Vous êtes sur la page 1sur 8

Wawakuna awinankupaq

Diciembre 2014

Pusaq chunka suqtayuk

N 86

Suplemento Infantil del Almanaque 2015

Ay palomitay, por vos viditay!


Takirikuspa Todos
Santos rayminchik
watakama
chusaripun.
Carnavalesataq
patanchikpia
karichkan.
Maypi payta nuqa ay palomitay
Munaway nirqani por vos viditay
Jina llullatapis ay palomitay
aysarikurqani por vos viditay.

FOTO: WWW:capinota.wordpress.com

Wallunkarikuyqa Cochabamba
departamentollapi
Kay takiykunaqa may unaymanta,
waynuchus kaspaqa tika jina phancharinchis.
Nuqapis sipas kaspaa takirikuni,
wallunkarikuni, mamay mana munaqchu,
suwarpachikuwaqtaq nispa kamiriwaq,
jinapis atipakuq kani.
Rosca (hacienda) tiempopiqa patrones imata
takichiwasunri, saqras karqanku...

UMAN

Palta Cueva, Ayopaya: Kay jina comunidadniy,


kayri Unidad Educativa Palta Cueva, chaypi
pukllarisayku, yachachikniyku
Adela Choque Flores.

APACHIMUNKU

Raqaypampamanta (Mizque): Kayta apachimuyku aaskitupaq,


nuqayku Centro de Formacin Originaria de Alturasmanta (CEFOA)
kayku. Jatun organizacin kamachik Central Regional Sindical nica
Campesinos Indgenas Raqaypampa (CRSUCIR). Musuq kamachiq,
tata Marcial kunanqa, Lagunapi payta churarqayku.

a
n
u
k
a
n
i
s
q
i
r
a
r
u
p
a
w
a
W
Qhuchipampa, Tapacar:
5, 6 de octubre
intercambio de experiencia
ruwakurqa, comunidades
Tapacarimanta Norte Potosi
comunidadeswan, chaypi
kanka mikhunata tukuyniyku
mikhurirqayku.

Jachasola, Tapacar: Nuqaykuqa mamasniykuwan taller


nutricionmanta ruwakuchkaptin rirqayku.
Chaypi Institucion CENDA mamasniykuta
uamantapacha chuchuwan wawasta
uywanamanta tukurichirqa. Ua
y
wawayuq mamaspis sumaqta mikhunanku
s
tiyan nikurqa.

I ka

AASKITU # 86 Diciembre 2014 CENDA Av. Tadeo Haenke 2231 Telf.: 4243412 Fax:4 281502 Casilla: 3226 www.cenda.org Cochabamba - Bolivia (Jr)

AASKIT

San Gabriel - Villa Tunari,


Provincia Chapare:
Mi nombre es Luis Fernando
Garrado Marca tengo 9
aos.Estoy con mi hermano
Alexander Garrado Marca,
l tiene 6 aos, tanto me
ha exigido para comprar el
Aaskitu, ahora estamos
leyendo.

Plantas Medicinales:

Nutricin de nios y mujeres


de la zona andina sutiwan
CENDA institucin internado
de Titaqallo, (Tapacar) uk taller
de capacitacin wakichirqa,
wallpapi unquy rikhuriptin
Wawakunaqa may kusisqas karqanku
janpiyta yachanankupaq.
janpi qhuraswan wakichisqankumanta:
Phichqa chunka wawakuna
qharis, warmis suqta
facil kayta ruwayqa, wasiyman
watamanta chunka tawayuq
chayaytawan, wallpasniyta
watakama karqanku,
janpimusaqpacha.
paykunaqa
kay comunidades
Qumir qhuraswan janpita wakichiytaqa
kanku:
Tujsapuqyu,
Jachasola,
wawaspaqqa may kusiy, ajinata
Lampani, Qulqa Chico, Pucara,
ruwaspapuni
Qulqa Grande, Jirunquta waq
paykunaqa
comunidades ima; paykunaq
yachakunku.
familiasnin wallpasta uywayta
qallarisanku aychata, runtuta
mikhunankupaq.

JAMPI QHURAKUNAMANTA

Wallpitas
kanku.
puriykachakuch
qa
Chiri tiempopi
kuta
moquillo qhipan
a.
qhatiykachanq

Kay wawaqa carbonta kutachkan.

an,
pina tiy
n
ja
a
q
a
asman
wallpat
Ajinata ingeniero waw.
nispa achachisan
y

Wallpapi moquillo janpinapaq wakichina


Wallpastaqa runtuta churananpaq uywakunchis,
jinapis tukuy laya unquykuna rikhurin. Kunan
yacharina moquillopaq janpita wakichiyta.

CEBOLLA: Khuskanpaq
khuskannin.

EUCALIPTO: Uk
maki qapi.

YAKU: Kimsa
litros yaku.

LIMN: Uk entero.

ABEJA MISKI:
Uk cuchara.

AJOS: Iskay kiru.

AJINATA WAKICHINA
Kimsa litro yakuta mankaman jichaykuytawan
timpuchina, uk chuwapi iskay kiru ajosta,
khuskanpaq khuchkan cebollata picaytawan
timpusaq mankaman jichaykuna,
timpuchinallapuni.
Mankata ituqarpaytawan eucalipto laqhista
churaykuna pasaykunanpaq, ilayarpachina.
Ilayarquntinpacha chay uk limonta
chirwaykuna, uk chuchara abeja miskita
churaykuytawan qaywirpana.
Sutiyaymanta wallpa corralman pisimanta pisi
ukyanankupaq churapuna .

Kimsa

ntes
Estudia de ocho
s
ores
y profes ducativas de loera
se
qu
unidade s Paza y Ante valorizar
e
io
r
municip n la feria para gar y ensear
o
r
lu
l
a
organiz tos propios de bebidas.
en
sy
rque
los alim variados plato maranto, cha e
tr
,a
, quinua a achacana, enentes
o

u
h
c
Papa, ma y la tpic dos en difer s
de lla ron mostra r los mismo
o
ue
otros, f , preparados premos qu
s
e
a
s
V
me
...!
ntes.
estudia han expuesto
platos

II Feria de Nutricin en Totoral, Oruro

Kikin jallpa patapi puquch


Unidad Educativa
Guillermo Gutirrez de Avicaya

Hemos preparado pastel de papa: Hacer cocer papa


blanca, tomate, cebolla, pimentn, mantequilla, queso,
leche y huevo. Se lo mezcla todo y se pone al horno.

AJ DE ACHACANA
Ingredientes

1 plato de achacana picada.


kilo de carne de res.
1 cebolla grande.
3 cucharadas de aj colorado molido y frito.
4 papas.
libra de maz remojado y cocido.
libra de chuo remojado, pelado y cocido.
cucharadita de pimienta molida.
cucharadita de comino molido.
Sal a gusto.
Para la sarza
2 cebollas.
1 tomate.
Aceite y sal a gusto.

Tambin hemos
preparado un aj
de chuo, con
habas verdes, aj
molido, cebolla y
charque.

va
Educati
Unidad Pagador
n
ti
a
Sebas de Antequer
io
Municip

Preparacin

Cocer la achacana en un poco de


agua con sal y escurrir.
En un sartn frer la cebolla finamente picada.
2
PASO
Cuando est transparente, aadir la carne
La achacana es un cacto comestible,
picada y dejarla dorar.
que no lo cultivamos, crece en la zona
Luego agregar el aj colorado y los
andina, en los cerros. La achacana se
condimentos, media taza de agua y cocinar
cosecha en octubre y noviembre.
por 10 minutos.
En una olla con media taza de agua agregar
O1
la achacana, el preparado de carne, las papas PAS
cocidas, y darles un hervor.

PASO

Preparacin de la sarza
Picar la cebolla en pluma, el tomate en cubos
y aderezar con aceite y sal.
Servir el aj de achacana con sarza encima,
acompaado de mote y chuo.

a
Taw

(Tomado de www.recetas.com.bo)

PREPARACIN DE LA ACHACANA

Se saca la achacana con picota.


Se corta la parte que tiene ms espinas.

Se pela c

hikusqanchis may sumaq


Unidad Educativa
Simn Bolvar, Totoral

Unidad Educativa
Juan Orlandini, 3 grado

Hemos aprendido a preparar empanadas con


harina de trigo, caawa y amaranto.

Nosotros hicimos pastel y brochetas de hgado.

HEMOS RECICLADO! de envases de refresco hemos


fabricado mandiles, gorro, polera. U.E.: Simn Bolvar.
PASO

Con la achacana se prepara: aj, sopas,


empanadas, galletas, queques y otros
platos. Como alimento es bueno para los
jvenes, al menos la sopa de achacana.
Tambin sirve como medicamento para
curar la tos.

PASO

Aj de achacana listo
para servirse!
Se corta y ya se tiene la achacana lista para cocinar.

P h ic h q

como la papa.

Hemos
preparado
tambin un
refresco de
ayrampu,
es muy
delicioso.

Todos Santo Raymi

Mastaku uqharikapuntaq, wallunka chayamuntaq

Mastakumanqa aswantaqa wawas purinku. Rezarpanku chant masasta


apakunku. Kay wawasqa Capinotapi

Musuq wauyniyuq familiasqa Todos


Santos raymi chayamuptinqa, apis
jakuta raytiytawan urpusta, tanta
wawasta ima ruwankupacha. 1 de
noviembre punchay doce horaspaq
apis mastakuta ruwanchika, kikin
chawpi punchayta almasqa chayamunku,
chayrayku escalerata churana chayninta
juraykamunanpaq. Almitaqa saykusqa
chayamun, chakiymanta, yarqhaymanta
chay tukuyta wakichipuna. Runapis
chayamuwanchis, urpusta, tanta
wawasta, tukuy kaqta kulli manachay qillu
aqhitayuqta jaywarina resasqankumanta
nin doa Elvira jaqay Potosi llaqtamanta.

Wallunkaqa kay Cochabamba japiyllapi

Mamaykuqa wallunkaman rinayku


kachkaptin phiarikuq

Wallunkaqchu riyta munasanki?, mana rinkichu!,


niytawan phiarikunku. Nuqaykuri uyarichkayku
takidorastaqa, lluqallas wallunkachichkanku.
Pakaymanta ayqirquqpuni kayku. Umm wallunkapiqa
canastillos
warkhurayachkan,
Coplas de Todos Santos
qullqiyuq,
Todos Santos chamun ay palomitay,
frutasniyuq,
Wallunkarinaypaq por vos viditay,
tikasniyuq may
qhawakuqkunapaq ay palomitay
kachitu. Pitaq
janpatu kankita por vos viditay.
wallunkanqa
ninkupacha, nuqataq
Calisto calisto ay palomitay
chinpaykuni, lluqallas
yungayu
calisto por vos viditay,
kusisqas jamurinku.
aysadorniypata ay palomitay
wallunkarichiwanku
nispa yuyarikun Mama
chakin, makin wistu por vos viditay.
Guillerma Zurita.

ta
Suq

Ajina kachituta mama Isabel Dominguez


tarkiripuwanchis wallunkarinapaq
takiysituta. Pachi mama Isabel.
Wallunka - Tiataco FOTO: Ramiro Lizrraga T.

AASKITU # 86 Diciembre 2014 CENDA Av. Tadeo Haenke 2231 Telf.: 4243412 Fax:4 281502 Casilla: 3226 www.cenda.org Cochabamba - Bolivia (Jr)

FOTO: www.capinota.wordpress.com

Escalerata churanapuni

yki awas
a
q
s
i
r
a
l
.W
Wil
cuentos
s

tivo
atiq
s Educa
apaq w
Qankun manta Ncleo anta ima
ram
urso
5, 6 c a, Santa Brba inkumanta,
v
a
a
c
h yn
Challa
nta, yac parlarispa,
a
m
u
k
nin
n
kawsay amasninkuwa qanku.
m
,
a
a
t
lq rir
ta
upaq qil
it
k
s
a

REFORZANDO NUESTROS SABERES LOCALES


MUNICIPIO VACAS, ARANI.

Kusi Kusimanta
Sikimiramantawan

Uk wata, paray tiempopi, uk Kusi Kusi wasinta mana sumaqtachu ruwasqa, mana sinchitachu
millmitasninta watasqa. Chay wata sinchi para chayamusqa, wasintaqa phirirpasqa. Sinchi
llakisqa purikamusqa, chaypiri Sikimirawan tinkukusqa. Sikimiraqa mancharikusqa Kusi Kusita
rikuytawanqa:
- Kunanqa mikhuwanqachari! nirisqa.
Kusi Kusiqa, Sikimiraman chinpaykusqa nispa:
Wasiyta ruwaysiwankimanchu?, willarisqa sinchi para wasinta phirisqanmanta. Sikimiraqa,
kutichisqa:
- Ari, yanapasqayki, jaku wasita ruwamuna. Iskayninku riytawan, watiqmanta sinpasqanku wasintaqa.
Kusi Kusi kaytuta ruwasqa, Sikimirataq sumaq sinchita watasqa. Sumaq sinchitapuni watasqanku,
watiq sinchi para chamuytawanpis, manaa Kusi Kusiq wasintaqa phirisqachu. Ajinapiqa Kusi Kusi,
Sikimirawanqa kusisqa karikusqanku.
- Pachi, pachi yanapawasqaykimanta!. Nisqa Kusi Kusiqa.
Chaypachamanta Kusi Kusiqa, sinchi para jamunan kaptinqa, wasinta sumaqta ruwan. Chayta
runaqa qhawarin, yachananpaq sinchi para jamunanta.a
khuchka kanankumanta llakirikusqanku, sapa uk yanninta
ripusqanku.
Jinallapi, Janpatuqa karu, karuta phinkisqa, runari sumaqta
chayta qhawasasqa:
- Kay wataqa, sumaq wata papapaq kanqa, chayrayku

La araa y la
hormiga

Dibujo y cuento:
Juan Elvis y Jheyson
Gonzlez Colque

Dicen que un ao, en la poca de lluvias, una araa construy su casa,


pero se olvid de amarrarla bien fuerte. Ese ao llovi y llovi muy
fuerte, destruyendo por completo su telaraa. La araa triste se fue a
caminar, hasta que se encontr con una hormiguita.
La hormiga se ocult, pensando:
- Me va a comer!
Pero la araa solo le pregunt:
Hormiga me puedes ayudar?, y le cont su historia de cmo la lluvia haba destruido su telaraa. Ya tranquila la
hormiguita le respondi:
- Claro que s, puedo ayudarte. Juntas fueron al lugar donde haba construido su casita. All hicieron
una nueva telaraa. La araa tejiendo y la hormiguita amarrando. La amarraron tan duro, que la
lluvia no volvi a destruirla; la araa y la hormiga se quedaron felices.
i
- Gracias por ayudarme! le dijo la araa.
Desde entonces esta araa y todas las dems, cuando saben que va a venir una lluvia fuerte,
aseguran bien su telaraa. Viendo esto, las personas podemos saber si va a llover fuerte.

Qan c h s

La semilla dorada

Kay jinatapuni kamirqukuwanku


kastilla simita mana parlayta
yachasqayrayku. Nuqaqa
qhichwallata parlakuni. Kunanqa
kastilla parlayta amaasaq. kay
jarawita (poesa) sumaqta awisaq,
chaypipuni kastilla rimayta yachasaq.

Autora: Nilda Zamataro

En su camita de tierra
descansa la semilla dorada;
algunas gotitas de la lluvia
entraron a despertarla.
El sol se acerc un poquito
y le regal su calor.
La semilla rompi su traje,
hizo fuerza... y se estir.
Se asom muy curiosa
y el mundo descubri.
As la semilla dorada
en planta se convirti.

imaqa kastilla
Atispa, riksispa qillqariy kay
ta
qallupi sutisnin lla rimaytapis
sti
a
frutaspata. K man.ichari?.
yachakuna kan

Quechua
Castellano

Pus

aq

QHICHWATA YACHARIKUNA
p

rojo

q
r
blanco

Uk raqhanawan
qhichwapi junt'achiy,
chay rimaykunata

q
plomo

a
a
negro

ch

caf

Verde

Publicacin con el apoyo de:

Vous aimerez peut-être aussi