Vous êtes sur la page 1sur 190

ANTROPOLOGIASOCIAL

E.E.EvansPritchard
Estacolecovisaessencialmenteoestudodaevoluodohomemsoboaspectogenericamente
antropolgicoisto,avisodohomemcomoumserquesedestacoudoconjuntodanatureza,
quesoubemodelarseasiprprio,quefoicapazdecriartcnicaseartes,sociedadese
culturas.

PERSPECTIVASDOHOMEM(ASCULTURAS,ASSOCIEDADES)
1.ACONSTRUODOMUNDO
dir.MarcAug
2.ANTROPOLOGIASOCIAL
deE.E.EvansPritchard
3.OSDOMINIOSDOPARENTESCO
dir.MarcAug
Apublicar
AANTROPOLOGIAECONMICA
dir.FranoisPouillon
HOMEM,CULTURA,SOCIEDADE
deBernardoBernardi

ANTROPOLOGIASOCIAL

Ttulooriginal:SocialAnthropology
Copyright@Routledge&KeganPaulLtd1972
TraduodeAnaMariaBessa
Capa:A.S.Coutinho(motivogrfico:grupoem
barrocozidoLundaAngola)
TodososdireitosreservadosparaLnguaPortuguesaEDIES70Av.DuquedeAvila,69r/c.
Esq.Lisboa
Tels.556898/572001DistribuidornoBrasil:LIVRARIAMARTINSFONTES
RuaConselheiroRamalho,330340SoPaulo

ANTROPOLOGIASOCIAL
E.E.EVANSPRITCHARD

PREFCIO

EstasseisconfernciasforamproferidasnoTerceiroProgramada1313C,noInvernode1950.Dou
asestampatalcomoforamdifundidas,salvoalgumasligeirasalte.raesdevocabulrio.No
mepareceuconvenientemudarouacrescentaroquefoiescritoparaserlido,dentrodas
limitaesimpostaspelomeiodeexpressoecomumpropsitoeumpblicodeterminados.
Paraamaioriadaspessoas,aAntropologiaSocialnorepresentamaisqueumnome,mas
esperoqueestasliesradiofnicassobreamatriasirvamparadivulgaroalcanceeosmtodos
destacincia.Confioemqueapublicaodasmesmasemlivroservirparaomesmo
fim.Creioqueestaobrapodesertambmdeutilidadeparaosestudantesdascadeirasde
Antropologianasuniversidadesinglesaseamericanas,jqueexistemmuitopoucostextosbreves
quepossamservirdeintroduoao
estudodestadisciplina.Porissomesmoacrescenteiurnapequenabibliografia.
Muitasdasideiasexpressasnestasconfernciasjas
tinhadadoaconheceranteriormente,esvezesdamesmaforma.Agradeoportantoaautorizao
parareproduzi
11

lasnovamenteaosdelegadosdaClarendonPresseaos
editoresdeMan,BlackfriarseAfrica
AgradeoaosenhorK.0.L.Burridgeasuaajudana
preparaodestasconfernciaseaosmeuscolegasdoInstitutodeAntropologiaSocialdeOxford,
assimcomoaosenhorT.B.Radleyda1313C,osseusconselhoseassuascrticas.
E.E.E.P.
(1)SocialAnthropology(AntropologiaSocial),confernciainauguralproferidanaUniversidade
deOxfordem4deFevereirode1948,ClarendonPress,1948;SocialAnthropology:PastandPresent
(AntropologiaSocial:PassadoePresente),MarettLectureproferidanoExeterCollegeHalI,
Oxford,em3deJunhode1950,Man,1950,n.o198;SocialAmhropology(AntropologiaSocial),
Black1riars,1946;AppliedAnthropology(AntropologiaAplicada),confernciapronunciadana
SociedadeAntropolgicadaUniversidadedeOxfordem29deNovembrode1945,Africa,1946.
12

ALCANCEDOTEMA

Nestasconferncias,tentareidarvosumaideiageraldoqueaAntropologiaSocial.Sei
perfeitamentequeexisteumaconfusobastantegrandearespeitodestamatria,mesmoentreos
profanoscomumcertonvelcultural.Namaiorpartedaspessoas,onomesuscitavagas
associaesdeideiasentremacacosecrnios,ouentre
ritosestranhosdeselvagensecuriosassupersties.Creioquenomevaiserdifcilfazer
lhesveroerrodessasassociaesmentais.
Aminhaaproximaoaestamatriapautarseporestefacto.Partireidoprincpiodeque
algunsignoramtotalmenteoqueaAntropologiaSocialedequeoutrostmumaideiaequivocada
aseurespeito.Esperoqueosqueconheamalgosobreotemasaibamdesculparmesenaminha
exposioodiscutodeumaformaquepossaparecerlheselementar.
Nestaprimeiraconfernciaexplicareioalcancegeraldamatria,enquantonasegundaena
terceirafalareidoprogressotericodestacincia.Aquartaserdedicadaquelaparteda
investigaoquedenominamostrabalhodecampoeaquintamostrar,atravsdealgunsexem
15

ANTROPOLOGIASOCIAL
plosdeestudosmodernos,odesenvolvimentodateoriaedotrabalhodecampo.Naltima
confernciaexaminareiarelaoentreaAntropologiaSocialeavidaprtica.
Naminhaexposio,esemprequesejapossvel,tratareidelimitarmeAntropologiaSocialem
Inglaterra,principalmenteparaevitardificuldadesdeapresentao,umavezque,setivessede
ocuparmetambmdodesenvolvimentodamatrianospasesdoContinenteena
Amrica,vermeiaobrigadoacondensartantoomaterial
queoganhoemcompreensonopoderiacompensaroperdidoemclarezaecontinuidade.Comoem
InglaterraaAntropologiaSocialteveumdesenvolvimento
bastanteindependente,estalimitaotemmenosimportnciaqueaquelaqueassumiriaemmuitos
outroscamposdoconhecimento.Dequalquermodo,nodeixareidemencionarosautorese
tendnciasestrangeirosquetmexercidoumaaprecivelinflunciasobreosestudiososingleses.
Porm,mesmodentrodesteslimites,nofcildar
vosuniadefiniosimpleseclaradosfinsedosmtodosdaAntropologiaSocial,porquenem
sequerentreos
quesededicamaestadisciplinaexisteumacordototalnestesassuntos.Naturalmente,huma
coincidnciacompletadeopiniesemmuitasmatrias,eumadivergnciaemoutras;comosucede
frequentementenoestudodeum
temanovoemuitoamplo,asideiasdivergentestendemaconfundirsecomaspersonalidadesque
assustentam,
16

ALCANCEDOTEMA
poisoscientistassotalvezmaisdadosaidentificarse
comassuasopiniesdoquequaisqueroutraspessoas.
Asprefernciaspessoais,quandohnecessidadedeasexpressar,notmimportnciaseso
abertamentereconhecidascomotal.Asambiguidadessomuitomaisperigosas.AAntropologia
Socialtemumvocabulriotcnicomuitolimitadoevseobrigadaarecorrerlinguagemcomum,
que,comotodossabem,nomuitoexacta.Ostermossociedade,cultura,costume,
religio,sano,estrutura,funo,poltico,democrtico,nemsemprecomportamo
mesmosignificado,querparadiferentespessoas,queremdiferentescontextos.Esteproblema
podiasanarseintroduzindoumasriedevocbulosnovosoudandoumsignificadorestritoe
tcnicospalavrasdeusoquotidiano.Masseestepro
cessosegeneralizasse,almdasdificuldadesparaconseguirquetodossepusessemdeacordo
sobreosnovosconceitos,chegarseiarapidamenteaumagriascompreensvelparaos
estudiososprofissionais.Perantea
alternativadeterdeescolherentremanobrarmuitopertoasobscuridadesdalinguagem
quotidianaeasobscuridadesdagriaespecializada,parecememenosarriscadopreferiras
formasdodiscursocomum,poisoquenosensinaaAntropologiaSocialnodizapenasrespeito
aosprofissionais,masantesatodaagente.
EmInglaterrae,aindaqueemmenorgrau,nosEstadosUnidos,aexpressoAntropologiaSocial
utilizadaparadesignarumapartedeumamatriamaisvastaqueaAntropologia,isto,o
estudodohomemnumcerto
17

ANTROPOLOGIASOCIAL
nmerodeaspectos.0seuobjectoestligadosculturasesociedadeshumanas.NaEuropa
continentalprevaleceumaoutraterminologia.QuandoasefaladeAntropologia,queparans
significaoestudocompletodohomem,quersereferiroquensemInglaterradenominamos
AntropologiaFsica,queoestudobiolgicodohomem.
0quensdenominamosAntropologiaSocialchamasealiEtnologiaouSociologia.
MesmoemInglaterrashpoucotempocomeouaserusadaaexpressoAntropologiaSocial.
Contudo,temsevindoaensinarsobadesignaodeAntropologiaouEtnologia,emOxford,desde
1884,emCambridge,desde1900,eemLondres,desde1908.Aprimeiractedraqueteve
oficialmenteadesignaodeAntropologiaSocialfoiactedrahonorriadeSirJamesFrazer,
emLiverpool,em1908.AdisciplinaalcanouumagrandedifusoecomonomedeAntropologia
SocialexistemagoravrioscursosnumasriedeuniversidadesdaGrBretanhaedosDomnios.
ComoestadisciplinaapenasumapartedoamplocaptulodaAntropologia,costumaserensinada
juntamentecomosoutrosramosdessacincia:AntropologiaFsica,Etnologia,ArqueologiaPr
HistricaesvezesLingusticaGeraleGeografiaHumana.Comoasltimasduasmatriasraras
vezesfiguramnoscursosdeAntropologiadestepas,jnomereferireimaisaelas.Quanto
AntropologiaFsica,queactualmentetemmuitopouco
emcomumcomadisciplinaquenosocupa,sdireiqueconstituiumramodaBiologiaHumanaque
estuda,entre
18

ALCANCEDOTEMA
outrascoisas,ahereditariedade,anutrio,asdiferenassexuais,anatomiacomparadae
fisiologiadasraasea
teoriadaevoluohumana.
AEtnologiaamatriaqueseencontramaisrelacionadacomonossotema.Estefacto
compreendersemelhorsesesouberqueemboraosantroplogossociaisconsideremqueoseu
objectointegratodasasculturasesociedadeshumanas,incluindoanossa,oseuesforo,por
razesquemencionareimaistarde,temseorientadoquaseexclusivamenteparaoestudodospovos
primitivos.Comoosetnlogossededicamtambmaoestudodestassociedades,observaseportanto
umanotvelcoincidnciaentreasduasdisciplinas.
Contudo,importadestacarqueemboraaEtnologia*aAntropologiaSocialtrabalhem
fundamentalmentecom*mesmotipodesociedades,osseusobjectivossomuitodiferentes.
Assim,aindaquenopassadonosefizesseumadistinobemclaraentreambas,hojeemdiaso
consideradascomoduasdisciplinasdiferentes.AEtnologiaocupasedeclassificarospovosem
funodassuas
caractersticasraciaiseculturais,paradepoisexplicar,baseadanomovimentoemisturade
povosenadifusodeculturas,asuadistribuionopresenteenopassado.
Aclassificaodepovoseculturasumestudopreliminaressencialparaascomparaesque
fazemosantroplogossociaisentresociedadesprimitivas,porquealtamenteconveniente,eat
mesmonecessrio,principiarotrabalhocomparativocomasdomesmonvelcultural
asqueconstituemoqueBastianchamou,hmuito
19

ANTRGI`OLOGIASOCIAL
tempo,provnciasgeogrficas().Porm,quandoos
etnlogostratamdereconstituirahistriadepovosprimitivosdecujopassadonoseconserva
documentaohistrica,notmmaisremdio,paraestabelecerassuas
concluses,quefiarsenasdeduesobtidasporevidnciacircunstancial.Tendoemcontaa
naturezadoassunto,asconclusesnuncapodemsermaisqueprovveisreconstrues.Assim,s
vezes,humasriedehiptesesdiferenteseatcontraditriasqueseajustamigualmentebem
aosfactosconhecidos.AEtnologianopoisHistria,naacepocomumdapalavra,jqueesta
nonosdizosfactosquepoderiamteracontecido,masantesafirmaosqueaconteceram;nos
asseguraasuaexistncia,comotambmdetalhacomoequando,eamideporquesucederam.Por
estarazoe,almdisso,porquepouconospodeinformarsobreavidasocialquedesenvolveram
ospovosprimitivos,asconjecturasdaEtnologiatmescassovalorparaosantroplogossociais.
Aocontrrio,
assuasclassificaessomuitoteis.
AArqueologiaPrHistricapodeserconsideradacomoumramodaEtnologiaquetratade
reconstruirahistriadospovosecivilizaesapartirdosrestoshumanoseculturaispostosa
descobertonasescavaesesedimentosgeolgicos.DomesmomodoqueaEtnologia,tambmutiliza
aevidnciacircunstancial.Asua
semelhana,poucainformaocominteresseproporciona
(1)AdolfBastian,ControverseninderEthnologie,1893.
20

ALCANCEDOTEMA
aoantroplogosocial,poisemvezdeseocupardasideiaseinstituiesdospovos,dedicase
antesadescobrireaclassificarossoseobjectos.OutroramodaEtnologia.aTecnologia
Comparada,queseocupaemespecialdassociedadesprimitivas.Talcomoseensinahojeemdia
nomaisqueumauxiliardaEtnologiaedaPrHistria.
0objectodaAntropologiaSocialbastantediferente.Comodemonstrareiemseguida,estudao
comportamentosocial,geralmenteemformasinstitucionalizadas,
comoafamlia,sistemasdeparentesco,organizaopoltica,procedimentoslegais,ritos
religiosos,eassimpordiante,almdasrelaesentretaisinstituies;estudaseem
sociedadescontemporneasounaquelascomunidadeshistricassobreasquaisexisteuma
informaoadequadaparaarealizaodetaisinvestigaes.
Assim,enquantoumhbitodeumpovo,examinadonummapadedistribuio,teminteresseparao
etnlogocomoprovadeummovimentotnico,deumatendnciaculturaloudeumcontactoanterior
entrepovos,paraoantroplogosocial,noutraperspectiva,umapartedavidasocialtotalno
momentodado.Ameraprobabilidadedequeessecostumetenhasidotomadodoutracomunidade,no
opreocupaexcessivamente,umavezquenopodeestarsegurodessefacto,emesmoqueo
estivessenosabecomo,quandoeporqueaconteceu.Porexemplo,certospovosdafrica
OrientaltmoSolcomooseusmbolodeDeus.Paracertosetnlogos,estefactoprovaa
influnciadoAntigoEgipto.0antroplogosocialsabequenopodedemonstrarseaverdadeou
falsidadedesta
21

ANTROPOLOGIASOCIAL
hipteseeporissoestmaissensibilizadopararelacionarosimbolismosolarcomtodoo
sistemadecrenasecultosdessespovos.Comprovamosassimqueoetnlogoeo
antroplogosocialpodemutilizaramesmainformaoetnogrfica,mascomfinalidades
diferentes.
OsprogramasdoscursosuniversitriosdeAntropologiapoderiamsergraficamenterepresentados
portrscrculosqueseintersectam,simbolizandocadaumdelesosestudosbiolgicos,
histricosesociolgicos.AsreascomunsaostrsseriamaAntropologiaFsica,aEtnologia
(incluindoaArqueologiaPrHistricaeaTecnologiaComparada)eaAntropologiaSocial.Embora
estastrsdisciplinasantropolgicastenhamcomocampocomumdeestudoohomemprimitivo,os
seusfinsemtodos,so,segundovimos,bastantediferentes.Seseensinamjuntas,emmaiorou
menorgrau,nasuniversidades,esse
factodevesemaisacircunstnciashistricaslargamentetributriasdateoriadarwinianada
evoluo,queaum
planocuidadosamenteconcebido;pelamesmarazoestoconjuntamenterepresentadasnoReal
InstitutoAntropolgico.
Algunsdosmeuscolegasmanifestaramseprofundamenteinsatisfeitoscomoactualestadode
coisas.AlgunsantroplogospretendiamqueaAntropologiaSocialfosseensinadaemligaomais
estreitacomaPsicologiaou
comasdenominadasCinciasSociais,taiscomoSociologiaGeral,Economia,PolticaComparada,e
outros
defendiamasuaaproximaocomoutrasmatrias.Esteassuntomuitocomplexoeestanoa
ocasiooportuna
22

ALCANCEDOTEMA
paraodiscutir.Sdireiqueasoluodependeemgrandemedidadomodocomoseencarea
AntropologiaSocial,poisexisteumaenormedivergnciaentreosqueaconsideramumacincia
naturaleosque,comoeu,aincluementreasHumanidades.Estadivisoagravaseaomximo
quandosediscutemasrelaesentreaAntropologiaea
Histria.Deixareiaanlisedestepontoconcretoparaumaconfernciaposterior,porquese
tornanecessriosaberalgumascoisassobreaevoluodoassuntoparaentendercomoseproduziu
estadivisodeopinies.
JdelinieidemaneirabreveeinevitavelmentedeformadigressivaaposiodaAntropologia
Socialna
universidade.Preparadooterrenodestamaneira,possoagoradedicarmetotalmenteanlise
dessadisciplina,queobjectodestaexposioeonicotemaquepossotratarcomidoneidade.
Portanto,quandoporcomodidadefalardeAntropologia,semaespecificaodeSocial,deve
subentendersequemerefiroaesteramoquea
AntropologiaSocial.
Creioque,agora,convmquemeocupeimediatamentedasperguntasquesosociedades
primitivas?,eporquequeasestudamos?,antesdeprecisarcommaisdetalheoquevamos
estudarnoseuinterior.Talcomoseempreganaliteraturaantropolgica,apalavraprimitiva
nosignificaqueasculturasquequalificasejamanterioresnotempoouinferioresaoutras.
Tantoquantosabemos,associedadesprimitivastmumahistriatolongacomoanossa,eseem
algunsaspectosseencontrammenosdesenvolvidas,noutrosestomuitofrequentemente
23

ANTROPOLOGIASOCIAL
quaseilimitadodeculturasesubculturas,desociedadesesubsociedades.
Jteronotadoquenosexemploscitadosfiguramtemastodiversoscomoasinstituies
polticasereligiosas,asdistinesdeclassebaseadasnacor,sexoouposiosocial,as
instituieseconmicas,asinstituieslegaisousemilegais,omatrimnio,etambmestudosde
adaptaosocial,daorganizaosocialtotal,ouestrutura,deumououtropovo.Querdizer,a
AntropologiaSocialrealizaumconjuntodeinvestigaesdiferentesnumasriedesociedades
distribudasportodoomundo.
QualquerdepartamentodeAntropologiacorrectamenteorganizadotentaabarcarnosseusprogramas
deestudoostpicosmnimoseessenciaisdassociedadesprimitivas:parentescoefamlia,
instituiespolticascomparadas,economiapolticacomparada,religiocomparada,legislao
comparada,assimcomocursosmaisgeraissobreoestudodasinstituies,teoriasociolgica
geralehistriadaAntropologiaSocial.Dtambmcursosespeciaissobreassociedadesde
determinadasregiesetnogrficas;e,almdisso,podeaindaoferecercursossobrematriasto
peculiarescomomoral,magia,mitologia,cinciaprimitiva,arteprimitiva,tecnologia
primitiva,lngua,etambmsobreosescritosdecertosantroplogosesocilogos.
Umantroplogopodepossuirumconhecimentogeralsobretodasestasregiesetnogrficase
disciplinassociolgicas,mas,logicamente,spodeserumaautoridadeemumaouduasdelas.
Consequentemente,etalcomo
32

ALCANCEDOTEMA
sucedeemtodososramosdoconhecimento,oaumento
doconhecimentoacarretaaespecializao.0antroplogotornaseumespecialistaemestudos
africanos,estudosmelansicos,estudosdendiosnorteamericanos,eassimpordiante.Jno
tentadominarosdetalhesderegiesestranhasaoseusector,exceptoquandofazempartede
monografiasdedicadasexplicitamenteaproblemasgerais,quiinstituiesreligiosasou
legais,quelheinteressemespecialmente.Aliteraturaexistentesobreos
ndiosamericanosouosBantuafricanos,porexemplo,Jtoabundantequejustificaporsis
adedicaoexclusivadeumestudiosoaumaououtramatria.
Atendnciaparaaespecializaotornasemaisnotriaquandoseestudamassociedadesque
possuemliteraturaouquepertencemaumaculturamaisvastacomtradioliterria.Seum
investigadortemumcertobrioprofissionaleacadmiconopodeestudarosbedunosrabesou
oscamponesesrabessemconhecernosasualnguafalada,comotambmalnguaclssicada
suaestruturasociocultural;domesmomodonopodeabordarascomunidadesdecamponeseshindus
semter
umcertoconhecimentodasualnguaedosnscrito,a
lnguaclssicadosseusritosetradiesreligiosas.Paranoserumsimplesaprendize
dominaroseusector,oantroplogodevededicarsepredominantementeaum
oudoistemas,edeve,almdisso,limitarassuasinvestigaesadeterminadasregies.No
podefazerumestudocomparadodossistemaslegaisprimitivossemumaboa
33

ANTROPOLOGIASOCIAL
basedeconhecimentosdelegislaogeralejurisprudncia,ouinvestigararteprimitivasemter
lidodetidamentealiteraturageralcorrespondente.
EstascircunstnciasqueacabeidemencionarcontribuemparaqueaAntropologiaSocialseja
difcildeensinar,especialmentequandosetemdepreparar,como
sucedefrequentementeemOxford,psgraduadoseinvestigadores.Quandohumnmeroelevadode
estudantestrabalhandonumaamplavariedadedetemasreferentesadiversosaspectosdavidade
regiesqueseachamdisseminadaspeloGlobo,muitasvezesimpossveltransmitirlhesmaisque
umavisomuitogeral.SirCharlesOmancontaqueosprofessoresRegius()deHistria,em
Oxford,tropearamcomamesmadificuldadequandotentaramdaraulasparapsgraduados;no
tiveramxito,pois,comonotameditativamenteonossoautor,osestudantespsgraduados
divagamsegundoosseus
desejos().Contudo,nombitodaAntropologiaSocial,
*situaonotodifcilcomonodaHistria,porque
*AntropologiaSocialpodegeneralizarcommaisfacilidadeetemumsistematericogeralque
faltaHistria.Nosexisteumaquantidadedesemelhanasevidentesentreassociedades
primitivasdetodoomundo,como
almdissopodemserclassificadasnumnmerolimitadodetipos,pelomenosparcialmente,por
meiodaanliseestrutural.Istodunidadematria.Osantroplogos
(3)CargodeprofessorcriadoporHenriqueVIII.(nt)(4)SirCharlesOman,OntheWritingof
History,p.252,1939.
34

ALCANCEDOTENIA
sociaisestudam,pois,domesmomodo,umasociedadeprimitiva,querelaestejanaPolinsia,na
fricaouna
Lapnia;poroutrolado,osassuntosdequeseocupamsistemasdeparentesco,ritosreligiosos
ouinstituiespolticassoexaminadosnassuasrelaescomaestruturasocialtotaldeque
fazemparte.
Antesdeconsiderar,demaneirapreliminar,oqueseentendeporestruturasocial,queropedir
vosqueprestematenoaoutracaractersticadestasriedeteses,porqueelarealaum
problemaimportanteparaaAntropologianomomentoactual,umproblemaquevoltareiatratar
emconfernciasposteriores.Todassededicamatemassociolgicos,querdizer,tratam
fundamentalmentedeconjuntosderelaessociais,isto,relaesentremembrosdeuma
sociedadeeentregrupossociais.0quequeroaquisublinharqueelassomaisestudosde
sociedadesqueestudosdeculturas.Entreosdoisconceitoshumadiferenasumamente
importante,quelevouateoriaeaprticaantropolgicasemduasdiferentesdireces.
Esteproblemacompreendersemelhorcomalgunsexemplossimples.Aoentrarnumaigreja
inglesacostumequeoshomenstiremochapuenoossapatos;aocontrrio,numamesquita
muulmana,tiramocalado,masnooquelevamnacabea.Estemesmocom
portamentonormalquandoseentra,respectivamente,
numacasainglesaounumatendadebedunos.Estasdiferenasqueacabamosdecitarso
diferenasdecul
35

ANTROPOLOGIASOCIAL
turaoudecostumes.Emambososcasos,asdistintasreacestmumamesmafunoefinalidade:
constituemumademonstraoderespeito,quediferentementeexpressadonasduasculturas.Vou
darlhesumexemplomaiscomplicado.Osbedunosrabesnmadastmem
algunsaspectosfundamentaisomesmotipodeestruturasocialquecertospovosnilticos
seminmadasdoEstedefrica.Contudo,culturalmentesodiferentes:osprimeirosvivemem
tendaseossegundosemcabanas;os
bedunoscriamcamelos,osnilticos,gadovacum;aquelessomuulmanos,estestmoutrotipo
dereligio,eassim
pordiante.Outroexemplodiferentedosanteriores,e
aindamaiscomplexo,seriaadistinoquefazemosquandofalamosdecivilizaohelnicaou
hinduesociedadehelnicaouhindu.
Encontramonos,porconseguinte,perantedoisconceitosdiferentes,ou,melhor,duasdiferentes
abstracesdamesmarealidade.Emborasetenhamdiscutidocommuitafrequnciaasdefinies
quelhescorresponderiam
easrelaesqueexistiriamentreeles,estasquestesforammuitopoucasvezesexaminadas
sistematicamente;existeaindamuitaconfusoepoucaunanimidadenestamatria.Morgan,Spencer
eDurkheimforamosprimeirosadeterminarqueafinalidadedanossaactualAntropologiaSocial
seriaaclassificaoeanlisefuncionaldasestruturassociais.Estaformadeaencarar
persisteaindaentreoscontinuadoresdeDurkheimemFrana,assimcomonaAntropologia
britnicaactualenatradi36

ALCANCEDOTEMA
odasociologiaformalalem().Poroutrolado,Tyloreoutrosmaisorientadosparaa
Etnologiaconceberamestadisciplinacomoaclassificaoeanlisedacultura.Estefoioponto
devistadominantenaAntropologiaamericanadurantebastantetempo.Pensoqueissosedeve,por
umlado,aqueassociedadesndiasemqueconcentraramasuainvestigaosodenatureza
fraccionadaedesintegrada,prestandosemaisfacilmenteaestudos
deculturaqueaestudosdeestruturasocial.Poroutrolado,aausnciadeumatradiode
trabalhodecampointensivonaslnguasnativaseduranteprolongadosperodosdetempo,tal
comosefazemInglaterra,tendetambmaorientarosestudosparaoscostumesouparaa
cultura,desprezandodecertomodoasrelaessociais.
Quandoumantroplogosocialanalisaumasociedadeprimitiva,noseevidenciacomclaridadea
distinoentresociedadeecultura,porqueoqueeledescrevearealidade,ocomportamento
bsico,emqueambosos
conceitosseencontramincorporados.Conta,porexemplo,aformaexactaemqueumindivduo
demonstrarespeitoparacomosseusantepassados,mas,quandotemdeinterpretartal
comportamento,vseobrigadoaabstrairdeleluzdoproblemaparticularqueesta
investigar.Sesoproblemasdeestruturasocial,eleprestarmaisatenosrelaessociais
daspessoasqueintervmemtodooprocessodoqueaospormenoresdasuaexpressocultural.
(5)GeorgSimmel,Soziologie,1908;LeopoldvonWiese,AllgemeineSoziologie,1924.
37

ANTROPOLOGIASOMI,
Assim,umaformadeinterpretar,pelomenosparcialmente,ocultodosantepassadosseria
demonstrarquenocontrariaaestruturadafamliaoudoparentesco.Osactosculturaisou
habituaisqueumhomemrealizaquandodesejamostrarrespeitoparacomosseus
antepassados,porexemplofactoscomoosacrifciodeumavacaoudeumboi,exigemuma
interpretaodiferente,quepodeser,simultaneamente,psicolgicaehistrica.
Estadistinometodolgicaevidentequandose
efectuamestudoscomparados,poissesetentarfazeraomesmotempoambosostiposde
interpretaocriarsequaseinevitavelmenteumagrandeconfuso.0quenestescasosse
comparanosoascoisasemsimesmas,massimalgumasdassuascaractersticas.Numa
comparaosociolgicadecultosdeantepassadosrealizadanum
certonmerodesociedadesdiferentes,porexemplo,o
queseestudasoosconjuntosderelaesestruturaisentrepessoas.Portanto,comease
forosamenteporabstrair,emcadasociedade,essasrelaesdosseusmodosparticularesde
expressocultural,poisacomparaonopodefazersedeoutramaneira.Querdizer,oquese
fazsepararproblemasdedeterminadotipoparapoderinvestiglos.Nesteprocedimento,nose
estafazerumadistinoentrediferentestiposdecoisassociedadeeculturanoso
entidades,massimentrediversasclassesdeabstraces.
Aoprincipiarestaconfernciaafirmeiqueadisciplinaquenosocupaestudaasculturase
sociedadesdos
38

ALCANCEDOTEMA
povosprimitivos,porquenaquelemomentonoqueriaintroduzirumadificuldade.Comeceiassime
tereidedeixaraoproblema,aclarandosomentequeexisteaindamuitaincertezaedivergncia
deopiniessobreestamatriaequeumaquestomuitodifcil.Finalmente,estoudeacordoem
queoestudodosproblemasdaculturaconduztemmesmodeconduzirsuaformulaoem
termoshistricosepsicolgicos,enquantoaanlisedasociedadeformuladaemtermosde
Sociologia.Aminhaopiniopessoalque,emboraambasasquestessejamigualmente
importantes,osestudosestruturaisdeveriamterprioridade.
Istofaznosvoltarnovamenteapreciaodasteseslcitadas.Lendoas,observasequetodas
tmalgoem
comum.Ouseja:noencaramoobjectodoseuestudoliderana,religio,distinesraciais,
dotedanoiva,escravatura,possessodeterras,posiodamulher,sanessociais,classe
social,procedimentoslegaisouoquequerquesejacomoelementosisoladosouinstituies
suficientesemsimesmas,massimcomopartesdasestruturassociaiseemtermosdessas
estruturas.Queentoumaestruturasocial?Vermeeiobrigadoaserumtanto
vagoepoucoconvincenteaoresponderaestaperguntanasminhasconfernciasintrodutrias,mas
ocuparmeeinovamentedelamaisadiante.Contudo,possoantecipardesdejquetambmneste
casoexisteumagrandedivergnciadeopinies.Istoinevitvel,porqueimpossveldaruma
definioprecisadeconceitostobsicos.Apesardosmeusescrpulos,parapodercontinuar
terei
39

ANTROPOLOGIASOCIAL
necessariamentedelhesdarumanooaindaquepreliminardoqueseentendegeralmentepor
estrutura.
evidentequenavidasocialdevehaveruniformidadeseregularidadesequeumasociedadedeve
terum
determinadotipodeordem,poissetalnosucedesseosseusmembrosnopoderiamviverjuntos.
precisamenteporqueaspessoasconhecemotipodecomportamentoquedelasseespera,nas
diversassituaesdavidasocial,eporquecoordenamassuasactividadesemfunoderegrase
emobedinciaaumaescaladevalores,quetodasecadaumasocapazesderealizarassuas
tarefasadequadamente.Podemfazerprevises,anteciparacontecimentoseviverassuasvidasem
harmoniacom
osseussemelhantes,porquecadasociedadetemuma
formaoupadrocaractersticoquenospermiteconsiderlacomoumsistemaouestrutura,no
seiodaqualosseusmembrosdesenvolvemassuasactividadesemconcordnciacomela.0usodo
termoestruturacomestesignificadosupeumcertograudecompatibilidadeentreaspartes,
pelomenossusceptveldeevitarcontradiesabertaseconflitos.Significatambmquetemuma
duraomaiorqueageneralidadedascoisaspassageirasdavidahumana.Aspessoasquevivem
numasociedadepodemnosedarcontadequeestapossuiumaestrutura,oucaptlaapenasde
umaformavaga.Atarefadoantroplogosocialrevelarasuaexistncia.
Umaestruturasocialtotal,isto,aestruturacompletadeumasociedadedeterminada,compese
deum
certonmerodeestruturasousistemassubsidirios,e
40

ALCANCEDOTEMA
porissoquepodemosfalardesistemasdeparentesco,sistemaseconmicos,religiososou
polticos.
Asactividadessociaisdentrodestessistemasouestruturasestoorganizadasvoltade
instituiestaiscomoomatrimnio,afamlia,omercado,aliderana,eassimpordiante.
Assim,quandofalamosdasfunesdasinstituies,estamosareferirnospartequelhes
correspondenamanutenodaestruturasocial.
Creioquetodososantroplogossociaispoderiamem
princpioaceitarestasdefinies.Asdificuldadesediferenasdeopinioaparecemquandose
tentaaveriguarquetipodeabstracoumaestruturasocialequesignificaexactamenteo
funcionamentodeumainstituio.Narealidade,todosestesproblemassepoderocompreender
melhordepoisdeconheceralgunsdadossobreo
desenvolvimentotericodaAntropologiaSocial.
41

11
PRIMCIASDODESENVOLVIMENTOTERICO

Estasegundaconfernciaeaquesesegueserodedicadasaumabrevesntesehistricada
AntropologiaSocial.Notenhoaintenodevosoferecerumasimpleslistacronolgicade
antroplogosedassuasobras,mas
antesprocurareiapresentarumquadrododesenvolvimentodosseusconceitosgerais,isto,da
teoriacorrespondente,ilustrandoocomideiasecitaesdealgunsautores(1).
Segundoseviu,aAntropologiaSocialumadisciplinabastantenovanosprogramasdeensinodas
nossasuniversidades,eaindamaisrecentecomessenome.Porm,noutraperspectiva,uma
matriamuitoantiga,poispodedizersequecomeoucomasprimeirasreflexesespeculativasda
humanidade,jquesempreeem
todaaparteoshomenspropuseramteoriassobreanaturezadasociedade.Aindaquenopossamos
definiro
(1)Podemencontrarsedadosgeraissobre,ahistriadaAntropologiaemA.C.Haddon,History
ofAnthropology,ed.rev.1934;PaulRadin,TheMethodandTheoryofEthnology,1933;T.K.
Penniman,AHundredYearsofAnthropology,1935;eRobertH.Lowie,TheHistoryofEthnological
Theory,1937.
45

ANTROPOLOGIASOCIAL
momentoexactodoseuincio,issonofundamental,poishumlimiteparaalmdoqualno
teminteressedemaiorprecisarasorigens.EsteperodolimiteparaaevoluodaAntropologia
SocialosculoXVIII.Anossacincia,portanto,filhadoIluminismoeconservaaolongoda
suahistriamuitasdascaractersticasdessaascendncia.
EmFranacomeacomMontesquieu(16891755).
0seulivromaisconhecido,DeL'EspritdesLois(1748),umtratadodeFilosofiaPoltica,ou,
melhorainda,deFilosofiaSocial.Contmumasriedeideiasbastanteestranhasacercada
influnciadoclimasobreocarcterdospovos,assimcomoalgumasobservaessobreaseparao
depoderesnoGoverno.Masoqueparansse
revelamaisinteressanteasuacrenaemqueaspartesintegrantesdeumasociedadeeoseu
meioambienteestofuncionalmenterelacionadoscomtodooresto.Ssepodecompreendera
legislaointernacional,constitucional,criminalecivilconsiderandoasnassuasrelaes
recprocasetambmnassuasrelaescomoambientefsicodeumpovo,asuaeconomia,onmero
deindivduos,as
suascrenas,costumes,modosdeseretemperamentos.
0livrotemcomofinalidadeexaminartodasestasinterrelaes;noseuconjuntoformamoque
sechamaoEspritodasLeis().
(2)DeL'spritdesLois,editadoporGonzagueTrue,EditionsGarnierFrres,s/d,p.li.
46

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
Montesquieuempregouapalavraleiscomdiferentessignificados,masemregraqueriadara
entenderporestetermoasrelaesnecessriasquederivamdanaturezadascoisas(),quer
dizer,ascondiesquepermitem,emprimeirolugar,aexistnciadasociedadehumana,e,em
segundolugar,adequalquertipodesociedade.Porfaltadetemponopossodiscutiresteponto
devistaempormenor,masimportantesublinharqueMontesquieufazumadistinoentrea
naturezadasociedade
eoseuprincpio:anaturezaoqueafazseroqueela,eoprincpiooqueafaz
funcionar.Umaasuaestruturaparticulareaoutraaspaixeshumanasqueapemem
marcha().AssimdistinguiaMontesquieuentreumaestruturasocialeosistemadevaloresque
nelaoperam.
AascendnciafrancesadaAntropologiaSocial,partindodeMontesquieu,segueporoutros
escritorestaiscomoD'Alambert,Condorcet,Turgoteemgeralosenciclopedistasefisiocratas,
atchegaraSaintSimon(17601825),quefoioprimeiroaproporclaramenteumacinciada
sociedade.Estedescendentedeumailustrefamliaeraumpersonagembastantenotvel.Autntico
filhodasLuzes,eleacreditavaapaixonadamentenacinciaenoprogressoedesejavaacimade
tudoestabelecerumacinciapositivadasrelaessociais,queparaeleeramanlogass
relaesorgnicasdafisiologia;insistia,alm
(3)Ibid.,p.S.(4)Ibid.,P.23.
47

ANTROPOLOGIASOCIAL
disso,emqueoscientistasdeviamanalisarosfactosenoosconceitos.perfeitamente
compreensvelqueosseus
discpulosfossemsocialistasecolectivistasetalveztambmqueomovimentoacabasseemfervor
religiosoparafinalmentesedesintegrarnabuscadamulherperfeitaquepudessedesempenharo
papeldemessiasfeminino.
0discpulomaisconhecidodeSaintSimon,equeacabouporseseparardele,foiAugusteComte
(1798.1857).ComteeraumpensadormaissistemticoqueSaintSimon,emborafosseigualmente
excntrico.Foielequemchamousociologianovacinciadasociedade.Acorrentedo
racionalismofrancsqueseoriginanestesautoresiriamaistardeinfluirprofundamentena
Antropologiainglesa,atravsdasobrasdeDurkheim,dosseusdiscpulosedeLvyBruhl,
descendentesemlinhadirectadatradiosaintsimoniana.
OsprecursoresdestadisciplinanaGrBretanhaforamosfilsofosmoraisescoceses,cujasobras
sotpicasdosculoXVIII.OsnomesmaisconhecidossoosdeDavidHume(17111776)eAdam
Smith(17231790).Hojeemdiaamaioriadestesautoresmuitopoucolida.Elesafirmavamque
associedadeseramsistemasnaturais,querendocomissosublinharqueasociedadederivada
naturezahumanaenodeumcontratosocial,acercadoqualtantotinhamescritoHobbeseoutros
pensadores.Quandofalavam,pois,demoralidadenatural,religionatural,jurisprudncia
naturaleassimpordiante,faziamnonestesentido.
48

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
Seseconsideraremassociedadescomosistemasouorganismosnaturais,elasterodeser
estudadasempricaeindutivamente,enopelosmtodosdoracionalismocartesiano.Porissoo
ttulodatesedeHumede1739era:,4TreatiseofHumanNature:BeinganAttempttointroduce
theexperimentalMethodofReasoningintoMoralSubjects.Masestesautoreseramtambm
sumamentetericoseinteressavamseprincipalmentepeloqueelesdenominavamprincpios
gerais,oqueactualmentesechamarialeissociolgicas().
*/*
Estesfilsofosacreditavamtambmnoprogressoilimitado,quedenominavammelhoramentoe
perfectibilidade,enasleisdoprogresso.Paradescobrirestasleisempregavamomtodoque
Coratehaveriadechamarcomparado.Domodocomooutilizavam,pressupunhamqueanatureza
humanafundamentalmenteamesmaemtodososlugareseemtodosostempos,quetodosospovos
seguempelomesmocaminhoeporetapasuniformes,numgradualecontnuoavanoparaa
perfeio,emboraunsmaislentamentequeoutros.
indubitvelquenohumconhecimentoexactodasprimeirasetapasdanossahistria,mas,
comoanaturezahumanaconstante,podesuporsequeosnossos
antepassadosviveramomesmotipodevidaqueosPelesVermelhasdocontinentenorteamericanoe
outrospovosprimitivos,quandoseencontraramemcondiesanlogasenumnvelcultural
semelhante.Secompararmostodas
(5)GladysBryson,ManandSociety,1945.
49

ANTROPOLOGIASOCJAI,
ascivilizaesconhecidaseasordenarmosdeacordocomoseugraudeprogresso,possvel
obterumesquemadaevoluodahistriadanossaprpriasociedadeedetodasassociedades
humanas,emboranosepossasaberquandoequecircunstnciassuscitaramoprogresso.
DugaldStewartchamouhistriatericaouconjecturalaesteprocedimento.umaespciede
FilosofiadaHistria,quetratadedeterminarasinclinaesetendnciasgeraismaisamplas,
considerandooscasosparticularescomomerosincidentes.Estemtodofoiadmiravelmenteexposto
porLordKamesnosseguintestermos:devemoscontentarnoscomreunirosfactose
circunstnciastalcomopodemdeduzirsedasleisdosdiferentespases.Seesteselementos
todosjuntosconstituemumsistemaregulardecausaseefeito,podemosracionalmenteinferirque
oprogressofoiomesmoem
todasasnaes,pelomenosnoquetocascircunstnciascapitais;osacidentesouanatureza
especialdeumpovooudeumgovernoprovocarosemprealgumaspeculiaridades().
Umavezqueexistemestasleisdedesenvolvimentoeummtodoparaasdescobrir,seguesequea
cinciadohomemqueestesfilsofospretendiamerigirumacincianormativa,apontandoparaa
criaodeumaticasecularbaseadanoestudodanaturezahumanaemsociedade.
(6)LordKames,HistorcalLawTracts,vol.1,p.37,1758.
50

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
NasespeculaestericasdestesautoresdosculoXVIIIjencontramostodososingredientesda
teoriaantropolgicadosculoseguinteeaindadosnossosdias:onfasenasinstituies,a
suposiodequeassociedadeshumanaseramsistemasnaturais,ainsistnciaemqueoestudo
delasdeviaserempricoeindutivo,queasuafinalidadeadescobertaeformulaode
princpiosuniversaisouleis,especialmenteemtermosdeetapasdedesenvolvimento,reveladas
pelaaplicaodomtodocomparadodahistriaconjectural;sendoasua
finalidadeulterioradeterminaocientficadeumatica.
EstesinvestigadoressomuitoimportantesparaahistriadaAntropologia,porquetratamde
estudarasociedadeenoosindivduos,tentandoporoutroladochegarformulaode
princpiosgerais.Nestatentativaos
seusinteressesorientavamseparaasinstituies,para
assuasinterrelaesestruturais,paraoseucrescimentoeparaasnecessidadeshumanasque
elasvinhamsatisfazer.AdamFerguson,porexemplo,nasuaobraAnEssayontheHistoryofCivil
Society(1767)eemoutros
estudos,ocupasedosseguintestemas:asformasdesubsistncia,asvariedadesdaraahumana,
apredisposiodoshomensparaviveremsociedade,osprincpiosdocrescimentopopulacional,
asarteseasrelaescomerciais,aposioeasdivisessociais.
evidenteaimportnciadassociedadesprimitivasnosproblemasqueinteressamaestes
filsofos,esvezeselesutilizaramalgodoqueseconheciasobreelasnasua
51

ANTROPOLOGIASOCIAL
epoca,mas,emgeral,oVelhoTestamentoeasobrasclssicaseramassuasfontesprincipaisde
informaoforadoslimitesdasuaculturaedoseutempo.Narealidade,poucoseconhecia
acercadassociedadesprimitivas,emboraasviagensedescobrimentosdosculoXVItivessem
levado,jnotempodeShakespeare,aumarepresentaogeraldoselvagemnoscrculoscultos,
retratadanocarcterdeCaliban.Tambmosautoresdeobrasdepoltica,leisecostumes
comeavamjadarsecontadagrandediversidadedehbitosdospovosnoeuropeus.Montaigne
(1533.1592),emparticular,incluiuemmuitaspginasdosseusEnsaiosoquehojese
considerariamaterialclaramenteetnogrfico.
NossculosXVIIeXVIIIosfilsofosserviramsedospovosprimitivoscomoprovadosseus
argumentossobreanaturezadasociedadeselvagemcontrapostasociedadecivil,isto,a
sociedadeanterioraoestabelecimentodogovernoporcontratoouaceitaododespo.tismo.
Locke(16321714),especialmente,refereseaestas
sociedadesnassuasespeculaessobrereligio,governoepropriedade.Estavafamiliarizadocom
oquesetinhaescritosobreosPelesVermelhascaadoresdaNovaInglaterra,masasua
informao,aoestarlimitadaaumnicotipodesociedadendiaamericana,prejudicaoseutra.
balho.
OsautoresfrancesesdapocautilizaramoquesehaviaescritosobreosndiosdeSoLoureno,
emespecin1osrelatosdeGabrelSagardedeJosephLafitau
52

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
sobreoshureseosiroqueses(),paradescreverohomememestadonatural.Porseulado,
RousseaubaseiaoseuretratodohomemnaturalnoqueseconheciadoscaribesdaAmricadoSul.
MencioneiautilizaoquealgunsescritoresdossculosXVIIeXVIIIfizeramdainformaoque
sepossuadospovosprimitivos,paramostrarqueoinciodointeressepelassociedadesmais
simplestemnabaseaconstataodequeelasconstituemummaterialvaliosoparaasteorias
sobreanaturezaeomelhoramentodasinstituiessociais.Dasurgiria,ameadosdosculo
XIX,oqueactualmentedenominamosAntropologiaSocial.
Osautoresmencionados,queremFrana,querem
Inglaterra,consideravamseeeramconsideradosnoseutempocomofilsofos.Apesardassuas
dissertaessobreoempirismo,confiavammaisnaintrospecoenosraciocniosaprioriquena
observaodassociedadesreais.Qui,excepodeMontesquicu,paraamaioriadelesos
factosapenasserviamparailustraroucorroborarasteoriasaquehaviamchegadoatravsda
reflexo.Sem
meadosdosculoXIXquesefizeramestudossistemticosdeinstituiessociais.Nodecnio
quevaientre
1861e1871apareceuumasriedelivrosquehojese
(1)GabrielSagard,LeGrandFoyageduPapdesHurons,1632;JosephFranoisLafitau,Moeursdes
SauvagesAmriquainscomparesauxMocursdesPremiersTemps,1724.Paraumcomentriogeralda
influnciadosescritosetnogrficosnaFilosofiaPolticaverJ.L.Myres,PresidentalAdress
toSectionH.,BritishAssociationJortheAdvancementoiScience,Winnipeg,1909.
53

ANTROPOLOGIASOCIAL
consideramcomoosnossosprimeirosclssicostericos:AncientLaw(1861)eVillageCommunities
inEastandWest(1871)deMaine;DasMuterrecht(1861)deBachofen;LaCitAntique(1864)de
FousteldeCoulanges;PrimitiveMarriage(1865)deMcLennan;ResearchesintotheEarlyHistory
ofMankind(1865)ePritititiveCulture(1871)deTylor;eSystemsofConsanguinityandAffinity
oftheHumanFamily(1871)deMorgan.
Nemtodosesteslivrostratamprimariamentedesociedadesprimitivas.Maineescreveusobreas
primeirasinstitui5esdeRomae,deformageral,sobreospovosindoeuropeus;Bachofenestava
principalmenteinteressadopelastradiesemitologiasdaAntiguidadeClssica;masquemmenos
sepreocupoucomestassociedadesforamprecisamenteosquesededicaramaoestudodas
instituiescomparadasnosprimeirostemposdodesenvolvimentodassociedadeshistricas,e,
comoveremosem
seguida,limitaramseaabordlasdeumamaneirasociolgica.
Osprimeirosatratarassociedadesprimitivascomo
assuntosdeinteresseacadmicoforamMcLennaneTylornestepas,eMorgannaAmrica.Foram
elesqueprimeirosintetizaramasinformaesexistentesacercadospovosprimitivos,apartir
deumaamplagamadeescritosdevriaordem,apresentandoadeformasistemticae
estabelecendoassimasbasesdaAntropologiaSocial.Nassuasobrasarticulaseoestudodas
sociedadesprimitivascomateoriaespeculativasobreanaturezadasinstituiessociais.
54

PRIM1CIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
Comoosfilsofosqueosprecederam,estesautoresdemeadosdosculoXIXestavamansiosospor
eliminarasimplesespeculaotericanoestudodasinstituiessociais.Tambmpensaramque
poderiamobterosseus
propsitosmantendoseestritamentefiisaoempirismoeutilizandoomtodocomparadodeforma
rigorosa.Jvimosqueesteprocedimentofoianteriormenteempreguepelosfilsofosmoraissoba
designaodehistriahipotticaouconjectural.Conitedeuumadefinionova
emaisexactadesteprocedimentonasuaobraintitulada
CoursdePhilosophiePositive(1830).Comoiremosver,umavezeliminadooseuhistoricismo,ele
veioasermais
tardeaproveitadopelaAntropologiamodernanodenominadomtodofuncional.
SegundoConite,humarelaofuncionalentreos
factossociaisdediferentesespcies,queeleeSaintSimondenominavamsriesdefactos
sociais,polticos,econmicos,religiosos,morais,etc.Umamudanaemqualquerdestassries
provocamudanascorrespondentesnasoutras.0fimdaSociologiadeviaserestabelecerestas
correspondnciasouinterdependnciasentreumaeoutra
espciesdefactosocial.Istopodealcanarsegraasao
mtodolgicodevariaesconcomitantes,poisaotratarsedefenmenossociaismuito
complexos,emquenosepodeisolarvariveissimples,esteonicomtodoadequado.
Osautoresqueciteieosquelhessucederamusaram
estemtodoeescreveramumasriedegrossosvolumes
55

ANTROPOLOGIASOCIAL
comofimdedemonstrarasleisdaorigemedesenvolvi.mentodasinstituiessociais:o
desenvolvimentodomatrimniomongamoapartirdapromiscuidade,dapropriedadeapartirdo
comunismo,docontratoapartirdoestatuto,daindstriaapartirdonomadismo,dacincia
positivaapartirdateologia,domonotesmoapartirdoanimismo.svezes,especialmente
quandotratamdetemasreligiosos,asexplicaessodadas,tantoemtermosdeorigens
psicolgicas(oqueosfilsofoschamaramnaturezahumana),comoemtermosdeorigens
histricas.
Osdoistpicosfavoritosparaosdebateseramodesenvolvimentodafamliaeodesenvolvimento
dareligio.Osantroplogosvitorianosnuncasecansavamdeescreversobreestesdoistemasea
apreciaodealgumasdassuasconclusesnamatriaajudarnosaentenderotomgeralda
Antropologiadaqueletempo,porque,emboradiscutissemviolentamenteentresiacercadoquese
podiadeduzirdaevidncia,estavamtotalmentedeacordosobreosfinsemtodosperseguidos.
SirHenryMaine(18221888),escocs,advogadoe
fundadordajurisprudnciacomparadaemInglaterra,mantinhaqueafamliapatriarcalaforma
originaleuniversaldavidasocial,equeopatriapotestas,aautoridadeabsolutado
patriarca,emqueeladescansa,pro.duziuemtodaaparteumacertafaseagntica,ouseja,a
determinaodalinhagemapartirexclusivamentedosmachos.Outrojurista,osuoBachofen,
chegoujusta.menteaumaconclusoopostasobreaformadafamlia
56

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
primitiva;ecuriosoqueeleeMainetivessempublicadonomesmoanoassuasconcluses.
SegundoBachoferi,primeiroexistiuportodaaparteumestadodepromiscuidade,depoisum
sistemamatrilincaroumatriareal,esmuitomaistardenahistriadohomemqueestesistema
deulugaraumoutro,patrilinearoupatriarcal.
Umterceiroadvogado,tambmescocs,J.F.MeLennan(18271881),acreditavafirmementenasleis
geraisdodesenvolvimentosocial,emborativesseoseuprprioparadigmadasetapasdaevoluo
eridicularizasseosdosseuscontemporneos.Segundoasuaopinio,osprimeiroshomensviviam
empromiscuidade,apesardeas
provasdemonstraremqueemtodososladosohomemcomeouporseorganizarempequenosncleos
familiaresdetipomatrilinearetotmico,ligadosporlaosdeconsanguinidade.Estashordas
erampoliticamenteindependentesumasdasoutrasecadaumadelasconstituaumgrupoexogmico
porcausadocostumedoinfanticdiofeminino,queobrigaoshomensdogrupoaprocurarmulheres
noutrosgrupostribais.Estasprimeirassociedadesdesenvolveramcomotempo,pormeioda
poliandria,umsistemapatrilinearemvezdomatrilinear,enquantoafamliaemergialentamente
naformaaqueestamosacostumados.Primeiroapareceatribo,depoisagensoucle,porfim,a
famlia.AteoriadeMcLennanfoicontinuadaporoutroescocs,estudiosodoVelhoTestamentoe
umdosfundadoresdareligiocomparada,
57

ANTROPOLOGIASOCIAL
WilliamRobertsonSmith(18461894),queaaplicouadocumentosantigosdahistriarabee
liebraica().
SirJohnLubbock(18341913),maistardebarodeAvebury,foiumhomemverstilquetambm
traouo
devenvolvimentodocasamentomodernodesdeumestdiodepristinapromiscuidade()oque
constituaunia
obsessodosescritoresdapoca.0produtomaiscomplicadoeemcertosaspectosmaisfantstico
domtodocomparadofoiaconstruodoadvogadoamericanoL.H.Morgan(18181881),que,entre
outrascoisas,postulounadamenosquequinzeetapasparaodesenvolvimentodafamliaedo
matrimnio,comeandonapromiscuidadeeterminandonauniomongamaenafamliatalcomo
agoraexistenacivilizaoocidental.Esteseuesquemafantasiosodoprogressofoiincorporado,
graasaEngels,nadoutrinaoficialdomarxismonaRssiacomunista.
Aofazerestasreconstrues,osautoresutilizarammuitoaideiaaqueMcLennanchama
smbolose
Tylorsobrevivncias.Assobrevivnciassociaispodemcompararsecomosrgosrudimentares
queseencontramemalgunsanimaisoucomasletrasmudasdaspalavras:notmumafuno
especficaou,seapossuem,eladesegundaordemediferentedaoriginal.Estesautores
acreditaramquetaissobrevivncias,porserem
relquiasdeumaidadeanterior,podiamservirparaconfirmarseumasucessodeetapassociais
estabelecidas
(11)KinshipandMarriageinEarlyArabia,1885.(9)TheOriginofCivilization,1870.
58

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
porcritrioslgicoseraefectivamenteumasucessohistrica;poroutrolado,determinadaa
ordemdessasetapas,poderseiatentarestudarasinflunciasqueprovocaramaevoluodeum
determinadonvelparaonvelseguinte.Porexemplo,RobertsonSmitheMeLennanconsideravam
queocostumedoleviratoindicaaexistnciadeumestadoanteriordasociedadeemquese
praticouapoliandria.Porseulado,Morganopinavaqueaexis.
lnciadeumsistemaclassificatriodeparentesco,emqueumhomemchamapaiatodosos
indivduosmachos
dageraodopai,meatodasasmulheresdageraodame,irmoeirmaosfilhosde
todaestagenteefilhoefilhaaosseusfilhos,eraumaevidnciadequeasrelaes
sexuaisnestassociedadesforamemcerta
alturamaisoumenospromscuas.
QuandonosviramosparaotratamentoqueosantroplogosdosculoXIXderamreligio,
verificamosqueaplicaramomesmomtodoqueanteriormenteexemplificmos,emboraaqui,comoj
mencionei,hajaumamistura
deespeculaesdetipohistricoepsicolgico,introduzindosenaargumentaocertas
suposiessobreanaturezahumana.SirEdwardTylor(18321917),muitomaiscautoecrticoque
amaolriadosseuscontemporneos,quenocaiunoconsabidoesquemadasfasesde
desenvolvimento,tentoumostrarquetodaacrenaecultoreligiososedesenvolveramapartirde
certasdeduesequivocadasdaobservaodecertosfenmenoscomoossonhos,transes,vises,
doenas,vigliaesono,vidaemorte.
59

ANTROPOLOGIASOCIAL
SirJamesFrazer(18541941),acujotalentoliterriosedeveadivulgaodaAntropologia
Socialentreo
pblicoleitor,foitambmumgrandecrentenasleissociolgicas.Postuloutrsfasesde
desenvolvimentoporondetmdepassartodasassociedades:magia,religio,ecincia.Noseu
mododever,ohomemprimitivoestavadominadopelamagia,que,comoacincia,consideraa
naturezacomoumasriedeacontecimentosqueocorremnumaordeminvarivel,semainterveno
deuni
agentepessoal().Masemboraomago,comoocientista,pressuponhaaexistnciadeleisda
natureza,cujoconhecimentoohabilitaainfluencilasparaosseusprpriosfins,elenolida
comleisreais,massimcomleisimaginrias.Nodecursodotempo,osmembrosmaisinteligentes
dasociedadeaperceberamsedisto,edadesilusoresultanteconceberamseresespirituaiscom
poderessuperioresaoshomens,quepodiamserinduzidospormeiodepropiciaoaalteraro
cursodanaturezaembenefciodopropiciador.Estaafasedareligio.Posteriormente
descobriusequetambmistoeraumailusoeohomementrouentonaltimaetapadoseu
desenvolvimentoafasecientfica.
Osantroplogosvitorianoseramhomensdeumacapacidadeextraordinria,deamplaerudioede
umaintegridadeevidente.Sublinhavamumtantoexageradamenteassemelhanasdecostumese
crenasenopres(1<QSirJ.G.Frazer,TheGoldenBough.TheMagicArt,3.ed,vol,I,
51,1922.
60

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTGTERICO
tavamadevidaatenosdiferenasexistentes,mas
devemosreconheceremseufavorque,aotratardeexplicarassemelhanasimportantesem
sociedadesbastanteafastadasnoespaoenotempo,atacavamumproblemarealenoumproblema
imaginrio;emuitosevaliososdadosprovieramdassuasinvestigaes.0mtodocomparado
permitiulhessepararogeraldoparticulare,consequentemente,classificarosfenmenos
sociais.
Assim,aMorgansedeveocomeodosestudoscomparadosdesistemasdeparentesco,quedesde
entotmvindoaconstituirumaimportantepartedainvestigaoantropolgica.Porsuavez,
McLennannosreuniuuma
enormemassadedadosparacomprovarafrequnciadoritodecasamentoporraptonascerimnias
nupeiaisdassociedadesmaissimples,comotambmfoioprimeiroamostrarqueaexogamia(foi
elequeminventouapala.vra)eototemismosocaractersticasmuitocomunsnassociedades
primitivas,introduzindoassimdoisdosmaisimportantesconceitosnadisciplinaemergente.
Corres.pondelhetambm,juntamentecomBachofen,omritodeterassinaladoaexistnciade
sociedadesmatrilinearesemtodasaspartesdomundoereconhecidoasuagrandeimportncia
sociolgica,apesardeafortecorrentedeopiniodasuapocaseinclinarafavordaorigem
patriarcaldafamlia.Tylor,entreoutrasrealizaes,demonstrouauniversalidadedascrenas
anmicaseintroduziuotermoanimismononossovocabulrio.Frazer,porseu
lado,assinalouaextensogeraldascrenasmgicasemostrouqueasuaestruturalgicapodia
serreduzida,
61

ANTROPOLOGIASOCIAL
atravsdaanlise,adoistiposelementares,isto,magiahomeopticaemagiaporcontgio;
reuniu,almdisso,Umgrandenmerodeexemplosdereinadodivinoede
outrasinstituiesecostumes,pondoasdemanifestocomopadressociaiseculturais
amplamentedisseminados.
Almdisso,ainvestigaorealizadaporestesantroplogosfoiconduzidacomumespritomuito
maiscrticoqueadosseuspredecessores.indubitvelquepossuammaisconhecimentospara
utilizarnassuasgeneralizaes,mastambmdevemosreconhecerqueosusavam
deumaformamaissistemticaqueosfilsofos,dequemMainesequeixavadizendo:Na
realidade,asinvestigaesdojuristarealizamseactualmentetalcomoseefectuavamasdo
fsicoedofisilogoantesquesesubstitusseasimplessuposiopelaobservaodirecta.
Teoriasplausveisecompletas,mastotalmenteinverificadas,comoas
LeisdaNaturezaouoContratoSocial,desfrutamdeuma
prefernciauniversalsobreainvestigaosriaaolongodahistriaprimitivadasociedadee
dasleis().
Asespeculaesfilosficastinhampoucovalorse
noestavamapoiadasemprovasreais.AinvestigaosriadeMaineeseuscontemporneos
abriuocaminhoparaacompreensodasinstituiessociais.Aoseleccionareclassificaro
materialrecolhido,elesconstituramumcorpofundamentaldedadosetnogrficos,queata
(11)AncientLaiv,ed.1912,p.3.
62

PRIMICIASDODESENVOLVINIENTOTERICO
noexistia,dondesepodiaextrairsignificativasconclusestericaseprovarasuavalidade.
OutravirtudedamaioriadosescritoresmencionadosdosculoXIXeraqueestudavam
sociologicamenteas
instituies,isto,analisavamnasemfunodaestruturasocialenodapsicologia
individual.Evitavamos
raciocniosdedutivosquepartiamdepostuladossobreanaturezahumana,frequentemente
empreguespelosfilsofos,etentavamexplicarasorganizaesemfunodeoutrasqueapareciam
comelasnamesmasociedade,nessemomentoounumperodoanteriordasuahistria.
Assim,quandoMel,ennanquisdescobriraorigemdaexogamia,rejeitouexplicitamentefazlopor
meiodeum
determinantebiolgicooupsicolgicodotabudoincestoetentouexpliclaporrefernciaaos
costumesdeinfanticdiofeminino,sinimizadesdeclescrenastotmicas.Poroutrolado,
noprocurouosfundamentosdo
ritodecasamentoporraptonanaturezahumana,mas
antesmostroucomosepoderelacionlocomleisexogamicasecomopoderiaserasobrevivncia
deumactode
rapina.Domesmomodosugeriucomoosistemapatrilinearpdederivardosistemamatrilinear
atravsdacombinaodoscostumesdepoliandriaepatrilocalidade;e
comoaadoraodedeusesanimaisevegetais,seussmbolosesuarelaohierrquica,entre
judeus,nandia,naAntigaGrciaeemRoma,poderiatersedesenvolvidoapartirdototemismo
edeumaestruturatotmica
detribos.
63

ANTROPOLOGIASOCIAL
MeLenuanaderiurigidamentetesedequeasinstituiessociaissofuncionalmente
interdependentes.Porexemplo,diznosqueparaexplicartotalmenteaorigemdaexogamiahque
reconhecerqueondeestaimperavatambmexistiaototernismo;ondeesteexisteimperam,porsua
vez,asinimizadesdecl;ondeexisteminimizadesdecl,haobrigaoreligiosadavingana;
ondeprevaleceaobrigaoreligiosadavingana,prevalecetambmoinfanticdiodasfmeas;
ondeestepredomina,predominatambmosistemadeparentescofeminino.Senosepudesse
demonstrarqualquerumdestespontos,todooraciocniosedesmoronaria().
Mainetambmseinteressouporquestessociolgicas:asrelaesdaleicomareligioea
moral;osefeitossociaisdacodificaodaleiemvriascircunstnciashistricas;osefeitos
dodesenvolvimentodeRomacomoumimpriomilitarsobaautoridadelegaldopaidefamlia;a
relaoentreopatriapotestaseoparentescoagntico,
eaevoluo,nassociedadesprogressivas,daleibaseadanoestatutoparaaleibaseadano
contrato.Notratamentodestesproblemas,Maineestavacompletamentecertoaoadvogarummtodo
sociolgicodeanliseeaocondenaroquehojesedenominariamexplicaespsicolgicas.
Argumentavaqueoqueahumanidadefeznosprimeirostemposnonecessariamenteummistrio,
masosmotivosqueguiaramosindivduosnessesactossonoscompletamentedesconhecidose
impossvelsaberalguma
(12)StudiesinAncientHistory(Se.=daSrie),p28,1896.
64

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
coisasobreeles.Estesesquemasdossentimentosdosseres
humanosnasprimeiraspocasdomundosoelaboradossupondoemprimeirolugarquehumanidade
faltavaumagrandepartedascircunstnciasdequehojeseencontrarodeadae,depois,
postulandoque,nascondiesimaginadas,elamanteriaosmesmossentimentosepreconceitosde
queestanimadananossapocaembora,defacto,essessentimentospudessemtersidocriados
ou
engendradosporaquelasmesmascircunstnciasque,porhiptese,ahumanidadedeixoudepossuir
().
Poroutraspalavras,asinstituiesprimitivasnopodemserinterpretadasemtermosda
mentalidadedoinvestigadorcivilizadoqueasestuda,porqueasuamentalidadeoprodutodeum
diferenteconjuntodeinstituies.Pensardeoutromodocairnoquesechamaosofismados
psiclogos,quefoifrequentementedenunciadoporDurkheim,LvyBruhleoutrossocilogos
franceses.
Noquerocomistosugerirqueasteoriasdestesantroplogosvitorianosfossemcorrectas.Na
suamaioria,elasnopodemseraceitespornenhumestudiosodosnossos
dias;algumasdelas,inclusivamente,soabsurdasnosparaosnossosconhecimentosactuais,
comotambmparaapocaemqueforamconcebidas.Nempretendodefenderomtodode
interpretao.Estoumeramenteatentar
valorarosignificadodestesescritoresparaacompreen.sodaAntropologiaSocialdosnossos
dias.Paraapreciar
(13)AncientLaw,ed.1912,pp.2667.
65

ANTROPOLOGIASOCIAL
osautoresemquestoeoseusignificado,nodevemosesquecerasmudanassociaisproduzidas
naEuropanessa
poca.Estasmudanasatraramaatenodemuitospensadores,especialmentefilsofosda
histria,economistas,estatsticos,paraopapeldasmassasnahistria,procurando
uniformidadeseconstantesuniversais,edeixandoparasegundoplanoosindivduoseos
acontecimentosparticulares().0estudodasinstituiesadequavasefacilmenteaesta
perspectiva,especialmentequandoasinstituieseramasdoshomensprimitivos,porqueasse
podiamconjecturaraslinhasgeraisea
direcodaevoluo,masnoapartecorrespondenteaosindivduosouaacontecimentos
acidentais,umavez
queestesnopodiamserreconstrudospelomtodocomparadoouporqualqueroutro.
AindaqueosantroplogosdosculoXIXencarassem
algunsproblemascomoosinvestigadoresdosnossosdias,estudavamoutrosdeummodoto
diferentequedifcillerassuasconclusestericassemirritao;esvezesnopodemos
deixardenossentirembaraadosperanteoqueparececomplacncia.Adificuldadeparaos
compreenderreside,emparte,nasvariaesqueseproduziramnaspalavrasutilizadas.0
progressodoconhecimentooriginouumamudanageraldeorientao,assimcomoalteraesno
significadodosconceitos.Nodevemosesquecerquenaquelapocasesabiamuitopouco
(14)G.P.Gooch,Histor,vandIlistoriansintheNineteenthCentury,Cap.XXVIIIesgs.,1949.
66

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
dassociedadesprimitivasequeaquiloquesetomava
porfactosestabelecidosnopassavademerasobservaessuperficiaisouopiniesparciais.
Contudo,evidentequeaformacomoseutilizavaomtodocomparadoparaasreconstrues
histricaslevouaconclusesindesculpveisetotalmenteinverificveis.
OsinvestigadoresdosculopassadoconsideravamqueestavamaescreverHistria,Histriado
homemprimitivo,eestavaminteressadosnassociedadesprimitivasnotantoporsimesmas,mas
maispelousoquedelassepoderiafazernashipotticasreconstruesdoscomeosdahistria
dahumanidadee,emespecial,dassuasinstituies.Assim,aobradeMaineAncientLawtempor
subttuloItsConnectionwiththeEarlyHistoryofSociety,anditsRelationtoModernIdeas;o
primeirolivrodeTylortinhaporttuloResearchesintotheEarlyHistoryofMankind;SirJones
LubbockescreveuTheOriginoiCivilizationeosensaiosdeMcLennanreuniramseemdoisvolumes
intituladosStudiesinAncientHistory.
NodevesurpreendernosqueestesautorespensassemestaraescreverHistria,poistodoo
conhecimentodapocaeradecarcteressencialmentehistrico.Aorientaogentica,quedeu
frutosimprevisveisnaFilologia,utilizavaseparaalegislao,teologia,economiapoltica,
filosofiaecincia().Haviaportodaaparteumapaixopeladescobertadaorigemdetodasas
coisas:aorigem
(15)LordActon,ALectureontheStudyofHistory,pp.5658,1895.
67

ANTROPOLOGIASOCIAL
dasespcies,dareligio,dasleis,eassimpordiante.Estedesejoeraquaseumaobsessopor
explicarsempreomaisprximoatravsdomaisremoto().
Mencionareibrevementealgumasdasobjecesmaisimportantesaomtodoutilizadonestas
tentativasdeexplicarasinstituiespelareconstruodasuaevoluoapartirdasorigens
supostas,porqueimportantecompreenderarazopelaqualosantroplogossociaisem
Inglaterraseafastaramdotipodeinterpretaesestabelecidaspelosseuspredecessores.
Creioquenaactualidadeestamostodosdeacordoemqueumainstituionopodecompreenderse
emuitomenosexplicarseemfunodassuasorigens,querestassejamconsideradascomo
princpios,causas,ou,simplesmente,numsentidolgico,comoasformasmaissimplesdessa
organizao.0desenvolvimentodeumainstituioeascircunstnciasemqueseproduz
constituem,narealidade,umaboaajudaparaaentender,masoconhecimentodasuahistria,por
sis,nosuficienteparanosexplicarcomoelaactuanavidasocial.Sabercomochegouaser
oque,esabercomofunciona,soduascoisasdiferentes,umadistinodequemeocupareinas
minhasprximasconferncias.
Mas,nocasodestesantroplogosdosculoXIX,veri.ficasequenonosoferecemumaHistria
crtica,nem
sequerdomodocomoelaeraconcebidaemmeadosdo
(16)MarchBloch,ApologiepourL'HistoireouMtierd'ffistorien,p.5,1949.
68

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
sculopassado.AHistriaaindaeraentoumaarteliterriaquedistavamuitodoestudo
sistemticodasfontes,comohojeconsiderada.MesmonessestemposaHistriaestavapelo
menosbaseadanoestudodemonumentosedocumentosquenopermitiamdenenhummodoaveriguara
evoluodasinstituiesdohomemprimitivo.Nesteaspecto,areconstruohistricadeviaser
quasetotalmenteconjectural,eamaiorpartedasvezesnopassavadesuposiesmaisoumenos
plausveis.Seconsiderarmosqueohomemdescendedealgumtipodecriaturasimiesca,podeser
razovelsuporqueemalgummomentodasuahistriaasrelaessexuaisforam,em
certamedida,promscuasetemsentidoinquirircomose
passoudesseestdioaocasamentomongamo.Masaspresunesereconstruesdessaevoluoso
puramenteespeculativas.NosoHistria.
0mtodocomparado,mesmoquandomeramenteulilizadoparaestabelecercorrelaes,semtentar
darlhesumvalorcronolgico,tinha,quandoaplicadosinstituiessociais,srios
inconvenientesquenemmesmoosabereahabilidadedeTylorouosmtodosestatsticosqueele
tomouemseuapoiopodiamsuperar.Osfactossubmetidosanliseeramgeralmenteinsuficientes
ouinexactos,
eeramfrequentementeisoladosdoscontextossociaisaquepertenciamequelhesdavam
significado.Almdisso,tratandosedefenmenossociaiscomplexos,era
extremamentedifcil,senoimpossvel,estabeleceras
unidadesquedeveriamsubmeterseanlisepelomtododasvariaesconcomitantes.fcil
averiguarafrequn69

ANTROPOLOGIASOCIAL
ciacomqueototemismoapareceassociadoaocl,mas
muitodifcildefinirtotemismoeclparaoobjectoquesepropeainvestigao.ainda
maisdifcildarumadefinioexactadeconceitostaiscomo:propriedade,crime,
monogamia,demoeracia,escravidoemuitosoutrostermos.
Outradificuldadenestasinvestigaes,complicadapeladisseminaodasinstituieseideias,
eradecidiroquedeviaconsiderarsecomoexemplodeumamanifestaodeumfactosocial.Deve,
porexemplo,aexistnciadepoligamianomundomuulmanocomputarsecomo
umaouvriasmanifestaesdepoligamia?Asinstitui5esparlamentaresderivadasemodeladasdo
sistemabritnico,emnumerosasregiesdomundo,constituemumoudistintosexemplosde
Parlamento?
Apartirdoqueeudisse,verseclaramenteagoraqueaAntropologiadosculopassadodiferia
daactualemdoisaspectosmuitoimportantes.Nopassado,tratavadeinterpretaras
instituies,mostrandocomoelassepodiamteroriginadoeasetapasqueseguiramnoseu
desenvolvimento.Deixaremosparamaisadianteopro.blemadarelevnciadaevoluohistrica
paraainvestigaosociolgica,noscasosemqueahistriaconhecida.Muitosdenspensamos
queseahistriadasinstituiesdospovosprimitivosdesconhecida,oseuestudosistemtico
decomovivemagoradeveprecederqualquertentativadeadivinharcomoaparecerameprogrediram.
Tambmmantemosqueomodocomoseoriginarameprogrediram,emtodoocaso,umproblemaque,
em70

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
borarelevanteparaaquestodesabercomofuncionamemsociedade,serevelacomoumproblema
distintoquedeveserseparadamenteinvestigadopormeiodeuma
tcnicadiferente.
Poroutraspalavras,enquantoaAntropologiaSocial
eaEtnologiaeramconsideradascomoumanicadisciplinapelosinvestigadoresdosculoXIX,na
actualidadesoencaradascomoduasdisciplinasdiferentes.
Asegundadiferenaparaquequerochamaravossa
ateno,sagorapareceemergirclaramentenaAntropologia.Naminhaprimeiraconferncia
referimediferenaentreculturaesociedade.Estadistinoquasenoexistiaparaos
antroplogosdosculopassado.Sea
tivessemfeito,asuamaioriateriaolhadoparaacultura,enoparaasrelaessociais,como
oobjectodasinvestigaes;eaculturaeraparaelesalgodeconcreto.Consideravama
exogamia,ototemismo,amatrilinearidade,o
cultodosantepassados,aescravatura,eassimpordiante,comocostumescoisaseconsideravam
oseutrabalhocomoumainvestigaodessescostumesoucoisas.Consequentemente,osseus
conceitostinhamdesuportarsempreumacargaderealidadeculturaltopesadaqueaanlise
comparativaestavaanuladadesdeoprincpio.
Semfinsdosculopassadoosinvestigadorescomearamaclassificarassociedadesdeacordo
comassuasestruturassociais,emvezdesebasearemnasculturas,dandoassimoprimeiropasso
essencialparaqueosestudoscomparadossepudessemrevelardeutilidade.Naactualidade,alm
deestarseparadadaEtnologia,aAntro71

ANTROPOLOGIASOCIAL
pologiaSocialprecisouqueasuafinalidadeocuparsemaisdasrelaessociaisqueda
culturae,portanto,pdeapreciarmaisclaramenteosseusproblemasetraarummtodode
investigao.Estemtodoaindacomparado,masempreguecomoutropropsito,demaneira
diferenteeparacompararobjectosdiferentes.
Paraldestasdiferenasdemtodo,sentesequese
estmoralmenteafastadodosantroplogosdosculopassadoeu,pelomenos,tenhoessa
sensao.Estesinvestigadoreseramliberaiseracionalistaseacimadetudoacreditavamno
progresso,querdizer,nasmutaesmateriais,polticas,sociaisefilosficas,queseestavam
aproduzirnaInglaterravitoriana.Industrialismo,democracia,cincia,eassimpordiante,
eramcoisasboasemsimesmas.Consequentemente,asexplicaesqueesboaramparaas
instituiessociais,aoseremcriticamenteexaminadas,ficamsomentereduzidasaescalas
hipotticasdeevoluo,emcujoextremosuperiorseachamasformasdasinstituiesoucrenas
existentesnosculoXIXnaEuropaenaAmrica,eemcujoextremoinferiorse
encontramassuasantteses.Procedeusedepoisauma
ordenaodasetapasdedesenvolvimentoparamostrar
oquetinhasido,logicamente,ahistriadatransiodeumparaooutroextremodessaescala.
Anicacoisaquesepoderiaaindafazereraenfrascarsenaliteraturaetnolgicacaade
exemplosparailustrarcadaumadestasetapas.Apesardetodaasuainsistncianoempirismoe
nanecessidadedoestudodasinstituiessociais,os
antroplogosdosculoXIXeramapenasumpoucomenos
72

PRIMICIASDODESENVOLVIMENTOTERICO
dialcticos,tericosedogmticosdoqueosfilsofosruraisdosculoanterior,aindaquese
preocupassememsustentarassuasconstruescomumacertariquezadeevidnciafactual,oque
eratotalmenteestranhoaosfilsofosmorais.
Actualmente,noestamosmuitosegurosdosvaloresqueelesaceitavam.0abandonodaelaborao
deestdiosdedesenvolvimento,quetantoosocupou,eaorientaoparaestudosindutivose
funcionaisdassociedadesprimitivas,devemseratribudos,emparte,aocrescimentodo
cepticismoarespeitodasmudanasproduzidasnosculoXIX,esdvidasquesobreelas
surgiam,isto,seconstituamounoumprogressoreal.Poroutrolado,peseopiniode
muitosdosquesededicamAntropologiaCultural,hquereconhecerqueestadisciplina
moderna,encaradanoseuaspectoterico,conservadora:interessasemaispeloqueorigina
equilbrioeintegraonasociedade,quepelaconfecodeescalaseetapasdeprogresso.
Contudo,creioqueaprincipalcausadeconfusoentreosantroplogosdosculoXIXnodeve
atribuirsetantosuafnoprogresso.TopoucomeparecequesedevaatribuIaaofactode
teremprocuradoummtodoparadeterminaraformacomoelesehaviamaterializado,poissabiam
perfeitamentequeosseusesquemaseramsimpleshiptesesquenopodiamserverificadasfinale
totalmente.Pensoqueaorigemdessainterpretaoerrneadeveprocurarsenacrena,herdada
dapocadoIluminismo,dequeassociedadessosistemasnaturaisou
73

ANTROPOLOGIASOCIAL
organismosquetmnecessariamenteumaformadeevoluoredutvelaprincpiosgeraisouleis.
Asconexeslgicasapresentavamse,portanto,comoreaisenecessriaseasclassificaes
tipolgicascomosendashistricaseinevitveisdedesenvolvimento.Comopoderverse
facilmente,acombinaodasnoesdeleicientficaedeprogressoleva,naAntropologia,como
naFilosofiadaHistria,apostularetapasforosamenteuniformes,cujasupostainevitabilidade
lhesconfereumcarcternormativo.Naturalmente,osqueopinavamqueavidasocialsepode
reduziraleiscientficaschegaramconclusodequeostipossemelhantesdeinstituies
devemtersidooriginadosapartirdeformassimilareseestas
deprottiposanlogos.Naminhaprximaconfernciavoltareiaabordarestepontoeasua
relaocomaAntropologiaSocialactual.
74

111
DESENVOLVIMENTOTERICOPOSTERIOR

Naminhaltimaconfernciareferimesprincipaiscaractersticasdosescritoresdossculos
XVIIIeXIX,que,deumamaneiraououtra,seocuparamdasinstituiessociaissegundoum
critrioantropolgico.Emambosossculos,aaproximaoaestasmatriaseranaturalista,
tinhaumaintenoempricanodomniodateoria,senomesmonodaprtica,inclinouseparaas
generalizaesesobretudoparaomtodogentico.Essesautoresestavamdominadospelaideiado
progresso,isto,pelarnelhoriaevolutivadosmodosecostumesdarudezaparaacortesia,da
selvajariaparaacivilizao.Eointododeinvestigaoqueelaboraramomtodocomparado
foiprincipalmenteutilizadoparareconstruirohipotticocursodestedesenvolvimento.Aqui
residejustamenteadiferenaentreaAntropologiaactualeadopassado.
NosfinsdosculoXIXsurgiuumareacocontraastentativasdeinterpretaodasinstituies
sociaismedianteumareconstruodopassado,isto,contraapretensodeexplicaropoucoque
seconheciaatravsdoquesedesconheciaquaseporcompleto.Estemovi77

ANTROPOLOGIASOCIAL
mentomostrouseparticularmenteorientadocontraos
esquemasdedesenvolvimentoparalelo,teoricamenteconsideradoscomoidealmenteunilineares,que
tinhamestadomuitoemvoga.EstaAntropologiagentica,tambmfrequenteeincorrectamente
chamadaAntropologiaEvoliicionista,foiremodeladaeapresentadasobumaspectodiferentenos
escritosdeSteinnietz,Niebocr,Wester@inarck,Hobliouse(),eoutros,masapesardissoperdeu
finalmentetodooseuatractivo.Algunsantroplogosinclinaramseento,emmaioroumenor
grau,paraa
Psicologia,quenessemomentopareciaproporcionarsoluessatisfatriasamuitosdosseus
problemas,semosobrigararecorrerhistriahipottica.Contudo,pretenderbaseara
AntropologiaSocialnaPsicologiacomo
tratardeconstruirumacasasobreareiasmovedias,quernaquelascircunstncias,quernas
actuais.
NaorientaogeraldateoriaantropolgicadossculosXVIIIeXIX,humfundodeconjecturas
psicolgicas,masemboraassuposiessobreanaturezahumanafosseminevitavelmenteproduzidas
pelosescritoresdapoca,elesnosugeriamqueoscostumeseasinstituiespudessemser
entendidosemfunodossentimentose
impulsosindividuais.Aocontrrio,comovimos,recliaarammuitasvezesessaideiadeforma
explcita.Deve
(1)S.R.Stebimetz,EthnologischeStudienzurerstenEntu,ick1ungderStraje,1894;H.J.
Niebor,SlaveryasanIndustrialSystem,1900;EdwardWestermarck,TheOriginandDevelopmentof
theMoralIdeas,
1906;L.T.Hobhouse,MoralsinEvolution,1906.
78

DESENVOLVIMENTOTERICOPOSTERIOR
recordarsequeentonoexistianadaquemerecesse
onomedePsicologiaexperimental,eassim,quandoantroplogosmaisrecentes,comoTylore
Frazer,quiseramrecorrerPsicologia,paraumacertaajuda,foiPsicologiaassociacionista
querecorreram;e,quandoestetipodePsicologiapassoudemoda,elesacharamseimersosnas
interpretaesintelectualstasjsuperadasquedelaextraram,Posterormente,estasituao
voltouarepetirseaofinalizaroaugedaPsicologiaintrospectiva.Pensoespecialmenteem
trabalhosrealizadosporMarett,MalinowskieoutrosemInglaterraeLowie,Radinealgunsmais
naAmrica(),sobrematriascomoreligio,magia,tabusefeitiaria.Todosestesautores,de
ummodoououtro,trataramdeexplicarocomportamentosocialperanteosagradoemfunode
sentimentosouestadosemocionais:dio,cobia,amor,medo,terror,assombro,umsentidodo
misteriosoouextraordinrio,admirao,projecodavontade,eassimpordiante.Este
comportamentosurgeemsituaesdetensoemotiva,frustraoouintensidadeemocionais,e
cumpreurnafunodecatarsis,imprecativaouestimulante.0avanodevriaspsicologias
experimentaismodernasdemonstrouquetodasestasinterpretaeseramconfusas,estavamforado
lugar,ounotinhamsentido.Contudo,algunsinvestigadores,especialmentenaAmrica,nose
desanimarampelasorte
(2)R.R.Marett,TheThresholdolReligion,1909;B.Malinowski,Magic,SeienceandReligiom,
Seience,ReligionandReality,1925;R.H.Lowie,PrimitiveReligon,1925;PaulRadin,Social
Anthropology,1932.
79

ANTROPOLOGIASOCIAL
dosseuspredecessoresetentamactualmenteexporas
suasdescobertasnessamisturadePsicologiacomportamentistaepsicanalticaquesedenomina
PsicologiadapersonalidadeouPsicologiademotivaeseatitudes.
Hvriaseespecficasobjecesacadaumadestassucessivastentativasdeexplicaodos
factossociaisatravsdapsicologiaindividual;ehumaobjecocomum
atodaselas.APsicologiaeaAntropologiaSocialestudamdiferentestiposdefenmenoseoque
estudauma
delasnopodesercompreendidoemfunodasconclusesalcanadaspelaoutra.APsicologia
estudaavidaindividualeaAntropologiaSocialestudaavidasocial.APsicologiaestudaos
sistemaspsquicoseaAntropologiaSocialossistemassociais.0psiclogoeoantroplogo
socialachamseaparentementeperanteosmesmos
actosdecomportamento,masumaanlisemaisprofundarevelaqueelesosestudamemdistintos
planosdeabstraco.
Tomemosumexemplomuitosimples:umhomemlevadoatribunalporcausadeumcrimedeclarado
culpadoporumjridedozehomensesentenciadopelojuizparaserpunido.Osfactosde
significadosociolgicosonestecasoaexistnciadeumalei,asdiversasinstituiese
processoslegaispostosemjogoporessaleieaacodasociedadepolticaquecastigao
criminosoporintermdiodosseusrepresentantes.Aolongodoprocesso,ospensamentose
sentimentosdoacusado,dosjuradosedojuizvariamemespcieegraunotempo,assimcomo
diferemassuasidades,acordosseuscabelose
80

DESENVOLVIMENTOTERICOPOSTERIOR
olhos,masestasvariaesnotmimportncia,pelomenosdeformaimediata,paraoantroplogo
social,poiselenoseinteressapelosactoresdodramacomoentesindividuais,massimcomo
pessoasquedesempenhamcertospapisnoprocessodejustia.Pelocontrrio,paraopsiclogo,
queestudaosindivduos,ossentimentos,motivos,opinies,etc.,dosactores,esteselementos
sodeimportnciaprimordialeoprocessolegaleprocedimentosparticularesdeinteresse
secundrio,EstadistinoessencialentreaPsicologiaeaAntropologiaSocialconstituium
pontoliminarparaoestudodesta.Estasduasdisciplinasspodemterumautilidademtuaque
podeserbastantegrandesecadaumadelasprosseguirindependentementeasuaprpria
investigaosobreosseusprpriosproblemasesegundoosseusmtodosespecficos.
QuantosdenominadasteoriasevolucionistasdaAntropologiadosculoXIX,pondodeparteas
crticasimplicadasnaatitudedosinvestigadorespreocupadosem
interpretarpsicologicamenteoscostumesecrenasequeasignoraramvoluntariamente,elas
viramseatacadasdeduasdirecesdiferentes,apartirdateoriadifusionistaeda
funcionalista.
Asobjecesdosquesederamaconhecercomoantroplogosdifusionistasestavambaseadasno
factoevidentedequeaculturafrequentementetomadadeoutrosenoemergeemformas
similaresemsociedadesdiferentesporcrescimentoespontneo,devidoacertaspotencialidades
sociaiscomunsenaturezahumanacomum.Noscasos
81

ANTROPOLOGIASOCIAL
emqueseconheceaorigemedesenvolvimento,sejano
campodatecnologia,daarte,dopensamento,sejanodocostume,verificamosquase
invariavelmentequenoapareceuindependentementenumcertonmerodeculturasdediferentes
lugaresepocas,massimquesurgiunoseiodeumanicacomunidade,numsstio,enum
momentodeterminadodasuahistria,espalhandosedepois,totalouparcialmente,poroutros
povos.Examinandooproblemamaisprofundamente,verificasequeshouveumnmerolimitadode
centrosdedesenvolvimentoedifusoculturalcomimportncia.Almdisso,quenoprocessode
imitaoeincorporaonoutrasculturasostraosdifundidospodemsofrertodaaespciede
modificaesemudanas.Umaprovadissoquetodososinventosdecujahistriatemosprovas
fidedignassedifundiramquaseinvariavelmentedestemodo.Porisso,quandoencontramos
artefactos,ideiasecostumes
similaresentrepovosprimitivosdediferentespartesdomundo,bastantelgicosuporque,
analogamente,estessedifundiramapartirdeumnmerolimitadodecentrosdeprogresso
cultural,aindaquecomoprovanohajamaisdoqueasimplicadasnassimilaridadesena
distribuiogeogrfica,especialmenteseostraosforembastantecomplexosesese
apresentaremtambmassociados.
evidenteoimpactodesteraciocniosobreasteoriasgenticasdosantroplogosdosculo
passado,quese
viramgrandementedesacreditadaspelasuaforalgica.Umavezque,sesepudessedemonstrar
que,devidoacircunstnciashistricas,umasociedadeadoptouumainsti82

DESENVOLVIMENTOTERICOPOSTERIOR
tuiodeoutropovo,dificilmentesepoderiaconsiderarqueessainstituioconsequnciado
desenvolvimentonaturaleinevitveldasqueaprecederamesdificilmentesepoderiacitar
comoprovadealgumaleideevoluo.
AAntropologiadifusionistaaindapredominanos
EstadosUnidos.EmInglaterrateveumainflunciapoucoduradoira,nospelouso
indiscriminadoquedelafizeramElliotSmith,PerryeRivers(),comotambmporqueassuas
reconstruesestavamigualmentefundadasemhiptesesqueeramtodifceisdeverificarcomo
osesquemasgenticosqueatacava.Osantroplogosfuncionalistas,quepassareiaexaminar,
opinavam,porseu
lado,queasdiscussesentreevolucionistasedifusionistasnopassavamdeumasimplesrixa
familiarentreetnlogos,quenolhesdiziarespeito.
Aobjecofuncionalistaaambasasteoriasque
assuasreconstrueserammerassuposiesequetentavamexplicaravidasocialemfunodo
passado.Estenoomtodoempreguepeloscientistasdanatureza,emcujacategoriaseincluem
asiprpriosamaiorpartedosinvestigadoresfuncionalistaseistoquerdizera
maioriadosantroplogossociaisingleses.Paraentendercomofuncionaumaeroplanoouocorpo
humano,temdeseestudaroprimeiroluzdasleisdamecnicaeo
(3)G.ElliotSmith,TheAncientEgyptians,1911;W.J.Perry,TheChildrensoftheSun,1923;W.
H.R.Rivers,TheHistoryofMelanesianSociety,1914.
83

ANTROPOLOGIASOCIAL
segundoluzdasleisdafisiologia.Nosenecessitadesaberhistriadaaeronuticaoua
teoriadaevoluobiolgica.Domesmomodosepodeestudarumalnguasobvriosaspectos:
gramtica,fontica,semnticaeassimpordiante,semquesejaimprescindvelconhecera
histriadaspalavi@s,oquecorrespondefilologia,umramo
diferentedalingustica.Analogamente,ahistriadasactuaisinstituieslegaisinglesass
podeindicarnoscomochegaramaoseuestadopresente,masnocomofuncionamnanossavida
social.Paraentendercomofuncionam,necessrioumestudoconduzidosegundoos
mtodosexperimentaisdasCinciasNaturais.OsestudoshistricoseosestudosdasCincias
Naturaisconstituemdiferentestiposdeestudo,comdistintosobjectivos,mtodosetcnicas.
Tentarprosseguirosdoisaomesmotempospodeprovocarumestadodeconfuso.
Noestudodassociedadesprimitivascompeteao
historiadordospovosprimitivos,aoetnlogo,descobrir,sepode,comochegaramasinstituies
aoestdioemqueseencontram.Poroutrolado,trabalhodocientista,isto,doantroplogo
social,descobrirquefunesdesempenhamelasnossistemassociaisaquepertencem.Quer
dizer,ohistoriador,aindaquetendosuadisposioas
melhoresfontesdedocumentaopossveis,spodeassinalarqualfoiasucessodefactos
acidentaisquemodelaramasociedadetalcomoelanaactualidade.Estesacontecimentosou
factosnopodemserdeduzidosdeprincpiosgerais,nemseobtmporumestudodosacon84

DESENVOLVIMENTOTERIGOPOSTERIOR
tecimentos.Emsuma,osantroplogosdosculoXIXincorriamemduasfaltasgraves:estavam
empenhadosemreconstruirahistriasemosmateriaisadequadosparaofazer,etentavam
estabelecerleissociolgicasporum
mtodoquenoconduzaessasdescobertas.AaceitaogeraldestaposioseparaaAntropologia
SocialdaEtnologiaedAntropologiaSocialasuaactualautonomianovastoestudodohomem.
Comestasproposies,osantroplogossociaisqueremdaraentenderqueassociedadesso
sistemasnaturaisformadosporelementosinterdependentes,preenchendocadaumumanecessidade
nocomplexoderelaesnecessriasmanutenodoconjunto.Pressupemqueavidasocial
susceptveldeserreduzidaaleiscientficas,oquepermiteapreviso.Haquivrias
proposies.Asduasproposiesbsicasqueexaminareiem
seguidapodemserresumidasnestasafirmaes:associedadessosistemas;taissistemasso
sistemasnaturaisquepodemreduzirseavariveis,comocorolriodequeasuahistria
irrelevanteparaumestudodasuanatureza.
bvioqueinavidasocialhalgumtipodeordem,consistnciaeconstncia.Senoo
houvesse,nenhumdenspoderiatratardosseusassuntosousatisfazerassuasnecessidadesmais
elementares.tambmevidentequeestaordemproduzidapelasistematizaoou
institucionalizaodasactividadessociais,paraquedeterminadaspessoasdesempenhemnelas
determinadospapiseparaqueessasactividadescumpramcertasfunesnavida
85

ANTROPOLOGIASOCIAL
socialgeral.TomemosumexemploquejanteriormenteutilizmosnumTribunalojuiz,os
jurados,osadvogados,osempregados,ospolciaseoacusadotmpapisespecficosacumprire
aacodoTribunalcomoum
todotemasfunesdedeterminaraculpaecastigaro
crime.Osindivduosqueocupamessespostospodemvariardecasoparacaso,masaformaea
funodainstituiosoconstantes.Tambmbvioqueojuiz,osadvogados,osempregadose
ospolciasspodemdesempenharasfunesprofissionaisquelhescorrespondemseexistealguma
organizaoeconmicaquenoosobrigue,porexemplo,acultivareprepararosseusprprios
alimentos,masantesaadquiriloscomaremuneraoquerecebempelodesempenhodosseus
deveres;e,almdisso,sehumaorganizaopolticaquemantmalei
eaordem,paraqueelespossamcumprircomsegurana
assuasfunes;eassimpordiante.
Tudoistotoevidentequejnasprimeirasreflexesfilosficassobreavidasocialse
encontram,deuma
ououtraforma,asideiasdesistemasocial,estruturasocial,papissociais,efunessociais
dasinstituies.Semremontarmosaautoresmaisantigosqueosmencionadosnaminhaconferncia
anterior,podemosverificarqueosconceitosdeestruturaefunoaparecememMontaignequando
empregaostermosbastimenteliaisonnassuasconsideraessobrealeieocostumeemgeral.
Comparaestesaumaestruturadediferentespeas,detalmaniraunidasqueimpossvel
afectarumadelassem
86

DESENVOLVIMENTOTERICOPOSTERIOR
quetodoocorposeressinta().0mesmoconceitodesistemasocial,queincluiaideiade
funosocial,estigualmentepresentenadiscussodeMontesquieusobreanaturezae
princpiosdosdiferentestiposdesociedade,emquefaladaestruturadasociedadeedas
relaesentreassuaspartes.
Estemesmopensamentofiguratambm,emmaioroumenorgrau,emtodososfilsofosdosculo
XVIIIqueescreveramsobreasinstituiessociais.NosprincpiosdosculoXIX,Corate
enunciaoclaramente.EncontramolotambmemtodososescritoresdeAntropologiadosculo,
aindaquesubordinadoaosconceitosdeorigem,causaseetapasdeevoluo,enemsempre
explicitamenteformulado.Nosfinsdosculopassado,eespecialmente
nonossosculo,deuseumnfasemuitoparticularaoconceito,emharmoniacomaorientao
geraldopensamento.Talcomoanteriormentefoidominanteaabordagemgenticaemtodosos
camposdoconhecimento,agoraencontraseportodaaparteumaorientaofuncional.Huma
Biologiafuncional,umaPsicologiafuncional,umDireitofuncional,umaEconomiafuncional,
etc.,assimcomo,aseulado,umaAntropologiafuncional.
HerbertSpencereEmileDurkheimforamosdoisautoresquemaisespecificamentechamarama
atenodosantroplogossociaisparaaanlisefuncional.OstrabalhosfilosficosdeHerbert
Spencer(18201903)so
(4)DelaCoustumeetdeneChangeraismentuneLoyRecee,Ensaios,NouvelleRevueFranaise,
BibliothquedeIaPIiade,p.132,1946.
87

ANTROPOLOGIASOCIAL
muitopoucolidosnaactualidade,masduranteasuapocaexerceramumagrandeinfluncia.
SpencerassemelhaseaConitenasuaversatilidade;ambosaspiraramadominartodoo
conhecimentohumano,paraerigirdentrodosseuslimitesumaamplacinciadasociedadeeda
cultura,isto,oqueSpencerdenominouosuperorgnico().Paraele,aevoluodasociedade
humana(masnonecessariamentedassociedadesparticulares)uma
continuaonaturaleinevitveldodesenvolvimentoorganico.Osgrupostendemsempreaampliar
oseutamanhoe,porconseguinte,aumentamasuaorganizaoe,destemodo,aumentamtambma
suaintegrao,poisquantomaiorsejaadiferenciaoestrutural,tantomaiorsera
interdependnciadaspartesdoorganismosocial.Autilizaodaanalogiabiolgicadoorganismo
porSpencer,emboraperigosacomoveioaverificarse,ajudoumuitoaestabelecerna
AntropologiaSocialosconceitosdeestruturaefuno.Spencernosecansavaderepetirqueem
cadafasedaevoluodassociedadeshumainterdependnciafuncionalnecessriaentreassuas
instituies,asquais,parasubsistir,devemtenderparaumestadodeequilbrio.Elefoi
tambmumgrandeadvogadodasleissociolgicas,querestruturaisquergenticas.
AsobrasdeEmileDurkheim(18581917)exerceramumainflunciamaisamplaedirectasobrea
AntropologiaSocial.Esteinvestigadorocupaefectivamenteum
(5)TheStudyofSociology,1872;ThePrinciplesofSociology,18823.
88

DESENVOLVIMENTO,TERICOPOSTERIOR
lugardeexceponahistriadaAntropologia,devidossuasteoriassociolgicasgerais,que,
comacolaboraodeumgrupodealunosecolegasdetalento,aplicoucom
notvelpenetraoaoestudodassociedadesprimitivas().
EmpoucaspalavraspodemosdefinirassimaposiodeDurkheim:osfactossociaisnopodem
interpretarseemfunodapsicologiaindividual,quantomaisnosejaporqueseencontramfora
eseparadosdasmentesindividuais.Alngua,porexemplo,jexisteantesdequenasaum
indivduonasociedadequeafalaesubsistirdepoisdasuamorte.Anicacoisaqueo
indivduofazaprenderafalla,domesmomodoqueosseusantecessoresnopassadoeosseus
descendentesnofuturo.Esteumfactosocialsuigeneris,quessepodecompreenderem
relaocomoutrosfactosdamesmaordem,isto,comoumapartedosistemasocialeemfuno
dopapelquelhecorrespondenamanutenodoprpriosistema.
Osfactossociaiscaracterizamsepelasuageneralidade,pelasuatransmissibilidadeepelasua
obrigatoriedade.Emregra,todososmembrosdeumasociedadetmamesmamaneiradeviver,os
mesmoscostumes,lngua
(6)Assuasobrasmaisconhecidasso:DelaDivisionduTravailSocial:tudesur
L'organisationdesSocietsSuprieures,1893;LesRglesdeIaMthodeSociologique,1895;Le
Suicide:tudedeSociologie,1897;eLesFormesElmentairesdelaVieReligieuse:LeSystrne
TotmqueenAustralie,1912.VertambmumasriedeartigosesntesesdeartigosemL'Anne
Sociologiquedesde1898,eosdeHubert,Mausseoutrosna
mesmarevista.
89

ANTROPOLOGIASOCIAL
enormasmorais,desenvolvendosetodosdentrodomesmoquadrodeinstituieslegais,polticas
eeconmicas.0seuconjuntoformaumaestruturamaisoumenosestvel,quepersistecomassuas
caractersticasessenciaisdurantelongosperodosdetempoequesetransmitemdegeraoem
gerao.Osindivduospassamapenasatravsdaestrutura.Nonascemcomelaenomorremcom
ela,poisnoumsistemapsquico,masumsistemasocial,comumaconscinciacolectiva
totalmentediferentedaindividual.Atotalidadedosfactossociaisquecompemaestrutura
obrigatria.0indivduoquenoosrespeitasofresemprecastigoseferidodeincapacidades
detipolegaloumoral.Regrageral,elenotemnemodesejonemaoportunidadeparafazer
outracoisaalmdeconformarse.UmacriananascidaemFranadepaisfrancesesspode
aprenderfrancsenotemvontadedeprocederdoutramaneira.
Aosublinharasingularidadedavidasocial,Durkheimfoimuitocriticadoportersustentadoa
existnciadeumamentalidadecolectiva.Aindaqueosseusescritossejamsvezesumtanto
metafsicos,chegaseconclusodequejamaisconcebeuumatalentidade.Peloquedenominou
representaescolectivas,queriadesignaroqueemInglaterraseriaumcorpocomumde
valores,crenasecostumesqueumindivduonascidonumasociedadeaprende,aceita,emprega
comopadrodevidae,logo,transmite.0seucolegaLucienLvyBruhl(18571939)realizouum
brilhanteestudodocontedoideolgicodes90

DESENVOLVIMENTOTERICOPOSTERIOR
tasrepresentaescolectivasnumasriedelivrosque,apesardebastantemalinterpretadose
muitocriticadospelosantroplogosbritnicos,tiveramumainflunciaconsidervelem
Inglaterra().Partedabasedequeas
crenas,osmitose,emsuma,asideiasdospovosprimitivossoumreflexodassuasestruturas
sociaise,portanto,diferemdesociedadeparasociedade.Dedicouseentoademonstrarque
essasorganizaesformamsistemascujoprincpiolgicoadenominadaleideparticipao
mstica.EsteotipodeanliseestruturalquereflecteotrabalhodeDurkheim,mas,enquanto
esteautoranalisouasactividadessociais,LvyBrulilestudouasideiasaelasassociadas.
0lugarprivilegiadoquecorrespondeaDurkheimnahistriadodesenvolvimentoconceptualda
AntropologiaSocialemInglaterraexplicasepelainflunciaqueexerceramassuasobrasno
professorA.R.RadeliffeBrownenoprofessorB.Malinowski,jfalecidos.Estessoosdois
homensquefizeramdessadisciplinaoqueelaactualmentenaGrBretanha.Todososque
ensinamhojeemdiaestasmatriasemInglaterraenosDomniossodirectaouindirectamente,e
amaiorpartedirectamente,alunosdestesgrandesmestres.
VoltareiaocuparmedeMalinowski(18841942),especialmentequandotratarotrabalhodecampo.
Paraele,aAntropologiafuncional,maisqueofundamento
(7)Assuasobrasmaisconhecidasso:LesFonetionsMentalesdanslesSocitsInfrieures,
1912eLaMentalitPrimitive,1922.
91

ANTROPOLOGIASOCIAL
dastcnicasdetrabalho,significavaalgoassimcomoum
meioliterriodedarunidadessuasobservaescom
finalidadesdescritivas.Noera,falandocompropriedade,umconceitometodolgico,eelenunca
semostroucapazdeousarcomclarezaquandotrabalhavacomasabstracesdateoriageral.0
professorRadcliffeBrown,aocontrrio,expressoudeformamuitomaisclaraecoerenteateoria
funcionalouorgansmica(ouorganicista)dasociedade.Apresentouadeformasistemtica,com
clarezadeexposioelucidezdeestilo.
Afirmaesteautorqueoconceitodefunoaplicadossociedadeshumanassebaseianuma
analogiaentreavidasocialeaorgnica().SegundoDurkheim,defineafunodeuma
instituiosocialcomoacorrespondnciaentreainstituiosocialeascondiesnecessrias
deexistnciadoorganismosocial;nestesentido,elarepresenta,deacordocomassuas
palavras,acontribuiodeumaactividadeparcialparaaactividadetotal,dequefazparte.
Afunodeumcostumesocialparticularacontribuioquedvidasocialtotal,como
expressodofuncionamentodosistemasocialtotal().
Asinstituiesso,portanto,pensadasenquantofuncionamdentrodeumaestruturasocial,
formadaporseres
individuaisJigadosporumconjuntodeterminadode
(11)OntheConceptofFunctioninSocialScience,AmericanAnthropologist,p.394,1935.(9)
Ibid,p.397.
92

DESENVOLVIMENTOTERIGOPOSTERIOR
relaessociaisparaconstituirumtodointegradoAcontinuidadedaestruturamantmsepelo
processodavidasocialou,poroutraspalavras,avidasocialdeumacomunidadeo
funcionamentodasuaestrutura.Assimconsiderado,umsistemasocialtemumaunidadefuncional.
Noumagregado,massimumorganismoouumtodointegrado.
Aofalardeintegraosocial,oprofessorRadeliffeBrownsupequeafunodaculturacomo
umtodounirossereshumanosindividuaisemestruturasmais
oumenosestveis,isto,sistemasestveisdegrupos,determinandoeregulandoasrelaes
dessesindivduosentresi,efornecendoumataladaptaoexternaaomeiofsicoeumatal
adaptaointernaentreoscomponentesindividuaisougruposquepossibilitasseumavidasocial
ordenada.Istoparamimumaespciedepostuladoprimrioparaarealizaodequalquer
estudoobjectivoecientficodaculturaoudasociedadehumana().
Aelaboraodeconceitoscomoestruturasocial,sistemasocialefunosocialsegundoas
definiesdadaspeloprofessorRadeliffeBrownnascitaesanterioresetalcomohojeos
empregamosantroplogossociais,foiumaimportanteajudaparaadeterminaodosproblemas
suscitadospelotrabalhodecampo.NosculoXIXos
(10)Ibid.,P.396.(11)ThePresentPositionofAnthropologicalStudies,discursodo
Presidente,BritishAssociationfortheAdvancementofSeience,SecoH.,p.13,1931.
93

ANTROPOLOGIASOCIAL
antroplogosdeixavamaosprofanosotrabalhoderecolherosfactosemqueelesbaseavamassuas
teorias,eno
lhesocorreuquehouvessequalquertipodeconveninciaemestudaremelesprpriosospovos
primitivos.Istodeviaseaofactodequeconsideravamatomisticamenteosdiferenteselementos
dacultura,doscostumes,queeramreunidosparademonstraragrandesimilaridadeouagrande
diferenadecrenaseprticas,ouparailustrarasetapasdoprogressohumano.Masquandose
compreendeuqueumdeterminadocostumecarecepraticamentedesignificadoseseseparadoseu
contextocultural,chegouseconclusoevidentedequeeranecessrioefectuararnplose
detalhadosestudosdospovosprimitivosemtodos
osaspectosdasuavidasocial,equeestasinvestigaessomentepoderiamserlevadasacabo
porantroplogossociaisprofissionais,que,conscientesdosproblemastericosenvolvidosna
matria,soosquepossuemotipodeinformaorequeridapararesolvloseosnicos
capazesdesecolocarnaposioondeestainformaopodeseradquirida.Ainsistncia
funcionalistanarelaoentreascoisasfoiemparteacausadosmodernostrabalhosdecampo,
assimcomotambmoseuproduto.Nasduasprximasconfernciasdiscutireiesteaspectoda
modernaAntropologiaSocial.
Aodestacarreiteradamenteoconceitodesistemasociale,porconseguinte,anecessidadede
efectuarestudossistemticosdavidacolectivadospovosprimitivosnoseuestdioactual,a
Antropologiafuncionalnos
94

DESENVOLVIMENTOTERICOPOSTERIOR
separou,comojvimos,aAntropologiaSocialdaEtnologia,cornotambmjuntouoestudoterico
dasinstituiescomoestudoexperimentaldavidasocialprimitiva.Referimostambmcomo,no
sculoXVIII,asinformaesproporcionadaspelosexploradoressobrealgumassociedadesincultas
serviramocasionalmentedebaseparailustrarasespeculaesfilosficasacercadanaturezae
origensdasinstituiessociais.Vimosdepoisquenosculoseguinteestassociedades
primitivassetransformaramnoprincipalobjectodacuriosidadedealgunsestudiosos
interessadosnodesenvolvimentodaculturaedasinstituies,quesebaseavamexclusivamente
nasobservaesdeoutrosindivduos.0pensadortericoeoobservadoraindaestavam
divorciados.NaAntropologiafuncional,osdoiscomoexplicareimaispormenorizadamentena
confernciaseguinteestofinalmentereunidoseaAntropologiaSocialemsentidomoderno
surgiucomoumadisciplinadistintaemqueosproblemastericosdaSociologiageralso
investigadosmedianteoestudodassociedadesprimitivas.
Aabordagemfuncionaltevetambmoefeitodemodificarafinalidadeeutilizaodomtodo
comparado.Vimosqueosantroplogosdopassadoconsideravamomtodocomparadocomoummeiode
realizarreconstrueshistricasquandonoexistiamdocumentosparatalenotmosqueousavam
paracompararexemplosdecostumesouinstituiesparticulares,recolhidosaoacaso
emtodoomundo.Umavezaceiteanoodesistemasocialcomopostuladoprimrio,comolhe
chamaopro95

ANTROPOLOGIASOCIAL
fessorRadeliffeBrown,ainvestigaojnotemporobjectoaclassificaoetnolgicaea
consideraodecategoriasculturaiseesquemasdeevoluohipottica.
0objectivopassaaser,noestudodesociedadesparticulares,adefiniodasactividades
sociaisemtermosdassuasfunesdentrodosistemasocialemquesto,e,nos
estudoscomparados,umacomparaodeinstituiescomopartesdesistemassociaisouarelao
quetmcom
todaavidasocialdassociedadesemqueseencontram.
Querdizer,oqueoantroplogomodernocomparanosooscostumes,masossistemasde
relaes.Tambmmeocupareinovamentedesteassuntonasminhasprximasconferncias.
ChegamosagoraaosegundopostuladodaAntropologiafuncional,queafirma:ossistemassociais
sosistemasnaturaisquepodemreduzirsealeissociolgicas.Consequentemente,asuahistria
nointeressasobumpontodevistacientfico.Devoconfessarque,emminhaopinio,esta
afirmaoconstituiumexemplodopiorpositivismodoutrinrio.Creioqueporamosnumsrio
apertoosquedizemqueafinalidadedaAntropologiaSocialformularleissociolgicas,de
modoanlogosCinciasNaturais,selhespedssemosalgunsexemplossemelhantesaoquenessas
cinciassechamamleis.Atagoranoseapresentounadaparecido,mesmoremotamente,quelas
leis;ssetmaduzidoafirmaesdeterministas,teleolgicasepragmticasbastanteingnuas.
Asgeneralizaestentadasataomomentoforam,por
96

DESENVOLVIMENTOTERICOPOSTERIOR
outrolado,tovagaseamplasqueatmesmoquefossemcertasnoteriammuitautilidade.Alm
disso,tendemmuitofacilmenteparasetornarmerastautologiasebanalidadesquenosuperamo
nveldadeduodesentido
COMUM.
Nestascircunstncias,parecemequesedeveinvestigarnovamenteseossistemassociaisso
efectivamentesistemasnaturais,se,porexemplo,umsistemadedireitonarealidade
comparvelaumsistemafisiolgicoou
aosistemaplanetrio.Pessoalmente,noachonenhumarazovlidaparaconsiderarumsistema
socialcomoumsistemadamesmaespciedosistemaorganicoouinorgnico.Parecemequeum
tipodesistematotalmentediferente;epensoqueoesforoparadescobrirasleisnaturaisda
sociedadevoequespodeconduzirauma
sriedevagasdiscussessobremtodos.Sejacomofor,nomeconsideroobrigadoaprovara
inexistnciadessasleis,poisaosquedizemqueela!4existemquecompetedizernosemque
consistem.
Osqueestodeacordocomigonestaquestodevemperguntarseseapretensofuncionalistade
queahistriadeumainstituioirrelevanteparaasuacompreenso,talcomoelase
apresentanaactualidade,aceitvel,porqueessapretensobaseiasejustamentenumaconcepo
desistemaeleiqueestemdesacordocomanossa.Umarpidaanlisedestepontodarmea
oportunidadedeexpressaraminhaprpriaopinio,porquenoqueroquesepenseque,ao
criticaralgumasdashiptesesfundamentaisdofuncionalismo,eunomeconsidero,noutros
97

ANTROPOLOGIASOCIAL
aspectos,umfuncionalistaeumcontinuadordosmeusmestres,osprofessoresMalinowskie
RadeliffeBrown,ouquemantenhoqueassociedadessoininteligveis,quenopodemser
sistematicamenteestudadasouqueimpossvelfazerqualquertipodeafirmaesgerais
importantesacercadelas.
Faonotartambmque,aofalaraquidehistria,noestouagoraadiscutirashipteses
etnolgicasdotipogenticooudotipodifusionista.Essetemapodemoloconsiderarencerrado.
Estou,sim,adebateraimportnciaquetemahistriadasinstituiessociaisparaoestudo
dessasmesmasinstituies,quandoseconheceperfeitamenteeempormenorasuahistria.Este
problemasdificilmentepoderiaterchamadoaatenodosfilsofosmoraisdosculoXVIIIe
dosseussucessoresvitorianos,porquenolhesocorriaqueoestudodasinstituiespudesse
seralgumacoisamaisqueumestudodoseudesenvolvimento,jqueoobjectivofinaldosseus
esforoseraestabelecerumaamplahistrianaturaldasociedadehumana.Asleissociolgicas
eramparaelesasleisdoprogresso.
NosEstadosUnidos,aindaquesemabuscadeleis
nesteaspectoosantroplogosamericanossotocpticoscomoeu,aAntropologiaaindana
suamaiorpartehistricaquantoaosseusobjectivos.porissoqueconsideradamaiscomo
EtnologiaqueAntropologiaSocialpelosantroplogosfuncionalistasingleses.,quepensamque
nododomniodestadisciplinaainvesti98

DESENVOLVIMENTOTERICOPOSTERIOR
gaodahistriadassociedadese,almdisso,queo
conhecimentodahistriadassociedadesnoserveparaaclararofuncionamentodassuas
instituies.Estaatitudeumaconsequncialgicadaideiadequeassociedadessosistemas
naturaisquepodemestudarseseguindoosmtodosutilizadospelasCinciasNaturais
comoaQumica,ouaBiologia,semprequetaismtodossejamaplicveis.
Esteumtemaqueganhaumaimportnciacadavez
maiormedidaqueosantroplogossociaisvoestudandosociedadespertencentesaculturas
histricas.Enquantoseocuparameminvestigarosaborgenesaustralianosouospovosdasilhas
dosmaresdoSul,emcujasculturasnoexistedocumentaohistrica,podiamignorarahistria
comaconscinciatranquila.Masagoraquecomearamaestudarcomunidadesdecamponesesna
ndia,naEuropa,osnmadasrabes,eoutrascomunidadesparecidasumpoucoportodaaparte,
jnopodemignorarpormaistempoaquesto.Soobrigadosaescolherdeliberadamenteentre
prdeparteoutomaremconsideraooseupassadosocialnosestudosdopresente.
Osquenoaceitamaposiofuncionalistaemrelaohistria,opinamque,emboraseja
necessriorealizarestudosseparadosdeumasociedadesobreoseuestdioactualeoseu
desenvolvimentonopassado,empregandotcnicasdiferentesemcadaestudo(recomendando,alm
disso,queemcertascircunstnciasessesestudosseparadossejamefectuadosporpessoas
diferentes),mantmqueoconhecimentodopassadopossibilitaumacompreenso
99

ANTROPOLOGIASOCIAL
maisprofundadanaturezadasuavidasocialnopresente.Efectivamente,ahistrianouma
merasucessodemudanas,massim,comojoutrosautoresafirmaram,umprocessode
desenvolvimento.0passadoestcontidonopresentecomoestenofuturo.Noqueristodizerque
avidasocialpossaserentendidaatravsdoconhecimentodoseupassado,masqueesse
conhecimentopermitecompreendlamelhorqueseodesconhecssemos.Poroutrolado,tambm
evidentequeosproblemasdodesenvolvimentosocialspodemestudarseemfunodahistriae
queunicamenteestaproporcionaumaorientaoexperimentalsatisfatriaparatestaras
hiptesesdaAntropologiafuncional.
Acercadesteproblemamuitomaissepoderiadizer,maspoderseiapensarquesetratadeuma
quereladomstica,maisadequadaaumareuniodeespecialistasem
quesepoderiadiscutircompormenor,quetemaparaumaminuciosaargumentaoperanteum
pbliconoespecializado.Assim,tendojassinaladoaexistnciadessadivergnciade
opinies,nocontinuareiatratardesteassunto.Contudo,pensoquerazovelexporlhes*meu
pontodevistasobreoquedeveriamseromtodo*osfinsdaAntropologiaSocial,sobretudo
depoisdeter
afirmandoqueconsidero,juntamentecomalgunsoutroscolegasecontraaopiniodamaiorparte
delesemInglaterra,queessadisciplinapertencemaisesferadashumanidadesquedas
CinciasNaturais.
Naminhaopinio,aAntropologiaSocialassemelhasemuitomaisacertosramosdosestudos
histricoshis100

DESENVOLVINIENTOTERIGOPOSTERIOR
triasocialehistriadasinstituiesedasideias,deprefernciahistrianarrativae
polticaqueaqualquerdisciplinadasCinciasNaturais.Comoosantroplogossociaisestudam
directamenteavidasocialeoshistoriadoresofazemindirectamenteapartirdedocumentose
outrasfontes,asemelhanaentreestaclassedehistoriografiaeaAntropologiaSocialficouum
poucoobscurecida.Nomesmosentidoactuaramtambmoutrascircunstncas,comoofactodeos
antroplogosseocuparemdesociedadesprimitivasemquenoexistedocumentaohistricaede
estudarememregraproblemassincrnicos,enquantooshistoriadoresinvestigamproblemas
diacrnicos.EstoudeacordocomoprofessorKroeber()emqueasdiferenasqueacabamosde
mencionarsodiferenasdetcnica,detnicaeperspectiva,enodeobjectivosemtodo.A
historiografiaeaAntropologiaSocialutilizamessencialmenteomtododaintegrao
descritiva,aindaqueasnteseantropolgicaestejanum
planomaiselevadodeabstracoqueasntesehistrica,apresentandoaprimeiraumatendncia
maismarcada
*intencionalparaacomparaoegeneralizaoque*segunda.
Nomeumododever,otrabalhodoantroplogopodeserdivididoemtrsfases.Naprimeira,como
etngrafo,vaivivernoseiodeumpovoprimitivoeaprendeoseu
(12)A.L.Kroeber,HistoryandSeienceinAnthropology,AmericanAnthropologist,1935.
101

ANTROPOLOGIASOCIAL
mododevida.Aprendeafalarasualngua,apensarnosseusconceitoseasentirsegundoos
seusvalores.Depoisreviveaexperinciadeformacrticaeinterpretativa,segundoosvalores
ecategoriasconceptuaisdasuaprpriaculturaeemtermosdocorpogeraldeconhecimentosda
suadisciplina.Poroutraspalavras:traduzuma
culturaemtermosdeoutra.
Nasegundafasedoseutrabalho,consideradoaindacomoestudoetnogrficodeumasociedade
primitivaparticular,eletentairmaisalmdesteestdioliterrioeimpressionistae
descobriraordemestruturaldasociedade,demodoquesejacompreensvelnosaonvelda
conscinciaedaaco,comonocasodeumdosseusmembrosoudeumestrangeiroqueaprendeuos
seus
costumeseparticipanasuavida,comoprincipalmenteaonveldaanlisesociolgica().0
linguistanose
conformacomaprenderafalaretraduzirumalnguanativa,antestratadedescobrirosseus
sistemasfonticosegramaticais.Analogamente,oantroplogosocialnosecontentacom
observaredescobriravidasocialdeum
povoprimitivo,antesprocurarevelarasuaordemestruturalfundamental,ospadresque,uma
vezestabelecidos,ocapacitamparaavercomoumtodo,comoumconjuntodeabstracesinter
relacionadas.
Depoisdeterisoladoestespadresestruturaisnumasociedade,oantroplogosocial,na
terceirafasedoseu
(13)CIaudeLviStrauss,Histoire,etEthnologic,RemedeMtaphysiqueetdeMorale,1949.
102

DESENVOLVIMENTOTERIGO,POSTERIOR
trabalho,comparaoscomoutrospadresdeoutrassociedades.0estudodecadanovasociedade
aumentaoseu
conhecimentodolequedeestruturassociaisbsicasecapacitaoparaconstruircommais
facilidadeumatipologiadeformaseparadeterminarassuascaractersticasfundamentaiseas
causasdassuasvariaes.
Creioqueamaiorpartedosmeuscolegasnoestarodeacordocomaminhadescriodotrabalho
deumantroplogosocial.ElesprefeririamexpliclonalinguagemdametodologiadasCincias
Naturais,enquantoasminhasafirmaesimplicamqueaAntropologiaSocialestudaassociedades
comosistemasmoraisousimblicosenocomosistemasnaturais.Queestmenosinteressadanos
processosquenosobjectivoseque,portanto,procurapadresenoleis,demonstraacoerncia,
masnoas
relaesnecessriasentreasactividadessociais,equetendeainterpretarmaisquea
explicar.Estasdiferenassoconceptuaisenosimplesmenteverbais.
VimosquenaAntropologiaSocialexisteumbomnmerodeproblemasmetodolgicosporresolvere,
nofundo,umasriedeproblemasfilosficosaaguardarresposta:sesedevemounotentaras
interpretaespsicolgicasdosfactossociais;sesociedadeecultura
devemounoconstituirummesmotemadeinvestigaoequerelaoexisteentreestasduas
abstraces;quesentidosedevedaraostermosestrutura,sistema,funo;e,finalmente,sea
AntropologiaSocialdeveconsiderarsecomoumaCinciaNaturalemembrioousena
103

ANTROPOLOGIASOCIAL
suabuscadeleissociolgicasestacorreratrsdeumamiragem.Emtodasestasquestesos
antroplogosestoemperfeitodesacordoeestasdiferenasdeopinionosepoderoresolver
pormeiodadiscusso.Anicaarbitragemquetodosnsaceitamosalinguagemdosfactoso
juzodainvestigao.Naminhaprximaconferneiavouocoparmedesteladodoproblema.
104

iv
TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA

NasminhasltimasconfernciasfizumresumorpidododesenvolvimentotericodaAntropologia
Social.Ateoriamodificousecomoaumentodoconhecimentodospovosprimitivos,queela
contribuiuparaacrescentarem
cadagerao.sobreestedesenvolvimentodoconhecimentoquevosfalareihoje.
Houvesempreumpreconceitopopular,enodetodoprejudicial,dequeateorianoaguentao
testedaexperincia.Mas,narealidade,umateoriabemfundamentada
nomaisqueumageneralizaoobtidaapartirdaexperinciaeporelaconfirmada.Ao
contrrio,ahiptesenopassadeumaopinionoconfirmada,baseandosenasuposiodeque
aquiloquejconhecidoautorizaaachar,investigando,umconjuntodedadosdedeterminado
gnero.Ainvestigaoantropolgicanosepodelevaracabosemteoriasesemhipteses,pois
ascoisassseencontramseseprocuram,emboramuitasvezes
seencontrealgodiferentedoquesepretendiaachar.Todaahistriadainvestigao,quernas
CinciasNaturais,quernashumanidades,demonstraqueasimplesrecolhadoquesedenominamf
actosdepoucovalor,se
107

ANTROPOLOGIASOCIAL
nosepossuiumguiatericoparaosobservareseleccionar.
Contudo,aindaseouvedizerqueosantroplogosestudamassociedadesprimitivascomcertas
ideiaspreconcebidasequeistodeformaassuasobservaesdavidaselvagem.Aocontrrio,o
homemprtico,quenoestinfluenciadoporessesapriorismos,podefazerum
relatoimparcialdosfactostalcomoosv.Narealidade,adiferenaentreambososindivduos
deoutranatureza.
0estudiosofazassuasobservaespararespondersinterrogaesquesurgemdas
generalizaesdeopiniesespecializadas,enquantooprofanorespondesquesoprodutodas
generalizaesdaopiniopopular.Querdizer,ambosestoorientadosporteorias,mas,enquanto
umadelasdecarctersistemtico,aoutraclaramentepopular.
Naverdade,ahistriadaAntropologiaSocialpodeconsiderarsecomoasubstituiolentae
gradualdaopiniopoucoautorizadaacercadasculturasprimitivas,porumaoutracommaior
seriedade.0nvelalcanadoemqualquerumadasetapasintermdiasdesteprocessoest,em
linhasgerais,relacionadocomovolumedeconhecimentosexistenteemcadapoca.Afinaloque
contaovolume,aexactidoeavariedadedefactosautnticosecomprovados.Asobservaes
necessriasparaosrecolhersoguiadaseestimuladaspelateoria.Sublinhoqueaquimeapoio
maisnaopiniodoseruditossobreinstituiessociaisquenasconsideraespopulares.Nas
especulaestericassobreohomemprimitivoparece
108

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
terhavidoummovimentodeinterpretaoqueoscilou,
comoumpndulo,emduasdirecesopostas.Aoprincipio,consideravasequeohomemprimitivo
poucomaiseraqueumanimal,quevivianapobreza,nomedoenaviolncia.Poucodepoispassou
aconsiderarsequeera
umseramvel,vivendoemabundncia,pazesegurana.Primeirofoiumforagido,depoisum
escravodasleisecostumes.Noprimeirocasonotinhasentimentosnemcrenasreligiosas;no
segundoestavatotalmentedominadopelosentidodosagradoepelocerimonialreligioso.Segundo
aprimeiraconcepoeraumindividualistaqueseaproveitavadomaisdbilequeseapoderava
doquepodia;nooutropontodevista,umcomunistaquecompartilhavaterrasebens.Primeiro
viviaempromiscuidadesexual;depois,eraummodelodevirtudesdomsticas.Inicialmenteera
amodorradoeincorrigivelmentepreguioso;depois,activoeindustrioso.Parecemequeestas
mudanasradicaisdeinterpretaosoperfeitamenteexplicveis,poisquandosetentaalterar
umaopiniojexistentenaturalquenaselecoeacumulaodeprovascontraelaseexagere
nosentidooposto.
EstudandoodesenvolvimentodaAntropologiaSocialpodesecomprovar,nestasespeculaes,a
dependnciadateoriadosconhecimentosdisponveiseainterdependnciadeambos.Aopinio
predominantenossculos
XVIIeXVIIIdequeavidadohomemprimitivoera
solitria,pobre,desagradvel,brutalecurtacareciadefundamentoreal,aindaque,na
verdade,fossebastantedifcilchegaraoutraconclusobaseandosenasinforma109

ANTROPOLOGIASOCIAL
esdosviajantescontemporneos.Estesdescreviamos
primitivosqueviamcomexpressescomoestas:no
tmafirmaSirJohnChardinreferindoseaoscircassianos,cujopasatravessouem1671()nada
quepossaqualificloscomohomens,anoserafala.0padreStanislausArlet,quandose
refereaosndiosdoPeru,em1698,dizquesediferenciavambempoucodasbestas().Estes
primeirosrelatosdeviagens,queapresentavamoselvagemcomoumserorabrutaloranobre,eram
normalmentefantsticos,falsos,superficiaisecheiosdejuzosinoportunos.
Contudo,precisoreconhecerqueorefinamentodo
viajante,assimcomooseutemperamentoecarcter,influembastantesobreotipodenarrao
apresentada.Assim,apartirdosculoXVInofaltamrelatosemquesedodescriesmoderadas
ereais,aindaquelimitadas,davidanativa.Podemosmencionar,almdosjanteriormente
mencionados,osescritosdoinglsAndrewBattelsobreosnaturaisdoCongo,dopadrejesuta
portugusJernimoLobosobreosabissnios,doholandsWilliamBosmansobreaspopulaesda
CostadoOuroedocapitoCooksobreoshabitantesdosmaresdoSul.DopadreLobo,afirmao
dr.Johnson,seutradutor,emPinkerton'sVoyages:pelasuaformamodestaepoucoafectadade
relatarascoisas,parecehavlasdescritodomodocomo
(1)Pinkerton'sVayages,vol.IX,p.143,1811.(2)JohnLorkrnan,TraveIsoftheJesuits,voI.
1,p.93,1743.
110

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
asviu,copiandoanaturezadavida,recorrendoaosseus
sentidosenosuaimaginao().
Quandoestesprimeirosviajanteseuropeusultrapassavamadescrioeosjuzospessoais,era
geralmenteparaestabelecerparalelismosentreospovosqueobservavameospovosantigosque
conheciamdaliteratura,muitasvezesparamostrarquetinhahavidoalgumtipodeinfluncia
histricadasaltasculturassobreasinferiores.Assim,opadreLafitaufazmuitascomparaes
entreos
ndiosPelesVermelhashureseiroqueseseosjudeus,cristosprimitivos,espartanos,
cretensesdaeraclssicaeantigosegpcios.Domesmomodo,DeLCrequinire,umviajante
francsqueestevenasndiasOrientaisno
sculoXVII,dedicouseaestabelecerparalelismosentreosndioseoscostumesjudaicoseos
dapocaclssica,contribuindoassimparaumamaiorcompreensodasEscriturasedosautores
clssicos,pois,segundodiz,o
conhecimentodoscostumesdosndiosnotemnenhumautilidadeemsimesmo...().
Entreoapogeudosfilsofosmoraiseosprimeirosescritosautnticamenteantropolgicos,quer
dizer,entremeadosdosculoXVIIIemeadosdosculoXIX,oconhecimentosobreospovos
primitivoseosdoExtremoOrientesofreuumgrandeincremento.Acolonizaoeuropeiada
Amricacobriavastasextenses,adominaoinglesa
(@)Pinkerton'sVoyages,vol.XV,p.1,1814.(4)CustomsoftheEastIndians,p.viii,1705.
(TraduzidodeConfor.mitdesCoutumesdesIndiensOrientaux,p.viii,1704).
111

ANTROPOLOGIASOCIAL
implantousenandia,eaAustrlia,NovaZelndiaefricadoSulestavamcolonizadaspor
emigranteseuropeus.0carcterdadescrioetnogrficadospovosdessasregiescomeoua
mudar,passandosedasnarrativasdeviajantesaestudospormenorizadosdemissionriose
administradores,quenosdispunhamdemelhoresoportunidadesparaobservarosnativos,como
tambmeramhomensdemaiorculturaqueosaventureirosdosprimeirostempos.
Analisadasluzdestesnovosdados,muitasdasopiniesataaceitesarespeitodospovos
primitivosrevelaramseerrneasouunilaterais.Comojanteriormentemencionei,anova
informaofoisuficiente,emquantidadeequalidade,paraqueMorgan,McLennan,Tyloreoutros
construssem,baseandosenela,umadisciplinacompletadedicadaespecialmenteaestudaras
sociedadesprimitivas.Haviaporfimumconjuntodeconhecimentossuficientesparacomprovaras
especulaestericaseparaadiantarnovashipteses,fundadasnumaslidabasedefactos
etnogrficos.
Quandosedizque,nofimdecontas,osfactosdecidemodestinodasteorias,deveagregarse
quenososossimplesfactos,masumademonstraodasuadistribuioeimportncia.Vou
darlhesumexemplo.AlgunshistoriadoresdaAntiguidadeedoperodomedievaljtinhamnotado,
numasriedesociedadesprimitivas,o
modomatrilineardeestabeleceralinhagem.Entreelescontamse,porexemplo,Herdotoparaos
Lcios,MaqriziparaosBejae,entreosobservadoresmodernos,Lafitau
112

TRABALHODBCAMPOETRADIOEMPIRICA
paraosPelesVermelhasnorteamericanos,BowdichparaosAshantidaCostadoOuro,Greyparaos
Blaekfellows,aborgenesaustralianos,ealgunsoutrosviajantesparaoutrospovos().Contudo,
estesdadosforamolhadoscomomerascuriosidadesataomomentoemqueBachofeneMcLennan
salientaramasuagrandeimportnciaparaateoriasociolgica.Sesetivessereunidoeste
materialeconsequentementeestabelecidoasuaimportnciaantesqueMaineescrevesseAncient
Law,teriasidomuitodifcilqueoautoradoptassealinhaquetomounoseu
livroequeseviuforadoamodificaremescritosposterioresanteaevidnciadetal
documentao.
McLennanumexemplomuitoelucidativodasrelaesquehentreumcorpodeconhecimentoseas
teoriasbaseadasnele.Esteautornotinhailusesacercadovalordemuitosdostextosque
utilizavacomofontes,quealiscriticavaporserempoucoconsistenteseestaremviciadospor
todootipodepreconceitospessoais,mas,aindaquetivessesidomaiscautelosodoquefoi,
dificilmenteteriapodidoevitaralgunsdoserrosqueoconduziramaumasucessodefalsas
construes.ComasprovasdequedispunhaMcLennan,nohavianenhumarazovlidaparano
estarconvencidodequeentreosaborgenesaustralianososistemamatrilincarerauniversal.
Sabe(5)JosephFranoisLafitau,MoeursdesSauvagesAmeriquains,1724;T.H.Bowdich,Mission
fromCapeCoastCastletoAshantee,1819;GeorgeGrey,JournaIsofTwoExpeditionsofDiscovery
inNorthWestandWesternAustralia,1841.
113

ANTROPOLOGIASOCIAL
mosagoraquenoassim.Tambmnoverdadeque,comoelepensava,amatrilinearidade
prevaleceentrea
grandemaioriadasraasincultas.Elepensavatambmqueapoliandriaestavaamplamente
distribuda,quandonarealidadeasuaimplantaomuitolimitada.Estavatambmenganado
quantoaoinfanticdiodecrianasdosexofeminino,quejulgavaserdominanteentreospovos
primitivos.
0maisgraveerroemqueincorreuMcLennan,sobainspiraodassuasfontes,foiodesuporque
entreospovosmaisprimitivosasinstituiesdocasamentoedafamlianoexistiam,ouento
quesapareciamcomumaformamuitorudimentar.Setivessesabido,como
sabemoshoje,queessasinstituiesseencontram,semexcepo,emtodasassociedades
primitivas,noteriaformuladoasconclusesqueconhecemos.Estasbaseiamsecompletamenteno
dogmadequenasprimeirassociedadesnoexistiamfamlianemcasamento,umacrenaquesfoi
dissipadahpoucotempo,quandoWestermarckedepoisMalinowskidemonstraramasua
impossibilidadefaceaosfactos().
Comigualfacilidadesepoderiacomprovarquea
maiorpartedasteoriasdosoutrosautoresdapocaeram
toincorrectasouinadequadascomoasdeMcLennan,porcausadainexactidoouinsuficincia
dasobserva(11)Ed%,ardA.Westermarck,TheHistoryolHumanMarriage,1891;B.Malinowski,The
FamilyamongtheAustralianAborigenesASociologicalStudy,1913.
114

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
esqueseconheciamporessaaltura.Masaindanoscasosmaisextremos,estesescritores
adiantarampelomenosalgumashiptesessobreassociedadesprimitivas.Estasservirampara
orientarasinvestigaesdaquelescujavocaooudeverlhesexigiamresidirentreospovos
selvagens,frequentementedurantemuitotempo.Apartirdessemomentocriouseumintercmbio
entreosestudiososqueficavamnametrpoleeunspoucosmissionrioseadministradoresque
viviamnasregiesatrasadasdomundo.Estesmissionrioseadministradoresestavamansiosospor
contribuirparaoaumentodoconhecimentoeaproveitaroqueaAntropologialhespudesseensinar
paracompreendermelhorosseusprotegidos.Lendoo
materialpublicadopelosantroplogos,acabaramporinteirarsedequeatmesmoaspopulaes
situadasno
nvelmaisbaixodaescaladeculturamaterialpossuamsistemassociaiscomplexos,cdigos
morais,religio,arte,filosofiaerudimentosdecinciaquedevemserrespeitadose,umavez
compreendidos,mesmoadmirados.
Nosseusrelatostornaseevidenteainfluncia,umas
vezesbenficaeoutrascontraproducente,dasteoriasantropolgicasdapoca.Estes
funcionriosconheciamos
problemastericosquepreocupavamoseruditoseestavamfrequentementeemcontactodirectocom
quemos
formulava.Quandoosfuncionriosdametrpolequeriaminformaosobrealgumpontoconcreto,
adoptaramocostumedeenviarquestionriosaosqueviviamentreospovosprimitivos.0primeiro
dasriefoielaboradoporMorganparaestabeleceraterminologiasobreopa.
115

ANTROPOLOGIASOCIAL
rentesco,sendodistribudoaosagentesamericanosinstaladosempasesestrangeiros.Foicom
basenassuasrespostasqueelepublicouem1871oseufamosoSystemsofConsanguinityand
AffinityoftheHumanFamily.Maistarde,SirJamesFrazerformulououtralistadeperguntas,
QuestionsontheManners,Customs,Religion,Superstitions,etc.,ofUncivilizedorSemi
CivilizedPeoples(),queenviouportodoomundoparaobterinformaoqueincluiunumou
noutrovolumedeTheGoldenBough.0maiscompletodestesquestionriosfoiNotesandQueriesin
Anthropology,originalmentepublicadopeloInstitutoRealdeAntropologiaem1874eactualmente
nasuaquintaedio.
Muitasvezesestabeleciaseumacorrespondnciaregularentreoseruditosdametrpoleeas
pessoasqueosconheciampormeiodassuasobras.TalocasodeMorgan,porexemplo,quese
escreviacomFisoneHowitdaAustrlia,eodeFrazer,quemantinhacorrespondnciacomSpencer
naAustrliaeRoscoeemfrica.Empocasmuitomaisrecentes,osempregadosnaadministrao
colonialseguiamcursosdeAntropologianasuniversidadesbritnicas,umeventodequefalarei
maistardenas
minhasprximasconferncias.Umdosmaisimportantesvnculosentreoestudiosonoseupaseo
administradoroumissionrionoestrangeirotemsidooInstitutoRealdeAntropologia,quedesde
1843,quandofoifundadocomoSociedadeEtnolgicadeLondres,ofereceumlugar
(1)Semdata,provavelmentenosanosdodecniode1880.
116

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
dereunioparatodososinteressadosnoestudodohomemprimitivo.
Muitosrelatosdeprofanossobrepovosprimitivossoexcelentese,emcertoscasos,assuas
descriessdificilmentepoderosersuperadaspelosmelhoresinvestigadoresdecampo
profissionais.Oshomensqueescreveramestesrelatriospossuamumavastaexperinciasobreas
comunidadesemquestoefalavamoseuidioma.EntreessasobrasfiguramTheReligiousSystemof
theAmazulu(1870)deCallaway,TheMelanesians(1891)deCodrington,asobrasdeSpencere
GillensobreosaborgenesdaAustrlia(),Lavied'unetribusudafricaiite(19123)deJunod
(edioinglesade1898),eTheflaSpeakingPeoplesofNorthernRhodesia(1920)deSmithe
Dale.Aindaduranteoperodoemqueosmissionrioseosadministradoresescreviammonografias
minuciosassobreassociedadesprimitivas,asobservaesdosviajantescontinuavama
proporcionarinformaesvaliosase,domesmomodo,essestrabalhosminuciososdeprofanos
continuaramaserdegrandevalorparaaAntropologiamesmodepoisdeotrabalhodecampo
profissionalsetornarumhbitonormal.
Contudo,tornouseevidentequeparafazeravanaroestudodaAntropologiaSocialera
necessrioqueos
prpriosantroplogosefectuassemassuasobservaes.realmentesurpreendenteque,excepo
deMorgan,
(8)B.SpencereF.J.Gillen,TheNativeTribesofCentralAustralia,
1899;TheNorthernTribusofCentralAustralia,1904;TheArunta,1927.
117

ANTROPOLOGIASOCIAL
queestudouosiroqueses(),nenhumdelestivesserealizadotrabalhosdecampoataosfinsdo
sculoXIX.aindamaisnotvelquenemsequerlhespassassepelacabeaaideiadedaruma
olhadela,mesmobreve,aum
oudoisexemplaresdoqueconstituaamatriasobreaqualpassaramavidaaescrever.William
Jamesdiznosque,quandointerrogouSirJamesFrazerarespeitodosnativosquetinha
conhecido,Frazerexclamou:Deusme
livre!().Sesefizesseamesmaperguntaaumcientistadanaturezaacercadoobjectodasua
investigao,eleresponderiaseguramentedeoutramaneira.
Comojvimos,Maine,McLennan,BachofeneMorgan,entreosprimeirosautoresantropolgicos,
eramadvogados.FusteldeCoulangeseraumhistoriadorclssicoemedieval,Spencerumfilsofo,
Tylorumempregadoquedominavalnguasestrangeiras,PittRiversumsoldado,Lubbockbanqueiro,
RobertsonSmithministropresbiterianoeestudiosodaBbliaeFrazerumeruditoemAntiguidade
Clssica.Oshomensquedepoissevieramainteressarpelamatriaeram,nasuamaioria,
cultoresdasCinciasNaturais.Boaseraumfsicoegegrafo.Haddonumzologodafauna
martima,Riversumfisilogo,Seligmanumpatologista,ElliotSmithumanatomista,Balfourum
zologo,Malinowskyumfsicoe
(9)TheLeagueoftheIroquois,1851.(10)RuthBenediet,AnthropologyandtheHumanities,em
Anthropo.logist,p.587,1948.
118

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
RadeliffeBrown,emborativessepassadooTriposdeCinciasMoraisemCambridge,tambmtinha
estudadoPsicologiaexperimental.EsteshomenstinhamaprendidoquenasCinciasashiptesesse
devemverificarcomasprpriasobservaes,semesperarqueosprofanosas
realizemnavezdoinvestigador.
AsexpediesantropolgicascomearamnaAmricacomostrabalhosdeBoasnaTerradeBaffine
naColmbiaBritnicaeiniciaramseemInglaterrapoucotempodepoisquandoHaddon,de
Cambridge,chefiouumgrupodeestudiososqueforaminvestigar,em1898e1899,a
regiodoestreitodeTorres,noPacfico.Estaexpedio
mareouumaviragemnahistriadaAntropologiaSocialnaGrBretanha.Apartirdeentocomeam
doismovimentosdeopiniomuitoimportanteseinterrelacionados:porumlado,aAntropologia
tornasecadavezmaisumadisciplinaquerequerumadedicaocompletaporpartede
profissionais,e,poroutro,comeaseaolharparaos
trabalhosdecampocomoumaparteessencialdapreparaoetreinodosseusestudantes.
Osprimeirostrabalhosdecampodecarcterprofissionaltinhambastantesdefeitos.Os
indivduosquerealizavamessasobservaes,pormaistreinadosqueestivessemnainvestigao
sistemticadequalquerdasCinciasNaturais,nopodiamrealizarumestudoprofundoduranteo
curtoperododetempoquepassavamentre
(11)Examenecessrioparaagraduaonumaespecialidadeem
Cambridge.(nt)
119

ANTROPOLOGIASOCIAL
aspopulaesquequeriaminvestigar.Ignoravamaslnguasnativaseosseuscontactoscomos
naturaiseramfortuitosesuperficiais.0factodeestesestudosnospareceremhojetotalmente
inadequadosdnosumamedidarealdosprogressosqueaAntropologiarealizoudeentoparac.
Maistarde,asinvestigaessobreassociedadesprimitivastornaramsecadavezmaisprofundas
eesclarecedoras.Asdemaiorimportnciaso,naminhaopinio,as
doprofessorRadeliffeBrown,discpulodeRiversedeHaddon.0estudoquelevouacabode1906
a1908()entreosilhusdeAndamanfoioprimeiroensaioefectuadoporumantroplogosocial
parainvestigarasteoriassociolgicasnoseiodeumasociedadeprimitivae
descreveravidacolectivadeumpovocomafinalidadederessaltarclaramenteoquehouvessede
importanteparaessasteorias.EsteestudotemtalvezparaahistriadaAntropologiamaior
importnciaqueaexpedioao
estreitodeTorres,poisosmembrosdestaestavammaisinteressadosemproblemasetnolgicose
psicolgicosqueemquestesdeordemsociolgica.
Jassinalmoscomoaespeculaotericasobreas
instituiessociaisestava,pelomenosaoprincpio,ocasionalmenterelacionadacomas
informaesdescritivasacercadospovosprimitivos,ecomomaistarde,nosculoXIX,estes
povossetornaramoprincipalcampodeinvestigaoparaalgunsestudantesdasinstituies,que
(12)A.R.Brown,TheAndamanIslandersAStudyinSocialAn.thropology,1922.
120

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
omomento,podesedizeremqueapareceaAntropologiaSocial.Contudo,ainvestigaoera
entototalmenteliterriaeestavabaseadaemobservaesdeoutros.Chegamosagora,
finalmente,ltimaetapanaturaldaevoluo,naqualasobservaeseaavaliaodosdados
recolhidossorealizadaspelamesmapessoaeemqueoestudiosoentradirectamenteemcontacto
como
objectodoseutrabalho.Emsuma,nopassadoconsideravasequeosdocumentoseramamatria
primanecessriaaoantroplogoeaohistoriador;agora,amatriaprimaaprpriavida
social.
BronislawMalinowski,alunodeHobliouse,WestermarckeSeligman,deuumpassoemfrentena
investigaoexperimental.EmboraoprofessorRadeliffeBrownpossussesempreumconhecimento
maisamplodaAntropologiaSocialgeraledemonstrasseserumpensadormaiscapazque
Malinowski,estefoioinvestigadorexperimentalmaisacabado.Nenhumantroplogoanterioraele
(e,segundocreio,nenhumposterior)passouumperododetempotoextenso,de1914a1918,para
efectuarum
nicoestudodeumpovoprimitivo,nestecasooshabitantesdasIlhasTobrianddaMelansia.Foi
oprimeiroantroplogoaconduzirasuainvestigaoatravsdalnguanativa,comotambmfoio
primeiroaviverduranteoseuestudoavidadasociedadelocal.Nestascircunstncias
favorveis,MalinowskichegouaconhecerbastantebemosilhusdasTobriandeporisso
continuouadescreverasuavidasocialnumasriedemonografias,algumas
121

ANTROPOLOGIASOCIAL
bastantevolumosas,ataomomentodasuamorte(11)MalinowskicomeouaensinaremLondresem
1924.OsseusprimeirosdoisalunosdeAntropologiaforamoprofessorFirth,queestfrente
dactedradeMalinowskiemLondres,eeuprprio.Entre1924e1930,seguiramassuasliesa
maioriadosrestanteantroplogossociaisqueactualmenteensinamnaGrBretanhaenos
Domnios.Podedizersecomplenajustiaqueos
estudosexperimentaisextensivosdaAntropologiamodernaderivamdirectaouindirectamentedo
seuensino,poiseleinsistiasempreemqueavidasocialdeuma
sociedadeprimitivassepodecompreenderanalisandoaafundo.Necessariamente,todoo
antroplogosocialdeverealizar,comopartedasuapreparao,pelomenosum
estudointensivodestetiposobreumapopulaoprimitiva.Discutireioqueistosignifica
quandotiverchamadobrevementeavossaatenoparaoqueeupensoqueuma
importantecaractersticadosprimeirosestudosdecamporealizadosporantroplogos
profissionais.
Estesestudosincidiramemcomunidadespolticasmuitopequenashordasaustralianas,
acampamentosdeAndamans,aldeiasmelansiaseestacircunstnciatevecomoefeitoa
investigaopreferencialdecertosaspectosdavidasocial,fundamentalmenteoparentescoeo
cerimonialreligioso,emdetrimentodeoutros,emespecialaestruturapoltica,quenorecebeu
aatenoquemere(13)ArgonautsoftheJTesternPacific,1922;TheSexualLifeofSavages,
1929;CoralCardensandTheirMagie,1935.
122

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
cia,atassociedadesafricanascomearemaserestudadas.Emfricaosgrupospolticos
autnomoscontammuitasvezescomvriosmilharesdemembros,peloque
asuaorganizaopolticainternaeassuasinterrelaessuscitaramointeressedos
estudiososparaosproblemasespecificamentepolticos.Istomuitorecente,jquea
investigaoprofissionalemfricacomeacomavisita
doprofessorSeligmanesuaesposaaoSudoanglo.egpcioem19091910,eoprimeiroestudo
intensivorealizadoporumantroplogosocialnessecontinentefoi
oqueeuleveiacaboentreosAzandesdoSudoangloegpcioapartirde1927.Desdeento,os
povosprmitivosdefricapassaramaserintensivamenteestudados
easinstituiespolticasreceberamaatenoquerequeriam,comooprovaoestudodo
professorSchaperasobreosBecluiana,odoprofessorFortesobreosTallensidaCostadoOuro,
odoprofessorNadelsobreosNupedaNigria,ododr.KupersobreosSwazieomeuprprio
trabalhosobreosNuerdoStidoangloegpcio.
Paraentendermelhoroquesignificaumtrabalhode
campointensivo,vouindicaroquedevefazeractualmenteumindivduoparachegaraserum
antroplogosocial.SublinhoquefaloemparticulardoquesucedeemOxford.
Quandocheganossauniversidadeumapessoacomum
ttulonoutramatria,comeaporprepararseduranteum
anoparaobterumdiplomaemAntropologia.Estecurso
dlheumconhecimentogeraldaAntropologiaSocialetambm,comojindiqueinaprimeira
conferncia,algumasnoesdeAntropologiaFsica,Etnologia,Tecno123

ANTROPOLOGIASOCIAL
logiaeArqueologiaPrHistrica.Passadepoisoutroano
oumaisaescreverumatesebaseadanaliteraturadeAntropologiaSocialexistenteeassimobtm
ottulodeB.Litt()ouB.Sc.().Depois,seotrabalhoomereceetemsorte,obtmuma
bolsapararealizarurnainvestigaoexperimental.Preparaseparaelaestudandocuidadosamente
osescritossobreoshabitantesdaregioem
quevailevaracabooseutrabalho,incluindonaturalmentealnguanativa.
Gastaemseguidapelomenosdoisanosnumprimeiroestudodecampodeumasociedadeprimitiva,
cobrindoesteperododuasexpedieseumainterrupoentreelasparacotejaromaterial
recolhidonaprimeira.Aexperinciatemdemonstradoque,paraqueumainvestigaodestetipo
sejaeficaz,essencialumainterrupodealgunsmeses,quesedevempassarpreferentemente
num
departamentodeuniversidade.Levarlhepelomenos
outroscincoanosparapublicarosresultadosdassuasinvestigaesaonveldostrabalhos
modernosemuitomaistemposetiveroutrasocupaes.Querdizer,oestudointensivodeuma
nicasociedadeprimitivaeapublicaodosresultadosobtidoslevacercadedezanos.
convenientecomearlogooestudodeoutrasociedade,poisdecontrriooantroplogocorreo
perigo,comosucedeuaMalinowski,depassarorestodasuavida
0,pensaremtermosdeumtipoparticulardesociedade.
(14)BoccalaureusLiterarum,BachelorofLetters(Lic.emLiteratura).(15)BachelorofScience
(Lic.emCincias).
124

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
Estesegundoestudolevageralmentemenostempo,porqueoantroplogojaprendeucomasua
experinciaanterioratrabalharrapidamenteeaescrevercomeconomia,masdecorrero
seguramentevriosanosantesqueoseutrabalhosejapublicado.Assim,fazfaltaumagrande
dosedepacinciaparasuportarestalargapreparaoeinvestigaestodemoradas.
Nesteesboodotreinodeumantroplogo,disseapenasqueelenecessitavadefazerumestudo
intensivodospovosprimitivos.Aindanodissecomoofaz.Efectivamente,comoquesefazum
estudodeumpovoprimitivo?Respondereimuitobrevementeeemtermosgeraisaestapergunta,
indicandosomenteasregrasqueconsideroessenciaisparaumbomtrabalhodecampoeomitindo
todaadiscussosobretcnicasespeciaisdeinvestigao.Detodososmodos,estastcnicas
especiaissomuitosimplesedepoucatranscendncia.Algumasdelas,
comoosquestionriosecensos,ssepodemempregarcomsucessoemsociedadesquetenham
atingidoummaiorgraudesofisticaoqueoconstatadoentreospovosprimtivos,antesdeo
seumodotradicionaldevidatersidosubstancialmentealteradopelocomrcio,educaoe
administraocolonial.HmuitodeverdadenoargumentodeRadindequeamaiorpartedosbons
investigadoresdificilmenteseapercebemdaformaminuciosacomorecolhemasuainformao().
(16)PaulRadin,TheMethodandTheoryofEthnology,p.ix,1933.
125

ANTROPOLOGIASOCIAL
Contudo,sabeseporexperinciaquesonecessriascertascondiesessenciaispararealizar
umaboainvestigao:oantroplogodevededicarumtemposuficientementeamploaoestudo,deve
estaremestreitocontactocomopovonoseiodoqualestatrabalhar,sdevecomunicarcom
eleatravsdalnguanativa,edeveestudartodaasuaculturaevidasocial.Considerareicada
um
destespontosporseparado,pois,emborapareamevidentes,constituemnarealidadeas
caractersticasdistintivasdainvestigaoantropolgicabritnica,quefazemqueelaseja,na
minhaopinio,diferentedarealizadaem
qualqueroutraparte,ecommaiorqualidade.
Osprimeirosespecialistasquefizeramtrabalhosdecampoestavamsempreapressados.Assuas
rpidasvisitasspopulaesnativassduravamsvezesunspoucosdiaseraramentemaisque
algumassemanas.Umainvestigaodestetipopodesermuitotilcomoorientaopreliminarpara
estudosmaisintensivosepossvelatdeduzirdelaclassificaesetnolgicaselementares,
mas
tempoucovalorparainterpretaravidasocial.Hojeem
diaasituaomuitodiferente,pois,comojsedisse,oestudodeumasociedadelevadeuma
trsanos.Istopermiterealizarobservaesemtodasasestaesdoano,registarataoltimo
pormenoravidasocialdacomunidadeeverificarsistematicamenteasconclusesaquesechegou.
Contudo,apesardedispordeumtempoilimitadoparaassuasinvestigaes,oantroplogono
poder
126

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
oferecerumbomestudodasociedadequeestaobservarsenosecolocarnumasituaoquelhe
permitaestabelecervnculosdeintimidadecomosnativos,e,portanto,examinarassuas
actividadesdiriasdedentroenodeforadasuavidacomunal.Deveviver,namedidado
possvel,nointeriordosseuspovoadosouacampamentos,tentandocomportarsecomoumelemento
fsicoemoraldacolectividade.Sdessemodopodervereouviroquesucedenavida
quotidiananormaldessacomunidadee
observarosacontecimentosmenoshabituais,comoporexemplocerimniaseaceslegais.Alm
disso,participandonessasactividades,captapelaacotantocomo
peloouvidoeavistaoquesucedesuavolta.Estamaneiraderecopilarosdadosbastante
diferentedadosprimeirosinvestigadoresdecampoedadosmissionrioseadministradores.Como
estesviviamforadacomunidadenativa,empostosdasmissesoudogoverno,tinhamna
suamaiorpartedesebasearprincipalmentenosrelatosdeunsquantosinformadores.Sepor
acasovisitavamuma
aldeianativa,assuasvisitasinterrompiamealteravamasactividadesqueelestinhamvindo
observar.
Nosetrataaquisomentedeumaquestodeproximidadefsica,massimtambmdeumaspecto
psicolgico.0antroplogoqueviveentreosnativos,tratandodeassemelharsetantoquanto
possvelaeles,colocaseaoseunvel.Diferentementedoadministradoroudomissionrio,ele
notemautoridadeouestatutolegaladefendere,almdisso,encontrasenumaposioneutral.
Noseachaentreosnativosparamodificarasuaformade
127

ANTROPOLOGIASOCIAL
vida,mas,modestamente,paraestudla.Notemassistentesnemintermediriosquese
interponhamentreeleeopovo,nohpolcias,intrpretesoucatequistasparaoseparardos
naturais.
0quetalvezmaisimportanteparaoseutrabalho,queestcompletamentes,separadoda
camaradagemdoshomensdasuaprpriaculturaeraa,contandoapenascomosnativosqueo
rodeiamparaprocurarcompanhia,amizadeecompreensohumana.Podeconsiderarsequeum
antroplogofracassouse,nomomentodedespedirsedoshabitantesdaregio,noexisteem
ambasaspartesumaprofundapenanapartida.evidentequeelespodeinstauraresta
intimidadeselograconvertersenummembrodasuasociedadeeviver,pensaresentirsegundoa
suacultura,poissele,enoeles,podeefectuaraadaptaonecessriaparaqueistoseja
possvel.
Compreendeseassimque,paraqueoinvestigadorpossarealizaroseutrabalhonascondies
queacabodemencionar,devaaprenderalnguanativa.Qualquerantroplogoquesepreze
converterasuaaprendizagemnaprimeiratarefa,evitandoosintrpretesdesdeoinciodoseu
estudo.Algumaspessoasnotmfacilidadeparaaprenderrapidamenteumalnguaestrangeira,e
temdesereconhecerquemuitosdosidiomasprimitivossoincrivelmentedifceisdeassimilar.
Contudo,imprescindveldominlosomaiscompletamentepossvel,segundoacapacidadedo
estudanteeascomplexidadesdalngua,poisdestamaneiraoinvestigadornospoder
entenderse
128

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRIGA
perfeitamentecomosnativoscomotambmalcanaoutrasvantagens.Parapodercompreendero
pensamentodeumpovotornasenecessriopensarnosseusprpriossmbolos.Almdisso,ao
aprenderumalngua,tambmseaprendeaculturaeosistemasocial,quenopodemdeixarde
estarreflectidosconceptualmentenoidioma.Todootipoderelaosocial,decrena,de
processotecnolgicodefacto,tudooqueintegraavidasocialdosnativostemasua
expressoempalavraseem
aces.Quandosechegaacompreenderperfeitamenteosignificadodetodosostermosdasua
lnguaemtodas
assuassituaesdereferncia,completouseoestudodasociedade.Possoacrescentarque,como
todooinvestigadorexperimentadosabe,atarefamaisdifcilnotrabalhodecampodenatureza
antropolgicadeterminarosignificadodeumasquantaspalavraschave,decujacorrecta
compreensodependeoxitodetodaainvestigao.Eelasspodemserdefinidaspeloprprio
antroplogo,queasaprendeausarnassuasconversascomos
nativos.Outrarazoparaestudaralnguadaregioao
princpiodotrabalhoquedessaformaoinvestigadorcolocasenumaposiodecompleta
dependnciaemrelaoaosnativos.Vaiaoseuencontronocomoummestremascomoumaluno.
Finalmente,oantroplogodeveestudaravidasocialtotal.impossvelcompreenderclarae
profundamentequalquerpartedavidasocialdopovo,anosernocontextodasuavidasocial
comoumtodo.Portanto,emboranotenhaaobrigaodepublicartodososdadosrecolhi129

ANTROPOLOGIASOCIAL
dos,nocadernodenotasdeumbomantroplogoacharseumadescriopormenorizada,incluso
dasactividadesmaiscomuns,comoaformadeordenharumavacaoudecozinharacarne.Alm
disso,seoinvestigadordecidiuescreverumlivrosobreasleis,religiooueconomiadeuma
sociedade,descrevendoumaspectodasuavidaenegligenciandoosrestantes,nopodeesquecero
panodefundoqueconstituemoconjuntodasactividadessociaiseaestruturasocialtotal.
Taisso,demaneiramuitobreve,osrequisitosessenciaisdeumbomtrabalhodecampo
antropolgeo.Devemosaveriguaragoraquaissoascondiesnecessriasparaolevaracabo.
bvioqueemprimeirolugarenecessanoqueoinvestigadordecampotenhatidoum
treinoacadmicoemAntropologiaSocial.Almdisso,devepossuirbonsconhecimentosdateoria
geraledaetnografiadaregioondetrabalha.
certoquequalquerpessoaeducada,inteligentee
sensvelpodechegaraconhecerbemumpovoestranhoeescreverumrelatrioexcelentesobreo
seumododevida.Possoatdizerquemuitasvezeschegaaconheclomelhorearedigirum
livromelhorsobreelequemuitosantroplogosprofissionais.Umasriedeestudosetnogrficos
muitocorrectosforamescritosmuitoantesdequesefalassedaAntropologiaSocial.Entreestes
contamse,porexemplo,HinduManners,eCustomsandCeremoniesdeDubois(1816),eAnAccount
oftheMan"rsandCustomsoftheModernEgyptians,deLane(1836).No
130

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
pode,pois,negarsequeumprofanopossaobterbonsresultados,maseupensoquetambm
verdadeque,mesmononveldetranslaodeumaculturaparaoutra,sementraremlinhade
contacomumaanliseestrutural,umhomemquesomessuasoutrasqualificaesumapreparao
emAntropologiaSocialpodefazerumestudomuitomaisprofundoeamplo,poisumapessoadeve
aprenderoquetemdeprocurarecomoobservar.
Quandochegamosetapadaanliseestrutural,oprofanoachaseperdido,umavezquenestecaso
imprescindvelterconhecimentosdateoria,dosproblemas,mtodoseconceitostcnicos.Se,
porexemplo,saioapassear,edepoisderegressarescrevouniainformaosobreasrochasque
vi,podereiconseguirumadescrioexcelentemasnuncadecarctergeolgico.Analogamente,um
profanopodefazerumarelaodavidasocialdumpovoprimitivo,mas,aindaquesejaum
excelenterelatrio,nuncaserumestudodetiposociolgico.Nestecaso,naturalmente,existe,
almdisso,adiferenadequeparaoestudodasrochasogelogoapenasnecessitade
conhecimentoscientficos,habilidadetcnicaeinstrumentosapropriados,enquantonaobservao
antropolgicadassociedadesintervmqualidadespessoaisehumanasquepodemuitobempossuir
umleigomasnoumantroplogo.Poroutrolado,possvelprsenaposiodumindivduo
pertencenteaumaculturadiferente,masnonadeumarocha.
Portanto,otrabalhodecampoantropolgicorequer,almdosconhecimentostericosepreparao
tcnica,um
131

ANTROPOLOGIASOCIAL
certotipodecarcteretemperamento.Muitosindivduos,porexemplo,nopodemsuportara
tensodoisolamento,especialmenteemcondiesque,emregra,nosonadaconfortveisnem
saudveis;outros,porseulado,nopodemefectuarasnecessriasadaptaesintelectuaise
emocionais.Paraqueoantroplogocompreendaasociedadenativa,estadeveestardentrodelee
noapenasreflectidanoseucadernodenotas.Acapacidadedepensaresentiralternadamente
comoumselvagemecomo
umeuropeunofcildeadquirirse,defacto,alguma
vezpodeseradquirida.
Paraatingirestaproeza,oindivduodeveabandonarsesemreservasepossuircertospoderes
intuitivosquenemtodaagentetem.Muitosestudiosos,quesabemoquedevemobservarecomo
observar,podemrealizarumtrabalhosobreumasociedadeprimitivadecarctermeramente
eficiente.Porm,quandohquedeterminarseum
homempodefazerumainvestigaocommaisprofundidadedecompreenso,precisoprocuraralgo
maisqueasimplescapacidadeintelectualepreparaotcnica,jqueestasqualidades,porsi
ss,nofazemumbomantroplogo,comotopoucopodemcriarumbomhistoriador.0queresulta
doestudodumapopulaoprimitivanoderivaapenasdasimpressesrecebidaspelointelecto,
masdoimpactonapersonalidadetotal,querdizer,doobservadorcomoumserhumanototal.
Consequentemente,oxitodeumtrabalhodecampodepende,emcerto
modo,dacapacidadedeumhomemparaestudaruma
132

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
sociedadeemparticular.Umindivduoquenosirvaparainvestigardeterminadopovopodeser
muitoapropriadoparaoestudodoutro.Paraquetenhaxito,temdesentiruminteressee
simpatiacrescentespeloobjectodoseutrabalho.
difcilencontrarotipoexactodetemperamentoem
uniocomacapacidade,preparaoespecialeamorao
estudocuidadoso,quesoosrequisitosdobomxitodainvestigao.Masaindamaisraroque
taiscondiessecombinemtambmcomapenetraoimaginativadoartista,quefazfaltapara
interpretaroobservado,ea
habilidadeliterria,necessriaparatraduzirumaculturaestranhaparaalnguadasuaprpria
cultura.0trabalhodoantroplogonofotogrfico.Eletemdedecidiroquesignificativo
naquiloqueobservaeoquedevepremrelevonasubsequentenarraodassuasexperincias.
Paraisto,almdeumamploconhecimentodeAntropologia,devepossuirumtalentoespecialpara
asformas
eospadres,assimcomoumtoquedegnio.Noquerocomistodizerquehajaalgumentreos
antroplogoscom
todasestasqualidadesquedefinemoperfeitoinvestigadordecampo.Algunssodotadosem
certoscamposeoutrosnoutrosecadaumusaostalentosquepossuidamelhorformapossvel.
Ora,umavezqueotrabalhodecampodenaturezaantropolgicadependebastantecomocreio
todoshodeadmitirdapessoaqueorealiza,podeperfeitamenteperguntarsesese
alcanariamosmesmosresultadoscomoutrapessoaaconduzirostrabalhos.Estaumaquesto
133

ANTROPOLOGIASOCIAL
muitodifcil.Aminharespostaseria,ecreioqueosdadosquepossumossobreamatria
autorizamapensarqueelacorrecta,que,tratandosedosmerosfactosregistados,estes
seriampraticamenteosmesmosemambososcasosmas,comolgico,comdiferenasindividuais
nasuapercepo.
Paraumapessoaquesaibaoqueandaaprocurarecomodeveprocurar,quaseimpossvelquese
equivoquearespeitodosfactos,sobretudosepassadoisanos
noseiodeumasociedadepequenaeculturalmentehomognea,semfazeroutracoisasenoestudar
aformadevidadosnativos.Chegaaconhecertobemoquesedir
eoquesefaremqualquersituaoquerdizer,avida
socialtornasetofamiliarparaelequedeixadeser
necessriaacontinuaodassuasobservaesoudosseusquestionrios.Almdisso,
independentementedoseucarcter,oantroplogoespeculadentrodoslimitesdeum
conjuntodeconhecimentostericosquedeterminamnas
suaslinhasgeraisosseusinteresseseassuaslinhasdeinvestigao.Trabalhatambmdentro
doslimitesimpostospelaculturadopovoqueinvestiga.Sesopastoresnmadas,temdeestudar
onomadismopastoril.Seandamobcecadospelafeitiaria,temdeestudarafeitiaria.Notem
outrasadasenoadeseguirospadresculturaislocais.
Destemodo,emboraeupensequeosdiferentesantroplogosqueexaminamomesmopovoacabaro
porregistarosmesmosfactosnosseuscadernosdenotas,creio
134

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
queelesescreveriamdiferentestiposdelivros.Dentrodoslimitesimpostospelasuadisciplina
epelaculturaexaminada,osantroplogossoguiados,naescolhadostemas,naselecoe
agrupamentodosfactosparaosilustrarenadecisodoqueenosignificativo,pelosseus
diferentesinteresses,quereflectemdiferenasdepersonalidade,deeducao,deestatuto
social,deopiniespolticas,deconvicesreligiosas,eassimpordiante.
Ssepodeinterpretaroquesevunicamenteem
termosdeexperinciapessoaleemfunodoquese.Osantroplogos,emborapossuindoem
comumumconjuntodeconhecimentos,diferemtantocomoasoutras
pessoasemmatriadeexperinciaadquiridaenoqueiespeitaaoseuprpriocarcter.A
personalidadedeum
antroplogonopodesereliminadadoseutrabalho,domesmomodoqueapersonalidadedo
historiadornopodeserignoradanoseutrabalho.Fundamentalmente,aoocuparsedeumpovo
primitivo,oantroplogonoestapenasadescreveravidasocialdessacomunidadeomais
correctamentepossvel,masantesaexpressarseasimesmo.Nesteaspecto,oseurelatriodeve
expressarumjuzomoral,especialmentequandoabordaassuntosbastantesusceptveisesobreos
quaistemumaopiniodefinida;e,assim,osresultadosdeumestudodependero,pelomenos
nestaexactamedida,doqueoindivduotrazconsigoeenvolvenainvestigao.Aspessoasque
conhecemtobemcomoeuosantroplogoseosseus
trabalhosestarodeacordocomaminhaopinio.Setivermosemcontaapersonalidadedequem
escreveeconsi135

ANTROPOLOGIASOCIAL
derarmosqueosefeitosdestasdiferenasindividuaistendemacorrigirseentresinoseiodo
amplosectordosestudosantropolgicos,nocreioquedevamospreocuparnosdesnecessariamente
comesteproblema,pelomenos
peloquetocacredibilidadedasdescobertasantropolgicas.
H,contudo,umaspectomaisgeraldaquesto.Pordiferentesque,sejamentresiosdistintos
investigadores,todoselessofilhosdamesmaculturaedamesmasociedade.Almdasua
preparaoedosseusconhecimentosespecializados,todospossuemfundamentalmenteasmesmas
categoriasevaloresculturais,quecanalizamasua
atenoparadeterminadascaractersticasdasociedadequeestoainvestigar.Religio,
direito,economiapoltica,etc.,socategoriasabstractasdanossaculturaemquese
padronizamasobservaesdavidasocialdospovosprimitivos.Aspessoasquepertencemnossa
culturanotamcertasespciesdefactosedeumacertamaneira.Aspessoasquepertencema
culturasdiferentesnotaro,pelomenosemcertamedida,factosdistintos,eperceblosode
outromodo.Seconsiderarmosqueistocerto,osdadosregistadosnosnossoscadernosnoso
factossociais,massimfactosetnogrficos,vistoquenaobservaohouveselecoe
interpretao.Nestemomentonopossocomentaresteproblemageraldepercepoeavaliao,
mastosomentedeixlocolocadoparaofuturo.
Paraterminar,devodizer,comojoteronotadoaofalardotrabalhodecampoantropolgicoe
dasqualida.
136

TRABALHODECAMPOETRADIOEMPIRICA
desecondiesnecessriasparaorealizar,queseguiaopinioexpressanaminhaconferncia
anteriordequeaAntropologiaSocialdeveconsiderarsemaiscomouma
artequecomoumaCinciaNatural.Osmeuscolegas,quesustentamumaopiniocontrria,teriam
tratadodemaneirabastantediferenteostemasaquemereferinestaconferncia.
137

v
ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS

Nasminhassegundaeterceiraconfernciastenteidarumaideiadodesenvolvimentotericoda
AntropologiaSocial,isto,dodesenvolvimentodasteoriasacercadas
sociedadesprimitivas,ousobreaquiloquenosculopassadosedenominariainstituiesdo
homemprimitivoeno
sculoanteriorsociedadesincultas.Naltimaconfernciapasseiemrevistaoprogressodos
nossosconhecimentos
sobreessassociedadesprimitivaseexpliqueicomotinhammelhorado,emqualidadeequantidade,
osrelatossobre
elas,desdeasobservaesfortuitasdosexploradoresataosestudosintensivosdosmodernos
profissionais,passandopelosdetalhadosregistosdemissionrioseadministradores.Esta
constanteprogressodoconhecimentofoimodelandosucessivamenteasteoriasque,emcada
reformulao,passaramaorientaraobservaoparacamadascadavezmaisprofundasenovos
camposdavidasocialdospovosprimitivos,conduzindoistoporsua
vezaumnovoincrementodeinformao.
0grandedesenvolvimentodainvestigaodeuorigem
aumanovaorientaodosfinsemtodosdaAntropologiaSocial.Nestaconfernciafareium
breveresumodealgu141

ANTROPOLOGIASOCIAL
masdastendnciasaquedeulugare,depois,comoexemplodotipodeestudoaquesededicam
actualmenteos
investigadoresdecampo,tratareipormenorizadamenteumasquantasmonografiasantropolgicasem
queregistarameordenaramassuasobservaes.Jvimoscomo
serealizamestasobservaes;estudaremosagoracomo
seorganizameautilizaoquedelasfazemosantroplogos.
0pontofulcralqueconvmnoesquecerqueo
antroplogotrabalhadentrodeumcorpodeconhecimentostericosefazassuasobservaespara
solucionaros
problemasquedelederivam.Estainsistncianosproblemasumacaractersticadequalquertipo
deestudo.LordActonrecomendavaaosseusalunosdeHistriaqueestudassemproblemaseno
perodos.Porseulado,Collingwooddiziaaosestudantesdearqueologiaqueestudassemproblemas
enojazidas.NsaconselhamososnossosestudantesdeAntropologiaaestudarproblemaseno
povos.
Asprimeirasmonografiasdetrabalhosdecampoconsistiamemgeralemrelatosdescritivosdeum
ououtropovo,semespecialatenoaumaanlisesistemtica,aindaqueasespeculaespseudo
histricasfossemsvezestomadasportal.Cadaestudocompreendiauma
sriedecaptulosquetratavamsucessivamenteeem
pormenordosdiferentesaspectosdavidasocial:meio
ambiente,caractersticasraciais,demografia,estatsticasvitais,tecnologia,economia,
organizaosocial,ritosdepassagem,leis,religio,magia,mitologia,folclore,pas142

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
satempos,etc.Asmonografiasmodernastentamseralgomaisqueameradescriodavidasocial
deumpovocominterpretaesdetipomaispopular,queaquenecessariamenteconduzqualquer
descriodeumaculturaemtermosdeoutra.Elasapontamparaumadescrioanalticae
integrantequeressalteaquelascaractersticasdavidasocialquesosignificativasparaa
compreensodasuaestruturaeparaateoriageral.
Estaposiocomeouaserentendidalogoqueos
estudiososdateoriainiciaramassuasprpriasinvestigaesdecampo.Istosignificaqueos
factos,isto,asobservaesregistadasnocadernodenotasdoantroplogo,nosepublicam
paradescreveroquefazoudizumpovo,massimparademonstrarqueoqueeledizoufaz,alm
doseuinteresseintrnseco,clarificaalgunsproblemasdaculturaoudavidainstitucional.Por
outraspalavras,paradecidiroquedevefigurarnoseulivroeoquedevedeixardefora,o
antroplogoguiasepelaimportnciadomaterialparaumdeterminadotemaepelasuautilidade
pararessaltarcaractersticassignificativasdealgumsistemadeactividadessociais.
Narealidade,nestapartedeanotaoeredacoqueoantroplogosocialsedefrontacomurna
sriadificuldade.Jvimosqueelerealizaumestudoglobaldavidasocialdopovo.Estento
obrigadoapublicaruma
memriacompletadassuasobservaesemtodososaspectosdasuavida?0historiadornose
enfrentanestafasecomomesmoproblema.Elepodeseleccionar,rio
materialsuadisposio,oquerelevanteparaoseu
143

ANTROPOLOGIASOCJAI,
temaeprorestodeparte.0quenoincorporanoseu
livronoficaperdido.0antroplogo,etambm,em
grandemedida,oarquelogo,estonumaposiobastantediferente,porqueaquiloqueno
registampodeficar,emuitasvezesfica,perdidoparasempre.0antroplogonoso
cotejadoreointrpretedefontes.o
criadordelas.
Daquemuitosopinemqueodeverdoinvestigadordecamponosereduzapenasaanotar,mas
tambmapublicartudoaquiloqueobservou,tenhaounotenhainteresseparaele.Aprimeira
coisaqueodevepreocupar
reuniramaiorquantidadepossveldedadosenquantohajasociedadesprimitivassusceptveis
deseremestudadas.0antroplogoumrecopiladordedadosenoumrbitro,umavezque
decidirsobreaimportnciadeumfactosignificaprejulgarointeressedasgeraesfuturas.
Estaumadificuldadeaquetentamosresponderdediferentesmodos.Aprticamaiscomum
consiste
emoinvestigadorpublicarumasriedemonografiassobreosdiversosaspectosdavidadeum
povoprimitivoquelheparecemdeparticularimportncia,usandoparaestafinalidadeapenasos
dadosquesedemonstramrelevantesparaosseustemasseleccionadosesuficientesparaos
ilustrar.Osrestantespublicamseemrevistasespecializadasousomimeografadosoureduzidos
amicrofilme.
Aenormemassadeinformaoquesepoderecolheraoestudarumpovoprimitivodurantedoisanos
implicaumamudana,jbastanteevidente,nomtodoantropolgico,apesardeseadoptara
utilizaodosdadosj
144

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
anteriormentereferida.Vimosquenopassadoosantroplogoseramunsdevotosdomtodo
comparado.Quera
finalidadefossereconstruirahistria,querdescobrirfrmulasdescritivasgerais,o
procedimentoeraomesmo.
Liaseumagrandequantidadedelivros,extraasedelesinformaorespeitantematriada
investigaoeJuntavaseestanumnovolivro.Novamosentrardenovoemconsideraessobreo
valordestetipodeestudocomparadoliterrio.Estamplamenteprovadoquesetrata
deumaformidveltarefaquenopodeserlevadaacaboporumhomemqueestobrigadoa
publicarosresultadosdedoisoutrstrabalhosdecampoquetenharealizado,poisparaos
completar,sealmdissotiveralgumcargodocenteouadministrativo,necessitardorestoda
suavida.Comohojeemdiaquasetodososantroplogosfazemtrabalhosdecampo,estasituao
encontrasebastantegeneralizada.
evidenteque,nestascircunstncias,aAntropologiaSocialrapidamentesedesintegrarianuma
infinitasucessodeestudosdesconexossenohouvesseummtodocomumdeinvestigaopara
substituirovelhousodomtodocomparado.Ora,estanecessidadeencontrasehojesupridapelo
quenasCinciasNaturaissedenominariamtodoexperimental,queoresultadodea
AntropologiaSocialsetertransformadoemestudodecampooudisciplinabaseadanaobservao.
0exemploqueseseguepodeaclararoquequerodizer.
Umantroplogorealizouumestudodosritosreligiososnumasociedadeprimitivaechegoua
determinadas
145

ANTROPOLOGIASOCIAL
conclusesacercadopapelquedesempenhamnavida
social.Seformulaestasconclusescomclarezaeemtermosquepermitamresolvlascomo
problemassusceptveisdeserinvestigados,possvelqueeleprprioououtroantroplogo
faamobservaesnumasegundasociedade,capazesdedemonstrarseasconclusesiniciaistmou
noumaamplavalidade.Provavelmentedescobrirquealgumassovlidasnasuatotalidade,que
outrasonosoequeoutrasainda,comcertasmodificaes,tornarseocorrectas.Partindo
dopontoalcanadopeloprimeiroestudo,ainvestigaonosegundotrabalhojserealizar,
presumivelmente,demaneiramaisintensa,adicionandosealgumasnovasformulaessconcluses
confirmadasdoprimeiroestudo.Surgeassimumahiptesesobreosritosreligiososdospovos
primitivosbaseadanoseuestudoemduassociedades.Logoaseguirsegueseumterceiroestudo,
umquartoeumquinto.0processopodecontinuarindefinidamente.Seosestudossosistemticos
ecadaumtentaverificarasconclusesobtidasatessemomentoeadiantarnovashiptesesque
permitamumaverificao,comoprogressodoconhecimentoeo
aparecimentodenovosproblemascadaumadessashiptesesconduziraumnvelmaisprofundode
investigao,queporsuavezlevaraumadefiniocadavezmais
claradeconceitos.Cadanovotrabalho,sepossuialgumvalor,nosnosproporcionainformao
acercadedeterminadainstituionasociedadeprimitivaestudada,como
tambmaclaraascaractersticassignificativasdessainstituionoutrassociedades,inclusive
naquelasemque
146

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
aimportnciadessascaractersticasnofoiapercebidapelosprimeirosinvestigadores.
Consideradonestesentido,otrabalhodecampopodeserhojeemdiaqualificadodeexperimental.
Tambm,noutrosentidobastantediferente,comparado;mascomparadonumaacepo
substancialmentedistintadaquiloaquechamamosmtodocomparado,quefoipraticamente
abandonado,empartepelasrazesquejexpuseemparteporquesraras
vezesdrespostassperguntasquesefazem.
Doquetenhovindoadizerdeduzseoutramudanadedireco,poisnossetransformouo
mtodocomotambm,emparte,afinalidadedainvestigao.Compreendeseperfeitamentequeo
trabalhodecamposejaincompatvelcomosesquemasdeevoluosocialpropugnadospelos
antroplogosdosculopassado,jquenopossvelfazerumaanlisedirectadosfactos
histricosoudaquelesdequenoseconservouumregisto.Numtrabalhodecampodeumpovo
primitivonohmaneiradeprovarourefutarahiptesedequeelefoiemtemposmatrilinearou
queviveunumestadodepromiscuidadesexual.
Almdisto,oalcancedainvestigaoinevitavelmentelimitadoapequenosproblemas,dentrode
cujoslimitespossvelfazerumestudoquepodelevaraconclusesfrutuosas.Hoje,os
esforosambiciososnosentidodeobtersntesesdealcanceuniversalcedemolugara
trabalhosmaismodestosemenosespectaculares.EnquantooantroplogodosculoXIXprocurava
asrespostasparaperguntastaiscomo:Qualosignificado
147

ANTROPOLOGIASOCIAL
sociolgicodareligio?,actualmentenenhuminvestigador,oupelomenosnenhumquetenhasenso
comum,perguntartalcoisa.Antes,tratadedeterminar,porexemplo,opapelquedesempenhao
cultodosantepassadosnumsistemasocialdotipoaquechamamosdelinhagemsegmentarentre
algunspovosafricanos.Emvezde
tentarpintarnumagigantescatelaodesenvolvimentodanooderesponsabilidadeouo
desenvolvimentodoEstado,emtodaaraahumana,oantroplogoactualconcentrasenospequenos
problemasquepermitemuma
investigaodirectaeumaobservaopessoal,comosejamasfunesdofeudoouaposiode
chefiadecertotipoemsociedadesondeasactividadessociaisqueseconcentramvoltadestas
instituiespossamserobservadaseestudadas.Emvezdediscutirseassociedades
primitivassocomunistasouindividualistas,oantroplogomodernoprocurarealizarestudos
pormenorizadosdocomplexodedireitoscolectivosouindividuaiscentradosnapropriedade,s
vezesnaterra,outrasnogado,numadeterminadasociedade,paradescobrircomoesto
relacionadosestesdireitosentresiecomossistemassociaisemqueseintegram:sistemasde
parentesco,sislemaspolticos,sistemasdeculto,eassimpordiante.
Emresumo,aAntropologiaSocialprefereefectuaractualmenteestudosdeobservao,intensivos
epormenorizados,sobreumasriedealgumassociedadesseleccionadas,comoobjectivode
resolverproblemaslimitados.Assimsepensaobterummaiorconhecimentoda.naturezada
sociedadehumanaqueoqueseconseguiria
148

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
mediantegeneralizaes,emlargaescala,feitasapartirdaliteratura.Graasaisto,sagora
comeamosaconhecerumpoucodavidasocialdospovosprimitivos.
AinsistnciadamodernaAntropologiaSocialnarealizaodeestudosdecamposobreproblemas
limitadosteveoutraconsequnciaparaaqualqueriachamaravossaatenoantesdedaralguns
exemplosdeestudosmodernos.Nasconfernciasanterioresjsublinheiqueosantroplogosdo
sculoXIXtinhamumsentidorealistadacultura.Interessavamsepeloscostumeseesteseram
paraelesentidadesindependentes.Coisasqueumasociedadetinhaequeoutrasociedadeno
tinha.Atmesmo
umescritordementalidadetosociolgicacomoMcLennanconsideravaaexogamia,ototemismo,a
matrilinearidade,eassimpordiante,comoelementosdecostumesque,somados,formavamas
culturas.Portanto,oestudoeraorientadonosentidodedeterminarseumpovotinhaounoleis
exogmicas,seeratotmicoousepossuasistemaspatrilincaresoumatrilineares.
Estetipodetaxonomiaculturalfoisendolentamenteabandonadopelosantroplogossociais
ingleses.Poderseiadizermuitosobreestetema,massuficienteafirmarqueoinvestigador
modernotendeapensarmaisem
termosdesociedadequeemtermosdecultura,isto,em
termosdesistemassociaisevaloresenassuasinterrelaes.Tambmjnosecontentaem
saberqueopovotemcrenastotrnicas,masprocuradescobrircomopodemessascrenas
reflectirosvaloresdadescendnciaeasolidariedadedosgruposbaseadosnumantepassado
comum.
149

ANTROPOLOGIASOCIAL
Elenoacreditaquesaberqueopovotraaalinhagempelasmulheres,enopeloshomens,
constituaumcoribecimentosignificativoemsimesmo.Antesinvestigacomo
estesistemamatrilinearafectaarelaoirmoirmouarelaoirmodamefilhodafilha.
Algunsdestesestudosmodernos,comosever,somaisabstractoseestruturaisqueoutrosh
umagrandediferenadeopiniessobreosmtodosdeanlise,mastodoselestendemaser,
quandocomparadoscomosanteriores,sociolgicosefuncionais.Passoagoraadarvosalguns
exemplos.
VoucomearcomosumriodeumdoslivrosdeMalinowski,porqueelefoioprimeiroantroplogo
profissionalarealizarumtrabalhodecampointensivomediantea,utilizaodalnguanativa.
Emborativesserecolhido
umaenormequantidadedematerialsobreosislenhosdasTobriandepublicadovriosvolumes
sobreelesantesdemorrer,spdedarumainformaoparcialdestepovo,enscontinuamos
aindaaignoraralgumasdassuasmaisimportantesactividades,especialmenteasuaorganizao
polticaeoseusistemadeparentesco,
0livroquevoudiscutir,ArgonautsoftheWesternPacific(1922),aindaquepormenorizadoe
escritonumestilojornalstico,podeconsiderarsecomoumclssicodaEtnografiadescritiva,
nosporseroprimeironoseugnero,comotambmpeloseuconsidervelmrito.
Aobratratadeumconjuntodeactividadesqueos
habitantesdasilhasTobriandchamamkula.Estesisle150

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
nhoseosnativosdealgumasilhasvizinhasformamuma
espciedeligaparaatrocadecertosobjectos:colarescompridosdeconchasvermelhase
braceletesdeconchasbrancas.Nestesistemadetroca,oscolarespercorremocircuitodas
comunidadesdasilhasnumsentido,eos
braceletesdescrevemomesmocircuitomasemsentidocontrrio.Estesobjectosnotmnenhum
valorprtico,masapenasumvalorritualoudeprestgio,consistindooprestgionorenomeque
adquireumindivduopelofactodereceber,possuirelogopassaraoutrosalgunsobjectos
especialmenteestimados.Oshomensquetomampartenestesintercmbiostmsciosnasilhasque
visitam.0trficorealizasecomformalidadeedecoroenodevehaverregateios.Estessse
produzemumavezterminadasastrocasrituais,quandotmlugarastransacescomerciais
ordinrias,comoonegciodealimentosouartigosdeusoprtico.Akulapropriamenteditao
sistemadeintercmbioritualpormeiodoqualcolaresebraceletespercorremascomunidadesdas
ilhasnumcircuitointerminvel.
Paralevaracaboestastrocas,oschefesdasaldeiasegruposdealdeiasvizinhasorganizam
grandesexpediescomerciais,oquepressupeapreparaodecanoas,conhecimentosnuticos,
conhecimentodefeitiosmgicosparalutarcontraosazaresdaaventuraeconhecimentodas
tradiesemitosparaguiarosargonautasnassuasviagensenegociaes.Malinowskiconsiderou
porissonecessriodaraolongodetodoumlivroainformaodetodasestasemuitasoutras
matrias.Destemodoviuse
151

ANTROPOLOGIASOCIAL
nanecessidadedenosdeixarumarelaopormenorizadadamagiaedosmitos,denosdescrevera
paisagem,denos
narrarcomoosnativoscultivamosseusjardins,denos
indicarqualaposiodassuasmulheres,comoconstroemenavegamnassuascanoas,eassim
pordiante.Chegoumesmoanarrarosseusprpriossentimentospessoais,jquetambmestava
ali.Pintanosportantoum
quadrodarealidadevividadasociedadedestasilhas,quelembraasnovelasdemileZola.
NestelivrosobreoshabitantesdasTobriand,oprimeiroqueescreveueomelhornaminha
opinio,eleexpemuitoclaramenteasuaconcepodoqueconstituium
sistemasocialefazumaanlisefuncionaldomesmo.Paraele,osistemasocialumasucesso
deactividadesouacontecimentos,enoumconjuntodeabstraces.Parasairnumaexpedio,os
habitantesdasilhasfabricam
canoas.Aoconstrulaspronunciamfrmulasmgicas;estastmasuaorigememcontos,mitose,
poroutrolado,podempertenceraumapessoaporheranadoseutio
materno.Naconstruodeumaembarcaoenoplaneamentodeumaexpedio,oschefesorganizam
edirigemotrabalho;asuaautoridadeprovmprincipalmentedasuariqueza,quemaiorquea
dagentecomum.Elesso
maisricosporquepossuemmaioresjardins.Etmmaioresjardinsporquepossuemvriasmulheres.
ParaMalinowskitodasestasdiferentesactividadesformamumsistema,umavezquecadaumadelas
dependedetodasas
outraseafunodecadaumaapartequedesempenha
152

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
noconjuntototaldeactividadesquetmumarelaodirectaouindirectacomointercmbiodos
objectosrituaisdakula.
Numcertopontodevista,exactoquetudoistoconstituiumsistemadeactividades.Estemodo
impressionistadeapresentaravidasocialmuitoeficazmas,a
falarverdade,otemaprincipalacabaporreduzirseaumasntesedescritivados
acontecimentos.Noumaintegraoterica,emboraosproblemastericossejamdiscutidosnos
interldiosaolongodahistria.Consequentemente,nohumverdadeiropadroderelevncia,
poiscadacoisatemumarelaoespacialetemporalcomtodasasoutrasnarealidadecultural,e
sejaqualforopontodequesepartaestsesemprenomesmoterreno.Aestenveldefactos,
umadescriodavidasocialemtermosdosseusvriosaspectoslevainevitavelmenteainfinitas
repetiesesdenominadasconclusestericas,quenosomaisqueredescriesnuma
linguagemmaisabstracta,poisascorrelaesdiscretassdificilmentesepodemdescobrirse
nosepartirdeumarealidadeconcreta.Malinowskipodiatercomeadoapartirdachefiae
descreverakulaemfunodestainstituiooupodiatambmescreveroseulivrosobreamagia
edescreverakulaeachefiaemfunodesseelemento.
Comorarasvezesrecorreusabstraces,Malinowskinopdeverclaramenteoquetalvezsejao
aspectomaiscaractersticodakula,querdizer,areuniodecomunidadespolticasautnomas
pormeiodaaceitaodevaloresrituaiscomuns.Almdisso,acomparaodavida
153

ANTROPOLOGIASOCIAL
socialdeumacomunidadeassimdescritacomoutras,analogamenteconsideradas,ficalimitada
avaliaodassemelhanasediferenasculturaisenopodeserdetipoestrutural,querequer
umcertograudeabstraco.Contudo,aliteraturasobreotemaenriqueceusecomalguns
excelenteseimportantesestudosetnogrficossobreum
certonmerodesociedadesprimitivas,levadosacabo
poralunosdeMalinowskicomoqueaindasepodeconsiderar,emgrandemedida,umsentido
realistadacultura.EntreestescontamseWe,theTikopiadoprofessorFirth(1936),Reaction
toConquestdeHunter(1936),AHandbookofTswanaLawandCustomdoprofessorSchapera(1938)e
Land,LabourandDietinNorthernRhodesiadodr.Richards(1939).
0termoabstracotemvriossignificados.Podesignificarotratamentodeapenasumaparteda
vidasocial,ematenoaproblemasdeinvestigaoespeciaiselimitados,considerandooresto
unicamentena
medidaemquerelevanteparaoestudodessesproblemas.Tambmpodeentendersecomouma
anliseestruturalrealizadamedianteaintegraodeabstracesfeitasapartirdavida
social.Comoexemplodoprimeiro.aidoprocedimentodiscutireiolivrodadrMead
intitul,
ComingofAgeinSamoa(1929).Tratasedeumlivro
discursivo,quasediriadeconversafiadaefeminino,com
tendnciaparaopitoresco.oqueeuchamoliteraturaantropolgicadetipomurmriodo
ventonasfolhasdaspalmeiras,dequeMalinowskilanouamoda.
154

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
0objectivodolivrodemonstrarqueasdificuldadesdaadolescncia,particularmenteasdas
raparigas,quesoumaspectotocomumeperturbadordavidaamericana,noseobservamem
Samoa;logopodemconsiderarsecomooprodutodeumgneroparticulardeambientesocial,
originadopelasrestriesdacivilizao
aenodevidonatureza.Adr.Meadtratadedemonstrar
noscomoascondiesdaadolescnciaemSamoasodiferentesdasamericanas.Comtal
objectivo,contanostudooqueobservouarespeitodoquadrosocialdaraparigadeSamoa,como,
emsentidoamplo,educada,como
decorreasuainfncia,qualoseulugarnavidadafamlia,dopovoenocrculomaisvastoda
comunidadeeavariedadedassuasrelaessexuaiscomosjovens.Adescriosemprefeitaem
ordemaoproblemaemestudo,isto,moldagemdapersonalidadedaraparigaquevaicrescendo
pelascondiessociais,easreacesdasua
personalidadesmudanasfisiolgicasdapuberdade.
Aconclusoaquesecheganesteestudoquenohdiferenasentreasraparigasamericanase
asraparigassamoanasnoprocessodeadolescnciaemsimesmo.
Asdiferenasresidemnarespostaqueselhed.EmSamoanohcrisesoupresses,masum
desenvolvimentoordenadodeinteresseseactividades.Asmentesdasraparigasdiznosadra
Meadnoestodominadasporconflitos,perturbadasporquestesfilosficas,tentadaspor
remotasambies.Vivercomoumaraparigacommuitosamantes,tantotempoquantopossvel,e
depoiscasarsenoseuprpriopovoado,pertodosseus
155

ANTROPOLOGIASOCIAL
parentes,etermuitosfilhos,soambiesuniformesesatisfatrias().
Araparigaamericana,namesmafasedasuavida,sofretensesepressesporqueoseuambiente
socialdiferente.Quaissoentoasdiferenasmaissignificativas?Adr.Meaddeopinio
queasmaisimportantesresidemnafaltadeprofundossentimentospessoaisedevalores
antagnicosnasociedadedeSamoa.Araparigasamoananosepreocupaexcessivamenteporalguma
coisaouporalgume,emespecial,nocristalizagrandesesperanasemnenhumarelaosocial.
Istodeveseemparteaofactodequenosoeducadasnumestreitocrculofamiliar,massim
nummaisamplocrculodeparentesco,demodoqueaautoridadeeoafectoencontramsedivididos
porumgrandenmerodepessoas.Aindamaisimportanteaculturahomogneadossamoanos.Todos
elestmosmesmospadresdecomportamento.Hapenasumconjuntodecrenasreligiosaseum
nicocdigomoral.Consequentemente,asadolescentessamoanasnotmqueescolhernestas
matrias,oqueinevitavelmenteteriadeafectarassuasrelaescomos
queasrodeiam,eevitamassimosconflitosquederivamdeterescolhidoentrediferentes
conjuntosdevalores
eosdesajustamentoseneurosesqueresultamdosconflitos.Aadolescenteamericana,ao
contrrio,deparaseno
seumeiosocialcomtantosetovariadosvaloresanta(1)P.157.
156

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
gnicosqueobrigadaarealizarumaescolha,queprecursoradoconflito.
0livroqueacabodecomentardistinguesedamaioriadasmodernasmonografiasdetrabalhosde
campopelofactodequenelenoseapresentaumaanlisedaestruturasocialdeSamoa,nem
sequerdeformaesquemtica.Porissodifcilterqualquertipodeperspectivasobreosfactos
relatados.Contudo,umbomexemplodeum
estudodedicadoaumnicoproblema,escritoporuma
mulhersumamenteinteligente.
Vouagorafalardedoislivrosmeus.Comodesculpapossoalegarquemaisfcilapresentaruma
anlisedeumaculturaquenosfamilarqueumadeoutraquedesconhecemos.Estasduasobras
ilustramautilizaodaabstracoemdoiscasosbastantediferentes:oprimeirooestudode
umsistemadeideias,eosegundooestudodeumsistemadegrupospolticos.
0meuprimeirolivro,Witchcralt,OraclesandMagicamongtheAzande(1937),ocupasedeumpovo
dafricaCentral.umatentativadetornarcompreensveisuma
sriedecrenas,todaselasestranhasmentalidadedeuminglscontemporneo,mostrandocomo
constituemum
sistemadepensamentointeligvelrelacionadocomasactividadessociais,aestruturasocialea
vidadoindivduo.
EntreosAzandecostumegeralatribuirqualquerinfortnioquesucedabruxaria,queeles
consideramcomoumestadoorgnicointerno,emboraasuaactuaodecorra,segundopensam,por
meiospsquicos.0bruxoenviaoqueeleschamamaalmaouoespritodasuafei157

ANTROPOLOGIASOMI,
tiariaparacausarmalesnosoutros.0prejudicadoconsultaentoosorculos,dequeexistem
diversostipos,
ouumadivinho,comafinalidadededescobrirquemoestaprejudicar.0processopodeser
muitodemoradoecomplicado,e,umavezdescobertooculpado,pedeselhequecesseasua
influnciamaligna.
Senumcasodedoenaobruxonointerrompeasua
actividademalficaeoatacadomorre,osparentesdomortopodiam,antigamente,levaroassunto
anteoseu
prncipeeexigirvinganaouumacompensao.Aoutrapossibilidade,queaqueseemprega
invariavelmente
nosnossosdias,destruirofeiticeiropormeiodemagialetal.OsAzandenosconhecemeste
tipodebruxariacomotambmpossuem,almdisso,umvastoreportriodeprincpiosetcnicas
demagia.Paraconheceralgumasdelasprecisopertenceraassociaesmgicasespeciais,que
servemprincipalmenteparaprotegerassuaspessoaseactividadesdosencantamentos.
Bruxaria,orculosemagiaformamassimumcomplexosistemadecrenaseritosquestm
significadose
seconsideraremcomopartesinterdependentesdeum
todo.Estesistemapossuiumaestruturalgica;seaceitarmoscertospostulados,asdeduese
acesnelasbaseadassocorrectas.Umfeitioprovocaamortedeuma
pessoa.Logo,umamorteprovadefeitiariaeosorculosconfirmamquefoiafeitiariaquea
provocou.Amagiaapareceparavingaramorte.Seumvizinhomorrerpoucodepois,osorculos
determinamqueelomorreuvtimadamagiadevingana.Vemos,pois,que
158

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
opensamentomsticoformaumaespciedemosaico,em
quecadaumdoselementosdascrenasencaixaperfeitamente.Portanto,se,numsistemade
pensamentotofechado,umadeterminadaexperinciaestemcontradiocomumacrena,istos
podeprovarqueaexperinciaerradaouinadequada.Ouento,paradarumasoluo
satisfatriaaparenteincongruncia,haveriaqueinterpretaracontradioatravsde
complicadasexplica5essecundriasbaseadasnascrenas.Atocepticismoacabaporcorroborar
ascrenassobrequeseexerce.Assim,ao
criticardeterminadoadivinhoou,porexemplo,desconfiardeumcertoorculo,ouformade
magia,oqueseconsegueapenasaumentarafnoutrosfeiticeirosenosistemacomoumtodo.
Aanlisedeumgrandenmerodecasosemquesurgiuadiscussosobrefeitiaria,edos
comentriosdosAzandesobreoassuntoemmuitasocasi5es,mostraqueafeitiarialhes
proporcionaumafilosofiadosacontecimentosqueintelectualmentesatisfatria.Aprimeira
vistapareceabsurdosustentarqueseastrmitasdestruramossuportesdeumceleiroeeste
caiuemcimadeumhornemsentadosuasonibra,matandoo,istosejaum
actodefeitiaria.Orabem,osAzande,talcomons,nonegamqueocolapsodoceleirosejaa
causaimediatadamorte;oqueafirmamqueseoindivduonotivesseestadoenfeitiadoo
celeironoteriacadonesseprecisomomentosobreessedeterminadohomemqueestavasentado
nesselugar.Porquenocaiunoutromomentoouquandoestavalsentadaoutrapessoa?fcil
explicar
159

ANTROPOLOGIASOCIAL
aquedadoceleiro.Foidevidastrmitaseaopesodomilhoarmazenadonoseuinterior.Tambm
fcilexplicarapresenadohomemdebaixodele.Estavaaporcausadasombra,resguardando
sedocalordodia.Masporquequeestasduascadeiasdeacontecimentoscoincidemnumcerto
pontonoespaoenotempo?Nsdizemosqueacoincidnciasedeveaoacaso.OsAzandeexplicam
napelafeitiaria.Afeitiariaeoceleiro,operandoconjuntamente,mataramohomem.
0conceitodefeitiariaproporcionaaosAzandenosumafilosofianatural,cornotambmuma
filosofiamoral,emquetambmestcontidaumateoriapsicolgica.Aindaqueumhomemsejaum
feiticeiro,asuafeitiarianoprejudicaraspessoasanoserquehajaum
actodevontade.Tersempredehaverummotivoeeste
encontrarsesemprenasmspaixesdoshomens,nodio,nacobia,nainveja,nocimeeno
ressentimento.Asdesditasprovmdafeitiaria,eafeitiariadirigidapormsintenes.Os
Azandenoculpamumhomemporserfeiticeiro.Elenoopodeevitar.0quedenunciama
maldadequeexisteneleequeolevaaprejudicaroutros.EupossoacrescentarqueosAzandetm
plenaconscinciadoqueospsiclogoschamamprojeco,ou
seja,quequandoumhomemdizqueumoutrooodeiaeoestaenfeitiar,muitasvezeso
primeiroqueodeiaequeobruxo;e,almdisso,quetambmseapercebemdopapelimportante
desempenhadopelossonhos,oudoqueagorasedenominasubconsciente,nasmspaixesdos
homens.Poroutrolado,necessriosublinharque
160

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
odogmadequeamaldadedeumfeiticeiroacausadasdesditasnopodeinvocarsecomo
desculpaparaasacesprovocadasporerrosouignorncia.Afeitiariasprovocainfortnios
imerecidos.Consequentemente,seum
homemcometeadultrio,sedeslealaoseurei,sefalhaemalgumaempresa,comoolaria,por
exemplo,porfaltadehabilidade,estsujeitospenalidadesoufracassos
quemereamassuasaces.
Comoofeiticeirosprejudicaohomemquetenhamsintenesaseurespeito,oatingidopor
umadoenaououtroinfortniopeosnomesdosseusinimigosanteosorculose,
consequentemente,uminimigoqueos
orculosdeclaramserohomemqueoestaenfeitiar.Asacusaesdefeitiaria,portanto,s
surgementrepessoascujasrelaessociaispermitemestadosdeinimizade.Asuaincidncia
determinadapelaestruturasocial.Porexemplo,asrelaesentrecrianaseadultosnoso
denaturezaafomentarestadosdeinimizadeeassimascrianasnosoacusadasdefeitiaria
contraosadultos.
Porrazessemelhantes,osnobresnosoacusadosdeenfeitiarplebeus,aindaquenestecaso
hajaoutrarazosuplementar,queadequenenhumplebeusearriscaria
aacusarumnobredefeitiaria.Domesmomodo,uma
vezqueasmulheresnasociedadeZandenotmrelaessociaiscomhomenssalvoosseusmaridos
eoshomensdasualinhagemenuncaprejudicariamasualinhagem,elasssoacusadasde
enfeitiarasvizinhas
eosseusmaridos,enenhumoutrohomem.
161

ANTROPOLOGIASOCIAL
Osorculostmgrausdeimportncia.Unssomenos
segurosqueoutrosnassuasrevelaese,consequentemente,nosepodeprocederatqueassuas
afirmaessejamconfirmadaspelaautoridademxima,oorculodosvenenos.Aimportnciadeste
depende,porsuavez,doestatutosocialdoseudono.Umcasopodeportantotransitardeum
orculoparaoutro,talcomononosso
pasdeumtribunalparaoutro,atchegaraoorculodorei,queditaoveredictofinal,parao
qualnohapelao.Assim,omecanismolegalquefuncionaem
casosdefeitiariaest,emltimainstncia,nasmosdoreiedosseusrepresentantes,oque
fazcomqueaacosocialprovocadaporestacrenasejaumdosprincipaissuportesda
autoridadereal.0funcionamentodasprticasdefeitiarianoseiodavidasocialesttambm
intimamentevinculadoaosistemadeparentesco,especialmenteatravsdocostumedevingana.
Creioterjditoosuficienteparamostrarque,graasinvestigaoantropolgica,oque
primeiravistaapenaspareceuma
superstioabsurdanarealidadeoprincpiointegrantedeumsistemadepensamentoeleis
morais,quedesempenhaumimportantepapelnaestruturasocial.
0meusegundolivro,TheNuer.ADescriptionoftheModesofLivelihoodandPolitical
InstitutionsofaNiloticPeople(1940),tratadeumtipomuitodiferentedepovoesociedadee
ocupasedeproblemasdevariadssimasespcies.OsNuersopastoresseminmadasquevivemna
zonadepntanosesavanasdoSuldoStidoangloegpcio.Formamumconglomeradodetribose,
como
162

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
notmchefesneminstituieslegais,atarefamaisimportantearealizarpareceriaser
descobriroprincpioquepresidesuaintegraotribaloupoltica.evidentequeosNuer,
comopossuemumaculturamaterialmuitosimples,dependembastantedomeioqueosrodeia.
Examinandoasuaecologia,verificasequeamanutenodavidapastorilemcondiesdifceis
tornanecessriaumaordempolticabastanteamplaparaconservaroseu
mododevida.Estaordempolticafornecidapelaestruturatribal.Umestudodasdiferentes
comunidadeslocaisdentrodeumatriboNuerpsemevidnciaquecadaumadelasseencontra
identificadapoliticamentecomuma
linhagem,emboraamaioriadosseusmembrosnopertenaaestalinhagem,equetodasestas
linhagenssoramosdeumnicocl.Cadadivisoterritorialdeumatriboestassimcoordenada
comoramocorrespondentedestecldominante,demodoqueasrelaesentreas
partesdeumatribo,tantoasuaseparaocomoasua
unidade,estoconceptualizadaseexpressasdentrodeumquadrodevaloresligados
descendncia.
Comoexemplodotipodeproblemaqueestudamosedaanliseestruturalquerealizamos,e
deixandodeladooutrasquestesinvestigadassobreestefundoestruturalgeral,passareia
comentarmuitobrevementeoconceitoqueosNuertmdotempo.
Sesboareiemlinhasgeraisoraciocnioquemostra,porumlado,queoconceitodasmudanas
naturaiscomopontosderefernciaparaassinalarotempoestdeterminadopeloritmodas
actividadessociaise,por
163

ANTROPOLOGIASOCIAL
outrolado,queCSsCsmesmospontosderefernciasoreflexodasrelaesestruturaisentre
grupossociais.Ospontosderefernciaquotidianasoastarefasdokraale,paraosperodos
maislongos,asfasesdeoutrasactividadesperidicas,comoamondaouosmovimentossasonais
doshomensedosseusrebanhos.Apassagemdotempoasucessodeactividadeseasrelaes
quetmentresi.Daquiderivamumasriedeconclusesinteressantes.Porexemplo,queotempo
notemomesmo
valoremtodasasestaesdoano.Almdisso,comoos
Nuercarecemdeumsistemaabstractoparamediro
tempo,noconsideram,comons,queestesejaalgorealquepassa,quepodeserdesperdiado,
poupado,etc.Poroutrolado,nonecessitamdecoordenarassuasactividadesemfunodeuma
passagemabstractadotempo,porqueosseuspontosderefernciasoasprpriasactividades.
Destemodo,emcertoms,fazemseasprimeirasrepresasparaapescaeestabelecemseos
primeirosacam.
pamentosparaogado;ora,comoseestprecisamenteafazeressasactividades,deveser,pois,
essemsouestarentomuitoperto.Querdizer,nosefazemasrepresasparaapescaporque
Novembro,massim,aocontrrio,Novembroporqueseestoafazerasrepresas.
Osperodosmaislongosdetemposoquasecomple.tamenteestruturais.Osacontecimentosque
relacionamsodiferentesparaosdistintosgruposdepessoas;assim,cadagrupopossuioseu
prpriosistemadeassinalarotempo,almdosistemacolectivoqueserefereaacontecimentos
deexcepcionalsignificadoparatodoseles.
164

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNOS
Poroutrolado,osNuerdosexomasculinoestoestratificadosporidadesemdivisesou
conjuntos,principiandocadanovoconjuntoaproximadametnecadadezanos.Novouentrarem
pormenoressobreestaorganizao,mas
apenasdizerquemuitasvezesseassinala,porrefernciaaestesgrupos,omomentoemque
sucederamdeterminadosacontecimentos.Osintervalosentreosacontecimentosnosecontam,
ento,emfunodoconceitodetempotalqualnsoentendemos,masemfunodadistncia
estrutural,dadiferenasocialentrepessoas.OsNuerestimamtambmodecorrerdahistriaem
funodassuasgenealogiasdedescendncia.Numasituaodeterminada,procurarseaorigem
genealgicademaneiramaisoumenosprofundadeacordocomadimensodogrupodelinhagemde
quesetrate.Aqui,portanto,o
tempoumreflexodasunidadesdaestruturasocial.Osacontecimentostmumasituaodentro
dessaestrutura,masnotmumaposioexactanotempohistrico,domodocomonso
entendemos.Podedizerseque,emgeral,otempoentreosNuerumaconceptualizaoda
estruturasocial,equeospontosdereferncianosistemaqueomedemsoprojecesnopassado
derelaesreaisentregruposdepessoas.Enfim,otempocoordenamaisrelaesque
acontecimentos.
Nestacurtaexposiohaverseguramentemuitospontosobscuros.Issonotemimportncia,j
quenopretendodemonstraraexactidodomeuraciocnio,mas
ensinaromtodoqueseseguiu.Terseoapercebidodequetambmnestecasoomtodosereduz
atornarinte165

ANTROPOLOGIASOCJAL
ligvelumapartedavidasocial,mostrandocomoelaseintegraemtodasasoutras.Este
objectivossepodeconseguirmedianteabstraces,queemseguidaserelacionamlogicamente
entresi.
Mencioneinaminhaprimeiraconfernciaque,nopassado,aAntropologiaSociallimitava
geralmenteasua
atenoscomunidadesprimitivas.Houve,contudo,excepes.Pornossapartenoaconsideramos
comooestudodassociedadesprimitivas,mascomoainvestigaodetodasassociedadeshumanas.
Paravosmostrarquetambmestudamossociedadescivilizadas,ecomoltimoexemplode
monografiasdetrabalhosdecampo,falareidumlivrosobreoscamponesesdoSuldaIrlanda.
TratasedeTheIrishCountrymandoprofessorArensberg(1937).Estelivroumexemplo
excelentedaanliseestrutural,emqueoautorassinaladeformasimpleseconcisaas
conclusesaquechegoudepoisdeumainvestigaorealizadaemCountyClarejuntamentecomo
professorKimbal1.
AparteSuldaIrlandaumazonadepequenasquintas.Amaiorpartedasfamliasviveemquinze
outrintaacresdeterra,custadoqueproduzosolo,vendendooexcedenteparacomprar
produtoscomofarinhaech.Nasquintastrabalhamasfamlias,quesvezesrecebemajudados
parentes.Arededevnculosdeparentescoqueuneosmembrosdeumaaldeiaedasaldeias
vizinhasdesempenhaumpapelmuitoimportantenaorganizaodavidaruralirlandesa.0autor
discuteesteemuitosoutrostpicos;eu,pelomeulado,referirmeeibreve166

ESTUDOSANTROPOLGICOS,MODERNOS
menteadoisdeles:ocasamentoeasrelaesentreos
habitantesdocampoeoshabitantesdacidade.
0autordiznosqueocasamentoumpontofulcralvoltadoqualgiraavidarural.um
centroestrutural().Osagricultoresmenosimportantessoosquepossuemasmaioresfamlias,
eocasamentotemlugar,paraambosossexos,numaidademaistardiaqueem
qualqueroutrostiocomregistosconhecidos.Comoas
quintassopequenas,umafamliaspodecasarbemumfilhoeumafilha.Aocasarseofilho
quehdeherdaraquinta,asuanoivatrazconsigoumdote,querondaas250ou350libras,o
queaproximadamenteequivalenteaovalordaquintaeconstituiumndicedoestatutosocialda
famlia.Partedodotevaiparaomaridoeparaospaisdeste,quedepoisdocasamentodofilho
seretiram
daadministraodaquinta,eoutrapartedestinasea
auxiliarosoutrosfilhos,que,dadoqueapropriedadenoedivididaentreosdescendentes,tm
deemigrarparaascidadesafimdeganharemavidanosnegcios,comumaprofisso,naigreja,
ousairparaoestrangeiro.Destemodosepodemanteracontinuidadedafamlianumaquinta,
medianteantimaassociaoentresangueepatrimnio,masscustadosoutrosfilhos,
geralmenteos
maisnovos.0autormostraassimqueocasamento,aherana,oscontrolessociais,amigrao
paraascidades
eaemigraoparaoestrangeirosoelementosdosistemasocialbaseadonaspequenasquintas.
(2)P.93.
167

ANTROPOLOGIASOCIAL
0sistemasocialdasquintastemasuacontrapartidanascidadesqueconstituemmercadoslocais,
oqueexplica,
comosever,odesaparecimentogradualdasfamliasdacidade.Osfilhosmaisnovosdos
agricultores,pelascausasquejsereferiram,voparaascidadescomoaprendizeseassuas
filhascomoesposas.Oscomerciantesvivemdosseusconhecidosdocampo,queapenasfavorecemos
dasualinhagem.Portanto,umlojistaouodono
deumacervejariatendemacasarosfilhosherdeiroscomumaraparigadocampo,quetrar
consigonososeu
dotecomoaindaagentedoseulugarcomoclientesdalojaoudacervejaria.Cidadeecampo,ou
seja,aunidadedistributivaeaunidadeprodutiva,estonosligadaseconomicamentecomo
tambmporvnculosdeparentesco.Contudo,avidaurbanaafectaasperspectivasdoshomensque,
apoucoepouco,jnoestodispostosafazerconcessesaoscamponeses.Perdemoscostumese
osinteressesruraiseestefenmenoaindamaisnotrionaquelesquenasceramnascidades,a
segundageraodemigrantes.Asfamliasdoslojistasedoscervejeirosprocuramumaprofisso
oudeslocamseparacidadesmaiores.Tornamsepartedeummeioemqueocamponotemlugar.0
postoquedeixamatrsdesinacidadeprovincianaocupadoporsanguenovo,que,graass
suas
conexescomocampo,estabeleceporsuaveznovos
laosdeparentesco.Verificaseassimcomonosistema
socialgeraldocampoirlandsestoligadososistema
econmico,medianteointercmbiodosartigosdaquinta
168

ESTUDOSANTROPOLGICOSMODERNGS,
porartigoscomerciais,eosistemadeparentesco,atravsdoscasamentosentreocampoea
cidade.
Umadasformasporquesemantmasconexesentreoshabitantesdacidadeeosseusprimosdo
campoa
dadvida.0homemdocampoestsempreemdvidaparacomoseuparentelojistaeestadvida
crnicaumapartedasuarelaosocial.Afalarverdade,quandoumcamponssezangacomo
lojista,costumasaldarasua
contaparadeixardeserclienteecortarassimarelaoentreambos.Estecompromisso,comoo
dote,umndicedeestatuto;umsignodacapacidadeedodesejodemanteraredede
obrigaessociaisquedoaoindivduoesuafamliaumlugardentrodavidasocial.Advida
passadegeraoemgerao,depaiafilho.olaoentreafamliaelinhagemdocamponsea
famliaelinhagemdolojista,peloqualseexpressaaconfianamtuaeasobrigaessociais
recprocas.Advidaapareceassimsobumanovaperspectiva,comoumdosmecanismosque
contribuemparaamanutenodeumsistemasocial.Paraentenderoseusentido,noapodemos
considerarapenasemsentidoeconmico,masemrelaocomoparentescoeoutrosaspectosda
estruturasocialtotal.0juzomoralquesepossaformularaseurespeitotemdefazerse,
pois,luzdestemaisamploentendimento.
Esperoqueestespoucosexemplos,quesoosquepudedaremtopoucotempo,tenhamcontribudo
paravostornarcompreensveisogneroeadiversidadedeproblemasquehojeemdiao
antroplogosocialtemde
169

ANTROPOLOGIASOCIAL
encarar.Maisumavezpoderocomprovarquenose
tratadeinvestigartemasestranhosouromnticos,mas
problemasreaisdeSociologia.Almdisso,ecomotereioportunidadedesublinharnaminha
prximaeltimaconferncia,essasquestesnosomeramenteimportantesdentrodoseu
particularquadrotnicoegeogrfico,antesconstituemproblemasdeinteressegeral.Nanossa
prpriasociedadeeatmesmoparansimportantesaberqueoshabitantesdasTobrianddedicam
omximodassuasenergiasaalcanarfinshonorficosenoutilitrios;queemboraosnaturais
deSamoanosedistingamespecialmenteentresipeladiversidadedassuasambiesoupela
grandevariedadedecaracteresqueessasambiesoriginam,possuemseguranapessoalea
felicidadequeaacompanha;queemboraacinciamodernarejeiteassuposiesemqueosZande
basearamoseusistemadecrenas,osistematemumavalidadefilosficaemoral;quepara
entenderosconceitosdosNuersobreotempohquecompreenderprimeiroasuaestruturasocial;
equenaIrlandadoSulasdvidasservemparamanterrelaesharmoniosasentrecampoecidade.
Estasemuitasoutrasconclusesfrutuosas,sebemquenoconfirmadas,tmobviamenteum
importantesignificado,nosparaacompreensodassociedadesdecujoestudoemergiram,mas
tambmparaacompreensodequalquersociedade,incluindoanossa.
170

vi
ANTROPOLOGIAAPLICADA

NasminhasprimeirasconfernciastenteidarlhesumaideiageraldaAntropologiaSocialdo
pontodevistadoensinouniversitrio,doseudesenvolvimento
comoumramoespecialdoconhecimento,dosproblemasqueinvestigaedascaractersticasdesse
labor.Nestaltimaliotratareideumaperguntaquemuitosantroplogosdevemterescutadode
temposatempos.ParaqueserveestudarAntropologiaSocial?
Estaperguntapodeserinterpretadadevriasmaneiras.Podeserinterpretadacomoodesejode
saberoquelevaumhomematomaraAntropologiaSocialcomoprofisso.Provavelmente,cada
antroplogodariaaquiuma
respostadiferente.Paramuitosdens,einclusiveparamim,arespostapoderiaser:Nosei
exactamente,ou,naspalavrasdeumcolegaamericano,Suponhoquegostodeviajar.
Contudoaperguntatemgeralmenteosentidode:
Queutilidadetemoconhecimentodospovosprimitivos?Umarespostaaestaquestoformulada
destemodotem
deserdivididanumdebatesobreasuautilidadeparaasprpriassociedadesprimitivasepara
aquelesqueso
173

ANTROPOLOGIASOCIAL
responsveispeloseubemestarenumadiscussodasuautilidadeevalorparaoshomensqueas
estudamouseja,paransprprios.
Comoosantroplogossociaisseocupamprincipalmentedassociedadesprimitivas,evidenteque
ainformaoquerecolhemeasconclusesaquechegamteroalgumarelaocomosproblemasda
administraoe
educaodessascomunidades.Compreendeseassimfacilmentequeseumgovernocolonialquer
administraruma
comunidadeatravsdosseuschefes,temdesaberquemso,quaissoassuasfunes,
autoridade,privilgioseobrigaes.Almdisso,paragovernarsegundoasleisecostumesque
lhessoprprios,bvioqueprimeirohquedescobrilos.Sesequisermudaraeconomiade
umasociedade,alterando,porexemplo,oseusistemadepossedaterra,induzindoaaplantar
produtosdeexportao,ouentoinstituindomercadoseumaeconomiamonetria,seriaaltamente
convenientepodercalcular,pelomenosaproximadamente,osprovveisefeitossociaisdessas
medidas.Amodificaodosistemadepossedasterraspodeterrepercussessobreavida
familiareoparentesco,comotambmsobreareligio,porqueos
vnculosdefamliaeparentescoeascrenaseritosreligiosospodemestarintimamenteligados
aosistematradicionaldepropriedadedaterra.Tambmevidentequeseummissionriodeseja
converterospovosnativosCristandade,deveteralgunsconhecimentossobreassuas
crenaseprticasreligiosas.Deoutromodo,impossvelavanarcomoensinoapostlico,j
queestedeve
174

ANTROPOLOGIAAPLICADA
realizarsenalnguanativa,isto,atravsdosconceitosreligiososdosnativos.
AimportnciadaAntropologiaSocialparaaAdministraoColonialfoireconhecidademodogeral
desdeosprincpiosdosculo,querpeloMinistriodasColnias,querpelosgovernoscoloniais,
quedemonstraramum
interessecrescentenoensinoenainvestigaoantropolgicos.Desdehmuitotempoqueos
aspirantesdoquadrodoexrcitocolonial,antesdeiremocuparosseus
postos,recebem,juntamentecomoutroscursos,aulasdeAntropologiaSocialemOxford,Cambridge
e,maisrecentemente,emLondres.Apartirdaltimaguerra,comeouseaenviarmetrpole
algunsfuncionrioscoloniaisparaqueassistissemacursosdeaperfeioamentoerevisonessas
trsuniversidades,emuitosdelesescolheramaAntropologiaSocialcomotemaespecialde
estudo,entreasmatriasoptativas.Noraro,almdisso,quefuncionriosadministrativos
prestassemprovasparao
TriposdeAntropologiaemCambridgeeocasionalmenteparaodiplomaouograudepsgraduao
emAntropologianauniversidadedeOxford.Muitosdeles,quepertencemaoRealInstitutode
Antropologia,mantmatravsdestainstituioumcontactosegurocomosdesenvolvimentosmais
recentesdestadisciplina.
Osgovernoscoloniaisestodeacordoemquemuitotilqueosseusfuncionriospossuamum
conhecimentoelementaregeraldeAntropologia.Contudo,esseconhecimentonosuficientepara
oscapacitarparaainvestigao,aindaquetivessem(enootm)tempoeoportu175

ANTROPOLOGIASOCIAL
nidadeparaarealizar.Masosgovernostm,porseu
lado,apoiadoocasionalmenteosfuncionriosaoseuservio,ajudandoosaadquirirumaformao
avanadaemAntropologiaesecundandoosquemostraramaptidoparalevaracaboinvestigaese
estudosnosseusterritrios.Algunsestudosimportantesforamrealizadosdestamaneira,sendo
osmaisdestacadosaquelesqueseencontramincorporadosnasriedevolumespublicadapor
RattraysobreosAshantidaCostadoOuro.Tambmsoexcelentesosestudosrealizadosdomesmo
modopelodr.MeeknaNigria,eporF.E.WilliamseE.W.PearsonChinnerynaNovaGuin.Tem,
noentanto,dese
sublinharquemesmoosmelhorestrabalhosdestesfuncionriosantroplogosnochegama
satisfazertotalmenteoprofissional.Etambmparecequenososatisfatriosdopontode
vistaadministrativo,jque,salvonoTanganica,esteprocessoderealizarainvestigaofoi,
segundocreio,geralmenteabandonado.
Pelocontrrio,oSudoangloegpcio,bastanteajuizadamentenaminhaopinio,preferiusempre
financiarexpediesdeantroplogosprofissionaisoucontratlospordeterminadoespaode
tempopararealizaremcertas
investigaes.Assim,realizaramsucessivamenteestudosnestepas,desde1909atagora,o
professoreasenhoraSeligman,euprprio,odr.Nadel,eosenhorLienhardt.Estasoluo
vantajosaparaoantroplogo,porqueadquireumaexperinciaquelhepermitirirocupar,logoa
seguir,umlugarnaUniversidade,eparaogoverno,porquerecebeosbenefciosdotrabalhode
umhomem
176

ANTROPOLOGIAAPLICADA
perfeitamentepreparado,queconheceosmaismodernosavanossobreotema.
Apartirdaltimaguerra,oMinistriodasColniasdemonstrouuminteressecadavezmaiorpela
AntropologiaSocial.Organizouefinanciouinvestigaesantropolgicasnumgrandenmerode
territrioscoloniais.Masosresultadosobtidosnomeparecemtotalmentesatisfatrios,nemo
modocomoasinvestigaesforamconduzidas.Estoucompletamentedeacordocomosquesustentam
queamelhorformadeefectuarumainvestigaoatravsdosdepartamentosuniversitrios.
Nestecaso,soelesosresponsveispelaselecoepreparaodosestudantes,pelasuperviso
dotrabalhoepelaredacoepublicaodosresultados.ApolticaactualdoMinis.triodas
Colniasorganizarosestudosatravsdosinstitutoslocaisdeinvestigao.Umdeles,o
InstitutoRhodesLivingstonedaRodsiadoNorte,temestadoaoperardesde1938erecentemente
fundaramsemaistrsnovosinstitutosparaainvestigaosocial:umemMakererenoUganda,um
segundoemIbadannaNigriaeoterceiroemKingstonnaJamaica.Pessoalmentenocreioque
possamsubstituirosdepartamentosuniversitriosnadirecodasinvestigaes,maspensoque
podemdesempenharumpapelmuitoimportantecomocentros
locaisdetrabalhoparaosestudantesuniversitrios,isto,terumpapelanlogoaosdos
InstitutosBritnicosemRoma,AtenaseAncara.
Estepontodevistajfoidefendidonoutroslugares.Outroacontecimentoextremamente
importanteparaos
177

ANTROPOLOGIASOCIAL
antroplogosfoiacriaodebolsasdeestudoparaa
investigaodelnguaseculturasdoExtremoOriente,PrximoOriente,EuropaOrientale
frica.Durantealtimaguerrapdesecomprovarqueexisteumlamentvelestadodeignorncia
arespeitodestaspartesdomundoeumacomissoreal,presididapelocondedeSearbrough,
chegouconclusodequeestasituaossepodiamodificarcriandoumatradiodeestudos
sobreaslnguaseculturasdessasregies.0admirvelplanopropostoincluiofortalecimento
dosdepartamentostiniversitriosexistenteseacriaodeoutrosnovos;aatribuiodebolsas
deinvestigaonasuniversidadesaosindivduosqueeventualmenteensinassemnelas;afundao
deinstitutos,queservissemdecentroslocaisdeinvestigaonaquelaspartesdomundoemque
selevassemacaboosestudos.Destemodo,nosseassegurariaarealizaodostrabalhos,
comotambmseestabeleceriaemanteriaumatradioacadmicanestamatriaeumacontinuidade
nosestudos.
Graasaestasbolsasdeestudo,osantroplogossociaispuderamrealizarinvestigaesem
vriaspartesdomundoquedeoutromodoestariamforadoseualcance.Osestudosantropolgicos
emlugaresdistantessomuito
caroseaajudagenerosadasdiferentesinstituiestaiscomoEmslieHornimanAnthropological
ScholarshipFund,GoldsmithsCompany'sPostgraduateTravellingScholarship,LeverhulmeGrants
CominitteeeVikingFundinsuficienteparacobrirmaisqueumapequenaporoda
investigaourgente.
178

ANTROPOLOGIAAPLICADA
Nestepas,asorganizaesmissionriasnoparecemsensibilizadasparaanecessidadededara
quemtrabalhanasmissesentrepovosprimitivosunscertosconhecimentosantropolgicos.Isto
deveseempartepobrezadasmisses,quenopodempermitirseoluxodeenviarosseus
voluntriossuniversidadesondeseensinaAntropologia.Outradasrazes,naminhaopinio,
adesconhanacomqueseconsideraaAntropologianessescrculos.Talprevenonodetodo
infundada,poisesta
disciplinatemandadosempreunidaaolivrepensamentoe,almdisso,temsidoconsiderada,com
certarazo,comoantireligiosanasuatnicaeatmesmonassuasfinalidades.Osmissionrios
crem,combastantelgica,que,comodizGabrielSagardnasuaintroduoaolivrosobreos
ndioshures(1632),aperfeiodoshomensDoconsisteemvermuito,nememsabermuito,mas
simemrealizaravontadeeosdesejosdeDeus.Contudo,muitosmissionrios,attulo
individual,ganharamum
interessebastanteprofundopelaAntropologia,compreendendoaimportnciaquetemparaoseu
trabalho.TemosumexemplodestaatitudenocasodopastorJunoddamissoromnicasua,autor
deumadasmelhoresmonografiasantropolgicasathojeescritas.DiznosJunodqueaorecolher
ainformaocontidanoseulivrotinhaumobjectivoempartecientficoeemparteprtico,j
quepretendiaqueelefosseumaajudaparaosfuncionriosadministrativoseparaos
missionrios,almdeconstituirummeioparaesclareceraopiniopblicasul.africanasobre
osnativos.TrabalharparaaCincia
179

ANTROPOLOGIASOCIAL
nobre,masajudarosnossossemelhantesaindamaisnobre().Outromissionrio,odr.Edwin
Smith,o
coautordeumaexcelenteobrasobreopovoBafladoNortedaRodsiaefoirecentemente
presidentedoRealInstitutodeAntropologia.
Vemos,pois,quenopassadoforamgeralmenteos
funcionriosadministrativoseosmissionriososquecomprovaramquepodiamcumprirassuas
funesdeumamaneiramaisadequadaeagradvelsepossussemalgunsconhecimentosde
Antropologia.Actualmente,comamudanaqueasituaosofreu,osespecialistasadquiriramuma
importnciacrescentenonossoImpriocolonial;nasuamaioriamdicos,encarregadosde
departamentosagrcolas,encarregadosdasflorestas,veterinrios,engenheiros,etc.,assimcomo
comercianteserepresentantesdeempresasmineirasedeoutrosinteressescomerciaisdevem
levaracaboassuasdiferentesactividadesnoseiodaspopulaesnativas,cujaformadevidae
ideiasnamaiorpartedoscasosdesconhecemtotalmente.
Perguntarsequeutilidadepodeterparaoseuropeus
nassuasrelaescomosnativosoconhecimentodaAntropologia.Durantebastantetempomuitos
antroplogosfalaramdeAntropologiaaplicada,damesmaformaquese
falademedicinaouengenhariaaplicadas.ConsideramqueaAntropologiaSocialumacincia
aplicada.J
(1)TheLifeofaSouthAfficanTribe,p.19,1913.
180

ANTROPOLOGIAAPLICADA
vimosqueosquemantmestepontodevistasustentamqueaAntropologiaSocialumacincia
naturalquetemcomoobjectivoestabelecerasleisdavidasocial;e,apartirdomomentoemque
sepossamdesenvolvergeneralizaestericas,tornasepossvelfalardecinciaaplicada.
TambmvimosqueesteelementonormativonaAntropologia,talcomoosconceitosdeleinatural
eprogressodequederiva,partedasuaheranafilosfica.OsfilsofosmoraisdosculoXVIII,
osetnlogosdosculoXIXeamaioriadosantroplogossociaisdosnossosdiastomaramcomo
modeloascinciasnaturais,deformaimplcitaouexplcita,eassumementoquea
Antropologiatemporobjectocontrolarasmudanassociaismedianteaprevisoeoplaneamento.
Estaopinioencontraseperfeitamenteresumidanaexpressoengenhariasocial.
Nopode,portanto,surpreenderquedesdeosseus
comeosaAntropologiaSocialtericasetenhaenvolvidofortementecomosocialismo,
especialmenteem
Frana,ondetantoSaintSimoncomoComtetrataramdecriarreligiespositivistas.Naminha
opinio,esteinegavelmenteoimpulsocondutorqueseencontrapordetrsdasobrasde
Durkheimedosseuscolegas.0seupontodevistageralencontraseperfeitamenteexpressopor
um
deles,LvyBruhl,numaexcelenteecurtaexposioLaMoraleetlaSeiencedesMoeurs(1903).
Ossistemasticosnotm,paraele,efeitossobreaconduta.Noospodemterporqueelesso
merasracionalizaesdecostumes,isto,considerasecertoaquiloquesefez.Seum
181

ANTROPOLOGIASOCIAL
povo,porexemplo,matatodososgmeosaonascimento,aprticanioralparaopovo.Asleis
moraissosimplesmenteasregrasquedeterminamacondutarealnumasociedadeeque,portanto,
variamcomasmudanasna
estruturasocial.0moraloquenormalparaumdeterminadotipodesociedadenuma
determinadafasedasuaevoluo.Atarefadarazo,porconseguinte,moldarocomportamento
porumaarteprticadaticaderivadadeumestudocientficodavidasocial.Estaaopinio
dequasetodososautoresqueescreveramsobreasnstituiessociaisnesseperodo.Era
totalmentelgicoesperarqueessaopiniofossepartilhadapormuitosantroplogossociais.
Taisantroplogossublinharamfrequentementeas
aplicaesprticasdassuasdescobertas,insistindoemInglaterranasuautilidadeparaos
problemascoloniaise,nosEstadosUnidos,paraosproblemasindustriaisepolticos.verdade
queosseusmaisprudentesdefensoressustentaramquespoderiahaverumaAntropologiaaplicada
quandoacinciadohomemestivessemuitomaisavanadaquenosdiasdehoje.Contudo,uma
autoridadetoeminenteecautelosanestetemacomooprofressorRadcliffeBrownescreveu:Com
umavanomaisrpidodacinciapuraecomacooperaodasadministra5escoloniaispoderamos
inclusivepreverapossibilidadedaexistnciadeumapocaemqueogovernoeaeducaodas
populaesnativas,nasvriaspartesdomundo,estivessemmaisprximosdeserumaartebaseada
naaplicaodasleisdescobertaspelacinciaantropo182

ANTROPOLOGIAAPLICADA
lgica().Outrosescritores,menosprudentesedetendnciasmaispopulares,reclamaram,
especialmentenos
EstadosUnidos,aaplicaoimediatadosconhecimentosantropolgicosaoplaneamentosocial.
Seseaceitarestepontodevista,quesepodeentender
comoaperspectivadacincianatural,perfeitamentelgicosustentar,dadoqueasleis
sociolgicassoaplicveisaqualquersociedade,queasuaprincipalutilizaoresidemaisno
planeamentodanossaprpriasociedadequenocontroledodesenvolvimentodassociedades
primitivas,quepodemconsiderarsecomoexemplosdelaboratrioparaainvestigao
sociolgica.Comefeito,nosemfricaqueexistemproblemasdegoverno,depropriedade,de
migraodetrabalhadores,dedivrcio,eassimpordiante.0quedescobrirmos,porexemplo,
sobreadesintegraodavidafamiliarentreospovosdosnossosterritrioscoloniaispodeser
aplicado,seseconseguirdeduzirumafrmulageralapartirdesseconhecimento,crisedavida
familiaremInglaterraenosEstadosUnidos.Advidaquetemosparacomasociedadequenos
mantmdiznosoantroplogoamericanoprofessorHerskovitsdevepagarsealongoprazo,por
meiodascontribuiesfundamentaisquefaamos,ten,dentesaumamaiorcompreensodanatureza
eprocessosdaculturae,atravsdestes,paraasoluodealgunsdos
(2)A.R.RadeliffeBrown,AppliedAnthropologyReporto/Austra.lianandNewZeland
AssociationfortheAdvancementofScience,SectiouF.,p.3,1930.
183

ANTROPOLOGIASOCIAL
nossosproblemasbsicos().ComodisseKiplingnum
contextomuitodiferente,oqueaprendemoscomosamarelosenegrosajudarnosmuitocomo
branco.
Esperoterdeixadoclaroeabundantementeprovadonestasconfernciasqueeunoacreditoque
possaviraexistirumacinciadasociedadesemelhantesCinciasNaturais.Nomeparece,
porm,necessriovoltaraesta
questo,porquenocreioquenenhumantroplogopossasustentarseriamenteque,ataomomento
actual,setenhadescobertoalgumaleisociolgica.Esenoseconhecenenhumalei,evidente
quenosepodeaplicla.
IstonosignificaqueaAntropologiaSocial,aindaqueconsideradaemsentidolimitadoenuma
perspectivatcnica,notenhaqualquertipodeaplicao,masaperiasquenopodeseruma
cinciaaplicadaanlogaMedicinaeEngenharia.Contudo,elaumconjuntosistemticode
conhecimentossobreassociedadesprimitivase,comtodososconhecimentosdestaespcie,pode
serdeutilidadeparaosassuntosprticosdentrodecertoslimiteseusandoosensocomum.Na
administraoeeducaodospovosatrasadosnecessriotomardeciseseosresponsveistero
maispossibilidadesdeactuarcorrectamenteseconheceremosfactos.Destaformatmtambm
menosoportunidadesdecometererrosgraves.ForamprecisasduasguerrascontraosAshantida
CostadoOuroparaqueogovernocolonialdescobrisseque
(3)MelvilleJ.Herskovits,AppliedAnthropologyandtheAmericanAnthropologist,Science,6de
Marode1936,p.7.
184

ANTROPOLOGIAAPLICADA
oEscabelodeOuro,cujaentregareclamava,continha,segundoassuascrenas,aalmadetodoo
povoequeportantonopodiaserentregueemcasoalgum.evidente,pois,queoconhecimento
antropolgicoteveepodeterestetipodebenefcioparaaadministraocolonial,quefoi
sublinhadovriasvezesporantroplogosefuncionrios.Aideiaestperfeitamenteresumida
naspalavrasdoprofessorW.H.Flowerescritasem1884:Aabsolutamentenecessrioqueo
estadistaquedesejagovernarcomxitonocontempleanaturezahumanadeumpontodevista
abstracto,tratandodeaplicarregrasuniversais,masantesqueconsidereasaptides,
necessidadeseaspiraesmorais,intelectuaisesociais
especficasdecadaraacomquetemdeserelacionar(4).
Aindaquepareabvio,creioquevaleapenadestacarqueestasaptides,necessidadese
aspiraesmorais,intelectuaisesociaisespecficastmdeserdescobertas.Aexperinciatem
demonstradoqueosantroplogosofazemcommaisrapidezeexactidoqueoutraspessoas,porque
sabemoquedevemprocurareamaneiradeencontrlo.0tempodequedispomossnospermite
darumexemploqueilustraautilidadedainvestigaoespecializadaparaasadministraes
coloniaiseparaasmisses.Entremuitospovosafricanos,umadasmaneirasdecelebraro
casamentopormeiodeentregasdegado
(4)W.H.Flower,discursodoPresidente,JournaloftheAnthropologicalInstitute,p.493,
1884.
185

ANTROPOLOGIASOCIAL
porpartedafamliaeparentesdonoivofamliaeparentesdanoiva.Durantebastantetempo
teveseaideiadequeestedoteeraumacompraequeasraparigaseram
transaccionadasporgado.Assim,combasenestaconcepo,atransacofoicondenadapelos
missionrioseproibidapelosgovernos.Squandosedemonstroupelainvestigaoantropolgica
queatransfernciadegadotantoacompradeumaesposaquantoopagamentodeumdotena
EuropaOcidentalacompradeumesposo;e,poroutrolado,queacondenaoeaboliodesse
costumenosdebilitavaosvnculosdomatrimnioedafamlia,comotendia,almdisso,para
provocaradegradaodasmulheres,queeraoquesetentavaevitarpelasupressodocostume
tradicional,sentosecomeouaconsideraressaprticadeoutropontodevista.nesta
espciedetemasqueosprofanosdevemrecorrerAntropologiaembuscadeumaorientao;e
istoporqueanatureza
easfunesdodotespodemserdescobertaspormeiodainvestigaoantropolgica.
Almdeseencontraremnumasituaomaisfavorvelqueasoutraspessoasparadescobriros
factos,osantroplogostmsvezesmaispossibilidadesdecalcularcorrectamenteosefeitosde
determinadamedidaadministrativa,poisasuapreparaoacostumaosaesperarasrepercusses
nospontosondeosleigosnoimaginam.Portanto,podeselhespedirassistnciaparaos
governoscoloniais,nosparalhesmostrarosfactosreais,afimdequesemelhoreapoltica
nabasedessenovoconhecimento,mastambmparalhesensinarasconsequncias
186

ANTROPOLOGIAAPLICADA
quepodeviraterumadeterminadaorientaogovernamental.Contudo,noumatarefa
especficadoantroplogosugerirapolticaaadoptar.Graassuafaculdadededescobriros
factos,oantroplogopodeinfluirsobreosmeiosqueseempregamparaalcanardeterminados
finspolticosesobreasperspectivasdosresponsveispelasuadefinio,masosconhecimentos
sobreassociedadesprimitivas,querecolhemepublicam,nopodemdeterminarotipodepoltica
quedeveserprosseguido.
Apolticaencontrasedeterminadaporoutrasconsideraesquesuperamasdescobertasdos
investigadores.Nosenecessitadeumantroplogoparaassinalarqueoshabitantesdasilhas
Bikiniteriamsido,semdvida,maisfelizesseosseuslaresnotivessemsidoconvertidosem
camposdeensaioparaasbombasatmicas.Tambmseriaintilqueosantroplogosexplicassem
aosgovernos,comocertamenteofizeram,que,seseprobecaarcabeasacertascomunidades
dasilhasdoPacfico,aspopulaesemquestopodemdegenerareextinguirse.Osgovernos
responderiamqueacaadecabeasdevesuprimirse,sem
olharsconsequncias,porqueemsimesmarepugnanteparaajustianatural,aequidadeeo
bomgoverno.Parecemequeesteumbomexemplodoquequeremossublinhar,porqueeleilustra
queosfinssodeterminadospelosvaloresquesoaxiornticosequenoderivamdeum
conhecimentofactualdascircunstncias.Seosquecontrolamapolticaacreditamna
prosperidadematerial,noalfabetismo,nasinstituiesdemocrticas,ouoque
187

ANTROPOLOGIASOCIAL
querqueseja,elesentendemquetmdeproporcionarobrigatoriamenteessasmesmasvantagensaos
povosdoseuimpriocolonial.Estejamaprocederbemoumal,issoumaquestodaesferada
filosofiamoral,queestforadacompetnciadaAntropologiaSocial.
Paranocomprometerassuasbolsasdeestudo,os
antroplogosevitamasquestesdepoltica;ecreioquemeudeveragregarqueasituaode
dependnciaem
queseencontramrelativamenteaosgovernos,inclusivamenteparadescobrirosfactos,peloapoio
queestespodemdarlhes,constituiumsrioelementodeperigoparaaAntropologia.tambmum
factorquepodeprovocardiferenasentreospontosdevistadoestudiosoedosgovernosacerca
doquedeveserumainvestigaoantropolgica.Umantroplogopodeestarespecialmente
interessado,suponhamos,emalgunsproblemasdereligioprimitivae,porissomesmo,deseja
dedicaruma
grandepartedoseutempoaessaquesto.Aocontrrio,comoosgovernosemgeralnose
preocupamcomessestemas,prefeririamqueseocupassefundamentalmentedosproblemasde
migraodetrabalhadores.Tambmpodesucederqueaadministraodesejequeseinvestigue
exclusivamenteosistemadepossedaterradeuni
povodeterminado,enquantooantroplogo,porseulado,consideraquenosepodecompreender
talsistemasem
primeiroestudarasuavidasocialtotal.Comoperfeitamentelgicoimaginar,oantroplogo
interessasepelosproblemasdasuadisciplinatenhamounotenhamimportnciaprtica.
Naturalmente,ogovernocolonialinteressa188

ANTROPOLOGIAAPLICADA
sepelosproblemasprticos,tenhamounotenhamimportnciaterica.Estasposies
antagnicastmcausadomuitosproblemas.Naminhaopinio,asoluoresideemqueosgovernos
coloniaiscriemlugaresdeantroplogosnoseuaparelhoadministrativo,talcomotmpostosde
educadores,gelogos,botnicos,parasitlogoseoutros
especialistas.Destaforma,algunsantroplogosseguiriamacarreiraacadmicaeoutroso
servioadministrativo.
EuprpriorealizeibastantestrabalhosdeinvestigaoparaogovernodoSudoangloegpcio.
Comocreioqueogovernopartilhaaminhaopiniosobreoquedeve
seraAntropologiaSocial,umaexposiodoseucritrio
destacaraimportnciaqueessadisciplinatemparaa
administrao.Comojmencionei,ogovernodoSudotemapoiado,desdehalgumtempo,a
investigaoantropolgica,permitindoaosantroplogosestudarvontodeoquedesejem,no
lugaredaformaqueprefiram.Querdizer,ogovernoescolheapessoa,deixandolhedepoisaela
aliberdadedeestabeleceroseuplanodetrabalho.Pensoqueessaatitudemuitointeligente,
poisdestaformanuncapdealbergarafalsaesperanadequeo
antroplogodescobrissealgodegrandeimportnciaprtica.Entende,noutraperspectiva,queo
governodeveencorajarosestudoseacreditaeesteopontoquequerosublinharqueum
conhecimentodaslnguas,daculturaedavidasocialdospovosdoStidotemum
imensovalorparaosfuncionriosadministrativoseou189

ANTROPOLOGIASOCIAL
traspessoas,independentementedofactodepermitiremounoresolveralgumproblemaprtico
imediato.
Creioquesepodeencararoassuntodestamaneira:seumindivduotemdeirocuparumcargo
diplomticooucomercialemFrana,avidaserinuitomaisagradvelparanofalarjda
opinioqueosfrancesesformarodeleeeletornarseumdiplomataouum
homemdenegciosmuitomaiseficazseaprenderofrancseestudarbemavidasocialfrancesae
ofuncionamentodassuasinstituies.Passaseomesmocomo
homemquevivenomeiodeumpovoprimitivo.Sesouberoquedizemeoquefazem,assuasideias
evalores,nosterumacompreensomaisprofundadopovo,mas
tambmospoderadministrardeformamaisjustaeeficaz.
UmviajantedosculoXVIII,DeIaCrequinire,quejciteinumaconfernciaanterior,expressa
sucintamenteestemesmopontodevista.Baseandosenaexperinciarecolhidaentreosndios
orientais,depoisdeaconselharosviajantesaterasuamenteaberta,masamanterse
firmesnassuascrenas,atolerareatentarcompreendercostumesestranhoseacomportarse
correctamenteem
terrasestrangeiras,aevitarenamorarseporqueissodistrai,aevitarojogoeostrapaceiros
eaestudarhistria,lnguasegeografia,eleconclui:0quesaibacomose
deveviajartergrandesvantagens:melhorarasua
mentecomassuasobservaes,governaroseucoraocomassuasreflexeserefinaroseu
conhecimentoconversandocompessoashonradasdemuitospases;depois
190

ANTROPOLOGIAAPLICADA
disto,estarmuitomaisbempreparadoparavivergentilmente,poissabercomoadaptarseaos
costumesdediferentespessoase,consequentemente,aosdiferentesestadosdenimodequemdeva
visitar.Destaforma,nuncafar
nadaaoutrosquesaibaestarcontraassuasinclinaes,*quequaseonicosegredodoque
agorachamamos*ArtedeViver().
Nocreioquepossaaplicarseoconhecimentoantropolgicosartesadministrativaseda
educaoentreos
povosprimitivos,anosernumsentidoculturalmuitogeral:nainflunciaqueexercesobre
amodelaodaatitudedoeuropeuemrelaoaospovosprimitivos.Acompreensodomododevida
deumpovosuscitaem
regrasimpatiaaseurespeito,esvezesumaprofundadedicaopelosseusinteressese
necessidades.Destemodosebeneficiaonativoeoeuropeu.
MencionareibrevementeoutrapossvelaplicaodaAntropologiaSocialnospovoscujavida
investigaedescreve.Sealgumantroplogoromanonostivessedeixadoumadescrioexactae
pormenorizadadavidasocialdosnossosantepassadosceltaseanglosaxes,osnossos
conhecimentosteriamsidomaiscompletoseestaramosprofundamenteagradecidosaesse
estudioso.Nofuturo,ospovosnativosdetodoomundopoderoalegrarseporpossuremuma
informaotocorrectaacercadosseusantepassados,escritaporestudiososimparciais,que
apenaspre(5)CustomsoftheEastIndans,p.159,1705(TraduzidodeConfor.mitdesCoutumes
desIndiensOrientaux,pp.2512,1704).
191

ANTROPOLOGIASOCIAL
tendemrealizarumestudotocompletoeverdadeiroquantopossvel.
AAntropologiaSocialemalgumasocasiespoderesolverproblemasdeadministrao.Contribui
parauma
compreensomaisprofundadosoutrospovos,etambm
fornecematerialvaliosoparaohistoriadordofuturo.Contudo,pessoalmentenoatribuotanta
importnciaaos
serviosqueproporcionaoupodeproporcionarnestesaspectoscomodisposiogeralouhbitos
mentaisqueformaemnsprprios,devidoaoquenosensinasobreanaturezadavidasocial.
Acostumanosaconsiderarqualqueractividadedeumasociedadenocontextodetodaavidasocial
dequefazparte;etambmaversempreoparticularluzdomaisgeral.
0antroplogosocialtentarevelarasformasoupadresestruturaisqueexistempordetrsda
complexidadeeaparenteconfusodasrealidadesdasociedadequeestuda.Echegaaeste
objectivoprocurandofazerabstracesapartirdocomportamentosocialerelacionandoasentre
sidetalmodoqueavidasocialpossaserapercebidacomoumconjuntodepartesinter
relacionadas,como
umtodo.Istossepodeconseguir,comobvio,pelaanlise;masaanlisenoumfim
nestecaso,decomporavidasocialemelementosisolados,ummeiopararevelarasuaunidade
essencialpelaposteriorintegraodasabstracesrealizadaspelaanlise.Foiporissoque
sublinheique,paramim,semexcluiroutrasconsideraes,aAntropologiaSocialumaarte.
192

ANTROPOLOGIAAPLICADA
0antroplogosocial,comparandoasdiferentessociedades,trataderevelarascaractersticas
comunsdasins.tituies,assimcomoasparticularidadesobservadasem
cadasociedade.Querdizer,procuramostrarcomoalgumascaractersticasdeumainstituioou
conjuntodeideiassopeculiaresdedeterminadasociedade,como
outrassocomunsatodasassociedadesdecertotipoe,ainda,comooutrasseencontramem
todasassociedades
humanas,souniversais.Ascaractersticasqueprocuraoantroplogosodeordemfuncional.Ou
seja,tambmnestecaso,aindaqueaumnvelmaiselevadodeabstraco,tentaacharumaordem
dinmicanavidasocial,padresquesejamcomunsatodasassociedadesdomesmotipoepadres
quesejamuniversais.0mtodoqueutilizaomesmo,quersetratedeobterconclusessobre
uma,muitasoutodasassociedades:pormeiodaanlisechegaaabstracesdasrealidades
sociaiscomplexas,edepoisrelacionaestasabstracesumascom
asoutrasdetalmodoqueasrelaessociaistotaisse
apresentemcomoumaestruturaesejamassimpercebidaspelamenteemperspectivaecomoumtodo
integrado,emqueaparecemdestacadasassuascaractersticasessenciais.Umantroplogodeve
serjulgado,porconseguinte,peloxitoquetenhaemalcanaresteobjectivo,enopela
utilidadeimediatadoqueescreve.
EncarandoosfinsdaAntropologiaSocialsobestepontodevista,queriaassinalarosignificado
queelestmparanscomopessoaseasuaimportnciacomouma
193

ANTROPOLOGIASOCIAL
pequenapartedoconhecimentodanossacultura.Comotenhoestaconcepodassuasfinalidades,
compreenderoagoraporquequesublinheicomnfasenestasconferenciasqueoestudodas
sociedadesprimitivastemum
valoremsimesmo,foradoproblemadesabersetem
ounotemumaaplicaoprticaoucientfica.Tenhoacertezadequeningumnegarvalorao
conhecimentosobreaantigaAtenas,aFranamedieval,aItliadoRenascimento,sporqueno
temmuitaaplicaoprticapararesolverosproblemasdanossaprpriasociedadenomomento
actualouporquenonospodeajudarnaformulaodeleissociolgicas.Nonecessito,pois,de
convenclosdequeoconhecimentoquenotenhauma
aplicaoprticaimediataounopossaserreduzidoaumafrmulacientficanopossavira
terumagrandeimportnciaquerparaosindivduosnasuavidaparticular,querparaasociedade
comoumtodo.
Alguns,contudo,poderoestarapensaresvezes
ouvesedizerquebastanteinteressantelersobrea
antigaAtenas,aFranamedievaleaItliadoRenascimento,masaquempoderinteressarum
bandodesel?Confessoquemecustacompreenderopontodevagens.vistadestaspessoasque
noschamambarbarlogos.Certamenteestaposionofoiadoptadapelasmentalidadesabertas
novidade,apartirdomomentoemquecomeouafiltrarsenopensamentoeuropeuoconhecimento
dospovosestranhose,emparticular,dospovosprimitivos.
Jassinaleinasconfernciasanterioresque,apartirdosculoXVI,oshomenscultossentiram
seatrados
194

ANTROPOLOGIAAPLICADA
pelosrelatosqueescreviamosviajantessobreosselvagenseinteressadostantopelasnotveis
semelhanasdepensamentoecomportamentocomopelasamplasdivergnciasdeculturaque
revelavam;evimostambmcomoosfilsofosseentusiasmaramcomessesrelatos,quedes.creviam
asinstituiesprimitivas.Imaginoqueestariammaisinteressadosnasinstituiesdoscaribes
eiroquesesquenasdaInglaterramedieval.
Asuacuriosidadefcildeentender,poisasculturasprimitivastmbastanteinteressepara
quemreflictasobreanaturezadohomemedasociedade.Anosencontramoscomhomenssemuma
religiorevelada,semum
idiomaescrito,semconhecimentoscientficosdesenvolvidos,frequentementenus,ecom
ferramentasehabita.esrudimentares,comosefossemhomensembruto,econtudovivendo,na
suamaiorpartefelizes,emcomunidadesdasuaespcie.Nsprpriosnonospoderamosimaginar
vivendonessascondiesemuitomenosvivendosatisfeitos.Porissonosperguntamosepenso
quedevemosperguntarnosquequelhespermiteviverjuntosemharmoniaeenfrentar
corajosamenteosazaresdavida,contandocomtopoucoselementosparaosajudarna
suabatalhacontraanaturezaeodestino.0merofactodequeosselvagensnodispemde
automveis,nolemjornais,nocompramevendem,eassimpordiante,longedeostornarmenos
interessantes,realaoseuatractivo,poisaquiohomemenfrentaodestinoemtodooseurigor
edor,semqueacivilizaoosuavizecomanalgsicos
195

ANTROPOLOGIASOCIAL
econsolos.Noporissoestranhoqueosfilosofostivessempensadoquetaishomensdeveriam
vivernumpermanenteestadodemedoedor.
Seelesnovivemassimporqueasuavidadecorredentrodeumaordemmoralquelhes
proporcionaseguranaequetemvaloresquelhestornamaexistncia
suportvel.Examinandomaisdetidamenteoproblemaverificasequesobestaaparente
simplicidadedevidase
escondemestruturassociaiscomplexasericasculturas.Estamostohabituadosaconsiderara
culturaeinstitui5essociaisemfunodacivilizaomaterialedadimenso,queasperdemos
totalmentedevistanocasodos
povosprimitivos,amenosqueasprocuremosintencionalinente.Descobrimosentoquetodosos
povosprimitivostmumafreligiosaqueseexpressaemdogmaseritos;quecelebramo
casamentocomcerimniasespecficaseoutrasprticasequeavidafamiliarestcentradanum
lar;quetmsistemasdeparentesco,amaior
partedasvezesmaiscomplicadoseamplosquequalquerdosexistentesnanossaprpria
sociedade;quetmclubeseassociaesparafinsdeterminados;quepossuemregrasdeetiqueta,
svezesmuitoelaboradas,eregrasdecomportamento;quetmregulamentos,muitasvezes
reforadosportribunais,queconstituemcdigosdeleiscivisecriminais;queasualngua
muitasvezesextremamentecomplexa,fonticaegramaticalmente,equeutilizaumvasto
vocabulrio;quepossuemumaliteraturapoticaverncula,ricaemsimbolismo,ecrnicas,
mitos,
196

ANTROPOLOGIAAPLICADA
contospopulareseprovrbios;quetmartesplsticas;quetmsistemasdeagriculturaque
requeremumconhecimentoconsiderveldasestaes,dossolos,dasplantasedavidaanimal;que
soespecialistasempescaecaaeaventureirosemmareterra;equetmumgrandeacervode
conhecimentosdemagia,defeitiaria,deorculosedeadivinhaoquensdesconhecemos.
umverdadeiropreconceitoeumamodaconsiderarqueestassociedadeseculturasnosoto
dignasdeser
conhecidascomooutras;queumhomemcultodeveconheceroAntigoEgipto,GrciaeRoma,masque
nonecessitadesabernadaarespeitodosmaoris,dosesquims,oudosbantu.Esta
seguramenteamesmamentalidade
que,napocaposterioraoRenascimentoeReforma,ignoroudurantetantotempoaIdadeMdiae
que,no
planogeogrfico,centradanoMediterrneoenaEuropadoNorte,considerouahistria,
literatura,arteefilosofiadandiasemimportncia.Estaatitudeetnocntricatem
deserabandonadasequisermosapreciararicavarie.dadedasculturashumanasedavida
social.AsesculturasdafricaOcidentalnopodemseravaliadaspeloscnonesdaescultura
grega.AslnguasdaMelansianodevemsertratadascomoexcepessregrasdagramtica
latina.Ascrenaseasprticasmgicasnosecompreenderojamaisseforemencaradassegundo
asregrasdacinciaocidental.Ashordasdeaborgenesaustralianosnopodemserjulgadas
tomandoBirminglianeManchestercomomodelos.Cadapovo,aseumodo,respondeuaospro197

ANTROPOLOGIASOCIAL
blemasquesurgemdavidaemcomumdoshomensedaaspiraoapreservarosseusvalorese
transmitilosaosseusfilhos.Eestassoluessotodignasdanossaatenocomoas
encontradasporqualqueroutropovo.Umasociedadeprimitivapodeserpequena,masser
porventuraumescaravelhoouumaborboletamenosinteressantequeumboi?
ChegamosassimaumaspectomaisgeraldaAntro.pologiaSocial,quenosereferessociedades
primitivascomotal,masnaturezadasociedadehumanaemgeral.
0queaprendemossobreumasociedadepodeindicarnosalgoarespeitodeoutraeportantoa
respeitodetodasas
sociedades,querpertenamaopassadohistrico,quernossapoca.
Tomemosalgunsexemploshistricos.Temseescritomuitoacercadosbedunos,prislmicosda
Arbia,mas
apesardetudopermanecemmuitasquestessobreasua
estruturasocial,quesodifceisderesolverapartirdasevidnciashistricas.Umaformade
aclararestespro.blemasestudaraestruturasocialdosbedunosrabesdaactualidade,que
emmuitosaspectoslevamamesma
vidaqueosdepocasantigas.Igualmentesetemescritomuitosobreofeudonosprimeiros
perodosdahistriainglesa,mastambmaquipodemosserbastanteajudadosnasoluode
vriosproblemasligadosaestaquestopeloestudodofuncionamentodofeudonassociedades
brbarasdosnossosdias.Finalmente,difcilcompreen.deractualmenteosjulgamentosde
bruxasquetiveram
198

ANTROPOLOGIAAPLICADA
lugar,emInglaterra,nosculoXVI.Podeseaprenderbastanteaesterespeitoestudandoa
feitiarianassociedadesdafricaCentral,ondeaspessoasaindaacreditamnosbruxoseos
responsabilizampelosdanoscausadosaosseusvizinhos.Naturalmente,quandoseprocura,parao
estudodefenmenossociaisnumasociedade,umaorientaointerpretativanoestudodefenmenos
similaresnoutrasociedade,deveseprocedercomumagrandecautela.Contudo,pormuito
diferentesquesejamemalgunsaspectos,sempreseassemelhamnoutrosbsicos.
0queacabodedizerbastanteevidente.Emtodasassociedades,pormaissimplesquesejam,
semprese
encontraalgumaformadevidafamiliar,umreconhecimentodosvnculosdeparentesco,uma
economia,um
sistemapoltico,estatutossociais,cultoreligioso,modosdedirimirdisputasecastigar
crimes,diversesorganizadas,eassimpordiante,aoladodeumaculturamaterialedeumcorpo
deconhecimentossobreanatureza,tcnicasetradies.Sequisermosentenderas
caractersticascomunsaqualquertipodeinstituionassociedadeshumanasemgeral,e
compreendertambmasdiferentesformasqueadoptaeasdiversasfunesquecumpreemdistintas
sociedades,tantonospodemosvalerdassociedadesmaissimplescomodasmaiscomplexas.
0quedescobrirmosnoestudodeumasociedadeprimitivaacercadanaturezadeumadassuas
instituiestornaparansestainstituiomaisinteligvelemqualquersociedade,incluindoa
nossa.Setentamosentender,por
199

ANTROPOLOGIASOCIAL
exemplo,oIslo,aCristandadeouoHindusmo,degrandeajudasaberquecertas
caractersticasreligiosassouniversais,pertencematodasasreligies,inclusivesdos
povosmaisprimitivos;queoutrassoespecficasdecertostiposdereligioequeoutrasainda
soexclusivamentetpicasdeumareligiodeterminada.
Fundamentalmente,setivessededefenderacausadaAntropologiaSocial,floiadestamaneira:
diriaquenospermitever,dumcertopontodevista,ahumanidadecomoumtodo.Quandonos
habituamosaomodocomoaAntropologiaolhaparaasculturasesociedadeshumanas,tornase
fcilpassardoparticularparaogeral,e
inversamente.Sefalamosdafamlia,nonosreferimosapenasfamliadaEuropaOcidental
contempornea,
masaumainstituiouniversaldequeafamliaeuropeiaocidentalnomaisqueumaforma
especialcommuitasparticularidadesdistintivas.Quandonosreferimosreligio,nopensamos
snoCristianismo,masnovasto
nmerodecultosquesepraticamesepraticaramanteriormenteemtodoomundo.Scompreendendo
outrasculturasesociedadesquesepoderobservaranossa
prpriaculturaemperspectivaechegaraentendlamelhorcontraofundodatotalidadeda
experinciaeesforohumanos.Comojassinaleinaminhaconfernciaantearior,adr.Margaret
MeadadquiriuemSamoaumcertotipodecompreensoacercadosproblemasamericanosda
adolescncia.Malinowskiclarificouoproblemadosincentivosnaindstriabritnicaestudandoo
intercm200

ANTROPOLOGIAAPLICADA
biodeobjectosrituaisnasTobriandeeupensoqueaumenteiosmeusconhecimentossobrea
RssiacomunistaaoestudarafeitiariaentreosAzande.Resumindotudoisto,creioquea
AntropologiaSocialnosajudaacompreendermelhor,emqualquerlugaroutempo,essamaravilhosa
criaturaqueohomem.
201

vii
BIBLIOGRAFIASELECCIONADA

GERAL
Bryson,Gladys,ManandSociety,Prinecton,1945.Firth,Raymond,HumanTypes,Londres,1938.
Forde,C.D.,Habtat,EconomyandSociety,Londres,1934.Haddon,A.C.,Hstaryof
Anthropology,Londres,1934.Hodgen,M.T.,TheDoetrineofSurvivals,Londres,1936.Kroeber,A.
L.,Anthropology,NovaYork,1923(novaed.1948).Lowie,R.H.,TheHistoryofEthnological
Theory,Londres,1937.
NotesandQueresinAnthropology,Londres,1874.Penniman,T.K.,AHundredYearsof
Anthropology,Londres,
1935.Radin,Paul,TheMethodandTheoryofEthnology,NovaYork
oLondres,1933.
OBRASTERICAS
SculoXVIII
Duribar,James,EssapontheHistoryolMankindinRitleand
CultivatedAges,Londres,1780.Ferguson,Adam,AnEssayontheHistoryo/CivilSociety,
Edimburgo,1767.
205

ANTROPOLOGIASOCIAL
Hume,David,ATrealiseofHumanNalure,Londres,173940.Karnes,Lord,IlistoricalLawTracts,
Edimburgo,1758.Monboddo,Lord,OftheOriginandProgressofLanguage,Edimburgo,177392.
Montesquieu,Barode,DeL'EspritdesLois,Genebra,1748.(Trad.inglesaTheSpiritofthe
Laws,porT.Nugent,Nova
York,1949).SaintSimon,Corntede,OeuvresdeSaintSitnonetcrEnfaniin,
Paris,1865.
SculoXIX
Bachofen,J.J.,DasMutterrecht,Stuttgart,1861.Bastian,Adolf,DerMenschinderGeschichte,
Leipzig,1860.Cornte,Auguste,CoursdePhilosophiePositive,Paris,1830.Coulanges,Fustel
de,LaCitAntique,Paris,1864.(Trad.inglesa
TheAncientCity,porWilliamSmafl,BostoneNovaYork,
1882).Durkheim,Emile,DeIaDivisionduTravailSocial,Paris,1893.(Trad.inglesaThe
DivisionofLabournSociety,porGeorge
Simpson,NovaYork,1933).LesRglesdelaMthodeSociologique,Paris,1895.(Trad.inglesa
TheRulesofSociologcalMethod,porSarab.A.SoIwayeJohnH.Mueller,Glencoe,Illnois,
1938).Frazer,SirJames,TheColdenBough,Londres,1890.Hubert,H.,eMauss,M.,Essaisurla
NatureetlaFoncliondu
SacrificeemL'AnneSociologique,T.11,Paris,189798.Maine,SirHenry,AncientLaw,Londres,
1861;VillageComniunitiesintheEastandWest,Londres1871.McLerman,J.F.,Primitive
Marriage,Londres,1865;Studiesin
AncientHistary,Londres,1886e1896.
206

BIBLIOGRAFIASELECCIONADA
Morgan,LewisH.,SystemsofConsanguinityandAffinityo]lhe
HumanFamily,Washington,1871;AnciewSociety,Londres,
1877.Smith,W.Robertson,KinshipandMarriageinEarlyAraba,
Londres,1885;LecturesonlheReligionaltheSemites,Londres,1889.Spencer,Herbert,The
StudyofSociology,Londres,1872;The
PrinciplesofSociology,NovaYork,1882,83.Steinmetz,S.R.,Ethnologische,Studienzurerstent
Entwicklung
derStrafe,LedeneLeipzig,1894.Tylor,SirEdward,Researchesinto,lheEarlyHistoryof
Mankind,
Londres,1865;PrimitiveCulture,Londres,1871.Westermarck,Edward,TheHistoryofHuman
Marriage,Londres,
1891.
Sculoxx
Benediet,Ruth,PatternsofCulture,BostoneNovaYork,1934.Cassirer,Emst,AnEssayonMan,
NewHaven,1944.Collingwood,R.G.,Theideao]History,Oxford,1946.Durkheirn,Emile,Les
FormesElmentairesdelaVieRehg@eusc,
Paris,1912.(Trad.inglesaTheElementaryFormsoflheRelgiousLife,porJ.W.Swain,
Londres,1915).Ginsberg,M.,ReasonandUnr~oninSociety,Londres,1947.Grnbech,V.,The
CultureoflheTeutons,2vols.,Copenhague
eLondres,1931.(Trad.daediodinamarquesade190912).Hobhouse,L.T.,MoralsinEvolution,
Londres,1906.Hubert,H.eMauss,M.,EsquisseduThoriGnraledeIa
Magie,emL'AnneSocialogique,T.VII,Paris,19023.Hsu,FrancisI.K,Clan,Cari@candClub,
NovaYork,1963.LvyBruhl,L.,LesFanctionsMentalsdanslesSocitsInjricures,Paris,
1912.(Trad.inglesaHowNativesThink,porLi207

ANTROPOLOGIASOCIAL
lianA.Clare,Londres,1926);LaMentalitPrimitive,Paris,
1922.(Trad.inglesaPrimitiveMentality,porLilianA.Clare,Londres,1923).LviStrauss,C.,
LesStructuresElmentairesdeIaParent,Paris,
1949.
Lowie,R.H.,PrimitiveSaciety,Londres,1920.Maelever,R.M.,Society,Londres,1937.
Malinowski,B.,Magic,ScienceandReligionandolherEssays,
Glencoe(Illinois),1948.Marett,R.R.,TheThresholdofRelgion,Londres,1909.Mauss,M.,
EssasurleDon,emL'AnnSociologique,N.S.1,
Paris,19234.Nieboer,H.L,SlaveryasanIndustrialSystem,Haia,1900.RadeliffeBrown,A.
R.,TheSocialOrganizationofAustralian
Tribes(OceaniaMonographs,N.I>1),Melbourne,1931;StructureandFunction,inPrimitive
SocietyEssaysandAddresses,Londres.Rivers,W.H.R.,KinshipandSocialOrganization,
Londres,
1914;SocialOrganizalion,Londres,1926.Sirnmel,Georg,Soziologie,Leipzig,1908.Tawney,R.
H.,ReligionandtheRiseofCapitalism,Londres,
1926.Teggart,F.L,TheoryofHistory,NewHaven,1925.VanGennep,A.,LesRtesdePassage,
Paris,1909.Vinogradoff,SirPaul,EnglishSocietyintheEleventhCentury,
Oxford,1908;OutlinesofHistoricalfurisprudence,Oxford
1920.Weber,Max,WirtschaftundGesellschaft,192123.(Trad.inglesa
TheTheoryo]SocialandEconomicOrganization,porA.R.HendersoneTaleottParsons,Londres,
1947).Wiese,Leopoldvon,AllgemeineSoziologie,MunicheLeipzig,
1924.
208

BIBLIOGRAFIASELECCIONADA
MONOGRAFIASDETRABALHOSDECAMPO
Arensberg,ConradM.,eKimbal],SolonT.,FamilyandComniu.nityinIreland,Cambridge,1940.
Brown,A.R.,TheAndamanIslanders,Cambridge,1922.Drake,St.ClaireCayton,HoraceR.,
BlackAletropolis,Nova
York,1945.EvansPritchard,E.E.,Witchcraft,OraclesandMagicAmongthe
Azande,Oxford,1937;TheNuer,Oxford,1940.Firth,Raymond,We,lheTikopia,Londres,1936.
Fortes,M.,TheDynamcsofClanshipamongtheTallensi,Oxford,
1945;TheWebofKinshipamongtheTallensi,Oxford,1949.Fortes,M.eEvansPritchard,E.E.
(Editores),AfricanPolitical
Systems,Oxford,1940.Fortune,R.F.,SarcerersofDobu,Londres,1932.Hunter,Monica,Reaction
toConquest,Londres,1936.Junod,H.A.,TheLifea]aSouthAfricanTribe,2vols.,Neuchatel
eLondres,19123.Kuper,Hilda,AnAiricanAristocracy:RankamongtheSwazi,
Oxford,1947.Lafitau,JosephFranois,MoeursdesSauvagesAmeriquains,
Paris,1724.Malinowski,B.,ArgonautsoftheWesternPacific,Londres,1922;
CrimeandGastominSavageSociety,Londres,1926;CoralGardensandtheirAfagic,Londres,
1935.Mead,Margaret,ComingofAgeinSamoa,Londres,1929;GrowingupinNewGuinea,Londres,
1921.Nadel,S.F.,ABlackByzantium,Oxford,1942.Peristiany,J.G.,TheSocialInstitutions
oftheKipsigis,1939.Rattray,R.S.,AshautiLawandConstitution,Oxford,1929.Redfield,
Robert,TheFolkCulturealYucatan,1941.Rivers,W.H.R.,TheTodas,Londres,1906.
209

ANTROPOLOGIASOCIAL
Schapera,L,AHandbookolTwanaLamandCustom,Oxford,
1938;MarriedLifeinanAfricanTribe,Oxford,1940.Seligman,C.C.eB.Z.,TheVeddas,
Cambridge,1911.Smith,E.W.eDale,A.M.,TheIlaSpeakingPeoplesofNorthemRhoclesia,
Londres,1920.Spencer,SirBaldwineGillen,F.J.,TheArunia,2vols.,Londres,
1927.
210

Prefcio................9
1Alcancedotema...........13
IIPrimciasdodesenvolvimentoterico....43
IIIDesenvolvimentotericoposterior.....7,3
IVTrabalhodecampoetradioemprica....107
VEstudosantropolgicosmodernos......139
VIAntropologiaaplicada.........171
VIIBibliografiaseleccionada.........203

EstelivrofoicompostoeImpressonaSoe.Ind.GrficaTellesdaSilva,Lda.
paraEdi~70eacaboudeseimprimir
emAbrilde1978

Vous aimerez peut-être aussi