POZNA

JAK SI RZECZY MAJ

Wydzia Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego

Warszawa 2010

Spis treci

Studia nad filozofi staroytn i redniowieczn

Z E S P R E D A K C Y J N Y SERII
Mieczysaw Boczar, Dobrochna Dembiska-Siury,
Magorzata Frankowska-Terlecka, Krystyna Krauze-Bachowicz,
M a g d a l e n a C z u b a k , K r z y s z t o f a p i s k i , M a r e k O s m a s k i , T o m a s z Tiuryn,
Adam Grniak

P o z n a , j a k si r z e c z y m a j
Studia

historyczno-filozoficzne

Zbigniew Nerczuk
P r z y r o d n i c z e i m e d y c z n e r d a myli P r o t a g o r a s a (Platon, Protagoras,

334ac)

13

J a c e k J. J a d a c k i
REDAKTORZY TOMU
A d a m Grniak, Krzysztof apiski, Tomasz Tiuryn

Eutydem Platona-Witwickiego-Elzenberga. Analiza krytyczna

25

Wojciech W c i r k a
D w a w y m i a r y platoskiej idei

39

Dorota Zygmuntowicz
W c z o r a j s z a " Kallipolis z Pastwa w wietle d z i s i e j s z y c h "
w y k a d w z Timajosa

63

Robert Pawlik
O b r a z w i a t a j a k o p r o b l e m polityczny. K o s m o l o g i a p o l i t y c z n a
P l a t o s k i e g o Timajosa-Kritiasza

89

Krystyna Krauze-Bachowicz
Filozoficzne r d a staroytnej greckiej g r a m a t y k i

103

Marek Osmaski
ycie aktywne i kontemplacyjne w antycznej myli greckiej w s t p do b a d a

117

Adam Grniak
Powinien mdrzec pozna wszystko

131

Mieczysaw Boczar
Z a g a d n i e n i e w i e c z n o c i i c z a s u w p i s m a c h w. A u g u s t y n a

143

Tomasz Tiuryn
U w a g i o p o j c i u bytu w p i s m a c h B o e c j u s z a
T O M IV

161

Bogna Kosmulska
D w a d r z e w a raju. K i l k a u w a g o patrystycznej interpretacji biblijnego

Pozna, jak si rzeczy maj

obrazu drzewa ycia i drzewa poznania

185

Jerzy G u k o w s k i
P r z y c z y n e k d o rekonstrukcji W i t e l o n o w e j modyfikacji n e o p l a t o s k i e j
koncepcji p o w r o t u d u s z y do swej i s t o t y "

199

Eseje
Alicja K u c z y s k a
W stron p o s t p l a t o n i z m u . D r o g o g n i a ku r u c h o w i w o b r a z i e

215

Iwona Lorenc
E s t e t y c z n o : iluzja c z y n i e b e z p i e c z e s t w o ? O d N i e t z s c h e g o
d o Vattima

229

Barbara M a r k i e w i c z
G r e c k a k o n c e p c j a polityki, czyli o politycznej a r c h e o l o g i i

245

Pawe Okoowski
O a s c e m i o c i . K o m p l e m e n t a r y s t y c z n o - r w n o c i o w a idea b r a t n i c h
d u s z u P l a t o n a i Arystotelesa

253

Marian Przecki
O afirmacji ycia

271

Wadysaw Strewski
G l o s s a d o : C y p r i a n N o r w i d , Promethidion (w. 1 0 8 - 1 2 1 )

279

Przekady
Pindar
O d a Istmijska I. D l a H e r o d o t a z Teb

288

Platon
List V I I , 341 b 7 - 3 4 2 a l

293

M u z o n i u s z Rufus
O tym, e czowiek zrodzony jest do cnoty

295

Magdalena Czubak
W p y w Reguy w. B e n e d y k t a na t w r c z o A e l r e d a z R i e v a u l x

301

Aelred z R i e v a u l x
K a z a n i a z okazji u r o c z y s t o c i w. B e n e d y k t a

307

Christine Korsgaard
A r y s t o t e l e s i K a n t o rdle w a r t o c i
Summary

321
343

ZBIGNIEW NERCZUK

Przyrodnicze i medyczne rda myli Protagorasa

(Platon, Protagoras, 334ac)

P o d r c z n i k o w e o p r a c o w a n i a o m a w i a j c e d o r o b e k sofistyki s w swej wik

szej czci p o w i c o n e o m w i e n i o m z a g a d n i e o d n o s z c y c h si d o s z e r o k o ro
z u m i a n e j h u m a n i s t y k i ( z a g a d n i e n i a e t y c z n e , e s t e t y c z n e i r e l i g i o z n a w c z e , teoria
polityki, p r o b l e m a t y k a retoryki, erystyki i b a d a j z y k o z n a w c z y c h ) , i w p e w n e j ,
z d e c y d o w a n i e mniejszej m i e r z e p r o b l e m a t y c e t e o r i o p o z n a w c z e j ( p r z e d e wszyst
k i m homo-mensura P r o t a g o r a s a o r a z m e t o d a e m p i r y c z n a j a k o z w i z a n e z so
fistyk novum)1. Taki stan r z e c z y s p o w o d o w a n y j e s t d o m i n u j c y m w tradycji
p r z e k o n a n i e m , z g o d n i e z k t r y m w sofistyce m i a o miejsce z e r w a n i e z filozofi
przyrody, c a k o w i t e odejcie od r o z w a a fizykalnych, a z w r o t ku z a g a d n i e n i o m
humanistycznym i retoryce2.
J e d n a k z a c h o w a n e f r a g m e n t y sofistw i p r z e k a z y doksograficzne nie przed
stawiaj tak j e d n o z n a c z n e g o

obrazu

sofistyki.

Niemaa

ich

cz

zawiera

w z m i a n k i o p r o w a d z o n y c h p r z e z sofistw r o z w a a n i a c h z z a k r e s u filozofii przy

rody. P r z y k a d e m m o g b y f r a g m e n t y i p r z e k a z y d o t y c z c e G o r g i a s z a , P r o t a g o
rasa, Krytiasza, H i p p i a s z a , P r o d i k o s a , P o l o s a i A n t y f o n t a ) 3 .
1
Tekst ten zosta wygoszony podczas Kolokwiw Platoskich" w roku 2008 w Kudowie
Zdroju. Por. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, s. 67-71, czy G. Reale, Historia filozofii
staroytnej, t. I, s. 235-296.
2
Por. W. Tatarkiewicz (op. cit., t. 1, s. 68): Dotychczas filozofowie ograniczali si do ba
dania przyrody, teraz nastpi radykalny zwrot ku badaniom humanistycznym", czy G. Reale,
op. cit., t. I, s. 238: Tym nowym przedmiotem stao si to, co filozofowie przyrody albo zu
penie pomijali, albo czego dotykali jedynie ubocznie, to znaczy czowiek i wszystko to, co jest
w nim typowo ludzkie". A. Capizzi (Protagora: le testimonianze e i frammenti, Firenze 1955,
s. 12) poszukuje rde tego przekonania w perspektywie wypracowanej przez G.W. Hegla,
ktry - prbujc za wszelk cen znale w historii filozofii przykady potwierdzajce wasn
teori historycznego antropocentryzmu" - stworzy mit goszcy, e sofici byli elementem hu
manistycznej reakcji przeciw naturalizmowi presokratykw oraz dokonali odkrycia podmiotu"
przeciwstawionego przedmiotowi" presokratykw. Wynikiem tych tez bya wedle A. Capizziego wizja historiozoficzna rozdzielajca dwa okresy: kosmologiczny" i antropologiczny".
3
Por. omwienie zwizkw sofistyki z filozofi przyrody w: Z. Nerczuk, Sofistyka a filo
zofia przyrody, w: Rozprawy filozoficzne. Ksiga pamitkowa w darze Profesorowi Jzefowi
Pawlakowi, Toru 2005, s. 129-135.

Zbigniew Nerczuk

14

Przyrodnicze

medyczne rda

myli

Protagorasa

15

Problem niezgodnoci zachodzcej pomidzy dominujcym w podrczni

D i a l o g ten m a s w o j s z c z e g l n d r a m a t u r g i . P o w s p a n i a e j scenie porannej

k a c h p r z e k o n a n i e m a z a c h o w a n y m i w i a d e c t w a m i w y j a n i a n y j e s t najczciej

wizyty H i p p o k r a t e s a u Sokratesa, f e n o m e n a l n e j parodii w postaci scenki przed

p r z y p o m o c y hipotezy, w e d l e ktrej w m y l i sofistw d o k o n a o si albo c a k o

stawiajcej sofistw w d o m u K a l i a s a , ktra, b y m o e , o d z w i e r c i e d l a historycz

w i t e z e r w a n i e , albo s t o p n i o w e p r z e s u n i c i e z a i n t e r e s o w a z p r z e d m i o t u filozofii

ne w y d a r z e n i e 8 , r o z p o c z y n a si r o z m o w a c z y raczej a g o n S o k r a t e s a z P r o t a g o -

p r z y r o d y w stron p r o b l e m w h u m a n i s t y c z n y c h . M o d e l o w y m p r z y k a d e m t e g o

rasem.

typu m y l e n i a j e s t k o n c e p c j a e t a p w w dziaalnoci G o r g i a s z a s t w o r z o n a p r z e z

O d p o w i a d a j c na p y t a n i e S o k r a t e s a o m o l i w o n a u c z e n i a cnoty, sofista

H. Dielsa, w e d l e k t r e g o w y r n i m o n a trzy o k r e s y w dziaalnoci sofisty,

p r z e d s t a w i a mit, n a s t p n i e cisy w y w d " (logos). J e d n a z p o r u s z o n y c h p r z e z

o d p o w i a d a j c e z m i e n i a j c y m si z a i n t e r e s o w a n i o m retora z L e o n t i n o i : o k r e s

P r o t a g o r a s a kwestii, j a k j e s t p r o b l e m j e d n o c i czy r o z d z i e l n o c i cnt, skania

fizykalny (ok. 4 6 0 ^ 5 0 p.n.e.), d i a l e k t y c z n o - n i h i l i s t y c z n y ( p o 4 5 0 p.n.e.) i r e t o

Sokratesa d o podjcia r o z w a a n a t e m a t relacji z a c h o d z c e j m i d z y p o s z c z e

ryczny (pocztek wojny peloponeskiej)4.

g l n y m i c n o t a m i . W ich trakcie, g d y z m i e r z a si do ustalenia relacji m i d z y

G w n y m argumentem za tak wizj byo przekonanie, e odpowiada ona

rozsdkiem a sprawiedliwoci, Sokrates podsuwa Protagorasowi propozycj,

r o z w o j o w i d u c h o w e m u caej kultury i myli g r e c k i e j 5 . S c h e m a t ten j e s t j e d n a k

o c z y w i c i e w formie p y t a n i a , z g o d n i e z k t r te r z e c z y s d o b r a m i , k t r e p o

m a o w i a r y g o d n y n a w e t w p r z y p a d k u Gorgiasza, p o n i e w a p r b y d a t o w a n i a za

ytek l u d z i o m p r z y n o s z " 9 . J e d n a k P r o t a g o r a s - w b r e w o c z e k i w a n i o m S o k r a t e

c h o w a n y c h t e k s t w retora o p a r t e s n a b a r d z o s a b y c h p r z e s a n k a c h . Wydaje si,

sa - nie w y r a a z g o d y na t tez. Z d a n i e m sofisty z A b d e r y b d e m j e s t o g r a n i

e m a m y t u raczej k l a s y c z n y p r z y k a d u t a r t e g o p r z e k o n a n i a , k t r e t r w a n a m o c y

czanie z n a c z e n i a d o b r a " d o c z e g o , c o o k r e l a n e j e s t t y m m i a n e m z e w z g l d u

tradycji b e z w z g l d u n a w i a d e c t w a .

na ludzi:

P r z y c z y n p o p u l a r n o c i t e g o p r z e k o n a n i a j e s t w i e l e i o m a w i a n i e ich w y m a
g a o b y o s o b n e j pracy. N a p o t r z e b y b i e c e g o o p r a c o w a n i a w y s t a r c z y stwier
dzi, e nie w s z y s c y u c z e n i z g a d z a j si z tak j e d n o z n a c z n o c e n p r z e d m i o t u
z a i n t e r e s o w a sofistyki. Jak twierdzi j e d e n z najwybitniejszych b a d a c z y r u c h u
s o f i s t y c z n e g o " G. B. Kerferd, p r z e k o n a n i e , e sofici zarzucili d o c i e k a n i a fizy
k a l n e i p r z y r o d n i c z e , j e s t b d n e , a w r d z a c h o w a n y c h p r z e k a z w znajdujemy
w i e l e w i a d e c t w p o t w i e r d z a j c y c h , i s oni k o n t y n u a t o r a m i w c z e n i e j s z y c h ,
fizykalnych wtkw6.
Interesujcy dla n a s z y c h r o z w a a w t y m z a k r e s i e jest, co m o e z a s k a k i w a ,
d i a l o g Protagoras. Jak w s z y s c y w i e m y , nie j e s t on p o w i c o n y p r o b l e m a t y c e
fizykalnej, lecz p o d e j m u j e z a g a d n i e n i e t y p o w e dla d z i e p o c h o d z c y c h z w c z e s
n e g o o k r e s u t w r c z o c i P l a t o n a , m i a n o w i c i e z a g a d n i e n i e cnoty, ktre, j a k w i e
my, b y o w a n e r w n i e dla sofistw - P r o t a g o r a s a i G o r g i a s z a 7 .

Ale, na Z e u s a ... c h o b y t a m i l u d z i o m nie p r z y n o s i y p o y t k u , ja przy

najmniej n i e k t r e r z e c z y n a z y w a m j e d n a k d o b r a m i 1 0 .
Sokrates d o m a g a si wyjanienia:
... czy ty m w i s z , P r o t a g o r a s i e , o t a k i c h r z e c z a c h , ktre n i k o m u z ludzi
nie s p o y t e c z n e , c z y te m y l i s z o r z e c z a c h , ktre w ogle nie s poy
t e c z n e i takie ty n a z y w a s z d o b r a m i ?
W o d p o w i e d z i P r o t a g o r a s w y g a s z a p e n pasji p r z e m o w :
N i g d y - p o w i a d a . - Tylko, ja p r z y n a j m n i e j , z n a m w i e l e rzeczy, k t r e
dla ludzi s n i e u y t e c z n e : takie p o t r a w y i napoje, i lekarstwa, i m n s t w o
innych rzeczy; inne z n o w u p o y t e c z n e . I n n e z n o w u dla ludzi obojtne,
a tylko dla k o n i . I n n e z n o w u t y l k o dla w o w , inne dla psw, a inne ani
dla tych, ani dla t a m t y c h , tylko dla drzew, a inne z n o w u dla k o r z e n i d r z e w

H. Diels, Gorgias undEmpedokles, Sitzungsberichte der Kniglich Preussischen Akade

mie der Wissenschaften zu Berlin", 1884, s. 343-368; przedruk w: C. J. Classen (ed.), Sophistik, Darmstadt 1976, s. 351-83.
5
H. Diels, op. cit., s. 352: und doch scheinen mir die Etappen, welche er whrend seines
ber hundertjhrigen Lebens in seiner Entwicklung zurckgelegt hat, typisch zu sein fr den
ganzen Verlauf der geistigen Revolution, als deren Stimmfhrer die Sophisten erscheinen".
6
G. B. Kerferd, The Sophistic Movement, Cambridge 1981, s. 13. Por. take: A. Capizzi,
op. cit., s. 12; W. K. C. Guthrie, Sokrates, Warszawa 2000, s. 125; Ch. Segal, Gorgias and the
Psychology of the Logos, Harvard Studies in Classical Philology" 66 (1962), s. 139.
7
Por. np. W. Wrblewski, Pojcie arete w IIpolowie V wieku p.n.e. Protagoras, Gorgiasz,
Demokryt, Toru 1979.

d o b r e , ale dla lici najgorsze. Jak na p r z y k a d i g n j : dla k o r z e n i wszyst

kich rolin dobry, j e e l i g o p o d o y , ale j e e l i b y c h c i a o b o y n i m
p d y i m o d e gazki, p r z e p a d n i e w s z y s t k o . P r z e c i e i oliwa dla rolin
* Przyjmuje si, e Platon inspiruje si w dialogu Protagoras scen spotkania sofistw
przedstawion w komedii Eupolisa pt. Pochlebcy, por. E. Duprel, Les Sophistes. Protagoras,
Gorgias, Prodicus, Hippias, Neuchtel 1948, s. 14.
9
Platon, Protagoras, 333 d. Posuguj si przekadem tekstu: Platon, Protagoras, przeoy
oraz wstpem i objanieniami opatrzy! W. Witwicki, Warszawa 1991, s. 50.
10
Platon, Protagoras, 333de, tum. W. Witwicki, s. 50.

Zbigniew Nerczuk

16

w s z y s t k i c h j e s t najgorsza ze w s z y s t k i e g o i najwicej

Przyrodnicze
szkodzi w o s o m

medyczne

rda

myli

Protagorasa

17

fragmencie - tak j a k w w i e l u i n n y c h m i e j s c a c h - P l a t o n nie p r z e i n a c z a p o g l d w

w s z y s t k i c h zwierzt, z wyjtkiem w o s w ludzkich, a w o s o m l u d z k i m

sofistw, lecz t y l k o p r z e d s t a w i a je w o d p o w i e d n i o " o m i e s z a j c y m k o n t e k c i e .

p o m a g a i s u y c a e m u ciau p o z a t y m . D o b r o to j e s t co, co si tak d a l e c e

W t y m w y p a d k u ofiar t e g o k o n t e k s t u p a d a P r o t a g o r a s .

m i e n i r n y m i b a r w a m i , co t a k r n o r a k i e g o , e i to tutaj dla z e w n t r z

P o w y s z y fragment dialogu z w r c i u w a g b a d a c z y j u w X I X wieku. Diels

n y c h czci ciaa l u d z k i e g o j e s t d o b r e , a dla w e w n t r z n y c h b a r d z o szkod

u z n a go za w i a r y g o d n y i u m i e c i w r d p r z e k a z w doksograficznych w s w o i c h

liwe. I dlatego w s z y s c y lekarze n a k a z u j c h o r y m , e b y nie u y w a l i o l i w y

Die Fragmente der Vorsokratiker . Dalej w spekulacjach ni Diels poszli W. N e s

w c a l e , albo t y l k o j a k najmniej d o potraw, b y l e t y l k o zgasi t o p r z y k r e

tl czy J. A d a m i A . M . A d a m , ktrzy p r b o w a l i przypisa ten fragment do kon

w r a e n i e , j a k i e z m y s p o w o n i e n i a o d b i e r a o d p o k a r m w i napojw.

14

kretnego dziea Protagorasa, uwaajc go najwyraniej za parafraz czy n a w e t cy

15

11

K i e d y o n t o p o w i e d z i a , o b e c n i p o d n i e l i szmer, e d o b r z e m w i .
Tre P r o t a g o r a s o w e g o p r z e m w i e n i a s t a n o w i n i e o c z e k i w a n y z w r o t w p r o b
l e m a t y c e . W poprzedzajcej t w y p o w i e d dyskusji nic nie z a p o w i a d a o tak
s z c z e g o w y c h r o z w a a p r z y r o d n i c z o - m e d y c z n y c h . N i std, n i z o w d sofista
z p o w a n m i n z a c z y n a m w i o p o y t e c z n o c i , delikatnie m w i c , n a w o z u "
oraz oliwy, a r g u m e n t u j e , o d w o u j c si do p r z y k a d w k o n i , bykw, psw, k o
rzeni, lici, p d w , gazek, w o s w , sierci.
P l a t o n tak konstruuje c a scen, b y j a s n e b y o , e P r o t a g o r a s p o d w p y w e m
dyskusji z S o k r a t e s e m osign j u stan w r z e n i a . P o s u g u j c si m o t y w e m , k t
ry n i e u s t a n n i e p o j a w i a si w t e k s t a c h opisujcych S o k r a t e s o w e p o t y c z k i z so
fistami, m i a n o w i c i e p r z e c i w i e s t w e m r o z m o w y i m o w y , a u t o r d i a l o g u p r a g n i e
z a s u g e r o w a c z y t e l n i k o w i , e P r o t a g o r a s r o z z o s z c z o n y c i g n c y m si Sokrates o w y m b a d a n i e m " skorzysta z pierwszej nadarzajcej si okazji, by w y g o s i
m o w p o p i s o w . G d y u s y s z a t e r m i n d o b r o " , w y k o r z y s t a szans i n a t y c h m i a s t
r o z p o c z d e k l a m o w a n i e w y u c z o n e j lekcji, dziki ktrej m g b y z d o b y p o k l a s k

tat. W N e s t l e w y s u n p r z y p u s z c z e n i e , e stanowi on dalszy fragment Aletheia .

Z kolei a u t o r z y k o m e n t a r z a do dialogu J. A d a m i A . M . A d a m w i p o w y s z y
fragment, j e d n a k e b e z p o d a n i a u z a s a d n i e n i a , z d z i e e m Ilepi p e r v .
1 6

Tego t y p u s z c z e g o w e atrybucje s j e d n a k m o c n o h i p o t e t y c z n e . N a s z a d o
w a l a stwierdzenie, e fragment ten u w a a si za hi storyczni e w i a r y g o d n y . P o d
stawowym argumentem wymienianym przez badaczy jest prymat wzgldnoci,
17

ktry p o t w i e r d z a j w m y l i P r o t a g o r a s a i n n e w i a d e c t w a . W i a r y g o d n o frag
m e n t u p o w i a d c z a r w n i e p r z e b i e g r o z m o w y w Protagorasie. J u w przedsta
w i o n y m m i c i e P r o t a g o r a s w y k a z y w a z a i n t e r e s o w a n i e sfer physis, k t r c z o
wiek w jego ocenie przekroczy w procesie tworzenia cywilizacji18. Ponadto,
z g o d n e z p o g l d a m i h i s t o r y c z n e g o P r o t a g o r a s a w y d a j si r w n i e w c z e n i e j s z e
wypowiedzi dialogowego Protagorasa dotyczce moliwoci nauczenia c n o t y 1 9
czy podobiestwa wszystkiego ze wszystkim"20.
W i a r y g o d n o tego f r a g m e n t u p o t w i e r d z a j r w n i e i n n e przekazy, k t r e
w s k a z u j na j e d e n z rzadziej o m a w i a n y c h p r z e d m i o t w z a i n t e r e s o w a n i a sofisty,

suchaczy.
W y p o w i e d P r o t a g o r a s a , o p r c z s w o i c h w a l o r w e r u d y c y j n y c h " m a rw
n i e w a r t o r e t o r y c z n . N i e j e s t t o p r o s t e w y l i c z e n i e p r z y k a d w , lecz j e s t t o
w y p o w i e d p o d w z g l d e m j z y k o w y m k u n s z t o w n a , w ktrej k o n s t r u k c j a z d a
p o d p o r z d k o w a n a j e s t c e l o w i b u d o w a n i a n a p i c i a 1 2 . D y s p r o p o r c j a , j a k a istnieje
m i d z y p o r u s z a n y m p r o b l e m e m dobra, p r z y b r a n y m w w y s u b l i m o w a n retorycz
nie form, a t r y w i a l n o c i p r z y k a d w - m o w a j e s t p r z e c i e o g n o j u " c z y oliwie
j a k o rodku s z k o d l i w y m dla zwierzt f u t e r k o w y c h - w y w o u j e efekt k o m i c z n y ,
z a p o m o c k t r e g o P l a t o n realizuje swj stay p r o g r a m d e p r e c j o n o w a n i a p o
g l d w g o s z o n y c h p r z e z sofistw 1 3 . J e s t e m y b o w i e m p r z e k o n a n i , e w t y m
11

Platon, Protagoras, 333e-334c, tum. W. Witwicki, s. 50-51.

Por. Plato, Protagoras, with the commentary of Hermann Saupe, translated with ad
ditions by James A. Towle, Boston and London 1889, s. 97: note the artistic order, exciting
surprise and expectation in the listeners".
13
Dostrzega to rwnie Th. Gomperz (Greek Thinkers. A History of Ancient Philosophy,
vol. I, London 1920), s. 491: Further, the speeches put by Plato in the mouth of Protagoras
12

show a respect for the precise value of words; nor does Plato's satirical aim prevent us from
recognizing that advance. Thus, when the Platonic Protagoras remarks of the culinary use of
od, that it is intended merely to correct the discomfort which is a concomitant of the sensations
conveyed to us through the nose at eating meats and sauces," the humour lies in the dispropor
tion between the subtlety of the expression and the trivial, not to say the repulsive, character
of the subject".
14
Por. DK 80 A 22. DK = Die Fragmente der Vorsokratiker. Griechisch und Deutsch von
Hermann Diels. Herausgegeben von Walther Kranz, B. II, Dublin/Zrich 1968.
15
W. Nestle, Von Mythos zum Logos, Stuttgart 1940, s. 275: Der starke Beifall, von dem
Piaton diese Ausfhrungen des Sophisten durch die Zuhrer begleiten lsst, soll wohl darauf
hinweisen, dass es sich hier um ein Haupt- und Glanzstck in der Lehre des Sophisten handelt;
und wo sonst sollte dieses seine Stelle gehabt haben als in der AX-neeux?"
16
Plato, Protagoras, J. Adam & A. M. Adam, Cambridge 1893, s. 138.
E. Schiappa, Protagoras and Logos: A Study in Greek Philosophy and Rhetoric, Colum
bia (South Carolina) 2003, s. 166.
18
Platon, Protagoras, 322 nn.
19
Platon, Protagoras, 318a nn.
20
Platon, Protagoras, 33 lde.

Zbigniew Nerczuk

IS

Przyrodnicze

medyczne

rda

myli

19

Protagorasa

j a k i m j e s t wiat p r z y r o d y i m e d y c y n a . Z a i n t e r e s o w a n i a te p o w i a d c z a j treci

g a t u n k o w o - co i n n e g o j e s t d o b r e , z e i o b o j t n e dla c z o w i e k a , koni, w o w ,

paralelne

p s w i drzew.

zawarte

tekstach

Corpus

Hippocrateum

oraz

fragmenty

dyskusji,

j a k P l a t o n p r o w a d z i z c i e n i e m " P r o t a g o r a s a w Teajtecie.
Przyjrzyjmy

si

konstrukcji

treci

fragmentu

Przyczyn wzgldnoci dobra s take rnice bdce wynikiem zalenoci

Przede

od struktury c z y s p o s o b u aplikacji - n p . n a w z j e s t d o b r y d l a k o r z e n i drzew,

wszystkim jest on reakcj na propozycj Sokratesa, ktrego pytanie zmierzao

ale zy dla lici. W p r z y p a d k u o l i w y j e s t o n a b a r d z o n i e d o b r a dla rolin, w r c z

do utosamienia dobra z tym, co poyteczne dla ludzi. Protagorasowi wyra

fatalna dla sierci zwierzt, a l u d z k i m w o s o m suy.

Protagorasa.

n i e n i e p o d o b a si t a k a f o r m a a n t r o p o c e n t r y z m u . P e r s p e k t y w a z a s u g e r o w a n a

Innym elementem warunkujcym poyteczno bd szkodliwo p o k a r m w

przez Sokratesa skania Protagorasa do pokazania, jak zrnicowane jest to,

jest stan, w j a k i m c z o w i e k si znajduje. O l i w a b d c a d o b r y m " p o k a r m e m dla

c o d o b r e i u y t e c z n e , o r a z j a k w i e l e e l e m e n t w w i n n o si w t y m k o n t e k c i e

ludzi z d r o w y c h , przestaje b y n i m w p r z y p a d k u ludzi c h o r y c h .

uwzgldnia.
J u w e w c z e n i e j s z e j partii d i a l o g u z a z n a c z y y si p r z y r o d n i c z e z a i n t e r e s o

Jak wskazuj badacze, powyszy fragment zdradza wyrane w p y w y roz

w a a w y w o d z c y c h si z m e d y c y n y V w i e k u p . n . e .

22

Z a g a d n i e n i e o m a , 7iora

w a n i a P r o t a g o r a s a . W m i c i e o p i s y w a o n s z c z e g o w o m o m e n t r o z d a w a n i a da

i cpapuaKa s t a n o w i p o d s t a w o w y t e m a t t r a k t a t w m e d y c z n y c h , w c h o d z c y c h

rw przez Epimeteusza zwierztom. Jak mwi Protagoras:

w skad Corpus Hippocrateum.

N a s t p n i e p o s t a r a si (sc. E p i m e t e u s z ) dla k a d e g o o inne p o y w i e n i e ,

w i c j e d n y m o ziele z z i e m i , d r u g i m o w o c e z drzew, i n n y m k o r z o n k i .
A s i takie, k t r y m inne z w i e r z t a na e r p r z e z n a c z y . T y m m a d a
liczb p o t o m s t w a , a t y m , k t r e p a d a j ich ofiar, w i e l k ; t a k z a p e w n i
zachowanie gatunkw21.
J a k na o p o w i e w formie m i t u , P r o t a g o r a s w t y m f r a g m e n c i e w y k a z u j e nie
m a e z a i n t e r e s o w a n i e biologi, a d o k a d n i e j p r o b l e m e m p r z e t r w a n i a g a t u n k w ,

R w n i e sowa,

ktrych uywa Protagoras

dla

okrelenia tego, co d o b r e " (pcoyv) i z e " (TOA^IUTOTOV), s c h a r a k t e r y s t y c z

n e dla literatury m e d y c z n e j . N i e b e z z n a c z e n i a j e s t r w n i e t o , e w z m i a n k a
0 H i p p o k r a t e s i e w Protagorasie j e s t j e d n z l e d w i e t r z e c h p r z e d a l e k s a n d r y j s k i c h
23

wzmianek o tym synnym lekarzu .

Biorc fakty t e p o d u w a g , w a r t o bliej przyjrze si relacji m i d z y n a s z y m
fragmentem a treciami

zawartymi

resujcy dla n a s z y c h r o z w a a j e s t traktat

u w a a n y za j e d e n z w c z e n i e j s z y c h

Corpus Hippocrateum.

Szczeglnie

riepi pxai/r|c irrcpiKti

tekstw zawartych w

inte

( V M ) , traktat

Corpus Hippocrateum

a t a k e p r z e d s t a w i a n a w e t p e w n r e g u w p o s t a c i z a l e n o c i liczby p o t o m s t w a

1 d a t o w a n y na o s t a t n i e w i e r w i e c z e w i e k u V p . n . e .

od pokarmu.

y d o k o r p u s u p i s m m e d y c z n y c h " , j e g o z n a c z e n i e dla historii f i l o z o f i i j e s t n i e

24

C h o c i a traktat p r z y n a l e

P r z e j d m y teraz d o f r a g m e n t u 3 3 4 a c . M a o n s w o j p r e c y z y j n s t r u k t u r .

d o p r z e c e n i e n i a 2 5 . Z a w i e r a o n m i d z y i n n y m i p i e r w s z definicj p r z y c z y n y " ,

C h o c i a w y d a j e si w p i e r w s z e j chwili z w y k y m n a g r o m a d z e n i e m p r z y k a d w

ktra, j a k t w i e r d z i M . Vegetti, z d e t e r m i n o w a a r o z u m i e n i e o i u o v w f i l o z o f i i 2 6 ,

wskazujcych na wzgldno tego, co poyteczne, to j e d n a k samo przedstawie

a n a w e t p i e r w s z e u d o k u m e n t o w a n e u y c i e s o w a filozofia" 2 7 , pojawiajce si

nie j e s t interesujce z a r w n o ze w z g l d u na tre, j a k i k o m p o z y c j .

w e fragmencie k r y t y c z n i e o d n o s z c y m si d o f i l o z o f i c z n e g o p o s z u k i w a n i a od-

Wszystkie zawarte w nim przykady podpadaj pod kategorie wymienione

n a p o c z t k u : o m a , r a n a i cpdpuara, czyli t o , c o p o d t r z y m u j e p r z y y c i u i sta
n o w i o w z r o c i e istot y w y c h ( n a w z , o l i w a - p e n i w t y m p r z e d s t a w i e n i u
funkcje p o k a r m u o r a z l e k a r s t w a i t r u c i z n y - cpapuaica - w d w u z n a c z e n i a c h
tego sowa).
W e d l e klasyfikacji istot y w y c h , k t r p o s u g u j e si P r o t a g o r a s , z a l i c z a j si
do n i c h c z o w i e k , z w i e r z t a i roliny. P i e r w s z p r z y c z y n z r n i c o w a n i a t e g o ,
co d o b r e , k t r e j e s t , j a k m w i P r o t a g o r a s , ravT5catov i ra)uaXov, j e s t r n o r o d
n o istot y w y c h : n p . dla c z o w i e k a p o y w i e n i e czy leki m o g b y o b o j t n e ,
ale d o b r e lub ze dla zwierzt. P o y t e c z n o p o k a r m w j e s t w i c w a r u n k o w a n a

21

Platon, Protagoras 32 lb.

-2 Nawizania medyczne w tym fragmencie dostrzega np. E. Schiappa, op. cit., s. 166.
23
Platon, Protagoras 311bc. Por. G.E.R. Lloyd, The Hippocratic Question, Classical
Quarterly" 25 (1975), s. 171.
"4 Por. H.W. Miller, On Ancient Medicine, ..Transactions and Proceedings of the American
Philological Association", 80 (1949), s. 198.
Por. np. G.E.R. Lloyd, Who is attacked in On Ancient Medicine, Phronesis" 8 (1963),
s. 108: On Ancient Medicine is generally acknowledged to be a document of the first impor
tance for our understanding of the development of early Greek thought".
Por. M. Vegetti, Culpability, responsibility, cause: Philosophy, historiography, and medi
cine in the fifth century, s. 284 nn. w: The Cambridge Companion to Early Greek Philosophy,
ed. byA.A. Long, Cambridge 1999.
Por. VM 20. Korzystam z wydania: Hippocrates, On Ancient Medicine, translated with
introduction and commentary by Mark J. Schiefsky, Leiden, Boston 2005.

Zbigniew Nerczuk

20

Przyrodnicze

p o w i e d z i n a p y t a n i e , c z y m j e s t c z o w i e k " . P o n a d t o , b a d a c z e o d d a w n a zwracali
u w a g na z a w a r t y w traktacie szereg paralel z p o g l d a m i P r o t a g o r a s a 2 8 .
A u t o r VM sprzeciwia si n o w e j m e d y c y n i e wzorujcej si na spekulatywnej

medyczne

rda

myli

Protagorasa

21

T a p e r s p e k t y w a j e s t interesujca dla n a s z y c h r o z w a a n a d P r o t a g o r a s e m ,
p o n i e w a c a y szereg w t k w z a w a r t y c h w V M m a swoje paralele w e frag
m e n c i e z dialogu. F u n d a m e n t a l n e z n a c z e n i e w V M , p o d o b n i e j a k co(peXtux>v

m e t o d z i e filozofii p r z y r o d y i opartej na h i p o t e z a c h " , czyli wyjaniajcej przy

w w y p o w i e d z i P r o t a g o r a s a u P l a t o n a , ma pojcie t at>utpepov, ktre pojawia si

c z y n y c h o r b z a p o m o c j e d n e j , d w u czy wicej zasad ( w postaci ciepa, z i m n a ,

n i e u s t a n n i e j a k o g w n y m o t y w k o n c e p c j i m e d y c z n e j oraz j a k o to, c o z a i n s p i r o

wilgoci czy suchoci okrelajcych n a t u r c z o w i e k a ) 2 9 oraz postulujcej leczenie

w a o ludzi d o s t w o r z e n i a techneM. P o n a d t o , o b a teksty s p o d p o r z d k o w a n e m o

c h o r b z a p o m o c p r z e c i w i e s t w a . A u t o r V M p r z e c i w s t a w i a tej n o w e j m o d z i e

t y w o w i w z g l d n o c i , ktry w o b u o d n o s i si do sfery diety. M o w a j e s t nie t y l k o

d a w n m e d y c y n r o z u m i a n p r z e d e w s z y s t k i m j a k o d i e t e t y k " - umiejtno

0 z r n i c o w a n i u p o k a r m u zwierzt i c z o w i e k a , ale r w n i e z r n i c o w a n i u diety

d o s t o s o w a n i a diety do stanu, w j a k i m c z o w i e k si znajduje. By w y k a z a susz

w zalenoci od s t a n w z d r o w i a i c h o r o b y ( V M 8 ) .

n o dawnej m e d y c y n y , p r z e p r o w a d z a r n e g o rodzaju w y w o d y , w t y m ekspe

J e d n a k paralele nie o g r a n i c z a j si do p e w n e j oglnej zasady, ale s odzwier

r y m e n t y m y l o w e , n p . taki, w k t r y m p r o p o n u j e , by kto o sabej konstytucji

ciedlane p r z e z s z c z e g o w e przykady.

cielesnej j a d s u r o w pszenic, d o t e g o s u r o w e m i s o i popija w o d ( V M 13).

norodnoci tego, co d o b r e w p r z y p a d k u p o k a r m w , n a p o j w i l e k w " , o r a z

J e d y n f o r m kuracji j e s t - w b r e w z w o l e n n i k o m hipotez, ktrzy, pyta autor, c z y m

wskazuje na p r z y k a d y c z o w i e k a , k o n i , b y k w i psw. Z kolei a u t o r VM pisze,

F r a g m e n t z Protagorasa m w i o r

mieliby go leczy: c i e p e m , z i m n e m , s u c h o c i czy w i l g o c i ? - z m i a n a diety: za

i n i g d y nie w y m y l o n o by p o y w i e n i a o d p o w i e d n i e g o dla ludzi z d r o w y c h , gdy

miast p s z e n i c y n a l e a o b y z a a p l i k o w a mu chleb, z a m i a s t s u r o w e g o m i s a - m i

by c z o w i e k z a d o w a l a si j e d z e n i e m i p i c i e m w a c i w y m : b y k o w i , k o n i o w i

so g o t o w a n e , z a m i a s t w o d y - w i n o . Sprzeciwiajc si koncepcji hipotez, a u t o r

1 w s z y s t k i m i n n y m z wyjtkiem c z o w i e k a , na p r z y k a d t y m , co w y r a s t a z z i e m i ,

V M pokazuje, e z n a c z n i e w i k s z m o c " o d ciepa i z i m n a m a j k w a n e , m d e

czyli o w o c a m i , k r z e w a m i i t r a w a m i ; dziki n i m o n e w z r a s t a j b e z b o l e n i e w i o

i inne j a k o c i ( V M 15), s k o r o m o g o d d z i a y w a n a w e t na przedmioty, z n a c z n i e

d ywot, nie w y m a g a j c a d n e g o i n n e g o p o y w i e n i a " 3 2 .

mniej w r a l i w e ni ludzie, n p . n a skr czy d r e w n o ( V M 15).

W s p o m i n a l i m y t a k e o z a s a d z i e d o s t o s o w y w a n i a p o k a r m u do stanu c z o

Te d o n a i w n e z naszej p e r s p e k t y w y w y w o d y skrywaj w sobie p r a w d z i w i e

wieka, k t r P r o t a g o r a s ilustruje w d i a l o g u p r z y k a d e m oliwy, p o d a w a n e j c h o

r e w o l u c y j n e treci. A u t o r V M u w a a , e p o c z t k i e m m e d y c y n y b y o u w i a d o

r y m d o p o k a r m u tylko w m a y c h ilociach. Traktat V M j e s t p r a w d z i w s k a r b n i c

m i e n i e sobie, e dieta p o w i n n a b y d o s t o s o w a n a d o stanu z d r o w i a lub c h o r o b y

p r z y k a d w t e g o typu, p o n i e w a w e d l e a u t o r a V M m e d y c y n a n a r o d z i a si w r a z

( V M 5). M e d y c y n a m u s i z a t e m u w z g l d n i a w i e l o e l e m e n t w i n d y w i d u a l

z p r z e k o n a n i e m , e ludzie c h o r z y i z d r o w i w y m a g a j innej diety, a g w n y m

n y c h , t a k i c h j a k konstytucja k o n k r e t n e j o s o b y c z y j e j stan, b y m c z a a p l i k o w a

z a d a n i e m m e d y c y n y j e s t o k r e l e n i e u w a r u n k o w a d i e t e t y c z n y c h ( V M 3 i 5).
S p o r d wielu r o z w a a d o t y c z c y c h t e g o p r o b l e m u w a r t o z w r c i szczegl

o d p o w i e d n i diet ( V M 14).
Taka p e r s p e k t y w a s k a n i a a u t o r a V M d o o d r z u c e n i a j a k i c h k o l w i e k u o g l n i e

n u w a g n a fragment, ktry realizuje p o s t u l a t p o z n a n i a k i m j e s t c z o w i e k "

czy d e do u n i w e r s a l n y c h regu, o p a r t y c h na p o z n a n i u e n i g m a t y c z n e j i m g l i

p r z e z o k r e l e n i e j e g o relacji d o p o k a r m w , n a p o j w o r a z i n n y c h zaj. A u t o r

stej istoty c z o w i e k a " p o s t u l o w a n e j p r z e z l e k a r z y i sofistw" ( V M 20). W e d l e

VM o m a w i a w n i m d z i a a n i e sera (jak p i s z e : o m n i e j z n a n y m d z i a a n i u " ) i w i n a

a u t o r a V M t e g o typu d o c i e k a n i a s j a o w e i c a k o w i c i e n i e p r z y d a t n e . W s z e l k i e

(jak z a z n a c z a autor, skutki j e g o s p o y c i a s d o b r z e o p r a c o w a n e ) 3 3 , w p r z y p a d k u

p o z n a n i e m u s i b y o d n i e s i o n e d o empirii, a j e d y n y m s p o s o b e m p o z n a n i a , k i m

ktrych nie w y s t a r c z y w i e d z i e , e s z k o d z c z o w i e k o w i , ktry spoyje ktre

j e s t c z o w i e k , j e s t okrelenie, j a k a j e s t j e g o relacja do tego, co je i pije oraz j a k

z nich w n a d m i a r z e , ale trzeba r w n i e w i e d z i e , j a k i e p o w o d u j d o l e g l i w o c i

30

yje, i j a k t o w s z y s t k o n a n i e g o w p y w a ( V M 2 0 ) .

(5xd Tt) i j a k i e l e m e n t w ciele znajduje si n p . z s e r e m w w a n i " ( V M 2 0 ) .

W o b u w y p a d k a c h p o t r z e b n a j e s t z n a j o m o k o n k r e t n e g o stanu i konstytucji fi
zycznej danej o s o b y ( V M 20). P r z y k a d oliwy, ktrej s p o y c i e w wikszej iloci

28

Por. np. K. von Fritz (1957), Protagoras, w: Paulys Realencyclopdie der classischen
Altertumswissenschaft. Neue Bearbeitung von Georg Wissowa fortgefhrt von Wilhelm Kroll
und Karl Mittelhaus. Unter Mitwirkung zahlreichen Fachgenossen herausgegeben von Konrat
Ziegler, Band XXIII, 1 (Fnfundvierzigster Halbband), Stuttgart 1957, s. 915.
29
H.W. Miller, Dynamis and physis in On Ancient Medicine, Transactions and Pro
ceedings of the American Philological Association" 82 (1952), s. 184.
30
Por. Th. Gomperz, op. cit., s. 490.

szkodzi c h o r e m u , j a k w y w o d z i P r o t a g o r a s w dialogu, nie j e s t n i c z y m i n n y m j a k

ilustracj tej samej zasady.
31
32
33

H. W. Miller, On Ancient..., s. 194.

VM 3. Przekad wasny.
Por. G.E.R. Lloyd, The Hippocratic..., s. 188.

Zbigniew Nerczuk

22

Przyrodnicze

medyczne

rda

myli

Protagorasa

23

Warto j e s z c z e z w r c i u w a g n a fragment V M , k t r y m a w p r a w d z i e b a r d z o

S k u p i e n i e si na t y m , co j e d n o s t k o w e , w n a t u r a l n y s p o s b p r o w a d z i do pry

n i k y o d p o w i e d n i k we f r a g m e n c i e w Protagorasie, ale ma d u e z n a c z e n i e dla

m a t u i n d y w i d u a l n y c h stanw, d o z n a . W p r z y p a d k u sofistyki m o n a by t e m u

caej filozofii P r o t a g o r a s a i dla n a s z e g o w y w o d u .

z a g a d n i e n i u p o w i c i k s i k ! W y s t a r c z y tylko w s p o m n i e przykady, k t r y m i

A u t o r V M w r o z w a a n i a c h p r z e c i w k o wszelkiej oglnej regule twierdzi, e

posuguje si Sokrates, referujcy P r o t a g o r a s a w Teajtecie - m i a n o w i c i e p r z y

s t o s o w n o d e t e r m i n u j e s p o s b o d y w a n i a c z o w i e k a z d r o w e g o i c h o r e g o , a sto-

kady d o z n a c z o w i e k a c h o r e g o i z d r o w e g o , s t a n w j a w y i s n u 3 6 , c z y p r z y k a d y

sowno ta jest zalena od konstytucji fizycznej! Poywienie winno wic by

G o r g i a s z a w III tezie traktatu, w ktrej pokazuje, e p o z n a n i e j e s t u w a r u n k o w a

d o s t o s o w a n e d o k o n k r e t n e g o pacjenta, a d a w k a d o s t o s o w a n a d o j e g o p o t r z e b .

ne i n d y w i d u a l n i e i z a l e n e od o k o l i c z n o c i

L e k a r z m u s i p o s u y si p e w n m i a r . A m i a r t nie j e s t a d n a w a g a ani liczba,

I w r e s z c i e ostatni z fragmentw, na k t r y c h c i a b y m z w r c i u w a g . W p e w

k t r e u m o l i w i a y b y cise p o z n a n i e , lecz s p o s t r z e e n i e c i e l e s n e " . W e d l e V M

n y m m o m e n c i e po p r z e d s t a w i e n i u definicji w i e d z y w postaci aisthesis S o k r a t e s

d o b r y lekarz p o p e n i a m a e b d y " - t o j u j e s t p o w d d o chway, p o n i e w a

poddaje j krytyce. W t e a t r z e j e d n e g o a k t o r a " , j a k m o n a b y n a z w a j e g o spr

ciso j e s t c z y m r z a d k o s p o t y k a n y m " ( V M 9 ) .

z P r o t a g o r a s e m , stawia p y t a n i e o to, na c z y m p o l e g a m d r o P r o t a g o r a s a i c z e

T o o g r o m n i e w a n e r o z w a a n i a , g d y w e m i e si p o d u w a g wielki p r o b l e m
cisoci techne i episteme, rozwijany p o t e m p r z e z Platona, oraz kryterium licz
by, m i a r y i w a g i " , ktre p r z y w i e c a o ideaowi p r a w d z i w e j techne34. We frag
m e n c i e VM zostaje o n o w j a w n y s p o s b s k r y t y k o w a n e , a caa p r a k t y k a oparta
na

aisthesisl
O s t a t n i m n a s z y m p u n k t e m o d n i e s i e n i a j e s t p l a t o s k i Teajtet. Jest to o g r o m

nie w a n e r d o . P r o b l e m w t y m , e w i a r y g o d n o p r z e d s t a w i e n i a p o g l d w
P r o t a g o r a s a w Teajtecie j e s t b a r d z o k o n t r o w e r s y j n a , co j e s t w y n i k i e m z d u m i e
wajcej struktury d r a m a t y c z n e j t e g o dialogu. P e w n e j e s t tylko to, e w tekcie
w i e r n i e p r z y t a c z a si tez homo-mensura. W i a r y g o d n o reszty k o n t e k s t u j e s t
35

przedmiotem wielu dyskusji .

go sofista n a u c z a w sytuacji, g d y w i e d z a j e s t t o s a m a ze s p o s t r z e e n i e m . W t y m
nadzwyczaj i r o n i c z n y m f r a g m e n c i e S o k r a t e s gosi:
O n (sc. P r o t a g o r a s ) w o g l e b a r d z o s y m p a t y c z n i e m w i , e c o si k o m u
wydaje, to te i jest. A l e m n i e u d e r z y ten p o c z t e k , e te on od t e g o
swojej P r a w d y nie zacz, e w s z y s t k i c h r z e c z y m i a r j e s t w i n i a albo
p a w i a n , albo i n n e j a k i e , j e s z c z e g u p s z e z w i e r z , z d o l n e d o spostrze
g a n i a ; on tak d u m n i e i tak z g r y z a c z m w i i o t o d o w o d z i n a m , e
m y m y go, j a k b o g a , p o d z i w i a l i z a m d r o , a o n t y m c z a s e m nie lepiej
ma w g o w i e ni kijanka abia, nie m w i c j u o j a k i m k o l w i e k i n n y m
czowieku38.

C h c i e l i b y m y z w r c i u w a g na o b e c n o w Teajtecie w s p o m i n a n y c h p o w y

W wietle p r z e d s t a w i o n y c h p r z e z n a s r o z w a a p y t a n i e S o k r a t e s a nabie

ej w t k w . W n o s z n a m o n e w i e l e d o z r o z u m i e n i a p r z e d s t a w i a n y c h w d i a l o g u

r a d o d a t k o w e g o , i r o n i c z n e g o w y m i a r u . Platon zdaje sobie s p r a w , e p r a w d a

pogldw Protagorasa.

z perspektywy Protagorasa jest rwnie rnorodna i rnobarwna" jak dobro",

P a r a l e l j e s t wiele. My o g r a n i c z y m y si tylko do kilku. W wietle r o z w a a

o k t r y m P r o t a g o r a s w y k a d a w n a s z y m f r a g m e n c i e w dialogu Protagoras. Przy

z VM definicja w i e d z y j a k o aisthesis, a p o t e m , w i z a n a z n i teza homo-mensu

p o m n i j m y sobie w y p o w i e d sofisty w w y k a d z i e o d o b r u , p o w i c o n u p o d o

ra, u z y s k u j swj kontekst.

baniom alimentacyjnym" koni, w o w i psw", ktre to stanowiy wsplny

Przyjcie tej

i n d y w i d u a l n e j aisthesis j a k o t o s a m e j z w i e d z j e s t w y r a n i e

w d u c h u V M , w ktrej a u t o r s p r z e c i w i a si wszelkiej o g l n o c i . W VM nie

ma adnej jednej w i e d z y " , jednej techne''', lecz s t y l k o p o s z c z e g l n i ludzie
z i n d y w i d u a l n y m i o b j a w a m i c h o r o b o w y m i , k t r y c h r o z p o z n a n i e p o d l e g a ais
thesis lekarza. To o d r z u c e n i e wszelkiej o g l n o c i , z a r z u c e n i e p o s z u k i w a istoty

p r z e d m i o t z a i n t e r e s o w a n i a m e d y c y n y i P r o t a g o r a s a , z ktrej p e w n i e czerpa.
Std j u n i e d a l e k o do p a w i a n w , w i i k i j a n e k " !
W ten s p o s b Platon w y m i e w a nie t y l k o s a m k o n c e p c j P r o t a g o r a s a , ale
r w n i e jej r d o - z a i n t e r e s o w a n i e w i a t e m p r z y r o d y i m e d y c y n , ktre, j a k

c z o w i e k a , k t r e p o s t u l o w a a u t o r VM w z a k r e s i e m e d y c y n y , a s k u p i e n i e si
na idiosynkratycznych uwarunkowaniach, na poszczeglnych przypadkach wraz
z ich c a y m k o n t e k s t e m , znajduje swj o d p o w i e d n i k w n o w e j , r w n i e i n d y w i d u
alistycznej k o n c e p c j i w i e d z y r o z u m i a n e j j a k o aisthesis.
Por. F. Heinimann, Mass-Gewicht-Zahl, Museum Helveticum" 32 (1975), s. 183-196.
Na temat tego problemu por. Z. Nerczuk, Miarjest kady z nas, Toru 2009.

36

Platon, Teajtet, 157dnn.

MXG 24-25. Korzystam z wydania tekstu zawartego w: Gorgias von Leontinoi, Reden,
Fragmente, und Testimonien. Herausgegeben mit bersetzung und Kommentar von T. Buch
heim, Hamburg 1989. Na temat zagadnienia stanw w sofistyce por. Z. Nerczuk, op. cit.,
s. 142 nn.
Platon, Teajtet 161 cd. Korzystam z przekadu: Platona Teajtet, przeoy oraz wstpem,
objanieniami i ilustracjami opatrzy W. Witwicki, Warszawa 1959, s. 50-51.

24

Zbigniew Nerczuk

sdz, b y o j e d n y m z g w n y c h c z y n n i k w w u k s z t a t o w a n i u p o g l d w P r o t a g o -

JACEK JADACKI

rasa na t o , co d o b r e " i p o y t e c z n e " .

J e d n a k m i m o krytyki P l a t o n a , l e k c e w a e n i a A r y s t o t e l e s a i z a p o m n i e n i a ,
w k t r e p o p a d a , sofistyka n i e caa zgina. Z n a l a z a s w o i c h s u k c e s o r w u schy

EUTYDEM
Platona-Witwickiego-Elzenberga

ku e p o k i a n t y c z n e j , w m y l i o d n o w i c i e l i p y r r o n i z m u , r w n i e lekarzy, b e z w i e d
n y c h k o d y f i k a t o r w t e g o typu m y l e n i a : A j n e z y d e m o s a i S e k s t u s a E m p i r y k a .

Analiza krytyczna

Nie dbaj o tych, ktrzy si zajmuj filozofi,

czy tam oni s do czego, czy do niczego,
tylko sam rzecz si zajmij porzdnie
(307C)

Eutydem, P l a t o s k i dialog, a w a c i w i e dyskusja - g d y u t w r ten j e s t spra

w o z d a n i e m z w y m i a n y z d a w w i k s z y m g r o n i e o s b - s k a d a si z kilku warstw.
D w i e z nich b d p r z e d m i o t e m niniejszej analizy. W pierwszej - S o k r a t e s i j e g o
towarzysze, p r z e d e w s z y s t k i m Kleinias, s z r e s z t w a s n o w o l n i e , o b i e k t e m sofistycznych m a n i p u l a c j i E u t y d e m a i D i o n i o z o d o r a . W drugiej - S o k r a t e s p r z e d
stawia s z c z e g y s w e g o s t a n o w i s k a felicytologicznego, z g o d n i e z k t r y m t y m ,
co z a p e w n i a szczcie, j e s t m d r o i d z i e l n o . I n n e w a r s t w y Eutydema z o s t a n
p o m i n i t e - w t y m to, co s t a n o w i d r a m a t u r g i c z n e s p o i w o dyskusji.
P o d s t a w analizy j e s t p o l s k a wersja Eutydema a u t o r s t w a W a d y s a w a Witwickiego, p o p r a w i o n a p r z e z H e n r y k a E l z e n b e r g a . P r z e k a d u t e g o W i t w i c k i nie
opatrzy j u - j a k to m i a w z w y c z a j u - O b j a n i e n i a m i " . N i n i e j s z a analiza ma
dziki t e m u p e w n e u s p r a w i e d l i w i e n i e - j a k o sui generis w y p e n i e n i e tej luki.
N i e w c h o d z tutaj w to, czy p r z e k a d W i t w i c k i e g o - E l z e n b e r g a j e s t a d e k w a t
n y w z g l d e m o r y g i n a u g r e c k i e g o . N i e czuj si k o m p e t e n t n y , aby d o k o n a o c e
ny takiej a d e k w a t n o c i .

1. Wsplne podstawy
J e d n y m z n i e z b d n y c h w a r u n k w racjonalnej dyskusji j e s t to, e b y dysku
tanci mieli j a k i e w s p l n e p o d s t a w y - m e r y t o r y c z n e i m e t o d o l o g i c z n e : e b y y
wili p e w n e w s p l n e p r z e k o n a n i a i e b y p r z e s t r z e g a l i p e w n y c h w s p l n y c h z a s a d
rozumowania.