Studia Antyczne i Mediewistyczne 10 [45] (2012)

PL ISSN 00393231

ZBIGNIEW NERCZUK

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH

Powszechnie przyjmuje si, e zainteresowanie sowem jako instrumentem perswazji byo przyczyn rozwoju trzech podstawowych dla sofistyki metod, jakimi s: erystyka (e)ristikh/), dialektyka (dialektikh/) oraz metoda dwu mw, ironicznie okrelana
przez Platona mianem antylogiki (h( a)ntilogikh\ te/xnh)1. Najbardziej tajemnicz, ale,
jak twierdzi Platon w Soficie2, wyraajc istot sofistyki, jest sztuka antylogiki, czyli
metoda przeciwstawiania logosw, zwana rwnie w literaturze tego okresu metod
mw przeciwstawnych (lo/goi a)ntikei/menoi, lo/goi e)nanti/oi), mw podwjnych (du/o
lo/goi, a]mfw tw\ lo/gw, dissoi\ lo/goi) czy enantiologi (e)nantiologi/a).
Na fali coraz wikszego zainteresowania sofistyk oraz denia do odczytania rdowego znaczenia takich uznanych i od wiekw przyjtych terminw jak dialektyka,
erystyka czy retoryka badacze duo uwagi w cigu ostatnich dekad powicili analizie sensu i kontekstu filozoficznego metody dwu mw3. Ze zrozumiaych wzgldw
przedmiotem tych analiz sta si przede wszystkim materia zawarty w dialogach platoskich. Warto jednak podkreli, e nawizania do metody dwu mw znajdujemy
rwnie w wiadectwach przedplatoskich. Biorc pod uwag ubstwo rde odnoszcych si do tego zagadnienia, warto podda je bliszej analizie.
O zaistnieniu fenomenu mw przeciwstawnych w V wieku p.n.e. informuje nas
kilka pochodzcych z tego okresu przekazw. O duym znaczeniu i popularnoci tej
metody wiadcz aluzje zawarte w Chmurach i abach Arystofanesa czy w tragediach
Eurypidesa Antiope i Fenicjanki. Gwnym wiadectwem jest jednak fragmentarycznie
zachowany, wywodzcy si z krgu sofistycznego, anonimowy traktat powstay najpewniej na pocztku IV wieku p.n.e. okrelany jako Mowy przeciwstawne (Dissoi\ lo/goi,
Dialexeis).

1 G.

B. Kerferd, The sophistic movement, Cambridge 1981, s. 57 n.

2 W pnym dialogu pt. Sofista, powiconym poszukiwaniu definicji sofisty, Platon wykazu-

je, e najbardziej znamienn cech sofisty jest zwizek z antylogi, a sam sofista uzyskuje miano
antylogika (Platon, Sofista, 232b).
3 Por. np. G. B. Kerferd, The sophistic..., A. Nehamas, Eristic, Antilogic, Sophistic, Dialectic:
Platos Demarcation of Philosophy from Sophistry, w: Virtues of Authenticity. Essays on Plato
and Socrates, Princeton 1999, s. 108122, M. Mendelson, Many Sides: A Protagorean Approach
to the Theory, Practice and Pedagogy of Argument, Dordrecht/Boston/London 2002.

Mediewistyka 45_2012.indb 37

2012-12-17 12:27:01

38

ZBIGNIEW NERCZUK

wiadectwa Arystofanesa i Eurypidesa

Komedia Arystofanesa Chmury powstaa w okresie, w ktrym, jak mona sdzi,
popularno sofistyki osigna w Atenach swj szczyt. Jest ona bowiem jedn z szeregu komedii wystawionych w latach dwudziestych V wieku p.n.e., ktre w satyrycznej
formie nawizuj do ruchu sofistycznego. Mona si domyla, e jedn z przyczyn
zainteresowania tematyk tego typu bya popularno, jak retorzy i sofici zyskali
w owym czasie w Atenach. Bya ona z pewnoci wypadkow dziaalnoci Protagorasa,
o ktrym wiemy, e zwizany by z atesk elit, zaprzyjaniony m.in. z Peryklesem4
czy najbogatszym Ateczykiem Kalliasem5. Duy wpyw mogo te wywrze synne
poselstwo Gorgiasza z Leontinoi do Aten (r. 427 p.n.e.), podczas ktrego pod wpywem popisw retorycznych Gorgiasza wielu Ateczykw ulego fascynacji sztuk
wymowy6. W rezultacie w okresie tym powstao kilka komedii nawizujcych poruszan w nich problematyk do sofistyki. S to zachowane w caoci Chmury Arystofanesa, a take dziea zaginione, znane nam jedynie fragmentarycznie, wrd ktrych s
Pochlebcy, Demy oraz Kozy Eupolisa, Dzicy Ferekratesa czy wystawiony w tym samym
roku co Arystofanesowe Chmury Konnos Amejpsjasza7.
Komedia Chmury podejmuje problem sofistycznego nauczania oraz jego katastrofalnych dla tradycji moralnej i porzdku spoecznego konsekwencji. Sokrates jest w niej
przedstawiany jako karykaturalne uosobienie sofisty i filozofa przyrody, ktry wykorzystuje rzekom filozoficzn i quasi religijn misj do realizacji cakiem przyziemnych
i zdecydowanie niecnych celw. Nie wnikajc w problem wiernoci przedstawienia
Sokratesa, moemy stwierdzi, e Chmury stanowi nie tylko wiadectwo obiegowych
pogldw na temat sofistyki czy filozofii przyrody, ale rwnie zawieraj niemao nawiza do autentycznej nauki wielkich sofistw, takich jak Protagoras, Hippiasz czy
Prodikos.
Wrd zarzutw, ktre Arystofanes odnosi do Sokratesa, znajduje si wiele motyww powszechnie wizanych z sofistyk. S wrd nich nieustannie eksploatowany
przez komediopisarza zarzut faszywej mdroci, oskarenie o bezbono i krytyk
tradycyjnych wierze, ktre zastpione zostaj kultem pienidza. Komediopisarz wskazuje take na konsekwencje Sokratesowej pseudonauki, wrd ktrych jest prowadzce do relatywizmu etycznego i psucia modziey zerwanie z tradycj moraln.
Wiele z tych zarzutw stanowi wynik karykaturalnej interpretacji pogldw goszonych przez przedstawicieli ruchu sofistycznego. Arystofanes, konstruujc t hybryd,
wykazuje si jednak bardzo dobr znajomoci sofistycznych doktryn, a wtki, ktre si
w komedii pojawiaj, stanowi wane uzupenienie naszej wiedzy o sofistach. Komediopisarz wprost albo porednio nawizuje do bada przyrodniczych i astronomicznych
prowadzonych przez filozofw przyrody i kontynuowanych przez sofistw, przemiewa
si z rozwaa jzykowych stanowicych jeden z gwnych przedmiotw ich zainteresowania, wskazuje na antytez umowy i przyrody (no /mov fu /siv), a przede wszystkim
podkrela fundamentalne znaczenie, jakie dla sofistycznego nauczania ma jzyk czy
4 Por.

DK 80 A 10.
Platoskiego dialogu Protagoras rozgrywa si w domu Kalliasa.
6 DK 82 A 1a.
7 Por. DK 80 A 11.
5 Akcja

Mediewistyka 45_2012.indb 38

2012-12-17 12:27:01

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH

39

sowo, midzy innymi przedstawiajc Jzyk (Glw=tta), obok Powietrza i Chmur, jako
jedno z trzech nowych bstw, ktre Sokrates kae czci Strepsjadesowi8.
W tej przemiewczej wizji sofistycznej sztuki wymowy, z ktrej wiele wtkw
podjtych zostanie pniej przez Platona w dialogach, na pierwszy plan wysuwa si
wszechobecny temat manipulacji sowem, majcej na celu zwycistwo w dyskusji czy
w procesie. Sokrates przedstawiany jest jako mistrz pokrtnej mowy, umoliwiajcej
zwycistwo w sprawach sdowych9. W opisie Sokratesa jako tego, ktry uczy przemawia w zej sprawie, W. K. C. Guthrie susznie dostrzega nawizanie do Protagorasa:
Sokrates jest tu w gruncie rzeczy replik Protagorasa, jeli przyj (tak jak to robili
Arystofanes i inni konserwatyci), e chwyty retoryczne, ktrych naucza Protagoras,
musiay suy niewaciwym celom10. Komediopisarz, gdy podkrela wtek nieuczciwego posugiwania si sowem, ma z pewnoci na myli synn dewiz Protagorasa
sabsze sowo czyni silniejszym, ktr konsekwentnie interpretuje jako zdolno
umoliwiajc niesprawiedliwej sprawie odniesienie zwycistwa w procesie nad spraw
sprawiedliw.
Powyej wymienilimy szereg zarzutw o bardzo oglnym charakterze, ktre, jak
mona si domyla, byy popularne wrd Ateczykw i jako takie gwarantoway
efekt komiczny. Blisza analiza dziea pozwala jednak dostrzec, e w te bardzo oglne
oskarenia wpisane zostay zarzuty o charakterze szczegowym, odnoszce si bezporednio do pogldw poszczeglnych sofistw.
Wielokrotnie pojawiajcy si w komedii zarzut ateizmu ma swojego konkretnego
adresata w osobie Protagorasa. Chocia problematyk genezy i istoty religii interesowali si rwnie Prodikos czy Krytiasz, to jednak najwikszy wpyw na wspczesnych
i potomnych wywaro synne zdanie Protagorasa rozpoczynajce traktat O bogach11. To
ono zadecydowao o zaliczeniu go w poczet ateistw, przysporzyo zej sawy sofistyce,
stworzyo negatywn legend, ktrej odpryskiem jest opowie Diogenesa Laertiosa
o procesie za bezbono wytoczonym Protagorasowi12.
Interesujcy jest zestaw nauk oferowanych przez przedstawianego w komedii Sokratesa. Na program, ktry proponuje, skada si cae spektrum przedmiotw wchodzcych
w skad sofistycznego nauczania13. Warto zwrci uwag, jak precyzyjne jest wyliczenie sofistycznych nauk dokonane przez Arystofanesa. W powyszym zestawieniu maj
swoje miejsce nie tylko nauki humanistyczne zazwyczaj kojarzone z sofistyk, ale i na8

Aristoph., Nub. 424. Wydanie tekstu: Aristophanes, Clouds, edited with introduction and
commentary by K. J. Dover, London 1970.
9 Aristoph., Nub. 9499: Oni te ucz, za dobr zapat,/Zwyciskiej mowy w dobrej czy zej
sprawie. Korzystam z tumaczenia: Arystofanes, Komedie. Acharnejczycy. Rycerze. Chmury.
aby, przeoya, przedmow i przypisami opatrzya Janina awiska-Tyszkowska, Wrocaw
1991, s. 223.
10 W. K. C. Guthrie, Sokrates, prze. K. apiski i S. uawski, Warszawa 2000, s. 61.
11 DK 80 B 4.
12 DK 80 A 1.
13 Dostrzega to T. J. Morgan (Literate Education in Classical Athens, The Classical Quarterly, New Series, Vol. 49, No. 1. (1999), s. 52), ktry pisze: The curriculum of Socrates phrontisterion in the Clouds (143ff., 637871) is a medley of all the teachings of all the Sophists available in Athens at the time including natural science, mathematics, geometry, astronomy, literary
criticism, meteorology, grammar, rhythm, dialectic, and rhetoric.

Mediewistyka 45_2012.indb 39

2012-12-17 12:27:02

40

ZBIGNIEW NERCZUK

uki przyrodnicze czy matematyczne, ktre byy rwnie w duym stopniu przedmiotem
zainteresowa sofistw14.
Jednak szczegln rol zarwno w komedii Arystofanesa, jak i w dociekaniach samych sofistw odgrywaj rozwaania dotyczce literatury i jzyka. W jednym z fragmentw Sokrates, goszc pochwa boskich Chmur, wylicza dary, ktrych boginie
udzielaj swym uczniom:
i myli, i rozum nam daj, i sztuk
mdrej rozmowy,
I cudw znajomo, i sowa obfito, oszustwa
i sprytne wykrty15.
Cay passus skonstruowany jest tak, by olni suchaczy mdroci udzielan przez
Chmury ich wyznawcom. Sowa, ktre padaj w tym wyliczeniu, wykraczaj poza zakres jzyka potocznego (np. teratei/a, krou=siv), maj znaczenie techniczne w zakresie
sztuki wymowy (dia/leciv, peri/leciv) albo zwizane s ze sfer poznawania i rozumienia
(gnw/mh, kata/lhyiv).
Szczeglnie interesujce s takie terminy jak dia/leciv i peri/leciv, ktre odzwierciedlaj sofistyczne zainteresowanie jzykiem i gramatyk. Pamitamy bowiem, e zagadnienia jzykowe wiod prym wrd nauk udzielanych Strepsjadesowi przez Sokratesa.
Nauczanie rozpoczyna si od wiadomoci o charakterze przyrodniczym, od wykadu
na temat chmur i piorunw, nastpnie Sokrates przechodzi do tematu miar, rytmu i poezji16, ktry wprowadza parodi Protagorasowych rozwaa na temat rodzajw gramatycznych. Wiadomo bowiem, e Protagoras wprowadzi rozrnienie na trzy rodzaje
gramatyczne, a take poprawia Homera, wykazujc, e bdnie uywa on rzeczownika
mh=niv w rodzaju eskim17. Nawizanie do tych rozwaa pojawia si w Chmurach
w trakcie wykadu Sokratesa, w ktrym filozof domaga si zmiany rodzaju gramatycznego wyrazw a)lektru/wn i ka/rdopov, by dziki temu dostosowa ich rodzaj gramatyczny
do rodzaju naturalnego18.
Te przedstawione powyej nawizania pokazuj, jak skarbnic wiedzy o sofistyce jest dla nas tekst komedii. Potwierdzaj one, e warstwa komediowa kryje w sobie
wiele odniesie do nauk poszczeglnych sofistw, i to odniesie bardzo szczegowych.
Wskazuj rwnie na to, jak popularne musiay by owe nauki w tym czasie, skoro
Arystofanes w ludycznej i plebejskiej formie, jak stanowia komedia, decydowa si na
umieszczenie aluzji do tak wyrafinowanych zagadnie jak Protagorasowe wywody na
temat rodzajw gramatycznych.
14 Por.

Z. Nerczuk, Miar jest kady z nas. Projekt zwolennikw zmiennoci rzeczy w platoskim Teajtecie na tle myli sofistycznej, Wydawnictwo UMK 2009, s. 49 n.
15 Aristoph., Nub. 316317 (s. 239).
16 Bardzo zbliony przedmiot nauczania Platon wie z Hippiaszem w dialogu Hippiasz Wikszy
(285d):
; (A wic to, co ty najjaniej i najcilej ze
wszystkich umiesz rozbiera: o doniosoci gosek i zgosek, o rytmach i harmoniach?).
17 Na temat Protagorasowego zainteresowania jzykiem por. Z. Nerczuk, Miar..., s. 178 n.
18 Por. Aristoph., Nub. 658679 (DK 80 C 3).

Mediewistyka 45_2012.indb 40

2012-12-17 12:27:02

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH

41

Spord wielu aluzji, ktre odnale mona w tekcie komedii, najbardziej interesuj
nas te, ktre odnosz si do metody mw przeciwstawnych. S one wplecione w wtek,
ktry jest gwnym tematem komedii, mianowicie wtek sztuki wymowy.
Gdy Strepsjades zgasza si do szkoy Sokratesa, ma jasno okrelone oczekiwania.
Powoujc si na powszechne przekonanie mwi, e Sokrates zna dwie mowy (a]mfw
tw\ lo/gw), z ktrych jedna jest gorsza, a druga lepsza. Celem Strepsjadesa jest poznanie tylko jednego z dwu lo/goi, mianowicie tego, dziki ktremu, jak powszechnie
wiadomo, moliwe jest zwycistwo nawet w niesprawiedliwej sprawie. Tak gorsz spraw jest niewtpliwie uniknicie spaty dugw, ktre zacign rozrzutny syn
Strepsjadesa. Logos gorszy jest wic interpretowany przez komediopisarza jako logos niesprawiedliwy, przy pomocy ktrego moliwe jest obalenie logosu lepszego
sprawiedliwego.
Wydaje si, e w wtku tym Arystofanes czy dwie rne doktryny zwizane
z Protagorasem. Okrelenie, ktrym posuguje si Strepsjades, mianowicie obie mowy (a]mfw tw\ lo/gw), kojarzy si z metod mw przeciwstawnych. Zostaje ona jednak w komedii powizana ze synnym Protagorasowym twierdzeniem sabsze sowo
uczyni silniejszym, zmodyfi kowanym w taki sposb, i sabsze sowo rozumiane jest
jako gorsze, niesprawiedliwe, ktre w wyniku argumentacji sofisty ma zdominowa czy pokona sowo sprawiedliwe.
Ten wtek przeciwiestwa dwu lo/goi, sowa gorszego i lepszego, stanowi ni przewodni komedii oraz wyznacza gwny zarzut postawiony Sokratesowi. Umiejtno
posugiwania si logosem gorszym stwarza moliwo przeciwstawiania si czy
przedstawiania opozycyjnej racji, jak tumaczy mona kilkakrotnie pojawiajcy si
w tekcie komedii czasownik a)ntile/gein, w stosunku do sowa silniejszego, tak jak
w zdaniu:
Nazywaj mnie przez to tylko gorszym sowem
Myliciele, e pierwszy wpadem na ten pomys,
By dyskutowa z prawem i sprawiedliwoci19.
Wtek ten kulminuje w wielkim agonie mw przeciwstawnych, w ktrym cieraj
si logos dikaios i logos adikos, reprezentujce: jeden tradycj archaia paideia, a drugi
now mod. Zwycisko z tej konfrontacji wychodzi gorsze sowo, a mody Fejdippides koczy nauk u Sokratesa.
Warto zwrci uwag, e Strepsjades, zachwycony now umiejtnoci zdobyt
przez syna, wita go sowami:
Hej, hej, hej! Syneczku mj!
Od razu wida, e wszystkiemu przeczysz,
Zarzut odpierasz []20.

19 Aristoph.,

Nub. 10381041(s. 292). Dosownie nieco inaczej:

/ /
/ .
20 Aristoph., Nub. 11721173 nn.: / .

Mediewistyka 45_2012.indb 41

2012-12-17 12:27:02

42

ZBIGNIEW NERCZUK

W tekcie greckim pojawiaj si w tym miejscu epitety: e)carnhtiko/v i a)ntilogiko/v. Oba

przymiotniki s niezwyczajne i w zachowanej literaturze pojawiaj si po raz pierwszy
wanie w tekcie Arystofanesa21. Zakoczone s one sufiksem ikov, ktry nadaje tym
wyrazom brzmienie kojarzce si z nazwami oznaczajcymi uczonych (por. takie wyrazy
jak fusiko/v, maqhmatiko/v). Przymiotnik e)carnhtiko/v jest z ca pewnoci neologizmem,
ktry Arystofanes tworzy, dodajc uczon kocwk do wyrazu e)carne/omai (przecz),
tak by stworzy nowe sowo okrelajce eksperta od zaprzeczania eksarnetyka, specjalist w nowej dziedzinie negowania. Efekt komiczny osigany jest w ten sam sposb
w przypadku przymiotnika a)ntilogiko/v. W opinii uradowanego Strepsjadesa Fejdippides
po zakoczeniu nauki u Sokratesa doczy do grona mdrcw, sta si eksarnetykiem
i antylogikiem, czyli mistrzem w sztuce przedstawiania przeciwnej racji.
Wart szczeglnej uwagi jest drugi z przymiotnikw a)ntilogiko/v. Chocia w tekcie Arystofanesa znajdujemy pierwsze udokumentowane wystpienie tego terminu,
to wiemy na podstawie wiadectwa Diogenesa Laertiosa, e jedno z dzie Protagorasa,
powstae z duym prawdopodobiestwem przed Chmurami Arystofanesa, nosio tytu
Antilogikoi (sc. logoi) czy te Antilogiai, czyli Mowy przeciwstawne22. Mona si domyla, e Arystofanes nawizuje do tego tytuu, wpisujc t nazw w komiczny kontekst.
W przypadku tekstu Protagorasa przymiotnik a)ntilogiko/v odnosi si do logos, podczas
gdy Arystofanes okrela tym mianem czowieka, wspomnianego ju pseudo-uczonego
od wykazywania przeciwnych racji, czowieka, ktrego kunszt polega na wykazywaniu, e szpetne jest pikne, a pikne jest szpetne23. Std te Fejdippides okrelony
zostaje przez swojego ojca jako ten, kto posuguje si dwusiecznym jzykiem (a)mfh/khv
glw=tta)24. Jzyk suy bowiem Sokratesowi i jego uczniom za bro, jest niczym miecz
o dwu ostrzach25, wskutek tego, e pozwala obali kad z tez, wykazujc jej przeciwiestwo.
Powicilimy wicej miejsca omwieniu Chmur, poniewa jest to najwczeniejsze,
a zarazem bardzo wane wiadectwo zawierajce wiadomoci na temat metody mw przeciwstawnych. Arystofanes wyranie czy j z tez Protagorasa sabsze sowo uczyni
silniejszym, nawizuje do tytuw dzie Protagorasa: Antilogikoi oraz Kataballontes26,
a take przedstawia szczegowe aluzje do Protagorasowych rozwaa gramatycznych.
Wszystkie te informacje pozwalaj na wycignicie wniosku, e posta komediowego
Sokratesa jest w duej mierze wzorowana na postaci sofisty z Abdery, a bogactwo i zakres
przedstawianych nawiza, i to w dziele przeznaczonym dla bardzo szerokiego krgu odbiorcw, dowodzi duej popularnoci goszonych przez Protagorasa przekona.
Nawizania do metody mw przeciwstawnych znajdujemy rwnie w dwu tragediach Eurypidesa. Chocia, podobnie jak w Chmurach Arystofanesa, aluzje do tej me21 Por.

Liddell-Scott: hasa i .
80 A 1.
23 Aristoph., Nub. 10191021 (s. 291292).
24 Aristoph., Nub. 11581160 (s. 300): / /
.
25 To pierwotne znaczenie przymiotnika a)mfh/khv. Por. Liddell-Scott.
26 Aristoph., Nub. 12281229 (s. 304): /
. mowa nie do zbicia, dos. ktrej nie mona pooy na
opatki. Jest to z pewnoci aluzja do tytuu Protagorasa Kataba/llontev (por. DK 80 B 1).
22 DK

Mediewistyka 45_2012.indb 42

2012-12-17 12:27:02

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH

43

tody w dzieach Eurypidesa nie wskazuj bezporednio na sofistw jako na jej twrcw
czy propagatorw, to jednak, gdy wemie si pod uwag wielki wpyw, jaki myl sofistyczna wywara na Eurypidesa, wpyw wyraajcy si w zapoyczeniach mylowych
czy upodobaniu do agonw mw, mona zasadnie wnosi, e wzmianki te s jednym
z elementw dziedzictwa sofistycznego obecnego w twrczoci wielkiego tragika.
Pierwsza z dwu aluzji, na ktre chcielibymy zwrci uwag, zawarta jest w jednym
z zachowanych fragmentw tragedii Antiope, ktrej czas powstania okrela si na lata
411409. We fragmencie tym chr wypowiada sowa:
wszak w kadej sprawie dwa przeciwne zdania
moe przeciwstawi ten, kto tgim mwc [...]27.
Badacze, komentujcy ten fragment, s zgodni, e w zdaniu tym Eurypides wspomina o sofistycznej metodzie mw podwjnych. W. Nestle dostrzega w nim nawizanie
do Protagorasowego traktatu Antilogiai czy Antilogikoi oraz wskazuje na zbieno
z przekazem Diogenesa Laertiosa o Protagorasie, ktry by twrc argumentacji za
i przeciw dowolnej tezie (DK 80 6a)28. Z kolei T. Buchheim przedstawia ten fragment
jako odzwierciedlenie agonicznych skonnoci sofistyki, uwaajc zreszt, e metoda
mw przeciwstawnych jest elementem sofistycznego agonu mw29.
Fragmentaryczno zachowania tej tragedii nie pozwala rozstrzygn, jaki jest dokadny kontekst i znaczenie wzmianki chru o metodzie mw podwjnych30. Sens wypowiedzi wydaje si jednak taki, e ten, kto jest biegy w wymowie, umie przyj kade
z dwu przeciwnych stanowisk we wszelkiej sprawie. Umiejtno argumentowania za
i przeciw przysugujca mdremu w wymowie (sofo\v le/gein) ma charakter uniwersalny przez to, e przedmiotem tej sprzecznej argumentacji moe sta si dowolne zagadnienie (peri\ panto\v pra/gmatov).
Druga z interesujcych wzmianek znajduje si w tragedii Eurypidesa Fenicjanki,
ktra powstaa w tym samym czasie co Antiope, w latach 410409. Jest to jedna z ostatnich tragedii, ktre Eurypides wystawi w Atenach. Polinejkes, dyskutujc z bratem
Eteoklesem, wypowiada w niej zdanie:
Pojedynczy jest przekaz prawdy
I nie wymaga barwnych wymysw;
Sama bowiem ma to, co stosowne; a mowa niesprawiedliwa
Bdc sama chora, wymaga mdrych lekw31.

27 Fr.

189 Nauck; (.) /

. Eurypides, Tragedie, przeoy i opracowa J. anowski, PIW, Warszawa 1980, s. 651.
28 W. Nestle (Vom Mythos zum Logos, Stuttgart 1940, s. 289) oraz W. Kranz (Vorsokratisches
IV. Die sogenannten Dissoi logoi, w: C. J. Classen (Hg.), Sophistik, Darmstadt 1976, s. 633).
29 T. Buchheim, Die Sophistik..., s. 13.
30 T. Buchheim, Die Sophistik..., s. 13.
31 Eurip., Phoenissae, 469473: . /
/ /
. Przekad wasny.

Mediewistyka 45_2012.indb 43

2012-12-17 12:27:02

44

ZBIGNIEW NERCZUK

W. Nestle susznie zauwaa w tym fragmencie aluzj do metody mw podwjnych.

Jak pisze ten niemiecki badacz, zwrot a(plo\v mu/qov (pojedyncza mowa) jest domylnie
przeciwstawiany okreleniu dissoi\ lo/goi, czyli mowom podwjnym, i jest przejawem
opozycji wobec lo/goi a)ntikei/menoi w znaczeniu Protagorasowym32.
Ta uwaga W. Nestle znajduje swoje potwierdzenie w caym kontekcie, w jakim
zwrot a(plo\v mu/qov pojawia si w tragedii. Sowa te wypowiada Polinejkes, ktrego brat
Eteokles zama umow (zgodnie z ni bracia mieli sprawowa rzdy na zmian) i zawaszczy wadz. Polinejkes, pragnc odzyska nalen mu cz dziedzictwa, zebra
wojsko i stan pod murami Teb. Ich matka Jokasta doprowadza do spotkania braci, ktre
miaoby skoni ich do pojednania.
Rozmowa dwu braci przyjmuje retoryczn form, wielokrotnie wykorzystywan
w tragediach przez Eurypidesa, jak jest posta a]gwn lo/gwn. Nie tylko jednak forma
agonu, ale i tre obu mw wskazuje na wyrany wpyw sofistycznych dyskusji. W swej
mowie, pozbawiony praw i wadzy Polinejkes, opowiada, na czym polega jego krzywda.
Podkrela, e Eteokles zama przysig, ktrej wiadkami byli bogowie, wbrew umowie
pozbawi go nalenej mu wadzy i wygna z kraju. Przedstawia zarazem swoj dobr wol, pragnie porozumienia i gotw jest wycofa wojska33. W odpowiedzi Eteokles mwi
o niezgodzie panujcej wrd ludzi na temat tego, co dobre i mdre. Wedle Eteoklesa
sprawiedliwo i rwno to tylko nazwy, ktrym nic w rzeczywistoci nie odpowiada.
Wadza jest dla niego tak wartoci, dla ktrej wspiby si do gwiazd albo zstpi
pod ziemi, i ktrej dobrowolnie nigdy nie odda. Nie chce sta si niewolnikiem brata,
skoro moe by jego panem. Chocia cnota powinna by celem dziaa, nie obejmuje
ona sfery polityki w tym zakresie cel uwica rodki34.
Mowy obu braci zawieraj argumenty oparte na antytezie, ktra uzyskaa fundamentalne znaczenie w sofistycznych rozwaaniach. Polinejkes powouje si na odwieczn
sprawiedliwo, na wyznaczany przez bogw, wiadkw jego racji, porzdek rzeczy,
podczas gdy Eteokles przeczy jej istnieniu, wskazujc na panujc niezgod na temat
tego, czym sprawiedliwo jest. Ponadto, w swej mowie Polinejkes przedstawia uwagi, ktre wpisuj si w toczon wczenie dyskusj na temat relacji pomidzy sztuk
sowa a prawdziwoci mowy. Na pocztku i na kocu swej wypowiedzi odcina si od
wszelkiej kunsztownej argumentacji w przekonaniu, e prawda zawarta w sowach jest
wystarczajcym wiadectwem jego racji. Di/kaiov lo/gov, ktry jest mu/qov a)lhqei/av, nie
wymaga upiksze w przeciwiestwie do lo/gov a]dikov, ktry poszukiwa musi wsparcia
zwodniczych i kunsztownych sw.
Warto wspomnie, e problem, ktry porusza Polinejkes, jest przedmiotem licznych
dyskusji toczonych w owym czasie. Narodziny retoryki, wykorzystywanej w procesach
sdowych, uwiadamiaj, e niejednokrotnie o sukcesie nie decyduje prawdziwo sw,
ale ich moc perswazyjna wynikajca z kunsztu retorycznego. To rozdzielenie prawdy
oraz skutecznoci mowy, ktra okazuje si niejednokrotnie wypadkow jej formy, wyraa doskonale Gorgiasz w Pochwale Heleny, gdy wspomina o mowach napisanych
zgodnie ze sztuk, ale nieprawdziwych35. Problem ten pojawia si w owym okresie
32 W.

Nestle, Vom Mythos..., s. 290.

Phoenissae, 469 nn.
34 Eurip., Phoenissae, 499525.
35 DK 82 B 11, 13.
33 Eurip.,

Mediewistyka 45_2012.indb 44

2012-12-17 12:27:02

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH

45

zarwno w mowach Gorgiasza, zatytuowanych Pochwaa Heleny i Obrona Palamedesa36, datowanych na lata 420410, w Prawdzie Antyfonta37, Platoskiej Obronie Sokratesa, powstaej wkrtce po roku 39938, anonimowym traktacie Dialexeis39, a wspaniae
zwieczenie rozwaa dotyczcych tego tematu stanowi wielka dyskusja Platona z Gorgiaszem, Polosem i Kalliklesem przedstawiona w dialogu Gorgiasz (ok. roku 385)40.
Eurypides, doskonale zaznajomiony z koncepcjami sofistw, wkada zatem w usta
Polinejkesa sowa, ktre pniej powtrzy Sokrates przeciwko retorom i sofistom na
pocztku Platoskiej Apologii, przeciwstawiajc prawdziwo sw retorycznemu kunsztowi kojarzonemu z tworzeniem zudy41. Kontekst, w ktrym Polinejkes mwi o a(plo\v
mu/qov, potwierdza zatem tez W. Nestle o celowej opozycji, jak zwrot ten stanowi w stosunku do sofistycznej metody dissoi\ lo/goi.
Traktat Dissoi logoi
Powyej przedstawione wiadectwa Arystofanesa i Eurypidesa, pochodzce z dzie
powstaych w latach 425409, zawieraj aluzje do metody, ktra okrelana jest w nich
mianem a]mfw tw\ lo/gw, du/o lo/goi czy dissoi\ lo/goi. Jak wskazuje nasza analiza, nawizania do tej metody pojawiaj si w takich tekstach jak Chmury Arystofanesa czy
Antiope Eurypidesa, ktre wizane s przez badaczy z Protagorasem czy z sofistyk
w ogle.
36 Por. Z. Nerczuk (Sztuka a prawda. Problem sztuki w dyskusji midzy Gorgiaszem a Platonem, Wrocaw, s. 34): Prawda jest te przyczyn tragizmu sytuacji Palamedesa. On sam, ktry
doskonale wie, i jest niewinny, zmaga si z cakowicie nieprawdziwym oskareniem, bdc
zmuszonym do przekonania nie znajcych prawdy sdziw o swej niewinnoci. Jak zauwaa Palamedes na zakoczenie swej mowy, trudno jego sytuacji bierze si std, i prawda o czynach
wyraana w sowach nie ma w sobie takiej bezporedniej mocy, ktra czyniaby j cakowicie
odmienn od faszu, a przez to oczywist i natychmiast rozpoznawaln. Tym tumaczy rwnie
mona sowa Palamedesa wypowiedziane na pocztku mowy, w ktrych okrela prawd i konieczno mianem nauczycieli bardziej naraajcych na niebezpieczestwo ni pobudzajcych
przemylno (4). Palamedes jest wiadomy, i nieumiejtne przedstawienie prawdy nie wystarczy do skutecznej obrony. Obrona prowadzona przez herosa oparta jest zatem na pewnej metodzie, majcej na celu przekonanie i unaocznienie sdziom prawdy. Polega ona na systematycznym
wykazywaniu moliwoci bd niemoliwoci zajcia jakiego wydarzenia, a kryterium decydujcym o ocenie jest prawdopodobiestwo.
37 DK 87 B 44A col. 6: Antyfont, Prawda: Przede wszystkim bowiem pozwala ona na to,
by krzywdzony doznawa krzywdy, wyrzdzajcy za j wyrzdza, jak te i nie przeszkadza
w tym, i krzywdzony doznaje krzywdy, a wyrzdzajcy j wyrzdza. Jeli za sprawa znajdzie
si w sdzie, ten, kto dozna krzywdy nie ma adnej przewagi nad tym, ktry krzywd wyrzdzi.
Musi on bowiem przekona tych, ktrzy bd wymierza sprawiedliwo, o tym, i krzywdy
dozna i mie moliwo dochodzenia swych roszcze. Tak sam moliwo ma jednak i ten,
kto krzywd wyrzdzi, zwaszcza jeli temu zaprzecza. Ponadto sia przekonywania obrocy
oskaronego moe by wiksza ni sia przekonywania oskaryciela Zwycistwo bowiem rodzi
si ze sw (tum. J. Gajda, Sofici, Warszawa 1989, s. 273).
38 Platon, Obrona Sokratesa, 17a18a.
39 90 DK 3, 10.
40 Por. Z. Nerczuk, Sztuka....
41 Platon, Obrona Sokratesa, 17a n.

Mediewistyka 45_2012.indb 45

2012-12-17 12:27:03

46

ZBIGNIEW NERCZUK

Najwaniejszym wiadectwem pochodzcym z tego okresu jest jednak anonimowy

traktat, ktry na podstawie tytuu widniejcego w rkopisach okrela si jako Dialexeis bd te mianem Dissoi logoi, pochodzcym od zwrotu przedstawiane s dwie
mowy (dissoi\ lo/goi le/gontai), ktry rozpoczyna cztery pierwsze czci traktatu. Na
podstawie sw anonimowego autora, ktry wspomina o zakoczeniu wojny midzy
Spart a Atenami jako o wydarzeniu bardzo bliskim w czasie, powszechnie przyjmuje
si, e tekst ten powsta krtko po 404 roku p.n.e.42.
Dziewi (czy jak chc niektrzy dziesi43) zachowanych fragmentw skadajcych si na traktat nie stanowi zwartej caoci, ale po pierwszych czterech wywodach
waciwych, okrelanych w manuskryptach mianem Dialexeis, nastpuje do zrnicowana pod wzgldem formy i treci zawarto44. Pierwsze cztery wywody maj
charakterystyczn form mw przeciwstawnych, na ktr skadaj si antynomiczne
argumentacje, z ktrych pierwsza gosi tosamo, a druga wspiera tez o rnicy midzy dobrem i zem, piknem i brzydot, sprawiedliwoci i niesprawiedliwoci oraz
prawd i faszem. Ze wzgldu na nag zmian formy, ktra nastpuje po czwartym
wywodzie, C. Trieber uwaa, e w tym miejscu waciwy tekst si urywa, a pozostae
fragmenty stanowi wybr z dzie anonimowego autora, ktry doczony zosta do tekstu przez jakiego nieznanego nam kompilatora45. Inni badacze, tacy jak H. Gomperz
czy M. Pohlenz, tumacz t odmian formy narastajcym popiechem autora46.
Kolejny przedmiot naukowej kontrowersji stanowi problem autorstwa tekstu. Z wyjtkiem A. E. Taylora, ktry uwaa, e twrc dziea jest ktry z erystykw wywodzcy si spord uczniw Sokratesa47, badacze zgodnie przyjmuj, e autorem tekstu
jest raczej kto zwizany z krgiem sofistycznym. Precyzujc to przekonanie, C. Trieber
przedstawi sugesti, e podstaw tekstu Dialexeis s pisma jakiego protagorejczyka48. Z kolei E. Duprel, sprzeciwiajc si tej hipotezie, twierdzi, e tekst stanowi
podsumowanie pogldw Hippiasza49.
Zbierajc rezultaty bada, moemy stwierdzi, e w traktacie Dialexeis widoczne
s reminiscencje pogldw Gorgiasza, Hippiasza, Sokratesa, Protagorasa oraz szereg
wtkw, ktre nale do motyww obiegowych w krgach sofistycznych.
Wrd motyww bliskich Gorgiaszowym znajduj si nawizania do zagadnienia
techne oraz do problemu sprawiedliwej zudy, znanej nam z Gorgiaszowej definicji tragedii50, a take kontynuacja tego wtku w postaci przekonania o prymacie przyjemnoci

42 90

DK 1, 8: ( )

43 Por. C. Trieber, Die Dialexeis, Hermes 27 (1892), s. 225.

44 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 225.
45 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 225226.
46 H. Gomperz, Sophistik und Rhetorik, Leipzig 1912, s. 186187; M. Pohlenz, Aus Platos
Werdezeit, Berlin, 1913, s. 7274 (cyt. za A. Levi, The ethical and social thought of Protagoras,
Mind 40 (1940), s. 292).
47 A. E. Taylor, Varia Socratica, Edinburgh 1908, s. 93 (cyt. za A. Levi, The ethical..., s. 294).
48 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 245.
49 E. Duprel, Les Sophistes. Protagoras, Gorgias, Prodicus, Hippias, Neuchtel 1948, s. 41.
50 DK 90 3, 10. Dostrzega to C. Trieber (Die Dialexeis, s. 231).

Mediewistyka 45_2012.indb 46

2012-12-17 12:27:03

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH

47

nad prawd w sferze technai51. By moe z Gorgiaszowym przekonaniem o wielkoci

retoryki zwizany jest take wtek wszechwiedzy opartej na znajomoci sw52. Wpywy Gorgiasza zaznaczaj si take, jak wskazuje C. Trieber, w sferze stylistyki, w ktrej
anonim naladuje styl retora z Leontinoi53. Nawizanie do pogldw Hippiasza stanowi
praktyczny wykad mnemotechniki we fragmencie dziewitym54. Z kolei za wpyw
Sokratesa uznaje si motyw dialogu sokratycznego, ktry zawarty jest w pierwszym
z fragmentw Dialexeis55.
Jednak zdecydowana wikszo nawiza odnosi si do pogldw, ktre na podstawie rde i wiadectw wiza moemy z Protagorasem56. Nale do nich problem
moliwoci nauczenia arete, ktry odpowiada przedstawieniu w Protagorasie Platona57,
przeciwstawienie onoma i pragma58, teza goszca tosamo prawdy i faszu59, orzekanie sprzecznoci o tej samej rzeczy60, twierdzenie o wzgldnoci i rnorodnoci dobra,
zainteresowanie stanami, ktre odpowiada temu, co referuje si jako pogldy Protagorasa w Teajtecie61, a take obecno wtkw heraklitejskich, w ktrych C. Trieber
dostrzega oddwik szerszej zalenoci Protagorasa od Heraklita62.
Gdy do tego szerokiego spektrum zapoycze dodamy motywy charakterystyczne
dla caej sofistyki, takie jak argumentacje o charakterze erystycznym63, wtek kairos64
czy zainteresowanie kwesti wychowania i kultury, trudno mie wtpliwoci, e pod
wzgldem treci traktat ten stanowi kompilacj wielu wtkw pojawiajcych si u rnych mistrzw sofistyki65.
Ze wzgldu na to bogactwo zapoycze jednoznaczne rozstrzygnicie problemu
autorstwa tekstu, mimo usilnych stara niektrych badaczy, nie wydaje si moliwe.
Suszne jest raczej przekonanie, e Dialexeis nale do kategorii tekstw szkolnych,
51 DK

90 3, 17.
DK 8.
53 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 231.
54 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 236.
55 DK 90 1, 1214. Por. E. S. Ramage, An Early Trace of Socratic Dialogue, The American
Journal of Philology, Vol. 82, No. 4. (Oct., 1961), s. 418424.
56 W. Nestle, Vom Mythos..., s. 437.
57 D. L. Gera, Two thought experiments in the Dissoi logoi, American Journal of Philology
2000, s. 2145. Levi (The ethical..., s. 298): zbieno w kwestii arete zachodzca pomidzy tekstem Dialexeis a Protagorasem Platona (319a nn.) zostaa opisana ju przez Zellera. Por. rwnie
C. Trieber (Die Dialexeis, s. 235236).
58 W. Nestle, Vom Mythos...
59 C. Trieber (Die Dialexeis, s. 232): w 4. traktacie Dialexeis zniesienie faszu odpowiada
temu, co o Protagorasie dowiadujemy si z platoskiego Eutydema, 283 n. Nie zgadza si z tym
A. Levi (The ethical..., s. 298), ktry uwaa, e jest to zupenie inna koncepcja.
60 DK 90 5.
61 DK 90 5: mowa jest o ludziach szalonych i zdrowych, gupich i mdrych. C. Trieber (Die
Dialexeis, s. 235) susznie dostrzega podobiestwo do motywu wizanego z Protagorasem przez
Platona w Teajtecie (158e).
62 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 247.
63 C. Trieber, Die Dialexeis, s. 241.
64 DK 90 2 i 3.
65 Por. np. Gera (Two thought experiments..., s. 24): The Dissoi Logoi betrays the influence of
various fifthcentury authors and sophists of the first generation.
52 90

Mediewistyka 45_2012.indb 47

2012-12-17 12:27:03

48

ZBIGNIEW NERCZUK

w ktrych zebrane zostao wiele obiegowych motyww, a dominacja wpyww Protagorasa odpowiada wiodcej roli, jak myl sofisty z Abdery miaa dla caej sofistyki66.
Dla naszych rozwaa najbardziej istotna jest forma, od ktrej traktat uzyska swoje
miano Dissoi logoi. Jak ju wspomnielimy, tytu ten pochodzi od sw, ktrymi anonimowy autor rozpoczyna pierwsze cztery rozdziay: przedstawia si dwojakie mowy (dissoi\ lo/goi le/gontai). Owa podwjno znajduje wyraz w strukturze czterech
rozdziaw traktatu67, odrniajc je od reszty tekstu. Kady z rozdziaw skada si
bowiem z dwu czci, z opozycyjnych logoi, z ktrych pierwszym jest logos stwierdzajcy tosamo sprzecznych poj, a drugim mowa przeciwstawna (a]ntiov lo/gov)68
zawierajca argumenty popierajce tez, i s one czym rnym (e[teron).
Formua dissoi\ lo/goi le/gontai wskazuje, e anonimowy autor traktatu nie jest twrc przedstawianych argumentacji, lecz dokonuje kompilacji cudzych wywodw (toi\ me\n
toi\ de\), opierajc si rdach, ktrych tytuw nie podaje. W intencji autora tekst
stanowi wic katalog przykadw, ktre mog by wykorzystane w dyskusji dotyczcej
dobra, za czy innych omawianych w traktacie poj69. Na ten systematyczny charakter
zwraca uwag T. Buchheim, wysuwajc w zwizku z tym przypuszczenie, e Dialexeis
s notatkami z sofistycznego nauczania, zawierajcymi szereg argumentacji pomocnych
w prowadzeniu sporw70.
Szkolny i propedeutyczny charakter potwierdza regularna struktura wywodw. Paradoksalne argumenty, wspierajce tez goszc tosamo poj przeciwstawnych,
poprzedzaj wywd wykazujcy ich rnorodno. Dydaktyczny i propedeutyczny charakter tekstu podkrela rwnie fakt, i autor, podsumowujc cigi argumentw, trzykrotnie zaznacza, e maj one charakter uniwersalny i odnosz si do kadej rzeczy
(peri\ pa/ntwn, peri\ tw= panto\v, peri\ tw=n a(pa/ntwn)71. W ocenie anonimowego autora s to
modelowe argumenty, ktre mog by wykorzystane w dowolnym zakresie. S one pod
tym wzgldem bliskie modelowym mowom Gorgiasza z Leontinoi, ktrego Pochwaa
Heleny jest na tyle oglna, e stanowi wzr obrony kadej wiaroomnej ony, a Obrona
Palamedesa kadego czowieka oskaronego o zdrad72.
Dialexeis s zatem zbiorem uytecznych argumentacji, ktre mog zosta wykorzystane w dowodzeniu kadej z tez przeciwstawnych. Bogactwo nagromadzonych argumentw i ich rnorodny charakter wskazuj, e wykazywanie tosamoci poj
66 Te zbienoci C. Trieber (Die Dialexeis, s. 236) podsumowuje nastpujco: So zeigen sich
die Diale/ceiv fast in allen Punkten [...] von Protagoras vollkommen abhngig. In ihnen kommt
demnach die Lehre eines Protagoreers zum vollen, unverflschten Ausdruck.
67 Rozdzia 5. mg by rwnie skonstruowany w oparciu o ten sam schemat, ale nie zachowa si jego pocztek. Pity ma szcztkow form dissoi logoi mona przypuszcza, e dowodzono w nim, e mdro i gupota jest tym samym i rnym. Pozostaa cz wydaje si jednak
powiela schemat mw podwjnych.
68 DK 90 3, 13.
69 Ten sprawozdawczy charakter zostaje naruszonym w dwu miejscach, w ktrych autor
wydaje si wspiera jeden ze sprzecznych pogldw. W pierwszym rozdziale przychyla si do
stanowiska goszcego tosamo dobra i za, a w czwartym preferuje tosamo prawdy
i faszu (4, 1).
70 T. Buchheim, Die Sophistik..., s. 9.
71 DK 90 1, 15; 2, 8; 2, 23.
72 Por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda..., s. 40.

Mediewistyka 45_2012.indb 48

2012-12-17 12:27:03

METODA DWU MW W WIETLE WIADECTW PRZEDPLATOSKICH

49

sprzecznych czy orzekanie sprzecznoci o rzeczy byo praktyk bardzo w owym czasie
rozwinit. Potwierdzony przez badania zwizek anonimowego autora tekstu z krgiem
sofistycznym pozwala take wnosi, e pojawiajca si w traktacie forma w postaci opozycyjnych argumentacji jest charakterystyczna dla sofistyki, a, jak podkrelaj zgodnie
badacze, w szczeglnoci winna by wizana z Protagorasem73.
*
Z ca pewnoci te przedstawione powyej skpe wiadectwa nie daj moliwoci
szczegowej rekonstrukcji metody dwu mw. Wszystkie one wskazuj jednak na to,
e metoda mw przeciwstawnych bya wizanym z sofistyk uniwersalnym zabiegiem,
ktry polega na umiejtnoci konstruowania mw bd argumentacji przeciwstawnych
na dowolny temat (peri\ panto\v pra/gmatov).
Na podstawie przekazw komediowych i dramatycznych mona z ca pewnoci
stwierdzi, e konstruowanie mw przeciwstawnych musiao by zjawiskiem na tyle
znanym, by aluzje do nich mogy by odczytane przez przecitnego odbiorc. Nie ma
rwnie wtpliwoci, e wszystkie fragmenty wi t metod z sofistyk. Trudno jest
na podstawie tak skpych nawiza wskaza jednoznacznie postaci ruchu sofistycznego, z ktrymi ta metoda miaaby by wizana. Najciekawsz informacj moemy odnale w Chmurach, w ktrych okrelenie Sokratesa mianem e)carnhtiko/v i a)ntilogiko/v
moe stanowi aluzj do traktatu Protagorasa pt. Antilogiai czy Antilogikos.
Warte uwagi jest rwnie to, e we fragmentach dramatycznych, ktre wywodz si
spoza krgu sofistycznego, metoda dwu mw spotyka si ze zdecydowan krytyk.
Zrozumiae jest to w przypadku Chmur Arystofanesa, o ktrych autorze wiemy, e by
niechtny nowej modzie, reprezentowanej jego zdaniem przez Sokratesa i sofistw.
Ten pejoratywny wydwik obecny jest rwnie w Fenicjankach Eurypidesa. Na ich
podstawie mona si domyla, e s to przejawy popularnej niechci do metody dwu
mw, ktra, jak mona wnioskowa, w powszechnym odczuciu przeciwstawiaa si
prostej antytezie prawdy i faszu, wyraanemu przez mow pojedyncz (a(plo\v mu/qov).
Naley te podkreli, e krytyka metody dwu mw jest w powyszych fragmentach wpisana w kontekst etyczny. Konstruowanie mw przeciwstawnych w powszechnym odbiorze interpretowane byo jako odrzucenie prawdy, a zatem postpowanie prowadzce do faszu czy kamstwa. W poczeniu z etyczn interpretacj twierdzenia
Protagorasa sabsze sowo uczyni silniejszym metoda mw przeciwstawnych stanowia zatem podstaw do oskarenia, i sofici dziaaj wycznie we wasnym interesie
73 Wedug W. Nestle (Vom Mythos..., s. 437) gwnym rdem jest Protagoras, od ktrego
autor czerpie form antylogiczn. A. Levi (The ethical..., s. 300) podkrela zaleno traktatu od
Protagorasa pod wzgldem metody i treci oraz dodaje, e jest to powszechna opinia. Por. take
W. Wrblewski (Pojcie arete w II poowie V wieku p.n.e. Protagoras, Gorgiasz, Demokryt, Toru 1979, s. 17) i G. Reale (Historia filozofii staroytnej, I: Od pocztkw do Sokratesa, prze. E. I.
Zieliski, Lublin 1993, s. 250): Echem tego protagorejskiego sposobu postpowania jest bardzo
prawdopodobnie anonimowe pismo noszce tytu Mowy podwjne; D. L. Gera, Two thought
experiments..., s. 24): Scholars are generally agreed that Protagoras influenced this sophistic
work both in structurethat is, in the use of opposing, antithetical argumentsand in content;
T. Buchheim (Die Sophistik..., s. 9) pisze, e wynajdywaniem takich oglnych wzorw argumentacji zajmowa si wanie Protagoras.

Mediewistyka 45_2012.indb 49

2012-12-17 12:27:03

50

ZBIGNIEW NERCZUK

bez wzgldu na prawd czy fasz, lub jeszcze radykalniej: przede wszystkim majc na
celu niesprawiedliwo i fasz! T interpretacj metody dissoi logoi dostrzec mona
w Chmurach Arystofanesa, w ktrych komediopisarz czy ze schematem dwu mw
przekonanie, e jego celem jest zwycianie w niesprawiedliwych procesach. W podobnym kontekcie pojawia si nawizanie do metody mw podwjnych w tragedii Eurypidesa Antiope, w ktrej wyraz prawdy stanowi przeciwstawiany sofistycznym dwu
mowom mowa pojedyncza.
Z ca pewnoci tych kilka fragmentw, chocia dla historii sofistyki z pewnoci
interesujcych, nie pozwala rozwika szeregu spornych kwestii zwizanych z metod dwu mw. Nie znajdziemy w nich odpowiedzi na gwne pytanie, ktre nurtuje
badaczy, mianowicie, czy metod dwu mw daje wyraz gbszym filozoficznym rozstrzygniciom, czy te jest wycznie retoryczn metod o praktycznym charakterze.
Wydaje si, e odpowiedzi na to pytanie moe udzieli tylko skrupulatna interpretacja
przekazw Platona i Arystotelesa.
The method of dissoi logoi in Pre-Platonic testimonies
The paper analyzes the references to the method of dissoi logoi (antilogic) in Pre-Platonic
testimonies such as Aristophanes The Clouds, fragments of Antiope and The Phoenicians of
Eurypides and the anonymous treatise called Dialexeis. The analysis of them results in the
following observations: (1) The method of dissoi logoi was the universal strategy of arguing
on both sides in every subject (peri pantos pragmatos). (2) The Sophists are pointed out by
all the testimonies as those who invented this method. (3) The criticism of the method is
based on the conviction that it is used by the Sophists with no regard for truth and justice.

Mediewistyka 45_2012.indb 50

2012-12-17 12:27:03