe ciekawy przykad mechanizmw
oszustwa i adaptacji, ktre opisa Michel de Certeau. Wedle jego koncepcji
kultury popularnej jako przestrzeni, w ktrej cieraj si symboliczne grupy
dominujcych i podporzdkowanych oszustwo polegajce na produkcji
imitacji, a tym samym adaptacji symboli silniejszego (w tym wypadku jakiej
luksusowej marki, ktrej logo zostaje przeobraone), wpisuje si w owe kusow
nicze taktyki zdominowanych grup, ktre wykorzystuj rodki udostpnione
przez system. Targowisko wydaje si jednym z ostatnich bastionw handlo
wych, w ktrych komunikacja nie jest zaporedniczona przez adne rodki
medialne. Synne szczki (skadane stoisko handlowe) s tego najlepszym
potwierdzeniem.
Disco polo jako zjawisko kulturowe powstao i rozwijao si w okrelonych
fazach. Pierwszy etap dotyczy okresu od schyku lat 80. do lat 1992/9 3. By to
okres muzyki chodnikowej, ktra krya w nieoficjalnym obiegu targowisk,
109
110
miejskich domw kultury, imprez weselnych i lokalnych festynw. Z czasem

pierwsi wykonawcy zaczli nagrywa swoje utwory na kasety magnetofono
we, czego dokonywali drog amatorsk, czsto w domowych (garaowych)
warunkach. Warto ponownie podkreli zdecydowan oddolno takich
dziaa, ktre wynikay z zapotrzebowania oraz odwagi ludzi pragncych
stworzy co swojego.
Cech charakterystyczn tego okresu jest to, e muzyka chodnikowa
krya drog z rki do rki, bowiem w tym czasie nie wyksztaciy si
jeszcze kanay jej dystrybucji. Cho pierwsza wytwrnia Blue Star pojawia
si w 1990 roku, to dopiero kilka lat pniej muzyka chodnikowa uzyskaa
swj oficjalny status, a tym samym produkcyjny (przemysowy) charakter.
Pocztki muzyki chodnikowej wi si z dwoma zespoami: Top One
i Fanatic. Pierwszy z nich, zaoony jeszcze w 1986 roku, zaistnia na rynku
muzycznym w 1989 roku. Przez pierwsze trzy lata picioosobowy skad
Top One, ograniczony do amatorskiego muzykowania dla przyjemnoci
w lokalnych domach kultury, marzy o wielkiej scenie. Prby w podwarszaw
skim Zakadowym Domie Kultury Ursus omieliy modych wykonawcw.
Wzrasta wic zapd do profesjonalizmu i marzenia o wielkiej scenie coraz
czciej staway si tematem powanych rozmw w zespole, ktrych motywem
przewodnim byo ycie z muzyki (Top One oficjalna strona). Po roku
1989 zmienia si sytuacja polskiej fonografii. Rozwj produkcji nagraniowej
podyktowany by gwnie wzgldami finansowymi, std zainteresowanie
prywatnych producentw skierowao si w stron muzyki, na ktr byo due
zapotrzebowanie. Zesp postanowi za wasne, odoone pienidze sprbowa
si w studiu nagra Izabelin Studio, gdzie powstay pierwsze utwory: Ciao
Italia, Kiedy, Zudne prawdy. Jednak pocztkowo brana muzyczna nie bya
zainteresowana muzyk dyskotekow w wykonaniu Top One. Aby zaistnie
w wiecie muzycznym, niezbdna staa si promocja w powaniejszych
stacjach radiowych i telewizyjnych. Z pomoc przyszed znany prezenter
Bogdan Fabiaski, ktry zaprezentowa utwory Top One na antenie swojej
audycji. Przeomowym momentem okazao si spotkanie z Januszem Kon
dratowiczem znanym autorem tekstw rwnie zorganizowane przez
Fabiaskiego. Kondratowicz, ktremu Ciao Italia przypado do gustu, napisa
do niej nowy tekst i zorganizowa sesj nagraniow w studiuS4gmachu TVP
w Warszawie.Utwr wyemitowano na antenie I Programu Polskiego Radia.
W ten sposb amatorska formacja z rejonw podwarszawskich zyskaa szeroki
rozgos, ktry zagwarantowa kolejne moliwoci. Jeszcze przed wydaniem
debiutanckiej pyty muzycy otrzymali ofert udziau w trasie koncertowej
po Polsce i ZSRR z najwikszymi gwiazdami muzyki italo disco (Savage, Ice
MC, Fred Ventura i Vanessa).
W 1990 roku wytwrnia Polmark wydaa pierwsz pyt zatytuowan
przekornie No Disco no.1. Znajduj si na niej takie przeboje, jak Ciao Italia,
Fred Kruger i Puerto Rico utrzymane w egzotycznej dla Polakw stylistyce italo
disco. W nagraniach gocinnie wzi udzia Jan Borysewicz, wykonujc partie
gitarowe do kilku utworw, a No Disco no.1 uzyska pierwszy w wypadku tego
zespou zespou status Zotej Pyty. Interesujcy jest fakt, e na zdjciach
z okadek brakuje klawiszowca Mariusza Lubowieckiego, ktry w czasie sesji
zdjciowej przebywa w Wielkiej Brytanii, gdzie wyjecha, aby zarobi na
nowe syntezatory marki Yamaha i Ensoniq dla zespou.
Druga pyta Poland! Disco no.2 przyniosa zespoowi szczyt popularnoci.
Jeli pierwsza pyta bya swoistym hodem dla italo disco, to druga skierowana
bya wycznie w stron polskiego gustu i tradycji. Znajdoway si na niej znane
polskie przeboje zaczerpnite zarwno z dziedzictwa ludowego, jak i piosenki

popularnej oraz brukowej: Santa Maria, Biay mi, Mia moja. W 2006 roku
odnalaz si autor Biaego misia. Jest nim Mirosaw Grski, ktry w 1970 roku,
odbywajc zasadnicz sub wojskow, napisa piosenk o nieszczliwej
mioci chopaka do dziewczyny. Nie spodziewa si, e utwr po latach stanie
si jedn z najpopularniejszych piosenek, przewijajc si przez niemal kade
polskie wesele. Utwory z Poland! Disco no.2 zostay nagrane w dyskotekowej
aranacji, ktra w tym momencie staa si wyznacznikiem stylu muzyki
chodnikowej. Czonkowie zespou tak opisuj wybuch popularnoci:
Decydujc si na nagranie ludowych w wikszoci pieni
w dyskotekowych aranacjach, nie spodziewalimy si, e
album zdobdzie status Platynowej Pyty, a tym bardziej
nie moglimy przewidzie, e przy sprzeday okoo 600
tys. egzemplarzy ponad 10 razy tyle wypuszcz na rynek
piraci! (Top One oficjalna strona).
Muzyka disco polo bya niewtpliwie efektem zetknicia si europejskich
tendencji muzycznych (italo disco, disco dance) z elementami rodzimej
kultury brukowej i ludowej. Bya przykadem tego, e w wyniku napicia
midzy lokalnoci a globalnoci dochodzi do przejaww hiperlokalizmu
(por. Pczak 2008: 87), czyli sytuacji, w ktrej wpywy innych kultur przyj
muj si selektywnie, na zasadzie interpretacji dokonanych przez lokalnych
odbiorcw, wzbogacajcych dany tekst o elementy wasnej kultury. Dzieje
si tak dlatego, e ludzie tworzcy kultur yj w konkretnym porzdku
symbolicznym, wynikajcym ze specyfiki danego obszaru. Stosunek ludzi
do kultury opiera si w gwnej mierze na moliwoci wolnego wyboru oraz
swobodnej interpretacji, a tym samym na nadawaniu wasnych znacze
konkretnym dziaaniom i tekstom kultury. Dlatego te w przypadku kultury
popularnej nie mona by pewnym niczego.
Muzycy disco polo wiadomie korzystali z popularnoci okrelonego
repertuaru folklorystycznego, std czsto samo disco polo okrela si mianem
kolejnego folkloryzmu, jednak gatunek ten narodzi si po znikniciu auten
tycznej kultury ludowej. Jak zauwaa Roch Sulima, [] naley si w tym
dopatrywa raczej ostatecznego kresu kultury chopskiej elektroniczna
obrbka materiau folklorystycznego rwnoznaczna jest z nieodwracalnym
kocem komunikacji opartej na sowie (1997: 114). Podobiestwa midzy
tekstami utworw disco polo a pieniami ludowymi ujawniaj si na poziomie
[] prymitywizmu treciowotematycznego, operowania czasem i przestrze
ni, ogranicze w zakresie prezentacji postaci dziaajcych, ubstwa opisu,
ponadto w typizacji bohaterw, operowania prost symbolik i ubogim
zasobem leksykalnym (Wachciska 2012: 87).
Zespoy disco polo doskonale zdaway sobie spraw z potencjau popu
larnych, powszechnie znanych piosenek. Dlatego te wykorzystyway bd
cae utwory (prezentujc je co prawda w nowych aranacjach), bd teksty
czy motywy, dziki czemu przy minimalnym wysiku osigay duy zysk.
Takie postpowanie jest niewtpliwie domen sabszego, ktry korzystajc
z zasobw dostarczanych przez system (czy te grup dominujc), dziaa
w ramach kusowniczych taktyk, jednak odznacza si przy tym sprytem,
wykorzystujc oszustwo i przywaszczanie pewnych elementw.
Powstay w 1989 roku zesp Fanatic skada si z trzech modych mczyzn,
ktrzy koncertowali na zabawach i weselach w okolicach yrardowa. Kopie
111
112
nagranej w domowych warunkach kasety kryy po okolicach, a zesp

zyskiwa rozgos pord bywalcw ulicznych targowisk. Waciciel miejscowej
hurtowni kaset, wypytywany przez klientw o zesp Fanatic, postanowi
ich odnale i nawiza wspprac. Aby wyda album Wszystko si zmienio
grupy Fanatic, Sawomir Skrta emerytowany pikarz w 1990 roku zaoy
pierwsz w Polsce wytwrni fonograficzn Blue Star, ktra wydawaa albumy
wycznie z muzyk chodnikow. Na tym albumie znalaz si najwikszy
przebj zespou Czarownica (ze synn fraz Rzeki przepynem, gry
pokonaem). Idc drog Top One, Fanatic zacz wystpowa na scenach
caego kraju, a nastpnie za granic.
Cho disco polo wyrasta z tradycji ludowych, zostao uformowane przez
zupenie inny typ kultury popularnej. Istnieje zakres tematw, motyww i sw,
ktre si nie pojawiaj i nie mog si pojawi. Jeli nawet piosenka traktuje
o nieszczliwej mioci, to jednak odbywa si to w wymiarze tsknoty, ale nie
pesymizmu. To, co charakteryzuje ten gatunek, to oglny optymizm, bowiem,
jak pisze Tomasz Samborski, [w] disco polo nie ma tekstw dekadenckich:
ja si potn, ja si zabij. Nie ma tekstw przygnbiajcych, nie ma kopotw,
narkomanw (Staszewski i Szczygie 1996: 16). Lider zespou Bayer Full,
Sawomir wierzyski, dobitniej okrela tematyk utworw:
W disco polo s rne sowa, ale niektre s zakazane,
na przykad mier i grb. Bd Cie kocha, a do
zgonu, no tak nie mona napisa. Choroba nie! To
ma by o tym, e jak facet zarobi duo forsy, to prynie
do lokalu z dziewczyn. To przede wszystkim muzyka
taneczna, tu si liczy tylko to, co mona zataczy. My
nawet nagralimy pie do zataczenia o Matce Boskiej
(Staszewski i Szczygie 1996: 16).
Filozofi disco polo zamkn mona w kilku sowach: mio, pienidze,
zabawa i optymizm. Taka ucieczka w wiat zudze, popkulturowych idea
w dajcych atw i szybk przyjemno staa si rozwizaniem dla wielu
ludzi tamtego okresu. Wzrastajce rozwarstwienie dochodu na pocztku
lat90. ukazywao pewn dziko tego systemu, ktry nagradza silniejszych,
wytrwalszych i sprytniejszych. Nadzieje i rozczarowania przykrya zasona
dalszych zudze o dobrobycie, sprawiedliwoci spoecznej i rwnych szansach.
Muzyka disco polo staa si dla wielu ludzi lekarstwem na niepokoje zwizane
z codziennoci zarwno w sferze psychologicznej, jak i materialnej.
Muzyka chodnikowa zacza zyskiwa coraz szersze grono wielbicieli.
Kolejne zespoy promowane przez wytwrni Blue Star wydaway swoje
albumy, ktre rozchodziy si w szybkim tempie po okolicznych targowiskach.
Jak zauwaa Tomasz Samborski kompozytor muzyki disco polo, dzienni
karz oraz meneder Shazzy popularno muzyki chodnikowej wie si
z zapotrzebowaniem na muzyk rodka (tak zwanych melodyjnych prze
bojw muzyki pop), ktra w latach 70. w Polsce wicia tryumfy . Lata80.
zapeniaa muzyka rockowa zwizana z buntem (festiwal w Jarocinie).
Powstaa wic dua luka, ktr uzupenio disco polo. Ludzie, ktrzy nie
lubili i nie chcieli sucha polskich szarpidrutw rodem z Jarocina, ktrym
zabrako nagra przebywajcego za granic Krzysztofa Krawczyka, z radoci
signli po disco polo (Woniak 1998: 189).
Disco polo stao si niejako wyrazem nowych moliwoci polskich
moliwoci. Okazao si wietnym pomysem na biznes i tym samym polsk
wersj amerykaskiego snu. Wytwrnia Blue Star wprowadzia muzy

k chodnikow w wiat przemysu. Jeli przez pierwsze trzy lata bya to
kwestia oddolnych praktyk kilku amatorskich formacji, to po powstaniu
profesjonalnej wytwrni muzyka chodnikowa wesza w etap dystrybucyjny.
Warto w tym momencie uzmysowi sobie, e kapitalizm produkuje towary
ze wzgldu na ich warto wymienn, podczas gdy ludzie maj tendencj do
konsumowania tych towarw ze wzgldu na ich warto uytkow. Wartoci
wymienne (ekonomiczne) i uytkowe (kulturowe) odzwierciedlaj si w za
proponowanym przez Fiskea modelu dwch gospodarek. Pierwsza z nich
to finansowa gospodarka produkcji, odnoszca si do pienidzy i wartoci
towarw wymiennych. Za druga z nich to kulturowa gospodarka konsumpcji
(odbioru), ktra stanowi obszar znacze kulturowych, przyjemnoci i tosamoci
spoecznych. Fiske wskazuje, e gospodark finansow naley rwnie bra
pod uwag przy analizie kultury popularnej mimo i nie determinuje ona
znacze kulturowych (por. Barker 2005: 398). Gospodarka finansowa wie
si zatem z rozprzestrzenianiem i produkcj samego tekstu kultury, bez niej
wiele tekstw kultury nie uzyskaoby statusu popularnych. Dystrybucja jest
jednym z najwaniejszych czynnikw warunkujcych popkultur.
Blue Star zajmowaa si nagrywaniem kaset i pyt kompaktowych, rozpo
wszechnianiem ich oraz produkcj teledyskw. Zesp, jeli chcia nawiza
wspprac, musia nagra pierwsz kaset, rezygnujc z honorarium, ktre
pokrywao koszty nagrania i promocji. Jeli kaseta zostaa dobrze przyjta
przez suchaczy, zesp zaczyna zarabia na swoich nagraniach. Rozwj
produkcji nagraniowej podyktowany by gwnie wzgldami finansowymi.
Blue Star staa si wic firm realizujc pierwszorzdny dla kapitalizmu
cel, mianowicie transfer kapitau w gr. Nieopacalny zesp nie mg
wsppracowa z wytwrni Sawomira Skrtego. W latach 19901993 przyj
mowano prawie wszystkich wykonawcw chtnych do wsppracy, jednak
potem, gdy byo ich zbyt wielu, nagrywano tylko najlepszych. W 1994 roku
Blue Star wsppracowaa z dwudziestoma zespoami, realizujc zasad
wolnej konkurencji w celu wyonienia najsilniejszych zespow, ktrych
twrczo moe przynie najwiksze zyski. Firma miaa rwnie charakter
usugowy: klient mg zadzwoni do jej biura i zamwi zesp w zalenoci
od preferencji muzycznych, rodzaju imprezy i oczywicie ceny. Na tej dro
dze dokona si proces pewnego utowarowienia zespou oraz jego usug
w postaci wystpw.
Z czasem Blue Star stracia monopol na wydawanie muzyki chodnikowej
w wyniku powstania innych wytwrni, takich jak Green Star czy Omega Music.
Czsto rwnie zespoy zaczynay dziaa na wasn rk, uniezaleniajc
si od wydawnictw w zakresie wydawania albumw oraz organizowania
wasnych tras koncertowych.
Popularno muzyki chodnikowej rosa w zadziwiajcym tempie, cho
media gwnego nurtu zdaway si nie zauwaa tego zjawiska, ktre na
przekr wszystkiemu podbijao kolejne regiony Polski. Dopiero Stoeczna
Estrada przy wsppracy z Telewizj Polsk 29 lutego 1992 roku zorganizowaa
w Sali Kongresowej Paacu Kultury i Nauki w Warszawie pierwsz Gal Piosenki
Popularnej i Chodnikowej. Gala, prowadzona przez dziennikarza Janusza
Weissa, wydawaa si zaplanowan kpin i artem wymierzonym w muzyk
chodnikow. Sala Kongresowa bya miejscem wizytwk. Odbyway si
tam zjazdy PZPR, goszczono takie zespoy, jak The Rolling Stones czy King
Crimson. Nagle zostaa otwarta dla prostej muzyki z chodnika. Zarwno
scenografia, ktra realizowaa stereotypowe wyobraenia na temat kiczu
113
114
i odpustowoci, jak i wymylne stroje zaproponowane wykonawcom wska

zyway na niepowany charakter wydarzenia. Podczas ponadtrzygodzinnego
koncertu zagray najwiksze sawy muzyki chodnikowej.
Wystpi rwnie duet: Marek Kondrat i Marlena Drozdowska, ktry
ju w 1991 roku nagra album Mydeko Fa, zawierajcy pastisze tego typu
piosenek. Tytuowy utwr, inspirowany reklam myda Fa, ktra wyrniaa
si du dawk nagoci, wywoa skutek odwrotny do zamierzonego.Nie
zauwaajc przemiewczego charakteru piosenki, publiczno zaakceptowaa
piosenk Mydeko Fa, ktra wkrtce okazaa si ogromnym przebojem. Jest
to doskonay przykad na to, e nigdy nie mona przewidzie efektu, jaki
wywoa tekst kultury popularnej. Znaczenie tworzone przez odbiorcw nie
musi by zgodne z intencjami twrcw, bowiem teksty kultury maj charakter
polisemantyczny. Stuart Hall zaproponowa wic model recepcji oparty na
kodowaniu i dekodowaniu. Kodowanie jest zalene od celw nadawcy, za
dekodowanie (sposb odczytania) zaley od odbiorcy, ktry jednak nie musi
by bierny i moe przeciwstawia si intencjom nadawcy. Dekodowanie
odbiegajce od intencji nadawcy Hall okreli marginesem zrozumienia
(por.Barker 2005: 34). Odbiorcy, a w tym wypadku mionicy muzyki chod
nikowej, cakowicie zignorowali bd nawet nie zauwayli prawdziwych
intencji autorw, bowiem ich proces dekodowania odby si wbrew intencjom
twrcw piosenki.
Rwnie caa gala zostaa bardzo pozytywnie odebrana przez publiczno,
ktra w dodatku poczua si doceniona, bdc goszczon w samej Sali Kongre
sowej. Umieszczajc to wydarzenie w relacji dominujcypodporzdkowany,
mona doj do wniosku, e grupa dominujca (w tym wypadku reprezentujca
wadz Stoeczna Estrada) poniosa klsk w zetkniciu z podporzdkowan
grup mionikw muzyki chodnikowej. Mydeko Fa zostao przechwycone
przez grup podporzdkowan, ktra uczynia ze symbol wasnego ora.
Cao przedsiwzicia okazaa si sukcesem finansowym. Wpywy
z samych biletw wynisy 585 milionw starych zotych. Jednak mene
derowie Blue Star nie byli zadowoleni z przemiewczego charakteru gali,
wic postanowili sami zaj si organizacj kolejnych. Ponadto w 1993 roku
Sawomir Skrta zaproponowa now nazw gatunku. Muzyka chodnikowa
kojarzya si z bazarowym rodowodem. Nowa nazwa disco polo miaa
czy w sobie polsko (polo) i wiatowo (disco). Skrta w bardzo prosty
sposb wyjania: Disco polo, czyli dyskoteka po polsku.
Teksty kultury popularnej nie maj jednego wyznaczonego miejsca ani
celu. Ich potencja tkwi w moliwociach ich wykorzystania. Nie inaczej byo
w przypadku disco polo. Komercyjny sukces gali wykaza ogromny potencja
finansowy muzyki disco polo, zatem w 1994 roku stacja telewizyjna Polsat
rozpocza emisj programu muzycznego Disco Relax, ktry prezentowa
teledyski popularnych wykonawcw muzyki disco polo i italo disco. Do
programu zapraszano rwnie gwiazdy polskiej estrady. Wydaje si, e tele
dyski nagrane do istniejcych ju utworw tchny w disco polo nowe ycia.
Publiczno moga zobaczy kolejne wcielenie discopolowej filozofii. W 1996
roku telewizja Polsat rozpocza emisj kolejnego programu, zatytuowanego
Disco polo life. W ten sposb mionicy disco polo mogli w sobot o godzinie
19.00 ogld gwiazdy wytwrni Green Star na antenie, a nastpnie uda si na
dyskotek, aby ju w niedziel o godzinie 10.00 obejrze Disco Relax. Jeli kto
nie mia dostpu do telewizji, mg skorzysta z radia. Warszawskie radio
Eska proponowao cay blok discopolowy, za w wakacje I Program Polskiego
Radia oferowa Lato z radiem, gdzie rwnie nie brakowao disco polo (por.
Woniak 1998: 193). W tym czasie powstay te czasopisma powicone tej

tematyce: warszawskie Super Disco Po Polsku, biaostockie Disco Polo oraz
Disco Hit. Pisma te stay si odzwierciedleniem wspomnianych wczeniej
tzw. kolorowych pisemek: kolorowe zdjcia, plakaty, teksty najnowszych
przebojw, wywiady, reportae, listy od fanw oraz notowania listy przebojw
(por. Woniak 1998: 192).
Z ekspansj muzyki disco polo zwizany jest rwnie dynamiczny rozwj
dyskotek, wszak disco polo, jako muzyka taneczna, najlepiej odnajduje si
na parkiecie. Skutkiem tego odmieni si charakter wiejskiej zabawy, ktra
dotychczas najczciej odbywaa si w lokalnych domach kultury, remizach
straackich przy muzyce amatorskich zespow. Disco polo przynioso popyt
na profesjonalne lokale, przeznaczone wycznie do zabawy o charakterze
dyskotekowym, ktra wizaa si przede wszystkim z cielesnoci. W przypadku
tej rozrywki mona mwi o specyficznej przyjemnoci pyncej z unikania.
Podajc za Johnem Fiskeem (2010: 5253), ktry przywouje rozrnienie
przyjemnoci na jouissance i plaisir Rolanda Barthesa, mona dojc do wnio
sku, e zabawa w dyskotece nabiera charakteru jouissance. Gona muzyka
oraz dyskotekowe owietlenie pozwalay ludziom oddawa si wyzwalajcej
przyjemnoci zatracenia si w tanecznej zabawie na parkiecie. To sytuacja,
w ktrej mona mwi o czytaniu ciaem, w ktrej odbiorca somatycznie
reaguje na tekst. Moment takiego zatracenia wie si z chwilow utrat
wasnej tosamoci spoecznokulturowej (Fiske 2010: 53). Przyjemno
wynikajca z chwilowego istnienia poza spoecznymi znaczeniami pozwalaa
wielu ludziom na doznanie fizycznych rozkoszy (czsto rwnie potgowanych
alkoholem oraz energi zebranych na parkiecie osb).
Waciciel wytwrni Green Star, Jerzy Suszycki absolwent zasadniczej
szkoy zawodowej, budowlaniec zaoy w 1991 roku pierwsz dyskotek
w miejscowoci Janowo. Nazwa lokalu, Panderoza, pochodzi z jego ulubionego
serialu Bonanza i oznacza ranczo na odludziu. Wacicielami dyskotek
byli czsto ludzie, ktrzy wydzierawiali hale po byych PGRach lub magazy
nach zboowych. Lokale remontowano, zaopatrywano w profesjonalny sprzt
grajcy, owietlenie, bar, parking, ochroniarzy, a nawet kursujcy po okolicznych
miejscowociach autokar, ktry dowozi dyskotekowiczw. W takim miejscu
co sobot odbyway si caonocne zabawy przy muzyce wynajtych zespow
z wytwrni Green Star. Sylwetki przedsibiorcw takich jak Jerzy Suszycki
czy Sawomir Skrta wpisyway si w now klas prywatnych przedsibiorcw,
ktrzy swoj energi i pomysowoci przecierali szlaki nowej gospodarki.
Rosncy kapita sta si dla nich najlepsz motywacj do dziaania. Historia
powstania Panderozy doskonale ukazuje trudnoci, z jakimi si zmagali. Jerzy
Suszycki tak wspomina te czasy:
Gdybym mwi na gos, e chc budowa dyskotek,
trwaoby to dwa lata. Na taki lokal musi wyrazi zgod
15 instytucji i kada ma kilka tygodni na odpowied.
eby omin przepisy, kupiem obok wysypiska jeden
hektar ki i udaem, e stawiam gospodarstwo rolne.
A e jestem po budowlance, to projekt tak uoyem,
eby obor 11 na 33 metrw atwo na dyskotek przerobi.
I wystawiem w miesic. Zaraz dostaem pisma: jak to?
Dyskoteka samowolna? A ja im pismo, e z jednego
hektara dwadziecia nie utrzymam si i musz dyskotek
w gospodarstwie dorobi (Staszewski, Szczygie 1995: 16).
115
116
Kultura popularna jest rdem optymizmu i postpu w tym sensie, e

pozwala rnym grupom na zaistnienie w wiecie spoecznokulturowym.
W tym wypadku nie liczy si jako tekstw kultury, ale potrzeby ludzi,
ktrzy cz si wok kultury popularnej we wsplnoty uczuciowe. Ot
przez pi lat niewinna i prosta muzyka z chodnika, osigajc szeroki zasig
wpyww wytwrnie, telewizja, prasa stworzya tym samym orodek
pewnej lokalnej wadzy, bdcej niezalen si gromadzc spor formacj
spoeczn. Wadza, przenikajc wszystkie poziomy stosunkw spoecznych,
nie jest tylko spoiwem utrzymujcym razem to, co spoeczne czy te si
represyjn, podporzdkowujc pewn grup ludzi innej grupie cho bez
wtpienia ma takie cechy. Postrzega si j rwnie w kategoriach procesw,
ktre stwarzaj moliwoci zaistnienia kadego rodzaju dziaania, zwizku
czy porzdku spoecznego. Tak wic wadza ma charakter ograniczajcy,
ale rwnie produktywny (por. Barker 2005: 10). Wadza lokalna zdolna jest
do konstruowania przestrzeni mylenia, dziaania i tosamoci, bdcych
poza kontrol, a jednoczenie ustanawiajcych kontrol nad bezporednimi
warunkami ich ycia (por. Melosik 2010: 2123).
W 1995 roku, podczas kampanii prezydenckiej Aleksandra Kwaniewskiego,
zesp Top One napisa piosenk Ole Olek, z ktr wystpowa podczas spotka
kandydata z wyborcami. Tak strategi przyj rwnie w tych wyborach
Waldemar Pawlak, rwnie zdajc sobie spraw z zasigu popularnoci
i wpyww disco polo.
Jednake kulturowy fenomen muzyki disco polo wywoa sporo kontrowersji
w rnych rodowiskach. Szerokie grono dziennikarzy muzycznych, artystw,
pisarzy, naukowcw spierao si o znaczenie z pozoru prostej i niewinnej
muzyki chodnikowej, ktra zawadna spor czci polskiego spoeczestwa.
Zofia Woniak (1998: 196198) opisuje m.in. dyskusj, ktra miaa miejsce
na amach Tygodnika Powszechnego w latach 19951996. Publicysta Tadeusz
Sobolewski wyraa swoje ubolewanie nad gustami polskiego spoeczestwa,
czego dowodem bya popularno muzyki disco polo, ktra jego zdaniem
wesza na miejsce opuszczone przez sztuk. Jednak do jego sw polemicznie
odnis si profesor Sawomir Magala, bowiem nie widzia on powodu, aby
wspczu rodowiskom prezentowanym przez Sobolewskiego, ktre chciayby
zachowa monopol na formowanie ocen kulturotwrczych, utrzymujc tym
samym autorytywne czy wrcz elitarne gusta inteligencji. Maciej Mazurek
doszukiwa si rda problemw w zrozumieniu fenomenu muzyki disco
polo przez rodowiska inteligenckie, w braku umiejtnoci zatracenia si
w zabawie, ktr zastpoway zgorzkniao i pesymizm. Jednoczenie
podkrela, e disco polo to wspczesny folklor jedyny, jaki nam pozosta.
Za Andrzej Stasiuk zwraca uwag na rozbudzenie potrzeb materialnych,
ktrych atrakcyjne wizualizacje mona oglda w wiecie reklam.
Istotn kwesti wyaniajc si z tej dyskusji jest problem rozmijania
si gustw okrelonych grup spoecznych, ktre ujto w sztywnych katego
riach klas wyszych i niszych. Dzieje si tak dlatego, e podziay klasowe
manifestuj si najczciej w sferze kultury. Jak zauwaa Pierre Bourdieu,
niech do innych stylw ycia prawdopodobnie stanowi jedn z najsilniej
szych barier pomidzy klasami (2005 za Grodny i in. 2013: 128). Podziay te
wynikaj z nierwnomiernego rozoenia typw kapitau kulturowego. Za
prawomocny uznawany jest gust osb znajdujcych si wysoko w hierarchii
prestiu spoecznego, za gust pozostaej czci spoeczestwa ma charakter
podrzdny (por. Grodny i in. 2013: 128). Natomiast rnicowanie popularne
stosuje kryteria adekwatnoci spoecznej, a nie wartoci estetycznej (por. Fiske
2010: 152). Bowiem estetyka w rkach klas dominujcych jest narzdziem

sucym do kontrolowania kapitau kulturowego. Std czsto w dyskusji
na temat disco polo pojawiaj si wtki kiczu i obciachu.
Pojcie obciachu stao si uniwersaln kategori pojciow, suc
wartociowaniu zjawisk popkultury z punktu widzenia ich stylistycznego
zrnicowania (por. Burszta 2008: 12). Muzyka disco polo zostaa okrelona
przez wielu reprezentantw klas prestiowych jako ta, ktra jest antywzo
rem obciachowa pod wzgldem estetycznym, obyczajowym i jzykowym.
Naley rwnie zauway, e obciach jest kategori relacyjn. Towarzyszce
temu uczucie wstydu i kompromitacji maj miejsce tylko wtedy, gdy sprawca
obciachu zostaje wykpiony na gruncie wsplnoty, do ktrej chce przynalee.
Dlatego decyzje o tym, ktre zjawisko jest obciachowe, podejmuj odbiorcy (por.
Januszkiewicz 2008: 36). Obciach nie jest czym, co jest wpisane w struktur
tekstu, ale wynika ze sposobu jego odczytywania, ktry zdeterminowany jest
ustosunkowaniem odbiorcy do danego wymiaru estetycznego.
Przytoczone przez Zofi Woniak (1998: 191) dane statystyczne, dotyczce
czytelnikw miesicznika Super Disco Po Polsku, wskazuj, e 56% czy
telnikw mieszka na wsi, z czego 38% z nich ma wyksztacenie podstawowe;
33%rednie zawodowe, 28% rednie oglnoksztacce, 5% pomaturalne wysze.
Jednakowo naley zwrci uwag, e s to czytelnicy, ktrzy wiadomie
zadeklarowali swoje przywizanie do czasopisma. Statystyka ta potwierdza
spor przynaleno grona odbiorcw do obszarw wiejskich, ale z drugiej
strony wcale nie wyklucza istnienia innych grup.
Kolejne badanie Woniak (1998: 192) dotyczyo opinii na temat samej
muzyki: Suchaj tej muzyki, gdy: Mona przy niej taczy. Jest atwa
w rozumieniu jej; Po kilku razach wysuchania mona j nuci a nawet
podpiewywa; jest romantyczna. Wojciech Staszewski i Mariusz Szczygie
(1996:) przytaczaj nadesane do telewizji Polsat listy od mionikw disco
polo: Wyraamy ca rodzin rado z tej godziny muzyki w Polsacie, rano
w niedziel, gdzie nie ma zespou Hey i ich pogitej muzyki. Przy tej muzyce
mog napi si kawy, siostra i mae dzieci mog potaczy. I nikogo ta muzyka
nie wkurwia; Razem z dwoma kolegami chodz do szkoy zasadniczej,
dojedamy do Lublina. Mamy prob o puszczenie zespou Milano z pio
senk Bara, bara riki tiki tak. W sowach tych wyraa si rado jednego
czowieka z drugiego; Jestem kasjerk, jest mi ciko, pracuj na zmiany.
Te piosenki mnie podniecaj.
Przytoczone wyej wypowiedzi wskazuj na charakterystyczn dla r
nicowania popularnego funkcjonalno tekstw kultury w yciu codziennym.
Ludzie podejmuj wysiek nie po to, aby odkrywa znaczenia, lecz by nada im
jakikolwiek znaczenie, zwizane z ich yciem, dowiadczeniem, potrzebami
i pragnieniami. Sposoby wykorzystania mog by najrniejsze. Magdalena
Pakowska otrzymaa list od maoletniej fanki, ktrej muzyka Shazzy pomoga
w walce z chorob. W jednym z warszawskich wizie, gdzie zorganizowano
winiom radiowze, utwr zespou Boys Wolno podbija listy przebojw.
Pracownicy twierdzili, e disco polo to muzyka agodna i optymistyczna,
dlatego idealnie nadawaa si dla winiw.
Obserwujc pocztki muzyki chodnikowej, warto zauway, e dystans
pomidzy wykonawcami a ich odbiorcami by minimalny. Gatunek ten
stworzyli i wypromowali sami suchacze. Udao si to niezalenie od poziomu
wyksztacenia, poziomu spoecznego czy znajomoci. Wiele z przytoczonych
opinii i dyskusji wskazuje na to, e gwny trzon odbiorcw wywodzi si
ze spoecznoci prowincjonalnych, robotniczych, niewyksztaconych bd
117
118
z ograniczonym kapitaem kulturowym. Trudno nie zgodzi si z t tez,

jednak z drugiej strony wcale nie wyklucza to istnienia odbiorcw z zupenie
innych formacji spoecznych. W zwizku z powszechn niechci do tego
rodzaju muzyki spora cz spoeczestwa moe nie chcie przyznawa si
do sympatii wobec disco polo obawiajc si konsekwencji opresyjnego
charakteru panujcych gustw elit intelektualnych, zdolnych do wygaszania
opinii deprecjonujcych wszelkie treci kulturowe, ktre zagraaj ich po
zycji spoecznej. Sukces disco polo, odczytywany przez wielu jako pewnego
rodzaju mezalians, prowokowa wszystkich. Szczeglnie drani i pobudza
do dyskusji rodowiska, ktre nie wykazyway sympatii wobec tego rodzaju
muzyki, i w tym rwnie tkwi fenomen tego zjawiska.
Kres popularnoci muzyki disco polo przypada na lata 19971998. Spora
cz muzykw, wykazujcych si profesjonalizmem i sprytem, zdolna bya
utrzymywa si wycznie z grania nieraz gromadzc przy tym spore for
tuny. Drastycznie wzrastaa rwnie liczba samych zespow, ktre dzieliy
si na kolejne nurty (cygaski, obsceniczny, techno dance) w zalenoci od
pochodzenia bd grupy odbiorcw. Muzycy disco polo ugrzli we wasnych
schematach i nie grzeszyli oryginalnoci. Zdaniem Zygmunta Muka
Staszczyka wykonawcy odcili si od swoich korzeni i zatracili wiarygodno:
Fani, cenicy muzyk chodnikow za jej autentyczny i familiarny charakter,
zauwayli w kocu napitnowane zdrad aspiracje artystw, ktrzy spod
strzechy chcieli trafi na salony (1997 za Wachciska 2012: 91). Jednoczenie
prnie rozwijajcy si rynek muzyczny wydobywa nowe gwiazdy muzyki
pop. Disco polo dotaro do punktu, w ktrym nasycio sw muzyk rynek
i suchaczy. Nastpi przesyt komercyjne wyczerpanie.
Bibliografia
Barker, Chris. 2005. Studia kulturowe. Teoria i praktyka. Tum. Agata Sadza.
Krakw. WUJ.
Burszta, Wojciech Jzef. 2002. Kultura popularna jako wsplnota uczuciowa.
Kultura Popularna, nr 0, s.1118.
Burszta, Wojciech Jzef. 2008. Czy obciach jest uniwersalny?. W:Nowiski,
Jacek (red.). Moda na obciach. Materiay z Oglnopolskiej Konferencji Kul
turoznawczej Moda na obciach. Co Polacy robi z kultur popularn?. El
blg: Wilk Stepowy.
Chaciski, Bartek. 2011. Lata 90.: lokalni i banalni[online]. Dwutygodnik.
Dostp: http://www.dwutygodnik.com/artykul/2286lata90lokalni
ibanalni.html[20.06.2014].
CybalMichalska, Agnieszka. 2007. Ideologia konsumpcji. Wirtualna rze
czywisto i spoeczestwo. W:Kultura popularna i (re)konstrukcje to
samoci. GromkowskaMelosik, Agnieszka (red.). PoznaLeszno: Im
puls, s.132138.
Efekty przemian gospodarczych dla polskiego spoeczestwa[online]. 2005.
Finanse Osobiste. Dostp: http://www.finanseosobiste.pl/artykuly/efekty
przemiangospodarczychdlapolskiegospoleczenstwa.html[20.06.2014].
kw: WUJ.
Folklor i folkloryzm[online]. Dostp: http://www.glewik.ovh.org/etnologia/020.
pdf[15.07.2014].
Godzic, Wiesaw. 1994. Music television: konteksty i teksty. W:Mitologie po

pularne. Szkice z antropologii wspczesnoci. Krakw: Towarzystwo Auto
rw i Wydawcw Prac Naukowych Universitas.
Grodny, Seweryn. Gruszka, Jerzy. uczaj, Kamil. 2013. Socjologiczne spory na
temat gustu estetycznego. Studia Socjologiczne, 2 (209), s.127135.
Jakubowski, Witold. 2007. S jak serial, czyli edukacja w stylu pop. W:Kultu
ra popularna i (re)konstrukcje tosamoci. GromkowskaMelosik, Agniesz
ka (red.). PoznaLeszno: Impuls, s.392399.
Kowalczyk, Anna. 1997. Krtka historia disco polo. Wiedza i ycie, nr 9.
Kuro, Jacek. 2010. Nadzieja i rozczarowanie: pisma polityczne 19892004. Bo
guta, Marta. Kropiwnicki, Maciej. Sutowski, Micha (red.). Warszawa:
Wydawnictwo Krytyki Politycznej, s.2325, 89100.
LisowskaMagdziarz, Magorzata. 2013. Reprezentacje biedy i wykluczenia
spoecznego w tabloidach i mediach gwnego nurtu. rodkowoeuropej
skie Studia Polityczne, nr 1, s.3353.
Melosik, Zbyszko. 2010. Kultura popularna, walka o znaczenia i pedagogika.W:
Gromkowska-Melosik, Agnieszka. Melosik, Zbyszko. Kultura Kultura po
pularna: konteksty teoretyczne i spoecznokulturowe. Krakw: Impuls, s.926.
Pczak, Mirosaw. 2008. Spoeczna teoria obciachu. W:Nowiski, Jacek (red.).
Moda na obciach. Co Polacy robi z kultur popularn?. Elblg: Wilk Stepowy.
Storey, John. 2003. Studia kulturowe i badania kultury popularnej: teorie i me
tody. Tum. i red. Janusz Baraski. Krakw: WUJ.
Staszewski, Wojciech; Szczygie Mariusz. 1995. Usta s zawsze gorce.W: Ga
zeta Wyborcza nr 105, str. 16.
Sulima, Roch. 1997. Kultura ludowa i polskie kompleksy. W:Czy zmierzch kul
tury ludowej?. oma: Wydawnictwo STOPKA, s.114.
Top One oficjalna strona zespou[online]. Dostp: http://www.topone.
pl[15.07.2014].
Wachciska, Olga. 2012. Disco polo kontynuacj folkloru? Rozwj muzyki
chodnikowej i jej charakterystyka w kontekcie rodzimej twrczoci lu
dowej. Warmisko-Mazurski Kwartalnik Naukowy, Nauki Spoeczne, nr 3,
s.87102.
Woniak, Zofia. 1998. Fenomen disco polo i jego miejsce w polskiej kultu
rze masowej lat dziewidziesitych, Etnografia Polska, t. 42, s.187203.
119
120
Recenzja
DOI: 10.5604/16448340.1123041
Od centrum do
marginesw szkoy
zBirmingham.
Czarny feminizm
bell hooks wkon
tekcie studiw
kulturowych
bell hooks, Teoria feministyczna. Od marginesu do centrum, przekad

Ewa Majewska, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2013
Tekst ten jest prb przemylenia dorobku bry

tyjskich studiw kulturowych w relacji do ich
amerykaskiego odpowiednika, ktry funkcjo
nuje za oceanem gwnie jako krytyka kulturowa
lub jak wol Anna Burzyska i Micha Pawe
Markowski cultural criticism, czyli badania
kulturowe (2006: 251). Pretekstem do jego napi
sania byo wydanie polskiego tumaczenia Teorii
feministycznej. Od marginesu do centrum amery
kaskiej feministki bell hooks przez Wydaw
nictwo Krytyki Politycznej (2013). Pocztkowo
zamierzaam zrecenzowa tekst hooks, ale esej
ten, cho zasadniczo koncentruje si na Teorii
feministycznej, bdzie go traktowa jako punkt
wyjcia do bardziej uoglniajcej analizy.
bell hooks jest czoow amerykask teore
tyczk czarnego radykalnego feminizmu, ktry
ma by w swoim zaoeniu ruchem politycznym
i uniwersalnym, budujcym sojusze z rny
mi grupami wykluczonymi. W amerykaskiej
akademii ogromn popularnoci cieszya si
praktykowana w ramach teorii krytycznej i stu
diw kulturowych polityka reprezentacji, a hooks
zajmuje jedno z centralnych miejsc wrd jej
teoretykw, zwaszcza na przeciciu rasy i sek
sualnoci. Najwaniejsze i najgoniej komento
wane pozycje w potnej bibliografii (niemal
e 40 opracowa monograficznych) autorki to
wanie analizy z zakresu krytyki kultury wi
zualnej, gwnie filmu: Yearning: Race, Gender,
and Cultural Politics (1990), Black Looks: Race and
Representation (1992), Outlaw Culture: Resisting
Representations (1994). W 1984 roku hooks wy
daje Teori feministyczn, swoj drug ksik,
dzi uznan za pozycj klasyczn, zaoycielsk
dla feminizmu trzeciej fali.
Czarny radykalny feminizm splata kwestie
seksizmu i patriarchatu z wykluczeniem eko
nomicznym oraz nie opowiada si za klasycz
nie rozumian rwnoci pci, lecz ma ozna
cza walk przeciw samej zasadzie wyklucze
nia i nierwnoci. Tak rozumiany feminizm
czy kwestie ekonomiczne i kulturowe oraz
zaprasza do swojego ruchu zarwno kobiety,
jak i mczyzn, skupiajc si na walce z szero
ko rozumian kategori opresji i wyzysku. Jest
on radykalny, kontrowersyjny, konfrontacyjny.
Dla wielu grup w Polsce, ktre do tej pory po
strzegay feminizm jako niespjny zwaszcza
przez pryzmat mainstreamowych debat o e
skich kocwkach lektura hooks moe by
iluminacj, organizujc myl feministyczn
recenzja
e
wok szerszego celu spoecznego. Popierajc

ide tumaczenia klasycznych dzie z zakresu
krytycznej humanistyki, zwaszcza z dziedziny
praktycznie nieobecnych u nas studiw nad ras,
wypada zastanowi si, co po trzech dekadach
od oryginalnego wydania manifest hooks ma
do zaproponowania. Co moe on wnie do
wspczesnej teorii? Na ile postulowana przez
wydawcw transplantacja czarnego feminizmu
(a szerzej amerykaskich bada kulturowych)
na grunt polski moe si uda?
Rozpoczn jednak od krtkiej diagnozy sta
nu bada kulturowych w Polsce. Na rodzimym
gruncie recepcja studiw kulturowych okazaa
si do saba i wybircza, praktykowana gw
nie jako kulturoznawstwo, o czym przypomi
nali ju Wojciech Burszta (Burszta, Kuligowski
2005: 85) i Jacek Sjka (Sjka 2011). Od pocztku
znajdowaa si rwnie w impasie pomidzy
ich trzema tradycjami: angielsk, ameryka
sk i francusk. rda angielskie, najbardziej
afirmujcy i optymistyczny projekt, zostay na
rodzimym gruncie przyswojone najsabiej mimo
tumacze Johna Fiskea, Johna Storeya i Stu
arta Halla. Niedawno ukazaa si ponadto to
ruska antologia tekstw szkoy z Birmingham
pod redakcj Michaa Wrblewskiego (Wrb
lewski 2012). Badania kulturowe od pocztku
pomylane byy jako transdyscyplinarne i pro
gramowo pozbawione cisych ram metodolo
gicznych, praktykujc raczej ma teori od dou
(Hallowska low theory). Jednak kada z owych
wielkich tradycji bya mocno ugruntowana
fi lozoficznie, teoretycznie i, co nie mniej istot
ne, wiatopogldowo, projektujc swj wasny,
dorany program emancypacyjny. Tymczasem
na rodzimym gruncie najprniej rozwino si
wanie wszelakie znawstwo, rozumiane jako
obejmujca wszystko wiedza o kulturze, z sil
nym ukierunkowaniem na stary dyskurs este
tyczny lub socjologiczny ubrany w nowe szaty,
cakowicie pozbawiony wymiaru politycznego.
Symptomem takiego stanowiska moe by wy
danie wspominanego ju wczeniej podrczni
ka/kompendium wspczesnych bada z zakresu
humanistyki, Teorii literatury XX wieku, ktry
poza krtkim przywoaniem kontekstu dla bada
kulturowych waciwie pomija marksizm jako
nurt teoretyczny. Najblisze narzdzi wypra
cowanych przez studia kulturowe okazay si
polskie studia queer, studia gejowskolesbijskie
i czciowo rwnie gender studies, wszystkie
121
dobrze umocowane metodologicznie. Obecn

debat o ideologii gender i wielk konfuzj,
jaka pojawia si w dyskursie publicznym, od
nonie do tego, czym jest feminizm, pe kultu
rowa i czym waciwie zajmuj si studia gender,
mona interpretowa dwojako jako publiczny
sprzeciw wobec upolitycznienia uniwersytetu,
symptom bardzo silnego konserwatywnego back
lashu wobec polskiej modernizacji, ale take ja
ko sromotn porak polskiej teorii krytycznej.
Nieumiejtno translacji, akulturacji i aktua
lizacji pewnych poj oraz narzdzi wypraco
wanych na zachodnich uniwersytetach na ro
dzimym gruncie oznacza zmarnowan szan
s dla polskiego feminizmu, ale i konieczno
ponownego przemylenia projektu politycznej
akademii. Studia kulturowe, nie tylko te cile
teoretyczne, lecz take te o orientacji bardziej
publicystycznej, odsaniajce to, co potencjal
nie polityczne w kulturze popularnej, wydaj
si tym bardziej potrzebne.
Od kilku lat mona zauway wzmoone za
interesowanie dyscyplin studiw kulturowych,
ktre wreszcie pojawiy si jako autonomiczne
programy/seminaria, o czym wiadcz wydany
niedawno Seksualny kapita Samuela Nowaka
(2013), w caoci posugujcy si metodologi
brytyjskich studiw kulturowych, wspomnia
na ju antologia Szkoa z Birmingham, ponadto
niedawno wydane Nowe studia kulturowe oraz
122
niniejszy numer Kultury Popularnej. Jednak
nawet najlepiej z dotychczas opracowanych kur
sw z zakresu studiw kulturowych na Uniwer
sytecie Warszawskim ksztatowany jest prze
de wszystkim przez francusk dekonstrukcj,
Foucaultowsk filozofi poststrukturalistyczn
czy zagadnienia biopolityczne. Podobnie, mimo
deklaracji redaktorw Nowych studiw kulturo
wych, e bezposrednia inspiracja do powstania
ksiazki bya publikacja New Cultural Studies.
Adventures in Theory z 2006 roku oraz postulat
kontynuacji dziedzictwa studiow kulturowych,
zapoczatkowanych w ramach tzw. szkoy z Bir
mingham, trudno znale w tej antologii kategorie
tak istotne dla tego projektu, jak przyjemno,
podanie, afekt czy sprawczo. Kulturowy
populizm lub nowy rewizjonizm, o jaki ocieray
si badania z tego zakresu, zostay ju poddane
osobnej krytyce (Turner 2003: 187), jednak po
jcia te wydaj si cigle posiada pewien po
tencja operacyjny i analityczny, zwaszcza na
gruncie polskich bada.
bell hooks dzieli z angielskimi rdami dy
scypliny przesiknicie myl marksistowsk,
teori hegemonii, kategori ideologii rozumia
nej jako proces konstruowania podmiotu oraz
dostrzeeniem roli kultury popularnej w pro
cesie konstruowania znacze. Jednak podczas
gdy kiedy nowatorskie prace Johna Fiskea,
Angeli McRobbie czy Janice Radway koncen
troway si na popularnych taktykach radzenia
sobie z dominacj, opierania si jej przy jedno
czesnym uznaniu jej siy i nieustannej obecno
ci, amerykaska teoretyczka nieeksplicytnie
poda ladem frankfurtczykw, zakadajc
cigle potny i destrukcyjny wpyw mediw
oraz przemysu kulturowego na ich odbiorcw.
Tak rozumiana kultura popularna ma przede
wszystkim funkcje pedagogiczne i walory edu
kacyjne, nie stanowi pola otwartego konfliktu,
wojny podjazdowej i pozycyjnej, jak definiowa
j Stuart Hall, lecz raczej niepodzieln domi
nacj systemu, ktry hooks okrela jako []
biay, rasistowski, kapitalistyczny patriarchat
(1996: 117) z niewielkim marginesem dostpnego
oporu. Lekcja z Birmingham uczy, e kultura
popularna moe okaza si sprzymierzecem
w projekcie emancypacyjnym, nie mona si
jej tak po prostu pozby jako ideologicznego
czy hegemonicznego konstruktu. Czarna aka
demiczka wyranie nie przepada za popkultur,
nie stronic od kontrowersyjnych komentarzy,
jak w przypadku analizy Pulp Fiction Quenti

na Tarantino (1994), ktry miaby promowa
cyniczny multikulturalizm z neofaszystowskim
zaciciem (hooks 1996: 4851). W licznych pub
likacjach i wykadach na temat kultury hiphopu
(hooks 2004; YouTube, bell hooks Pt 8 cultu
ral criticism[rap music] 2006) hooks posu
guje si wykadni postkolonialn, porwnujc
mainstreamowy rap do kraju Trzeciego wiata,
nieustannie eksploatowanego przez modych
odbiorcw z przedmie oraz biaych szefw
wielkich wytwrni muzycznych. Cho trud
no zaprzeczy, e niegdy alternatywna czarna
subkultura wyrosa z dzielnic miejskiej biedy
zamienia si dzi w globalny, wielomiliono
wy przemys rozrywkowy, to mylenie o rape
rach/producentach muzycznych wycznie ja
ko o ofiarach biaego showbiznesu, zwaszcza
w kontekcie publikowanych corocznie zestawie
Forbesa o rapfortunach rzdu 580 milionw
dolarw, wydaje si jednak martyrologiczne.
Hooks ustawia si rwnie na strategicznej
pozycji gosu z marginesu, praktycznie niemo
liwej do skrytykowania bez oskare o rasizm,
cultural appropriation i uciszanie innych gosw,
co jak wielokrotnie podkrela, praktykoway
od zawsze biae feministki. Przykadem takie
go podejcia by komentarz hooks do wywia
du, ktrego Madonna udzielia Spin Magazine
w 1997 roku. Piosenkarka wyznaa w nim, e
w relacjach romantycznych z Afroamerykana
mi dowiadczaa seksizmu oraz mizoginii z ich
strony. Zostaa wtedy ostro zaatakowana przez
feministk, ktra zarzucia jej [] antyczarne,
pene zniewag, rasistowskie twierdzenia wy
powiadane z odraz oraz [] eksploatacj
czarnoci w swojej estetyce i przejcie na po
zycje biaej supremacji (hooks 1992: 158163).
Czoow kategori, jak zajmuje si hooks
w swoich pracach, jest reprezentacja oraz pro
cesy formowania si podmiotowoci. Polityka
tosamociowa skupiona na kategorii rnicy,
ktra wyrosa z dorobku szeroko tutaj rozumia
nych studiw kulturowych (a rozwina najlepiej
w Stanach Zjednoczonych) miaa do odegrania
wan rol w dyskursie ponowoczesnej huma
nistyki. Zwrcenie uwagi na mniejszoci, nie
heteronormatywne style ycia, partykularyzmy
i dekonstrukcj w opozycji do totalizujcych,
normatywizujcych narracji stao si jednym
z najbardziej sztandarowych programw eman
cypacyjnych na amerykaskim uniwersytecie.
recenzje
Niezwykle ciekawym problemem, na jaki zwraca

uwag hooks (we wczesnych latach 80.), s mieli
zny i manowce polityki tosamoci, poniewa to,
co z perspektywy gender i queer studies pochop
nie uznane zostao za opresyjne, jak instytucja
rodziny czy monogamia, moe stanowi cenne
schronienie i fundujc podstaw solidarnoci
dla wielu grup spoecznych. Autorka trafnie
krytykuje szczelnie zamknite spoecznoci sku
pione wok polityk tosamociowych, a waci
wie jak zauwaa lifestyleowych, ktre cho
zapewniaj bezpieczne rodowisko i wsparcie,
wykluczaj porozumienie z innymi, dla kt
rych podobne funkcje peni dom czy Koci.
Jednake wydaje mi si, e sama hooks wpa
da w owe rnicujce, tosamociowe puapki,
mocno esencjalizujc swoje stanowisko, do cze
go wrc przy omawianiu stanowiska badaczki
w Teorii feministycznej.
Wydanie polskiego tumaczenia hooks ma
by w zaoeniu jej redaktorki Ewy Majewskiej
impulsem do przemylenia kwestii upolitycz
nienia teorii i zaangaowania w rodzimej teorii
krytycznej, ktra nie unikna zarzutw o prze
sadny elitaryzm i partykularno. Wysiki zor
ganizowania dyskusji wok Teorii feministycznej
skupiaj si na prbie przeoenia myli czarnej
intelektualistki na polsk praktyk spoeczn oraz
rozwinicia jej teorii na gruncie akademickim.
Czy kwestia rasizmu moe by take polskim
modelem wykluczenia? Czy amerykaski system
polityczny i spoeczny moe stanowi podstaw
takiej analogii? Czy tekst hooks moe wspomc
konceptualizacj historycznej specyfiki emancy
pacji kobiet (i szerzej wykluczonych, np.Romw)
w Polsce, inspirowa narzdzia potrzebne do
takiej analizy? W tym kontekcie mona zada
te szerzej postawione pytanie: czy akurat taka
tradycja studiw kulturowych jest najbardziej
adekwatna w rodzimym kontekcie?
Teoria feministyczna jest ksik pen we
wntrznych sprzecznoci i trudnych do pogo
dzenia aporii, zwaszcza w kontekcie polskiej
teorii i praktyki spoecznej. Problem zaczyna
si wraz z tytuem, sugerujcym akademick
rozpraw o feminizmie, z dobrze rozwinitym
aparatem pojciowym i metodologi, wymaga
nymi przy kadej prbie teoretycznej refleksji.
Fani zmaga teoretycznych bd jednak zawie
dzeni, poniewa ksika ta jest emocjonalnym
manifestem opierajcym si gwnie na lokalnych
obserwacjach i szeroko idcych ekstrapolacjach
123
wasnego dowiadczenia. Autorka posuguje si
twierdzeniami, nie powoujc si przy tym na
rda, jak wtedy, gdy mwi o rosncej przemocy
wobec kobiet czy czarnych kobietach na wyso
kich stanowiskach, ktre [] czsto bywaj
tpione przez swoich pracodawcw i wsppra
cownikw, ktrych uwiera ich obecno (ho
oks 2013: 181). Czoowa afroamerykaska aka
demiczka posuguje si, co prawda, pojciami
zaczerpnitymi wyranie ze sownika marksi
stowskiego: rewolucji, opresji, wyzysku czy klasy
buruazyjnej, powica take jeden ze swoich
rozdziaw przemyleniu natury pracy, jednak
jest to marksizm, delikatnie ujmujc, mao zniu
ansowany i niezwykle uproszczony. hooks jest
radykalna, lecz trudno w jej ksice doszuka
si analitycznego, konkretnego, nowatorskiego
mylenia o procesach ksztatowania sie ekono
mii politycznej czy rewolucyjnej podmiotowoci.
Rozumiem, e intencj pisarki nie byo snu
cie rozwaa o epistemologii feminizmu, lecz
manifestacyjne wyjcie ku zwyczajnemu czy
telnikowi i czytelniczce, std uycie prostego
jzyka i przykadw z wasnego ycia. Ksika
teoretyczna unikajca akademickiego argonu
i nastawiona na praxis to niby zaleta, ale czy
nie pozorna? Bo czy kobiety ubogie, z utrud
nionym dostpem do edukacji, ktre, wedug
sw hooks, walcz o przetrwanie i zapewnie
nie sobie minimum egzystencji, te, dla ktrych
i o ktrych pisze czy one naprawd biegaj po
ksigarniach w poszukiwaniu ciekawej lektury
rewolucyjnej? Czy skusiaby je ksika hooks,
bd co bd jednak z teori w tytule?
hooks w swojej pracy skonna jest do dale
ko idcych uoglnie i uproszcze, popeniajc
dokadnie ten sam bd, o jaki oskara swoich
oponentw: stereotypizacj. Wyliczajc grze
chy amerykaskiego biaego feminizmu, autorka
posuguje si szerokimi, sabo zdefiniowanymi
i mao rnicujcymi kategoriami buruazyj
nych biaych kobiet czy uprzywilejowanych
feministek z klasy redniej. Trudno zgodzi
si z mocno esencjalistycznymi konstatacjami,
ktrych w tekcie peno: [] biae kobiety dys
kryminuj i wyzyskuj czarne kobiety, a zara
zem w interakcjach z nimi bywaj zazdrosne
i rywalizuj (2013: 9899). To one nie tylko
nie zrozumiay prawdziwej natury feminizmu,
wykorzystujc radykalny ruch do swoich in
dywidualistycznie pojtych interesw, ale one
rwnie, jak wyznaje hooks, doprowadzay j do
124
ez, uciszajc jej rewolucyjny gos (2013: 55). Czy
pod kategori biaych kobiet hooks umieszcza
take np.kobiety z Europy Wschodniej, kobie
ty biedne czy moe wykonuje skrt mylowy
zrwnujcy wszystkie biae kobiety z niezwykle
wsk i amerykocentryczn kategori WASP? Au
torka krytykuje podstaw tworzenia wizi, jak
jest wsplna wiktymizacja, jednak czy sama nie
robi dokadnie tego samego w przypadku czar
nych kobiet i mczyzn, rozpoznajc te grupy
jako ofiary biaego patriarchatu, pozbawiajc je
jednoczenie sprawczoci? Esencjalizm hooks,
dla ktrej istniej mocne, niezachwiane czarne
i biae tosamoci, moe by problematyczny dla
polskiego czytelnika i dla ewentualnych prb
aktualizacji jej teorii. Tak postawione pytanie
o podmiotowo polityczn i tosamo rwnie
doczekao si uzasadnionej krytyki. Emancy
pacja, jak definiuje j np.Jacques Ranciere, ma
oznacza wyjcie z mniejszoci. Francuski filozof
polityczny wskazuje w tym miejscu na klsk
polityki opartej na [] wielopostaciowoci,
odmiennoci, polityki, ktra zostawia miej
sce dla nowej, infrapolitycznej polityki innego
(Ranciere 2008: 113).
Autorka jako centralny problem feministycz
nego dyskursu feministycznego identyfikuje nie
mono uzgodnienia fundujcej definicji samego
feminizmu, co w efekcie ma rozmywa feminizm
jako moliwy radykalny ruch polityczny. Postu
lowana przez teoretyczk siostrzana solidarno
oznacza ma wspln walk z nadrzdnym celem,
jakim ma by szeroko pojte obalenie wszelkiej
dominacji oraz transformacja spoeczna. Trud
no jednak nie zwrci uwagi na to, e wszelkie
dokonania feminizmu, z jakich dzi korzystamy,
byy moliwe do osignicia dziki skupieniu si
na konkretnych, jednostkowych celach, takich
jak prawa wyborcze, prawa reprodukcyjne czy
wejcie kobiet na rynek pracy na rwnych zasa
dach. Ponadto uzgodnienie jednej, autentycznej
wersji ruchu feministycznego wydaje si w ob
liczu mnogoci stanowisk, kontekstw i tosa
moci projektem utopijnym. Do, ktr hooks
pragnie solidarnie wyciga do kobiet, okazuje
si skierowana wycznie do sistr marksistek.
Propozycja hooks jest w gruncie rzeczy anty
inkluzywna, wyklucza bowiem z feministycz
nej debaty rodowiska nieradykalnie lewicowe.
Oskara ona stanowiska reformatorskie o szkod
liwy reakcjonizm i zamyka si na dyskusj nad
popraw sytuacji w ramach realnie istniejcego
systemu ekonomicznego, w ktrym bd co bd

cigle egzystujemy. Milczc wikszo czy masy,
o ktrych pisze hooks, stanowi jednak kobiety,
ktre nie s zainteresowane niesieniem sztandaru
rewolucji i obalaniem kapitalizmu. Nie chodzi
tu te oczywicie o nadmierne fetyszyzowanie
wolnego rynku, ktry miaby absolutyzowa
polityczne i spoeczne priorytety, lecz o dys
kusj nad moliwymi opcjami lewicowymi, na
przykad programem socjaldemokratycznym.
Postawa ze mn lub beze mnie, reprezento
wana przez teoretyczk, moe w rwnym stopniu
pociga, co odpycha. W ostatecznym rozra
chunku nie pomoe jednak w szerszym czy wrcz
masowym otwarciu na feministyczne, emancy
pujce postulaty. Przekona jedynie ju przeko
nanych, nie rozpocznie dialogu ze stanowiskami
bardziej liberalnymi. Pamitajmy bowiem, e
w Polsce rodowisko Krytyki Politycznej, ktre
wydao ksik hooks, cigle stanowi ideow
awangard. Rodzima publicystyka wydaje si
spolaryzowana pomidzy dwoma ekstremami:
neoliberalizmu (w mediach gwnego nurtu ze
stacj TVN na czele) i utopijnej lewicy (KP), gdzie
nie ma miejsca na jakiekolwiek inne, cignce
ku lewicowemu centrum, propozycje. Teoria
feministyczna, operujc na wysokim poziomie
abstrakcji, wpisuje si niestety w ten konfliktowy,
bezproduktywny schemat. Idealistyczne, rewo
lucyjne marzenia hooks o obalaniu kapitalistycz
nej hegemonii zderzaj si bolenie z brakiem
jakiekolwiek realnej propozycji, ktra mogaby
zastpi istniejcy system. Przykady rozwiza
proponowanych przez hooks, takie jak bojkoty
konsumenckie czy stworzenie nowych miejsc
poprzez okrojenie istniejcych etatw, s raco
naiwne czy wrcz przeciwskuteczne. Propozycje
praktycznych rozwiza autorka przedstawia
rwnie w rozdziale o edukacji kobiet, obnaajc
nieprzystawalno transatlantyckich kontekstw.
hooks zwraca uwag na problem walki z analfa
betyzmem wrd kobiet (waciwie nieistniejcym
w Polsce), proponujc popularyzacj myli femi
nistycznej poprzez akwizytorstwo, czyli chodze
nie od drzwi do drzwi oraz zakadanie przybu
dwek uniwersyteckich z programem womens
studies w lokalnych domach kultury i kocioach.
W momencie, w ktrym si dzi znajdujemy,
oprcz oglnikowych i utopijnych wizji walki
z systemow opresj, potrzebujemy mocnej te
orii i rozsdnej alternatywy, nie wycznie bun
towniczej publicystyki, jak proponuje hooks.
125
recenzje
Przetumaczenie i wydanie Teorii jest bez

sprzecznie wane i potrzebne, aby zrozumie,
w jaki sposb formowa si czarny feminizm
pod wpywem stymulujcej i energetyzujcej
wczesne rodowisko lektury hooks. Zwr
cenie uwagi na kwestie ekonomiczne i prba
splecenia feminizmu z walk o sprawiedliwo
spoeczn w 1984 roku mogy by uznane za
wakie, cho nie przeomowe (rok wczeniej
aktywistka Angela Davis wydaa Women, Ra
ce, Class). Najwikszym problem zwizanym
z tym wydawnictwem okazuje si prba wpi
sania ksiki w polski, jake drastycznie inny
kontekst. Dowiadczenia krwawego niewolni
ctwa i segregacji, ktre uksztatoway stosunki
rasowe i relacje midzy pciami w Stanach Zjed
noczonych, nigdy nie bd choby operacyjnie
analogiczne z dowiadczeniem feudalizmu czy
ekonomicznego wykluczenia. Furia, z jak prze
mawia hooks, nie bierze si bowiem wycznie
z frustracji wywoanej elastycznymi formami
zatrudnienia czy brakiem podstawowego, za
gwarantowanego dochodu. To konsekwencja
gbokiego, fundamentalnego, namacalnego ra
sizmu, ktry objawia si w fizycznym oddziele
niu czarnych od biaych w USA. Amerykaski
rasizm nie przebiega bowiem wycznie wedug
podziaw klasowych, co mona wyranie zoba
czy, analizujc rozmieszczenie populacji wedug
koloru w najwikszych miastach USA. Zamony
Afroamerykanin z klasy redniej w 2013 roku
bdzie rwnie rzadko ssiadowa z biaym bo
gatym dentyst czy lekarzem, co mieszkaniec
ubogiego getta (The Racial Dot Map 2013). Innym
problemem z przeszczepieniem myli hooks na
grunt polski jest te ustanawiajca podstaw jej
argumentowania istota i definicja pojcia klasy,
ktre historycznie z rodzimym rozumieniem
klasowoci nie maj wiele wsplnego. Klasa
i rasa nie s rwnie pojciami wymiennymi.
W swoim tekcie hooks tworzy dynamiczn re
lacj na przeciciu tych dwch kategorii, jednak
zastpowanie jednej kategorii drug lub zwyka
podmiana klasy pod ras wicej zaciemnia, ni
jest w stanie odsoni. Posuenie si czoow
czarn amerykask feministyk jako odtrutk
na mocno krytykowany i bojkotowany przez
rodowiska lewicowe liberalny Kongres Kobiet
nie jest do koca trafne, okazuje si te zbd
ne, biorc pod uwag cigle sabo przyswojone
zasoby polskiej myli lewicowofeministycznej
w pracach Ry Luksemburg (cay numer 6/12
powica jej dziedzictwu Praktyka Teoretycz

na) czy bardziej wspczenie Izabeli Jarugi
Nowackiej. Droga upodmiotowienia milczcej
grupy kobiet biednych czy szeroko ujmowanej
klasy niszej poprzez jej urasowienie wydaje si
drog okrn, niezrozumia w polskim kon
tekcie, a do tego moliwie kontrproduktywn.
Ksika hooks ma by w opinii jej wydawcw
zastrzykiem energii dla polskiego feminizmu
(zarwno tego spoecznego, jak i teoretycznego),
ktry moe wykorzysta narzdzia teoretycz
ne wczesnego radykalnego czarnego feminizmu
do konstruowania krytyki rodzimego problemu.
Cho na polskim rynku wydawniczym zdecy
dowanie brakuje odwanych prb mierzenia si
z polsk transformacj ustrojow i czsto ideali
stycznie rozumianym liberalizmem, to poziom
radykalizmu hooks oraz sabo teoretycznych
podstaw jej projektu wyranie odstaj od resz
ty wydawnictw Krytyki Politycznej, ktre sta
nowi podstawowy arsena teoretyczny wsp
czesnej lewicy.
Amerykaska krytyka kulturowa w wyda
niu hooks i spki dzieli z brytyjskimi studiami
kulturowymi wsplny trzon fundujcy. Jednak
dryfuje ona niebezpiecznie w stron marginesw
i izolacji, w ktrych znajduj si takie dziedziny,
jak black studies, race studies czy studia etniczne,
powoane do ycia wanie po to, by zaradzi
takiej sytuacji. Studia kulturowe badajce to,
co popularne nie w kluczu estetycznym, lecz
pod wzgldem potencjau politycznego powinny
rozwija si na rodzimym gruncie, stanowic
arsena zarwno dla dzisiejszej lewicy, femini
zmu, studiw LGBTQ, jak i historii, socjologii,
filmoznawstwa czy medioznawstwa. Jednake
amerykaska propozycja hooks, oparta na silnej
polityce tosamoci i reprezentacji, odrzucajca
w caoci kultur popularn, odmawiajca jej
krytycznego potencjau, nie wydaje si opty
malnym kierunkiem. By moe dlatego szkoa
z Birgmingham z jej duo bardziej inklu
zywnym i badawczo zdyscyplinowanym pro
jektem okazuje si lepsz alternatyw wobec
amerykaskiej teorii krytycznej. Brytyjczycy
wci czekaj na tak recepcj w polskim obiegu
akademickim, ktra dokona mdrego przepra
cowania ich teorii i jej aktualizacji.

Ewa Drygalska
126
Bibliografia:
Burzyska, Anna. Markowski, Micha Pawe.
2006. Teorie literatury XX wieku. Podrcz
nik. Krakw: Spoeczny Instytu Wydaw
niczy Znak.
Burszta, Wojciech. Kuligowski, Wojciech. 2005.
Sequel. Dalsze przygody kultury w globalnym
wiecie. Warszawa: Wydawnictwo Muza.
hooks, bell. 1982. Aint I a Woman? Black Woman
and Feminism. Boston: South End Press.
hooks, bell. 1992. Black Looks: Race and Repre
sentation. Boston: South End Press.
hooks, bell. 2006. Pt 8 cultural criticism (rap mu
sic)[wykad wideo online], YouTube. Do
stp: https://www.youtube.com/watch?v=
Xtoanes_L_g[18.08.2014].
hooks, bell. 1996. Reel to Race: Sex, Race, Class at
the Movies. London: Routledge.
hooks, bell. 2013. Teoria feministyczna. Od mar
ginesu do centrum. Przekad Ewa Majew
ska. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki
Politycznej.
hooks, bell. 2004. We Real Cool. Black Men and
Masculinity. New York: Routledge.
Nowak, Samuel. 2013. Seksualny kapita. Wyobra
one wsplnoty smaku i medialne tosamoci
polskich gejw. Krakw: Universitas.
Ranciere Jacques. 2008. Na brzegach polityczne
go. Krakw: Korporacja Ha!art.
Sjka, Jacek. 2011. Kulturoznawstwo i jego rd
a. FiloSofija, 12 (1), s.171181.
The Racial Dot Map[online]. 2013. Demographics Research Group. Dostp: http://www.
coopercenter.org/demographics/R acial
DotMap[9.09. 2014].
Turner, Graeme. 2003. British Cultural Studies.
An Introduction. London: Routledge.
Wrblewski, Micha (red.). 2012. Kultura i hege
monia. Antologia tekstw Szkoy z Birming
ham. Toru: Wydawnictwo Naukowe Uni
wersytetu Mikoaja Kopernika.
128
Abstracts
Micha Gulik,
Samuel Nowak
Whats Left of
Cultural Studies?
Engaged Theory
Towards Materialism
and Posthumanities
Micha Wrblewski
Churchgoers as
Counter-Hegemonic
Resources. The
Cross Dispute
and the Theory of
Cultural Hegemony
Key words: British cultural studies, posthuman

ities, materialism, theory, speculative realism.
The article is an attempt to position the British

cultural studies tradition within contemporary
academic debate. Although cultural studies
is being used as a very broad term to describe
theories situated between critical sociology, lit
erary theory, media studies and philosophy, the
authors point to the Birmingham School as the
foundation of what subsequently evolved in
to the contemporary Theory. Drawing on the
classics from CCCS, the article presents current
theoretical discourses used to reinvigorate cul
tural studies and seeks new possibilities within
posthumanities and speculative realism (object
oriented-philosophy).
Key words: hegemony, ideology, common sense,
Smolensk plane crash, Gramsci.
The first part of the text reconstructs the key

elements of Birmingham school theory of cul
ture in the context of Gramscis conception of
hegemonic power. The second part of the text
focuses on applying the above mentioned inter
pretative tools to the selected case study events
which took place in Krakowskie Przedmiecie
after the Smolensk plane crash. The main pur
pose is to show how the cross conflict can
be understood as a routine hegemonic practice.
I will focus on: the role of the Polish Catho
lic Church in constructing hegemonic power;
defenders of the cross as a counter-hegemonic
resource; the cross conflict in the context of
other culture wars which took place in Po
land; the role of religion as a way of construct
ing resistance in symbolic realm.
abstracts
Jacek Drozda
Emancipatory
Paradigm? On the
Possibility of a New
Political Turn in
the Polish Cultural
Studies Inspired by
the CCCS
Arkadiusz Nyzio
British Cultural
Studies and Polish
Politicophobia
129
Key words: cultural studies, Marxism, politics,
critique, neoliberalism.
The intellectual tradition of the Birmingham

school is without a doubt one of the fundamen
tal ingredients of Polish cultural studies. Nev
ertheless, it had been inscribed into the Polish
leg of this complex discipline in a very specif
ic, sometimes distorted manner. This text ex
plores the political dimension of cultural studies
and their potential as a useful critical approach
in the epoch of neoliberal hegemony. In spite
of the fact that British cultural studies of the
CCCS (Centre of Contemporary Cultural Stud
ies) tradition and Polish academic approaches
to modern culture had developed in very dif
ferent political and social conditions and there
had been very few, if any, direct interactions be
tween them, they share many ideas. Today, the
depoliticisation of Polish humanities, although
not overwhelming, is remarkable. In the time of
a multilayered crisis, researching culture should
not be devoted only to the politics of pleasure
but also to the relation between the contempo
rary politics, economics and culture in general.
In this essay, the author proposes one of the po
tential ways of exit from this problematic situ
ation which is based on juxtaposing and re-ex
amining the scientific and political heritage of
the cultural studies, some elements of Polish an
thropology, Marxism and their postmodern re
interpretations. It takes form of an open frame
work, the emancipatory paradigm. New look
at the CCCS tradition is proposed as a tool that
enables the recapturing of crucial elements of
political critique such as class analysis which
has been almost abandoned by the practition
ers of Polish cultural studies due to its histori
cal burden generated by the vulgarised Marx
ism under the communist regime.
Key words: culture, politics, cultural studies,
Poland, III RP.
Despite considerable change over recent years,

British cultural studies and the work of the Bir
mingham Centre for Contemporary Cultural
Studies, the very cradle of this discipline, re
main on the peripheries of Polish cultural stud
ies. While the causes of this remain under de
bate, the author deduces that one of them is of
130
utmost importance: the aversion to politics and

politicians, observable in the Polish public dis
course since 1989, which has amounted to a po
liticophobia. This phenomenon makes it diffi
cult to accept an engaged set of disciplines, as
Stuart Hall put it. The author argues that over
coming this barrier is one of the key pieces of
the development of cultural studies in Poland. .
Aldona Kobus
The Study of
Popular Culture
in Anglocentric
Perspective
Mateusz Felczak
The Objects Pleasure

of Subjectivity. The
Heritage of British
Cultural Studies,
Speculative Realism
and Video Games
Key words: hegemony, pop culture, pleasure,

reception, new media studies.
This essay considers the development of new me

dia studies in the context of American academy
as a result of transposition of ideas and catego
ries central for British cultural studies made by
John Fiske. It views Fiskes theory of popular
culture as mitigation of the class conflict dy
namic that drives former concept of culture, es
pecially Frankfurt School and Centre for Con
temporary Cultural Studies. Fiske changed cul
ture studies from social criticism to text-based
criticism and as a result he undermined the sense
of counter-hegemony that he connected to all
popular culture. The consequences of populari
zation of his conception, perceived as a contin
uation of CCCS studies, changed culture studies
into studies of reception, shifting from ideolo
gy as a central category to pleasure. In the end
culture studies has been depoliticized by the
privileging of pleasure and confused active re
ception with political activity, seeking subver
sion in the acts of individual reception mostly
represented by fan studies.
Key words: video games, object-oriented on
tology, British Cultural Studies, popculture.
The article deals with the subject of computer

games seen from two perspectives: British cul
tural studies and speculative realism, represent
ed by Graham Harman and Quentin Meillas
soux. The author argues that video games are
located in the area of interest between the an
ti-anthropocentric approach of object-oriented
ontology, and pop-cultural approach according
to the British cultural studies. The article an
alyzes the status of various objects present in
computer games (such as tools to be found in
digital environments, protagonists and players
131
abstracts
themselves) and draws the conclusion that all

the relations between them are of equal impor
tance to the status of video games as pop-cul
tural artifacts in the modern society.
Witold Filar Disco

olo Phenomenon
P
and Polish Popular
Music
Key words: disco polo, popular music, folklore,
economic transformation after 1989.
This article describes the cultural phenomenon

of disco polo music from the perspective of post
structural cultural studies. Disco polo isnt on
ly a genre of popular music, but also a cultural
practice which has had a strong impact on so
ciocultural life in Poland of 1990s. The article
explores the influence of popular culture on so
ciety: referring to the history of disco polo and
characteristics of the political transformation in
Poland, the author analyzes relations between
culture and political system, the economy and
social structure.
Kultura Popularna nr1 (39)/2014, Co nam zostao po studiach kulturowych?

Kultura Popularna
Redaktor naczelny: Wiesaw Godzic
Zastpca redaktora naczelnego: Mirosaw Filiciak
Sekretariat redakcji: Magorzata Kowalewska, Lidia Rudziska
Koncepcja, przygotowanie i redakcja numeru: Micha Gulik, Samuel Nowak
Opieka wydawnicza: Andrzej abdzki
Layout: Edgar Bk | www.edgarbak.info
Skad i amanie: Marcin Hernas, tessera.org.pl
Korekta: Magdalena Hutny
Numer wspfinansowany przez Instytut Socjologii Uniwersytetu Jagielloskiego,
Wydzia Filozoficzny Uniwersytetu Jagielloskiego oraz Fundacj Studentw
i Absolwentw Uniwersytetu Jagielloskiego Bratniak.
Redakcja:
Kultura Popularna
Instytut Kulturoznawstwa
Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej
ul. Chodakowska 19/31
03815 Warszawa
kulturapopularna@gmail.com
http://kulturapopularna-online.pl
Wskazwki dla Autorek iAutorw sdostpne na stronie internetowej pisma.
Redakcja zastrzega sobie prawo dowprowadzania zmian wnadesanych tekstach.
Rada Naukowa: Barbara Czerniawska (Uniwersytet wGteborgu),
Andrzej Gwd (Uniwersytet lski), Tom Kulka (UniwersytetKarola),
Wacaw Osadnik (UniwersytetAlberty), Andrzej Pitrus (Uniwersytet Jagielloski),
Roch Sulima (przewodniczcy, SWPS).
Recenzenci wsppracujcy z redakcj: Mariusz Czubaj (SWPS), Pawe Frelik (UMCS),
Waldemar Kuligowski (UAM), Tomasz Majewski (U), Marek Pary (UW), Piotr Skurowski (SWPS),
Eugeniusz Wilk (UJ), Kazimierz WolnyZmorzyski (UJ), Piotr Zwierzchowski (UKW).
Redakcja jzykowa jzyk angielski: Pawe Pyrka, Anna Warso.
Tre numeru jest dostpna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa Na tych samych warunkach 3.0 Polska.
Pewne prawa zastrzeone na rzecz autorek i autorw oraz Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej. Tre licencji jest
dostpna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/bysa/3.0/pl/legalcode
Wersja elektroniczna pisma jest wersj pierwotn.
Wydawca:
Wydawnictwo Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej
ul. Chodakowska 19/31
03815 Warszawa
tel. (+48) 22 870 62 24
email: wydawnictwo@swps.edu.pl

Kultura Popularna, Studia Kulturowe

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Kultura Popularna, Studia Kulturowe

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

4

Teoria zaangaowana wobec

Wierni jako zasb

Spr okrzy wkontekcie teorii

Omoliwym nowym zwrocie

Dziedzictwo brytyjskich studiw

Czarny feminizm bell hooks

The Study of Popular

The Objects Pleasure

review: From Centre

Engaged Theory Towards

The Cross Dispute and the Theory

On the Possibility of a New

The Heritage of British Cultural

bell hooks Black Feminism and

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

Studia kulturowe to wspczenie bardzo nieostrytermin, ktrym zwyko

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

i powstajcych od poowy lat 80. ubiegego wieku. Std wyrana obecno

zostaje steoretyzowany), musimy zda sobie spraw ze lepej plamki, jak by

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

od samego jego istnienia), przenis kategori podmiotu

kulturowych, powrt do materializmu motywowany jest czsto polityczn

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

rozumieniu, ktre uwzgldnia rozmaite formy zaporednicze i mediacji.

dla nich pracuj, e posiadaj wasne strukturalne

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

jako zasb kontrhegemoniczny

Chocia od tragedii smoleskiej mino ju kilka lat, to pami o tych wy

Teoria hegemonii i studia

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

wizje tego, jak powinna wyglda wsplnota. Mwic jeszcze prociej he

jako zasb kontrhegemoniczny

Teoria hegemonii przywdrowaa do studiw kulturowych za spraw

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

w spoeczestwie, twierdzi Gramsci, najwaniejsze s te pierwsze, poniewa

jako zasb kontrhegemoniczny

wyjtkow ciek, z ktrej skadaj si historie ycie

Koci jako element

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

kowych weryfikacji wykraczajcych ponad czy poza swoj

jako zasb kontrhegemoniczny

przywoywane s np., gdy dochodzi do artykulacji gniewu przez okrelone

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

1112). Jego gwne skadniki to: tosamo narodu, pastwa i Kocioa,

Obrocy krzya jako zasb

jako zasb kontrhegemoniczny

rzeczy heterogeniczn grup, skadajc si z pomniejszych jednostek9. Rne

Obrocy krzya, czyli

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

b. Norbert Kubicki mieszkaniec Ostrowi Mazowieckiej, onaty, ojciec

jako zasb kontrhegemoniczny

O wiele atwiej scharakteryzowa grup, o ktrej tutaj mowa, jeeli przyj

Jak religia staje si

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

Pierwsze wyjanienie przynosz nam studia kulturowe, w paradygmacie

jako zasb kontrhegemoniczny

systemu12, rosnca bieda, bezrobocie, rozwarstwienie spoeczne wszystkie

kultura popularna 2014 nr 1 (39)

i pozarzdowe czy wreszcie kulty i sekty, religijne i parareligijne (Harvey

Polskie wojny kulturowe

jako zasb kontrhegemoniczny

Po pierwsze, celem hegemonii jest przyzwolenie spoeczne, jego osignicie