Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Corl-rcr,N,\ePnu,osopnrca_eI
KOLOI{\MIA
PHONSKIE
OEAITHTO
pod red'akcj
ARTURAPACEWICZA
UNIWER
KOLOKWIA PLATOSKIE
JEAITHTOS
(red.) A. Pacewicz
Wrocaw 2007
ZBIGNIEW NERCZUK
Uniwersytet Mikoaja Kopernika
w Toruniu
Wielki problem w badaniach nad Protagorasem, podobnie jak w przypadku pozostaych sofistw, stanowi ubstwo rde. Dodatkow trudno wprowadza fakt,
i wrd niewielkiej iloci zachowanych przekazw, oprcz niejednokrotnie nieprzychylnych fragmentw zawartych w dialogach Platona czy pismach Arystotelesa,
przewaajc wikszo stanowi teksty autorw pnego antyku, wrd ktrych
s Diogenes Laertios, Plutarch, Atenajos, Flawiusz Filostrat, Tertulian, Klemens
Aleksandryjski, Porfiriusz czy Sekstus Empiryk. Ich lektura wymaga szczeglnej
ostronoci, zawieraj one bowiem typowe dla pnego antyku pomieszanie wtkw
charakterystycznych dla powieci przygodowych, fantastyki i moralizujcej biografistyki. W ich przypadku oddzielenie prawdy od faszu to zadanie arcytrudne, wymagajce starannego porwnania przekazw, zbadania zalenoci midzy poszczeglnymi rdami oraz odrzucenia tego, co jest wynikiem perspektywy filozoficznej
ich autorw.
Wrd najbardziej znaczcych przekazw doksograficznych z tego okresu powiconych myli Protagorasa jest referat Sekstusa Empiryka zawarty w Zarysach
Pyrroskich 1 . Oprcz samej interpretacji tego fragmentu, interesujca z perspektywy bada nad Protagorasem jest rwnie prba odpowiedzi na pytanie
o rdo czy rda, z ktrych czerpie Sekstus. Warto si bowiem zastanowi, jak
szeroka jest wiedza Sekstusa o Protagorasie, a take czy pochodzi ona z tekstw
samego Protagorasa czy te z przekazw.
1 DK 80 A 14. Fragmenty presokratykw cytuj na podstawie wydania: Die Fragmente der
Vorsokratiker, W. Kranz (Hrsg.), Bd. I-III, Dublin-Z
urich 1968.
176
Cho moe si to wydawa zdumiewajce, gdy wemiemy pod uwag liczb wtkw zapoyczonych przez sceptycyzm od sofistyki, pnoantyczny neopyrronizm,
ktrego dumnym przedstawicielem jest Sekstus, nie wykazuje jakiej szczeglnej rewerencji dla nurtu sofistycznego. Wprawdzie w dziele Sekstusa, stanowicym prawdziw summ sceptyczn, znajduje si szereg fragmentw z dzie sofistw2 , parafrazy3 oraz przekazy4 , s one jednak wynikiem historycznej pasji Sekstusa, a nie
wyrazem jego aprobaty czy choby nawet zainteresowania sofistyk. Warto wspomnie, e podobn obojtno wobec sofistyki wykazuje, podejrzewany o sympatie
sceptyczne, Diogenes Laertios, ktry w rozdziale powiconym Pyrronowi, gdy wymienia prekursorw sceptycyzmu, wspomina o Homerze, Archilochu, Eurypidesie,
ale ani sowem nie wspomina o adnym z sofistw5 .
Co wicej, Sekstus nie tylko pozostaje obojtny wobec sofistyki, lecz nawet oddala wszelkie sugestie, ktre wskazywayby na jakkolwiek form pokrewiestwa
neopyrronizmu i sofistyki. Znaczce jest bowiem, e krtkie przedstawienie pogldw Protagorasa ma miejsce w I ksidze Zarysw Pyrroskich, gdy po ukazaniu
fundamentw sceptycyzmu, Sekstus wylicza tych filozofw oraz te szkoy filozoficzne, ktre jego zdaniem bdnie czy si z neopyrronizmem (PH I 210241)6 .
Mona si tylko domyla, e rdem tak duej wagi, jak Sekstus przykada do
wykazania odrbnoci neopyrronizmu, s zarzuty umniejszajce oryginalno i nowatorstwo szkoy Sekstusa. Bez wzgldu na przyczyny pozostaje jednak pewne, e
Sekstusowi zaley na podkreleniu rnic, a nie szukaniu paraleli midzy sofistyk
a sceptycyzmem.
***
Wracajc do interesujcego nas pytania o rda Sekstusa, przytoczmy zdanie
F.M. Cornforda, ktry w swoim komentarzu do Teajteta pisze: Sextus was no doubt influenced by Theaetetus, but appears to have had independent sources also7 .
F.M. Cornford nie przedstawia jednak adnego uzasadnienia dla swojej tezy.
Z perspektywy bada nad Protagorasem teza ta warta jest bliszej analizy. Ju
na pierwszy rzut oka wida bowiem zbienoci midzy tekstem Teajteta oraz referatem Sekstusa. Uwag zwraca fakt, e sama struktura przekazu Sekstusa bliska jest
2 Np. Protagoras: DK 80 B 1 = AM VII 60; Prodikos: DK 84 B 5 = AM IX 18 n.; Krytiasz:
DK 88 B 25 = AM IX 54. Korzystam z nastpujcych wyda tekstw Sekstusa Empiryka: Sexti
Empirici Opera, H. Mutschmann (rec.), vol. II, Adversus Dogmaticos libros quinque (Adv. mathem. VII-XI) continens, Lipsiae, 1914 oraz Sexti Empirici Opera, H. Mutschmann (rec.), vol. I,
Pyrrhoneion hypotyposeon libros tres continens, J. Mau (cur.), Leipzig 1958.
3 Np. Gorgiasz: DK 82 B 3 = AM VII 65 n.
4 Np. Protagoras: DK 80 A 12 = AM IX 55, DK 80 A 14 = PH I 216; Kseniades: DK 81 A 1 =
AM VII 53.
5 Diogenis Laertii, Vitae philosophorum, H.S. Long (rec.), 2 vol., Oxford 1964; IX 71-73 (dalej
jako DL).
6 Sekstus wskazuje na rnice pomidzy neopyrronizmem a filozofi Heraklita (PH I 210212), Demokryta (PH I 213-214), szkoy cyrenajskiej (PH I 215), Protagorasa (PH I 216-219),
sceptycyzmem Akademickim (PH I 220-235) oraz medycyn empiryczn (PH I 236-241).
7 F.M. Cornford, Platos Theory of Knowledge, The Theaetetus and the Sophist of Plato
translated with a running commentary, London 1935 (repr. 1946), s. 35 (w przypisie 3.).
Kolokwia Platoskie
JEAITHTOS
177
konstrukcji wywodu powiconego Protagorasowi w platoskim Teajtecie. Rozpoczyna si od przedstawienia tezy homo-mensura, a nastpnie, tak jak w Teajtecie,
przechodzi do gwnych wtkw cile powizanych z tez wyjciow, mianowicie
do problematyki zmiennoci rzeczy oraz zagadnienia postrzegania. Paralelne wzgldem Teajteta s rwnie wtki dotyczce fainmena oraz wzgldnoci rzeczy.
Przedstawmy najpierw podobiestwa, by nastpnie zastanowi si nad rnicami pomidzy referatem Sekstusa a Teajtetem.
Omwienie pogldw Protagorasa rozpoczyna si od przedstawienia tezy sofisty
okrelanej jako homo-mensura. Warto zwrci uwag, e dokonany przez Sekstusa
przekad terminu metron na jeden z centralnych dla sceptycyzmu terminw, jakim
jest kritrion, ma rwnie swj odpowiednik w Teajtecie. Sokrates w dialogu rwnie zastpuje mtron w tezie homo-mensura sowem kritrion8 , a czowieka jako
miar okrela mianem kritc9 .
Podobiestwo czy wsplno (koinwna), jak wydaj si mie pogldy Protagorasa oraz nauka pyrroczykw, polega na tym, e w konsekwencji tezy homomensura, Protagoras:
(1) przyjmuje fenomeny;
(2) w ten sposb wprowadza wzgldno10 .
Jak zaznacza Sekstus, pogldy pyrroczykw rni si jednak od pogldw
Protagorasa, co uwidoczni si, jeli przedstawi si je stosownie.
Swoje omwienie Sekstus rozpoczyna od wtku zmiennoci materii (tn lhn
eustn enai, eoshc d atc [. . . ]). Chocia termin lh, nie wystpuje ani w Teajtecie, ani w adnym innym z przekazw dotyczcych Protagorasa11 , to jednak
wtek zmiennoci i pynnoci rzeczy jest jednym z dwu gwnych zagadnie omawianych w dialogu w czci powiconej Protagorasowi. Platon przedstawia bowiem Protagorasa jako zwolennika zmiennej wizji rzeczywistoci, przeciwstawiajc
Parmenidesowi, a stawiajc w jednym szeregu z Empedoklesem, Heraklitem, Epicharmem czy Homerem. Dla wszystkich tych postaci, jak podsumowuje Sokrates
w dialogu, ruch, zmiana, mieszanie si stanowi rdo tego, o czym bdnie mwi
si, e jest. W gruncie rzeczy jednak nie istnieje nigdy nic, a zawsze si tylko
staje (sti mn gr odpot> odn, e d ggnetai)12 .
Warto zaznaczy, e pogldy zwolennikw zmiennoci opisywane s w Teajtecie
przy pomocy terminologii, odwoujcej si do rdosowu pyn. Jest tak w po8
at
pntwn
mtron
njrwpc
stin,
fte,
Prwtagra,
leukn
barwn
kofwn,
odenc tou o tn toiotwn. qwn gr atn t kritrion n at, oa psqei toiata omenoc,
lh
tn m ntwn c ok stin
178
woaniu si na homerycki mit o Okeanosie i Tetydzie, ktry potwierdzi ma suszno tezy goszcej zmienno rzeczy. Sokrates podsumowuje: Wszystko, powiada,
z nurtw si urodzio i ze zmiany (pnta erhkhn gkona oc te ka kinsewc)13 .
W innym miejscu Sokrates stwierdza: To na to samo wychodzi, co Homer mwi
i Heraklit, i wszyscy ludzie tego pokroju, e wszystko si rusza jak woda w potoku
(emata kinesjai t pnta), a wedle Protagorasa, arcymdrego, e czowiek jest
miar wszystkich rzeczy14 .
W referacie Sekstusa, podobnie jak w Teajtecie, wtek zmiennoci rzeczy zostaje
spleciony z wtkiem dotyczcym postrzegania. Sekstus pisze: Wobec tej pynnoci
napywa ustawicznie nowe tworzywo, zastpujc ubytki, zatem zmieniaj si take
i przeinaczaj zmysy wraz ze swymi wraeniami stosownie do wieku i do innych
stanw cielesnych15 . Druga cz tego zdania wprowadza dobrze znany w sceptycyzmie, ale obecny take w Teajtecie wtek zalenoci spostrzee od stanu, w jakim znajduje si ten, kto spostrzega. Wskutek zmiennoci materii, jej przypyww
(prosjseic) i odpyww (poforseic) oddziaujcych na stany osb postrzegajcych, maj miejsce rnice w postrzeganiu zalene od wieku i innych elementw
konstytuujcych ciaa.
Myl ta zostaje rozwinita w dalszej czci referatu. Jak pisze Sekstus, ludzie
ujmuj rne rzeczy odmiennie, w zalenoci od swoich diajseic. Kto znajduje si
w stanie zgodnym z natur, ten z tego wszystkiego, co zawarte jest w materii
(kena tn n t l) postrzega tylko to, co jawi si ludziom bdcym w stanie
zgodnym z natur, a kto, kto znajduje si w stanie niezgodnym z natur, ujmuje to,
co waciwe ludziom znajdujcym si w takim stanie. Ta sama zasada obowizuje
w przypadku takich diajseic jak wiek, sen, jawa oraz wszelkie inne.
Wtek zrnicowania spostrzee u ludzi w zalenoci od ich stanw odgrywa
wan rol rwnie w Teajtecie. Teza homo-mensura implikuje bowiem prawdziwo wszystkich asjseic, rwnie tych, ktre przytrafiaj si szalecowi, czowiekowi we nie czy choremu. W dialogu pojawiaj si liczne przykady uzasadniajce
t tez. Jak mwi Sokrates, czasami zdarza si, e gdy wieje wiatr, jeden czowiek
marznie, drugi za nie odczuwa zimna, albo te obaj odczuwaj zimno z rn intensywnoci16 . Podobna rnica spostrzee zachodzi pomidzy czowiekiem chorym
i zdrowym w odniesieniu do pokarmu: choremu pokarm wydaje si gorzki, podczas
gdy dla zdrowego jest on sodki17 . Sokrates zdrowy odczuwa wino jako sodkie,
a dla Sokratesa chorego jest ono kwane18 .
Dobrze znany z Teajteta jest rwnie wtek fainmena. W referacie Sekstusa
pojawia si on w zwizku z przekonaniem, e wsplno pogldw Protagorasa
13
14
15
Ibid., 152e.
Ibid., 160d.
Sextus Empiryk, Zarysy pirroskie, s. 57:
poforsewn
ggnesjai
ka
.
Platon, Teajtet, 152b:
tc
asjseic
eshc
metakosmesja
atc
te
ka
suneqc
prosjseic
lloiosjai
par
te
nt
tc
tn
llac
kataskeuc tn swmtwn
16
r> ok note pnontoc nmou to ato mn mn; ig, d> o? Ka mn rma, d sfdra?
17
Ibid., 166e:
fanetai sjei
18
Ibid., 159d.
oon
ka
gr
toc
prsjen
lgeto
namnsjhti,
ti
mn
sjenonti
pikr
Kolokwia Platoskie
JEAITHTOS
179
Ibid., 152bc:
20
.
Por. ibid., 159b (chory i zdrowy Sokrates).
jermoc ka
psi
toc toiotoic
180
jaki jest sens caego zdania? Analiza znacze obu terminw w filozofii hellenistycznej i u Sekstusa pozwala stwierdzi, e prosjseic i poforseic (diaforseic)
funkcjonuj jako terminy techniczne zawsze w powizaniu z dogmatycznym locus
communis, jakim jest zmienno materii. Sekstus posuguje si nimi wtedy, gdy pragnie w sposb najbardziej oglny przedstawi dwa podstawowe elementy procesu
zmiany materii: jej napywanie i odpywanie21 .
W Teajtecie nie ma rwnie swej paraleli wtek lgoi, ktre istniej w materii
i dziki ktrym materia ma moliwo bycia tym wszystkim, czym si kademu wydaje22 . Trudno zgodzi si z E. Dupreelem, ktry, podkrelajc, e wtek ten wykracza poza tre Teajteta, uwaa zarazem, e wzbogaca on nasz wiedz o Protagorasie i dowodzi niewystarczalnoci komentarzy do dialogu23 . Abstrahujc od rnych
interpretacji terminu lgoi24 , mona przypuszcza, e jest to raczej jeszcze jedno
przeformuowanie tekstu Teajteta w duchu polemiki sceptyczno-dogmatycznej.
Ponadto, uwag zwraca wiele terminw pojawiajcych si w referacie Sekstusa,
ktrych z ca pewnoci na prno byoby szuka u Platona. S wrd nich pojcia Arystotelesowe (lh) oraz inne, zwizane z filozofi okresu hellenistycznego
i pniejsz, w szczeglnoci ze sceptycyzmem i by moe szko medyczn
(dijesic, kataskeu, prosjseic, poforseic, metakosmesjai). Dobrym przykadem Sekstusowego sposobu referowania jest opis zalenoci spostrzee od stanw,
ktry wprawdzie posuguje si przykadami z Teajteta, ale sownictwo, ktrego przy
21 Sama idea pynnoci i zmiennoci materii jest, jak susznie zauwaaj J. Annas i J. Barnes
(Sextus Empiricus, Outlines of scepticism, J. Annas, J. Barnes (ed.), Cambridge 2000, s. 166), dogmatycznym commonplace, wizanym w literaturze filozoficznej z platonikami i stoikami. Pojawia
si ona w Zarysach Pyrroskich w argumentacji przeciw powikszaniu i pomniejszaniu (PH III,
82), w ktrej Sekstus, opisujc zmienno
, posuguje si pojciami dodatku (
)
i wypywajcej oraz napywajcej materii (
). Rwnie w argumentacji zwrconej przeciw spoczynkowi czytamy: a przecie wszelkie
ciao ustawicznie si porusza zdaniem dogmatykw, ktrzy gosz, e tworzywo jest pynne i e
zawsze dokonywa swych rozdziaw (
) oraz przydziaw (
); jako Platon nie
przyznaje nawet ciaom istotnego bytu, lecz zwie je raczej stajcymi si, a Heraklit przyrwnuje
ruchliwo naszej materii do wartkiego prdu rzecznego. (Sextus Empiryk, Zarysy pirroskie III
115). Wszystkie te fragmenty operuj podobn metaforyk i terminologi. By moe racj ma
F.M. Cornford (Platos Theory of Knowledge, s. 38-39 w przypisie), ktry proponuje odnie oba
terminy do problematyki odywiania i wydalania: This may mean no more than the constant
waste in our bodies repaired by nutrition (cf. Symp. 207d), an alteration of hunger and repletion
which would modify the pleasures of eating. Argumentem za takim fizjologicznym rozumieniem
i
jest niewtpliwy fakt zainteresowa zawodowych Sekstusa jako lekarza.
22 Sextus Empiricus PH I 218.
23 E. Dupr
eel, Les Sophistes. Protagoras, Gorgias, Prodicus, Hippias, Neuch
atel 1948, s. 18: On
voit que ces lignes de Sextus ne d
emarquent pas simplement les donn
ees du Th
e
et`
ete.Ce quelles
nous apprennent de la mati`
ere et des logoi, paroles, expressions ou discours, qui sont comme
en puissance dans la mati`
ere ind
etermin
ee, m
erite toute attention, car cette id
ee bizarrement
exprim
ee est en exacte concordance avec dautres aspects de linspiration protagoricienne. La
donn
ee de Sextus, en m
eme temps quelle confirme la valeur du Th
e
et`
ete pour lex
eg`
ese du
protagorisme, quelle laisse entrevoir sous un aspect plus archaique, annonce linsuffisance des
commentaires du dialogue.
24 E. Dupr
eel tumaczy termin
jako sowa (expressions) (op. cit., s. 18), J. Annas,
J. Barnes przyczyny (reasons) (Sextus Empiricus, Outlines..., s. 56), a A. Krokiewicz jako
uzasadnienie (Sekstus Empiryk, Zarysy..., s. 57). J. Annas i J. Barnes (Sextus Empiryk, Outlines..., s. 56 w przypisie), komentuj: the general sense of the view ascribed (no doubt falsely)
to Protagoras is clear, but the precise sense of logoi is obscure.
osa
tc
prsjesic
protrac
lhc
porreoshc
sioshc
diaforseic
prosjseic
poforseic
lgoi
prosjseic
ka
trac
pei-
Kolokwia Platoskie
JEAITHTOS
181
bnein
toc
kat
fsin
qousi
fanesjai
dnatai,
tn
par
fsin
toc
par
fsin.
Ka
dh
par tc likac ka kat t pnon grhgornai ka kaj> kaston edoc tn diajsewn atc
lgoc
sti
d>
otoc
par
tc
peristseic
kalomenoc, peristseic legntwn mn tc diajseic. jewresjai d> atn famen n t kat fsin
par
fsin
qein,
grgornai
kajedein,
par
tc
likac,
par
kinesjai
remen,
par t misen filen, par t ndeec enai kekoresmnouc, par t mejein nfein, par tc
.
Por. Z. Nerczuk, Parafraza gorgiaskiego traktatu O niebycie w wersji Sekstusa Empiryka
[w:] Sapere aude. Ksiga pamitkowa ofiarowana profesorowi dr hab. Marianowi Szarmachowi
z okazji 65 rocznicy urodzin, I. Mikoajczyk (red.), Toru 2004, s. 185-201.
27 Por. Diogenes Laertios (DL IX 78), ktry wspomina o tekcie Ainezydemosa bdcym rwnie
:
(by moe tosame
z Pyrrhoneioi logoi (DL IX 116)).
28 Por. odrzucenie kryterium prawdy (AM VII 60-65), teza o prawdziwoci wszystkich
(AM VII 388-389), wzmianka o agnostycyzmie Protagorasa (AM IX 55-57) wszystkie te wtki
obecne s w Teajtecie Platona.
29 Por. Platon, Teajtet, 171ac.
prodiajseic, par t jarren dedinai, []
26
potpwsic
kaj
fhsin
Anesdhmoc
ec
Purrneia
potupsei
fantasai
182
30