Vous êtes sur la page 1sur 32

DRAFT in progress

ESBOO em desenvolvimento

Redes, Ciberntica e Neuropoder


- breve estudo do contexto ciberntico actual

Rui Matoso

Resumo
Na esteira de Norbert Wiener e de Marshall Mcluhan, podemos
entender as redes telemticas como ampliao do crebro e do
sistema nervoso central, dando assim origem conexo entre a
rede neuronal e o ambiente ciberntico em que vivemos. Neste
contexto operam duas formas de poder: o noopower (poder
cognitivo) e o neuropoder (poder neuroplstico). Ambos resultam
das interferncias psicotecnolgicas e dos mecanismos aditivos
de feedback na estrutura da rede neuronal e nas formas de
produo da conscincia e da subjectividade.

Palavras-chave:
Ciberntica Neuropoder Redes Feedback

Abril 2015
Universidade Lusfona de Humanidades e Tecnologias
Doutoramento em Cincias da Comunicao

Rui Matoso 2015 | rui.matoso@gmail.com | http://grupolusofona.academia.edu/ruimatoso

Networks, Cybernetics and Neuropower

Absctract:___________________________________________
In the wake of Norbert Wiener and Marshall McLuhan , we can
understand the telematic networks , such as the expansion of the
brain and central nervous system, thus giving rise to the
connection between the neural network and cyber environment in
which we live. In this context operate two forms of power : the
noopower (cognitive power) and neuropoder (neuroplastic power).
Both result from psicotechnologies and feedback mechanisms in
the neural network structure and forms of production of awareness
and interference on subjectivity.
Key-words: __________________________________________
Cybernetics - Neuropower- Networks - Feedback

NDICE
1 - INTRODUO

2 - AMBIENTE E EXPERINCIA
2.1. O DESENVOLVIMENTO DA NOO DE MEIO

2.2. PRAGMATISMO

2.3. CIBERNTICA E CONTROLO

2.4. ORGANOLOGIA UMA PERSPECTIVA CRTICA DA CIBERNTICA

12

3. VIDA E POLTICA EM REDE


3.1. DO CREBRO AOS SISTEMAS DINMICOS COMPLEXOS
A EXPANSO PS-CIBERNTICA DA IDEIA DE REDE E A SUA CRTICA

16

3.2. CONECTADOS, MAS A QUE PREO E SOB QUE CONDIES ?

21

3.2.1. LGICA DA ADICO : FEEDBACK, RECOMPENSA E MULTITASKING

22

3.3. BIG DATA, VIGILNCIA E AFFECTIVE COMPUTING

24

3.4. NOOPOWER (PODER COGNITIVO) E NEUROPODER

28

1. INTRODUO
Este ensaio pretende analisar e problematizar o contexto ciberntico actual, tendo em linha
de conta que as tecnologias de rede, designadamente a Internet e as redes sociais, definem em
grande medida a nossa cultura tecnolgica, na qual as psicotecnologias operam como extenses da
conscincia e da rede neuronal.
Deste modo, julgamos til tomar como ponto de partida o desenvolvimento das noes de
ambiente e experincia, com maior nfase nas teorias da Ciberntica, uma vez que a partir das
investigaes de Norbert Wiener que as noes de ambiente, interao e experincia viro a ser
reequacionadas tendo em considerao novos desenvolvimentos tericos e empricos. A regulao
e controlo dos fluxos de informao e dos mecanismos de feedback positivo aplicados pela
Ciberntica investigao dos mecanismos de regulao homeosttica nos seres humanos um dos
eixos principais da cibernetizao do humano e dos seus ambientes.
Posteriormente, veremos como a expanso do pensamento ciberntico de Wiener a diversos
modelos organizacionais formam a nossa contemporaneidade, e deram origem a uma viso
organizacional subjacente aos modelos dos sistemas dinmicos, os quais tomam como ponto de
partida o enunciado ciberntico da automatizao, auto-regulao e controle (homeostase e
feedback). Neste contexto, teremos ainda de salientar as investigaes do neurocientista Daniel
Levitin sobre o multitasking informtico e a existncia de centros de recompensa (reforo positivo)
no crebro, que sendo estimulados atravs de impulsos elctricos produzem neurotransmissoresdopamina, criando assim hbitos aditivos.
Se convocarmos para esta anlise dos mecanismos de recompensa neuronal as investigaes
cibernticas de Norbert Wiener, podemos deduzir que as designadas redes sociais, funcionam como
indutores dos mecanismos de recompensa e de feedback, por exemplo atravs da inveno do
boto like e dos comentrios associados.
Por fim, percorremos alguns aspectos do panorama ciberntico e das tecnologias de rede
actuais, visando problemticas em aberto como o big data, a computao afectiva, a militarizao
do ciberespao (vigilncia), mas que do corpo a uma governao algortmica e a novas formas
(relaes) de poder: o noopower (poder cognitivo) e o neuropoder (poder neuroplstico).

2. AMBIENTE E EXPERINCIA
Today, the technosphere, or the mediascape, is the only nature we know.
Steven Shaviro

2.1. O DESENVOLVIMENTO DA NOO DE MEIO

A ideia de que o ser humano vive e interage em ambientes que o condicionam contm
perspectivas distintas e complementares. No contexto da sociologia da cultura usual afirmar-se
que o seres humanos vivem imersos como peixes num aqurio de guas semiticas, tomando como
naturais os fluxos e as foras culturais que atravessam o quotidiano. No quadro da modernidade, o
diagnstico avanado por Georg Simmel em As Metrpoles e a Vida Mental1, elucidativo do
quanto o meio urbano contribuiu para a intensificao da estimulao nervosa () exigindo uma
quantidade diferente de conscincia que aquela que lhe exigida pela vida rural (Simmel, 2004:
76). No ter sido por acaso que a noo de meio, derivada do latim medium, se imps como
factor estruturante nos estudos das cincias da comunicao.
Historicamente considerado, o termo foi importado da mecnica para a biologia, na segunda
metade do sculo XVIII, surgindo na Enciclopdia, de dAlembert e Diderot. Os mecanicistas
franceses designaram por meio o que Newton e antes dele, Christian Huygens - entendia por
ter, o fluido (veculo da ao) que permeava os corpos e permitia a interao distncia (Lei da
Atrao Universal). Na sua ptica, Newton considera o ter como estando em contiguidade no ar,
no olho, nos nervos e nos msculos. Desse modo, seria pela aco de um meio que se garantia a
ligao de dependncia entre a fonte luminosa percepcionada e os movimentos orgnicos atravs
dos quais o homem reage a essa sensao.
Auguste Comte, ao propor uma teoria biolgica geral do meio, no seu Cours de Philosophie
Positive, de 1838, desenvolve aquela noo como sendo o conjunto total das circunstncias
exteriores necessrias existncia de cada organismo (Canguilhem, 2011: 143) , salientando a
relao de reciprocidade entre o meio e o organismo, ainda de acordo com o princpio newtoniano
da aco e da reaco.
A partir de 1859, com a publicao de Origem das Espcies, Darwin prope mais variveis
privilegiando a relao entre o vivente e o meio, concebida como conjunto de foras fsicas, a
concorrncia vital e a seleo natural. Devido s suas viagens exploratrias, Darwin est mais
1 A publicao original Die Grostdte und das Geistesleben de 1903.

prximo dos gegrafos, reconhecendo a importncia da diversidade biogeogrfica do meio e a sua


influncia na constituio das circunstncias concretas que suportam a vida.
A extenso da noo de meio escala planetria d-se por via do naturalista Alexander von
Humboldt, na sua obra Kosmos (1845) apresentada uma sntese dos conhecimentos tendo por
objecto a vida sobre a Terra e as relaes da vida com o meio fsico envolvente. Esta mundiviso da
totalidade denota a abertura de um pensamento geofilosfico e da relao entre a humanidade e o
planeta, abrindo assim caminho histria universal e geopoltica.
Contudo, ser John B. Watson, que pela sua investigao no campo da psicologia
comportamental estar na origem dos postulados da psicologia behaviorista e, deste ponto de vista,
o meio define-se como um apriori investido de todos os poderes na relao com os indivduos que o
habitam, assim, a situao do vivente equivale a uma condio imposta, ou a um condicionamento
pr-determinado.
A articulao entre as formulaes oriundas do darwinismo, behaviorismo e mecanicismo,
continuam ainda hoje operacionais na investigao das redes telemticas e da interao homemmquina, sendo o conjunto de prticas experimentais e teraputicas designado como
neurofeedback aquele que actualmente se evidencia como efeito de um determinismo tecnolgico
behaviorista,

designadamente

no

que

respeita

aos

fenmenos

de

condicionamento

desencadeados pela activao dos centros neuronais de recompensa e pelo reforo do feedback2;
ou nas experincias de manipulao das emoes contgio emocional - dos utilizadores da rede
social Facebook3.

2.2. PRAGMATISMO

A interao organismo-meio vir posteriormente a ser revertida nos estudos de psicologia


animal de Von Uexkll4, nos quais dito que estudar um organismo nas condies
experimentalmente construdas impor-lhe um meio, contudo, aquilo que prprio do vivente
este construir o seu prprio meio (Canguilhem, 2011: 154). O organismo assim considerado como
um ser ao qual nem tudo pode ser imposto, essencialmente porque a sua existncia enquanto
organismo consiste em se propor ele mesmo s coisas e ao ambiente envolvente.
A passagem de uma anlise centrada no condicionamento pelo meio a uma outra perspetiva
2 Tal como refere Dwight E. Fultz, behaviorists are well-positioned to develop a neuroscience-based source code in
which neural activity is described in behavioral terms, providing a basis for behavioral conceptualization and
education of neurofeedback providers and their clients. (Fultz, 2009: 160)
3 Cf. o estudo Experimental evidence of massive-scale emotional contagion through social networks (Kramer e outros,
2014).
4 Uexkll, J. Von (1909). Umwelt und Innenwelt der Tiere. Berlin.

que valoriza o agenciamento do vivente na construo da experincia de imerso ser promovida


por John Dewey no mbito do desenvolvimento dos estudos da interao social e da comunicao
interpessoal.
Ainda do ponto de vista de uma afeco pr-simblica na interaco com o meio-ambiente,
Dewey define meio da seguinte forma: um meio constitudo pelas interaes existentes entre as
coisas e uma criatura viva. Ele , em primeiro lugar o teatro das aes realizadas e das
consequncias suportadas no decurso da interao; no seno em segundo lugar que partes e
aspectos do meio se tornam objetos de conhecimento. Os elementos que o constituem so objetos
de utilizao, de satisfao e de sofrimento, no objetos de conhecimento 5. No se trata portanto
de uma adaptao (darwinista) ao meio, mas de uma formulao da experincia como resultado da
interao entre os seres vivos e a sua envolvente. A experincia, no sentido formulado por Dewey,
portanto resultado de uma funo biolgica de interao entre o organismo e o seu meio,
implicando adaptao ou ajustamento mas tambm transformao do meio natural, social e
cultural.
Posteriormente Dewey utilizar o termo transao de modo a salientar que a experincia
modulada na transao com um contexto que pode ser designado de situao e combina atividade
e receptividade, fazer e afeo. Na experincia h uma associao entre interior e exterior, sujeito e
objeto, agir e padecer () Na transao, os constituintes das entidades interatuantes so eles
prprios susceptveis de sofrerem alterao (Babo, 2013: 227-228). Conclui-se portanto que nesta
interao (transao) o equilbrio surge no de forma mecnica mas devido tenso inerente a essa
dinmica, na qual o ser vivo perde e restabelece ciclicamente o equilbrio com a envolvente (Dewey,
1934: 19-22).
Transposto para um contexto de esfera pblica e de comunicao mediada, a noo de
experincia humana desenrola-se num meio sociocultural, repleto de instituies, padres culturais
e num quadro de interao suportado em medias electrnicos ubquos. neste medium que o
individuo constitui o seu processo de individuao psicolgica e colectiva, atravs das mltiplas
dimenses da experincia (simblica, afectiva, biolgica, etc.).
A experincia o resultado, o sinal, e a recompensa de que a interao do organismo e
ambiente uma transformao de interao em participao e comunicao, pois, o fruto da
comunicao deve ser a participao. Este resultado equivale assim ao significado de cultura, ou
seja, o produto no dos esforos dos indivduos perante um vazio, mas da interao prolongada e
acumulativa com o meio ambiente (idem: 33).
5 Traduo de Isabel Babo-Lana (John Dewey, Logique, p.220-221, apud Bidet, Qur et Truc (2011) , In John Dewey,
La formacion des valeurs, Paris:La Dcouverte, p.42.)

A linguagem e a mente como mediuns culturais- emergem assim como amplificao das
energias empregues pelo humano na interao com o meio e os indivduos e as coisas nele
presentes. A experincia, ao mesmo tempo biolgica e simblica, resulta de uma dinmica de
trocas de energia e tenses que configuram um padro de associaes, de entrelaamentos entre
indivduos, objectos, eventos e mundo, isto , de uma assemblage of things da qual faz parte a
assemblage of organic human beings (Dewey,1929 :175).

2.3. CIBERNTICA E CONTROLO

Com a rpida difuso dos media electrnicos a partir da dcada de 1950, as noes de
ambiente, interao e experincia viro a ser reequacionadas tendo em considerao novos
desenvolvimentos tericos e empricos. As investigaes de Norbert Wiener (e Julian Bigelow) em
torno do funcionamento de automatismos militares durante a segunda guerra, levaram-no ao
aprofundamento dos estudos em computao matemtica e da estatstica aplicada noo de
mensagem6 como transmisso de impulsos eltricos nos computadores e no sistema nervoso
central.
Com o apoio de Claude Shannon e da sua teoria matemtica da comunicao, que permitiu
melhorias substanciais na codificao de sinais eltricos, rapidamente a investigao de Wiener
tomou conscincia da analogia existente entre os problemas presentes na comunicao, controlo e
mecnica estatstica (entropia) nas mquinas e nos organismos vivos. Foi a este campo unificado da
investigao dos mecanismos de feedback que Wiener atribui a designao de Ciberntica, pois
pela primeira vez ficara claro que mquinas de computao ultra-rpidas representam um
modelo ideal do sistema nervoso (Wiener, 1948: 22).
A regulao e controlo dos fluxos de informao e dos mecanismos de feedback positivo
aplicados pela Ciberntica investigao dos mecanismos de regulao homeosttica nos seres
humanos um dos eixos principais da cibernetizao do humano e dos seus ambientes. Wiener
chega mesmo a advertir que qualquer livro a ser publicado sobre Ciberntica dever ter uma
discusso detalhada dos processos homeostticos (Wiener, 1948: 135). Outro eixo fundamental na
construo tcnica desta cincia est patente na opo de Wiener pela digitalizao da informao
atravs do uso preferencial das mquinas numricas (mquinas digitais baseadas na aritmtica

6 A noo ciberntica de mensagem, segundo Wiener, entendida enquanto sinal transmitido por sistemas eltricos,
mecnicos ou pelo sistema nervoso central: The message is a discrete or continuous sequence of measurable events
distributed in time precisely what is called a time-series by the statisticians. (Wiener, 1948: 16).
As descoberts de Wiener foram posteriormente desenvolvidas por Claude Shannon na sua teoria matemtica da
comunicao : A Mathematical Theory of Communication (1948).

binria e lgebra booleana) em vez das mquinas analgicas 7, bem como no aperfeioamento
tecnolgico das capacidades de programao, memorizao e automatizao de processos cujo
incremento nas velocidades de processamento levariam desejvel substituio do gesto humano
por processos de automao. Este eixo da Ciberntica, apoiado nas investigaes de John von
Neumann e de Alan Turing, foi o que permitiu a Norbert Wiener afirmar que o sistema nervoso
humano e animal funcionam como sistemas de computao e controlo, pois a rede neuronal
(neurnios-sinapses) funcionaria de forma anloga ao clculo binrio: the all-or-none principle
(Wiener, 1948: 141-143).
Por outro lado, o entendimento de que o mecanismo de reflexo condicionado (Pavlov), ou
de affective tone como Wiener prefere designar (Wiener, 1948: 150-151), um mecanismo
biolgico de feedback relacionado com os sistemas de aprendizagem e de associao de ideias,
permitiu a Wiener especular acerca das capacidades de aprendizagem dos computadores, levandoo a firmar que a nova revoluo industrial consiste em substituir o juzo e o discernimento humano
pelo das mquinas, neste sentido o computador surge j no como fonte de poder, mas como fonte
de controlo e de comunicao (Wiener, 1954: 71).
A fuso ciberntica entre o crebro (e sistema nervoso central) e a emergncia
fenomenolgica da mente8 (funes mentais, estados emocionais, pensamento,...) referida em
diversos momentos por Wiener representa desde ento uma nova linha de actuao do
behavorismo ciberntico (ciberbehaviourismo9), o qual tem vindo a implementar-se como meioambiente ciberntico imersivo e holstico (totalitrio ?), isto , que procura agir em todo o ciclo do
processo de feedback, automatizando a administrao de inputs lgicos e afectivos (racionalidade e
emoo) na expectativa de recolher outputs calculveis e preemptivos (algoritmos), e assim exercer
uma forma de controlo difuso e manter a homeostase nos colectivos sociotcnicos (redes
telemticas).
O projecto Ciberntico vem sendo, desde a segunda metade do sc. XX, alimentado pelas
industrias dos media e das tecnologias de rede, mas tambm pela infraestrutura militar,
7 Wiener refere-se ao diferential analyzer de Vannevar Bush (Wiener, 1948: 138)
8 Neste ponto no podemos esquecer os contributos de Walter Pitts e Warren McCulloch (Embodiments of Mind, 1970
ed.Cambridge: MIT Press) para o aprofundamento da ideia ciberntica de rede neuronal artificial. Cf Orit Halpern
The Neural Network: Temporality, Rationality, and Affect in Cybernetics (artigo indito cedido pela autora, aguarda
publicao em: The Timing of Affect: Epistemologies of Affection Edited by Marie-Luise Angerer, Bernd Bsel, and
Michaela Ott University of Chicago Press .
9 um neologismo criado pelo autor para se referir incluso da racionalidade instrumental promovida pelos
dispositivos actuais da tecnocincia (vigilncia, bigdata, biopolticas, etc..) no percurso histrico do behavorismo e da
sua relao com outras correntes de pensamento prximas: mecanicismo, positivismo, determinismo, darwinismo,
etc.

correspondendo ao que Julian Assange designa como militarizao do ciberespao, como ter um
tanque de guerra dentro do quarto ou um soldado debaixo da cama, ironiza Assange para
evidenciar a infiltrao das agncias de inteligncia militares na nossa privacidade 10 (Assange, 2013:
10).
Aquilo que designamos aqui como ambiente ciberntico holstico ou totalitrio pode ser
interpretado como a extenso do ciberespao totalidade da vida (biofsica e psquica) na qual se
integram as biotecnologias, as biopolticas e as mltiplas aplicaes da ciberntica (organizacional,
financeira, cognitiva, esttica, etc...) e corresponde implementao de programas concretos ao
longo da histria e em geografias distintas (2 casos):
I) O projecto Cybersyn -sinergia ciberntica-11 desenvolvido e dirigido pelo engenheiro
Stafford Beer, entre 1971 e 1973 no Chile durante o governo de Salvador Allende, consistiu na
criao de um ambiente interativo para administrar e optimizar o suporte a decises importantes a
serem tomadas no mbito da poltica econmica. A utilizao de dispositivos de captura de
informaes: salas de videoconferncia, sistemas de redes colaborativas e protocolos de interao
entre empresas, governo e outras organizaes, eram aplicados em iniciativas emergentes como o
e-governo e a ciberntica organizacional.
II) O modelo ciber-urbanstico das Cidades Inteligentes (Smart Cities), assente sobre a ideia
de pretender controlar as cidades atravs de centros de operaes cibernticos (urban
computing12)- desenhados e produzidos pela IBM (unidade Smarter Cities13)- torna evidente a
viragem computacional (computational turn) nos modelos de governao com a qual j interagimos
constantemente. Rem Koolhaas, na conferncia Digital Minds for a New Europe 14, organizada pela
Comisso Europeia, questiona se as cidades inteligentes esto condenadas estupidez? Enquanto
afirma que os cidados que a cidade inteligente diz servir, so tratados como crianas (Koolhaas,
2014). Um das preocupaes referidas pelo arquitecto, prende-se com a forma apoltica do modelo
de Cidade Inteligente, segundo o qual os tradicionais valores europeus de liberdade, igualdade e
fraternidade foram substitudos no sculo XXI por conforto, segurana e sustentabilidade.
10 Cf Assange: Google Is Not What It Seems. http://www.newsweek.com/assange-google-not-what-it-seems-279447
(acedido a 3 de Abril de 2015)
11 http://www.cybersyn.cl/ingles/cybersyn/opsroom.html#|Cybernetic-Synergy,
12

http://research.microsoft.com/en-us/projects/urbancomputing/ ; http://www.spaceandculture.org/2009/05/13/models-of-urban-computing/ ;
http://en.wikipedia.org/wiki/Urban_computing ; http://www2.cs.uic.edu/~urbcomp2013/urbcomp2014/index.html ;
http://www.situatedtechnologies.net/?q=node/77

13 http://www.ibm.com/smarterplanet/us/en/smarter_cities/overview/
14 http://ec.europa.eu/archives/commission_2010-2014/kroes/en/content/digital-minds-new-europe.html

Do lado da esfera pessoal e no que respeita s formas da individualidade, a questo que se


coloca desde os primeiros momentos da Ciberntica por um lado o da emergncia da inteligncia
artificial (incorporao maqunica da mente) e o da produo indutiva de subjetividades dceis e
submissas aos dispositivos tecnobiopolticos, cuja psicopoltica digital e Big Data se apoderam das
emoes para influenciar aces a nvel pr-reflexivo (neural turn), pois, refere Byung-Chul Han,
que atravs das emoes que se chega s profundezas do quantified self (Han, 2014:36), a
emoo representa um meio eficiente15 para estabelecer o controlo psicopoltico do individuo. A
este novo regime de governamentabilidade e controlo das subjectividades, capaz de instaurar
simultaneamente uma realidade virtual, a codificao digital da vida e a reduo das incertezas pelo
tratamento algortmico da informao acumulada, Antoinette Rouvroy caracteriza-o por se
fundamentar em dois processos complementares: o data-behaviourism e a governao algoritmca
(Rouvroy, 2012).
de algum modo evidente que a Ciberntica foi construida sob influncia do racionalismo
vigente na Europa desde o Sc. 17, nomeadamente da filosofia de Ren Descartes que descreveu
minuciosamente analogias maqunicas para a explicao do funcionamento do organismo humano,
invocando autmatos de mola e autmatos hidrulicos, recorrendo assim s formas tcnicas mais
evidentes da sua poca. Os bilogos e filsofos mecanicistas viam nas mquinas apenas teoremas
solidificados, exibidos in concreto por meio de uma operao de construo inteiramente
secundria, simples aplicao de um saber consciente de seu alcance e seguro de seus efeitos
(Canguilhem, 2011: 108). De igual modo, o darwinismo de Norbert Wiener patente,
designadamente quando compara a fisiologia do sistema nervoso com considervel semelhana
ideia de seleo natural (Wiener, 1961: 400).
Com o advento da Ciberntica a distino dualista entre meio-ambiente e indivduo esbatese a favor da predominncia da interao e da interatividade controlada por ciclos de feedback que
procuram garantir a homeostase do sistema/rede. Para este fim foi necessrio constituir as duas
esferas de aco, pblica e privada, em sinergia e interdependncia, sendo que poltica coube a
tarefa de implementar uma governao algoritmca, fundamentada na anlise estatstica e preditiva
dos dados, desviando-a do conhecimento impuro, emprico e incerto da realidade material e das
condies de vida concretas das populaes. s tecnologias cibernticas cabe a misso de instalar
interfaces que permitam codificar a natureza como informao, i.e., digitalizar e recompor a matria
sob a forma de hipstases computacionais (Martinho, 2011: 157), onde o ambiente/contexto se d
15 Como referido anteriormente o estudo de manipulao das emoes pela rede social Facebook, demonstrou
cabalmente a sua eficincia.

como matrix computacional desenhado para a imerso osmtica do ser digital16.


Se verdade que vivemos actualmente numa sociedade hiper-mediatizada, saturada de
tecnologias ubquas como a Internet, e que isso forma a pele da nossa cultura tecnolgica onde as
psicotecnologias operam como extenses da psique (Kerchov, 1997: 33); ento podemos afirmar
que o domnio das tecnologias de informao e comunicao promove um ambiente ciberntico
propcio operacionalidade das psicotecnologias. Marshall Mcluhan em Understanding Media- The
extensions of man (1964) j o havia afirmado a propsito da nova era da electricidade, a partir da
qual seria estabelecido uma rede planetria anloga ao nosso sistema nervoso central, no se
tratando apenas de uma rede eltrica, mas de um campo unificado de experincia (Mcluhan,
1964: 384). Mcluhan refere ainda que o crebro o lugar de integrao e traduo das impresses
e da experincia humana, permitindo-nos a interpretao dos contextos em que nos situamos. Ora,
se o contexto envolvente psicotecnolgico, na interao entre crebro e ambiente electrnico
que se formam sinergias automatizadas - inter-relao instantnea entre crebros e computadores,
ao nvel da conscincia de si (conscious awareness). Assim, a simulao de processos de conscincia
pelos computadores acontece ao mesmo tempo que a rede elctrica global simula a condio
central do sistema nervoso (idem: 388).
Em suma, na interao entre crebro e computadores e ambientes psicotecnolgicos,
sobrelevam alteraes na conscincia enquanto campo unificado de experincia e na prpria
rede neuronal enquanto estrutura biolgica do crebro-, pois o crebro tem de se calibrar
segundo as mtricas do ambiente em que vive, e as suas conexes internas modificam-se
dinamicamente em sintonia com as perturbaes externas. neste trabalho de adaptao
constante da rede neuronall (neuroplasticidade) que reside, de acordo com Warren Neidich a
operacionalidade do neuropoder (Neidich, 2010: 545).

16 Cf Negroponte, Nicholas (1995). Being Digital. New York. Alfred A. Knopf.

2.4. ORGANOLOGIA UMA PERSPECTIVA CRTICA DA CIBERNTICA

The man who wishes to dominate his fellows creates the android machine.
Gilbert Simondon

conhecida a posio ctica de alguns tericos franceses relativamente publicao da obra


de Norbert Wiener, Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine
(1948). Gilbert Simondon e Georges Canguilhem representam um posicionamento crtico face a
alguns dos seus aspetos. Simondon no seu livro Du mode d'existence des objets techniques (1958)
discorda com a investigao de Wiener por esta ter partido de uma classificao dos objetos
tcnicos em termos de espcie e gnero, contrapondo que uma cincia da tecnologia no deve
proceder desse modo, porque no h espcies de autmatos: h simplesmente objetos tcnicos;
estes possuem uma organizao funcional, e nelas diferentes graus de automatismo so
realizados. (Simondon, 1980: 42). Simondon mantm aqui a sua mxima discordncia quanto ao
postulado bsico da ciberntica: o de que seres vivos e objetos tcnicos auto-regulados (princpio
da homeostase/feedback) so anlogos.
Numa conferncia de 1947, intitulada Mquina e Organismo, Georges Canguilhem
apresentou uma perspetiva alternativa da relao homem-tcnica, sustentada num possvel campo
de estudos designado Organologia. O problema, afirmava Canguilhem, que as relaes da
mquina com o organismo, em geral, s foi estudado num sentido nico, isto , a partir da estrutura
e do funcionamento da mquina j construda procurou-se explicar a estrutura e o funcionamento
do organismo. Mas raramente se procurou compreender a prpria construo da mquina a partir
da estrutura e do funcionamento dos rgos. A hegemonia cartesiana da interpretao mecanicista
dos fenmenos biolgicos no permitiu, afirma Georges Caguilhem, que a explicao da mquina
pelo organismo pudesse ter surgido. neste exato ponto que Canguilhem avana com a hiptese,
na esteira de Raymond Ruyer17 de considerar as mquinas como rgos da espcie humana: Uma
ferramenta, uma mquina so rgos e os rgos so ferramentas ou mquinas (Canguilhem,
2011: 123). H contudo diferenas de finalidade: h mais finalidade na mquina do que no
organismo, porque nela, a finalidade rgida e unvoca, univalente. Uma mquina no pode
substituir uma outra mquina, no organismo, ao contrrio (...) observamos uma vicarincia 18 das
17 Ruyer, Raymond (1946). lments de psycho-biologie. Presses universitaires de France.
18 A vicarincia o que permite o funcionamento de algumas prteses binicas da viso, no caso do dispositivo
BrainPort faz-se uso das clulas da lngua (papilas gustativas) como interface para transduzir sinais elctricos que
transportam a imagem captada por uma cmara. Vide http://www.wicab.com/en_us/ .

funes, uma polivalncia dos rgos. (idem: 125).


Para reforar a genealogia orgnica da tcnica, mais precisamente uma filosofia biolgica da
tcnica, Caguilhem refere-se ainda ao trabalho de diversos etngrafos (Leroi-Gourham 19) entre
outros), pois so estes os que esto mais perto da constituio de uma filosofia da tcnica da qual
os filsofos se desinteressaram, atentos que foram, em primeiro lugar, filosofia das cincias.
(idem: 132). No campo da filosofia propriamente dita, as excepes identificadas so Alfred
Espinas20 e Ernst Kapp21, cujo contributo essencial reside na teoria da projeo orgnica, usada para
explicar a construo das primeiras ferramentas enquanto prolongamentos dos rgos humanos em
movimento. Este essencialmente o mago da tese da tecnicidade originria ou a lgica do
suplemento veiculada pela filosofia continental (Jacques Derrida, Bernard Stiegler, Gilbert
Simondon, Georges Caguilhem, entre outros...), a tecnologia como prtese constitutiva do humano.
Considerando a tcnica como um fenmeno biolgico universal, e no apenas como uma
construo racional e instrumental do homem. Esta linhagem filosfica tem a vantagem de mostrar
o homem em continuidade com a natureza por meio da tcnica, reunindo numa nova rea de
investigao, denominada Binica, que estuda as estruturas e sistemas biolgicos visando a sua
transferncia tecnolgica e aplicao a diversas reas cientficas e das engenharias.
A relao entre o homem e as mquinas abertas as que funcionam com margens de
indeterminao, recebem e enviam informao- uma relao transdutiva, ou seja, de modulao
entre o potencial e o atual atravs da operao transdutiva gerada pela conservao da informao
(Simondon, 2007: 158-160). Simondon no v as mquinas como produtoras ou consumidoras de
informao, mas antes como transdutoras de informao. Uma margem de indeterminao ou de
incompletude constitui por isso a tecnicidade inerente ao conjunto tcnico (colectivo sociotcnico).
Com esta ressalva, Simondon pretendia tambm denunciar uma certa viso fetichista da cultura
humanista enquanto modo de contemplao dos objetos estticos e, simultaneamente, de excluso
dos objetos tcnicos. Uma atitude dualista (tecnofilia/tecnofobia) face ao objeto tcnico exagerada
na relao idoltrica com a tcnica, cujo tecnicismo equivale representao mtica do boneco
robtico antropomrfico; em suma, diz Simondon: o nosso objetivo precisamente mostrar que
no existe tal coisa como um rob; que um rob no mais uma mquina do que uma esttua um
ser vivo; que apenas um produto da imaginao, dos poderes fictcios do homem, um produto da

19 Leroi-Gourham, Andr (1945). Milieu et Techniques. Paris. Albin Michel.


20 Les origines de la technologie (1897)
21 Kapp, Ernst (1877). Grundlinien einer Philosophie der Technik.

arte da iluso.22 (Simondon, 1980: 12).


A capacidade transdutiva partilhada pelo homem e pela mquina, contudo o vivente que
na sua dimenso problemtica, geradora de devir e mediao, opera segundo um teatro de
individuaes e que avana de meta-estabilidade em meta-estabilidade. O indivduo no , por isso,
absolutamente condicionado pelo meio ou pela natureza pr-individual.
a esta multiplicidade organizacional meta-estvel, binica, transdutiva e transindividual
dos colectivos sociotcnicos que corresponde uma organologia geral, na atualidade j traduzida
numa organologia expandida por diversas organologias especficas e concretas. Por exemplo, a
organologia desenvolvida por Bernard Stiegler, por si designada como Psicotecnologias da
Transindividuao23, vem sendo aplicada no centro de investigao coordenado por Stiegler e
Vincent Puig no Centre Pompidou24.
Uma filosofia binica ento aquela que observa a vida tcnica suscitada pela relao
informacional entre homem e mquina, mas de forma diferente da Ciberntica, que visa a eficcia
no controle da comunicao, e diferentemente tambm de uma poltica tecnocrtica que dissemina
o poder e a dominao por meio das mquinas. Se usarmos a metfora, e mitologia, cyborg de
Donna Haraway, podemos invocar esta dualidade sob duas perspetivas anlogas, a do ciborgue
como produto final da imposio de uma grelha de controlo 25 sobre o planeta - mais prxima da
Ciberntica; ou a do ciborgue como realidade social e corporal sem receio de conexes com animais
e mquinas, composto por identidades fracturadas, identidades parciais e at mesmo contraditrias
(Haraway, 1991) - mais prxima da Binica26.

22 A viso de Norbert Wiener exactamente a oposta: We are living in an age in which automata have become
part of our daily life. Most of these automata have very little resemblance in their operation to the living
organisms which perform similar functions. (Wiener, 1961: 400).
23 Cf. Bernard Stiegler and Irit Rogoff Transindividuation. http://www.e-flux.com/journal/transindividuation/
(acedido a 23 maro 2015)
24 http://www.iri.centrepompidou.fr/
25 Filmes como Matrix sos parecem inspirados nesta viso. http://www.imdb.com/title/tt0133093/
26 Filmes como Blade Runner assemelham-se a esta concepo. http://www.imdb.com/title/tt0083658/

3. VIDA E POLTICA EM REDE


The technical transformation has changed the conditions of mental activity
and the forms of interaction between the individual and the collective sphere.
Franco "Bifo" Berardi

3.1. DO CREBRO AOS SISTEMAS DINMICOS COMPLEXOS A EXPANSO PS-CIBERNTICA DA IDEIA DE


REDE E A SUA CRTICA

As investigaes e teorias visionrias e delirantes27 de Norbert Wiener tm dois aspectos


particularmente importantes para as teorias de rede actuais (network theory e theory of
networks28).

Por um lado a valorizao dada por Wiener mecnica estatstica quntica

(probabilidades) na base de organizao do sistema nervoso, organizao esta que no portanto


correlativa a uma rede permanente de ligaes anatmicas (nervos e sinapses), e que designou
como neurologia estatstica ou wet neurophysiology (Wiener, 1961:407). Por outro lado, a opo
pela computao digital permitiu lidar com maiores quantidades de informao (dados estatsticos)
e com o desenvolvimento da potncia de clculo, programao e arquivo. Estes dois aspectos interrelacionam-se quando Wiener equipara o crebro a um computador digital 29.
A rede liquida30 uma metfora usada para assinalar a mobilidade e a ubiquidade com
que nos conectamos hoje s redes telemticas, utilizando diversos espectros de radiofrequncia e
atravs de sistemas de computao em nuvem - sem praticamente necessidade de ligaes rgidas
ou fixas entre os ns. De algum modo as qualidades cibernticas atrs referidas, so hoje
celebrados como caractersticas fundamentais das redes e da sua expanso enquanto tecnologia
adequada aos modelos matemticos de sistemas complexos. A evidncia pode constatar-se no
27 Cf. Stephen Pfohl, The Cybernetic Delirium of Norbert Wiener . www.ctheory.net/articles.aspx?id=86 (acedido em
3 Abril 2015.
28 Cf A distino: Network theory refers to the mechanisms and processes that interact with network structures to
yield certain outcomes for individuals and groups.(...) theory of networks refers to the processes that determine why
networks have the structures they dothe antecedents of network properties. (Borgatti e Halgin, 2011:1168)
29 This led us to another comparison between the nervous system and the computing machine, and led us, furthermore,
to the idea that since the nervous system is not only a computing machine but a control machine, that we may make
very general control machines, working on the successive switching basis and much more like the control machine
part, the scheduling part of a computing machine, than we might otherwise have thought possible. (Wiener, 1954:
69)
30 Rede liquida por analogia com a modernidade liquida / sociedade liquida de Zygmunt Bauman e com a
expresso neurofisologia molhada de Wiener.

fenmeno the data explosion (Barabsi, 2012: 14), isto , no incremento exponencial das
capacidades de armazenamento e de computao algortmica de dados, com as suas mais diversas
aplicaes cientificas ou industriais; e cujo conceito de Big Data inclui os processos de captura,
arquivo, tratamento e anlise de praticamente toda a informao (dados, imagens, udio, etc..)
disponvel na rede Internet pelos seus utilizadores e respectivas mquinas.
Contudo, devemos ainda procurar a expanso do pensamento ciberntico de Wiener, e mais
especificamente no captulo X- Brain Waves and Self-Organising Systems, da segunda edio de
Cybernetics: Or Control and Communication in the Animal and the Machine (1961), a diversos
modelos organizacionais que formaram a nossa contemporaneidade, designadamente atravs da
influncia de Arthur Tansley que concebeu a ideia de ecossistemas 31 para se referir interconexo
em rede, do crebro e do mundo natural, e crena da auto-regulao destes sistemas.
Jay Forrester, tambm ele um dos pioneiros da Ciberntica, desenvolveu a ideia de Tansley
aplicando-a isomorfia entre o crebro, cidades e sociedades, na sua teoria dos sistemas dinmicos
entendidos como redes controladas por feedback no-linear e geridos por computadores32.
Howard T. Odum e Eugene Odum ambos ecologistas investigaram os ecossistemas
ecolgicos atravs da recolha intensiva de dados, construindo posteriormente uma rede eletrnica
que simulava estes mesmos ecossistemas33. Posteriormente os movimentos ecolgicos viriam a
adoptar estas propostas tericas e empricas que descreviam o mundo natural como um sistema
dinmico holstico auto-regulado.
Na dcada de 1970 a identificao de novos problemas, como o crescimento exponencial da
populao mundial, recursos naturais limitados e poluio, foram tidos como impossveis de
resolver por sistemas hierrquicos convencionais. Jay Forrester reafirmou a sua capacidade para
resolver as novas problemticas e aplicou a sua teoria de sistemas desenhando um diagrama
ciberntico da estrutura do sistema mundial (Fig.1) . Este diagrama foi transformado em modelo
computacional que previu o colapso da populao. A perspectiva de Forrester constituiu a base do
modelo World334 desenvolvido por Donella Meadows, Dennis Meadows, e Jrgen Randers, usado
pelo Clube de Roma35, e os resultados deste foram publicados em Os Limites do Crescimento [The
31 Cf. Willis, A.J. (1997). "The Ecosystem: An Evolving Concept Viewed Historically". Functional Ecology 11 (2): 268
271
32 Cf Collected Papers of Jay W. Forrester. Pegasus Communications (1975)
33 Modeling for all Scales: An introduction to System Simulation. Academic Press. (2000)
34 Uma simulao deste modelo : https://insightmaker.com/insight/1954/The-World3-Model-A-Detailed-WorldForecaster
35 http://www.clubofrome.org/

Limits to Growth (1972)].


A viso organizacional subjacente aos modelos dos sistemas dinmicos tomava como ponto
de partida o enunciado ciberntico da automatizao, auto-regulao e controle (homeostase e
feedback), sustentada na hiptese de Wiener de que os computadores introduziram uma nova fase
da governao poltica e uma nova revoluo industrial que consistia na substituio da deciso
humana pela da mquina, o que significaria a substituio de uma lgica de poder hierrquica (dos
sistemas polticos convencionais) por uma lgica de controle e comunicao horizontal (Wiener,
1954: 71).

Fig 1. Diagrama ciberntico do mundo, Jay Forrester (1971)

Rapidamente a ideologia New Age da auto-governao ciberntica das redes (selforganizing networks) expandiu-se a todos os quadrantes sociais, influenciando, por exemplo, a
emergncia de comunidades (hippies) que aspiravam auto-sustentabilidade e dissoluo das
hierarquias nas estruturas de poder. No campo da ecologia, James Lovelock originava uma nova
corrente ecolgica a partir da publicao do best-seller Gaia: A New Look at Life on Earth (1979),
introduzindo a ideia de planeta Terra como um hiper-organismo auto-regulado. Enquanto Kevin

Kelly, considerado um profeta contemporneo da nova tecnologia e das novas economias,


amplamente aclamado autor e editor da revista Wired36, invoca as teorias dos caos, dos sistemas
dinmicos e da complexidade para vislumbrar um futuro radicalmente diferente, com novas formas
de controle social e organizacional. Como exemplo, veja-se o projecto Biosphere 237 , implementado
no deserto do Arizona e que toma como ponto de partida o conceito vivisystems de Kelly. Neste
mundo utpico, o controle seria disperso por sistemas altamente pluralistas, abertos e
descentralizados. Neste contexto tambm de salientar a revista The Whole Earth Catalog 38,
publicada por Stewart Brand entre 1968 e 1972, considerada um cone da contra-cultura norteamericana, focada em temas como a auto-suficincia, ecologia ou holismo.
Uma parte substancial do desenvolvimento histrico da Ciberntica at actualidade foi
registado no filme-documentrio All Watched Over by Machines of Loving Grace 39, da autoria do
realizador Adam Curtis, e inspirado num poema homnimo, de tom irnico, escrito por Richard
Brautigan (1967), cujo ultimo verso diz assim:
I like to think
(it has to be!)
of a cybernetic ecology
where we are free of our labors
and joined back to nature,
returned to our mammal
brothers and sisters,
and all watched over
by machines of loving grace.

Contudo, apesar dos contributos tericos e empricos para o pensamento da


complexidade40, estas concepes vm sendo criticadas41 pelas suas posies naturalizantes e
deterministas.
No artigo intitulado Kevin Kelly's Complexity Theory: The Politics and Ideology of SelfOrganizing Systems, Steve Best e Douglas Kellner (1999) contestam a metafsica de Kelly 42 da nova
36 http://www.wired.com/
37 http://www.biospherics.org/biosphere2/
38 http://en.wikipedia.org/wiki/Whole_Earth_Catalog
39 http://en.wikipedia.org/wiki/All_Watched_Over_by_Machines_of_Loving_Grace_%28TV_series%29
40 Cf. Morin, Edgar (1991). Introduo ao Pensamento Complexo. Lisboa. Instituto Piaget.
41 Cf. Steven Shaviro, Against Self-Organization. http://www.shaviro.com/Blog/?p=756 (acedido em 3 Abril 2015)
42 New Rules for the New Economy (Kelvin,1998).

economia e da nova tecnologia, argumentando que faz ilicitamente uso metforas da natureza para
legitimar as novas formas de economia e organizao. Kelly defende e legitima uma forma de
determinismo tecnolgico, deixando as dinmicas e as lgicas do capitalismo de fora da imagem coevolutiva da tecnologia e natureza (Best e Kellner, 1999: 4). As propostas apologticas e acrticas de
Kevin Kelly na defesa de um novo tipo de capitalismo soft, a par da insistncia numa viso
sociolgica do darwinismo social,

so igualmente contraditadas pelas teorias oriundas do

construtivismo social da tecnologia 43, que ao privilegiar e reconhecer o conceito de flexibilidade


interpretativa dos artefactos refuta o determinismo tecnolgico, justificando que os
desenvolvimentos tcnicos devem ser sujeitos anlise social desde que no sejam vistos como
autnomos ou guiados metafisicamente por dinmicas internas (Bijker, 1993: 118). Deste modo a
perspectiva da construo social da tecnologia contraria a ontologia, a autonomia (independncia)
e a auto-regulao dos sistemas tecnolgicos, demonstrando pelo contrrio que os artefactos
humanos se constroem em contextos de sistemas socioeconmicos especficos.
A teorizao da sociedade e da economia com metforas biolgicas, tais como autoorganizao, auto-regulao, homeostase, feedback positivo, entre outras, extremamente
arriscada pois perde-se facilmente de vista as enormes diferenas entre os sistemas biolgicos e
sociais. Quer a naturalizao do societal, quer a determinao do tecnolgico, enquanto
totalizaes das teorias dos sistemas complexos, pela ideologia californiana, promovida pelos
digerati (tecnolibertrios), desde a Ciberntica de Wiener ao Silicon Valley, est ancorada na
propaganda da automatizao global como valor absoluto da economia ps-industrial. Contudo a
realidade social e econmica so bem distintas da tecno-utopia, as crescentes desigualdades
sociais, a intensificao da explorao laboral ou o aumento da pobreza e do desemprego, so sinais
evidentes de que as metforas softs do capitalismo tardio44 servem apenas para mascarar a
violncia das novas regras do capital financeiro. Franco Berardi Bifo confirma que in the last thirty
years a new economy and new technologies have found their cradle in California, nurturing a
technomentalist culture, and giving rise to a special brand of social Darwinism which is expressed
well in books like Kevin Kellys Out ofControl. (Bifo, 2013: 9).

43 Este grupo de teorias mais amplamente reconhecido como Social Construction Of Technology (SCOT). Cf. Do not
despair: There is Life after Construtivism (Bijker, 1993)
44 Fazendo uso da reconhecida frmula das trs fases do capitalismo de Ernest Mandel (1972. Late Capitalism.
Traduo de loris De BresDer. Spatkapitalismus.Suhrkamp Verlag ), Fredric Jameson, em Culture and Finance
Capital, descreve o capitalismo tardio como o estdio especulativo da expanso financeira, uma espcie de vrus
desenvolvendo-se numa epidemia lanada pela mquina capitalista, ou seja, pela descodificao generalizada de
fluxos, pela desterritorializao massiva e pela conjugao de fluxos desterritorializados (Deleuze e Guattari, 1996:
232), refletindo-se na descodificao dos Estados pelo capital financeiro e pelas dvidas pblicas (idem: 234).

3.2. CONECTADOS, MAS A QUE PREO E SOB QUE CONDIES ?

Ser que as vossas mquinas de pensar, de representar, sofrem ?


Jean-Franis Lyotard

No que foi dito acima procurou-se evidenciar o desenvolvimento da noo de meio


entrecruzando duas genealogias principais, a biolgica e a ciberntica, at ao ponto em que ambas
se fundem no ps-cibernetismo expandido a uma viso holstica das redes telemticas de
comunicao e da economia, sob pano de fundo do fenmeno globalizao, como defende Kevin
Kelly. A ideia de globalizao, enquanto conceito problematizado por Manuel Castells, sinnimo
de sociedade em rede, sendo a tecnologia condio necessria mas no suficiente para a
emergncia de uma nova forma de organizao social baseada em redes, ou seja, na difuso de
redes em todos os aspectos da actividade na base das redes de comunicao digital (Castells,
2006:17). A condio suficiente seria para os digerati a auto-regulao do sistema ciberntico
expandido ao colectivo-sociotcnico (homens, mquinas, coisas, natureza,...) combinado com o
laissez-faire neoliberal do capitalismo tardio. Em suma, nas palavras de Kellner e Best: A freemarketeer, Kelly posits capitalism as a complex system that will steer itself into order, providing a
replay of Adam Smith's laissez-faire. Indeed, he sees Smith's "invisible hand" not only in the market,
but in the Internet and the "Net" of life itself. (Best e Kellner, 1999:5).
Toda esta linhagem ciberntica resultante das investigaes em torno da comunicao e
controlo no animal e na mquina, no procurou outra coisa seno dizer que esse controlo
fantasmagrico, que afinal ningum preside ao controle da mquina, pois a mquina um hiperautmato auto-sustentvel e regula-se a si mesma-, numa total mistificao dos sistemas complexos
econmico e poltico, nos quais como evidente operam entidades concretas com intenes
prprias, corporaes multinacionais, idelogos e acadmicos, grupos de poder influentes, bancos e
oligarcas financeiros, etc... cujas estratgias e aces postas em prtica implicam certamente
conflitualidade social e poltica, apesar de todos os esforos no sentido de consensualizar, estetizar
e uniformizar os modelos de governao, de regulao e de gesto.
Steven Shaviro vai mais longe na crtica ao darwinismo social e auto-regulao das redes
cibernticas promovidos pelos tecnfilos New Age: Such is the soft fascism of the corporate
network: it reconciles the conflicting imperatives of agressive predation on one hand, and
unquestioning obedience and conformity on the other. (Shaviro, 2003: 4).

3.2.1. LGICA DA ADICO : FEEDBACK, RECOMPENSA E MULTITASKING

We shape our tools, and afterwards our tools shape us.


Marshall McLuhan

A relao entre o consumo de substncias psicotrpicas potencialmente adictivas e a


cibercultura conhecida, diversos autores de ciberfico salientam a confluncia entre a navegao
do ciberespao e estados mentais alterados. A noo de ciberespao no Neuromante definida
como sendo uma alucinao consensual, vivida diariamente por bilies de operadores legtimos
em todas as naes (Gibson, 2004:65).
O fenmeno adictivo designado como Internet addiction disorder (IAD) actualmente
reconhecido como um assunto srio no campo da sade mental e da ciberpsicologia dos
adolescentes. O estudo Abnormal White Matter Integrity in Adolescents with Internet Addiction
Disorder: A Tract-Based Spatial Statistics Study 45 confirma a comparao com estudos anteriores dos danos provocados em estruturas neuronais do cortex prfrontal em indivduos expostos a outro
tipo de substncias adictivas.
O multitasking informtico cada vez mais favorecido pela imerso dos utilizadores nas redes
telemticas ubquas (tablets, smartphones,...), vem sendo igualmente reconhecido como uma
prtica prejudicial ao funcionamento do crebro. De acordo com o neurocientista Daniel J. Levitin,
em extractos retirados do seu novo livro divulgado pelo jornal The Guardian46, a prtica de
multitasking aumenta a produo de cortisol - conhecida como hormona do stress- tal como
favorece a libertao da hormona adrenalina, a qual pode sobre-estimular o crebro causando
pensamentos confusos (mental fog or scrambled thinking). Assim, Levitin postula que o
multitasking gera um efeito de adico atravs de um feedback-de-dopamina (dopamine-addiction
feedback loop (.) It is the ultimate empty-caloried brain candy), recompensando efectivamente o
crebro pela perda de foco e pela constante procura de estmulos externos (Levitin, 2014: 88):
Each time we dispatch with an e-mail in one way or another, we feel a sense of
accomplishment, and our brain gets a dollop of reward hormones telling us we
accomplished something. Each time we check a Twitter feed or Facebook update, we
encounter something novel and feel more connected socially (in a kind ofweird impersonal
45 Cf o estudo: Abnormal White Matter Integrity in Adolescents with Internet Addiction Disorder: A Tract-Based Spatial
Statistics Study [ http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0030253 (acedido a 30 Maro
2015)]
46 Daniel J. Levitin, The Organized Mind: Thinking Straight in the Age of Information Overload
http://www.theguardian.com/science/2015/jan/18/modern-world-bad-for-brain-daniel-j-levitin-organized-mindinformation-overload (acedido a 30 Maro 2015)

cyber way) and get another dollop of reward hormones. But remember, it is the dumb,
novelty-seeking portion of the brain driving the limbic system that induces this feeling of
pleasure, not the planning, scheduling, higher-level thought centers in the prefrontal
cortex. Make no mistake: E-mail, Facebook, and Twitter checking constitute a neural
addiction.
(Levitin, 2014: 91)

As investigaes de Daniel Levitin tomaram como de partida as dos neurocientistas James


Olds e Peter Milner (McGill University) descritas em Reward centers in the brain and lessons for
modern neuroscience (1954)47, a qual evidenciava a existncia de centros de recompensa (reforo
positivo) no crebro, que sendo estimulados atravs de impulsos elctricos produzem
neurotransmissores-dopamina.
Na hiptese de Marshall Mcluahn, da narcose tecnolgica de Narciso (Mcluahn, 1964: 51) a
adio narctica resulta de uma resposta traumtica criada pela sensao de amputao substituio protsica revelada pela expanso do crebro e sistema nervoso central. Como se essa
expanso e conexo entre crebro e contexto ciberntico exterior fosse demasiado violenta e hiperestimulante, e desse modo seriam disparados os alarmes biolgicos produtores de um estado de
narcose que permita limitar os danos causados pelo sofrimento.
Ora, se convocarmos para esta anlise dos mecanismos de recompensa neuronal as
investigaes cibernticas de Norbert Wiener, podemos deduzir que as redes sociais,
designadamente o Facebook, funcionam como indutores dos mecanismos de recompensa e de
feedback, por exemplo atravs da inveno do boto like e dos comentrios associados. Induzindo
assim formas de adico que na teoria ciberntica equivalem a mecanismos de controlo, ou
control by informative feedback (Wiener, 1948: 133) que, como referido anteriormente,
anlogo ao mecanismo de reflexo condicionado (Pavlov), ou de affective tone como Wiener
preferiu designar (Wiener, 1948: 150-151).
Ironicamente Byung-Chul Han considera o Facebook como uma espcie de igreja universal
do reino virtual, onde o boto like funciona como o men digital, pois, cuando hacemos clic en el
botn de me gusta nos sometemos a un entramado de dominacin. El smartphone no es solo un
eficiente aparato de vigilancia, sino tambin un confesionario mvil (...) El neoliberalismo es el
capitalismo del me gusta. (Han, 2014:12-14). Ainda no campo da crtica, foi recentemente criado,
Fevereiro 2015, o artigo Criticism_of_Facebook na Wikipdia 48.
47 http://neuroblog.stanford.edu/?p=3733
48 http://en.wikipedia.org/wiki/Criticism_of_Facebook

Se a esta vertente dos mecanismos cibernticos de recompensa neuronal do Facebook lhe


acrescentarmos a vertente da manipulao de estados emocionais - atravs da introduo de
notcias negativas no feed noticioso49 de cada utilizador, rapidamente nos deparamos com uma
esfera ciberntica totalitria de controlo neuronal e manipulao emocional um mecanismo
ciberbehaviourista. Se pensarmos em engenharia social numa web semntica impregnada se
socialbots (social networking bot) 50, ou na forma como os social media se tornaram medias
confessionais - the social media confessional machine (Gehl, 2014:31) - a pergunta que
imediatamente nos ocorre : se possvel a uma rede social induzir mecanismos aditivos e
manipular os estados emocionais, como demonstra o estudo da Universidade de Cornell (Kramer,
Adam D. I., Guillory ,Jamie E. e Hancock, Jeffrey T. (2014), possvel tambm influenciar as
intenes de voto em eleies polticas e fazer eleger candidatos? Esta suspeita fundada at pelas
alegadas relaes com o programa DoD Minerva 51 do departamento de defesa norte-americano, e
pelas fundamentadas colaboraes com com o programa de vigilncia Prism da National Security
Agency- segundo relata o Jornalista Glenn Greenwald que publicou os documentos secretos de
Edward Snowden no jornal The Guardian52.

3.3. BIG DATA, VIGILNCIA E AFFECTIVE COMPUTING


I remember what the Internet was like before it was being watched.
Edward Snowden (Citizen Four)

A designao redes sociais no deixa de ser paradoxal se atendermos noo de ActorNetwork de Bruno Latour, na qual no existe dicotomia ontolgica entre actor (ou actante) e rede
pois so dois elementos reversveis: It is in this complete reversibilityan actor is nothing but a
network, except that a network is nothing but actorsthat resides the main originality of this
theory. (Latour, 2011: 800). Do ponto de vista do controlo ciberntico, esta indistino faz ainda
mais sentido no que respeita interao entre redes neuronais e redes sociais, tal como visto
49 O feed de notcias do Facebook controlado pelo algoritmo Edgerank [ http://sproutsocial.com/insights/facebooknews-feed-algorithm-guide/ (acedido a 1 Abril 2014)]
50 Software usado em redes sociais que simula o comportamento humano robot social.
51 http://minerva.dtic.mil/index.html ; http://www.theguardian.com/environment/earth-insight/2014/jun/12/pentagonmass-civil-breakdown ; http://www.theguardian.com/technology/2014/jul/04/facebook-denies-emotion-contagionstudy-government-military-ties
52 http://www.theguardian.com/world/2013/jun/06/us-tech-giants-nsa-data

anteriormente. como se o problema identificado 53 por Latour em Technology is Society Made


Durable (Latour, 1991) tivesse sido ultrapassado, pois agora a conexo telemtica rede ela
prpria constituinte (via mecanismos de feedback e recompensa neuronal) da aco (programa) do
actor. O problema estudado por Latour , em suma, o problema da descrio analtica da
articulao reticular entre elementos em interao e o modo como as relaes se modulam sob
efeito das aes lanadas a cada momento na rede. Por esta razo, a unidade de anlise passar a
ser tida como o conjunto sociotcnico (socio-technical ensemble) termo j usado por Gilbert
Simondon em 1958. neste sentido que Latour afirma que o poder (de impor uma inovao)
resultante do efeito de conjunto (rede) e no de aces promovidas por elementos isolados.
Podemos assim entender a rede social Facebook (por exemplo) como uma socio-technicalnetwork onde as trajetrias e as tradues se desenvolvem at atingir momentos de estabilizao
(Latour, 1991: 129), s que esta estabilizao fruto de um abuso de poder ciberntico,
fundamentalmente resultado da aplicao de software de engenharia social (socialbots) e affective
processing a gigantescas bases de dados (Big Data) onde esto arquivados os perfis, os contedos, a
agregao de metadata e os traos dos utilizadores, ou seja, como refere Robert Gehl, these
archives comprise the products of affective processing; they are archives of affect, sites of
decontextualized data that can be rearranged by the site owners to construct particular forms of
knowledge about social media users. (Gehl, 2014: 43).
O conjunto de dados recolhidos no se confina apenas informao que disponibilizamos
via Internet, inclui ainda os movimentos com carto de crdito, posicionamento GPS, cartes
promocionais, autoestradas, uso de telemvel, elementos biomtricos (biometric scanning),
reconhecimento facial, reconhecimento emocional 54, vdeo vigilncia, etc. Os dilemas de ordem
pragmtica que se nos colocam so diversos, mas focam-se essencialmente nas questes de
privacidade, intimidade, subjectividade e corporalidade (data body)55. Com a emergncia da
Internet of Things onde pessoas e coisas esto conectadas, at as televises podem captar as nossas

53 O da pequena inovao (Latour, 1991: 104), onde Latour desconstri o processo e os diversos atores do sistema: o
dono do hotel (o inovador), as suas ordens (statements) e as pequenas invenes (os programas: as chaves e o portachaves); os clientes e os seus antiprogramas (resistncias s inovaes).
54 Cf Affective computing and emotion recognition systems: The future of biometric surveillance? (Joseph Bullington)
55 Exemplos: 1) o clculo dos seguros de sade podem ser baseados em dados relativos ao nosso historial clnico e
outros de sade que j tenham sido disponibilizados previamente s companhias de seguros. Para nossa convenincia,
dizem-nos, as empresas j sabem tudo o que precisam de saber sobre ns. O problema que ns no sabemos o que
eles j sabem sobre ns, e nem sequer temos a certeza de que as informaes esto corretas, desconhecendo assim
como so tomadas as decises sobre o nosso corpo, sade e doena. 2) A empresa qual nos candidatmos exclui-nos
da seleo prvia de candidatos devido a possuir informao errada sobre o nosso historial clnico e potenciais
problemas de sade, ou no quer contratar empregados que fiquem doentes no futuro.

conversas, como de facto j acontece56.Um dos aspectos em questo prende-se com as assimetrias
de informao, pois aqueles que detm esses dados tm uma ferramenta crucial que lhes permite
influenciar o comportamento das pessoas de quem os dados so capturados e analisados, o
marketing um exemplo bvio que envolve formas subtis de manipulao: criar desejos no
momento certo e no local exacto para que possam ser satisfeitos pelos consumidores. Com os
governos e as foras de segurana acontece de modo idntico, quantos mais dados obtiverem sobre
as pessoas, mais efectivo se torna o controlo. Esta situao, afirma Felix Stalder, deixa inmeras
pessoas nervosas, por uma boa razo. De acordo com estudos empricos realizados, a opinio da
grande maioria de entrevistados - pelo menos antes do pnico social surgido na sequncia dos
atentados terroristas de 11 setembro de 2001 dizia-se "muito preocupado" com o uso indevido
de dados privados57 (Stalder, 2002: 121).
Sobre as revelaes de Edward Snowden58 e os vazamentos de documentos secretos que
comprovam a existncia efectiva e eficaz de um gigantesco sistema de vigilncia global, o filmedocumentrio de Laura Poitras, Citizen Four59, um bom contributo para o conhecimento do
dispositivo tecnolgico instalado, infraestruturas e programas de vigilncia massiva.
Se conjugarmos os seguintes elementos: o termo affective tone usado por Wiener para se
referir ao reflexo condicionado enquanto mecanismos cibernticos de homeostase, de autoregulao das redes e sistemas complexos, de biofeedback/neurofeedback; Os mecanismos aditivos
do multitasking e das redes sociais; o actor enquanto rede em Latour e o processamento de Big
Data como afective processing / affective computing60, teremos os ingredientes para entender que a
expanso emprica da Ciberntica na configurao das redes telemticas atuais, designadamente
das suportadas na Internet (redes sociais, Google, Facebook, etc.) se reificou efectivamente como
infraestrutura e potncia de controlo ciberntico, ou como dizem Galloway e Thacker, the network,
it appears, has emerged as a dominant form describing the nature of control today(...) Perhaps
there is no greater lesson about networks than the lesson about control: networks, by their mere
56 Samsung's Smart TVs Are Collecting And Storing Your Private Conversation
https://www.techdirt.com/articles/20150206/04532329928/samsungs-smart-tvs-are-collecting-storing-your-privateconversations.shtml (acedido em 3 Abril 2015)
57 Fonte citada por Felix Stalder: http://www.privacyexchange.org/survey/estudies/estudies.html
58 http://www.theguardian.com/us-news/edward-snowden
59 https://citizenfourfilm.com/
60 http://affect.media.mit.edu/ e Affective computing: challenges (Rosalind Picard - MIT Media Laboratory) http://affect.media.mit.edu/pdfs/03.picard.pdf (acedido em 4 Abril 2015)

existence, are not liberating; they exercise novel forms of control that operate at a level that is
anonymous and nonhuman, which is to say material.61 (Galloway e Thacker,2007: 4-5).
Daqui emergiria certamente uma contradio paradoxal caso no nos apoissemos numa
anlise crtica -, que como vimos anteriormente (3.1.) a expanso do modelo ciberntico s redes
e sistema complexos, governao poltica e organizao social, teria como fundamento teleolgico
uma sociedade livre de formas de poder hierrquico- o sonho Wieneriano de substituir a
racionalidade e o juzo humano pelo do computador.
No one is in control afirmava Kevin Kelly ( (Best e Kellner, 1999: 5), contudo, face s
constelaes de poder e controlo realmente existentes na actualidade, o sistema militar de
vigilncia62 do ciberespao e das redes telemticas, os normativos de Kelly, e dos digerati em geral,
e a apologia do controlo total ciberntico e benfico das estruturas sociais complexas e
ecossistemas (veja-se o j referido centro de controlo de Cidades Inteligentes) apenas serve para
ofuscar e tornar invisvel o dispositivo de poder constitudo pelas foras sociais, econmicas e
polticas em campo, bem os seus programas que viso submeter a estrutura societal (trabalho,
sociabilidades, cultura, etc.) existente s novas regras do capitalismo semitico-cognitivo 63.
Note-se que no se trata de uma viso determinstica da tecnologia, mas antes segundo
Latour e as teorias SCOT, de uma anlise social do campo de poder tecnolgico e da sua capacidade
para reconfigurar o ambiente/contexto ciberntico das sociedades actuais. Ou seja, devemos
entender a forma e o aspecto de como as tecnologias de rede constituem e moldam o ambiente das
sociedades/colectivos actuais, sem com isso afirmar que essas mesmas tecnologias so a sua razo
suficiente, i.e., que fundam e determinam esse mesmo ambiente. Nesse sentido til ter em conta
que a existncia de redes, designadamente de redes telemticas, no por si nem sinnimo nem
garantia de democracia. Para usar uma citao de Pit Schultz, relativa topologia das redes,
decentralization, or the rhizomatic swarm ideology is value free, useful for military, marketing,
terrorism, activism and new forms of coercion. It is not equal to freedom, only in a mathematical
sense. (Galloway e Thacker,2007: 13).
61 Esta questo do poder da rede (network power) tem de ser dialeticamente equacionada com a questo da soberania e
do poder poltico soberano, questo desenvolvida por Galloway e Thacker e por muitos outros autores: Manuel
Castells, Bragana de Miranda,
62 Cf. Surveillance and Society Journal (http://www.surveillance-and-society.org/journal.htm ). Surveillance Studies
Network (http://www.surveillance-studies.net/). Julian Assange (Cypherpunks). Edward Snowden e Glen Greenwald
- The Guardian NSA files (http://www.theguardian.com/us-news/the-nsa-files ) . Felix Stalder, Opinion. Privacy is
not
the
antidote
to
surveillance
(http://library.queensu.ca/ojs/index.php/surveillance-andsociety/article/view/3397/3360)
63 Esta apenas uma das muitas definies tericas em torno do capitalismo tardio, haveria ainda que considerar as
teses acelaracionistas e a dromologia de Paul Virilio, o fast capitalism de Ben Agger, etc.

3.4. NOOPOWER (PODER COGNITIVO) E NEUROPODER

No captulo dedicado a Noopower and the Social Media State(s) of Mind, Robert W. Gehl
conclui que as redes sociais so instncias de noopower, pois induzem interaces preditivas ou
seja baseadas na inter-relao entre metadata e big data e respectivos perfis agregados a cada
actor-rede (Latour), vulgo, perfis de utilizadores- que por sua vez modulam a ateno e a memria
dos sujeitos (Gehl, 2014:23). Uma outra forma de o dizer usando a noo de polticas da
conscincia de Michel Foucault aplicado-a quilo que Gehl denomina confessional medias,
estaramos assim deparados com uma forma de poder pastoral fundada pelo cristianismo: this
form of power cannot be exercised without knowing the inside of people's minds, without exploring
their souls, without making them reveal their innermost secrets. It implies a knowledge of the
conscience and an ability to direct it. (Foucalt, 1982: 783).
A etimologia de noopower remete-nos para o prefixo de origem grega nous que significa
inteligncia, intelecto ou mente, dando origem a vocbulos como nosis, o processo da
inteleco, cognio ou insight. O termo noosfera vem sendo usado como sinnimo de esfera da
inteligncia, mundo das ideias, num termo proposto pelo filsofo francs Teilhard de Chardin (18811955), para designar o mundo virtual, imaterial, formado por ideias, conceitos e mitos; mas
tambm usado para designar projectos de ciber-inteligncia colectiva-planetria 64
No contexto ciberntico que aqui abordamos, o objecto do poder noopower (que
arriscamos a traduzir por poder cognitivo) , por um lado os produtos imateriais da inteligncia
(trabalho imaterial), e por outro a formao da subjectividade (self). O foco do noopower na
mente humana, por sua vez, efeito da emergncia da noo-poltica enquanto paradigma das
sociedades de controlo (Deleuze), tal como a biopoltica a forma de governamentabilidade
associada s sociedades disciplinares (Foucault). nesta transio, diz Maurizio Lazzarato, que as
tecnologias disponveis e os mecanismos de poder so redireccionados do corpo (alvo da
biopoltica) para a mente (alvo das noo-polticas), i.e., da vida material para a vida psquica,
particularmente para as memrias e para a ateno (Neidich, 2010: 539).
Contudo, ser ainda necessrio atender ao suporte material da mente, ou seja, ao crebro e
s redes neuronais bem como s potencialidades da neuroplasticidade 65, i.e., capacidade do
sistema nervoso alterar-se, adaptar-se e moldar-se a nvel estrutural e funcional ao longo do
desenvolvimento neuronal e quando sujeito a novas experincias. O poder que lida com a
64 Vide: http://noosphere.princeton.edu/
65 Neural plasticity refers to the ability of the components of neurons, their axons, dendrites, and synapses, plus their
extended forms as neural network systems, to be modified by experience. (Neidich, 2010: 547)

neuroplasticidade designado por Warren Neidich como neuropower (neuropoder), enquanto


poder homogeneizante das subjectividades (noopoltica) por via da modulao da potncia
neuroplstica, tendo por isso um papel fundamental na produo de processos de ateno que por
sua vez traam determinados circuitos de memria, e desse modo estabilizam-se em redes
neurononais algo anlogo aos processos de feedback, neste caso neurofeedback.
Na sequncia das conferncias The Psychopathologies of Cognitive Capitalism, promovidas
pelo ICI - Berlin Institute for Cultural Inquiry 66, foi publicado a antologia de textos em trs volumes,
nos quais se procura analisar o contexto terico Californiano no que se refere aos estudos e
investigaes sobre tecnologias e ecologias da mente, bem como perceber at que ponto as
psicopatologias do capitalismo cognitivo so responsveis por sintomas como o sndroma de pnico,
deficit de ateno ou desordens psicolgicas relacionadas com a memria. Neste ltimo aspecto,
refere Neidich, o novo foco de poder no estaria apenas na falsa reproduo do passado (anloga
manipulao de arquivos), pois o territrio do neuropoder no tanto a manipulao da memria
passada, mas a elaborao da memria futura (Neidich, 2013:226).
Retomando Foucault, parece-nos claro que as interferncias psicotecnolgicas na estrutura
da rede neuronal (neuropoder) e nas formas de conscincia (noopower/noopoltica), requerem
novas formas de resistncia cultural antagonistas das formas de governamentabilidade ancoradas
na sujeio dos sujeitos submisso das subjectividades-. Tornam-se cada vez mais importantes,
mais at do que as resistncias contra os mecanismos de dominao e explorao. Neste aspecto,
das formas de governamentabilidade, Antoinette Rouvroy, no artigo j citado, invoca a expresso
algorithmic governmentality como aquela que no permite processos de subjectivao humana,
pois, a algorithmic governmentality is without subject: it operates with infra-individual data and
supra-individual patterns without, at any moment, calling the subject to account for himself.
(Rouvroy, 2012: 2).

66 https://www.ici-berlin.org/event/476/

REFERNCIAS

Assange, Julian (2013). Cypherpunks: Freedom and the Future of the Internet. Or Books.

Babo-Lana, Isabel (2013). O acontecimento e os seus pblicos. In Revista Comunicao e Sociedade, vol. 23,
pp. 218 - 235 .

Barabsi, Albert-Lszl (2012). The network takeover. In Nature Physics . Vol 8, january 2012.

Beniger, James R. (1989). The Control Revolution: Technological and Economic Origins of the Information
Society. Harvard University Press

Best, Steve e Kellner, Douglas (1999). Kevin Kellys Complexity Theory: The Politics and Ideology of SelfOrganizing

Systems.

Organization

&

Environment.

June

1999

12:

141-162.

http://www.uta.edu/huma/illuminations/best7.htm (consultado em 31 maro 2015)]

Bifo, Franco Berardi (2013). The Minds We: Morphogenesis and the Chaosmic Spasm Social Recomposition,
Technological Change and Neuroplasticity. In Boever, Arne De e Neidich, Warren (Eds). The Psychopathologies
of Cognitive Capitalism: Part One. Berlin. Archive Books. Pp 7-32.

Bijker, Wiebe E. (1993). Do not despair: There is Life after Construtivism. In Science, Technology & Human
Values, Vol 18 n 1, Winter 1993, 113-138. Sage Periodicals Press.

Borgatti, Stephen P. e Halgin, Daniel S. (2011). On Network Theory. In Organization Science. Vol. 22, No. 5,
SeptemberOctober 2011, pp. 11681181.

Caguilhem, Georges (2011). O Conhecimento da Vida. Rio de Janeiro. Forense Universitria.

Caguilhem, Georges (1992). Machine and Organism. In Incorporations. Edited by Jonathan Crary and Sanford
Kwinter. Zone Books. Pp 45-69.

Castells, Manuel (2006). A Sociedade em Rede: do Conhecimento Poltica. In Castells, Manuel e Cardoso,
Gustavo (orgs). A Sociedade em Rede: do Conhecimento Poltica . Lisboa. INCM.

Deleuze, Gilles e Guattari, Flix (1996). O Anti-dipo, Capitalismo e Esquizofrenia. Lisboa. Asssrio & Alvim

Dewey, John (1929). Experience and Nature. London. George Allen & Unwin, ltd.

Dewey, John (1934). Art as Experience. Perigee Books. New York.

Foucault, Michel (1982). The Subject and Power. In Critical Inquiry, Vol. 8, No. 4, (Summer, 1982),The University
of Chicago Press. Pp. 777-795.

Forrester, Jay Wright (1971). World Dynamics. Wriht-Allen Press.

Fultz, Dwight E. (2009). The Current Status of Behaviorismand Neurofeedback. In International Journal of
Behavioral Consultation and Therapy. Volume no. 5, issue no. 2. Pp 160-164.

Galloway, Alexander R. e Thacker, Eugene (2007). The Exploit: A Theory of Networks (Electronic Mediations Ser.
Vol. 21). Minneapolis. U Minnesota.

Gehl, Robert W. (2014). Reverse Engineering Social Media - Software, Culture, and Political Economy in New
Media Capitalism. Filadlfia. Temple University.

Gibson, William (2004). Neuromante. Lisboa. Gradiva.

Han, Byung-Chul (2014). Psicopoltica- Neoliberalismo y nuevas tcnicas de poder. Barcelona. Herder Editorial.

Haraway, Donna Jeanne (1991). A Cyborg Manifesto: Science, Technology, and Socialist-Feminism in the Late
Twentieth Century. In Simians, Cyborgs and Women: The Reinvention of Nature. Routledge. ISBN 0415903866.

Kerchov, Derrick de (1997). A Pele da Cultura. Uma Investigao Sobre a Nova Realidade Electrnica. Lisboa.
Relgio D'gua Editores.

Koolhaas, Rem (2014) . Rem Koolhaas pergunta: As cidades inteligentes esto condenadas estupidez? [Rem
Koolhaas Asks: Are Smart Cities Condemned to Be Stupid?] 30 Dec 2014. ArchDaily Brasil. (Trad. Romullo
Baratto).

(http://www.archdaily.com.br/br/759569/rem-koolhaas-pergunta-as-cidades-inteligentes-estao-condenadas-a-estupidez.

Acedido a 27 Marco 2015)

Kramer, Adam D. I., Guillory ,Jamie E. e Hancock, Jeffrey T. (2014). Experimental evidence of massive-scale
emotional contagion through social networks. In PNAS (Proceedings of the National Academy of Sciences of the
United States of America). Junho 17, 2014 vol. 111 no. 24. [ http://www.pnas.org/content/111/24/8788.full.pdf (acedido a
26-03-2015) ]

Latour, Bruno (1991). Technology is Society Made Durable. In J. Law (editor) A Sociology of Monsters Essays
on Power, Technology and Domination, Sociological. Review Monograph N38, 103-132.

Latour, Bruno (2011). Networks, Societies, Spheres: Reflections of an Actor-Network Theorist. In International
Journal of Communication 5 (2011), 796 810.

Levitin, Daniel J. (2014). The organized mind : thinking straight in the age of information overload. New York.
DUTTON. Penguin Group. (verso ebook)

Mcluhan, Marshall (1964). Understanding Media- The extensions of man. Routledge.

Neidich, Warren (2010). From Noopower to Neuropower: How Mind Becomes Matter. In Cognitive
Architecture. From Biopolitics to Noopolitics. Architecture & Mind in the Age of Communication and
Information. Deborah Hauptmann and Warren Neidich (Eds). 01 0 Publishers. Rotterdam.

Neidich, Warren (2013). Neuropower: Art in the Age of Cognitive Capitalism. In Boever, Arne De e Neidich,
Warren (Eds). The Psychopathologies of Cognitive Capitalism: Part Two. Berlin. Archive Books.

Rouvroy, Antoinette (2014). Privacy, Due Process and the Computational Turn. Philosophers of Law Meet
Philosophers of Technology, Mireille Hildebrandt & Ekatarina De Vries (eds.), Routledge.

Shaviro, Steven (2003). Connected: Or What It Means to Live in the Network Society. Electronic Mediations /
Vol. 9. Minneapolis. U of Minnesota Press.

Simmel, Georg (2004). Fidelidade e Gratido e Outros Textos. Lisboa. Relgio D'gua.

Simondon, Gilbert (1958). On the Mode of Existence of Technical Objects. University of Western Ontario.
[https://english.duke.edu/uploads/assets/Simondon_MEOT_part_1.pdf (Acedido a 25 maro 2015)]

Simondon, Gilbert (2007). EI modo de existencia de los objetos tcnicos. Buenos Aires. Prometeo Libros.

Simondon, Gilbert (2009). La individuacin a la luz de las nociones de forma y de informacin . Buenos Aires: La
Cebra Ediciones y Editorial Cactus.

Stalder, Felix (2002). Privacy is not the antidote to surveillance. In Surveillance & Society 1(1): 120-124.
www.surveillance-and-society.org

Wiener, Norbert (1948). Cybernetics, or Control and Communication in the Animal and the Machine. MIT
Press/John Wiley and Sons, NY.

Wiener, Norbert (1954). Men, Machines, and the World About. In Medicine and Science. 13- 28. New York
Academy of Medicine and Science, ed. I. Galderston, New York: International Universities Press.

[Verso utilizada:

http://21stcenturywiener.org/wp-content/uploads/2013/11/Men-Machines-and-the-World-About-by-N.-Wiener.pdf (acedido a 27 Maro


2015)]

Wiener, Norbert (1961).Cybernetics: Or Control and Communication in the Animal and the Machine . Segunda
edio revista. Paris, (Hermann & Cie) e Cambridge. MIT Press.

Wiener, Robert (1965). Perspectives in Neurocybernetics. In Cybernetics of the Nervous System - Edited by the
Late Norbert Wiener and J.P. Schad. Elsevier Publishing Co.

Vous aimerez peut-être aussi