PHILOSOPHIAE ITINERA

(red.) A. Pacewicz, A. Olejarczyk, J. Jaska

Wrocaw 2009

ZBIGNIEW NERCZUK
Uniwersytet im. Mikoaja Kopernika
Toru

Przyrodnicze podstawy sofistycznej koncepcji czowieka

zarys problematyki

Niewiele jest zjawisk w historii kultury, ktrych ocena ulegaby tak radykalnej
zmianie, jak miao to miejsce w przypadku sofistyki. Zlekcewaona i zapomniana,
wygnana z ekskluzywnego krlestwa filozofii, a zepchnita w zauek bezprzedmiotowej retoryki po wielu wiekach staa si ponownie tym, czym chcieli j widzie
sami sofici: przedmiotem oywionej dyskusji i przeciwstawnych sdw1 .
Ocena sofistyki przybieraa skrajne formy ju w czasach sofistom wspczesnych: fluktuowaa od zachwytu, jaki sofici wzbudzali wrd przecitnych obywateli i elit intelektualnych2 , przez drwiny konserwatywnego Arystofanesa zawarte
w komedii Chmury, w ktrej Sokrates stanowi skrzyowanie sofisty i filozofa3 ,
a po zdumiewajc w swej rozpitoci i mocy perswazyjnej arcykrytyk, jakiej
poddani zostali w dialogach Platona, obejmujc zarwno zwyke szyderstwo, jak
i powan filozoficzn polemik4 .
1

Por. opini C.J. Classena [w:] Sophistik, C.J. Classen (hrsg.), Darmstadt 1976, s. 4: Es
ist daher nicht u
berraschend, dass auch die gelehrte Forschung der letzten beiden Jahrhunderte
viel M
uhe aufgewendet hat, das Ph
anomen Sophistik in den Griff zu bekommen, vor allem
die Sophistik des f
unften und vierten vorchristlichen Jahrhunderts. Trotzdem gibt es wohl kaum
einen Punkt, u
ber den man sich bis heute einig geworden w
are, weder u
ber die Zuverl
assigkeit
der platonischen Dialoge noch u
ber den Quellenwert anderer Darstellungen, weder u
ber die Definition des Sophistik selbst noch u
ber die Absichten der einzelnen Sophisten, weder u
ber deren
Originalit
at noch u
ber deren heilsamen oder negativen Einfluss.
2 Za przykad moe posuy opis zachwytu, w jaki sofista Gorgiasz wprawi Ateczykw
podczas poselstwa w Atenach (DK 82 A 4), albo przedstawiony w Protagorasie Platona entuzjazm
modego Hippokratesa na wie o wizycie Protagorasa w Atenach (Platon, Protagoras, 310b n.).
3 Por. S. Owicimski, Czy Sokrates by sofist?, Eos 56 (1966), s. 242255.
4 Najwaniejszymi Platoskimi dialogami powiconymi sofistom s: Hippiasz Mniejszy, Hip-

324

Z. Nerczuk, Przyrodnicze podstawy sofistycznej...

Z perspektywy historyczno-filozoficznej mona stwierdzi, e w V i IV wieku

p.n.e. spory wok sofistyki byy wynikiem walki pomidzy dawn i now tradycj wychowania5 , a take toczcej si wczenie batalii o rozumienie filozofii6 .
W kulturze Zachodu przyjto, e filozofami par excellence s Sokrates, Platon
czy Arystoteles, a z sofistw uczyniono przede wszystkim najemnych nauczycieli
retoryki i praktykw w zakresie edukacji. Co wicej, rewerencja wobec Platona
i Arystotelesa spowodowaa utrwalenie si przekonania, wedle ktrego sofistyka
jest ruchem pseudo-filozoficznym, skoncentrowanym na retoryce czy erystyce, niebezpiecznym ze wzgldu na sw rezygnacj z prymatu obiektywnej prawdy i dobra
jako naczelnych wartoci.
Rehabilitacja sofistw, ktrej pocztki sigaj pierwszej poowy XIX wieku,
a ktra dokonaa si przede wszystkim w wieku XX, gdy oddzielono ocen osigni sofistw od sympatii bd antypatii wobec goszonych przez nich pogldw,
w pewnej mierze przywrcia sofistyce nalene jej miejsce7 . Podstaw tej reewaluacji bya przede wszystkim rezygnacja z perspektywy Platona, a przynajmniej
z wielkiego uproszczenia tej perspektywy, ktra skaniaa do lekcewaenia sofistw
jako filozofw. Przede wszystkim zauwaono znaczenie sofistyki w zakresie edukacji, a wreszcie zdano sobie spraw z jej oryginalnego wkadu w kultur oraz myl
filozoficzn, dostrzegajc decydujc rol, jak sofici odegrali w przeomie majcym miejsce w V wieku p.n.e. Swymi zainteresowaniami sofici daleko wykroczyli
bowiem poza zakres zagadnie dyskutowanych przez swoich presokratejskich poprzednikw. To sofici, wraz z Sokratesem, zapocztkowali majcy miejsce w V
i IV wieku p.n.e. przewrt humanistyczny w filozofii, zadajc pytania, z ktrych
aktualnoci zdali sobie w peni spraw filozofowie w wieku XX. To oni wpynli
take w decydujcy sposb na uksztatowanie si myli Platona, w ktrego twrczoci tezy sofistw stanowi nieustanny punkt odniesienia, a ktrej niewtpliwa
wielko polega na wykroczeniu w wielu sferach poza sofistyczne rozwizania oraz
aporie.
Na powstanie sofistyki oraz uksztatowanie jej intelektualnego oblicza zoyo
si kilka gwnych tradycji: wczeniejsza myl filozoficzna, poezja, retoryka oraz
prace z zakresu medycyny. Impuls do rozwoju sofistyki day rwnie przemiany
spoeczno-polityczne, ktre dokonay si w V wieku p.n.e. w Grecji, a przede
wszystkim w Atenach. Zmiany te wytworzyy potrzeb takiej formy edukacji, ktra

piasz Wikszy, Protagoras, Gorgiasz, Eutydem, Pastwo ks. I, Teajtet, Sofista. Jednak wzmianki
o sofistach czy nawizania do goszonych przez nich pogldw (czsto bez wskazania na ich
rdo) obecne s w wikszoci tekstw Platona.
5 Por. omwienie H.-I. Marrou, Historia wychowania w staroytnoci, tum. S. o, Warszawa
1969, s. 86 n.; W. Jaeger, Paideia, t. I, tum. M. Plezia, Warszawa 1962, s. 314 n.
6 W wieku V i IV p.n.e. doszo do starcia pomidzy dwiema koncepcjami filozofii: retoryczn,
ktrej przedstawicielami s sofici i Izokrates, oraz platosko-arystotelesow. Na temat sporu
z perspektywy historycznej por. S. Halliwell, Philosophy and Rhetoric [w:] Persuasion: Greek
Rhetoric in Action, I. Worthington (ed.), LondonNew York 1994, s. 222243.
7 Omwienie tego procesu rehabilitacji sofistw oraz najwaniejszych prac im powiconych
[w:] Sophistik..., s. 413; G.B. Kerferd, The Sophistic Movement, Cambridge 1981, s. 414;
W.K.C. Guthrie, The Sophists, Cambridge 1971, s. 1013; G.B. Kerferd, The Sophists and Their
Legacy, Wiesbaden 1981, s. 16.

Philosophiae Itinera

325

umoliwiaaby odniesienie sukcesu w yciu politycznym8 . Grupie osb, ktra profesjonalnie zaja si tego typu edukacj, tradycja nadaa miano sofistw.
Samo sowo sofista ma archaiczne korzenie. Pierwotnie nazwa oznaczaa mdrca (), czyli kogo, kto posiada wyjtkow wiedz praktyczn lub
teoretyczn (okrelano tym mianem Prometeusza, Solona czy Pitagorasa), a termin
ten odnoszony by rwnie do filozofw przyrody9 . W V wieku p.n.e., pod wpywem ruchu sofistycznego, zacza ona oznacza zawodowego nauczyciela mdroci.
Jednak w literaturze V i IV wieku p.n.e., a zatem w okresie rozkwitu sofistyki,
znaczenie terminu sofista ulego polaryzacji. Chocia w dalszym cigu sowa tego
uywano dla oznaczenia mdrca10 , to jednak pod wpywem krytyki sofistw
dokonanej przez komedi staroattyck, Platona, Izokratesa czy Arystotelesa termin ten nabra pejoratywnego wydwiku, ktry zdominowa jego wspczesne
rozumienie.
Studia nad antyczn sofistyk napotykaj wiele trudnoci. Pierwsz z nich jest
problem niewielkiej liczby zachowanych tekstw rdowych i przekazw doksograficznych11 . Fakt ten jest w gwnej mierze wynikiem lekcewaenia i marginalizacji
sofistyki przez tradycj platosko-arystotelesow, co prowadzio do nikego zainteresowania filozoficzn stron dziaalnoci sofistw i w efekcie zapomnienia jej
zasug12 .
Drugi problem stanowi to, i wikszo informacji o sofistyce pochodzi ze rde jej niechtnych, przedstawiajcych nauki sofistw w niekorzystnym wietle. Ta
nieprzyjazna sofistyce tradycja na zawsze zwizaa z ni cay szereg mniej lub bardziej zasadnych zarzutw. Do elaznego repertuaru nale oskarenia o destrukcj
tradycyjnych norm spoecznych czy obyczajowych, zarzut interesownoci, manii
wielkoci i pretensji do wszechwiedzy. S te zarzuty stricte filozoficzne, odnoszce
si przede wszystkim do tez teoriopoznawczych i aksjologicznych goszonych przez
sofistw, wrd ktrych s: zarzut odrzucenia prawdy, a skupienia si na pozorze,
czy zarzuty subiektywizmu, relatywizmu, agnostycyzmu, ateizmu, immoralizmu,
hedonizmu etc.13 .
8 Na temat genezy sofistyki por. M. Untersteiner, Le origini sociali della sofistica [w:] I sofisti,
vol. II, Milano 1967, s. 235283; G.B. Kerferd, The Sophistic Movement..., s. 1523.
9 Por. omwienie wystpie terminu sofista we wczesnej literaturze greckiej [w:] G.B. Kerferd,
The First Greek Sophists, The Classical Review 64 (1950), s. 810.
10 Por. Platon, Protagoras, 316de.
11 Zawarte s one w dwu podstawowych zbiorach: H. Diels, W. Kranz (hrsg.), Die Fragmente der Vorsokratiker, Bd. II, DublinZ
urich 1968 (dalej jako DK); M. Untersteiner, Sofisti.
Testimonianze e Frammenti, fasc. 2, Firenze 1949. Najnowsze wydanie fragmentw Gorgiasza
wraz z opracowaniem: Gorgias von Leontinoi, Reden, Fragmente, und Testimonien, T. Buchheim
(hrsg.), Hamburg 1989.
12 G.B. Kerferd, The Sophistic Movement..., s. 36: Their general omission from the doxographic tradition, coupled with the Platonist and Aristotelian view that their thought and teaching
was bogus, meant that they were indeed virtually ignored by Hellenistic scholarship, and even
such of their works as did survive were not read.
13 Przykadem krytyki s pochodzce z koca XIX wieku wywody S. Pawlickiego (Historya
filozofii greckiej od Talesa do mierci Arystotelesa, t. I, Krakw 1890, s. 352356): Prodykus
nas poucza, e nie masz bogw, a Hippiasz i Trazymach, e prawo jest czem konwencyonalnem,
najczciej dla egoizmu panujcych wymylonem. Wszyscy trzej byli nauczycielami etyki. Czy
zdoali wznie si ponad zwyky banalny subjektywizm, dla ktrego to jest dobrem, co spra-

326

Z. Nerczuk, Przyrodnicze podstawy sofistycznej...

Trzeci problem, zwizany z rekonstrukcj myli sofistw, problem, ktry frapowa ju Platona, stanowi trudno w zdefiniowaniu oraz okreleniu, kim sofici s. Grupy osb okrelanej w podrcznikach mianem sofistw nie wizay
adne wizi instytucjonalne. Nie tworzyli oni szkoy, nie reprezentowali adnego
monolitycznego frontu intelektualnego, wrcz przeciwnie, zdecydowanie konkurowali z sob14 . Std te ich rnorodno skonia badaczy do okrelenia postaci
podrcznikowo nazywanych sofistami szerokim mianem ruchu sofistycznego
(sophistic movement)15 , rezygnacji z prb syntezy pogldw sofistw i ograniczenia si do nawietlenia wsplnego pola zainteresowa oraz wskazania problemw
paralelnych.
Analogiczne problemy wi si z rekonstrukcj wtku antropologicznego w myli sofistw. Moemy by pewni, e zagadnienie czowieka stanowio samo centrum
sofistycznych rozwaa, czego wiadectwem jest wykaz dzie Protagorasa przedstawiony u Diogenesa Laertiosa16 . Niestety, poza zdaniami, ktre otwieraj traktaty
O bogach 17 czy Prawda 18 , z tekstw zawartych w tym katalogu nie zachowao si
nic wicej, a wszelkie rekonstrukcje ich treci s oparte na bardzo sabych fundamentach. Std te na podstawie dostpnych fragmentw i przekazw mona
odtworzy najwyej zarysy czego, co kiedy skadao si na wielce rozbudowan,
jak mona sdzi, koncepcj czowieka i jego wiata.
*
wia przyjemno lub jest poytecznem? Czy im przypiszemy stae kryteryum moralnoci,
zasady niezachwiane postpowania? Sam Grote wyznaje, e ich nie mieli, skoro jako ludzie praktyczni (a w tem widzi ich rnic od teoretykw), stosowali rady swoje do wymaga chwili, do
zachcianek tumu. Tak tylko robi ludzie bez zasad, a Sofici chlubili si z tego. Protagor dowodzi
Sokratesowi, e kada rzecz moe by dobr i kada poyteczn, wedle punktu widzenia, z ktrego na ni si patrzymy, ale, eby istniao co bezwzgldnie dobrego, nie uznaje. [. . . ] Dodajmy,
e Sofici przyrzekali rzeczy, za ktre nie godzi si bra pienidze. Gdyby ograniczali si do lekcyi
gramatyki lub wymowy, byoby ich postpowanie znonem, cho godnem nagany, bo nawet nauczyciel rachunkw lub geografii nie powinien wyzyskiwa uczniw. Ale co powiemy o mistrzu,
ktry modym ludziom, akncym wiedzy, obiecuje cnot, a potem da 100 min zapaty! Nie
zrozumieli obrocy Sofistyki, e czonkowie tej sekty mieli pretensj by czem wicej od zwykych bakaarzy gramatyki, e pragnli ksztaci swoich pupilw przez cige, poufae obcowanie,
a modzie ateska, wedug piknego sowa Sokratesa, powierzaa im swoje dusze. Pomijam, co
robili z tych dusz; ale to pewna, e pozbawionym jest uczu szlachetnych, kto zawiera przyja
z modziecem, aby go doskonali w cnocie, a potem kae sobie za to paci. Tak jednak poczynali
sobie Sofici, a nie widz racyi, dla ktrej Platon mia ich lubi albo oszczdza.
14 Susznie pisze G. Reale, Historia filozofii greckiej, t. I, tum. E.I. Zieliski, Lublin 1993,
s. 245: Nie istnieje system sofistyczny czy doktryna sofistyczna w tym sensie, jakoby mona
byo sprowadzi myl rnych sofistw do wsplnych twierdze. Ale te nie jest prawd, e nauki
poszczeglnych sofistw stanowi jak gdyby jednostki ze sob zupenie niewspmierne. Prawd
jest natomiast, jak susznie powiedzia uczony francuski, e sofistyka V w. stanowi zesp niezalenych wysikw zmierzajcych do tego, aby podobnymi rodkami zaspokoi identyczne potrzeby ([w:] L. Robin, La pens
ee grecque et les origines de lesprit scientifique, Paris 1923), my
za dodajmy: implikujce szereg identycznych problemw.
15 Taki tytu nosi wpywowa praca G.B. Kerferda, The Sophistic Movement...
16 DK 80 A 1 (IX 55). S tam zawarte m.in. takie tytuy dzie jak: O dzy zaszczytw, O cnotach, O pochodzeniu ycia spoecznego, O niewaciwym postpowaniu ludzi, Wykad o nakazach.
17 DK 80 B 4.
18 DK 80 B 1.

Philosophiae Itinera

327

Chocia susznie przypisuje si sofistom dokonanie wielkiego przeomu, polegajcego na przyjciu humanistycznej perspektywy w filozofii19 , to jednak naley
podkreli, e w myli sofistw wbrew klasycznej tezie goszonej przez wielu
badaczy, wedle ktrej rozwj przedmiotu zainteresowa sofistw przebiega od filozofii przyrody do retoryki20 nie miao miejsca cakowite odejcie od bada
prowadzonych przez nurt filozofii przyrody, lecz raczej dokonao si przesunicie
akcentu z bada przyrodoznawczych ku humanistycznym.
Z pewnoci element krytyczny w stosunku do tradycji presokratejskiej odgrywa w myli sofistw du rol. Zdali oni sobie wszak spraw z jaowoci rozwaa przyrodniczych prowadzonych w duchu filozofii przyrody, nieweryfikowalnoci
i sprzecznoci goszonych przez fizjologw tez21 , a take z tego, i skupienie uwagi
na problematyce przyrodniczej odsuno w cie rozlege pole materii cakowicie
niezbadanej, jak jest obszar ycia spoecznego i politycznego. Jednak wiele wiadectw potwierdza rwnie, e punkt wyjcia dla caej sofistycznej, humanistycznej
wizji wiata i czowieka stanowiy badania w zakresie przyrodoznawstwa22 .
W zakresie koncepcji bytu sofici zwrcili si przeciwko eleackiej wizji jednego,
niezmiennego i wiecznego bytu23 . Jednak krytyka, jakiej poddali nazbyt abstrakcyjne i sprzeczne ze zdrowym rozsdkiem pogldy eleatw czy bezowocne rozwaania filozofw przyrody, nie prowadzia jedynie do destrukcji zastanych pogldw,
ale stanowia punkt wyjcia dla innej wizji rzeczywistoci.
19 Por. opini W. Nestlego w pracy Vom Mythos zum Logos (Stuttgart 1940, s. 263): Dieser
[sc. przedmiot sofistycznych rozwaa] war bei den Ioniern, wenigstens vorwiegend, die auermenschliche Natur, der Kosmos, der Mensch nur, insofern er einen Teil der Gesamtnatur bildet. In der
Sophistik kehrt sich das Verh
altnis um: der Kosmos tritt zur
uck, und der Mensch als Individuum
und als gesellschaftliches Wesen mitsamt seiner Sch
opfung, der Kultur, r
uckt in den Mittelpunkt
der Betrachtung. So hebt sich die Sophistik als Kulturphilosophie von der Naturphilosophie der
Ionier ab.
20 Por. np. H. Diels, Gorgias und Empedokles, Sitzungsberichte der K
oniglich Preussischen
Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1884, s. 343368; przedruk [w:] Sophistik..., s. 351
383, gdzie na s. 352 pisze: und doch scheinen mir die Etappen, welche er w
ahrend seines u
ber
hundertj
ahrigen Lebens in seiner Entwicklung zur
uckgelegt hat, typisch zu sein f
ur den ganzen Verlauf der geistigen Revolution, als deren Stimmf
uhrer die Sophisten erscheinen. Trzy
kolejne etapy w dziaalnoci Gorgiasza (fizyk, erystyk i retoryk) wyrnia take W. Nestle
(Vom Mythos..., s. 307 n). Tez H. Dielsa w odniesieniu do Gorgiasza susznie odrzuca Janina
Gajda (Przedplatoskie koncepcje prawdy. Gorgiasz z Leontinoi [w:] J. Gajda, A. Orzechowski,
D. Dembiska-Siury, Prawda, jzyk, szczcie. Studia z filozofii staroytnej (II), Wrocaw 1992,
s. 16): Akceptujc metod Dielsa, sdz jednak, i nie ma podstaw dla stwierdze o zerwaniu
przez Gorgiasza z filozofi w okresie, kiedy zajmowa si uprawianiem zawodu sofisty, a w jego
ramach nauczaniem retoryki i jej teori.
21 W.K.C. Guthrie, The Sophists, s. 186: He [sc. Protagoras] was in the vanguard of the
humanistic reaction against the natural philosophers, whose contradictory speculations were
bringing them into disrepute among practical men each one, as Gorgias said, claiming to
possess the secret of the universe, but in fact only pitting one opinion against another, each more
incredible than the last. Por. Gorgiasz, Pochwaa Heleny, 13 (DK 82 B 11, 13).
22 Na ten temat por. moje opracowanie: Sofistyka a filozofia przyrody [w:] Rozprawy filozoficzne. Ksiga pamitkowa w darze Profesorowi Jzefowi Pawlakowi, Toru 2005, s. 129135.
Przyrodnicze zainteresowania sofistw podkrela rwnie bardzo silnie w swej pracy J. Gajda
(Sofici, Warszawa 1989, passim).
23 Por. pierwsz tez traktatu Gorgiasza O niebycie, w ktrej dowodzi, e nic nie istnieje
(DK 82 B 3), czy zachowan u Porfiriusza wzmiank o treci dziea Protagorasa pt. O bycie (DK
80 B 2).

328

Z. Nerczuk, Przyrodnicze podstawy sofistycznej...

Zarysy koncepcji ontologicznej Protagorasa zawarte s w Platoskim dialogu

Teajtet 24 . Zgodnie z przedstawieniem pogldw sofisty funkcj zasady () peni
ruch, ktry jest przyczyn powstawania rzeczy (), podczas gdy jego przeciwiestwo spoczynek, powoduje ich ginicie. wiadectwem twrczego dziaania
ruchu jest to, i stanowi on przyczyn wzrostu i wzmacniania si cia, doskonalenia si duszy poprzez nauk i wiczenie, w postaci wiatru umoliwia eglug morsk, a jako ruch soca stanowi podstaw trwania i staoci wiata ludzi i bogw.
Na rzeczywisto skadaj si znajdujce si w nieustannym ruchu rzeczy. Owa
zmiana, jakiej rzeczy podlegaj, stanowi rdo wszystkiego, o czym bdnie mwi
si, e jest. W gruncie rzeczy jednak nic nie jest, lecz zawsze si staje25 .
Z powodu zmiennoci o niczym nie mona orzec, e jest jednem (),
czym () czy jakiekolwiek ( ), a o kadej rzeczy orzeka mona
sprzeczne predykaty. Wiatr nie jest ani jednym, ani wiatrem, ani ciepy, ani
zimny. Nieustanny fluxus rzeczy uniemoliwia nie tylko jednoznaczne orzekanie
o ich cechach, ale nawet wyklucza ich trwanie jako bytw samodzielnych i tosamych z samymi sob26 . Tak jak wiatr nie jest jednym wiatrem, tak i czowiek
w swoim trwaniu nie jest jednym czowiekiem, ale nieskoczonym cigiem podlegajcych nieustannej zmianie ludzi27 . wiat Protagorasa jest wic wiatem,
w ktrym tak jak w powiedzeniu heraklitejczyka Kratylosa do tej samej
rzeki nie mona wej nawet raz28 .
Wizja zmiennej rzeczywistoci wyznacza zarazem naturalne rodowisko czowieka oraz determinuje ca praktyczn stron dziaalnoci sofistw, ktrej centrum stanowi sztuka sowa. Czowiek jest istot biologiczn, czci wiata przyrody i jako taki wymaga odpowiednich bada29 . To przyrodnicze wyobraenie czo24 Ocena wiarygodnoci przekazu dotyczcego Protagorasa w Platoskim Teajtecie jest przedmiotem kontrowersji. Zdumiewajce jest, e mimo wielkiego znaczenia Teajteta dla interpretacji myli Protagorasa trudno znale jakie powaniejsze studium powicone temu problemowi. Wydaje si jednak, e argumenty przeciwnikw wiarygodnoci Platoskiego przekazu s
niezgodne z dialogicznym i polemicznym charakterem Platoskiego tekstu (por. np. klasyczn
i wpywow tez F.M. Cornforda [Platos Theory of Knowledge, London 1946, s. 49], ktry
przyjmuje, e pogldy przedstawiane przez Sokratesa w Teajtecie jako Protagorasowe zostay
sfingowane przez Platona na podstawie pogldw Protagorasa i Heraklita), podczas gdy tez
o wiarygodnoci poprze mona wiadectwami pozwalajcymi wnioskowa o zalenoci Protagorasa od herakliteizmu (koncepcja zmiennej rzeczywistoci) czy filozofii Empedoklesa (koncepcja
). Warto zwrci uwag, e w jedynej polskiej monografii powiconej sofistyce J. Gajda
(Sofici, s. 100102) przedstawia pogldy epistemologiczne Protagorasa na podstawie przekazu
z Teajteta, tym samym uznajc go za wiarygodny.
25 Platon, Teajtet, 152d.
26 Ibid.: Bo przecie jedno sama w sobie [nie] [delevit Z. N.] jest niczym i nie moesz jej
nazwa ani czym, ani jakim... (Platon, Teajtet, tum. W. Witwicki, Warszawa 1959, s. 33).
27 Platon, Teajtet, 166b. Por. F.M. Cornford, Platos Theory..., s. 56: So at 166b Protagoras
is made to say that we have no right to speak of a single person continuously existing, but only
of an infinite number, if change of quality is always taking place, as it is on our Heraclitean
premises.
28 DK 65 A 4.
29 Por. W. Nestle (Vom Mythos..., s. 285) w odniesieniu do mitu przedstawianego w dialogu

Protagoras: Uberblicken
wir diese Kulturtheorie des Protagoras, so erweist sie sich als durchaus
nat
urlich und rationalistisch, dabei ertragen von einer tiefen Ehrfurcht vor der Natur. Der Mensch
erscheint hier noch nicht als Mittelpunkt der Welt, um dessen willen alles andere erschaffen w
are,

Philosophiae Itinera

329

wieka tworzy si w myli sofistycznej w interakcji z rozwijajc si w tym okresie

medycyn30 . Sofistyk i medycyn czy krytyka filozoficznej spekulacji, podjcie
rozwaa na temat metody, empiryczna perspektywa idca w parze z niechci do
abstrakcyjnych konstrukcji, a take szereg szczegowych obserwacji i przekona31 .
O zwizku sofistyki z medycyn wiadczy fakt, e niektrzy sofici prowadzili
wasne badania w tym zakresie. Prodikos w dziele O naturze zajmowa si medycznym problemem natury czowieka z perspektywy anatomii oraz zagadnieniem
celowej konstrukcji ludzkiego ciaa32 . Krytiasz, ktry twierdzi, e dusza znajduje si we krwi, czerpa z lekarskich dowiadcze Empedoklesa33 . Zwizek midzy
sofistyk a medycyn znalaz take swj wyraz w goszonym przez sofistw przekonaniu o istnieniu analogii midzy lekarzem a sofist, zgodnie z ktr pierwszy
z nich troszczy si o ciaa, podczas gdy drugi spenia t sam rol w odniesieniu
do dusz34 .
Od medycyny sofistyka przeja pojcie natury ludzkiej, ktre stanowio fundament sofistycznego wychowania. Jak pisze W. Jaeger: Czowiek podlega pewnym prawom, ktre okrela jego wasna natura, a na ich poznaniu musi si opiera
jego tryb ycia w zdrowiu i w chorobie, jeli ma to by tryb ycia waciwy35 .
Ludzie s wic istotami zoonymi z duszy i ciaa, o tej samej konstrukcji biologicznej, ktra wymusza na nich zaspokajanie tych samych potrzeb. S zdeterminowani
przez sw biologiczn natur, bdc czci przyrody, ktrej prawom podlegaj36 .
Rnice istniejce midzy ludmi maj wic ograniczony zakres: warunkowane s
wpywami zewntrznymi (geograficznymi, kulturowymi) bd podmiotowymi. Nie
s one jednak wadne przeama praw natury.
W tekstach sofistw znajdujemy obserwacje na temat tego, czym jest owa natura ludzka i jakim prawom podlega. Narodziny i mier wyznaczaj naturalne
granice ludzkiego ycia37 . Ludzie tak jak inne istoty ywe kieruj si naturaln
wie in sp
ateren anthropozentrischen Naturbetrachtungen, sondern er ist, wie bei den ionischen
Denkern, in den Kosmos eingeordnet und entsteht wie die andern Lebewesen aus den Elementen.
30 Na temat zwizkw midzy filozofi a medycyn por. I. Dmbska, Zwizek filozofii i medycyny w kulturze helleskiej i hellenistycznej [w:] I. Dmbska, Znaki i myli. Wybr pism
z semiotyki i teorii nauki i historii filozofii, WarszawaPoznaToru 1975, s. 140144. Autorka
w swej pracy cakowicie pomija jednak interakcj midzy sofistyk a medycyn.
31 Na temat zwizku sofistyki i medycyny zob. opini W. Jaegera (Paideia, t. II, tum. M.
Plezia, Warszawa 1964, s. 25): Zarwno sofici, jak i Tucydydes s w tym wypadku (i nie w tym
jednym zreszt) zaleni od wspczesnej im medycyny, ktra stworzya pojcie natury czowieka
i uczynia je kamieniem wgielnym swego mylenia.
32 DK 84 B 4. J. Gajda, Sofici, s. 134.
33 DK 88 A 23. Wedle H. Dielsa (Gorgias..., s. 370 w przypisie) ten sam pogld przedstawia
si take w pseudohippokratesowych traktatach De natura hominis i De flatibus.
34 Analogi t przedstawia Sokrates w tzw. apologii Protagorasa w Teajtecie (167b). Por.
take: Gorgiasz, Pochwaa Heleny (DK 80 B 11, 14).
35 W. Jaeger, Paideia..., t. I, s. 321.
36 Por. np. omwienie pogldw Antyfonta przedstawione [w:] G.B. Kerferd, The Sophistic
Movement..., s. 159.
37 Np. Gorgiasz, Obrona Palamedesa (DK 82 B 11a 1): Oskarenie i obrona nie o mierci
decyduj; natura bowiem jawnym wyrokiem wyrok mierci wydaa na wszystkich miertelnych,
ktrym podlega ycie (tum. J. Gajda [w:] Sofici, Warszawa 1989, s. 239); albo Antyfont (87 B
44): A przecie ycie i mier s spraw natury (tum. J. Gajda [w:] J. Gajda, Sofici, s. 272).

330

Z. Nerczuk, Przyrodnicze podstawy sofistycznej...

potrzeb przetrwania oraz przeduenia gatunku38 . By y i rozmnaa si, czowiek, tak jak kade zwierz, musi zaspokaja swoje naturalne potrzeby, jakimi s
na przykad oddychanie czy spoywanie pokarmw39 . Ta konieczno zaspokajania
potrzeb prowadzi do nieuchronnego konfliktu interesw, ktry okrela perspektyw
przyjt przez sofistw w rozwaaniach z zakresu moralnoci. Gwn rol odgrywa
w nich kategoria dobra rozumianego jako poytek, korzy czy przyjemno, a zatem dobra zwizanego z dziaaniem we wasnym interesie, ktre moe prowadzi
do konfliktu wyrzdzania krzywdy innym ludziom lub jej doznawania.
Poprawny rozwj biologiczny czowieka, bdcego istot zarwno cielesn, jak
i duchow, wymaga nie tylko zaspokojenia podstawowych potrzeb, ale i wiczenia
(, )40 . Poniewa wedle sofistw czowiek jest zoeniem ciaa i duszy,
to oba elementy fizyczna i duchowa konstytucja czowieka s wspzalene
i oba okrelaj ludzkie zachowanie41 . Podobnie jak medycyna myl sofistyczna
wyranie wskazuje na wpyw, jaki na ludzkie zachowanie, wywieraj bodce psychiczne i cielesne. W wyniku duego zainteresowania sfer dozna do rangi jednego
z najwaniejszych poj urasta termin (stan, doznanie). Przedmiotem badania staje si bowiem specyfika ludzkich stanw, a take wspzaleno midzy doznaniami psychicznymi a cielesnymi. Std te Protagoras interesuje si doznaniami
() zwizanymi ze stanami snu, jawy, szalestwa, choroby42 , a Gorgiasz, gdy
analizuje motywy wiaroomstwa Heleny, przedstawia prawdziwy katalog dozna
psychicznych oraz zwizanych z nimi cielesnych symptomw, bdcych wynikiem
oddziaywania sowa i obrazw na dusz43 . Znaczenie, jakiego zagadnienie ludzkich
stanw i dozna nabiera w sofistyce, najlepiej odzwierciedla twrczo czerpicego
z myli sofistw Eurypidesa, ktrego tragedie wypenione s znakomitymi studiami
ludzkiej psychiki44 .
Sofistw i autorw dzie zawartych w Corpus Hippocrateum czy take dostrzeenie podmiotowego uwarunkowania czowieka, w sferze zarwno biologicznej, jak
i psychicznej. W medycynie wtek ten zwizany by z dyskusj na temat moliwoci odniesienia reguy medycznej o oglnym charakterze do poszczeglnych,
38 Por. wypowied Protagorasa w Protagorasie Platona, gdzie sofista przedstawia tez, e istoty
silne maj mao potomstwa w przeciwiestwie do istot sabych (Protagoras, 321b), czy fragment
Krytiasza (DK 88 B 32), ktry ustalajc odpowiedni diet oraz tryb ycia majce prowadzi
do podzenia dobrego potomstwa przedstawia swj wasny projekt eugeniki.
39 Por. np. Antyfont (DK 87 B 44, frg. B col. 2).
40 W odniesieniu do Protagorasa por. DK 80 B 3 i Platon, Teajtet, 153b n.
41 W. Jaeger, Paideia..., t. I, s. 321: z k fachowo-lekarskich wyszo pojcie natury ludzkiej,
z ktrym tak czsto spotykamy si u sofistw i ich wspczesnych.
42 Platon, Teajtet, 158a n.; G.S. Brett (A History of Psychology, vol. 1, London 1912, s. 57)
omawiajc zainteresowanie Protagorasa sfer psychologiczn, pisze o soficie: He thus founds
a psychological method of speculation.
43 DK 82 B 11, 9. Por. opracowania tematu: C.P. Segal, Gorgias and the Psychology of the
Logos, Harvard Studies in Classical Philology 66 (1962), s. 99155; H. Flashar, Die medizinischen Grundlagen der Lehre von der Lehre von der Wirkung der Dichtung in der griechischen
Poetik, Hermes 84 (1956), s. 1248.
44 Por. W. Jaeger, Paideia..., t. I, s. 346370; W. Nestle, Euripides: der Dichter der griechischen Aufkl
arung, Stuttgart 1901, czy te rozdzia o Eurypidesie pt. Eurypides, czyli tragedia
namitnoci [w:] J. de Romilly, Tragedia grecka, tum. I. Sawiska, Warszawa 1994, s. 107144.

331

Philosophiae Itinera

odmiennych pod wieloma wzgldami ludzi45 . Std te pisma medyczne zawieraj

wiele opisw ludzkich zachowa oraz zwizanych z nimi indywidualnych reakcji
psychicznych i fizjologicznych46 . Ich sofistyczne paralele prowadziy do pogbionego opisu reakcji czowieka na bodce, a take podkrelenia znaczenia prywatnoci stanw czy idiosynkratycznych uwarunkowa, jakim podlegaj poszczeglni
ludzie. Obserwacje tego typu pojawiaj si w wielu tekstach sofistw w postaci
opisw wpywu ludzkiej konstytucji czy indywidualnych stanw na proces percepcji i ksztatowania przekona. Dla przykadu Protagoras zwraca uwag na rnice
w postrzeganiu zmysowym majce miejsce w przypadku tego samego czowieka
w zalenoci od stanu, w ktrym czowiek ten si znajduje (na przykad zdrowia
lub choroby, jawy lub snu)47 , a Gorgiasz wskazywa na rnice w spostrzeganiu
zalene od czasu i okolicznoci48 .
Ta pogbiona wiadomo znaczenia indywidualnych uwarunkowa oraz psychicznych dozna () stanowia rdo wsplnego sofistom i medycynie przekonania, zgodnie z ktrym wszelkie poznanie musi by oparte na empirii, a kryterium
w doborze indywidualnej terapii czy te kryterium poznania jest spostrzeenie
()49 .
*
Zagadnienie poznania odgrywa wyjtkowo du rol w myli sofistw, stanowic wany etap rozprawy z tradycj, w szczeglnoci eleack. Ten polemiczny akcent, wzmocniony upodobaniem do paradoksu, jest w sofistyce tak silny, e trudno
o bardziej zdumiewajce i bezkompromisowe rozwizania w caej tradycji filozoficznej. Tezy Gorgiasza z traktatu O niebycie 50 , radykalizm filozoficzny Protagorasowej homo-mensura, z ktrej wynika prawdziwo wszystkich 51 , oraz
twierdzenia Kseniadesa, goszcego, e wszystko jest faszem52 , nie maj sobie
rwnych.
45

W. Jaeger, Paideia..., t. II, s. 36 n. (w omwieniu traktatu O dawniejszej medycynie).

Por. np. De prisca medicina, De diaeta, Aphorismi, Prognosticon etc.
47 Platon, Teajtet, 157e n.; 159b n.
48 Gorgiasz, O niebycie (MXG 2425). Por. najnowsze wydania tekstu MXG: B. Cassin, Si
Parmenide. Le trait
e anonyme De Melisso Xenophane Gorgia. Edition critique et commentaire,
Lille 1980 i Gorgias von Leontinoi, Reden...
49 Por. np. W. Nestle, Vom Mythos..., s. 275. Na temat Gorgiasza z Leontinoi jako zwolennika
poznania empirycznego zob. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda. Problem sztuki w dyskusji midzy
Gorgiaszem a Platonem, Wrocaw 2002.
50 Gorgiasz w traktacie O niebycie (DK 82 B 3) przedstawia trzy tezy: 1. Nic nie istnieje.
2. Nawet jeli istnieje, to nie jest poznawalne. 3. Nawet jeli mona to pozna, to nie mona
wynikw poznania przekaza innym ludziom.
51 Platon, Teajtet, 161c n. Por. E. Dupr
eel, Les Sophistes. Protagoras, Gorgias, Prodicus,
Hippias, Neuch
atel 1948, s. 54; J. Gajda, Teorie wartoci w filozofii przedplatoskiej, Wrocaw
1992, s. 132.
52 DK 81 A 1: Kseniades za z Koryntu, o ktrym wspomina Demokryt, zajmuje potencjalnie
to samo stanowisko, co Ksenofanes, mwic, e wszystko jest faszem i e kade przedstawienie
i kade mniemanie wprowadza nas w bd; a wszystko, co powstaje, powstaje z niebytu i w niebycie ginie wszystko, co ginie. Skoro za nie istnieje nic prawdziwego, co by si rnio od faszu,
lecz wszystko jest faszem i wskutek tego jest niepoznawalne, przeto nie istnieje adne kryterium,
ktre by pozwalao odrni prawd od faszu (tum. I. Dmbska [w:] Sekstus Empiryk, Przeciw
logikom, tum. I. Dmbska, Warszawa 1970, s. 1415).
46

332

Z. Nerczuk, Przyrodnicze podstawy sofistycznej...

Sofistyczna koncepcja wiedzy oparta jest na szeregu przekona wywodzcych

si z rnych tradycji. Od Parmenidesa i jego nastpcw Protagoras i Gorgiasz
przejli aksjomat w postaci przekonania goszcego, i istnieje konieczny zwizek
midzy wiedz a bytem53 . Z medycyny sofistyka zaczerpna przekonanie o podmiotowym i indywidualnym uwarunkowaniu wszelkich ludzkich dozna. Niemay
wpyw na pogldy sofistw wywary rwnie sceptyczne tezy pojawiajce si we
wczeniejszej tradycji filozoficznej, w szczeglnoci u Ksenofanesa, ktry wskazywa
na ograniczono ludzkiego poznania oraz brak kryterium pozwalajcego rozstrzygn o jego prawdziwoci54 . Taki melan rnych tradycji prowadzi do cakowicie
nowej koncepcji wiedzy, ktrej gwn cech bya rezygnacja z obiektywnoci poznania.
Wedug sofistw tradycja eleacka skompromitowaa form apriorycznego, dedukcyjnego orzekania o rzeczywistoci, ktra prowadzia do Parmenidesowej koncepcji niezmiennego bytu ( ) ujmowanego przez myl (). Krytyce tej
wyraz daj tezy traktatu Gorgiasza O niebycie. W jego pierwszej czci Gorgiasz
pokazuje, e posugujc si metod eleatw i za pomoc eleackich aksjomatw,
dowie mona twierdzenia przeciwnego do Parmenidesowego byt jest, a mianowicie tezy nic nie jest. W drugiej czci traktatu Gorgiasz krytykuje goszon
przez Parmenidesa tosamo myli i bytu, wykazujc, i prowadzi ona do niezgodnych ze zdrowym rozsdkiem konsekwencji (na przykad zgody na istnienie
Scylli i Chimery czy uznania za realne rydwanw pdzcych po morzu)55 . Innym
przykadem niechci do wszelkich form apriorycznoci jest krytyka, jakiej Protagoras poddaje teoremat matematykw, wedle ktrego okrg styka si z prost
tylko w jednym punkcie56 . Jak mona wnioskowa, Protagoras odrzuca twierdzenie matematykw w przekonaniu, e geometria operuje tylko i wycznie pewnymi
konstruktami mylowymi, ktrym w wiecie realnym nic nie odpowiada57 .
Wraz z odrzuceniem eleackiej koncepcji jednego, niezmiennego bytu, ktry wedle Parmenidesa ujmowany by przez logos, upad take projekt doskonaego, bezporedniego poznania rzeczywistoci. Obiektywny logos zosta przez sofistw za53 Komentujc t myl Parmenidesa, G. Casertano (Parmenides pocztki myli filozoficznej
i naukowej, tum. M. Wesoy, Przegld Filozoficzny 2 [38] (2001), s. 128) pisze: Tym samym
jest mylenie i bycie (DK 28 B 3), albowiem bez bycia, w ktrym si ono wyraa, nie odnajdziesz mylenia (DK 28 B 8, 3536). Jest to podstawowy postulat odnoszcy si do wszelkiego
ludzkiego dyskursu o rzeczywistoci i wyraa nieodzowny warunek, pozwalajcy konstruowa
dyskurs poznawczy o wiecie. Ilekro czowiek myli i tworzy jaki dyskurs, musi myle i mwi
tylko o tym, co jest i o rzeczach co s. Jest to wiara w bezporedni koincydencj bytu,
mylenia i mowy. Z tego eleackiego aksjomatu sofici wyprowadzili tez niemonoci wypowiedzenia faszu (na ten temat por. tekst I. Dmbskiej, Wprowadzenie do staroytnej semiotyki
greckiej. Studia i teksty, Wrocaw 1984, s. 29 n.).
54 DK 21 B 34.
55 DK 82 B 3. Na temat traktatu Gorgiasza por. np. G. Calogero, Studi sull Eleatismo,
Roma 1932 (przekad niemiecki: Studien u
ber den Eleatismus, Darmstadt 1970) czy O. Gigon,

Gorgias Uber
das Nichtsein, Hermes 71 (1936), s. 186213, albo z nowszych prac: H.J.

Newiger, Untersuchungen zu Gorgias Schrift Uber

das Nichtseiende, BerlinNew York 1973;
B. Cassin, Si Parmenide. Le trait
e anonyme De Melisso Xenophane Gorgia. Edition critique et
commentaire, Lille 1980; Z. Nerczuk, Sztuka a prawda..., s. 1426.
56 DK 80 B 7.
57 E. Dupr
eel, Les Sophistes..., s. 46. G.B. Kerferd, The Sophistic Movement..., s. 109.

Philosophiae Itinera

333

stpiony spostrzeeniem () czy dowiadczeniem ()58 . Wedug przekazu Platona zawartego w dialogu Teajtet Protagoras definiowa wiedz ()
jako szeroko rozumiane spostrzeenie (), w zakres ktrego wchodzi cay
szereg dozna zmysowych i psychicznych (), takich jak przyjemnoci, smutki,
podania i lki59 . Rwnie du rol dowiadczeniu zmysowemu przypisywa Gorgiasz, w ktrego mowie niesusznie oskarony o zdrad Palamedes twierdzi, e jest
absolutnie pewien swej niewinnoci, poniewa jako jedyny wie, e nie dopuci
si zdrady60 . Jak przekonuje Palamedes, skoro niemoliwe jest posiadanie wiedzy
o niebycie, czyli o tym, co nie miao miejsca, Odyseusz, ktry oskary go o zdrad,
a zatem o co, co si nie wydarzyo, nie moe posiada wiedzy, lecz opiera si jedynie na faszywym mniemaniu61 . Gorgiasz dokonywa wic rozrnienia midzy
wiedz, ktrej rdem jest bezporednie poznanie empirycznego bytu, a niepewnym mniemaniem, ktrego domena rozpociera si poza polem autopsji.
Uznanie poznania empirycznego za rdo wiedzy skutkuje przekonaniem, i
ludzkie poznanie ma charakter czstkowy i ograniczony. Gorgiasz w Obronie Palamedesa pokazuje, jak wski jest zakres bezporedniego i pewnego poznania, ktre
przysuguje czowiekowi zdanemu jedynie na zmysy, a take podkrela znaczenie
namowy (), ktra determinuje ca sfer pozostajc poza zakresem autopsji, czyli domen mniemania (). wiadomo ograniczonoci ludzkiego poznania, ktrego ramy wyznacza poznanie zmysowe, widoczna jest rwnie w myli
Protagorasa, ktry wstrzymuje si od sdu na temat bogw ze wzgldu na ich
niewidzialno oraz krtkotrwao ludzkiego ycia62 .
Ponadto ujcie procesu poznania jako interakcji zachodzcej pomidzy zmienn
rzeczywistoci a rnorako uwarunkowanym podmiotem skaniao sofistw do bada nad mechanizmem poznania obejmujcych analiz obu elementw: tego, kto
spostrzega, i tego, co spostrzegane. Wiemy, e badania w tym zakresie, stanowice kontynuacj idei Empedoklesa, prowadzili zarwno Gorgiasz, jak i Protagoras. W Platoskim Menonie Sokrates w rozmowie z uczniem Gorgiasza Menonem wspomina o tym, i retor analizowa przebieg spostrzegania barwy63 . Z kolei w dialogu Teajtet synna teza Protagorasa, okrelana jako homo-mensura 64 ,
58 Por. empiryczne tezy, jakie przedstawia ucze Gorgiasza Polos; zob. Platon, Gorgiasz, 448c;
Arystoteles, Metafizyka, 981a.
59 Platon, Teajtet, 156b. Por. np. F.M. Cornford, Platos Theory..., s. 53; E. Dupr
eel, Les
Sophistes..., s. 22.
60 DK 82 B 11a 5.
61 Ibid.
62 DK 80 B 4: O bogach nie mog wiedzie ani czy istniej, ani czy nie istniej, ani te jaka
jest ich istota i jak si pojawiaj. Wiele bowiem rzeczy stoi na przeszkodzie, aby mona byo
co o tym wiedzie: niemoliwo odpowiedniego dowiadczenia zmysowego i krtko ycia
czowieka (tum. J. Gajda [w:] J. Gajda, Sofici, s. 229).
63 DK 82 B 4; por. take B 5. Na zwizki istniejce midzy Empedoklesem a Gorgiaszem wskazuje wielu badaczy. Wspomnie mona H. Dielsa, ktry w roku 1884 (Gorgias und Empedokles)
napisa obszerny tekst o obecnoci elementw empedoklejskich w pracach Gorgiasza, zauwaajc
zaleno nie tylko pod wzgldem pogldw fizykalnych, ale i retorycznych (s. 374 i n.). Spord
innych badaczy wskaza mona rwnie W. Nestlego (Vom Mythos..., s. 307) czy T. Buchheima
(Maler, Sprachbildner: zur Verwandtschaft des Gorgias mit Empedokles, Hermes 113 (1985),
s. 417429).
64 DK 80 B 1: Miar wszystkich rzeczy jest czowiek, istniejcych, e istniej, nieistniejcych,

334

Z. Nerczuk, Przyrodnicze podstawy sofistycznej...

wpisana zostaje w szeroki kontekst wizji zmiennego bytu oraz opisu procesu spostrzeeniowego, tak zwanej koncepcji (pomidzy). Ta przypisywana przez
Platona Protagorasowi teoria sw nazw bierze std, i barwa, za pomoc ktrej
ilustruje si mechanizm spostrzegania wzrokowego, nie jest ani czym, co znajduje si w podmiocie, ani czym, co tkwi w przedmiocie, lecz powstaje niejako
pomidzy spostrzegajcym a spostrzeganym65 . Rzecz () jest zatem zawsze wynikiem interakcji majcej miejsce pomidzy organem zmysowym a tym,
co pochodzi od przedmiotu.
Taki status rzeczy wyklucza jakkolwiek jednoznaczno i obiektywno rzeczywistoci, na ktr skadaj si konstytuowane w akcie spostrzegania . Rzeczy tak rozumiane s zjawiskami (). Nie maj adnego samodzielnego,
oderwanego od spostrzegajcego podmiotu bytu, s zawsze jednorazowe, ulotne
i prywatne. Nie s, lecz wydaj si czym czy jakie66 . Kady poszczeglny czowiek jest w wietle tej Protagorasowej teorii miar wszystkich rzeczy,
poniewa sam wspkonstytuuje owe w procesie spostrzegania zmysowego. W Teajtecie Sokrates, objaniajc tez Protagorasa, posuguje si przykadem wiatru, ktry jednemu czowiekowi wydaje si ciepy, a drugiemu zimny,
i podkrela, e mimo zachodzcej midzy nimi sprzecznoci oba spostrzeenia s
prawdziwe67 . Protagoras nie cofa si nawet przed przyjciem, i rwnie prawdziwe
s doznania czowieka podczas snu i na jawie, doznania czowieka chorego i zdrowego, szaleca i zdrowego psychicznie68 . Wedle sofisty z Abdery jest zatem tyle
prawd, ilu ludzi, z ktrych kady yje we wasnym wiecie tworzonym przez
niepowtarzalne i prywatne 69 .
Teza homo-mensura, ktra czyni kadego czowieka miar rzeczy ()
rozumianych jako wynik interakcji midzy spostrzegajcym a spostrzeganym, prowadzi do przyjcia wieloci perspektyw w opisie rzeczywistoci. To, co mona uj,
jest cakowicie akcydentalne, skoro nie ma trwaych bytw poznajcych ani poznawanych. Jest tylko to, co si jawi kademu czowiekowi.
*
Bez wzgldu na ostateczn ocen dokona sofistyki w wymiarze filozoficznym
nie sposb zaprzeczy kulturotwrczej doniosoci rozwaa prowadzonych przez
jej przedstawicieli. Wraz z Sokratesem wsptworz oni now perspektyw, ktrej
centrum staje si czowiek w jego bycie biologicznym, spoecznym i politycznym.
Ten nowy punkt widzenia, zmierzajcy do ujcia czowieka jako pewnej zoonej
e nie istniej. (tum. J. Gajda [w:] J. Gajda, Sofici, s. 229). Interpretacja tezy homo-mensura
budzi wiele dyskusji. Por. przystpne przedstawienie jej gwnych wtkw [w:] G.B. Kerferd, The
Sophistic Movement..., s. 85 n. oraz G. Vlastos, Protagoras [w:] Sophistik..., s. 271289.
65 Platon, Teajtet, 154a. Por. Z. Danek, Myl, wic nie wiem: prba interpretacji platoskiego
dialogu Teajtet, d 2000, s. 34 n.; Z. Danek, Platon o spostrzeganiu zmysowym, Meander
910 (1992), s. 469487.
66 Platon, Teajtet, 152d.
67 DK 80 B 1.
68 Platon, Teajtet, 158b n.
69 Por. A. Chmielewski, Caa filozofia Platona jest zbiorem przypisw do antyfilozofii sofistw, Przegld Filozoficzny 4 [40] (2001), s. 925.

335

Philosophiae Itinera

caoci, daje wyraz programowi badawczemu, ktry zarysowa platoski Sokrates

w Teajtecie, gdy poszukiwa odpowiedzi na pytanie: co to waciwie jest czowiek
i jakie natura ludzka posiada zdolnoci czynne i bierne w odrnieniu od innych
natur70 .
Odpowiedzi na to oglne pytanie o istot czowieka sofici poszukuj, podejmujc zagadnienie dozna czy stanw charakteryzujcych czowieka i wpywajcych na jego dziaania. Ze wzgldu na biologiczny punkt wyjcia, ktry sytuuje
czowieka w wiecie przyrody, waciwe jest stwierdzenie, e nie tyle zrywaj oni
z tradycj przyrodnicz, ile kontynuujc niektre wtki prowadzonych przez filozofw przyrody bada staraj si opisa czowieka i jego wiat jako cz rzeczywistoci przyrodniczej. Empiryczna, zmienna rzeczywisto, a nie abstrakcyjny
byt stanowi w ich wyobraeniu naturalne rodowisko czowieka, ktre on sam
dziki procesowi postpu i rozwojowi cywilizacji jest w stanie poznawa, ksztatowa czy nawet opanowa. Optymizm, jaki przejawiaj niektrzy sofici, dumni
z dokona czowieka, prowadzi ich nawet do zerwania z tradycyjnym przekonaniem o wszechwadzy bstwa. Czowiek sam staje si teraz twrc i wadc swego
bytu, bdc miar wszystkich rzeczy, istniejcych, e istniej, nieistniejcych, e
nie istniej71 .

Natural basis of the Sophistic conception of man outline of the

issues
Summary
One of the main philosophical trains of thought which can still be found in the
preserved shreds of sophistic legacy is the question of the nature of man. Following
the tradition of philosophy of nature, influenced by medicine, sophists assume that
man is a biological creature, a part of the world of nature, subject to its rules and
rights. Voicing the belief in mans physical and spiritual constitution and a relation
between the two spheres, they study the impact of psychological and physical stimuli on human behaviour. The awareness of the interaction of both spheres leads
the sophists to analyze various human conditions (pathe) such as sleep, wakefulness, sickness, madness, love, hatred or an aesthetic experience. Their interest in
the issue of diversity and uniqueness of human experiences and sensations makes
sophists emphasize the uniqueness of individual conditions and point to the fact
that perception is dependent on the condition of a given subject. As a result of
the conviction that all human experience is subjectively conditioned, the sophists
criticize the current philosophical tradition in the field of theory of knowledge,
in particular the position of the Eleatics. Instead of the Eleatic objective logos,
they apply notions such as perception (aisthesis) and experience (empeiria).
In the light of the above facts, the nature of human cognition is of necessity subjective, fragmentary and limited, corresponding to the phenomenal understanding
of human reality.
70
71

Platon, Teajtet, 174b, tum. W. Witwicki.

DK 80 B 1.