Ostatnia powtrka przed matur z polskiego

Musisz to zna, eby zda!

Poprawno jzykowa i znajomo oraz umiejtno posugiwania si pojciami teoretycznymi to jeden
z wanych warunkw powodzenia na egzaminie.
Przyczyna bdw to obok niewiedzy i zych nawykw jzykowych, take stres, dekoncentracja i brak
utrwalonych poj obniajcy jako wypowiedzi.
Dbaj o form swojego wywodu. Sprawd napisany tekst.
Wypowied ustn, zaplanowan do prezentacji swojego opracowania przewicz, zadbaj o to, by zmieci
si w czasie regulaminowym. Nie pomijaj mowy ciaa. Mw pewnie, poprawnie, zgodnie z
przygotowanym materiaem. Patrz na Komisj, nie gestykuluj rozpaczliwie. Moesz mie przed sob plan
wypowiedzi, zerkaj do niego, nie mw z opuszczon gow.
W rozmowie z Komisj odpowiadaj pewnie. Bro swego stanowiska, zgodnie z ide opracowania. Nie
daj si wpdzi w dyskusj o czym, czego nie znasz. agodnie zaznacz, e w swoim opracowaniu
przyje pewne ograniczenia, nie uwzgldnia tego problemu, tekstu, aspektu i wska swoje mocne
strony.
Nie musisz wiedzie wszystkiego, ale to o czym napisaa musisz zna dobrze.
Gwne bdy to:
1.
2.
3.
4.
5.

Wprowadzenie do wykazu bibliografii, tekstw, z ktrych nie korzystae.

Podejmowanie dyskusji na temat, ktrego nie znasz.
Saba obrona wasnej koncepcji opracowania.
Jzyk wypowiedzi niepoprawny, schematyczny.
Nieznajomo poj teoretycznych, niezbdnych w opracowaniu.

Wybr poj teoretycznych, ktre mog ci si przyda na egzaminie ustnym i pisemnym:

Monolog - wypowied jednej osoby (bohatera literackiego) bdca samodzieln caoci formaln i
znaczeniow. Odnosi si do przemwienia, wykadu, kwestii bohatera literackiego, nie skierowanej do
drugiej postaci (np. monolog Konrada w III cz. Dziadw, monologi Hamleta itp.)
Mowa zalena, niezalena i pozornie zalena.

Mowa zalena to dosowne przytaczanie wypowiedzi bohatera. W przytaczanych w ten sposb

wypowiedziach przewaa 1. os. (Tu - rzek mody czowiek - gdyby nie ty, bybym zgin)
[Sienkiewicz Quo vadis]
Mowa niezalena - to niedosowne przytoczenie sw lub myli bohatera, lecz zreferowanie ich
w formie zdania podrzdnego, najczciej ze spjnikiem e: (Pocz narzeka, e Pomponi
widuje tak rzadko) [jak wyej]
Mowa pozornie zalena - przedstawia monolog wewntrzny bohatera, jest on wczony w nurt
narracyjny tekstu. Rozpoczta wypowied w mowie zalenej bez adnego sygnau przechodzi do
przytoczenia myli bohatera (Lecz wrodzone mu lenistwo przemogo[...] Po co mu ten trud? Zali
nie lepiej czytywa w rozkosznej bibliotece wiersze, oglda wazy i posgi lub trzymajc na onie
boskie ciao Eunice przebiera palcami w jej zotych wosach i schyla usta do jej koralowych
ust?)
1

Metafora - figura stylistyczna, ktra suy do obrazowego, plastycznego lub nastrojowego wzmocnienia
wypowiedzi potocznej lub artystycznej. Polega na przesuniciu znaczenia z pierwotnego na nowe. Np.
powd kwiatw w Stepach akermaskich Mickiewicza to ogrom kwiatw na stepie; krakao sposzone
zamykanie ramp [Przybo Odjazd] okrelenie krakao jest gosem wydawanym przez sposzone wrony,
oddaje odgos zamykanej rampy, ale i przywouje ze przeczucia (wykraka nieszczcie, zy los).
O rodzajach metafory wicej w opracowaniu rodki artystycznej organizacji tekstu.
Stylizacja - zabieg artystyczny polegajcy na wiadomym wprowadzeniu do jzyka utworu elementw
waciwych dla innej epoki (archaizacja), gwary (dialektyzacja), rodowiska (stylizacja rodowiskowa np.
jzyk zodziejski, uczniowski, myliwski) lub cech typowych dla innych gatunkw wypowiedzi (np.
stylizacja biblijna). Moe obejmowa cay utwr, wypowiedzi niektrych postaci lub narracj. Stylizacje
su odtworzeniu kolorytu historycznego (np. Sienkiewicza Krzyacy), lokalnego (np. Reymonta
Chopi), rodowiskowego (np. Marka Haski Pierwszy krok w chmurach...) lub nadaniu cech
nawizujcych do okrelonego wzoru literackiego (styl biblijny w Ksigach narodu i pielgrzymstwa
polskiego lub parodia stylu poematu bohaterskiego w Krasickiego Monachomachii)
Groteska - jest to termin wieloznaczny. Jako kategoria estetyczna podwaa przyjte kanony i konwencje
artystyczne. wiat wykreowany poprzez grotesk jest zdeformowany, nie rzdzi si przyjtymi prawami
rozumu. Spenia funkcje demaskatorskie wobec spoecznej obyczajowoci i konwencji estetycznych. W
literaturze XX w. wyraa poczucie absurdu, chaosu, i brak psychicznej autonomii wspczesnego
czowieka. Tak rozumian grotesk dostrzec mona w utworach Franza Kafki Proces, Witkacego, Szewcy,
Buhakowa Mistrz i Magorzata, Becketta Czekajc na Godota, Ionesco Krzesa.
Pytanie retoryczne - to pytanie pozorne, na ktre nie oczekuje si odpowiedzi, gdy peni rol tezy, ktr
chce uzasadni nadawca. Moe take potgowa napicie emocjonalne wypowiedzi. (Kt z nas tych lat
nie pomni, gdy mode pachol, ze strzelb na ramieniu gwidc szed przez pole. A. Mickiewicz Pan
Tadeusz).
Motyw - to najmniejszy element kompozycji utworu. Moe to by zdarzenie, przedmiot, sytuacja,
przeycie bohatera. Moemy mwi o motywach dynamicznych - zmieniajcych przebieg akcji (np.
poar Rzymu w Quo vadis Sienkiewicza) i motywach statycznych (np. opis miejsca, krajobrazu - np. opis
gmachu sdu w Procesie F. Kafki).
Motywy wystpujce w literaturze, czsto wsplne dzieom rnych autorw i epok literackich, nosz
nazw motyww wdrownych: (np. motyw winy i kary w balladach romantycznych, gupiego Jasia czy
zej siostry w baniach, nieszczliwej mioci, tuaczki).
Szeregi zdarze, powizanych przyczynowo i skupionych wok poszczeglnych postaci utworu tworz
wtki, a te z kolei tworz fabu.
Temat utworu oznacza to, co w utworze jest przedstawione i nierozerwalnie zwizane z ide utworu,
zrealizowane przez swoisty dobr i ukad rodkw jzykowych. W tym rozumieniu nie moemy
twierdzi, e istniej dwa dziea o tym samym temacie, gdy musiayby by jednakowe.
Temat utworu jest pojciem szerszym ni motyw. Mwimy np. e tematem Lalki B. Prusa jest obraz
niemocy spoeczestwa polskiego wobec problemw ekonomicznych i spoecznych. Wrd motyww
wskaemy utworzenie spki handlowej przez Wokulskiego, wynalazek Geista, podr Wokulskiego do
Parya, itp).
Sowa temat uywamy take w znaczeniu pozaliterackim. Oznacza wtedy wtek treciowy,
charakterystyczny dla konkretnego pisarza lub wielu twrcw, poprzez ktry ujmuj wiat. Tak uyte
sowo temat pozwala je rozumie jako co powtarzalnego, wsplnego rnym wypowiedziom literackim.
2

Alegoria - to inaczej wielka metafora. Jest to wypowied, ktrej sens jest inny ni znaczenie wyrazw.
Najczciej jest to upostaciowienie pojcia abstrakcyjnego: np. sowa jest alegori mdroci, amorek mioci. Powizanie midzy pojciem abstrakcyjnym i konkretnym ma w alegorii charakter jednoznaczny.
Alegoria jest obecna w naszej literaturze od czasw redniowiecza po wspczesno, a jej przykady
spotykamy w bajkach i przypowieciach, np. alegori ukadw spoecznych jest kamienica pani
Kolichowskiej w Granicy Z. Nakowskiej itp.
Symbol - tworzy wieloznaczny obraz literacki, przeciwnie ni jednoznaczno alegorii. Symbol w
utworze mnoy jego wykadnie, chroni przed jednoznacznoci, pozwala indywidualizowa odbir
utworu. Jest obecny w literaturze od dawna, ale szczeglne znaczenie odegra w literaturze Modej Polski
(Wesele S. Wyspiaskiego, Krzak dzikiej ry J. Kasprowicza, Ra S. eromskiego i inne).

Dramat
Jest jednym z trzech rodzajw literackich (oprcz liryki i epiki). Form wypowiedzi jest tu dialog, brak
natomiast narracji. Celem dramatu jest wystawienie go na scenie, jednake istniej rwnie dramaty
niesceniczne. W dramacie wystpuje tekst gwny (dialogi i monologi postaci) oraz tekst poboczny
(didaskalia, czyli odautorskie wskazwki dla reysera i aktorw). Za gwne gatunki dramatu uwaa si
komedi i tragedi. Istnieje jednak wiele rnych odmian gatunkowych dramatu, zalenych czsto od
prdw epoki.
Odmiany dramatu:

dramat romantyczny;
dramat fantastyczny (ba sceniczna, fantazja dramatyczna);
dramat niesceniczny (Lesedrama);
dramat powany (waciwy, serious play, sztuka, wysoka drama);
dramat mieszczaski;
dramat psychologiczny;
dramat rodowiskowy;
sztuka z tez;
tragikomedia;
dramat pseudoklasyczny;
dramat mieszczaski (tragedia mieszczaska);
dramat modernistyczny;
dramat awangardowy;
dramat poetycki;
dramat szekspirowski (elbietaski);
dramat wspczesny;
dramat antyczny;
dramat historyczny;
misterium;
moralitet;
komedia;
jaseka;
monodramat;
obrazek sceniczny;
opera.

Staroytno
Dramat antyczny
3

Geneza: mae Dionizje (wiejskie), wielkie Dionizje (miejskie).

Opis:
- pocztkowo na scenie wystpowa tylko jeden aktor (pierwszego aktora wprowadzi Tespis), nastpnie
dwch aktorw (Ajschylos), a potem trzech (Sofokles);
- inni znani dramaturdzy antyczni to Arystofanes i Eurypides;
- dramat antyczny zbudowany jest z 5 czci:
1. prologos;
2. parodos;
3. epeisodia;
4. stasimon;
5. exodos;
- dramatem greckim rzdzi zasada trzech jednoci (miejsca, czasu i akcji);
- na scenie wystpuje ograniczona liczba aktorw mczyzn;
- wystpuje chr, ktry odgrywa rol komentatora akcji, moe rwnie mwi o rozgrywajcych si
wtkach poza scen;
- aktorzy wystpuj w maskach, posiadaj charakterystyczne dla danej roli rekwizyty;
- akcja ma rodowd mitologiczny;
- postacie nie ulegaj przemianom.
Gatunki dramatu antycznego:
- Komedia
(gr. komos wesoy orszak), rdem tego gatunku s satyryczne pieni piewane ku czci Dionizosa oraz
arty, wesoe piosenki; obecny w tym gatunku jest komizm charakteru, sytuacyjny, sowny;
- Dramat satyrowy:
- jest to odmiana komedii, chr wystpowa w kostiumach przedstawiajcych satyrw;
- Tragedia:
(gr. tragos kozio, ode pie); najwyej ceniony przez Grekw gatunek wywodzcy si z dytyrambw
piewanych przez chrzystw przebranych w skry kozw;
Cechy:
- katharsis;
- konflikt tragiczny;
- patos;
- obecno Fatum;
- decorum;
- zasada trjjednoci;
- zasada mimesis ;
- hamatria (gr.) wina tragiczna; bdne rozpoznanie i faszywa ocena wasnej sytuacji przez bohatera;
np. Sofokles Krl Edyp, Antygona.
redniowiecze
Dramat redniowieczny nazwa ta obejmuje utwory dramatyczne o treci religijnej (dialogi pobone,
misteria), ale rwnie dramaty obyczajowe (moralitety) i dramaty komediowe (intermedium, komedia
misopustna). Dramat liturgiczny jest cile zwizany z obrzdami religijnymi, najczciej odgrywany
by w kociele. Z kolei do gatunkw wieckich, lecz zwizanych z tematyk religijn, moraln, nale:
4

misterium, moralitet, mirakl (tematem byy cuda speniane przez witych) oraz farsa (beztroski nastrj,
rubaszny humor).
Moralitet, misterium
Moralitet jest to gatunek uksztatowany w pnym redniowieczu. Naleay do niego utwory
dydaktyczne oraz filozoficzne. Podejmowano w nich przede wszystkim rozwaania na temat kwestii
moralnych, ktre byy wygaszane przez alegoryczne postacie, jak np. dobro, zo, wiara, pycha. Moralitet
stanowi rodzaj przypowieci. Czsto suy take celom satyrycznym. Szczeglnie popularny by w
Anglii oraz w Szkocji.
Misterium (etym. - ac. mysterium 'tajemnica') utwr o treci biblijnej, zwaszcza pasyjnej. Misterium
oparte byo o obrzdy liturgiczne, biblijne, ale i o teksty hagiograficzne.
Misteria dzieliy si na:
- Boonarodzeniowe (jaseka);
- mki Paskiej (pasyjne);
- misteria zmartwychwstania (rezurekcyjne).
W misterium i moralitecie aktorzy wystpowali bez masek, a sceny odbyway si pod goym niebem lub
w kocioach.
np. Everyman , ok. 1500 r., The Nature of the Four Elements , ok. 1520 r.
Renesans
Dramat elbietaski i jego charakterystyka:
- odejcie od wzorcw klasycznych, a zatem np. od zasady trzech jednoci;
- rezygnacja z chru na rzecz wprowadzenia na scen wikszej liczby aktorw pojawiaj si sceny
zbiorowe;
- obecne s (obowizkowo) sceny krwawe, drastyczne (ukazujce emocje);
- rezygnacja z tematyki mitologicznej na rzecz tematyki historycznej;
- pojawiaj si bohaterowie z ludu (jzyk potoczny);
- zamanie zasady decorum (czenie elementw komicznych i tragicznych);
- pojawienie si si nadprzyrodzonych;
- przyroda wspbohaterem akcji;
- rezygnacja z klasycznego podziau dramatu (prologos itd.), odtd s akty i sceny;
- konflikt tragiczny (wybr pomidzy dwiema rwnorzdnymi racjami) zastpiono dramatycznym
(przeciwstawione racje nie s rwnowane);
- na scenie zaczynaj pojawia si kobiety;
- bohaterem nie kieruje Fatum, ma on moliwo wiadomego wyboru.
np. W. Szekspir, Makbet .
Owiecenie
- w Polsce w XVI i XVII wieku rozwija si komedia rybatowska, a w XVII wieku teatr szkolny,
zwaszcza jezuicki, ktry mia charakter dydaktyczny; w XVII wieku rozwina si rwnie komedia
sowizdrzalska. Bya ona tworzona w rodowisku mieszczasko-plebejskim, bya anonimowa i
podejmowaa tematy zwizane z warstw najuboszych;
- w XVIII wieku we Francji powstaa tzw. drama, ktra zwana bya take dramatem waciwym - drama
skierowana bya do odbiorcy mieszczaskiego oraz ludowego (nie elitarnego), wprowadzia na scen
nowego bohatera, jakim by prosty czowiek z ludu ukazany na tle swojej rodziny bd rodowiska;
- XIX wieku w nawizaniu do dramy, rozwin si dramat obyczajowo-psychologiczny tzw. dramat
mieszczaski, ktry ukazywa bohatera na tle jego rodowiska.
5

Romantyzm
Dramat romantyczny i jego cechy:
- poczenie elementw dramatu antycznego i szekspirowskiego oraz redniowiecznego, opozycja
wzgldem dramatu klasycznego;
- synkretyzm rodzajowy i gatunkowy;
- elementy ludowoci;
- akcja jako luny cig epizodw;
- sceny zbiorowe;
- podzia na akty i sceny, ale doczony bywa take prolog i epilog;
- utwr czsto poprzedza motto;
- tematyka historyczna, zwizana z wydarzeniami narodowymi;
- mieszanie rnych technik, tonacji, stylw, co w efekcie dawao dysonansow wizj wiata;
- fragmentaryczno budowy, poczenie wtkw realistycznych z fantastycznymi;
- zamanie decorum, czyli splot tragizmu z komizmem, poczenie patosu z grotesk;
- zerwanie z zasad trzech jednoci (czasu, miejsca, akcji);
- szekspiryzm - zmienno jzyka, nastrojowoci i stylu w utworze;
- wprowadzenie inwersji czasowej;
- mieszanie scen zbiorowych ze scenami kameralnymi;
- obecno bohatera romantycznego.
np. Dziady Adama Mickiewicza, Kordian Juliusza Sowackiego, Nie-Boska komedia Zygmunta
Krasiskiego.
Moda Polska
Dramat modernistyczny
1. Dramat symboliczny
- najbardziej typowy dla modernizmu;
- celem byo dotarcie do tematyki niedostpnej racjonalnemu poznaniu;
- atmosfera tajemniczoci;
- odejcie od dosownoci;
- odejcie od konwencji realistycznej;
- poetyzacja jzyka;
- zwrot do wtkw baniowych i historycznych;
- wykorzystanie motyww zaczerpnitych z legend i bani;
- obecno symbolu w dramacie;
- dwie waniejsze odmiany symbolizmu w dramaturgii modopolskiej to:
a) symbolizm nastrojowy zmierzanie do wywoania u widzw nastroju niesamowitoci;
b) symbolizm neoromantyczny odwoywa si do romantycznej cudownoci i fantastyki.
2. Dramat naturalistyczny
- odtworzenie rzeczywistoci w oparciu o wasne studia i badania rzeczywistoci;
- unikanie komentarzy odautorskich;
- ukazanie penej prawdy yciowej;
6

- ukazywanie rzeczywistoci w sposb drastyczny;

- ukazywanie marginesu spoecznego;
- akcja koncentruje si wok jednego wydarzenia;
- analiza osobowoci bohaterw uksztatowanych przez rodowisko;
- bohaterowie mwi jzykiem potocznym;
- wykorzystanie elementw gwarowych i wulgaryzmw;
- miejsce i czas akcji skonkretyzowane;
- perfekcyjnie wrcz dbano o wystrj wntrz, dekoracje, kostiumy;
np. G. Zapolska Moralno pani Dulskiej
3. Dramat ekspresjonistyczny
- uywanie kontrastw, np. piknu przeciwstawiano brzydot;
- odejcie od naladowania rzeczywistoci;
- czsto posugiwano si symbolem;
- najwaniejsze to wyrazi si uczu (ekspresja);
- czste sceny szokujce, ukazujce brutalno;
- skupienie si na tajemnych gbiach psychiki ludzkiej;
- ukazywanie stanw psychicznych, szczeglnie wtedy, gdy s one niezwykle natone;
- poruszano problemy jednostki, ale i danej zbiorowoci (spoecznoci);
- zerwanie z cigoci akcji.
4. Dramaturgia Wyspiaskiego na przykadzie Wesela
- Dramat Wesele czy cechy dramatu antycznego, szekspirowskiego i romantycznego; w zaoeniu mia
by syntez sztuk;
- wystpowanie scen komediowych i tragicznych;
- didaskalia pisane proz poetyck;
- w dialogach obecna gwara;
- elementy szopki;
- przenikanie si wiata realistycznego i fantastycznego;
- szczeglnie istotna warstwa symboliczna;
- umiejtne posugiwanie si kontrastami;
- sceny z pogranicza jawy i snu;
- zamanie zasady decorum (elementy tragiczne przenikaj si z komicznymi, groteskowymi);
- synteza sztuk (muzyka, taniec, malarstwo, teatr, literatura);
- koncepcja teatru wg Wyspiaskiego nazwana jest koncepcj teatru ogromnego; jego celem byo
nawizywanie do antycznej tradycji i jednoczesne komentowanie aktualnej sytuacji Polakw; widowisko
miao by przeyciem mistycznym, oczyszczajcym.
Dwudziestolecie midzywojenne
Dramat awangardowy
- S.I. Witkacy
- Witkiewicz jest jednym z twrcw teatru absurdu (prekursorami gatunku byli twrcy koca XIX wieku:
Alfred Jarry i Guillaume Apollinaire). W XX wieku dramat absurdu uprawiali: Samuel Beckett Czekajc na Godota , Eugene Ionesco - ysa piewaczka , Jean Genet - Balkon , Murzyni , a w Polsce
Stanisaw Ignacy Witkiewicz - Szewcy , Witold Gombrowicz - Operetka , Sawomir Mroek - Tango ,
Tadeusz Rewicz - Kartoteka , Tadeusz Kantor - Niech sczezn artyci, Umara Klasa ;
- tragizm zespolony z czarnym humorem;
- poczenie w jednym obrazie elementw sprzecznych: patosu i wulgarnoci, miesznoci i grozy,
7

naturalizmu i fantastyki;
- hiperbolizacja;
- zamierzony brak dbaoci o realizm;
- nieprawdopodobne psychologicznie postacie;
- istotn rol odgrywa scenografia (szczeglnie wiata i muzyki);
- szczegowe didaskalia;
- prowokacyjny jzyk bohaterw, wulgaryzmy;
- czsta zabawa sowem, neologizmy;
- sprowadzenie akcji do absurdu;
- katastrofizm;
- problem nudy i nienasycenia;
- obecno parodii, pastiszu, trawestacji;
- spoeczestwo traci cechy indywidualne, staje si jednolit mas;
- nieuchronno procesu mechanizacji, co stanowi zagroenie dla kultury;
- gwne zagadnienia teatru Witkacego: sens Istnienia czowieka, zagadnienie jednoci w wieloci,
stosunek czowieka do wiata;
- niepokj metafizyczny t nazw okrela W. uczucie przeraenia oraz niepokoju, ktrego doznaje
czowiek w zetkniciu si z Tajemnic Istnienia ;
- W. stworzy teori Czystej Formy: Witkacy uwaa, ze teatr tradycyjny naley zastpi teatrem
opartym na teorii Czystej Formy;
- teoria ta miaa podoe filozoficzne, zwizana bya z niepokojem o los kultury i sztuki;
- uwaa, e twrca powinien dy do czystej formy dramatu, czyli dba o konstrukcj dramatu, jego
kompozycj,
- twrca powinien zwraca uwag na sowo, gest, dwik, barw, a dopiero w drugiej kolejnoci zwraca
uwag na tre i idee, jakie ma wyraa;
- celem sztuki jest wprowadzenie odbiorcy w sfer uczu metafizycznych;
- sztuka nie naladuje rzeczywistoci (tym samym sprzeciwia si konwencjom naturalistycznym), lecz
umoliwia odbir uczu metafizycznych;
- W. uwaa, e tylko sztuka dca do wywoania uczu metafizycznych, moe zahamowa zanik
zdolnoci odczuwania Tajemnicy Istnienia ;
np. S.I Witkiewicz Szewcy, Tumor Mzgowicz .
Literatura po drugiej wojnie wiatowej dramat wspczesny
Tadeusz Rewicz
- dramat wspczesny (z elementami absurdu oraz groteski);
- antydramat (niezdefiniowany, bierny bohater, dowolno miejsca akcji, dekoracji, postaci, rozbicie akcji
sztuki na okoo 30 krtkich, niewiele znaczcych, wtkw, brak rnicowania napicia);
- niejednorodno gatunkowa: fragmenty dramatu czone s z proz, poezj;
- realizm szczegw;
- opisy poetyckie, senne;
- anonimowy bohater (Kady), ktry jest jednoczenie upostaciowieniem zbiorowoci postaci jedn z
wielu;
- negacja symboliki uywanej w teatrze od staroytnoci;
- zaprzeczenie typowo polskiego patosu dramatu romantycznego;
- brak cigoci chronologicznej;
- przewaga (udramatyzowanego) monologu bohatera - koncepcja Rewiczowskiego teatru
wewntrznego;
- rozbudowane didaskalia;
- ograniczenie do minimum ruchu scenicznego;
8

- niedookrelenie czasu;
- brak akcji, osadzenie bohatera w jednym miejscu;
- symboliczne znaczenie tytuu;
- stosowanie techniki collageu, sztuka jest montaem, ukadank rozsypanych szczegw; Rewicz
nazwa t metod kolaem tekstowym;
- sceny groteskowe, absurdalne;
- czenie scen patetycznych (przeszo partyzancka) z komicznymi;
- sceny symboliczne;
- aluzyjno dzie Rewicza
- Rewicz wobec swojej twrczoci dramatycznej uywa okrelenia: teatr niekonsekwencji;
np. Tadeusz Rewicz Kartoteka.
Sawomir Mroek
- dramat wspczesny, tragikomedia i dramat rodzinny jednoczenie, take dramat historii;
- wiadome nawizywanie do konwencji dramatu mieszczaskiego raz komedii obyczajowej;
- symboliczne znaczenie tytuu;
- sparodiowanie dwudziestowiecznej awangardy;
- nawizywanie do dramaturgii Szekspira, Witkacego, Gombrowicza, Wyspiaskiego;
- jzyk parodii, groteski, pastiszu;
- niejednolito stylu;
- uywanie sownictwa wulgarnego, ale i wyszukanego (czste zestawienie);
- wykorzystanie trawestacji;
- gra licznymi konwencjami;
- refleksje autotematyczne;
- osadzenie akcji w jednym miejscu ;
- cig zdarze wywoany/sprowokowany jedn przyczyn;
- czste wykorzystanie groteski;
- podwaenie utartych schematw, autorytetw;
- liczne nawizania do innych utworw aluzje literackie;
Witold Gombrowicz
- uywanie groteski, parodii, pastiszu;
- niejednorodno stylistyczna
- czsto tajemniczo, symboliczno;
- posugiwanie si ironi i humorem;
- niezwykle istotna rola podstawowego pojcia Gombrowicza Formy;
- krytyka wspczesnoci;
- charakterystyka bohaterw przez jzyk, jakim si posuguj (dyferencja jzyka);
- przekorne nawizania do tradycji romantycznej, sarmackiej;
- jzyk dosadny;
- oniryzm (akcja lubu rozgrywa si np. we nie bohatera);
np. Iwona, ksiniczka Burgunda, Operetka, lub.

Rodzaje rymw przykady

Rym - powtrzenie jednakowych lub podobnych ukadw brzmieniowych w zakoczeniach wyrazw
zajmujcych ustalon pozycj w obrbie wersu (w wierszu).
Sownik terminw literackich pod red. Janusza Sawiskiego
Rymy rnicujemy ze wzgldu na ich:
Zwizek z akcentem
Akcent w jzyku polskim pada zwykle na drug sylab od koca. Jest to tzw. akcent paroksytoniczny. Na
10

tym akcencie bazuje rym eski, o ktrym mwimy wtedy, gdy rymuje si ostatnie 1,5 sylaby wyrazw
(brzmienie musi si zgadza liczc od samogoski drugiej sylaby od koca) np. obrcony strony, grzeje
aleje. W pierwszym przypadku samogosk drugiej sylaby od koca jest o i to, co nastpuje po niej w obu wyrazach zrymowanych ze sob - jest identyczne.
Gdy rymuj si ostatnie sylaby wyrazw (brzmienie musi si zgadza od samogoski do koca wyrazu)
mamy do czynienia z rymem mskim. Pojawia si on w wyrazach jednosylabowych np. wiat lat, cud
nut.
W jzyku polskim akcent w szczeglnych wypadkach moe pada na trzeci sylab od koca. Jest to
akcent proparoksytoniczny. Rym zbudowany dziki takim wyrazom to rym daktyliczny np. modli si
upodli si. Czstka si jest enklityk (atonem wyrazem pozbawionym samodzielnego akcentu) i
tylko wraz z wyrazem poprzedzajcym tworzy zestrj akcentowy. W takiej sytuacji akcent pada w obu
wyrazach na trzeci sylab od koca (liczc si jako ostatni sylab) czyli na mo- i -po- . To od
samogoski o zaczyna si rym, ktry w tym wypadku jest niedokadny (patrz niej).
Jeeli obszar wspdwicznoci siga poza granic samogoski akcentowanej, mwimy o rymie
gbokim. Dotyczy to zarwno rymw eskich np. w kbie gobie, jak i mskich trzask brzask.
Dokadno
Rymy dokadne to takie, w ktrych rymujce si goski s identyczne np. owinie gbinie, biao
przeszkadzao. (Dopuszczane s jedynie niewielkie odchylenia).
Rymy niedokadne rni si goskami. Do rymw niedokadnych zaliczamy asonanse i konsonanse.
Asonanse charakteryzuj si identycznoci samogosek i zrnicowaniem spgosek np. trybuny
tumy, potem Szopen, zakrcie - bdzie. W konsonansach natomiast wystpuj takie same spgoski i
rne samogoski np. kad koda, bruk brak.
Granice wyrazowe
Jeeli na jeden rym skadaj si dwa wyrazy w jednym z wersw, mamy do czynienia z tzw. rymem
skadanym. Oto przykad:
A Ty nas nie chciej odstpowa, Panie,
I owszem, racz nam dopomaga na nie."
Kolda, Jan Kochanowski
Jeeli natomiast wyraz jest rozbity pomidzy dwa wersy, a jedynie jego pierwsza cz jest t, ktra
rymuje si z innym wersem jest to rym amany.
Kosmiczna zacza si chryja
z ca straszliw atmosfer. Vide w. Jan,
Apokalipsa Pathmos:
Soca zgasy i giny, tony w oddali.
Gwiazdy spaday jak figi,
A ydzi je sprzedawali.
Koniec wiata, wizje w. Ildefonsa czyli satyra na wszechwiat, Konstanty Ildefons Gaczyski
Ukad w wierszu
Z rymami przewanie spotykamy si pod koniec wersw. S to rymy zewntrzne. Rymy zewntrzne
mog pojawia si w rnych ukadach. Oto przykady:
Monorym rym powtarzajcy si w kadym wersie.
Parzyste rymuj si dwa, nastpujce bezporednio po sobie wersy.
11

Gdzie jest poeto, o c a l e n i e?

Czy co ocali moe ziemi?
C da tak zwany wit pokoju?
Ruinom troch da powojw.
Traktat moralny, Czesaw Miosz

A
A
B
B

Krzyowe pierwszy wers rymuje si z trzecim, a drugi z czwartym.

Byem wczora w miejscu, gdzie mr z godu
Trumienne izb ogldaem wntrze;
Noga powina mi si u schodu,
Na nieobrachowanym pitrze!
Nerwy, Cyprian Kamil Norwid

A
B
A
B

Okalajce w takim ukadzie pierwszy wers rymuje si z czwartym, a drugi z trzecim - rymy z wersw
pierwszego i ostatniego okalaj rymy wersw znajdujcych si w rodku.
Przyjacielu zacny! Gdzie na wiecie
Cicha ustro wolnoci, pokoju?
Wiek przemin wrd burzy i w boju,
A mord nowe otwiera stulecie.
Pocztek nowego stulecia, F. Schiller

A
B
B
A

Czasami zdarza si jednak, e rym pojawia si take w innym miejscu. W takim wypadku mamy do
czynienia z rymem wewntrznym. Jego najczstsz odmian jest rym redniwkowy (jak nazwa
wskazuje pojawiajcy si przy redniwce). Jeeli wystpuje na pocztku wersu jest to rym inicjalny.
Forma gramatyczna
O rymach gramatycznych mona mwi wtedy, gdy rymujce si ze sob wyrazy maj tak sam form
gramatyczn.
Wszystko jest nud, co nie jest marzeniem,
Za wiatem bani naiwn tsknot Wszystko jest zgrzytem, co nie jest westchnieniem
Z serca do serca wioncym pieszczot...
Wszystko jest gupie, Tadeusz Boy eleski
Tak jest np. w tym przypadku: marzeniem - westchnieniem (rzeczownik, rodzaj nijaki, liczba pojedyncza,
narzdnik) lub tsknot - pieszczot (rzeczownik, rodzaj eski, liczba pojedyncza, narzdnik) Taka sama
kocwka fleksyjna uatwia rymowanie, dlatego rymy gramatyczne czsto pojawiaj si w wierszach o
niewielkich walorach artystycznych. Nie znaczy to, e nie moemy si na nie natkn i u znanych poetw
(tak, jak w tym przypadku).
Wyrazy, ktre rymuj si mimo rnej formy gramatycznej to rymy niegramatyczne. Nie opieraj one
swego podobiestwa brzmieniowego na identycznej kocwce fleksyjnej np. zrbane cian lub chwila
przesila.
Kunsztowno
Wyrazy nie maj nieskoczonej liczby innych wyrazw, z ktrymi mog si rymowa. W pewnych
kontekstach (do opisw pr roku, przyrody, uczu) uywa si zatem podobnych rymw. Te, ktre
pojawiaj si zbyt czsto, banalizuj si. W ten sposb tworz si rymy banalne zwane take
czstochowskimi (rymy czstochowskie mona uznawa za rodzaj rymw banalnych, zalicza si bowiem
do nich te najatwiejsze). Przykadem rymu banalnego mog by wszystkim znane (choby z wierszykw
12

wpisywanych do pamitnikw) re burze, fioki anioki, a take znajdujce si w niej

zamieszczonym wierszyku radosna wiosna, lat wiat.
"Bd szczliw i radosn
Poznaj urok modych lat
Niech Ci ycie bdzie wiosn
A radoci cay wiat.
Anonim
Poeci zatem, aby unikn rymw banalnych staraj si czy wyrazy nigdy wczeniej ze sob nie
czone. Starannie dobierajc sownictwo, tworz zaskakujce i niespotykane poczenia wyrazw. Rym,
ktry w ten sposb powstaje to rym wyszukany. Jego najbardziej wyrazist odmian jest rym
egzotyczny. Powstaje on, gdy do stworzenia rymu uywa si np. nazw geograficznych, poj naukowych,
niepopularnych imion obcego pochodzenia albo fraz z jzyka obcego. Rym taki jest waciwie nie do
powtrzenia, bo niesychanie trudno byoby stworzy inn sytuacj liryczn, w ktrej te dwa sowa
jeszcze raz by si spotkay.
W Lingen, w hotelu Naave
pod blaskiem miesznych meluzyn,
pilimy czarn kaw:
ja, pan Starzyski i Muzy
Na donie Krystyny ksiniczki Mediolanu malowanej przez malarza Holbeina, Konstanty Ildefons
Gaczyski
wielka za z oka pywa mi,
wypibym z tob cup of tea
Johnny Burton, Konstanty Ildefons Gaczyski
Wyrazy, ktre brzmi lub wygldaj tak samo, to homonimy. Jeeli s one uyte w wierszu do celw
rymotwrczych mamy do czynienia z rymem homonimicznym. Uywanie tych rymw stanowi rodzaj
gry sownej, warto wic, spotykajc je w wierszu, zastanowi si nad bogactwem naszego jzyka.
"Przy oknie, wycigajc sw ylasta szyj
Cay dzie dug nitk zmity towar szyje."
Krawiec, Mieczysaw Braun
Natomiast jeeli w celu rymowania jest uyty ten sam wyraz lub zostaje powtrzona caa fraza mwimy o
rymie tautologicznym. Nie jest to jednak rym penoprawny.
W celu zwrcenia uwagi na jaki wany fragment wiersza, poeta moe posuy si tzw. rymem
semantycznym. Nie uywa do tego celu wyrazw o podobnej warstwie brzmieniowej, ale o zblionym
znaczeniu.

rodki artystycznej organizacji tekstu

1.
2.
3.
4.

rodki fonetyczne
fleksyjne
skadniowe
tropy stylistyczne

Aby speni oczekiwania komunikacyjne tekstu nadawca dokonuje wyboru elementw jzykowych. S
to:
13

temat wypowiedzi,
gatunkowe ujcie wypowiedzi,
cel wypowiedzi,
sytuacja, w jakiej dokonuje si porozumienie jzykowe.

Wpywa na to oczywicie jzykowa sprawno nadawcy, jego poczucie estetyki jzykowej oraz inne jego
predyspozycje. Nie bez znaczenia jest take wybr stylu jzykowego, tj. odmiany stylistycznej
polszczyzny bdcej subkodem jzyka oglnonarodowego. Wymienia si tu nastpujce style, czyli
subkody:

kolokwialny,
potoczny,
wystpie publicznych (przemwieniowy),
administracyjno-prawny,
naukowy,
dziennikarski z odmian publicystyczn,
literacki, czyli artystyczny.

Omawiajc jzyk utworu literackiego musimy pamita, e wszystkie subkody stanowi materia
dyspozycyjny literatury (na przykad styl kolokwialny w przytoczeniu wypowiedzi bohatera utworu
literackiego, czy cytowanie przemwienia bohatera w obrbie utworu itp.).
Analiza stylistyczna tekstu wymaga rzetelnego opisania tworzywa jzykowego, wskazania elementw,
ktre dominuj w tekcie oraz okrelenia ich funkcji w utworze.
Nie jest naszym celem dogbne omwienie wszystkich rodkw artystycznej organizacji tekstu.
Wskaemy jedynie na ich podzia, oraz przywoamy przykady najpowszechniejsze.
rodki fonetyczne
rodki fonetyczne organizujce warstw brzmieniow tekstu to:
Eufonia czyli wykorzystanie fonicznej jakoci tekstu.
Onomatopeja czyli dwikonaladownictwo.
Efekt dzwikonaladownictwa oddaje fragment burzy w Panu Tadeuszu, gdzie nagromadzenie zda
pojedynczych, nierozwinitych i gosek szumicych oddaje dynamizm i groz burzy.
Nagle wichry zwary si, porway si w poy,/ Borykaj si, krc, wiszczcymi koy/ Kr po stawach,
mc do dna wody w stawach;/ Wpadli na ki, wiszcz po ozach i trawach./
Aliteracja to rozpoczynanie dwu lub wicej wyrazw od tych samych gosek.
Harmonia goskowa powtarzanie samogosek w identycznej lub podobnej kombinacji.
Segmentacja tekstu uwzgldniajca wspzaleno akcentu i pauzy oraz uporzdkowanie stosunku sylab
akcentowanych i nieakcentowanych, wystpujcych w sylabotoniku. (patrz systemy wersyfikacyjne)
Intonacja czyli wydobycie ekspresji z nagromadzenia intonemw (jednostek intonacyjnych) celowo
wprowadzonych do utworu. Przykad doskonay to Tren X, Jana Kochanowskiego, gdzie operowanie
14

zdaniami pytajcymi rnej dugoci (o ktrych wiemy, e maj intonacj rosnc) i rozkazujcymi (z
intonacj opadajc), oddaje efekt szlochu i zagubienia podmiotu lirycznego.
rodki fleksyjne
Fleksja naley do tych kategorii jzykowych, ktre wymagaj rygorystycznego przestrzegania regu,
poniewa kada forma fleksyjna posiada cile okrelon funkcj skadniow (zmiana np. dopenienia na
mianownik powoduje zmian skadniow: dopeniacz stanie si podmiotem i zmieni sens zdania).
Moliwoci stylistyczne w zakresie fleksji s minimalne, ale zawsze przynosz efekt zaskoczenia. S to
nieobiegowe kocwki np. Z dala na to patrzyli trjktowie smutni M.Pawlikowska-Jasnorzewska
Dywan perski.
rodki skadniowe
Moliwoci stylistyczne w obrbie skadni s ogromne. Indywidualne cechy stylistyczne najwyraniej s
widoczne w zakresie uksztatowania skadniowego. W poniszym opracowaniu wymienimy, nie
omawiajc ich szczegowo najwaniejsze. Dugo i krtko zda, czyli odmiana stosunkw
ilociowych. Epika posuguje si zdaniami obszernymi, liryka wykorzystuje zdania krtkie, elipsy i
rwnowaniki. Posuenie si w opisie zdaniami nierozwinitymi znaczy i peni okrelon funkcj
stylistyczn (patrz przytoczony wczeniej cytat z Pana Tadeusza).
Odejcie od typowego szyku w zdaniu czyli odmiany w zakresie kompozycji skadniowej. Stosowanie
inwersji np. usytuowanie przymiotnika po rzeczowniku czy orzeczenia na kocu zdania. (przykady
wpisz samodzielnie)
Elipsa to pominicie jakiego czonu skadniowego. Najbardziej ekspresywny jest brak orzeczenia
(przykady wpisz samodzielnie).
Powtrzenie czyli powielanie w zdaniu czy w zdaniach sw lub caych zespow sw w celach
ekspresywnych. Gdy wystpuj one na pocztku jednostki syntaktycznej nosz nazw anafora, gdy na
kocu jednostki syntaktycznej to jest to epifora.
Antyteza polega na czeniu skontrastowanych sensw i znacze w jedn skadniowo-logiczn cao.
Apostrofa to utrzymany w podniosym tonie zwrot do osoby lub zjawiska, ktre apostrofa w ten sposb
personifikuje. (patrz Oda do modoci Mickiewicza)
Pytanie retoryczne jego istot stanowi fakt, e odpowied na nie wpisana jest w tekst wypowiedzi, a
posiada ono jedynie charakter emocjonalny. (Czego chcesz od nas Panie za twe hojne dary?/ Czego za
dobrodziejstwa, ktrym nie masz miary? J. Kochanowski Pie XXV)
Anakolut to wypowied pod wzgldem skadniowym le skonstruowana, w utworze peni ona funkcj
znaku emocyjnoci wypowiedzi, wahania podmiotu mwicego (Lecz teraz, kiedy teraz nie wiem, wiem
(...)., T. Rewicz Prawa i obowizki).
Mona mwi take o stylistycznych konsekwencjach sposobu czenia zda: wsprzdnie, podrzdnie
czone spjnikowo i bezspjnikowo, uywanie zda pojedynczych nierozwinitych i ich wpyw na
struktur stylistyczn tekstu. Nie bdziemy si nimi zajmowa w tym miejscu, ale przypisane im funkcje
powinny by brane pod uwag przy analizie tekstu.
Tropy stylistyczne

15

Tropy stylistyczne to sposoby czenia wyrazw w wiksze caostki syntaktyczne na poziomie czonu
skadniowego lub zdania. Inaczej mwic s to przeksztacenia znaczeniowe wyrazw osigane przez
szczeglne ich zestawienia. S one waciwoci wszelkich tekstw, ale w tekstach literackich wystpuj
w wikszym zagszczeniu i s wynikiem poszukiwa nowych znacze. Wyraz w kontekcie nabiera
nowej treci i oddala si od swojego znaczenia sownikowego. (np. szlachetne zdrowie, koskie zdrowie,
stracone zdrowie, odzyskane zdrowie wyraz zdrowie w kadym z przytoczonych przykadw znaczy
co innego).
Do tropw zaliczamy: epitety, porwnania i metafory, zostan one tutaj pokrtce omwione.
Epitet to przymiotnik, imiesw, rzadziej rzeczownik dodany do rzeczownika w funkcji okrelenia
ktrej z jego cech istotnych dla mwicego, bd modyfikujcych jego znaczenie. Wezwano pokojow i
suc dziewk/ W naczynie srebrne wody wylano konewk (...)/ Telimena otwiera petersburskie skady,
(...)/ Zosia kadnie poczoszki biae, aurowe./ I trzewiki warszawskie biae atasowe;/ A. Mickiewicz
Pan Tadeusz.
Szereg epitetw w poczeniu z rzeczownikami naczynie srebrne, poczoszki biae, aurowe, trzewiki
biae atasowe peni funkcj obrazotwrcz, poniewa wskazuj na wygld przywoanych przedmiotw,
natomiast epitety suca (dziewka) i (trzewiki) warszawskie peni funkcj indywidualizujc.
W ten sposb ograniczony zostaje zakres znaczeniowy wyrazu a rozszerzona informacja o nim. Wrd
epitetw rozrniamy epitet stay zwany te homeryckim: Achilles prdkonogi, Eos ranopalca, czarny
br, sina rzeka.
Oksymoron kojarzcy w cao znaczeniow wykluczajce si znaczenia: suchy ocean, gorzki mid,
jasno ciemna, gadajca cisza. Jego warto znaczeniowa zblia go do metafory.
Epitet metaforyczny nadaje przedmiotowi nowe cechy: zmarniae cuda, zimny gaz, jawne sny, B.
Lemian Dziewczyna.
Porwnanie to zestawienie dwch przedmiotw, dwch zjawisk na podstawie jakiej wsplnej cechy.
Cechy te mog by bezporednio wskazane lub atwo domylne albo wynikaj z kontekstu. Formalnym
wskanikiem porwnania s spjniki: jak, jakoby, jakby, jako, niby, niczym, wyraenia: podobnie jak, na
ksztat. Dwa stawy pochyliy ku sobie oblicza/ Jako para kochankw; prawy staw mia wody/ Gadkie i
czyste jako dziewicze jagody/ Lewy ciemniejszy nieco, jako twarz modziana (...), A. Mickiewicz Pan
Tadeusz.
Wyrni moemy te porwnanie zaprzeczone. To nie sroki zaskrzeczay Czarn zgraj. Gzak z
Konczakiem za Igorem Tropem gnaj. Sowo o wyprawie Igora, przekad J.Tuwim.
Porwnanie homeryckie: Jako oliwka maa pod wysokim sadem/ Idzie z ziemie ku grze macierzyskim
ladem,/ Jeszcze ani gazek, ani listkw rodzc,/ Sama tylko dopiro szczupym prdkiem wschodzc:/ T
jeli ostre ciernie lub rodne pokrzywy/ Uprztajc, sadownik podci ukwapliwy./ Mdleje zaraz, a
zbywszy siy przyrodzonej,/ Upada przed nogami matki ulubionej/ Takci si mej najmilszej Orszuli
dostao. J. Kochanowski Tren V.
Porwnanie tautologiczne, polegajce na tym, e przedmiot lub zjawisko porwnuje si do niego
samego: Stwierdziwszy tedy niewtpliwie,/ e z opisami wielka bieda,/ Naley uzna, e waciwie/
Rezeda pachnie jak rezeda. J. Tuwim, Kwiaty polskie.
Metafora to najkunsztowniejszy trop stylistyczny. Jej istota polega na przeksztaceniach znaczeniowych i
ich funkcjonowaniu w kontekcie utworu. Metafora jest ruchem znacze, polega na wspdziaaniu poj,
ktre si wzajemnie modyfikuj, tworzc nowe znaczenia. Tak wic metafor rozumiemy jako zabieg
16

przesunicia znaczenia w wyniku kontekstowego uycia. Metafora grom unie: znaczenie potoczne
wyrazu i odpowiednik metafory unie pogry si we nie, zamilknie, grom straci aktywno, skoczy
si burza
Mechanizm przesuni znacze w danym kontekcie jest podstaw klasyfikacji metafory: synekdocha to
inaczej ogarnienie. Nowe znaczenie wynika z nazwania rzeczy czy zjawiska nazwaniem ich czci:
Czerwone maki na Monte Cassino/ Zamiast rosy piy polsk krew,/ A po tych makach szed onierz i
gin,/ Lecz od ich mierci silniejszy by gniew./ Feliks Konarski Czerwone maki na Monte Cassino.
Zarwno sowo onierz jak i polska krew ma tutaj znaczenie szersze oznacza kolejno batalion wojska i
ofiar ycia.
Metonimia czyli zamiennia polega na uyciu wyrazu zamiennego, pozostajcego w cisym zwizku
logicznym lub czasowo-przestrzennym z pojciem o ktre chodzi: Czytanie Homera M. Jastrun, J.
Przybo Widzenie katedry w Chartres, zamiast w pierwszym przykadzie czytajc Iliad czy Odysej, w
drugim zwiedzajc katedr w Chartres. O metonimii mwimy rwnie, gdy wskazujemy na materia, z
ktrego zrobiono przedmiot zamiast na niego samego np. elazo zamiast bro, lub wskazujemy na
symbol zamiast na to, co on oznacza np. wawrzyn zamiast sukces.
Personifikacja czyli uosobienie to nadanie przedmiotom lub pojciom cech ludzkich, a animizacja czyli
oywienie to nadanie przedmiotom lub pojciom cech istot ywych. To byo tak: w ciemnoci nocy/ Z
gazki wylaz ywy pczek./ Rozkleja si, ptakami kwilc;/ O wicie westchn. To pocztek, J. Tuwim
To byo tak.
Peryfraza czyli omwienie to figura stylistyczna troch niejednolita. Podrcznikowy przykad
stambulskie gorycze i z chiskich zi cignione treci na oznaczenie kolejno tytoniu i herbaty pochodz z
Mickiewiczowskiej Zimy miejskiej i pozostaj jeszcze w zwizku z wzorem poezji klasycystycznej, z
upodobaniem sigajcej po rozbudowane peryfrazy. Wspczesna poezja te siga po ni chtnie: Koniu
pomienny, koniu mj gniewny/ Z Apollinowej stajni! Kto zawoaniem zbudzi nas piewnym/ I wie i
drog oznajmi? J.Tuwim Ko.
Eufemizm jako figura stylistyczna polega na agodzeniu waciwego znaczenia i sensu i jest bliska
peryfrazie. Eufemizmw uywamy czsto w jzyku codziennym, gdy nie chcemy powiedzie kamiesz
mwimy mijasz si z prawd, odszed na zawsze zamiast umar.
Przeciwiestwem eufemizmu jest hiperbola czyli przesadnia, polegajca na przesadnym przedstawieniu
zjawiska lub wyolbrzymieniu znaczenia i wartoci zjawisk. Posuguj si ni czsto autorzy baroku ( J. A.
Morsztyn Niestatek, W. Potocki Wojna Chocimska) ale i poeci blisi wspczesnoci, np. J. Tuwim
Miliard miliardw naliczyli,/ Przez sto milionw pomnoyli,/ A jeszcze strasz, jeszcze gro,/ e przez
trzynacie mnie pomno/ (...) Urosn nad m biedn gow/ Abrakadabr, piramid,/ Kolumn run
stuwiekow... J. Tuwim Rachunek.
Alegoria oznacza metafor, ale w odniesieniu do caego utworu. Jest to wic wypowied, ktrej sens jest
odmienny ni znaczenie wyrazowe. Potocznie przez alegori rozumie si upostaciowione pojcia
abstrakcyjne: sowa jest alegori mdroci, amorek mioci, lis chytroci itp. Alegoria w pojciu szerszym
obejmuje cay utwr wraz z wydarzeniami i egzystencjalnymi sytuacjami czowieka (np. A. Camus
Duma, W. Szymborska Kot w pustym mieszkaniu).
Symbol wyprowadzi mona ze zwizkw z metonimi, ale jego rola w utworze polega na spitrzeniu
znacze; poza znaczeniem wyrazowym sugeruje tre naddan, nie w peni okrelon, ewokowan przez
kontekst utworu

17

Wyrniki literatury
Wyrniki literatury zespoem najwaniejszych wyrnikw literatury, czyli elementw rnicych
literatur od innych typw wypowiedzi jzykowej s:
Fikcyjno czyli obraz wiata, ktry jest wymylony przez autora, a wic istniejcy dziki inwencji i
wyobrani twrcy i utrwalony jzykowo. Fikcyjno to inaczej mwic pewien sposb istnienia
rzeczywistoci literackiej, bez wzgldu na to, czy jest ona ujta realistycznie czy fantastycznie. Dzieo
literackie operuje prawd i zmyleniem, ale zdania orzekajce w utworze funkcjonuj tylko w jego
obrbie i nie s ani prawdziwe ani faszywe, poniewa odnosz si do przedmiotw, postaci czy wydarze
nie istniejcych w rzeczywistoci. Pojmowanie literatury w kategorii fikcyjnoci uniwersalizuje
wypowied, przenosi przesanie utworu na odbiorc.
Obrazowo to zdolno wywoywania w czytelniku wyrazistych wyobrae przedstawionej
rzeczywistoci pozaliterackiej, take uycie wyrae przenonych, figuralnych, przeksztacajcych
znaczenia sw.
Dodatkowe uporzdkowanie to staranniejsza ni inne rodzaje pimiennictwa organizacja jzyka,
nadmiar adu, ktrego nie wymaga komunikatywno przekazu. Mamy wic w tekcie zastosowane rne
rodki wyrazu artystycznego i artystycznej organizacji wypowiedzi (wersyfikacyjne, stylistyczne,
skadniowe, leksykalne, fonetyczne, fleksyjne). Wszystkie te wyrniki wzajemnie si warunkuj, a
zarazem wystpuj w rnym stopniu wyrazistoci w utworze literackim.
18

Kategoria odbiorcy: autor tworzy wypowied literack adresowan do zaprojektowanego odbiorcy

(odbiorcy wirtualnego). Bez wzgldu na to, w jakim stopniu w odbiorca odpowiada rzeczywistemu
czytelnikowi, uksztatowanie wypowiedzi jest od owego odbiorcy wirtualnego uzalenione (porwnaj
jzyk artystyczny Lokomotywy Juliana Tuwima adresowany do dzieci a np. wiersz To byo tak... czy
Apokalipsa Juliana Tuwima zaprojektowane dla dorosego, wyrobionego czytelnika).
Konwencja literacka to zasady wyboru rodkw jzykowych i komponowania wypowiedzi literackiej
zgodnie z zespoami regu i form utrwalonych w praktyce literackiej i wiadomoci kulturowej rnych
epok. Reguy te s historycznie zmienne. Twrca ma je do dyspozycji, moe z nich wybiera pewne
elementy i je przeksztaca, s one jednak czynnikiem sprawiajcym spoeczne funkcjonowanie literatury.
Dziki nim czytelnik moe si orientowa, z jakim typem utworu obcuje, jak je oceni, a autor pozna
oczekiwania czytelnikw oraz zamanifestowa sw oryginalno.

rda literatury: antyk, Biblia i folklor

rda literatury okrelajce europejsk wsplnot kulturow, europejskie kanony pikna oraz zwizki
z regionaln, niepisan kultur ludow to antyk, Biblia i folklor.
Antyk to rdo europejskich kanonw pikna. Cytujc Jana Jzefa Szczepaskiego: Grecja Homera i
Fidiasza, Grecja Sofoklesa, Sokratesa i Platona spenia zadanie uwertury jest prologiem doskonaej
wzorcowej formy realizowanej na tysice sposobw, zawierajcym wszystkie tematyczne motywy.
Dorobek polskiej i europejskiej klasyki, tzn. dzie uznanych w tradycji, wyprowadzi moemy od antyku.
Pocztki literatury wiemy z Iliad i Odysej Homera. Stanowiy one wzr poetycki, ale take norm
etyczn, rdo historyczne i zbir mitw dla pniejszej literatury greckiego antyku.
Rzymianie rozmiowani w kulturze helleskiej przejli wiele mitw, wtkw i form literatury greckiej,
ale wnieli take swj oryginalny wkad dziki twrczoci Owidiusza, Horacego oraz etyki zawartej w
pismach filozoficznych.
Sokrates, Platon i Arystoteles byli najwaniejszymi inspiratorami myli filozoficznej pniejszych
wiekw. Due znaczenie przypisa mona take filozofii przyrody, Heraklitowi z Efezu i Demokrytowi
oraz stoicyzmowi, epikureizmowi i mistycyzmowi.
Centrum nauki, z ktrej czerpaa Europa nowoytna bya Aleksandria, w okresie helleskim (IV w. p.n.e.
do IV w. n.e), miasto posiadajce ogromn bibliotek, orodek matematyki, astronomii, biologii i
medycyny.
W antyku sformuowano te podstawowe kanony estetyczne literatury, a rozwaania powicone sztuce
poetyckiej, zawarte w Licie do Puzonw Horacego, poety i teoretyka literatury z czasw rzymskich,
traktowano przez wiele wiekw jako rdo zbioru zasad twrczych.
Wpyw antyku dominujcy w renesansie i ideologii humanizmu obejmuje swym zasigiem take inne
formy oddziaywania. Mwi tu moemy o siganiu w literaturze wszystkich epok do wtkw i mitw
antycznych, czsto przetwarzanych i otrzymujcych sens metaforyczny (np. mit arkadyjski, dzieje rodu
Labdakidw), postaci mitologicznych (np.Ikara, Apolla, Syzyfa, Odysa, Penelopy, Edypa), autorw
antycznych (np. Homera, Safony, Sofoklesa, Horacego, Owidiusza), gatunkw (np. oda, epos, pie,
bajka), filozofii (np. Platona, Sokratesa, Arystotelesa) oraz dzie sztuki (np. Nike, Niobe, Wenus, dziea
Fidiasza).

19

Biblia od czasw redniowiecza jest niepodwaalnym autorytetem i rdem kultury europejskiej

zarwno w sferze religijno-moralnej jak i w sferze twrczoci. Dla literatury stanowi niewyczerpany
zbir wzorw osobowych, postaw, fabu, wtkw i motyww.
Biblia nie jest jednolit, pojedyncz ksig, lecz zbiorem pism. Przekazuje myli filozoficzne i moralne
wypowiedziane w rnym czasie, przez rnych ludzi i rne uksztatowanie jzykowe. Przyjty jest
podzia gatunkowy na ksigi historyczne, w obrbie ktrych wyodrbniono poemat epicki, sag rodow,
opowiadanie historyczne, kronik, nowel dydaktyczn, zbir praw; ksigi mdrociowe: dialog
filozoficzny, monolog filozoficzny, pie miosn, przypowie, przysowie, aforyzm, psalm, hymn,
pie, modlitwa; ksigi prorockie: mowy religijne, kazania, wyrocznie, przeklestwa, lamentacje, listy,
apokalipsa.
Biblia jest arcydzieem literatury powszechnej. O gbi i urodzie tekstu biblijnego decyduje bogactwo
treci i sposb przekazu: styl i jzyk zrytmizowany, wieloznaczno i symbolika. Czerpie z niej
niezalenie od wiatopogldu wielu pisarzy wszystkich czasw. Biblia nieprzerwanie oddziauje na
pimiennictwo europejskie czasw nowoytnych. Dla wyznawcw judaizmu i wyzna chrzecijaskich
jest zbiorem pism sakralnych, std zamienna nazwa Pismo wite.
W naszych rozwaaniach rozpatrywa bdziemy oddziaywanie kulturotwrcze Biblii, jako
niewyczerpanego rda wzorw osobowych, fabu, postaw, wtkw, motyww, symboliki, frazeologii i
stylistyki.
Biblia dzieo wielu autorw napisana jest w trzech jzykach. Stary Testament w jzyku hebrajskim,
aramejskim i greckim, Nowy Testament w jzyku greckim i aramejskim.
Najdawniejszym przekadem Starego Testamentu jest przeoona na jzyk grecki Septuaginta (III-II w.
p.n.e.) . Powstaa ona w Aleksandrii, dla ydw posugujcych si wycznie tym jzykiem. Septuagint
posugiwao si te pierwotne chrzecijastwo. Przekadu caej Biblii na jzyk aciski dokona w IV
wieku w. Hieronim. Przekad ten by gwnym rdem, z ktrego korzystali pniejsi tumacze Biblii.
Wpyw na oywienie zainteresowania tekstem biblijnym oraz jego liczne przekady na jzyki narodowe
wywara reformacja. Wynalezienie druku wpyno w sposb znaczcy na powszechno studiw
biblijnych oraz fascynacj jej bogactwem i urod literack.
Nawizania do tekstw biblijnych s powszechne w literaturze od pocztkw pimiennictwa
nowoytnego po czasy wspczesne. S one rdem: myli moralno-religijnej i filozoficznej
kontynuowanej i rozwijanej w ujciu polemicznym, wzorw osobowych (np. Adam i Ewa, Hiob,
Samarytanin, czy kontrowersyjna posta Marii Magdaleny), wtkw i motyww fabularnych (np. O
Kainie i Ablu, O synu marnotrawnym), symboliki (chleb i wino, metaforyczne ujmowanie przypowieci
biblijnych np. pokon trzech krli), frazeologii np. Sodoma i Gomora, trby jerychoskie, owoc
zakazany, wdowi grosz).
Styl modlitewny i hymniczny psalmw, ich kunszt poetycki oraz proza rytmiczna Biblii wywary wpyw i
znalazy kontynuacj w literaturze a po czasy wspczesne.
Folklor to ludowa twrczo literacka, muzyczna, taneczna, obrzdy, wiedza ludowa i zwyczaje.
Stanowi one najstarsze skadniki kultury narodu, a twrczo literacka (banie, podania, ballady,
przysowia i pieni) siga swoim rodowodem czasw przedpimiennych, a przekazywana bya gwnie w
tradycji ustnej.
Szczegln rol odegray motywy ludowe w literaturze romantyzmu, ale ich oddziaywanie wskaza
mona we wszystkich okresach literackich. Folklor najpeniejszy wyraz znalaz w literaturze
romantyzmu, gdy sta si podstaw ideow kierunku, wynikajc z pojmowania roli twrcy jako
20

duchowego przywdcy wieszcza, czerpicego z przeszoci wskazania i nakazy potwierdzajce

tosamo narodow. Fundamentalnym skadnikiem romantycznego mylenia o wiecie i czowieku byo
zaufanie do pozarozumowych rde poznania takich jak wiara, uczucie, intuicja, dary i moce
wewntrzne, wyobrania oraz mistyczne wtajemniczenie. Dziki nim nawizywano kontakt z siami
natury, pozarealnym wymiarem rzeczywistoci. Wyobrania romantyczna posikowaa si motywami
ludowymi, nasyconymi elementami fantastyki i grozy, realizowaa romantyczny kult pierwotnoci oraz
zainteresowanie odrbnoci regionw wasnego kraju, wszystkim co pierwotne, nie zdeprawowane przez
cywilizacj.
Nie oznacza to rzecz jasna, e dopiero romantyzm znalaz rdo inspiracji literackiej w kulturze ludowej.
Mamy je ju w polskojzycznej literaturze redniowiecza (pieni kocielne), w literaturze renesansu
(Kochanowski, Szymonowic), ale dopiero romantyzm przej z ludowoci tak wiele. Bdzie o tym mowa
w omwieniu powiconym romantyzmowi jako kierunkowi artystycznemu i ideowemu, ktry ogarnia
wiele sfer ycia i sztuki.
Wpyw wymienionych powyej rde literatury obejmuje caoksztat twrczoci pimienniczej
Europy, poczynajc od redniowiecza po czasy wspczesne.
wiczenie sprawdzajce
1. Wymie rda literatury.
2. Okrel znaczenie antyku dla literatury europejskiej: w zakresie motyww, filozofii, form
wypowiedzi literackiej, wska przykady.
3. Omw znaczenie Biblii jako rda postaw etycznych kultury europejskiej, uniwersalizm
przypowieci Starego i Nowego Testamentu, kunszt literacki Biblii.
4. Wska cztery dowolnie wybrane motywy biblijne.
5. Przedstaw folklor jako rdo wpyww rodzimych w literaturze.

Nawizania biblijne w literaturze rnych epok

raj
Adam i Ewa zostali wygnani z raju za nieposuszestwo wzgldem Stwrcy. Ukarani zostali nie tylko
banicj - musieli pozna, co to cierpienie, praca, a take mier. Aby przey, nauczyli si, jak uprawia
ziemi i zbiera plony, musieli wychowa swoje dzieci - przed nimi nikt tego nie robi. Byli sami, nie
mogli liczy na niczyj pomoc. W podobnych warunkach yli bohaterowie powieci Nad Niemnem Elizy
Orzeszkowej - Jan i Cecylia Bohatyrowiczowie. Opucili rodziny, ktre nie chciay zaakceptowa ich
mioci i osiedlili si w lesie. Byli pozbawieni kontaktu z innymi ludmi, ale pracujc wrd natury,
stworzyli atmosfer wzajemnej mioci. Miejsce, w ktrym mieszkali, przypomina Eden, a oni sami
biblijnych prarodzicw. Nawizanie do historii Adama i Ewy jest bardzo wyrane. Innym utworem, w
ktrym si ono pojawia s Pamitniki Adama i Ewy Marka Twaina.
bratobjstwo
Kiedy Kain zabi z zawici swojego brata Abla, otrzyma od Boga znami na czole. Bya to oznaka
mordercy. Do tego motywu nawiza Juliusz Sowacki w Balladynie. Tam take doszo do zbrodni wrd
osb sobie najbliszych - zazdrosna Balladyna pozbawia ycia swoj siostr Alin. Kain otrzyma
znami, a na czole Balladyny pojawia si krwawa plama, ktr usiowaa ukry pod przepask.
ona Lota

21

W jednym ze swoich utworw Wisawa Szymborska snuje rozwaania o tym, dlaczego ona Lota
odwrcia si, uciekajc z miasta. Stosujc liryk roli, szuka innych powodw, dla ktrych kobieta nie
opucia potpionego miejsca wraz z mem i crkami. Nie zadowala si wytumaczeniem, e chodzio
tylko o pust ciekawo i nieposuszestwo. Przyczyny, ktre poetka odnajduje, s zwyczajne,
prozaiczne, ale dziki temu bardzo ludzkie. By moe by to al za ulubionymi przedmiotami, poczucie
zniechcenia, znuenie, tsknota za miejscem, w ktrym ona Lota spdzia ycie, a take gniew na tych,
przez ktrych miasto musiao zgin. ona Lota zmusza do gbszego zastanowienia nad motywami
postpowania tytuowej postaci, a take nad jej dalszym losem i tym, czy wymierzona kara bya
adekwatna do winy.
Abraham
Abrahamowi po dugim okresie modlitw i oczekiwa ona Sara w podeszym wieku urodzia syna Izaaka. Po latach Abraham zostaje zobligowany do powicenia jedynaka w ofierze Bogu. Jest gotowy
wypeni rozkaz Pana. Dopiero w ostatniej chwili okazuje si, e bya to prba jego wiernoci. W wierszu
Wisawy Szymborskiej pt. Noc ta postawa Abrahama nazwana zostaje czarn gorliwoci i bynajmniej
nie jest aprobowana. Podmiot liryczny wiersza wspomina posta Izaaka. Czuje jego strach i bezbronno.
Pyta o warto zaufania i mioci, skoro nie mona obdarzy nimi najbliszych. Bg w tym utworze staje
si jakby nieczuym przeoonym wydajcym polecenia, aby sprawdzi zakres swojej wadzy. W takiej
sytuacji podmiot liryczny nie yczy sobie ocalenia - na przekr Bogu. Posta Abrahama pojawia si take
w powieci Zofii Kossak pt. Przymierze.
narodzenie Chrystusa
Autorem jednej z najpopularniejszych polskich kold jest Franciszek Karpiski. Pie O narodzeniu
Paskim znana jako Bg si rodzi jest jednym z utworw pochodzcych z tomu Pieni Nabone. Poeta,
aby opisa Boga, stosuje liczne antytezy (wzgardzony - okryty chwa) i oksymorony (blask
ciemnieje). Z wiersza wyania si posta malekiego dziecicia bdcego jednoczenie stwrc i wadc
wszechwiata. W utworze pojawiaj si postaci znane z biblijnej opowieci o Boym Narodzeniu - do
maego Jezusa przychodz z darami trzej krlowie, a take pastuszkowie. Boskie Dzieci ley pooone
w obie w biednej szopie.
Do narodzenia Jezusa nawizuje take Bolesaw Lemian w utworze Betlejem. Podmiotem lirycznym jest
pielgrzym, ktry jednak przybywa do miejsca urodzin Chrystusa zbyt pno. Nie tylko nie osiga celu,
ale take nie ma do kogo powrci.
ukrzyowanie
Historia Chrystusa pojawia si jako powie w powieci w Mistrzu i Magorzacie Michaia Buhakowa.
Tytuowy Mistrz jest autorem opowieci o Jeszui Ha-Nocri. W utworze Mistrza Jeszua jest ukazany jako
zwyczajny dobry, uczciwy, wierzcy w prawd czowiek. Nie ma adnych cech boskich i nie uwaa si za
Boga. Przedstawiona posta rni si od tej, ktr znamy z Nowego Testamentu, cho historia pojmania i
wydania wyroku skazujcego jest bardzo podobna. Postaci wystpujce w tej opowieci s bowiem takie
same - Piat przekonany o niewinnoci oskaronego pod naciskiem wydaje wyrok, a lud kae uwolni
zoczyc Barabasza.
Mesjasz
Sowo Mesjasz przywyko si tumaczy przenonie jako wybawiciel. Takie znaczenie ma te w
Dziadach Czci III Adama Mickiewicza. W Widzeniu ksidza Piotra czytamy o sdzie nad Polsk przypominajcym sd nad Jezusem. Gal tak jak Piat umywa rce, rozlegaj si krzyki ukrzyuj go,
wypu Barabasza, umierajcy Nard pojony jest octem i ci. Matka Wolno niczym zrozpaczona
Maryja stoi pod krzyem. Obraz ten jest alegori sytuacji politycznej Polski. Motyw mesjanizmu
22

wywodzi si z przekonania o szczeglnych zasugach Polski dla wiary chrzecijaskiej i jest zwizany z
wczeniejszym motywem antemurale - Polski jako przedmurza chrzecijastwa. Nard polski, aby
zmartwychwsta czyli odzyska wolno, musi najpierw ponie - niczym Chrystus - mier mczesk.
Ta ofiara jest potrzebna, aby zbawi inne narody.

Stabat mater dolorosa (staa matka boleciwa)

Matka Chrystusa jako jedna z nielicznych osb staa pod krzyem towarzyszc Synowi do koca w jego
drodze mczeskiej. Lament witokrzyski (nazwa pochodzi od miejsca odnalezienia biblioteki
klasztoru w. Krzya) tekst odczytany z rkopisu z XV wieku dotyczy tego wydarzenia. Jest to
wyznanie zrozpaczonej matki patrzcej na okrutn mier swego jedynego dziecka. Podmiot liryczny
prosi o wspczucie. Opowiada o wydarzeniach Wielkiego Pitku. Maryja chce dzieli rany razem ze
swym cierpicym synem, pragnie podeprze mu gow, uly w mce, ale jest bezradna. Przypomina
sobie moment zwiastowania, myli gorzko o obiecanej radoci. Zwraca si do innych matek yczc, aby
nie przytrafio im si takie nieszczcie jak jej. Motywowi stabat mater dolorosa w sztukach malarskich
bliska jest pieta - wyobraenie Marii ze zdjtym z krzya Jezusem na kolanach.
motyw vanitas
Motyw vanitas pochodzi ze starotestamentowej Ksigi Koheleta (Eklezjasta) przypisywanej Salomonowi.
Refleksja nad marnoci tego wiata, jego dobrami, a take nieuchronnym upywem czasu pojawia si
czsto u barokowych twrcw. Mamy z ni do czynienia midzy innymi w nastpujcych utworach:
Marno, Daniel Naborowski, Krtkos ywota, Daniel Naborowski, O krtkoci i niepewnoci na
wiecie ywota czowieczego, Mikoaj Sp-Szarzyski, ywot - sen i cie, Zbigniew Morsztyn.
wiea Babel
Bya to budowla, ktr wznosili ludzie, aby sta si rwnymi Bogu. Ich zuchwao i pycha zostaa
ukarana - nie mogli dokoczy swojego dziea, gdy Bg pomiesza ich jzyki. Nie potrafili si
porozumie. Do historii o wiey Babel nawizuje Wisawa Szymborska w utworze pt. Wiea Babel.
Utwr jest zbudowany na wzr dialogu. Z kontekstu wynika, ze s to zakochani. Jest to jednak dziwna
rozmowa - pytania i odpowiedzi zupenie do siebie nie pasuj. Dwoje ludzi nie potrafi si ze sob
porozumie. Zwyczajne sowa dotyczce burzy i sukienki szybko zamieniaj si pytania o poprzedni
mio, pojawiaj si sowa wiadczce o chci odejcia od siebie. Poetka ukazuje, jak mwic takim
samym pozornie jzykiem, mona si cakowicie nie rozumie.
crka Jaira
Crka Jaira bya ma dziewczynk, jedn z osb, ktre Jezus Chrystus cudownie wskrzesi z martwych.
Do jej osoby nawizuje Maria Pawlikowska-Jasnorzewska w jednym ze swoich utworw. W wierszu
Crka Jaira poetka porwnuje dawn mio do martwego ciaa, a milczenie midzy kochankami do
gazu przykrywajcego grb. Zwraca si do Boga z prob, by wskrzesi dawne uczucie tak jak crk
Jaira.
koniec wiata
Ostatni z ksig Nowego Testamentu stanowi Apokalipsa w. Jana. Stanowi ona opis wydarze
poprzedzajcych koniec wiata. Do tego motywu czsto nawizuj poeci, ale jest on take
wykorzystywany przez twrcw filmowych, ktrzy luno do niego nawizuj (Armagedon, Sidma
piecz). Koniec wiata czsto postrzegany jest zgodnie z apokaliptycznym wyobraeniem jako
wydarzenie grone i straszliwe.
23

Odgosy trb, otwarty grb, morze krwi, spadajce gwiazdy i Gowa w cierniowej koronie to tylko
niektre z elementw budujcych nastrj utworu Jana Kasprowicza Dies Irae.
Cakiem inny obraz wyania si z wiersza Czesawa Miosza pt. Piosenka o kocu wiata. Nastrj
utworu jest wrcz idylliczny - buduj go pszczoa, kwiat, delfiny w morzu, spacerujce kobiety,
dka z tym aglem. ycie toczy si swoim torem. Nie bdzie zapowiedzianych trb i gromw,
nie s potrzebne - kady dzie jest przecie dla kogo kocem wiata, codziennie kto musi si z
nim rozsta. Puent wiersza jest dwukrotnie powtrzona fraza "Innego koca wiata nie bdzie".
Do motywu apokalipsy nawizywa take Leopold Staff w utworze Apokalipsa yje.

potop
Poetyck wizj starotestamentowego potopu, ktrym Bg ukara ludzko odnajdujemy w jednej z pieni
renesansowego polskiego poety Jana Kochanowskiego. W Pieni o Potopie.

Motyw wiata w literaturze

W twrczoci pisarzy i poetw rnych epok czsto powtarzaj si motywy zwizane z postrzeganiem
wiata, wizj czowieka i patrzeniem na ycie. Zazbiaj si one, przenikaj i pojawiaj w dzieach
literackich od staroytnoci a do czasw wspczesnych. Toposy i metafory wiata s stale aktualne.
theatrum mundi (teatr wiata)
Porwnanie wiata do sceny, do widowiska, a czowieka do aktora odgrywajcego sw rol pojawia si
ju u Platona. Wizja ta nieobca jest pierwszym chrzecijanom. wity Pawe w Pierwszym Licie do
Koryntian pisze: Stalimy si bowiem widowiskiem wiatu, anioom i ludziom. wiat jako teatr
pojawia si take u w. Augustyna, a potem w XVI wieku w twrczoci artysty francuskiej grupy Plejada
Ronsarda.

Theatrum mundi jest motywem, ktrym bardzo czsto posuguje si William Szekspir. W
Makbecie pojawia si nastpujce zdanie o yciu ludzkim, ktre jest:
tylko przechodnim pcieniem,
ndznym aktorem, ktry swoj rol
przez par godzin wygrawszy na scenie
w nico przepada
W Jak wam si podoba twrca porwnuje ycie do gry aktorskiej, wiat do wielkiego teatru, a
siedem epok ludzkiej egzystencji do siedmiu aktw sztuki. Porwnanie to odnajdujemy take u
Cervantesa w Don Kichocie.

W literaturze polskiej theatrum mundi take jest popularnym motywem. Pojawia si ju u Jana
Kochanowskiego. ycie czowieka to przedstawienie kukieek, ktre po odegraniu swoich rl
zostaj zrzucone ze sceny. We fraszce O ywocie ludzkim czytamy:
Fraszki to wszystko, cokolwiek mylemy
Fraszki to wszystko, cokolwiek czyniemy (...)
Namiawszy si nam i naszym porzdkom
Wemkn nas w mieszek, jako czyni tkom.
Motyw czowieka kukieki mona odnale u Horacego. Pojawia si take w powieci
Bolesawa Prusa Lalka. Jeden z bohaterw utworu - Rzecki, obserwujc ruch nakrconych
marionetek, dochodzi do wniosku, e przypominaj one rzeczywistych ludzi i ich ycie.
Obserwacja ta prowadzi do pyta o sens ludzkiej egzystencji, o jej warto, o wolno jednostki.
Motyw theatrum mundi pojawia si take w wierszu wspczesnego poety Edwarda Stachury.
Podmiot liryczny utworu ycie to nie teatr stara si polemizowa ze stwierdzeniem, e nasze
ycie to wycznie gra. To musi by co wicej. Jest prawdziwsze, straszliwsze i pikniejsze od

24

odgrywania rl. Blednie przy nim nawet mier. Jaki bowiem sens miaby wiat, w ktrym:
maski coraz inne, coraz mylne si zakada
wszystko to zabawa, wszystko to jest jedna gra
przy zamknitych i otwartych drzwiach.
W powieci Ferdydurke Witolda Gombrowicza wiat przedstawiony jest jako gra form. Czowiek
zmuszony jest do przyjcia jakiej roli, a potem nie sposb si od niej uwolni. Rezygnujc z
jednej, automatycznie popadamy w inn. Kiedy kto przyklei nam gb - etykietk, opini, nie
mona si od niej uwolni inaczej, jak tylko przyklejajc sobie inn. wiat postrzegany jest jako
bardzo specyficzny teatr nie tylko nie gramy siebie, nie wiadomo nawet, czy w wizieniu rl
kiedykolwiek jest si tak naprawd sob. Nie ma ucieczki od gry, od formy.

wiatowa rozkosz
Przekonanie, e naley korzysta z przyjemnoci, jakie daje ycie ziemskie pojawia si u
Hieronima Morsztyna w utworze o znamiennym tytule wiatowa rozkosz. Poeta zachwyca si
niezwykym piknem wiata stworzonego przez Boga. Twierdzi, e czowiek nie jest w stanie
wychwali jego ozdb i urody. Skoro Pan stworzy tak cudowny wiat, dlaczego miaby pragn,
bymy z niego nie korzystali? Poeta nazywa ascetw niewdzicznikami. Wedug niego
korzystania ze wiatowych rozkoszy danych nam przez Boga nie jest grzechem.
Niewdzicznoci jest natomiast marnowanie jego darw.
motyw vanitas
Postrzegania wiata i wartoci doczesnych jako marnoci jest przeciwnym biegunem patrzenia na
rzeczywisto. Motyw vanitas pojawia si w starotestamentowej Ksidze Koheleta. Do tego motywu
czsto nawizywali barokowi twrcy. Rozwaania nad sensem wartoci i daremnoci ludzkich stara
pojawia si take wczeniej, u Jana Kochanowskiego w Trenach.

Rozpacz ojca po utracie ukochanej crki kae wtpi w dotychczas uwaane za fundamentalne
wartoci. Ju w Trenie I podmiot liryczny, zastanawiajc si nad twierdzeniem Prno paka,
pyta sam siebie "C, prze Bg ywy, nie jest prno na wiecie? i odpowiada niepocieszony
Wszytko prno!. W Trenie XI poddaje w wtpliwo sens bycia dobrym i pobonym
czowiekiem. Nie ratuje to przecie od nieszczcia. Przypomina sobie fraz Fraszka cnota! i
zastanawia si, czy nie jest to prawda.
Mikoaj Sp Szarzyski w swoim Sonecie I noszcym tytu O krtkoci i niepewnoci na wiecie
ywota czowieczego nazywa dobra doczesne cieniami odwodzcymi od Boga. O, stokro
szczliwy, Ktry tych cieniw wczas zna ksztat prawdziwy! pisze poeta zaznaczajc, e to Bg
jest prawdziwym szczciem.
W utworze Marno Daniel Naborowski zaznacza, e doczesne radoci i uciechy ycia s
tytuow marnoci. Nie zachca do rezygnowania z nich, ale kae pamita, e najwaniejsza dla
czowieka powinna by boja boa.
W innym utworze Daniela Naborowskiego pt. Krtko ywota poeta udowadnia, jak krtkie jest
ludzkie ycie. Mija niepowstrzymanie, a czowiek nawet nie zdaje sobie z tego sprawy. Warto
zapamita, e Dwik, cie, dym, wiatr, bysk, gos, punkt - ywot ludzki synie./ Soce wicej
nie wschodzi to, ktre raz minie. Poeta w kocowej czci utworu pisze, e dla wielu dopiero
grb by kolebk, a mogia matk. Zaprezentowana w utworze wizja ludzkiej egzystencji nie jest
zbyt optymistyczna, ale chyba czasami warto spojrze na ycie i od tej strony.
Zanik wiary w sens czegokolwiek, zarwno wartoci materialnych jak i bogactw duchowych,
pojawia si w wierszu modopolskiego poety Kazimierza Przerwy Tetmajera pt. Nie wierz w
nic. Podmiot liryczny wyznaje, e wszystkie jego denia i marzenia legy w gruzach. Pozostaje
mu ju tylko nirwana rezygnacja ze wszystkiego, ze wiata, z siebie niebyt.

wiat mechanizm i dzieo artystyczne

25

W pieniach Jana Kochanowskiego kilkakrotnie pojawia si motyw Boga Stwrcy, doskonaego

Artysty, ktrego dzieem jest wiat. Jemu zawdzicza sw harmoni i mdro. Bg czuwa nad
prawami natury i poszczeglne elementy wszechwiata doskonale ze sob wspgraj.
Przekonanie o doskonaoci stworzonej rzeczywistoci odnajdujemy w pieni Czego chcesz od
nas Panie. Podmiot liryczny sawi Boga za jego dzieo. Stwrca jest wadc morza, twrc rolin,
Panem pr roku, nocy i dnia, zwierzt. Jest take doskonaym artyst dba o kady szczeg,
przykadem s uhaftowane gwiazdy. Posta Boga Twrcy pojawia si take w pieni Oko
miertelne Boga nie widziao (Pie I, Fragmenta). To On jest tym, kto wiat postawi krom
adnej pomocy. W tej pieni take jest przedstawiony jako Pan czasu (zmiany pr roku) i
przestrzeni. Jego wadza nie ogranicza si do samej ziemi, posuszne s mu take ciaa niebieskie.
Barokowi twrcy stosuj wiele metafor do opisania wiata. Zbigniew Morsztyn przyrwnuje
kosmos, planety, sonce do ogromnego zegara nakrcanego przez mio wit.
Wacaw Potocki natomiast w utworze Czowiek igrzysko Boe nazywa wiat szachownic. ycie
czowieka skada si z cigych wyborw pomidzy dobrem, a zem. Biay anio musi walczy z
czarnymi pokusami, nierzadko balansujemy pomidzy yciem, a mierci. ycie czowieka to gra
w szachy. Ludzie to jedynie pionki na szachownicy wiata. Czowiek staje si podlegy fatum, nie
ma wpywu na swe losy.

wiat miejsce wdrwki

Z toposami wiata blisko zwizany jest take inny motyw, mianowicie postrzeganie ycia ludzkiego jako
wdrwki. Czowiek wdrujcy po wiecie w podaniu za rnymi celami to motyw stale pojawiajcy
si w literaturze. Motyw homo viator moemy odnale:

U Homera w Odysei, w ktrej gwny bohater przez wiele lat poda przed siebie prbujc
powrci do domu, do swojej ony i dziecka. Nie zatrzymuj go ani powaby piknej nimfy
Kalipso, ani zakusy wrogiego mu Boga Posejdona. Sprzeciwia si wyrokom, wydawaoby si
potniejszych od niego si, w kocu jego wdrwka koczy si sukcesem i odnajduje to, czego
szuka.
Wdrowcem jest te May Ksi z utworu de Saint Exupryego. Chopiec wyrusza w podr,
podczas ktrej dojrzewa. Ziemia jest tylko jednym z miejsc, do ktrych trafia. Poznaje wiele osb,
widzi zabieganych dorosych, dociera do wielu miejsc po to, aby zrozumie, e jego prawdziwe
szczcie i jedyna mio znajduje si w miejscu, z ktrego odszed.
Motyw pielgrzyma tuajcego si po wiecie pojawia si take u Adama Mickiewicza w Ksiegach
narodu i pielgrzymstwa polskiego. Polak pozbawiony ojczyzny musi wiele wycierpie, ale nie
bka si, wie jaki ma cel i poda ku swojej przyszej wolnej ojczynie.

wiat wizienie
Zarwno z motywem teatru, jak i szachownicy, z ktrych nie sposb uciec, zwizany jest motyw wiata wizienia. wiat jako wizienie postrzega Wespazjan Kochowski, ktry w jednym ze swoich utworw
pisze: I to te niepolednia, lub powszednia gadka:/ co jest wiat? nic inszego, jeno baznw klatka, a
take Wacaw Potocki w wierszu pt. wiat turma stwierdzajcy z gorycz, e nasz wiat to jedynie
wizienie. Jak zoczycy czekajcy na wyrok i my bezustannie oczekujemy nadchodzcej mierci. Nie
wiemy, kiedy si po nas zjawi, ale zamknici w celi naszego wiata, nie mamy adnej moliwoci, aby si
jej przeciwstawi.
ycie jest snem
Motyw ten jest zwizany z postrzeganiem wiata jako marnoci. ycie doczesne, ycie na tym wiecie
jest ulotne i niepewne. Motyw la vida es sueno pochodzi ze sztuki pt. ycie jest snem hiszpaskiego
dramatopisarza Pedra Calderona. ycie sen pojawia si take w wierszu polskiego barokowego
twrcy Zbigniewa Morsztyna, ktry w utworze ywot - sen i cie pisze, e ycia na tym wiecie nie
26

moemy traktowa jako tego prawdziwego. Jest ono porwnywane jedynie ze snem, ktry szybko
mija.

Motyw snu w literaturze

Hypnos - w mitologii greckiej personifikacja snu. Czsto przedstawiany jako picy modzieniec.
Hypnos przynosi uspokojenie. Wg Mitologii Jana Parandowskiego na kracach zachodu jest jaskinia,
przed ktra rosn maki. W rodku na hebanowym ou pi Hypnos, a obok niego przybierajce rne
ksztaty senne marzenia. Bg ten przynosi ludziom sny dotykajc ich kwiatem maku. By sprawc roje
sennych. (Maki jako kwiaty powodujce sen pojawiaj si take w literaturze dziecicej - w
Czarnoksiniku z Krainy Oz Franka Bauma pojawia si ka pena usypiajcych makw).
Morfeusz - jeden z synw Hypnosa. Morfeusz zsya marzenia senne o ludzkich ksztatach. Jego bracia
Ikelos i Phantasos zsyali sny o zwierztach i przedmiotach.
Zwizek mierci i snu
Bratem Hypnosa jest Tanatos, bstwo mierci. O zwizkach snu i mierci byli przekonani nie tylko
staroytni. Te dwa ssiadujce ze sob motywy odnajdujemy w wielu utworach literackich. Midzy
innymi u Jana Kochanowskiego.

Przykadem moe by fraszka Jana Kochanowskiego noszca tytu Do snu. Sen tam ukazany jest
nauczycielem czowieka. Przyzwyczaja go do mierci. Podczas snu dusza ludzka moe buja
swobodnie tam, gdzie nie moe dosta si na jawie. Dopiero po mierci bdzie jej dane pozosta
tam na zawsze.
W Trenie VII podmiot liryczny, mwic o mierci, posuguje si peryfraz. mier jest nazwana
"snem elaznym twardym nieprzespanym" a trumna, w ktrej dziecko zostao zoone do grobu
"onic".

La vida es sueo (ycie jest snem)

Motywowi snu trudno przypisa jednorodn symbolik. Jest bram mierci, ale take moe posuy do
opisywania stanu przeciwnego ycia. Sen jest czym ulotnym, wymykajcym si ludzkiemu pragnieniu
racjonalnych wyjanie. Nie mona nad nim zapanowa i dokadnie go pozna. A czy mona to uczyni z
ludzkim yciem? Poznanie zmysowe take moe by zawodne.

Nazwa motywu pochodzi ze sztuki hiszpaskiego dramatopisarza Pedra Calderona noszcej tytu
ycie jest snem. Akcja utworu rozgrywa si z fikcyjnej Polsce. Za spraw krla Basilia i ksicia
Segismunda pojawiaj si pytania czy wiat to tylko sen i czy ycie nienie moe by aktem
wiadomym? Ksie mwi: ni przebudzony, e upiony nie ni, wszystko to jedno i wszystko
we nie.
Motyw ten pojawia si take w literaturze polskiej. Barokowy twrca Zbigniew Morsztyn w
utworze zatytuowanym ywot sen i cie pisze, e ycie ludzkie nie moe by nazywane dniem,
ale noc. Zastanawia si, gdzie s ci, ktrzy ju dawno umarli. Zosta po nich tylko cie. Nawet
jeli ludziom wydaje si, e yj, to ywot ten ksztatem ywota/ ledwie moe by zwany,/ ywot
ten mierci istota/ ywot ze snem zrwnany.

Sny biblijne - proroctwo

W Biblii sny bardzo czsto peni rol proroctwa.

27

Tak jest na przykad w starotestamentowej historii Jzefa Egipskiego. Porzucony przez

zazdrosnych braci chopiec dostaje si do Egiptu. Tam dorasta. W wizieniu daje si pozna jako
tumacz snw. Wie o tym dostaje si do paacu. Jzef wyjania Faraonowi sen o tustych i
chudych krowach, a take o kosach penych i pustych. Symbolizuj ona lata dobrobytu i
nieurodzaju. Dziki tej interpretacji mona uchroni cay nard od klski godowej.
Wane sny towarzysz take Jzefowi, opiekunowi Jezusa. Targanemu niepewnoci i
wtpliwociami mczynie Anio Paski tumaczy pochodzenie cudownego dziecicia, ktre nosi
pod sercem Maryja. Ju po narodzeniu Chrystusa, Jzef (take podczas snu) otrzymuje od Anioa
ostrzeenie przed gniewem Heroda pragncego zabi maego Jezusa. Dziki temu wita Rodzina
moe uciec do Egiptu.
Warto pamita o nie patriarchy Jakuba o drabinie.

Sen jako wizja

znak z zawiatw
W Trenie XIX pt. Sen (tren ten jako jedyny jest zatytuowany) stanowicym zakoczenie cyklu,
Kochanowskiemu ukazuje si zmara matka z ukochan creczk na rkach. Kobieta przybywa,
aby pocieszy syna. Zapewnia, e dziecku jest dobrze - mier uchronia dziewczynk przed
trudami dorosego ycia; cierpieniem, blem rodzenia dzieci, cik prac fizyczn, chorobami i
staroci. Pragnie przekona go o szczciu czekajcym dusze ludzkie po zakoczeniu ziemskiej
wdrwki i radzi zaakceptowa wol Bo.

widzenie Ewy
Sen pojawia si take w czci III Dziadw Adama Mickiewicza. Jest to stan szczeglny. Ewa,
ktra zasypia w czasie modlitwy, widzi obraz Matki Boskiej z dzieciciem. Wizja jest radosna,
Ewa zbiera kwiaty, plecie wianki z lilii dla boskich istot, rozmawia z r, ktra pragnie spocz
na sercu dziewczyny.

sen Senatora
Zupenie inne widzenie ma podczas swojego snu Senator. Widzi ordery i pisma od cara. Zdaje
sobie spraw z powszechnej nienawici i strachu, jaki budzi u zwyczajnych ludzi. Wie, e ma
specjalne aski u Cara. Jest dumny, bo zdaje sobie spraw, e wszyscy mu tego zazdroszcz. Nagle
gwatownie zmienia si jego sytuacja. Wadca marszczy brwi, patrzy na niego z niechci
Rozpoczynaj si arty i drwiny z Senatora tych, ktrzy dotychczas si go miertelnie bali. Sen
jest koszmarny. Tak jak niewinnej Ewie towarzyszyy anioy, tak obok Senatora, wyrzdzajcego
zo, roi si od diabw.

Konwencja oniryczna

Sposb przedstawiania wiata moe przypomina sen. Twrcy stosuj wwczas konwencj
oniryczn konwencj marzenia sennego. W skonstruowanym wiecie zanika zwizek
przyczynowo-skutkowy, postaci i rzeczy s nieokrelone, mog si nieoczekiwanie zmienia. Nie
ma logiki wydarze. W ten sposb jest zbudowany wiat Sklepw cynamonowych Brunona
Schulza.
Technik t stosowa take austriacki poeta dwudziestolecia midzywojennego Franz Kafka.
wiat Procesu przypomina koszmarny sen. Jzef K. nagle i niespodziewane zostaje oskarony. O
co? Bohater do koca nie wie, czym zawini. Stara si wyjani t spraw, ale nie udaje mu si to.
Bdzi po korytarzach urzdw, rozmawia z rnymi ludzmi tylko po to, by w kocu wykonano
na nim wyrok mierci.
28

Podobnie sytuacja wyglda w Zamku tego samego autora. Bohater stara si dotrze do tytuowego
miejsca przeznaczenia. Jest to jednak niemoliwe. Postaci, z ktrymi spotyka si gwny bohater,
zachowuj si nieracjonalnie, s zamknit spoecznoci pen sobie tylko znanych tajemnic.
Zachowania postaci s absurdalne.

Inne poetyckie sny:

Kazimierz Przerwa-Tetmajer
W wierszu bez tytuu zaczynajcym si od sw Ale jest sen, widzenie, wiara, e tam, w grze
poeta snuje rozwaania si nad tym, co bdzie po drugiej stronie mierci. Ma nadziej, e
czowiek odnajdzie tam to wszystko, czego pragn na ziemi mio, ch zbawiania, wiato.
Zastanawia si, czy, kiedy ludzie bd ju duchami, nie bdzie si wydawao, e ziemska
egzystencja bya tylko zudzeniem. ycie doczesne tak przedstawione przypomina motyw ycia snu.

Bolesaw Lemian
W utworze pt. Dziewczyna sny pojawiaj si jako synonim marze, planw i de. Bracia
wierzc w sny postanawiaj pomc paczcej dziewczynie uwizionej po drugiej stronie muru.
Cho strac ycie, nie zrezygnuj ze swojego zamierzenia. Po ich mierci ich cienie wezm w
donie moty majce skruszy mur. Lecz cienie take poegnaj si z yciem bo nigdy do si
nie umiera, jak pisze poeta. Moty pozostan same, ale nie zakocz swej pracy. Bd j
kontynuowa do utraty tchu i noc, i dniem. Osign sukces skrusz mur ale dziewczyny tam
nie bdzie. Okae si, e by tam tylko gos. Sny kamay. Czy wobec tego byo warto
podporzdkowa wszystko marzeniom? Na to pytanie trudno odpowiedzie. Denie okazao si
zudzeniem, ale marzenia braci byy przecie a tak pikne, e nie umieli z niego zrezygnowa i
wypenili nim cae swoje ycie.

Wisawa Szymborska
Poetka snuje wizj poprawionego, lepszego wiata. W takiej rzeczywistoci mier prawie
cakowicie zwizana jest ze snem. Przychodzi bowiem wtedy tylko, gdy kto pi. To w czasie snu
czowiek uwiadamia sobie, e wcale nie trzeba oddycha. Bl takiej mierci nie towarzyszy
jest ona tylko spokojnym przejciem w krain snu. Wiksze przeraenie zapewnia podmiot
liryczny wiersza pt. Obmylam wiat miae trzymajc r w rce.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska
W erotyku Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej zatytuowanym Sen ten stanowi sposb na
przebycie drogi do ukochanego. Podmiot liryczny idzie przez dziwne pola z kwiatami w
doniczkach, a take mija jezioro z balii oraz br z rami. W zakoczeniu utworu nie ma jednak
oczekiwanego spotkania kochankw ale potknicie si i pogrenie w niebycie. Czyby nastao
gwatowne przebudzenie?

Wisawa Szymborska
Podobn funkcj peni sen w utworze Wisawy Szymborskiej pt. Sen. Stan nienia i tutaj jest
miejscem spotkania zakochanych. Co wicej - jedynym moliwym miejscem. Ukochany bowiem
nie yje, zgin na wojnie, od dawna nie ma go ju na tym wiecie. Jego obraz moe pojawi si
jednak po wewntrznej stronie powiek, tylko tam moe bi dawno przestrzelone serce. Senne
miejsce spotkania jest niezwyke wszystkie cztery pory roku pojawiaj si naraz, jakby chcc
wynagrodzi zakochanym to, czego nie mogli wsplnie przey na jawie. Patki niegu padaj na
29

ziemi, a wrd nich fruwaj motyle. Jedynie krok dzieli kochankw, by posuchali razem szumu
muszli jedynego weselnego marszu, jaki dane im bdzie kiedykolwiek usysze.

Krtki sowniczek femmes fatales pojawiajcych si w literaturze

Artemida bogini znana z mitologii greckiej, crka Zeusa i Latony, bliniacza siostra Apollina,
opiekunka Amazonek, urodzona na wyspie Delos, gdzie pniej odbieraa cze. Artemida przyrzeka
sobie cae ycie spdzi w dziewictwie, stroni od mczyzn. Bezgranicznie powica si owom i yciu
w lasach, na onie natury. Pewnego razu myliwy Akteon przypadkowo oglda j nag w kpieli.
Rozwcieczona bogini zamienia go w jelenia, a potem rozszarpuj go na mier wasne psy myliwskie.
Artemida postrzegana jest jako bezlitosna dziewica.
Artemida w literaturze: Bolesaw Lemian: Akteon.
Balladyna tytuowa bohaterka dramatu Juliusza Sowackiego. Aby zosta on Kirkora, zabija siostr,
Alin podczas wyprawy do lasu na maliny. Ta, ktra mia nazbiera ich wicej, miaa polubi
mczyzn. Po pierwszej zbrodni nastpi kolejne. Balladyna, aby zagarn wadz pozbdzie si take
ma, wyprze si starej matki, ktra bdzie prbowaa popeni samobjstwo. Balladyna nosi na czole
znami siostrobjczyni, krwaw niezmywaln plam (por. ze znamieniem Kaina, ktre otrzyma od Boga
po zamordowaniu brata). Jednak w kocu Balladyn zbrodniark dosignie kara zginie od uderzenia
pioruna, chwil po tym, jak sama na siebie wyda wyrok mierci.
Dalila posta znana z Ksigi Sdziw Starego Testamentu, ukochana Samsona, pogromcy Filistynw
posiadajcego nadludzk si. Zostaje przekupiona przez filistyskich wadcw, ktrzy pragn, aby
wydaa tajemnic siy niepokonanego dotd Izraelity. Samson nie chce jej jednak tego powiedzie.
Kilkakrotnie okamuje Dalil np. twierdzc, e nadludzka moc opuciaby go, gdyby zosta zwizany
siedmioma surowymi linami. Kobieta, gdy Samson pi, przy pomocy Filistynw sprawdza to. Samson nie
traci jednak mocy. Dalila zarzucajc ukochanemu brak mioci, nalega nadal, by zdradzi jej sw
tajemnic. Znudzony cigym ponawianiem pytania, mczyzna mwi Dalili, e sekret jego siy tkwi we
wosach, ktre nigdy nie byy obcinane. Dalila wzywa wic Filistynw, ktrzy gol picemu Samsonowi
7 splotw, a potem wi go, olepiaj, a w wizieniu przykuwaj acuchami z brzu, by me ziarna.
Dalila w literaturze: Jan Dobraczyski: Samson i Dalila; Ferdynand Goetel: Samson i Dalila.
Dejanira posta znana z mitologii greckiej, ukochana, cho niezwykle zazdrosna ona Heraklesa.
Pewnego razu, gdy przechodz z mem przez rzek, centaur Nessos ofiarowuje si, e j przeniesie. Gdy
zaczyna ucieka z kobiet na grzbiecie, Herakles zabija go, strzelajc z uku. Przed mierci Nessos mwi
jeszcze Dejanirze, e niezawodnym sposobem na wierno ma jest krew centaura. Dejanira bierze jej
troch i pierze w niej koszul ma. Gdy Herakles ubiera j, materia przywiera do ciaa i pali je ywym
ogniem, Herakles niezwykle cierpi, poniewa cigajc z siebie strzpy tkaniny, obdziera si waciwie
ywcem ze skry. Kiedy Dejanira zdaje sobie spraw z tego, co przez sw zazdro wyrzdzia mowi, z
rozpaczy wiesza si.
zwizek frazeologiczny koszula Dejaniry co, co sprawia bl, od ktrego nie mona uciec.
Do postaci Dejaniry nawizuje Juliusz Sowacki w tytule dramatu: Fantazy, Nowa Dejanira.
Ewa posta znana z Ksigi Rodzaju Starego Testamentu, matka ludzkoci, przez ktrej ciekawo i
nieposuszestwo czowiek zosta wygnany z raju. Skuszona przez Szatana ukrytego pod postaci wa,
sprzeciwia si Bogu i zerwaa owoc z drzewa wiadomoci dobrego i zego. Skosztowaa go i podaa
mowi, sprowadzajc na cay rodzaj ludzki cierpienie i mier, a na kobiety bl zwizany z narodzinami
potomstwa. Ewa jest symbolem grzechu prowadzcego do zguby.
30

Ewa w literaturze: Mark Twain: Pamitniki Adama i Ewy; John Milton: Raj utracony.
Fedra posta znana z mitologii greckiej, modsza crka Minosa, ona Tezeusza. Podczas nieobecnoci
ma Fedra zakochuje si w Hipolicie, swoim pasierbie i postanawia go uwie. Nie udaje jej si to, wic
po powrocie ma oskara modzieca o nastawanie na swoj cze. Tezeusz decyduje, e syn musi
umrze. Chopiec wyjeda z domu i zabija go smok zesany przez Posejdona. Na wie o mierci
Hipolita Fedra popenia samobjstwo. Posta Fedry jest tragiczna; miota si ona midzy mioci
niemoliw do spenienia, a prawem moralnym.
Fedra w literaturze: Eurypides: Fedra; Jean Baptiste Racine: Fedra; Sarah Kane: Mio Fedry.
Hela Bertz bohaterka Poegnania jesieni, powieci Stanisawa Ignacego Witkiewicza, jest
rozpieszczon bogat ydwk, jedynaczk. Hela jest znudzona codziennoci, czsto rnymi sposoby
prbuje popeni samobjstwo po to, aby zazna intensywnych emocji. Jest niezwykle inteligentna,
zmysowa i bardzo pikna. Bez skrupuw zdradza ma z Atanazym, maonkiem swej przyjaciki,
doprowadzajc j tym samym do samobjczej mierci. Traktuje mczyzn z wyszoci, korzysta ze
swych kobiecych wdzikw, by sprawowa nad nimi wadz. Jest w stanie przetrwa w kadych
okolicznociach, nawet podczas rewolucji, zmieniajc kochankw, dostosowuje si do nowych
okolicznoci. Hela jest stereotypow, rudowos, emanujc seksualnoci femme fatale.
Helena Trojaska siostra Klitajmestry i Dioskurw, najpikniejsza kobieta. Jest on krla Sparty,
Menealosa. Afrodyta obiecuje j jednak Parysowi, synowi krla Priama w nagrod za zwycistwo w
sporze o urod midzy boginiami. Parys podczas wizyty na dworze Menelaosa wykrada Helen i ucieka z
ni do Troi. Rozpoczyna si dziesicioletnia wojna trojaska, w ktr zaangaowani s zarwno
bohaterowie, jak i bogowie. W rezultacie Troja zostaje zniszczona, rd krla Priama zamordowany.
Menelaos przebacza jednak swojej niewiernej, lecz przepiknej onie, ktra bya powodem tak wielu
nieszcz i wraca z ni do Sparty. Helena staje si symbolem zwyciskiej urody i potgi kobiecej.
Helena w literaturze: Eurypides: Helena; Homer: Iliada, Odyseja.
Helena w filmie: Troja, re. Wolfgang Petersen.
Lady Makbet ona Makbeta, tytuowego bohatera sztuki Williama Szekspira. Namawia swego ma
do zamordowania krla Dunkana i przywaszczenia sobie jego korony. Tumi w Makbecie wszelkie
ludzkie uczucia, jego skrupuy uwaa za przejaw saboci. Po dokonaniu zbrodni nie wytrzymuje jednak
ciaru odpowiedzialnoci i zaamuje si psychicznie. Nie potrafi si ju porozumie z mem. Nkaj j
majaki, a take cigle pragnie zmy z rk niewidzialn krew zabitego krla. W kocu nie mogc znie
duej ciaru winy, popenia samobjstwo.
Medea posta znana z mitologii greckiej, czarodziejka, crka krla Kolchidy, ktra pomaga Jazonowi
zdoby zote runo. Uciekajc z ukochanym morduje swojego brata Absyrtosa, ktrego szcztki rozrzuca
po drodze, aby opni pocig. Pniej uzdrawia swego tecia, a take przyczynia si do morderstwa
stryja Jazona, Peliasa, ktry ginie pokrajany przez wasne crki. Kiedy m chce porzuci Mede dla
Kreuzy, crki Kreona, Medea szyje dla swej rywalki sukni, prezent lubny. Gdy krlewna ubiera szat,
materia nasczony trucizn przywiera i zaczyna pon. Kreuza ginie w strasznych cierpieniach, a Medea
morduje wasne dzieci i na wozie zaprzonym w skrzydlate smoki ucieka do Aten.
Medea w literaturze: Eurypides: Medea; Pierre Corneille: Medea.
Medea w filmie: Medea, re. Lars von Trier.
Salome posta znana z Nowego Testamentu, zafascynowany jej zmysowym tacem ojczym Herod
Antypas, przyrzeka speni kade yczenie pasierbicy. Za namow matki, Herodiady, Salome da gowy
31

Jana Chrzciciela, wizionego przez Heroda. Jan Chrzciciel gono potpia zwizek Heroda i Herodiady,
gdy bya ona wczeniej bratow obecnego ma. Zgodnie z obietnic Salome otrzymuje od ojczyma
gow proroka na misie, cho wadca niechtnie spenia t prob. Posta Salome jest symbolem
mrocznej zmysowoci.
Salome w literaturze: Oskar Wilde: Salome (dramat); Jan Kasprowicz: Salome (poemat).

Elipsa, zdania eliptyczne

Elipsa (fr. ellipse, z ac. ellipsis, `opuszczenie, niezupeno`) - opuszczenie w zdaniu wyrazu lub
wyrazw, domylnych w szerszym kontekcie; inaczej: wyrzutnia np. Ty pjdziesz gr, a ja (pjd)
dolin. Jest to wic konstrukcja, w ktrej do penej gramatycznej budowy zdania brak jakiej czci np.
orzeczenia, podmiotu. Jednake znaczenia opuszczonych wyrazw mona domyli si z kontekstu. W
dialogach utworw narracyjnych i dramatycznych elipsa suy do naladowania mowy potocznej.
Ponadto elipsa jest czsto obecna we wspczesnej poezji, sprzyja bowiem zwizoci, skrtowoci
wypowiedzenia, skondensowaniu treci, niekiedy rytmizacji.
Np.
Gry cyprysy, a w dole
Gaje oliwne.
Szczyty, z chmur na czole,
W blasku przedziwne.
(W.Broniewski, Persja)
Okadzali brzozowym dymem konie, spod tych ich kocw
Wiatr w brzezince strzpi grzywy i kapay rude wiece.
(J.B.Og, Wyjazd wnuka)
Zdanie eliptyczne - zdanie, w ktrym opuszczony jest jaki czon.
Np.
Jaki kram, taki pan (Jaki jest kram, taki jest pan).

Synonimy, homonimy, antonimy, polisemia

Synonim - gr. synnymos - rwnoimienny, wyrazy bliskoznaczne. S najliczniejsz grup wyrazw o
podobnym, bliskim znaczeniu. Synonim jest to wic wyraz, a nawet niekiedy dusze okrelenie, ktre
pozostaje rwnowane znaczeniu innemu. Czsto owo zastpienie zalene jest od kontekstu, jednake
wyrazy te musz posiada identyczny zakres i tre. Ponadto synonimia moe dotyczy form
morfologicznych, jak np. profesorowie - profesorzy, czy te konstrukcji skadniowych np. mwi wiersz mwi wierszem. Naley zaznaczy, e synonimem nie jest rwnowany wyraz pochodzcy z obcego
jzyka, chyba e utrwali si on w naszym jzyku (wtedy mamy do czynienia z zapoyczeniem). Mimo
bliskoci znaczenia, czsto synonimy rni natenie cechy, czy te po prostu subiektywna postawa
osoby, ktra mwi, np. lekarz - konowa. Spotka rwnie mona synonimy regionalne, jak np. kartofle
na lsku, ziemniaki lub kartofle na Mazowszu, pyry w Wielkopolskie, grule na Podhalu.

32

Przeciwiestwem synonimu jest antonim - termin o znaczeniu przeciwstawnym. Chcc poprawnie

wyraa si, nie powtarza si i wzbogaca swoje sownictwo, naley sign po Sowniki wyrazw
bliskoznacznych, np. S. Skorupki, czy W. Cienkowskiego.
Homonim - gr. homnymos - rwnoimienny. W wskim znaczeniu s to wyrazy o jednakowym
brzmieniu oraz pisowni, lecz o odmiennych znaczeniach. Nie s te wyrazy spokrewnione etymologicznie.
W szerszym znaczeniu, homonimy to take wyrazy o takim samym brzmieniu, pisowni i wsplnym
pochodzeniu, ktre w trakcie rozwoju jzyka zrnicoway si tak bardzo, i uytkownik nie moe
zdawa sobie sprawy z ich pokrewiestwa, np. ra - kwiat i choroba. W najszerszym znaczeniu,
homonimy to wszelkie wyrazy polisemiczne. Naley jednak zaznaczy, e waciwie o homonimii
powinno si mwi tylko wtedy, gdy wyrazy tak samo brzmice maj odmienne pochodzenie. Jeli
natomiast identycznie wygldajce formy o rnym znaczeniu maj wsplne pochodzenie, mamy do
czynienia z polisemantyzmem. Homonimia jest w jzyku polskim pospolitym zjawiskiem. Przykady: bal
- dua zabawa, ale i obrobiony pie drzewa; bez - dziko rosncy krzew, bd przyimek, lub ciastko z
ubitego na pian biaka.
Antonim - gr. antnyma, para wyrazw o znaczeniach przeciwstawnych, inaczej przeciwstawno
znacze. S to wyrazy, ktre odnosz si do tego samego procesu, lecz skrajnie nazywaj jego cechy np.
dobry - zy. S to wic sowa kontrastowe. Istniej rwnie antonimy komplementarne, ktre s parami
wyrazw, w ktrych zaprzeczenie jednego powoduje stwierdzenie drugiego, np. On jest onaty On nie
jest kawalerem. Do antonimw zalicza si te tzw. konwersje, czyli pary wyrazowe typu oeni si wyj za m. Antonimy mona tworzy metodami sowotwrczymi, dodajc odpowiednie formanty, jak
np. bezpieczny - niebezpieczny, przybywa - ubywa. Niektre sowa mog posiada wicej ni jeden
antonim np. lekki - ciki baga, ale powana - lekka muzyka. Istniej te pary, np. lepa ulica - otwarta
ulica, lepy nabj - ostry nabj. Antonimami nie s natomiast wyrazy, ktre nie mog wystpi w
podobnym znaczeniu, w takim samym kontekcie np. mwimy ciche porozumienie, lecz nigdy gone
porozumienie. Antonim czsto jest wykorzystywany jako rodek artystyczny.
Polisemia - gr. polsmos - wieloznaczny. Jest to wieloznaczno wyrazu, zwizku wyrazowego,
przyrostka, sw, wyrae, zda lub innych skadnikw wypowiedzi. Dziki polisemii jzyk moe
przekaza niezwykle du ilo informacji, ponadto dziki niej mona wydoby nowe znaczenia sw, co
szczeglnie wykorzystuje jzyk poetycki. Przykady: powd - 1) przyczyna, 2) termin prawny
oznaczajcy osob pozywajc do sdu; lub jzyk - 1) organ, 2) mowa ludzka

Tre i zakres wyrazu

Aby zdefiniowa jakikolwiek wyraz, pozna jego znaczenie, charakterystyczne cechy, naley posuy
si takimi pojciami jak tre oraz zakres wyrazu.
Tre wyrazu - jest to okrelony zesp cech, dziki ktrym moemy okreli znaczenie danego wyrazu.
S to wic cechy charakterystyczne, dziki ktrym moemy zdefiniowa dany wyraz. Np. Krlik, jest to
konkretne zwierz, rnice si od psa, czy szczura.
Zakres wyrazu - jest zbiorem charakterystycznych cech dla ogu przedmiotw, ktry nazywamy danym
wyrazem. Np. zakres wyrazu grzyb obejmuje: borowika, kurk, podgrzybka itp.
Tre wyrazu i jego zakres s cile z sob powizane. Jeli nazwa jest bardziej oglna, to obejmuje
bardzo szeroki zakres. Np. wyraz grzyb posiada najszerszy zakres, z kolei wszy posiada borowik.
Wyraz grzyb ma najszerszy zakres, ale ubog tre (moe to by gatunkowo wiele rodzajw grzybw), z
kolei borowik posiada najbogatsz tre (wiemy, o ktry konkretnie grzyb chodzi), jednake posiada
najwszy zakres.
33

Tre i zakres wyrazu skadaj si na jego znaczenie.

Tre i zakres wyrazu s niezwykle istotne dla dobrego rozumienia siebie wzajemnie oraz dla rozumienia
czytanych tekstw. Dziki znajomoci danego wyrazu, jego definicji, nie czynimy bdw. Istotne jest
rwnie to, e mwimy precyzyjnie, co uatwia zrozumienie nas.
Warto zaznajomi si take z pojciem:
Semantyka - nauka o znaczeniu i zmianach znacze wyrazw; dyscyplina badajca relacje pomidzy
znakami a przedmiotami, do ktrych si one odnosz.

Wyrazy zapoyczone
Zapoyczenie - jest to element jzykowy, rwnie morfem, wyraz, zwizek wyrazowy, konstrukcja
skadniowa, ktry zosta przejty z innego jzyka lub by na nim wzorowany. Zapoyczenia wiadcz
midzy innymi o naszych kontaktach kulturowych, gospodarczych, politycznych i in. Najstarsze
zapoyczenia wyrazowe, ktre dokonay si dziki jzykom (dialektom) germaskim z aciny i greki,
obecne s w polszczynie do dzi. Niektre z nich zostay przystosowane pod wzgldem brzmienia do
jzyka polskiego (np. sweter, rondo, planeta), inne pozostay w niezmienionej fonetycznie formie (np.
kakao, spaghetti, kakadu). Zapoyczenia okrela si rwnie mianem barbaryzmu. Barbaryzmy s
zjawiskiem niepodanym, zbdnym dla jzyka polskiego. Warto jednak zauway, e barbaryzmy byy
szczeglnie modne w baroku.
Naley take przyjrze si najstarszym wyrazom zapoyczonym. Podlegay one podobnym prawom
rozwoju jak sownictwo rodzime, std te mona je w podobny sposb klasyfikowa.

Wrd zapoycze wyrni moemy:

Zapoyczenia waciwe - czyli wyrazy przeniesione na grunt danego jzyka z jakiego jzyka obcego
(przechodzi cay wyraz). W takim wyrazie spolszczona zostaa forma graficzna lub dwikowa, np. laser,
detergent, nylon, sport, trolejbus.
Pord zapoycze waciwych wyrni moemy:
- zapoyczenia bezporednie - czyli takie, ktre zostay przejte w niezmienionej formie np. w
polszczynie w zwizku z okupacj niemieck podczas II wojny wiatowej odnajdujemy takie sowa jak:
Wermacht, gestapo, Volskdeutsche
- zapoyczenia porednie - czyli takie, ktre zostay przejte w okresie staropolskim, np. z jzyka
aciskiego chrzest, anio, msza;
Zapoyczenie sztuczne - wyrazy utworzone ze skadnikw obcych dla jzyka rodzimego. Spotykamy si
tutaj gwnie z terminologi naukow i techniczn, jak np. telewizja (na odlego, gr. tele, obraz,
widzenie, ac. visio).
Zapoyczenia fonetyczne - wyrazy, ktre zmieniy swoj fonetyk pod wpywem innych jzykw,
zachowujc przy tym cechy fonetyczne zapoyczonych morfemw.
Kalki (repliki) - s to wyrazy bd konstrukcje, ktrych czci skadowe s dokadnymi tumaczeniami
odpowiednich czci wyrazw i konstrukcji obcych, np. czas-o-pismo niem. Zeit-schrift.
Wrd kalek wyrni moemy:
- Kalki sowotwrcze - s to struktury, ktre powstay dokadnie na wzr wyrazw obcych, odtwarzaj
ich struktur, np. wiatopogld - niem.Weltanschaunung
- Kalki frazeologiczne - s to struktury, w ktrych odwzorowane zostay stae zwizki wyrazowe np. Hier
liegt ein Hund begraben - tu ley pies pogrzebany.
- Kalki znaczeniowe - wyrazy zapoyczone, ktre nabieraj innego znaczenia w jzyku rodzimym, np.
goryl - ochroniarz lub mysz (cz komputera).
34

Hybrydy - s to wyrazy, ktre s poczeniami elementw rodzimych i obcych, np. bawena (niem.
Baumwolle), radiosuchacz, telewidz.
Zapoyczenia wedug jzykw
anglicyzm - jzyk angielski,
arabizm - jzyk arabski,
bohemizm - jzyk czeski,
galicyzm - jzyk francuski,
germanizm - jzyk niemiecki,
hebraizm - jzyk hebrajski,
hellenizm - greka,
hungaryzm - jzyk wgierski,
italianizm - jzyk woski,
japonizm - jzyk japoski,
jidyszyzm - jidysz,
latynizm/makaronizm - acina,
lituanizm - jzyk litewski,
polonizm - jzyk polski,
rusycyzm - jzyk rosyjski,
sinicyzm - jzyk chiski,
slawizm - jzyki sowiaskie,
ukrainizm - jzyk ukraiski.
Funkcjonuje rwnie termin polonizm, oznaczajcy zapoyczenie z jzyka polskiego do jakiego innego
jzyka. Z takimi zapoyczeniami spotka si moemy w jzykach wschodnio-sowiaskich, a zwaszcza
w jzyku biaoruskim.
Warto take zapozna si z pojciem: internacjonalizm - jest to pojcie okrelajce wyrazy, ktre
posiadaj takie samo znaczenie w wielu rnych jzykach, np. polityka, radio.
Znaczenie wyrazwWyrazy jako znaki jzykowe
Wyciu spoecznym spotykamy si z rnego rodzaju znakami. S one wzrokowe (np. znaki drogowe)
lub suchowe, czyli sygnay (np. karetki pogotowia, policji, stray poarnej itp). Wszystkie one maj
umowne znaczenie, tzn. skierowane s do osb poinformowanych o ich znaczeniu
Sowo wymwione lub napisane, czyli wyraz, jest najdoskonalszym i najprecyzyjniejszym znakiem. W
procesie porozumiewania si wyrazy nazywaj rzeczy, okrelaj ich cechy, wyraaj pragnienia i uczucia
mwicego.
Znaczeniem wyrazu jest zbir cech, waciwych wycinkowi rzeczywistoci, na ktry wyraz wskazuje.
Rozumie znaczenie wyrazu to wiedzie, jaki jest jego odpowiednik rzeczywistoci, czyli jaki jest jego
desygnat.
Tre i zakres wyrazw
Na tre wyrazu skadaj si cechy jego desygnatu. Moemy go objani graficznie (np. narysowa
przedmiot, ktry oznacza), opisa (czyli wymieni jego cechy), tzn. poda definicj. Aby zdefiniowa
wyraz, pozna jego znaczenie posugujemy si pojciami tre i zakres wyrazu.
Treci wyrazu nazwiemy zesp cech okrelajcych co ten wyraz znaczy. Nazwa robotnik bdzie
oznaczaa czowieka wykonujcego najemn prac fizyczn, dotyczy spawacza, murarza, noszowego itp.
Zawiera wic w sobie sum charakterystycznych cech, ktre tym wyrazem nazywamy.
35

Zakres wyrazu dotyczy ogu przedmiotw nazywanych tym wyrazem. Wyraz murarz nie oznacza ju
wszystkich zdefiniowanych jako robotnicy. Wyodrbnia go z tej grupy znacze czyli ogranicza zakres
wyrazu. Im bardziej oglna nazwa tym szerszy zakres.
zwierzta > ssaki > mapy > szympansy
Jeli porwnamy zakresy wyrazw zwierzta, ssaki, mapy, szympansy, stwierdzimy, e najszerszy zakres
ma wyraz zwierzta, bo obejmuje wszystkie ywe stworzenia z wyjtkiem czowieka, o komrkach nie
otoczonych cian komrkow, o ograniczonym wzrocie, cudzoywne i w wikszoci posiadajce
zdolno ruchu, reagujce na bodce zewntrzne.
Ssaki, najwyej zorganizowane staocieplne krgowce, yworodne, karmi mode mlekiem, matki.
Mapy, ssaki naczelne, obejmujce gatunki o najwyszym rozwoju, ldowe, nadrzewne i naziemne.
Szympansy, mapy z rodziny czekoksztatnych, yj w rodzinach w Afryce rwnikowej, gatunek objty
ochron.
Okrelajc tre wyrazu moemy stwierdzi, e sowo szympans ma bogatsz tre, wyodrbnia cechy
swoiste szympansa i mieci w sobie znaczenie mapy, ssaka i zwierzcia, ale zakres tego sowa ogranicza
si do wyodrbnionej grupy map (wiemy, e nie kada mapa jest szympansem, nie kady ssak map,
nie kade zwierz jest ssakiem).
Okrelajc tre wyrazu zwierz stwierdzamy, e obejmuje cechy wsplne ujte w definicji, przytoczonej
w pierwszej czci naszych rozwaa, a zakres rozszerza si na wszystkie stworzenia mieszczce si w
tej definicji ( a wic wrd wielu innych, take ssaki, do ktrych nale mapy, a wic i szympansy)
Z wyej przedstawionych zestawie wynika, e wyrazy mog by powizane ze sob stosunkiem
nadrzdnoci i podrzdnoci. Nasz przykad dotyczy systematyki zwierzt, ale obejmuje take wyrazy
codziennego jzyka np. wyraz odzie jest nadrzdny do wyrazw: spodnie, sukienka, bluzka, paszcz
garnitur itp.
Wyraz stokrotka jest podrzdny do wyrazw kwiat, rolina.
Wieloznaczno wyrazw
Znaczenie wyrazw ma charakter abstrakcyjny. Zawiera sum cech waciwych dla desygnatu. Wszystkie
desygnaty, ktre maj jednakowe, istotne cechy moemy nazwa tym samym wyrazem. Wyrazem lampa
nazywamy przedmiot sucy do owietlenia. Obejmuje jednak swym zakresem rne rodzaje lamp:
wiszce, stojce, naftowe, itp. Moemy wic powiedzie, e wyrazy o duym zakresie obejmuj wiele
znacze - s wieloznaczne.
Wyrazami wieloznacznymi posugujemy si czsto w yciu codziennym.
Wyraz myszka oznacza maego gryzonia, ale i element komputera, wyrazu koo uywa si w odniesieniu
do wszystkiego, co posiada obwd jednakowo odlegy od punktu zwanego rodkiem koa. Moe to by
okrg narysowany cyrklem, powierzchnia wewntrz okrgu, koo pojazdu, koo napdowe, koo zbate,
koo ratunkowe itp.
Istniej te takie wyrazy, ktre maj tylko jedno znaczenie, s jednoznaczne. Nale do nich liczebniki
gwne. Liczebnik trzydzieci osiem oznacza bdzie zawsze trzy dziesitki i osiem jednostek
przedmiotw, zwierzt, ludzi czy poj abstrakcyjnych.
36

Wyrazy jednoznaczne stosuje si te w terminologii naukowej. Sownictwo specjalistyczne, waciwe

wszystkim dziedzinom wiedzy, stanowi terminy naukowe, a ich znaczenie zawiera cisa definicja. W
nauce o literaturze, terminy alegoria, dramat, symbol, epitet, metafora maj cile okrelon tre i
zakres. S jednoznaczne gdy uywamy ich w znaczeniu wyspecjalizowanym.
Realne i etymologiczne znaczenie wyrazw
Realne znaczenie wyrazw to ich znaczenie, w ktrym uywane s we wspczesnym jzyku.
Etymologiczne znaczenie wyrazw to takie, ktrego domylamy si z jego budowy sowotwrczej.
Wyraz stolarz - wykonawca stow, rozszerzony znaczeniowo na wykonawc mebli drewnianych,
powsta z poczenia wyrazu podstawowego st + przyrostek - arz, tworzcego wykonawc czynnoci.
(jak lekarz, blacharz, murarz itp).
Etymologia to dzia nauki o jzyku, zajmujcy si pochodzeniem, pierwotnym znaczeniem wyrazw oraz
przeksztaceniami, jakie zaszy w budowie i znaczeniu wyrazu.
Porwnujc wyraz uywany w jzyku z wyrazem w jzyku obcym, mona stwierdzi, e jest
zapoyczeniem, mimo e jego rodowd nie jest ju w jzyku wyczuwalny. Wyraz trunek zapoyczony z
niemieckiego Trank zasymilowa si z polskim systemem jzykowym poprzez wprowadzenie e
ruchomego, trunek, trunku, podobnie wyraz rynek, zapoyczony z niemieckiego Ring oznaczajcego
koo, obwd, zamknity plac, a zapoyczony w XIII w. w czasie zakadania miast na prawie niemieckim,
czy wyraz grota zapoyczony z jzyka woskiego grotta, wywodzcy si z aciskiego sowa crypta.
Podstawowa warstwa jzykowa, np. dom, matka. ojciec, imi, wiat, ziemia, jeden, ma swj rodowd we
wsplnym pniu praindoeuropejskim, prasowiaskim czy staropolskim.
Znaczenie wyrazu ulega czasem przesuniciu i wtedy istnieje rnica midzy jego realnym i
etymologicznym znaczeniem - wyraz bielizna oznacza kiedy bia pociel i bia odzie take
wierzchni, dzi to bielizna osobista i pocielowa take w kolorach.
Wyrazy bliskoznaczne
Wyrazami bliskoznacznymi albo synonimami nazywamy rne wyrazy, okrelajce ten sam desygnat.
Wyraz samotno moe oznacza opuszczenie, wyobcowanie, przebywanie samemu. Ucilenie
znaczenia wyrazu wynika z kontekstu.
W wypowiedziach: Zamieszka w piknym domu; ulica zabudowana jest piknymi kamienicami. w tym
piknym budynku mieci si Urzd Miasta - wszystkie trzy wyodrbnione wyrazy oznaczaj w
przyblieniu to samo, s bliskoznaczne. Wielo okrele dla bliskoznacznych desygnatw pozwala
unikn monotonii wypowiedzi, precyzyjniej przekaza tre, wprowadzi do kontekstu nacechowanie
emocjonalne. Wybr waciwego wyrazu zaley od adresata, do ktrego kierujemy wypowied, sytuacji
wypowiedzi, a take stanu emocjonalnego. Moemy o kim powiedzie, e jest nieuczciwy albo wprost,
e jest oszustem draniem, ale te, e rozmin si z przyjtymi standardami.
rdem synonimw s gwary (ziemniak w rnych rejonach to kartofel, pyra, grula), rodowiskowe
odmiany jzyka (zajc w jzyku myliwskim to szarak, jego oczy to trzeszcze, uszy to suchy, a nogi
skoki) i eufemizmy, czyli wyrazy agodzce nieskromne, prostackie, czy drastyczne treci; std nazwy
siedzenie, tyek dla wiadomej czci ciaa.
Wyrazy bliskoznaczne powstaj czsto poprzez dziaanie sowotwrcze. Mog to by zgubienia lub
zdrobnienia typu konisko, konik, powstajce przez dodanie przyrostka o tej funkcji.
37

Wiele eufemizmw tworzy si przez dodanie przedrostka nie- do wyrazw o przeciwnym znaczeniu:
niewysoki zamiast niski, niemdry zamiast gupi, niedobry zamiast zy.
Wyrazy bliskoznaczne maj czsto rny odcie znaczeniowy. Nazwa brytan, kundel, psina, psiak,
kundelek, psisko, sobaczysko, to cigle pies, ale rnica odcieni znacze jest wyranie wyczuwalna.
Realne i przenone znaczenie wyrazw
Istot przenoni jako zjawiska jzykowego jest nadawanie znanym wyrazom nowych znacze. Pierwotny,
podstawowy zasb sw zawiera gwnie nazwy przedmiotw i czynnoci konkretnych, liczebniki i
zaimki. Nazywajc pojcia abstrakcyjne sigano do nazw konkretnych - rozwaamy co (jak na wadze),
amiemy sobie gow, wysnuwamy wnioski, zapatrujemy si na co, mamy pogldy, matkujemy komu,
kochamy ojczyzn.
Przenonie s wanym rdem wieloznacznoci wyrazw babka oznacza matk ojca lub matki, ale i
ciasto o wysokim ksztacie, czy z pobaaniem, atrakcyjn kobiet.
Realne znaczenie wyrazu moe czasem pj w zapomnienie i pozostaje tylko przenone: bydo
oznaczao wszystko co si posiada (cay dobytek), dzi odnosi si tylko do okrelenia rogatych zwierzt
hodowlanych. wierszczyk tytu pisemka dla najmodszych dzieci, dzi jako nazwa pospolita
pornomagazynu.
Zanikanie wyrazw i neologizmy
W dziejach narodu i jzyka jedne wyrazy wychodz z uycia, inne powstaj. Jzyk jest ywy,
odzwierciedla istotne zmiany zwizane z rozwojem kultury materialnej i duchowej narodu oraz kontakty
z innymi narodami
Zanik pewnych wyrazw wynika z braku potrzeby nazywania rzeczy, ktre wyszy z uycia. Pozostaj w
biernym zasobie sownictwa, jako archaizmy, zachowane w dokumentach, pimiennictwie z epoki i
dzieach literackich.
Rozbudowane sownictwo rodzinne - te, teciowa - rodzice ony, wiekr, wiekra - rodzice ma,
dziewierz - brat ma, niewiastka - synowa, zowa, zowica - siostra ma byo spucizn po ustroju
rodowym, gdzie kady w rodzinie mia inne prawa. Nowe stosunki rodzinne nie utrzymuj dawnych
zalenoci, wic i szczegowe nazywanie powiza rodzinnych nie ma znaczenia
Zaniky wyrazy zwizane z cywilizacyjnym poziomem ycia: ubita ziemia w chatach - to, wszdzie
zastpia podoga wykonana rnymi technikami. Prymitywne pomieszczenie dla zwierzt klecie,
zachowao si ju tylko w wyrazie kleci co, budowa byle jak albo opowiada bez sensu.
Organizacja pastwa wizaa si z urzdami, ich nazwami, nazwami urzdnikw Jeszcze w tekstach
historycznych spotykamy roki sdowe, hetmana, kanclerza, podczaszego, podstolego.
Nowe wyrazy - neologizmy - powstaj z potrzeby nazywania nowych technik, osigni
cywilizacyjnych, czy dla zastpienia wyrazw, ktre straciy obrazow i uczuciow moc wyraania
emocji. Powstaj albo z pierwiastkw rodzimych ( wieowiec, obrabiarka, silnik, wiertarka, odniearka,
cignik), albo jako zapoyczenia z jzykw obcych.
Zapoyczenia s bogatym rdem pomnaania zasobw leksykalnych i maj potwierdzenie we
wszystkich jzykach. Wynikaj z kontaktw kulturowych i cywilizacyjnych.

38

Wpywy aciskie, zwizane z przyjciem chrzecijastwa, zaznaczyy si gwnie w sownictwie

kocielnym i szkolnym (msza, krzy, opat, proboszcz, ak, szkoa), Wpywy niemieckie zwizane byy z
osadnictwem niemieckim po napadzie Tatarw w XIII wieku, za wpywy czeskie w czasach, gdy na
tronie polskim zasiadali krlowie czescy.
Okres renesansu (wiek XVI i poowa wieku XVII) przynis fal wpyww klasycznej aciny,
zainteresowanie i tumaczenia Horacego, Wergiliusza, Owidiusza, Seneki. Znajomo aciny staa si
powszechn umiejtnoci wyksztaconej warstwy szlacheckiej. Przenikay do jzyka wyrazy i zwroty
aciskie, ktre zleksykalizowane pozostay w jzyku polskim do dzi (np. arkusz, bibua, dekret, karta,
kolega, trybuna, wizytacja).
Kolejno napyway do jzyka wpywy woskie, zwizane z nazwami z dziedziny sztuki, architektury i
warzyw (bas, balet, fraszka, opera, tenor, sopran, paac, willa, woszczyzna, kalarepa, kalafior szparagi),
wpywy wgierskie, zwizane ze sownictwem wojskowym (hajduk, rokosz, hejna, szereg), wpywy
orientalne turecko-tatarskie zwizane z hodowl koni i wojskowoci (bachmat, buat, rumak, jasyr,
czambu, kaczuk, horda).
Oywione kontakty polsko-francuskie od czasw Jana Kazimierza i Jana III Sobieskiego (XVII w. a po
wiek XIX), przyniosy liczne zapoyczenia, ktre weszy do sownictwa podstawowego (afisz, awans,
fotel, gabinet, magazyn, maniera, perfumy, salon toaleta, wazon itd).
Wpywy angielskie zaczy si dopiero w XIX w. i pocztkowo dotyczyy sportu i eglugi(aut, boks,
bryd, dokej, sport, slalom). Dzi stanowi podstawow warstw zapoyczonego sownictwa zwizanego
z nowymi technologiami, elektronik informatyk, ale take rozrywk (komputer, program, telewizja,
menader, biznes, wideo ,toster, dansing, laser, skaner).
Im dawniej wyraz zosta zapoyczony, tym mocniej upodobni si do wyrazw rdzennie polskich.
Nowsze "poyczki" nie ulegy tak daleko idcym przeobraeniom, a najnowsze zachowuj oryginaln
wymow i pisowni (pub, drink, jazz, windsurfing).

Zwizki frazeologiczne - rodzaje zwizkw, pochodzenie,

znaczenie
Zwizek frazeologiczny, frazeologizm - to stay, utarty, utrwalony w spoecznym uyciu zwrot, ktry
jest poczeniem dwch lub wicej wyrazw, a ktrego znaczenie nie daje si sprowadzi si do sumy
znacze skadnikw.
Prawie wszystkie utrwalone zestawienia wyrazw nale do frazeologii, jednake niektre z nich
znajduj si na jej pograniczu frazeologii, jak na przykad: terminy, np. kwas siarkowy, rzeczowniki
wielowyrazowe, typu samochd osobowy, czy publicystyczne poczenia, typu wadza pastwowa. Do
zwizkw frazeologicznych zaliczane mog by take przysowia, porzekada, sentencje i maksymy.
Zwizki frazeologiczne dzielimy wedug dwch kryteriw:
1. Ze wzgldu na charakter gramatyczny lub ze wzgldu na rodzaj zespolenia. Std te wyrniamy:
wyraenie, gdzie frazeologizm tworzy rzeczownik, przymiotnik, imiesw
przymiotnikowy, czy rzadziej przyswek, np. czerwony kur, somiany zapa, ziarno
niezgody;
zwrot, gdzie frazeologizm tworzy czasownik lub imiesw przyswkowy, np. da
drapaka, zgubi wtek, strzeli gaf;
fraz, gdzie frazeologizm jest zdaniem lub rwnowanikiem zdania, przy czym elementy
pozostaj ze sob silnie zespolone znaczeniowo, np. kij ma dwa koce, Szewc bez butw
chodzi, Zy to ptak, co wasne gniazdo kala, Co ma wisie, nie utonie.
2. Frazeologizmy mog by:
39

lune, czyli taki, na ktrego znaczenie skadaj si znaczenia kadego z czonw

skadowych, np. lot Ikara, lot ptaka, lot nad lasem;
stae (tu: idiomy) - poczenia, ktrych znaczenie tworzy cao i nie moemy dokona w
nich adnej zmiany, ani w kolejnoci, ani w zasobie czonw skadniowych, np. zje z
kim beczk soli;
czliwe - wyraenie przyimkowe do syta czy si przede wszystkim z czasownikiem
naje si, cao znaczy zaspokoi gd. Inne przykady: stary kawaler, stara panna.

Zwizki frazeologiczne mog pochodzi z:

Biblii np. oko za oko, zb za zb;

mitologii np. pyrrusowe zwycistwo;
literatury np. jeli nie chcesz mojej zguby, krokodyla daj mi luby;
historii np. pj do Canossy (z przeprosinami), czy umywa rce;
obyczajw np. poda czarn polewk;
zwyczajw danej grupy zawodowej (wezwa kogo na dywanik, zielone wiato);
wyrae gwarowych, czy slangowych np. poczta pantoflowa;
jzyka potocznego np. puci kogo z torbami;
reklam (wiadomie upowszechniane przez producenta, np. cukier krzepi, wistak zawija sreberka);
dzie filmowych.

Przykady waniejszych zwizkw frazeologicznych

Niedwiedzia przysuga - wyrzdzi komu krzywd bez intencji, zej woli;
Mie wa w kieszeni - by skpym;
Ikarowy lot - miae plany, ktre mog skoczy si tragicznie;
Prawo pici - bezprawie, prawo silniejszego;
Nadstawi drugi policzek - nie odpowiada przemoc na przemoc;
Syzyfowa praca - bezsensowna, nieprzynoszca rezultatw praca;
Puszka Pandory - zbir, rdo za, kopotw nieszcz;
Wiea Babel - zgromadzenie ludzi mwicych rnymi jzykami;
Umywa rce - nie przyjmowa odpowiedzialnoci za kogo;
Ple androny - mwi duo i bez sensu;
Somiany ogie - krtkotrway zapa;
abdzi piew - ostatnie przesanie, ostatnie dzieo;
Pita Achillesa - czyja saba strona;
Sodoma i Gomora - miejsce rozpusty i grzechu;
Rozdziera szaty nad kim /nad czym - lamentowa, ubolewa z jakiego powodu;
Kainowe znami - pitno bratobjstwa;
Od Annasza do Kajfasza - odsyanie z miejsca do miejsca;
Odda co za misk soczewicy - odda co wartociowego za bezcen (w Biblii Ezaw odda
pierwordztwo);
Wdowi grosz - dar serca, nie liczy si wysoko ofiary, ale warto, jak ma ona dla ofiarujcego;
Rzuca pery przed wieprze - dawa czego cennego czy kosztownego temu, kto tego nie umie
doceni;
Manna z nieba - nieoczekiwany dar, zysk, niespodziewane dochody, ratunek w trudnej sytuacji;
Wierzga przeciw ocieniowi - daremnie si buntowa;
Pocaunek Judasza - pocaunek zdrady;
Wilk w owczej skrze - czowiek podstpny, obudny;
Judaszowe srebrniki - zapata otrzymana za zdrad, haniebnie zarobione pienidze;
Zakazany owoc - rzecz niedozwolona i dlatego pocigajca, niepodane;
Plagi egipskie - dotkliwe, nieznone wydarzenia;
40

Krzak Gorejcy - cud;

Zmieni si w sup soli - skamienie z wraenia;
Trba jerychoska - krzykacz;
ono Abrahama - odpoczynek po mierci;
Alfa i Omega - czowiek, ktry wszystko wie, lecz take znak pocztku i koca;
Zagadkowy jak Sfinks - np. czowiek owiany jak tajemnic, na ktr nikt nie zna odpowiedzi;
Mury Jerycha - trudne przeszkody;
Ciemnoci egipskie - nieprzeniknione ciemnoci;
Salomonowa mdro - sprawiedliwy wyrok;
Jabko Adama - chrzstka u mczyzn, przenonie co dawicego, przeszkadzajcego;
Przenie si na ono Abrahama - umrze;
Ucho igielne - wskie przejcie, przejd przez nie tylko sprawiedliwi;
Wze gordyjski - trudny, nierozwizywalny problem;
Stajnia Augiasza- niead, baagan;
Rg Amaltei - dobrobyt, obfito;
Beczka Donoid - niekoczcy si, bezsensowny trud;
Prace Herkulesa - ogrom pracy;
Olimpijski spokj- miejsce, gdzie jest cicho i spokojnie;
Paniczny strach - panika, trwoga;
Prometejski czyn - buntowniczy, heroiczny, twrczy;
Arkadyjski nastrj - sielankowy, szczliwy, beztroski;
Pod egid - pod opiek, przewodnictwem;
Pytyjska odpowied - niejasna, dwuznaczna;
Niewierny Tomasz - niedowiarek, czowiek nieufny, sceptycznie nastawiony;
Ko trojaski - podarunek przynoszcy nieszczcie;
Laury olimpijskie - nagroda dla zwyciskiego zawodnika;
Mki Tantala - drczce niezaspokajanie pragnienia;
Absalomie, Absalomie - to okrzyk blu ojcowskiego;
Gos woajcego na pustyni - to nawoywania, rady, daremne, bezskuteczne;
Pyrrusowe zwycistwo - zwycistwo, ktre kosztowao zbyt wiele ofiar;
Przej Rubikon - wykona decydujcy krok, podj zasadnicz, nieodwracaln decyzj;
Wiek Matuzalemowy - sdziwy wiek, pna staro, Matuzalem mia y 969 lat (Stary
Testament);
Harfa Orfeusza - kto, kto umie oczarowa suchaczy swoimi umiejtnociami;
Duto Pigmaliona - sia twrcza zdolna oywia dzieo;
Rze niewinitek - zdarzenie, w ktrym pado wiele niewinnych ofiar;
Cierniowa korona - cierpienia, mki;
Miecz Damoklesa - groba wiszca nad czowiekiem beztrosko uywajcym przyjemnoci ycia;
Praca Herkulesa - praca ponad ludzkie siy;
Drakoskie prawa - bardzo surowe prawodawstwo;
Wrci z tarcza lub na tarczy - wrci zwyciskim lub pokonanym z walki;
Arka Noego - symbol przymierza, pokoju, zjednoczenia;
Grb pobielany - czowiek obudny;
Hiobowe wieci - za, przeraajca, katastroficzna wiadomo;
Jedcy Apokalipsy - zwiastuny nieszczcia, koca;
Kainowa zbrodnia - bratobjstwo;
Kainowe znami - pitno zbrodniarza, bratobjcy;
Kamie wgielny - podstawa;
Kolos na glinianych nogach - co pozornie potnego;
Kozio ofiarny;
Krzew gorejcy - cud;
Listek figowy - przysona nagoci.
41

Zwizki frazeologiczne wywodzce si z Biblii

ani na jot - ani troch, w ogle nie (jota - litera w alfabecie greckim. Biblia, Ewangelia wg w.
Mateusza: dopki niebo i ziemia nie przemin, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zmieni si w prawie,
a si wszystko speni)
by alf i omeg - by niekwestionowanym autorytetem, wiedzie wszystko w jakiej dziedzinie (alfa to
pierwsza, a omega ostatnia litera alfabetu greckiego. W Apokalipsie w. Jana czytamy: Jam jest Alfa i
Omega pocztek i koniec, mwi Pan Bg, ktry jest, ktry by i ktry bdzie)
by ulepionym z jednej gliny - by podobnym, mie takie same cechy (wg wielu religii, w tym take
Biblii, czowiek ulepiony zosta przez Boga z prochu ziemi)
dni (kogo, czego) s policzone - koniec czego, kogo, jest bliski (Biblia, ks. Daniela. Ostatniemu
krlowi Babilonii, Baltazarowi ukaza si tajemniczy napis policzono, zwaono, rozdzielono, ktry Daniel
wyjani jako proroctwo koca krlestwa i panowania wadcy)
hiobowa wie - przeraajca wiadomo (Biblia, ks. Hioba. Na Hioba, poddanego prbie wiary, spady
niezliczone nieszczcia, jednak nie straci ufnoci do Boga)
kielich, czara goryczy - przykro, cierpienie, co trudnego, bolesnego (Biblia, Ewangelia wg w.
Mateusza: Ojcze mj, jeli nie moe omin mnie ten kielich, i musz go wypi, niech si stanie wola
Twoja)
uski spadaj z oczu - kto dostrzega prawd, pozbawia si zudze (Biblia, Dzieje Apostolskie: Pan
Jezus, ktry ukaza ci si na drodze, ktr szede, przysa mnie, aby przejrza i zosta napeniony
Duchem witym. Natychmiast jakby uski spady z jego oczu i odzyska wzrok i zosta ochrzczony)
manna z nieba - nieoczekiwany zysk, korzy, dobrobyt, co co otrzymuje si bez wasnego wysiku
(Biblia. Mann z nieba zsya Bg Izraelitom w czasie wdrwki z Egiptu do Ziemi Obiecanej)
oddzieli ziarno od plew - odrni to co dobre od tego co ze (Biblia, Ewangelia wg w. Mateusza: Ma
on wiejado w swych rkach i oczyci swj omot: pszenic zbierze do spichlerza , a plewy spali w ogniu
nieugaszonym)
owoc zakazany - co niedozwolonego, dlatego pocigajcego i podanego (Biblia, ks. Rodzaju: Z
kadego drzewa rajskiego jedz: ale z drzewa wiadomoci dobrego i zego nie jedz)
palec boy - znak, przejaw dziaania si nadprzyrodzonych, opatrzno (Biblia, Ksiga Wyjcia: I rzekli
czarownicy do Faraona: Palec to Boy jest)
(rzuca) pery przed wieprze - ofiarowa co wartociowego komu, kto na to nie zasuguje, nie docenia
tego. ( Biblia Ewangelia wg w. Mateusza: Nie dajcie psom tego co wite i nie rzucajcie pere przed
wieprze, by ich nie podeptay nogami)
posypa gow popioem - uzna si winnym, ukorzy si (W tradycji ydowskiej posypanie gowy
popioem byo symbolem alu i aoby. W tradycji katolickiej w rod Popielcow, od ktrej zaczyna si
Wielki Post, posypuje si gow popioem z przypomnieniem: prochem jeste i w proch si obrcisz)
rozdziera szaty - rozpacza, aowa (kogo, czego). ( Biblia, Ksiga Estery: Gdy to uslysza
Mardocheusz, rozdar szaty swe i oblk si w wr, posypa gow popioem i krzycza wielkim gosem,
42

okazujc gorzko swego serca. Taka reakcja na wie o nieszczciu znana bya na Bliskim Wschodzie
jeszcze w redniowieczu)
rzuci w kogo kamieniem - potpia kogo (Biblia, Ewangelia wg w. Jana: Kto z was bez grzechu jest,
niech na ni pierwszy rzuci kamieniem)
sdny dzie - wielkie zamieszanie, popoch wywoany natokiem zdarze (Biblia, Ewangelia wg w.
Mateusza: Wszake powiadam wam: Tyrowi i Sydonowi lej bdzie w sdny dzie nili wam)
sta, stan jak sup soli - sta nieruchomo, znieruchomie, pod wpywem zdumienia, przeraenia,
silnego przeycia (Biblia, ks. Rodzaju. ona Lota obejrzaa si za siebie, mimo zakazu i za kar
zamieniona zostaa w sup soli)
syn marnotrawny - czowiek, ktry zawini, ale si opamita (Biblia, Ewangelia wg w. ukasza,
przypowie biblijna o nawrconym grzeszniku)
wos z gowy (komu) nie spadnie - (kto) jest bezpieczny, nic zego si (komu) nie stanie (Biblia
Ewangelia wg w. ukasza: I z powodu mojego imienia bdziecie w nienawici u wszystkich. Ale wos
wam z gowy nie spadnie)
(co) woa o pomst do nieba - co jest karygodne, zasuguje na potpienie, wywouje groz (Biblia,
Ksiega Rodzaju, przypowie o Kainie i Ablu: I rzek Pan do Kaina[...] Co uczyni? Gos krwie brata
twego woa do mnie z ziemie)
w stroju Adama - zupenie nago (Biblia, Ksiga Rodzaju. Pierwsi ludzie, Adam i Ewa byli nadzy i nie
wstydzili si swojej nagoci a do zakosztowania zakazanego owocu)

Zwizki frazeologiczne wywodzce si z kultury antyku

by midzy Scyll i Charybd - konieczno dokonania wyboru gdy kady jest zy, by atakowanym z
obydwu stron (wg mitologii greckiej Scylla i Charybda to dwa potwory czyhajce na okrty po obu
stronach Cieniny Messeskiej. Patrz przygody Odysa wracajcego do Itaki)
doj po nitce do kbka - wyjani jak trudn spraw stopniowo, przez poznanie kolejnych faktw
(wg mitologii, Ariadna, krlewna kreteska wrczya Tezeuszowi kbek nici , dziki ktremu zaznaczy
drog w labiryncie i znalaz z niego wyjcie)
gazka oliwna - znak, symbol pojednania, wiadectwo dobrej woli (w staroytnej Grecji gazka drzewa
oliwnego bya symbolem oczyszczenia i pokoju, wieniec z nich upleciony by znakiem zwycistwa)
kamie milowy - duy postp w jakiej sprawie, znaczce dokonanie w ramach jakiego projektu
(kamieniami milowymi nazywano w staroytnym Rzymie przydrone kamienne supki oznaczajce
odlego od miasta. W Italii podaway odlego od Rzymu)
ko trojaski - ukryte niebezpieczestwo, o kim lub o czym podstpnie wprowadzonym do
rodowiska, w ktrym dziaa na jego szkod (W Iliadzie pozostawiony przez Grekw drewniany ko z
ukrytymi we wntrzu wojownikami, wprowadzony do Troi sta si powodem jej klski)
koci zostay rzucone - podjto nieodwoaln decyzj (to dokadne tumaczenie zdania alea lacta est,
wypowiedzianego przez Cezara przekraczajcego Rubikon patrz>> przekroczy Rubikon. Koci, o
ktrych mowa, to znana w staroytnoci gra szeciennymi kostkami)
43

mie w yach bkitn krew - by arystokrat, pochodzi z arystokratycznego rodu(wg mitologii

greckiej bkitna krew - ichor - to eteryczna ciecz pynca w yach bogw)
ni Ariadny - patrz>> doj po nitce do kbka
palma pierwszestwa - najwysza nagroda, pierwsze miejsce. (Podczas olimpiad w staroytnej Grecji,
zwycizca otrzymywa w nagrod gazk palmow)
pita Achillesa - saba strona (wg mitologii Achilles, gwny bohater Iliady Homera, by synem Tetydy.
Zgin ugodzony strza w pit, za ktr go trzymaa matka, zanurzajc w wodach Styksu, by uodporni
go na ciosy)
przekroczy Rubikon - przekroczy granic czego, zrobi stanowczy krok, powzi nieodwoaln
decyzj (Rubikon - rzeka w Italii. Cezar przekroczy j w 49 roku p.n.e. wbrew rozkazom Senatu,
rozpoczynajc wojn domow)
puszka Pandory - nierozpoznane niebezpieczestwo, puapka, rdo kopotw i nieszcz (wg
mitologii greckiej Zeus, by zemci si na Prometeuszu, ulepi kobiet, Pandor, wyposaon w wiele
zalet i wdzikw i da jej jako posag zamknit puszk. Prometeusz nie przyj Pandory, gdy pojawia si
u niego. Oeni si z ni jego brat Epimeteusz. Wbrew przestrogom Prometeusza, Pandora otworzya
posagow puszk i wtedy wyfruny z niej wszystkie nieszczcia i choroby, jakie trapi ludzko. Na
dnie puszki zostaa tylko Nadzieja, bo przeraona Pandora zatrzasna przed ni wieko)
pyrrusowe zwycistwo - zwycistwo okupione zbyt wielkimi stratami, nieopacalne(Pyrrus, krl Epiru,
krainy na Bakanach, wygra w bitw pod Auskulum w 279 r. p.n.e. ponis jednak w niej tak ogromne
straty w ludziach, e mia wtedy powiedzie: Jeszcze jedno takie zwycistwo, a bdziemy straceni)
rozci wze gordyjski - rozstrzygn zawi spraw w radykalny, miay sposb (Aleksander Wielki,
po ujarzmieniu Frygii i zajciu miasta Gordion, mieczem rozci wze, ktrego rozwizanie miao mu
zagwarantowa panowanie nad wiatem)
rg obfitoci - pojawia si w obfitoci, wystpowa w wielkiej liczbie (w mitologii uamany rg kozy
Amaltei, karmicielki Zeusa, stale napeniajcy si podami ziemi, atrybut Plutosa i Dionizosa jako
patronw podnoci ziemi)
stajnia Augiasza - baagan, nagromadzone zaniedbania, ktrych usunicie wymaga ogromnego wysiku
(Posprztanie stajni Augiasza byo jedn z dwunastu prac Herkulesa, jakie musia wykona, eby
odpokutowa za przypadkowe zabjstwo ony i dzieci. Stajnia Augiasza bya tak zanieczyszczona
odchodami byda, e jej uprztnicie wydawao si niemoliwe. Herakles wykopa kana, ktrym
skierowa wod z pobliskiej rzeki i wypuka nieczystoci w kilka godzin)
syzyfowa praca - praca cika i bezcelowa, nie dajca adnych wynikw (w mitologii Syzyf, krl
Koryntu, za swe liczne niegodziwoci wypenia kar polegajc na wtaczaniu na szczyt gry wielkiego
gazu, ktry przed kocem drogi wymyka si z rk i stacza z powrotem do podna gry)

Zwizki frazeologiczne zawierajce wyrazy, ktre wyszy z uycia

da Bogu wieczk, diabu ogarek - zadowoli dwie przeciwne strony (ogarek - may, niedopalony
kawaek wiecy)
i w sukurs (komu) - wesprze kogo, i (komu) na pomoc (sukurs - zasiek, pomoc, podczas wojny
odsiecz, posiki)
44

konia z rzdem (komu za co) - obiecywa wielk nagrod, zapat za zrobienie czego niezwykle
trudnego, niewykonalnego ( rzd - dawniej ozdobna uprz koska, przeznaczona do jazdy wierzchem,
czsto niezwykle kosztowna)
krewny po kdzieli - krewny po matce (kdziel - pk lnu, weny, konopi przygotowany do przdzenia)
kry (co) pod korcem - ukrywa co, utrzymywa w tajemnicy ( korzec - dawna miara objtoci cia
sypkich, okoo 120 litrw lub 98 kilogramw) >> dobra si jak w korcu maku - pasowa do siebie,
odpowiada sobie pod kadym wzgldem
ut szczcia - odrobina szczcia jako warunek powodzenia (ut - dawna jednostka wagi: 12,8 grama)
mie kogo za hetk ptelk - mie kogo za nic, lekceway go (hetka - lichy, zabiedzony ko)
nie mie zamanego szelga - nie mie adnych pienidzy (szelg - dawna moneta miedziana)
zna kogo jak zy szelg - zna kogo dokadnie od zej strony
odoy do lamusa - odrzuci (co) jako niepotrzebne, przestarzae (lamus - dawniej przy dworach
budynek do przechowywania ziarna i sprztu gospodarskiego)
odsoni przybic - ujawni stanowisko, zamiar (przybica - hist. hem z elaza z ruchom zason na
twarz)
ple androny, duby - wygadywa nonsensy, zmyla (androny - gupstwa, brednie; duby - niedorzeczne
gadanie)
ple banialuki - mwi niedorzecznoci, bzdury ( banialuki - od imienia krlewny Banialuki, bohaterki
bajki staropolskiej Historia ucieszna o zacnej krlewnie Banialuce wschodniej krainy Hieronima
Morsztyna, wykpiwana jako wzr gupoty i zego smaku)
potpia w czambu - potpia wszystko, bez wyjtku (czambu - gwatowny najazd, napad tatarski, po
ktrym wszystko byo zabrane lub zniszczone)
prawem kaduka - bezprawnie (kaduk - prawo do spadku pozostawionego bez testamentu i
spadkobiercw)
rej wodzi - zajmowa pierwsze miejsce, przewodzi (rej - przodownik w tacu, prowadzcy taniec, dzi
zachowane w wodzirej)
smali cholewki - umizgiwa si, zaleca (smali - przypieka ogniem dla zaczernienia)
stary wyga - kto majcy due dowiadczenie (wyga - sprytny, cwaniak)
mia si w kuak - kpi z kogo ukradkiem (kuak - zacinita pi, take, we wczesnym PRL-u,
potpiany za bogactwo rolnik)
tajemnica poliszynela - rzekoma tajemnica, ktr w rzeczywistoci wszyscy znaj(Poliszynel - posta
komiczna z ludowej komedii woskiej)
trzyma w ryzach - utrzymywa w karnoci, posuchu (ryzy - karno , rygor)
45

Dialekty polskie
Dialekt (gr. dialektos rozmowa, sposb mwienia), jest to regionalna odmiana jzyka,
posiadajca charakterystyczne cechy fonetyczne, leksykalne itp. Pojcia typu dialekt, narzecze, gwara,
argon, argot itp. czsto uywane s zamiennie, jednake wystpuje pomidzy nimi czciowa
specjalizacja, std (w skrcie):
- dialekt to mowa regionalna, a take oglne okrelenie odmian danego jzyk
- narzecze to mowa regionalna
- gwara to odmiana terytorialna jzyka, zwaszcza wiejska
- argon to rodowiskowa lub zawodowa odmiana jzyka
- argot to jzyk cechujcy si ekspresyjnoci
- slang to jzyk ulicy
- mazurzenie to wystpujce w wielu dialektach zastpowanie w wymowie spgosek sz, , cz, d na s, z,
c, dz, np. jeszcze - jesce, ona - zona, drode - drozdze
Dialektami nazywane s rne odmiany jednego jzyka mwionego.
Dialekt a jzyk jeden ze sposobw wypowiadania si, ktry posiada nieustalony status, to
kaszubszczyzna. Niektrzy jzykoznawcy uznaj j za dialekt jzyka polskiego, inni za odrbny jzyk.
Ostatecznie Ministerstwo Edukacji RP uznao w roku 1996 kaszubszczyn za odrbny jzyk regionalny.
Dialektologia - [gr. dilektos gwara, lgos sowo, nauka], dzia jzykoznawstwa badajcy regionalne
odmiany jzykw narodowych oraz ich zasigi; dialektologia historyczna rekonstruuje zrnicowania
dialektyczne jzyka w minionych wiekach.
W jzyku polskim wyrni moemy:
- jzyk literacki (dialekt kulturalny)
- dialekty ludowe
- gwary miejskie (np. gwara warszawska)
- gwary rodowiskowe (np. grypsera)
Podstawowymi dialektami jzyka polskiego s dialekty:
- lski - zwany take jzykiem lskim, gwar lsk
- wielkopolski - zwany take gwar poznask
- maopolski
- mazowiecki
- chemisko-kociewsko-warmiski
- pnocnokresowy
- poudniowokresowy
Gwara - mwiona odmiana jzyka oglnonarodowego (tzw. jzyka literackiego), posiadajca swoiste
sownictwo, a czsto i odmienn frazeologi oraz artykulacj. Gwara ma mniejszy zasig w stosunku do
dialektu, ktry wystpuje w okrelonym regionie (np. Podhale). Gwara wystpuje najczciej w obrbie
niewielkiej miejscowoci, wsi. Spotka si mona jednak z tym, i niektrzy polscy jzykoznawcy
zamiast dialekt gralski, podhalaski itp., uywaj terminu gwara gralska, podhalaska, co
powoduje nieporozumienia. Gwara jest pojciem wszym ni dialekt - w ramach okrelonego dialektu
wystpuj rne gwary. Std mwi si o: gwarze eglarskiej, gwarze uczniowskiej itp.
Gwary moemy podzieli na:
46

a) Gwary terytorialne:
- gwara ludowa
- gwara miejska - mowa pewnych grup spoecznych w miecie
b) Gwary rodowiskowe:
- gwara modzieowa
- gwara motoryzacyjna
- gwara muzykw rockowych
- gwara myliwska
- gwara narkotykowa
- gwara studencka
- gwara wizienna
- gwara wspinaczkowa
- argon informatyczny
- slang internetowy
- gwara eglarska
- argon techniczny
c) Gwary grup zawodowych:
- gwara drukarzy
- gwara DTP
- gwara radiowa
d) Gwary regionalne:
- gwara biaostocka
- gwara krakowska
- gwara lwowska
- gwara dzka
- gwara mazowiecka
- gwara podhalaska
- gwara poznaska
- gwara sdecka
- gwara spiska
- gwara suwalska
- gwara lska
- gwara warszawska
- gwara ywiecka
Etnolekt jest to jzyk lub dialekt, uywany na danym terenie przez dan spoeczno.
Socjolekt jest to odmiana jzyka, uywana przez klas lub grup spoeczn, grup zawodow lub
subkultur. Odmian socjolektu jest:
argon - jest to tajna odmiana socjolektu, istotne jest to, aby sownictwo nie byo zrozumiane przez
ludzi nie nalecych do grupy, np. argon wizienny
slang - jest ekspresywny i otwarty na wszystkie grupy spoeczne

47

 jzyk zawodowy jest to sposb mwienia wykonawcw danego zawodu, jego celem jest uatwienie
komunikacji midzy pracownikami, np. jzyk zawodowy lekarzy
Narzecze - termin stosowany jako synonim dialektu bd gwary. Czasem terminem tym okrela si
odmian jzyka o szerszym zasigu ni dialekt czy gwara.
Onomastyka - [gr. onomastik , onomastik tchn sztuka nazywania < noma imi, nazwa], inaczej
nazewnictwo, jest to dzia jzykoznawstwa, ktry zajmuje badaniami imion wasnych (np. nazw
miejscowoci, imion, nazwisk). Onomastyka dzieli si na:
- antroponimi (imiona ludzi)
- toponomastyk (nazwy geogr.)
Etymologia (gr . , od etymos - 'prawdziwy' i logos - 'sowo') jest to dzia
jzykoznawstwa badajcy pochodzenie sw . Zajmuje ona si take zmianami znaczenia oraz formy
wyrazu w poszczeglnych czasach. Badania etymologiczne maj na celu odtworzenie pierwotnego
znaczenia, historii i wygldu sowa. Np. etymologia sowa: Polska - jest to Kraj Polan, czyli terytorium
plemienia Polan Zachodnich (por. Polanie Wschodni, ukr. , ros. ). Gdy w X w. Polanie
zjednoczyli plemiona z innych ziem, nowe pastwo rwnie nazwano Polsk (ac. Polonia ). Sowa
Polska Ziemia (przymiotnik; czyja - polska, czyli Polan) uywano na okrelenie obu tych znacze do
przeomu XIII i XIV w., gdy dawne tereny Polan zaczto nazywa Wielkopolsk (pierwszy zapis w
formie w Wielkej Polszcze z 1449 r.; ac. Polonia Maior ; pierwszy zapis z 1257 r.). Nazwa plemienia
pochodzi prawdopodobnie od sowa pole, w znaczeniu ziemi uprawnej. Przed XIX wiekiem
odmieniano wci polska ziemia - polski ziemi - w polszcze ziemi . Potem skrcono nazw do polska i
zaczto przymiotnik traktowa jako rzeczownik, a take pisa wielk liter jako nazw wasn.
* wg. Lengyelorszg, lit. Lenkija, tur. Lehistan, pers. ( Lahestn), orm. (Lehastan)
od plemienia Ldzian / Ldzicw , to z kolei od staroruskiego lub staropolskiego etnonimu ldnin i jego
zgrubienia lch, by moe od prasow. *ldo pole. Nazwa Ldzianin w jzyku ruskim zostaa
skrcona do Lach taka forma upowszechnia si na wschodzie i zostaa przyjta przez Turkw. Z
drugiej strony Polacy od czasw Wincentego Kadubka nazywali siebie Lechitami, wierzc, e pochodz
od legendarnego Lecha.
* ac., w., hiszp., bask., rum., bretoski Polonia, port. Polnia, katal. Polnia / Polnia (Braz.), gr.
(Polona)
* fr. Pologne
* niem., du., szw., norw., hol. Polen
* fryzyjski Pollen
* ang. Poland, isl. Plland
* fi. Puola, est. Poola
* cz. Polsko, sow. Posko
* ros. (Polsza), biaorus. (Polszcza), ukr. (Polszcza), bug.
* bon., serb., sowe., chorw. Poljska /
* ot. Polija
48

* tur. Polonya (Polska okresu rozbiorw i wspczesna), Lehistan (Polska przedrozbiorowa)

* arab. ( Bolnda)
* hebr. ( Polin), ( Polania)
* jidysz ( Poyln)
* afr. Pole
* chi. Bln, jap. Prando, kor. Pollandeu
* szkocki gaelicki a' Phlainn
* walijski Gwlad Pwyl
Jzyk potoczny - forma posugiwania si jzykiem suca bezporedniej komunikacji midzyludzkiej.
Cechuje go wiksza swoboda wypowiedzi, mniejsza dbao o staranno, a take jasno przekazu.
Istotne s elementy niewerbalne.
Mazurzenie - wymawianie zamiast spgosek dzisowych cz, sz, , d gosek zbowych: c, s, z. Na
przykad: czepek jako cepek, szkoa jako skoa, ycie jako zycie. Proces ten charakterystyczny jest dla
wielu polskich dialektw, szczeglnie za dla Mazowsza i Mazur.

Fatyczna, stanowica i magiczna funkcja tekstu

Funkcja fatyczna - jest to funkcja, ktra polega na podtrzymywaniu (stwarzaniu) stosunkw
spoecznych za pomoc jzyka. Czsto s to konwencjonalne rozmowy, prowadzone tylko w celu
podtrzymania kontaktu, czy te dobrych ukadw spoecznych. W tym wypadku akt rozmowy jest
waniejszy, od tego, co si mwi. Z funkcj t najczciej spotykamy si w rozmowach potocznych, s to
rwnie wszelkiego rodzaju grzecznoci, poegnania, powitania, jak np. dzie dobry. Elementy funkcji
fatycznej o niczym nie informuj, ani do niczego nie nakaniaj, niekoniecznie rwnie wi si z
wyraaniem uczu, std te mwic: dzie dobry!, nie twierdzimy, e dzie jest rzeczywicie dobry, bd
te mwic: cze! - nie oddajemy nikomu czci, a jedynie staramy si podtrzyma kontakt, czy te dobre
stosunki z rozmwc.
Funkcja stanowica - polega na zmianie czego w rzeczywistoci pozajzykowej, spoecznej, prawnej,
faktycznej. Dostrzec j moemy w ustawach, aktach prawnych. Funkcja ta stanowi i kreuje
rzeczywisto. Przykadem tekstu o funkcji stanowicej jest np.: tekst mianowania, pasowania (na
rycerza, onierza), formua: "ogaszam was mem i on", czy sowa: "zwalniam pana z pracy", jak
rwnie nadanie dziecku imienia. Funkcja stanowica wie si nie tylko z przekazaniem informacji, lecz
take z pewnym dokonaniem, stworzeniem, okrelonego stanu, sytuacji.
Funkcja magiczna (kreacyjna) - opiera si na wierze czowieka w to, e znaki jzykowe, s naturalnymi
czciami nazywanych przedmiotw, rzeczy, a wic uywajc ich moemy oddziaywa na dane rzeczy,
czy wiat; (np. ufno w to, e jeli yczymy komu dobrego dnia, mwic: dzie dobry, to taki on
rzeczywicie bdzie). Z funkcj t spotykamy si w zaklciach, przeklestwach, eufemizmach. Jest ona
bliska funkcji stanowicej, poniewa mwienie wie si tutaj z dziaaniem.
Wspczenie funkcja magiczna zwizana jest cile z funkcj impresywn, nakaniajc nadawc do
czego. Wykorzystuje si jej cechy, aby odbiorc o czym przekona - std te np. wielokrotne
49

powtarzanie pewnych sformuowa, sloganw np. w reklamie, wie si z funkcj magiczn. Podobnie w
hitlerowskich Niemczech powtarzanie przez propagand sloganw np. obca rasa, fanatyczny (z
nacechowaniem pozytywnym), zamaskowany (z nacechowaniem pejoratywnym, w sensie yd), suyo
do oddziaywania na spoeczestwo. Ponadto z funkcj t powizane jest cile pojcie tabu jzykowego unika si na przykad wypowiadania imienia Boga, bogw, duchw, ze wzgldu na moliwe skutki.

Funkcje tekstu
Kod jzykowy oraz mwienie su wytwarzaniu tekstw, ktre peni wiele funkcji.
Nadrzdn funkcj kadego tekstu jest funkcja komunikatywna celem tekstu jest
przekazanie przez nadawc danego komunikatu. W obrbie funkcji komunikatywnej
moemy wyrni teksty o funkcji: poetyckiej, ekspresywnej, impresywnej, fatycznej
oraz informatywnej. Funkcje jzyka w rnym jego rozumieniu mona przedstawi w
nastpujcym schemacie:

Schemat 1. rdo: S. Dubisz, M. Nagajowa, J. Puzynina, Jzyk i my, Warszawa 1996, str. 30
Omwienie odmian funkcji komunikatywnej tekstw
1. Funkcja informatywna
Podstawow funkcj tekstu jest funkcja informatywna. Nadawca przekazuje odbiorcy dowoln
informacj. Moe by to: proza, literatura naukowa, beletrystyka, urzdowa korespondencja,
rozmowa przekazujca jakie informacje (np. pytanie o drog, relacja z wyprawy), moe to by
take ogoszenie prasowe. Dla tekstw o funkcji informatywnej charakterystyczne s:
wypowiedzenia oznajmujce, czsto zoone
brak wykrzyknie, wypowiedzi eliptycznych, czy rozkanikw
brak sownictwa nacechowanego emocjonalnie
jednoznaczno, spjno, prawdziwo tekst
50

2. Funkcja ekspresywna
Cech tej funkcji jest to, e nadawca przekazuje swoje informacje poprzez odpowiedni intonacj,
wykrzyknienia, odpowiednie sownictwo. Nadawca daje wic upust swoim uczuciom poprzez
sowa, moe to czyni zarwno w zwykej rozmowie, jak i poprzez poezj. Z funkcj t
spotykamy si rwnie wtedy, gdy nadawca uywa ironii. Najczciej jednak spotykamy si z ni
w wypowiedziach potocznych, gdy nadawca wyraa rado, bd zo. O funkcji tej wiadcz nie
tylko wykrzyknienia, ale i wyrazy nacechowane emocjonalnie, w tym wulgaryzmy. Teksty o
wycznie funkcji ekspresywnej nale do rzadkoci. Dla tekstw o funkcji ekspresywnej
charakterystyczne s:
zdania wykrzyknikowe, czsto urwane
zdania eliptyczne
apostrofy
brak spjnoci tekstu
liczne rwnowaniki zdania

3. Funkcja impresywna
Nadawca dy do okrelonego celu, dy do uksztatowania opinii, postawy, zachowania, wyboru
odbiorcy. Teksty o tej funkcji s bardzo zrnicowane, nadawca posuguje si bogat gam
rodkw. S to rnego rodzaju teksty bdce nakazami, zakazami, rozporzdzeniami,
regulaminami, take teksty ustaw. Mog to by rwnie wszelkie poradniki, instrukcje, apele.
Funkcja ta czsto wykorzystywana jest w reklamie (slogany, hasa przekonujce nas do
czego/kogo). Z funkcj t czsto spotykamy si rwnie wspczesnej publicystyce oraz
rnego typu mowach, przemwieniach, ocenach. Przeciwiestwem wypowiedzi impresywnej
(przestrzegajcej etyki), jest wypowied manipulacyjna nadawca nie ujawnia swoich
rzeczywistych intencji, i traktuje odbiorc jako niewiadome narzdzie, za pomoc ktrego
pragnie osign wasne cele.
Dla tekstw o funkcji impresywnej charakterystyczne s:
zdania oznajmujce z orzeczeniami o znaczeniu normatywnym np. powinien, naley
wolno, wskazane jest itp.
zdania oznajmujce z ocen np. dobry, pody itp.
zdania rozkazujce
teksty te s najczciej niezwykle spjne, posiadaj tez, wyran argumentacj
slogany s jasne, dobitne, odnoszce si do wartoci

4. Funkcja poetycka
Nadawca pragnie odbiorc zachwyci, bd te zbulwersowa, zaskoczy, rozmieszy. Funkcja
ta dotyczy tekstu, ktry moe by wierszem, ale moe by i proz. Moe wystpi w
przemwieniach, artach, kalamburach, ale i rozmowie potocznej, czy korespondencji. Czsto
spotykamy si z ni w przysowiach, ktre oparte s na przenoniach, jak rwnie w literaturze
piknej. Funkcja ta posiada rne cechy w zalenoci od epoki, do ktrej przynaley nadawca.
Dla tekstw o funkcji poetyckiej charakterystyczne s:
poetyzacja tekstu
rnorodno stylistyczna i gatunkowa
uczuciowo tekstu
zrnicowanie budowy
51

5. Funkcja fatyczna
Wszelkie wyraania, za pomoc ktrych nadawca wita si i rozstaje z odbiorc, oraz wyraenia,
ktre su podtrzymaniu rozmowy typu: aha, tak..tak... S one czsto marginesem rozmowy, w
tekstach spotkamy si z nimi, gdy np. czytamy zapis rozmowy.
Dla tekstw o funkcji fatycznej charakterystyczne s:
wszelkie pozdrowienia
elementy zbdne dla tekstu, typu: aha, tak tak, ech, uf itp.
brak spjnoci tekstu
Poniej informacje o funkcjach w podsumowujcym schemacie.

Gatunki publicystyczne
Gatunki publicystyczne
rodki medialne, w tym prasa, radio i telewizja s dzisiaj powanym instrumentem oddziaywania
mentalnego i ksztacenia literackiego i jzykowego. Aby rozwija kompetencje nadawczo-odbiorcze i
umiejtnoci przetwarzania wiedzy docierajcej kanaami medialnymi, warto skupi uwag na strukturze
i funkcjonowaniu najpopularniejszych gatunkw publicystycznych.
W naszym materiale znajdziesz krtkie omwienie nastpujcych gatunkw publicystycznych:
1.
2.
3.
4.
5.

recenzji
reportau
felietonu
artykuu
eseju
52

6. wywiadu
Recenzja to sprawozdawcze omwienie, zawierajce krytyczn analiz i ocen aktualnego
wydarzenia kulturowego np. wyda ksikowych, przedstawie teatralnych, filmw, widowisk
telewizyjnych, audycji radiowych, koncertw, wystaw itp.
Pierwsze polskie recenzje pojawiy si w czasopismach w XVIII wieku. Wyrosy z potrzeby informacji o
licznie ukazujcych si wydaniach ksikowych i wydarzeniach kulturalnych. Wiek XIX oywi
dziaalno recenzenck i uksztatowa konwencj krytyki literackiej. Od poowy XIX w., w zwizku z
rozkwitem polskiej prozy narracyjnej, recenzenci stali si popularyzatorami wartociujcymi dziea
twrcw ju znanych oraz pisarzy i artystw debiutujcych. Ich wypowiedzi ukazyway si w
czasopismach i prasie codziennej.
Od pierwszych lat XX w. zaczynaj si ukazywa pisma krytyczno-literackie, na amach ktrych
wypowiadali si wybitni krytycy i recenzenci. Przyj tu naley rozrnienie krytyka i recenzenta,
uznajc, e krytyk zajmuje si analiz, wartociowaniem, klasyfikacj dzie i ich interpretacjami, a
recenzent jest publicyst uwzgldniajcym sprawozdawcz i krytyczn ocen wykonania dziea.
Zadaniem recenzji jest:

powiadomienie odbiorcw o istnieniu dziea i wzbudzenie zainteresowania nim, podanie autora i

tytuu dziea, okrelenie dziedziny sztuki do ktrej dzieo przynaley (powie, scenariusz, sztuka
teatralna, widowisko, film, wystawa itp.), oraz podanie uzalenionych od typu dziea, informacji o
wydawnictwie lub reyserze, scenografii, wykonawcach czy miejscu i czasie prezentacji.
analiza problematyki utworu, jego ukadu kompozycyjnego i interpretacja tematu.
ocena poprzez wskazanie walorw i ujemnych stron dziea, uwzgldniajca wartoci preferowane
przez recenzenta, zachta do czynnego odbioru dziea.

Jzyk i styl recenzji zaley w znacznym stopniu od indywidualnoci autora, warunkuje go take miejsce
publikacji, uwzgldniajce typ odbiorcy. Publikacja w gazecie, adresowanej do masowego odbiorcy
sygnalizuje tre, zawiera informacje uwypuklajce atrakcyjno dziea, zachca do czynnego odbioru.
Recenzja w czasopismach literackich, naukowych lub artystycznych ma rozbudowan cz oceniajc,
uwzgldnia wiele elementw, zbliajc si do formuy wypowiedzi analityczno-krytycznej, adresowanej
do wyrobionego odbiorcy, opartej na ugruntowanych argumentach, znajomoci przedmiotu i staych
kryteriach.
W odbiorze, czy tworzeniu wasnej recenzji, nie naley pomija faktu, e jest ona oparta na
subiektywnym odbiorze dziea. Ocena dziea jest zgodna z przeyciami estetycznymi recenzenta,
wywoanymi dzieem, ale take trosk o stworzenie obiektywnej wizji recenzowanego utworu.
Reporta jest gatunkiem twrczoci dziennikarskiej, zawierajcym zapis faktw znanych autorowi
z wasnych obserwacji lub autentycznych materiaw. Ukazuje w bezporednim zblieniu sprawy
ludzkie, przeycia bohaterw i ich refleksje, czy informacje z prb ich interpretacji z
okrelonego punktu widzenia przedstawianej sprawy. Naley do gatunkw epickich.
Korzenie reportau wedug niektrych teoretykw sigaj czasw staroytnych, uznajcych za ich
pierwowzr zapiski podrnicze znane ju w VI wieku p.n.e., inni wskazuj na okolicznoci powstania
zawodu reportera i powstania nazwy reporta w wieku XIX. Na gruncie polskim tradycja tego gatunku
rozwija si od czasw owiecenia (Jan Potocki Podr do Turek i Egiptu, Podr do Holandii).
Obok sprawozda podrniczych rozwija si take szkic rodowiskowy, dajcy pocztek reportaom
spoecznym, dalej reportae sdowe, wojenne, a w okresie polskiego socrealizmu, reportae
produkcyjne przedstawiajce schematycznie, zgodnie z doktryn, ludzi i ich problemy.
53

Cechy reportau:
Funkcja sprawozdawcza polega na ukazywaniu zdarze, ludzi i sytuacji, ujawnia osobisty stosunek autora
i aktualno przedstawionego materiau. Reporta peni wic funkcj informacyjno-przedstawiajc oraz
ekspresyjno-impresyjn i wychowawcz. Podstawowym elementem struktury reportau jest tzw. ujcie
statyczne lub dynamiczne. Pierwsze to podawanie faktw, precyzyjne powiadamianie i przytaczanie
najwaniejszych danych. Wzbogaca reporta ujcie dynamiczne tzw. akcyjno czyli prezentacja
wydarze rozwijanych w czasie.
Ujcia statyczne i akcyjno s nonikami autentycznych wtkw zdarzeniowych. Prawdziwo
przedstawionego materiau podkrela obecno reportera w miejscu zdarze, ujcia komentujce i
oceniajce dajce wyraz stanowisku autora, i forma relacji, zawsze w pierwszej osobie liczby pojedynczej
lub mnogiej.
Rodzaje reportau:
Podzia tematyczny reportau:

podrniczy
zagraniczny
sdowy
kryminalny
wojenny
naukowy
socjologiczny
interwencyjny

Podzia reportau ze wzgldu na miejsce publikacji i rodki realizacji:

reporta prasowy (pisany, fotoreporta) zawiera relacje informacyjne oraz przedstawienia

obrazowe. Problem tematyczny unaoczniaj okrelone fakty i przytoczenia wypowiedzi
bohaterw. Publicystyczn wymow nadaj reportaowi komentarze i ocena autora. Wyznaczaj
one odbiorcy kierunek interpretacji przedstawionego materiau.
reporta radiowy jest fonicznym przekazem dotyczcym otaczajcej rzeczywistoci. Cechy
podkrelone w omwieniu reportau prasowego znajduj tu realizacj poprzez tworzywo foniczne
mow ludzk i inne elementy dwikowe. Zadanie reporterskie autor wypenia poprzez zebranie
i skomponowanie materiau, wykorzystanie wzmacniajcych efektw akustycznych i
skoordynowanie ich z tekstem autorskim. Tworzywem jest ywa mowa oraz rnorodne dwiki i
efekty foniczne (intonacja wypowiedzi, barwa gosu), suce dynamizacji i konkretyzowaniu
przedstawionych zdarze i postaci.
reporta telewizyjny i filmowy jest audiowizualnym przekazem sprawozdawczym,
wykorzystujcym tworzywo obrazowe, mow ludzk i rnego rodzaju dwiki. Prac reportera
wspomaga ekipa techniczna, skomplikowana aparatura, wz techniczny. rodki techniczne i
sprawna praca ekipy realizatorskiej pozwalaj na rejestracj aktualnie dziejcego si wydarzenia
lub odtworzenie go z przeszoci. W trakcie opracowania materiau wczony jest komentarz
odautorski, prezentujcy wasny pogld reportera, w imi wyznawanych wartoci.

Felieton to jeden z gatunkw publicystyki. Jest swobodn wypowiedzi, czsto o humorystycznym

zabarwieniu, dotykajc aktualnych wydarze lub problemw. Jego subiektywno-refleksyjne ujcie
tematu, posugiwanie si literackimi rodkami ekspresji, a nade wszystko moliwo dopuszczenia
fikcji w obrazie rzeczywistoci przedstawionej, stawia felieton na pograniczu publicystyki i
literatury.
54

Felieton pojawi si w Polsce na amach XVIII wiecznej prasy (Monitor i Zabawy Przyjemne i
Poyteczne i inne). Jednak rozkwit felietonistyki przypada na wiek XIX, szczeglnie na okres
pozytywizmu. Wpyny na to zaoenia ideowe tej epoki, wyodrbnienie si profesji dziennikarza, ale
take fakt, e uprawili go rwnoczenie z twrczoci literack najwybitniejsi jej przedstawiciele
(Orzeszkowa, Prus, Konopnicka, Sienkiewicz).
Wyznaczniki gatunkowe felietonu:
Cechuje go:

dystans narratora wobec autora

wyranie subiektywno-refleksyjne ujcie
barwny, komunikatywny styl
humorystyczna lub satyryczna ocena przedstawionej, autentycznej rzeczywistoci
moliwo wprowadzenia fikcji powizanej z wiatem rzeczywistym
zasb rodkw zewntrznego oddziaywania na odbiorc

Struktura felietonu

zawsze opiera si na faktach, celem jest przekazanie konkretnych informacji o wiecie

rzeczywistymi i refleksji nad nim.
fakty i zdarzenia s pretekstem do rozwaa, czsto pozostawionych do indywidualnej oceny
odbiorcy.
narrator jest kreatorem wypowiedzi uzalenionej od zwizku zdarzenia incydentalnego, ktre jest
punktem wyjcia do rozwaa i uoglnionym zjawiskiem, pojedynczym faktem i regu.
autor czsto wykorzystuje jako skuteczny rodek oddziaywania ironi, sarkazm lub omieszenie
przywoanego zdarzenia lub postaci.
opierajc si na konkretnych faktach, felietonista charakteryzuje bohaterw autentycznych, ale
tworzy take fikcyjne zdarzenia i bohaterw fikcyjnych, typowych dla okrelonej grupy ludzi.
fikcja w felietonie spenia funkcje pomocnicze, wspiera kreowanie wiata autentycznego i jest
zespolona z wydarzeniami lub faktami zaczerpnitymi z rzeczywistoci.

Rodzaje felietonw:
Poza scharakteryzowan form felietonu dokona mona podziau:

ze wzgldu na podzia tematyczny uwzgldniajcy ca rnorodno poruszanych w nich

zagadnie (literackie, filmowe, teatralne, itp.).
ze wzgldu na techniki realizowania wypowiedzi (prasowy, radiowy telewizyjny).
ze wzgldu na rozrnienie gatunkowe uwzgldniajce odmiany:
mikrofelieton krtki utwr o prostej konstrukcji, odwoujcy si do jednego faktu, lakonicznie
opisanego, ale o silnym zabarwieniu emotywnym i wyranie sformuowan point.
kronika to najczciej przegld wydarze, publikowany w staych odstpach czasu i przez tego
samego autora. Cechuje j swoboda w wyborze tematu i osobisty ton wypowiedzi.
gawda najczciej wykorzystywana jest w programach radiowych i telewizyjnych. Odwouje
si do wydarze z przeszoci i przystosowuje j do potrzeb wspczesnoci. Czsto przybiera
charakter osobistego zwierzenia.

55

Istotny wyrnik felietonu stanowi take jego warstwa zewntrzna. Kady felieton jest samodzieln
caoci, a jego cykliczno w prasie uzewntrzniaj rodki wizualnego oddziaywania. S to stae
winiety, typ skadu drukarskiego, ramki, czsto pseudonim autora pod tekstem.
Artyku publicystyczny to publikacja prasowa na aktualne tematy polityczne, spoeczne, kulturalne
itp. Posuguje si rnymi metodami oddziaywania intelektualnego: argumentacja, wyjanienie,
wywd. Celem artykuu publicystycznego jest popularyzacja, interpretacja i ocena faktw i
problemw z zakresu rnych dziedzin ycia spoecznego.
Struktura artykuu:

zachowuje trjczonow, zamknit kompozycj (podobnie jak rozprawka).

osobiste stanowisko autora jest podporzdkowane tokowi logiczno-dyskursywnemu.
opiera si na logicznie uporzdkowanych argumentach, zmierzajcych do uzasadnienia tezy
postawionej we wstpie.
podstaw uoglnie jest analiza zgromadzonego i wyselekcjonowanego materiau, poddanego
indukcyjno-dedukcyjnemu tokowi rozumowania.
cytaty peni funkcj integrujc elementy wywodu i autorytatywnego uzasadnienia postawionej
tezy.
staranne rozbicie graficzne suy podkreleniu zwizkw logicznych pomidzy poszczeglnymi
argumentami i usprawnia odczytanie toku wywodu.
struktura artykuu musi by dostosowana do moliwoci recepcyjnych odbiorcy, co pozostaje w
zwizku z przeznaczeniem artykuu dla konkretnego typu publikatora.

Styl i jzyk artykuu:

jzyk artykuu musi by dostosowany do przewidywanego rodka przekazu i planowanego

odbiorcy.
tekst winien dy do zobiektywizowania wypowiedzi, unikania wyrae nacechowanych
emocjonalnie, ograniczenia obrazowania, cho jest ono dopuszczone w artykuach
przeznaczonych dla masowego odbiorcy.
w artykuach przeznaczonych dla wyspecjalizowanego odbiorcy czsto dominuje sownictwo
specjalistyczne i odwoanie do wiedzy fachowej.
najczciej stosowan formu jest posugiwanie si pierwsz osob liczby mnogiej, stwarzajcej
wraenie wspuczestnictwa odbiorcy w tworzeniu komunikatu.

Rodzaje artykuw:
Ze wzgldu na sposb ujcia tematu mona wyrni:

artyku informacyjny, ktrego zasadnicz funkcj jest dostarczenie odbiorcom wyczerpujcych,

opartych na sprawdzonych materiaach informacji o konkretnych faktach i wydarzeniach. W
artykule informacyjnym autor komentuje przedstawiony materia i nakierowuje interpretacj
odbiorcy zgodnie ze swoimi przekonaniami.

artyku publicystyczny suy prezentacji stanowiska autora wobec okrelonych zjawisk czy
problemw. Materia poddany jest analizie sucej udowodnieniu tezy postawionej na wstpie i
jest podporzdkowany tokowi logiczno-dyskursywnemu. Jego celem jest ksztatowanie opinii
publicznej. Artyku publicystyczny, ze wzgldu na ogromne zrnicowanie tematyczne podlega
dalszemu rozrnieniu na:
artyku wstpny prezentujcy stanowisko redakcji wobec wanych spraw i problemw.
56

artyku polemiczny prezentujcy krytyczne stanowisko wobec czyjej wypowiedzi i

przedstawienie wasnych pogldw.
artyku dyskusyjny majcy pobudzi odbiorcw do pisemnego wyraenia swoich pogldw na
temat zasygnalizowany w artykule.
artyku popularnonaukowy popularyzujcy w uproszczonej formie wyniki konkretnych bada
naukowych.
artyku naukowy przeznaczony dla wyspecjalizowanego odbiorcy, zachowujcy cile
przestrzegany rygor logiczno-dyskursywny, wsparty waciw stylowi naukowemu frazeologi,
sownictwem.
Esej to szkic filozoficzny, naukowy, publicystyczny lub krytyczny pisany proz, swobodnie
rozwijajcy interpretacj jakiego problemu czy zjawiska. Wypowied uksztatowana jest tak, by
odbiorca przyjmowa j jako wypowied prawdziw, ujawniajc rzeczywisty pogld autora, a nie
jako fikcj. Esej dopuszcza rnorodno rodkw stylistycznego oddziaywania, akcentuje osobisty
charakter rozwaa, akcentuje niekonwencjonalno wypowiedzi i trosk o oryginalny sposb
przekazu.
Pierwszymi eseistami byli ju staroytni filozofowie: Platon, Arystoteles, Seneka, Cyceron. Rozwj prasy
w XVII i XVIII wieku wpyn na rozwj eseju, ale i da pocztek angielskiej powieci obyczajowej.
Wzory angielskiego eseju, realizowane byy w polskim Monitorze, oraz innych pismach okresu
owiecenia. Owieceniowy dydaktyzm zastpiy w czasach romantyzmu nastrojowo, skrajny
subiektywizm i refleksyjno.
Esej jest trwa form publicystycznej wypowiedzi, modyfikowan wpywami literackich wyrnikw
epoki, w kadej z nich znajdujc znakomitych autorw. Odegra rwnie znaczc rol w modyfikowaniu
powieci, szczeglnie uwidocznion w prozie XX w.
Cechy gatunkowe eseju

tworzywem eseju s fakty, pogldy, postawy, poddane refleksji i yciowemu dowiadczeniu

autora. Cechuje go subiektywna ocena faktw i tworzenie nowej rzeczywistoci, opartej na
wasnych przemyleniach i dowiadczeniu. Jest wic esej form ujawniajc indywidualn
interpretacj problemw i spraw powiadczonych osobistym dowiadczeniem.
wypowied jest bardzo osobista, czsto niezgodna z obiektywnymi ocenami. Ujcie tematu
odwouje si do wiatopogldu lub filozofii. Nawet sprawy bahe prowadzone s do filozoficznej
perspektywy.
w tej formie wypowiedzi nie przedstawia si zoonego systemu zjawisk, prezentowany wycinek
rzeczywistoci i jego interpretacja suy zrozumieniu problemw nadrzdnych.
w eseju dopuszcza si lune przedstawianie problemu, dokonywanie przeskokw z problemu na
problem, jego niesystematyczno i oglnikowo.

Struktura eseju
Esej nie jest zbiorem lunych refleksji, zestawionych w dowolny lub przypadkowy sposb. Spjno
wypowiedzi osiga si poprzez:

operowanie powtrzeniami rnych fragmentw rozwaa.

tworzenie staych eseistycznych uj.
57

wprowadzanie do tekstu cytatw i wykorzystanie ich do rnorodnych zabiegw

interpretacyjnych.
autor eseju dy do emocjonalnej, a nie merytorycznej zgody z odbiorc.

Rodzaje esejw

esej publicystyczny dotyczy aktualnych spraw i zagadnie spoecznych, kulturalnych i

politycznych, ksztatuje pogldy i postawy odbiorcw. Narrator utosamia si z autorem.
esej naukowy jest zwykle autorstwa ludzi nauki. Jego celem jest popularyzowanie osigni
badawczych i ujawnienie wasnej interpretacji zagadnie specjalistycznych.
esej literacki obejmuje swoj tematyk problemy filozoficzne i warsztatowe pisarza. Nad funkcj
informacyjn i dydaktyczn waciw dwm wyej omwionym rodzajom eseju dominuje funkcja
estetyczna i ekspresyjna.

Wywiad jest dziennikarskim gatunkiem informacyjnym ujtym w form dialogu midzy

dziennikarzem i rozmwc. Ma on charakter autorski w podwjnym sensie autentycznoci
pytajcego i odpowiadajcego. Funkcje wywiadu:

wywiad przekazuje sdy okrelajce pogldy rozmwcy, sprowokowane tendencyjnymi

pytaniami.
pytajcy uwzgldnia oczekiwania czytelnikw i punkt widzenia redakcji rodka przekazu.
pytany traktuje swoj wypowied jako rodek przekazu dla szerokiego odbiorcy.

Struktura wywiadu
Rozmwca peni w nim rol pierwszoplanow, dziennikarz zadaje pytania, pozostawiajc
odpowiadajcemu pen swobod w formuowaniu odpowiedzi. Tok rozmowy przebiega zgodnie z
zapowiedzian tematyk i dopuszcza repliki pytajcego. Dialog jest prowadzony jako konfliktowy i
uruchamia rne punkty widzenia na omawiany temat. Przekaz wywiadu jest adresowany.
Rodzaje wywiadw:
Z uwagi na rodki przekazu obok omwionego ju wywiadu prasowego wyrniamy:

wywiad radiowy stwarza on sytuacje rozmowy, w ktrej sposb artykulacji i modulacji gosu
ma znaczenie przekazu, ujawniajc emocje pytanego.
wywiad telewizyjny wzbogaca go, poza warstw fonicznego uksztatowania, warstwa
obrazowa, wygld postaci, mimika, gesty, przemawiajce do odbiorcy nie tylko warstw sown
wywiadu, ale i jego oddziaywaniem obrazowym, podkrelanym przez techniki zblie kamery,
itp.

Stylizacja i jej rodzaje

Stylistyka (fr. stylistique) jest to dyscyplina zajmujca si opisem, analiz porwnawcz, interpretacj i
systematyzacj stylw jzykowych. Jest to take nauka o indywidualnych formach ekspresji jzykowej.
Ponadto jest to take styl charakterystyczny dla jakiego autora, dziea; zesp rodkw wyrazu
waciwych temu stylowi.
Rodzaje stylistyki:
- stylistyka historyczna jest to stylistyka, ktrej badania odnosz si do historycznych etapw rozwoju
jzyka
- stylistyka normatywna jest to stylistyka ustalajca przepisy poprawnego i estetycznego posugiwania
58

si jzykiem
- stylistyka porwnawcza jest to stylistyka, ktra drog analizy rnych utworw dy do ustalenia
typowych waciwoci oraz charakterystycznych znamion stylu
- stylistyka tradycyjna jest to stylistyka, ktra na podstawie dawnych, klasycznych wzorw i zasad
stawia sobie przede wszystkim zadania normatywne
Stylizacja (fr. stylisation) stylistyczne opracowanie tekstu lub te ksztatowanie dziea artystycznego
zgodnie z wymaganiami okrelonego stylu (stylizacja). Termin ten w plastyce oznacza przeksztacenie
formy, np. konturu przedstawionych postaci lub przedmiotw dla podkrelenia walorw dekoracyjnych.
Rodzaje stylizacji:
- kolokwializacja - stylizacja na jzyk potoczny, uywany w rozmowach
- archaizacja stylizacja polegajca na wprowadzeniu do utworu archaizmw, elementw
charakterystycznych dla opisywanej epoki
- dialektyzacja - stylizacja polegajca na wprowadzeniu do utworu elementw gwarowych, np.
mazurzenia
- poetyzacja - stylizacja polegajca na wprowadzeniu do utworu elementw poetyckich. Liczne rodki
stylistyczne: porwnania, metafory itp.
- trawestacja stylizacja, rodzaj parodii, polegajcy na omieszeniu konkretnego utworu literackiego albo
osoby czy zjawiska, kontrastujcy sw rang z modelem we wzorcowym dziele literackim, na przerbce
powanego na komiczny z zachowaniem charakterystycznych elementw kompozycji, stylu i treci.
Take: trawestacja gwarowa polegajca na przerbce utworu literackiego na utwr z jzykiem
gwarowym
- pastisz - celowe, wiadome naladownictwo stylu, czsto o charakterze parodiujcym, stylizacja
polegajca na zagszczaniu najwyraniejszych waciwoci maniery artystycznej niekiedy suy krytyce
lub polemice
- groteska stylizacja, rodzaj satyry silnie deformujcej rzeczywisto, o elementach karykatury i
fantastycznej stylizacji
- parodia stylizacja, naladownictwo omieszajce powane utwory literackie
- biblijna stylizacja ta posiada podobne struktury jzykowe do Biblii, sownictwo, metaforyk
- stylizacja na jzyk danej epoki
Stylizatorstwo stylizacja, zwaszcza przesadna, faszywa.
Stylizowa to: wiadomie formuowa w okrelony sposb jak wypowied lub nadawa dzieu
literackiemu cechy okrelonego stylu.
Stylizacja brzmieniowa jest to instrumentacja upodabniajca wypowied pod wzgldem brzmienia do
obranego wzorca (archaicznego, gwarowego itp.), ktra polega nie na wprowadzaniu autentycznych
wyrazw z odmiany jzykowej, lecz na ksztatowaniu neologizmw i modyfikacjach zgodnie z oglnym
wyobraeniem o waciwociach danego stylu.
Ciekawostka:
Stylometria metoda polegajca na statystycznym okrelaniu charakterystycznych waciwoci stylu
pisarza lub utworu; suy gwnie do ustalenia autorstwa lub czasu powstania dziea.

Zrnicowanie wypowiedzi ustnych - style wypowiedzi

59

Styl (fr. style, z ac. Stylu, stylius: szpic, ostrze, rylec do pisania na tabliczkach powleczonych woskiem)
jest to zespl cech charakterystycznych dla sztuki jakiej epoko, jakiego regionu, jakiej dziedziny
twrczoci, jakiego twrcy lub dziea. Jest to take sposb wyraania si, wypowiedzi, staa tendencja w
wyborze rodkw ekspresji jzykowej, charakterystyczna dla autora, kierunku, gatunku literackiego,
dziea epoki. Mona take mwi o stylu postpowania, zachowywania si, mody.
Wyrnia si:
- style indywidualne (styl autora, styl utworu)
- style typowe (np. styl gatunku, prdu literackiego, styl epoki).
Rodzajem stylu typowego jest:
- styl funkcjonalny (np. styl poetycki, urzdowy)
O wyborze stylu decyduje cel wypowiedzi.
Style:
- styl abstrakcyjny jest to styl posugujcy si uoglnieniami i pojciami oderwanymi, stanowi
przeciwiestwo stylu plastycznego. Jest to styl charakterystyczny dla jzyka naukowego
- styl afektowany - jest to styl nienaturalny, polegajcy zwaszcza na sztucznym naladowaniu naiwnoci
i wdziku
- styl artystyczny jest to styl ksztatowany w oderwaniu od celw utylitarnych, waciwy utworom
literackim
- styl czysty jest to styl polegajcy na doborze wyrazw i zwrotw nalecych do aktualnie uywanego
jzyka literackiego (unikanie archaizmw, neologizmw, zapoycze). Por. puryzm jzykowy
- styl dynamiczny jest to styl ywy. Por. styl ywy
- styl dwiczny styl polegajcy na takiej organizacji fonicznej, dziki ktrej wypowiedzenie jest atwe
do wygaszania, a jego brzmienie sprawia przyjemno. Por. eufonia
- styl jasny jest to styl wypowiedzi, ktry sprawia, e tekst jest w peni zrozumiay dla odbiorcw, do
ktrych jest kierowany
- styl kolokwialny jest to styl waciwy dla rozmowy, uzaleniony od sytuacji dialogowej, swobodny,
wspierany dodatkowymi rodkami ekspresji w wypowiedzeniu ustnym
- styl koturnowy jest to styl wzniosy, patetyczny. Por. grandilokwencja, koturny
- styl lakoniczny - jest to styl maksymalnie zwizy, treciwy, oszczdny. Por. lakonizm
- styl makaroniczny jest to styl, w ktrym wystpuj obok siebie elementy dwu lub wicej jzykw.
Por. makaronizm
- styl napuszony zob. styl wymuszony
- styl naturalny jest to styl osigajcy pozornie prostymi rodkami wraenie atwoci i walory
artystyczne. Naturalno podmiotowa cechuje wypowiedzi autora, przedmiotowa odtwarza zgodnie z
intencj autora sposb wysowienia postaci wprowadzanych do utworu
- styl naukowy jest to styl charakterystyczny dla dzie specjalistycznych, np. podrcznikw,
encyklopedii, publikacji naukowych, leksykonw itp. Wyranie wyodrbnia si w tego typu tekstach teza
lub hipoteza, zwiza argumentacja, obecny jest jzyk specjalistyczny
- styl obrazowy zob. styl plastyczny
- styl ozdobny, kwiecisty (obrazowy) jest to styl, w ktrym autor posuguje si wszystkimi rodkami
urozmaicenia i uniezwyklenia, figurami retorycznymi itp., aby rzecz przedstawi jak najokazalej i
wzbudzi yw reakcj odbiorcy
- styl plastyczny (obrazowy) jest to styl odwoujcy si do wyobrani odbiorcy, przedstawiajcy
wyranie konkretne osoby, przedmioty, zjawiska. Przeciwiestwo stylu abstrakcyjnego
- styl pospolity jest to styl posugujcy si rodkami najbardziej w danym czasie rozpowszechnionymi,
gotowymi szablonami, pozbawionymi oryginalnoci
- styl popularnonaukowy jest to styl bdcy na pograniczu pracy naukowej oraz eseju. Czsto jest to
praca naukowa, w ktrej pojawiaj si anegdoty, dygresje
60

- styl prosty jest to styl czerpicy wyrazy i zwroty tylko z mowy potocznej
- styl publiczny jest to styl zwany rwnie monologowym. Jest to jzyk wypowiedzi politykw,
dziaaczy spoecznych, kaza, wystpie sdowych, itp., a take kadego, kto publicznie zabiera gos
- styl publicystyczny jest to styl gatunkw dziennikarskich, jak np. artyku, reporta, felieton
- styl rozwleky jest to przeciwiestwo stylu zwizego, styl wielosowny, posugujcy si okreleniami
i zdaniami tautologicznymi
- styl retoryczny jest to styl wykorzystywany przez mwcw (oratorw), jego cech jest klarowno
oraz m.in. ozdobno (kwiecisto), wznioso, patos, dowcip
- styl ucinany - zob. styl urywany
- styl ucinkowy zob. styl urywany
- styl urozmaicony jest to styl, w ktrym autor uywa rodkw sucych odwieaniu obrazw i
skojarze, uniezwykleniu wypowiedzi, uwydatnieniu treci zawartej w wyrazach i zwrotach, pobudzaniu
zaciekawienia i wyobrani odbiorcy
- styl urywany (ucinany, ucinkowy) jest to styl, w ktrym uywa si zda krtkich, nierozwinitych
lub ich rwnowanikw. Suy wyraaniu silnego wzburzenia, gwatownych uczu, przedstawianiu
szybkiej akcji
- styl urzdowy jest to styl sucy do regulowania stosunkw oficjalnych midzy ludmi, do
informowania o dziaaniach lub do nakazywania wykonania czynnoci. Stylem urzdowym s pisane
zawiadomienia, ogoszenia, rozporzdzenia, zaalenia, deklaracje, upomnienia, nakazy itp.
- styl wymuszony jest to styl napuszony, w ktrym zna wysiek uczynienia go ozdobnym, pozbawiony
istotnych walorw artystycznych, sztuczny, przesadny, napuszony przeciwiestwo stylu naturalnego
- styl zwizy jest to styl posugujcy si jak najmniejsz iloci wyrazw, ograniczajcy si do
niezbdnych dla jasnego wyraania myli i uczu
- styl ywy (dynamiczny) jest to styl uwydatniajcy rodkami stylistycznymi zmienno uczu i myli
lub szybkie tempo przedstawionych zdarze, pobudzajcy wyobrani i ciekawo odbiorcy
Pojcia wice si ze stylem wypowiedzi:
Puryzm jzykowy - (z fr. purism, pochodzi od sowa pur: czysty) jest to rygorystyczna dbao o
czysto jzyka, czsto popadajca w przesad. Wyraa si w tpieniu obcych zapoycze, dialektyzmw
i wulgaryzmw. Przeciwstawia si innowacjom leksykalnym i frazeologicznym (neologizmom).
Grandilokwencja styl koturnowy, wzniosy, napuszony. Sposb przemawiania grnolotnymi
frazesami.
Koturny obuwie na wysokich podeszwach, nadajce nadnaturalny wzrost. Std pochodzi okrelenie
koturnowy i oznacza poz, sztuczn wznioso, teatralno stylu, gestw itp.
Eufonia przyjemne brzmienie wypowiedzi.
Makaronizm uywanie wielkiej iloci zapoycze, ale polegajce nie tylko na wtrcaniu obcych
wyrazw, lecz i na gramatycznym ksztatowaniu formy wyrazw rodzimych na wzr obcych. Okrelanie
odnosi si przede wszystkim do mieszania jzyka rodzimego z acin.
Parole dosownie sowo. Do terminologii literackiej wszed ten wyraz jako okrelenie
wypowiedzenia, czyli jednorazowej realizacji moliwoci tkwicych w systemie jzykowym. Jeli
rozwaamy np. jzyk utworu literackiego, to mamy na myli wanie parole, analizujemy rodki
jzykowe uyte w nim, a nie system, do ktrego nale.
Porteparole podmiot literacki (narrator albo podmiot liryczny) lub bohater (posta literacka), ktry
prezentuje w utworze punkt widzenia, pogldy, doznania i uczucia samego twrcy.

61

Licentia poetica swoboda poetycka dopuszczajca odstpstwa od norm jzykowych, regu formalnych
czy wiernoci w stosunku do prawdy realnej.
Indywidualizmy jzykowe - s to neologizmy uyte sporadycznie, tworzone doranie, ktre nie
utrwaliy si w jzyku albo wyrazy niezwyke, rzadko uywane, ktre pojawiajc si szczeglnie czsto
w indywidualnej praktyce jzykowej, nadaj stylowi autora swoiste pitno.
Idiolekt styl wyrniajcy mow, pisarstwo danej osoby, ksztatujcy si pod wpywem jej
przynalenoci do grupy spoecznej, tradycji rodzinnych, wyksztacenia, gustu stylistycznego.
Aluzja literacka napomknienie odnoszce si do pisarza, elementu dziea literackiego (motywu,
postaci, zdarzenia, stylu), metody twrczej, epoki, prdu itp.
Parafraza przerbka i szersze rozwinicie myli zawartych w jakim utworze.
Konwencja literacka schematyczny, skrystalizowany wzorzec (tematyczny, formalny), przejmowany z
przeszoci w gotowej, jakby zautomatyzowanej ju postaci, oderwany od zasad twrczych prdu czy
okresu, w ktrym powsta i utrwali si, asymilowany biernie, statycznie w nowych dzieach literackich.

Komunikacja jzykowa
Komunikacja (z ac. communicatio - wymiana, czno, rozmowa), czyli porozumiewanie si. Aby
dwoje ludzi mogo si porozumie, konieczne jest spenienie kilku warunkw. Nadawca musi
wypowiedzie, bd napisa komunikat, ktry ma na celu dotrze do odbiorcy. Nadawca jest stron
aktywn, tym, ktry mwi lub pisze, posiada wic swj cel wypowiedzi, ktry nazywamy intencj.
Midzy nadawc i odbiorc musi zaistnie kontakt przez kana komunikacyjny. Kanaem
komunikacyjnym moe by powietrze, papier, przewd telefoniczny itp. Aby odbiorca mg zrozumie
komunikat, niezbdne jest, aby odbiorca i nadawca posugiwali si tym samym kodem, czyli inaczej
systemem jzykowym. Kod jzyka naturalnego zoony jest z sownictwa, czyli zbioru wyrazw oraz
gramatyki. Kod ten moe wystpowa w dwch postaciach: mwionej bd pisanej. Jeeli wszystkie
warunki zostay spenione, wtedy mamy do czynienia z aktem komunikacji, kady z kolei akt
komunikacji jzykowej jest aktem mowy, bd te skada si z wikszej liczby aktw mowy.
Akty mowy mog mie rnego rodzaju intencje, mog by pytaniem, rozkazem, prob, obietnic,
stwierdzeniem, usprawiedliwieniem, ostrzeeniem, rad, powitaniem, yczeniem, gratulacjami, itp.
Naley doda, e odbiorca zawsze interpretuje wypowied lub zapis nadawcy, std te mona mwi o:
udanym akcie mowy (gdy interpretacja odbiorcy jest zgodna z intencj nadawcy), lub te o nieudanym
akcie mowy (gdy interpretacja odbiorcy jest niezgodna z intencj).
Warto jednak take zaznaczy, e komunikacja to nie tylko nadawanie komunikatu, lecz take aktywne
suchanie, czy te czytanie ze zrozumieniem. Ponadto porozumiewamy si w okrelonych miejscach i
czasie, a wic w konkretnym kontekcie sytuacji.
Oprcz kodw werbalnych (wypowiedzi mwionych bd pisanych), wystpuj take kody
niewerbalne (gesty, mimika, ton, barwa oraz natenie gosu, gestykulacja, dotyk i kontakt fizyczny,
dystans przestrzenny, kontakt wzrokowy, jzyk ciaa).
Jzyk przez system jzyka naley rozumie zbir wyrazw (morfemw) i zbir wszystkich regu
(modeli) ich czenia, czyli gramatyk. Dzieli si on na trzy podsystemy:
- fonologiczny (cao warstwy dwikowej jzyka)
- morfologiczny (cao warstwy znaczeniowej jzyka)
62

- syntaktyczny, inaczej skadniowy (obejmujcy zbir zasad i wzorw czenia wyrazw w zwizki
wyszego rzdu, tj. wypowiedzenia pojedyncze i zoone)
Funkcje aktu mowy:
Jzykowe wypowiedzi i zapisy peni rne funkcje. Podstawow funkcj jest funkcja komunikacyjna.
Mona j podzieli na wiele pomniejszych takich jak: informatywn, ekspresywn, impresywn,
fatyczn, rytualn, stanowic, magiczn, poetyck itp.
Style komunikatu:
Mona take mwi o rodzajach, czy te stylach komunikatu. Wrd nich wyrniamy:
- komunikaty krytyczne (np. krytyka danej osoby, zachowania)
- komunikaty strukturalne (np. pouczanie kogo)
- komunikaty opiekucze (np. udzielanie komu pomocy)
- komunikaty wspierajce (np. wsparcie kogo)
Nadawanie informacji:
Nadawanie, przekazywanie, informacji moe odbywa si jednokierunkowo lub dwukierunkowo.
W komunikowaniu jednokierunkowym nadawca przekazuje informacje bez sprzenia zwrotnego z
odbiorc. Komunikacja jest tu szybka. Tego typu komunikacja moe by stosowana w przypadku
komunikatw prostych i atwych do przekazania. Stosuje si j np. wtedy, gdy trzeba zapanowa nad
mas ludzi, zgromadzaniem publicznym.
W dwukierunkowym komunikowaniu si istnieje sprzenie zwrotne nadawcy z odbiorc. Tego typu
komunikacja jest dokadniejsza. Odbiorca przez moliwo zadawania pyta lepiej rozumie komunikat.
Komunikacja jzykowa jest ponadto moliwa dziki narzdom mowy. W powstawaniu dwikw mowy
bior udzia nastpujce narzdy mowy:
o
o
o

puca,
tchawica z krtani,
jamy: gardowa, nosowa i ustna wraz ze znajdujcymi si w niej narzdami.

Monolog i jego rodzaje (np. strumie wiadomoci). Dialog i jego

rodzaje (np. dialogizm, psychomachia). Mowa: niezalena,
zalena i pozornie zalena.
Mowa (oratio) - jest to po pierwsze zjawisko porozumiewania si za pomoc sygnaw dwikowych
(wtrnie: gestw i pisma), po drugie jest to wypowiedzenie, struktura jzykowa, a po trzecie w retoryce,
jest to specjalne uksztatowane przemwienia w celu przekonania suchaczy, oddziaania na ich uczucia i
wol. Dziki mowie, moemy wyraa nasze sdy, uczucia, myli.
Mowa niezalena (oratio recta) - jest to struktura jzykowa suca dosownemu przytoczeniu czyje
wypowiedzi. Jednoczenie zachowuje charakterystyczne cechy stylu indywidualnego i jest wyranie
wyodrbniona. W tekcie wyrniaj j takie znaki graficzne jak pauza i cudzysw. Mowa niezalena s
to wic wszelkie typu przytoczenia wypowiedzi, dziaajcych na zasadzie expressis verbis. W tego typu
wypowiedzi dominuje forma pierwszej osoby gramatycznej (niezalenie od osoby cytujcej w tekcie).
Charakterystycznym cznikiem s takie sowa, jak "pomyla, myla, rzek, powiedzia" itp. Po nich
bezporednio nastpuje dosowne przytoczenie wypowiedzi.
Mowa niezalena czsto suy do uwypuklenia przebiegu myli bohatera, moe take ukaza waciwy
mu sposb i styl mylenia.
63

Mowa zalena (opatio obliqua) - jest to struktura jzykowa, ktra pozostaje w cisym zwizku
skadniowym od wyrazw takich jak: powiedzia, e, pomyla, e itp. Posiada ona posta zdania
podrzdnego. Mowa zalena jest cile podporzdkowana narracji i sabo wyodrbnia si z tekstu
gwnego. Na og nie wykazuje charakterystycznych cech indywidualnego stylu osoby, ktra
przemawia. W strukturze tej, sowa bohatera zostaj cakowicie wchonite w opowiadanie narratora,
dziki czemu moemy zapozna si z skrytymi mylami, doznaniami, przemianami wewntrznymi
bohatera. Narrator referuje wic myli danego bohatera. Na przykad: "myla, e jest najszczliwszym
czowiekiem na ziemi".
Mowa pozornie zalena - jest to struktura jzykowa mieszana, ktra zaciera granice pomidzy mow
zalen a niezalen. Monolog wewntrzny bohatera (pomyla, zacz sobie wyobraa, myla)
wyraone jest zwykle w trzeciej osobie. Moemy zaobserwowa to w opowiadaniu, w ktrym narracja
przechodzi na przykad nieznacznie w przytaczanie myli i przedstawianie stanw psychicznych z pozycji
postaci literackiej, cho pozornie narrator mwi jakby od siebie. Jest to chwyt stylistyczny szczeglnie
charakterystyczny dla prozy wspczesnej, odgrywa due znaczenie m.in. w powieci psychologicznej.
Posugiwa si ni na przykad S. eromski, czy te Z. Nakowska.
W prozie jednoczesne s wic dwa niezalene punkty widzenia zarwno monologujcego bohatera, jak i
przedstawiajcego ten monolog narratora.
Monolog - jest to wypowied ciga jednego podmiotu mwicego, ktra nie wchodzi w skad dialogu.
Struktura monologu zalena jest w duej mierze od tego, czy jest on gwn form podawcz (nadrzdn
i jedyn, modyfikujc inne w obrbie caoci), czy te jest on uyty tylko fragmentarycznie. Istotne jest
rwnie to, czy jest on odwoaniem si do postaci wypowiedzianej, np. gawdy, relacji ustnej, czy te
pisanej np. listu, pamitnika, bd te mylanej (monolog wewntrzny). Wany jest take cel wypowiedzi
- poinformowanie, pouczenie, wzruszenie odbiorcw, charakterystyka podmiotu. Najsynniejsze
monologi literackie to: Wielka Improwizacja Konrada w III czci Dziadw, monolog Kordiana na
szczycie Mont Blanc z dramatu J. Sowackiego, monolog Hamleta z dramatu W. Szekspira.
Wyodrbni moemy rne rodzaje monologw, jak np:

monologi relacjonujce przeycia podmiotu, czsto jest to autocharakterystyka

wypowiedzi o charakterze narracyjnym;
wypowiedzi kierowane do konkretnych realnych adresatw, jak np. wykad, przemwienie.

Wyrni moemy:

monolog estradowy - jest to monolog wchodzcy w skad wikszego programu scenicznego

(zwykle posiada zabarwienie humorystyczne, obfituje w anegdoty)
monolog liryczny - jest to forma obecna w liryce, s to wynurzenia podmiotu lirycznego o silnym
zabarwieniu uczuciowym i refleksyjnym.
monolog sceniczny - jest to monolog waciwy w dramacie, postaci dramatu wyraaj swoje
pogldy, myli, zamiary podczas nieobecnoci innych osb na scenie lub przy umownym
zaoeniu, e osoby znajdujce si na scenie jej nie sysz, jest to tzw. zwrot na stronie.
monolog wewntrzny - jest to odtworzenie w ksztacie jzykowym myli, przey i uczu
bohatera utworu, a zwaszcza w utworach epickich. Przybiera on form uporzdkowan, bd te
naladuje strumie wiadomoci. Czsto wyodrbnia si on z narracji autorskiej, zalenie czy ma
ksztat mowy zalenej, niezalenej, czy pozornie zalenej.

Strumie wiadomoci - denie do wiernego odtworzenia nieuporzdkowanego i pogmatwanego toku

myli. Suy on odtwarzaniu chaosu przey, stanu przedrefleksyjnego, skojarze. Pozwala to na
dokadniejsz charakterystyk psychicznego wntrza postaci, ktre zazwyczaj jest pene kompleksw,
powierzchownych dozna i spostrzee, zaskakujcych pomysw, skojarze. Cechami stylistycznymi
64

strumienia wiadomoci s np. brak interpunkcji, zaburzona lub bdna skadnia, czsta i zaskakujca
zmienno tematyczna, eliptyczno zda, asocjacja, zaburzenie chronologii. Z strumieniem wiadomoci
spotka si moemy u: Virginii Woolf, czy te u James'a Joyca
Dialog - rozmowa, zwaszcza dwu osb w utworze literackim. Jest to szereg wypowiedzi dwu lub wicej
osb, ktrych repliki nastpuj kolejno i wi si z sob, przybierajc posta mowy niezalenej. Stanowi
on struktur podawcz w utworach literackich, charakterystyczn szczeglnie dla dramatu, genetycznie
wywodzi si od rozmowy.
Dialogi wystpuj w utworach epickich w funkcji trojakiej:

charakterystycznej
dramatycznej
informacyjnej

Wyrni moemy:

dialog charakterystyczny - rodzaj dialogu, gdzie celem jest charakterystyka postaci i ukazanie ich
wzajemnych stosunkw.
dialog dramatyczny - rodzaj dialogu, ktrego celem jest posunicie akcji do przodu. Wypowiedzi
postaci ujawniaj zamiary i znaczenie czynw. W tym wypadku moe mie on charakter
komiczny lub tragiczny.
dialog epicki - rodzaj dialogu, ktrego celem jest powiadomienie o zdarzeniach, faktach majcych
miejsce. Std te dialog ten zawiera fragmenty opowiadania.
dialog niezawisy - rodzaj dialogu, ktry uniezaleniony jest skadniowo od wypowiedzi
autorskiej, jako forma podawcza w utworze.
dialog pozorny - rodzaj dialogu, w ktrym wypowiedzi poszczeglnych osb nie wi si z sob.
Jest to wic pozorny dwugos, lub te szereg monologw wystpujcych obok siebie. Ma on na
celu odzwierciedli myli tej samej osoby. Jest to czsto tzw. psychomachia - walka wewntrzna
z samym sob o zachowanie zdrowego rozsdku, uratowanie wasnej duszy. Psychomachi
moemy odnale w Skardze umierajcego oraz Wielkiej Improwizacji III. cz. Dziadw Adama
Mickiewicza.
dialog zawisy - rodzaj dialogu, w ktrym wypowiedzi wice si z sob, skadniowo
uzalenione s od wypowiedzi autorskiej.
dialog zmarych - rodzaj dialogu, ktry toczy si pomidzy osobami nieyjcymi, np. cieniami na
polach elizejskich. Np. A. Stern, Dialogi zmarych.
dialogi pobone - jest to rodzaj dialogu o treci religijnej, inaczej misteria, by czsto obecny w
dramatach redniowiecznych.

Warto take zapozna si z pojciem dialogizm - jest to figura retoryczna, ktra polega na wpleceniu w
narracj lub wywd krtkiego dialogu (czsto bywa aluzj lub reminiscencj).
Naley rwnie zaznaczy, e wypowiedzi bohaterw (monologi i dialogi) mona podzieli na trzy grupy
ze wzgldu na sposb ich przytoczenia przez narratora i stopie zwizania z narracj. S to:
1. Przytoczenia dramatyczne
monolog w mowie niezalenej
dialog w mowie niezalenej
2. Przytoczenia narracyjno - drastyczne
monolog w mowie zalenej
dialog w mowie zalenej
3. Przytoczenia narracyjne
65

monolog w mowie pozornie zalenej

dialog w mowie pozornie zalenej

adna z omwionych form nie wystpuje w utworze epickim samodzielnie, zazwyczaj cz si z sob w
rozmaite formy i oddziauj na siebie. Elementem spajajcym jest natomiast narracja.

Perswazja i argumentacja
Perswazja (etym. - ac. persuasio 'przekonanie; wiara; opinia; przesd' od persuadre 'namwi;
przekona'; per-; suadre 'radzi; zachca'), jest sztuk nakaniania kogo do wasnych racji.
Perswadowa oznacza - tumaczy co komu, dowodzi, przekonywa kogo o czym, do czego. Dziki
perswazji moemy przekona kogo do swojej tezy w dyskusji, bd utrzyma, zalenie od
reprezentowanej strony, oskarenie bd obron, a take uzyska podany wyrok, bd wykaza zalety,
czy te wady, przedmiotu, osoby.
Perswazja jest centralnym pojciem retoryki. Jest dziaaniem na rozum, wol, uczucia odbiorcy.
Nadrzdnym celem perswazji jest argumentowanie. Jest ona take jedn z metod negocjacji, moe take
suy do manipulacji. Perswazja moe mie miejsce tylko wtedy, gdy suchacz ma jaki wybr. W
sytuacji zniewolenia adna perswazja nie jest moliwa.
Perswazja polega na okrelonym wartociowaniu. Nadawca pragnie skoni odbiorc do przyjcia danej
wartoci, z wszystkimi konsekwencjami wynikajcymi z uznania tej wartoci.
Ze wzgldu na cele, jakie obiera perswadujcy, wyrni moemy perswazj:
przekonujc - nadawca ma uczciwe intencje, odbiorca waha si
nakaniajc (propaganda) - nadawca niekoniecznie ma uczciwe intencje, celem jest przekonanie
do danej idei, doktryny, polityki
pobudzajc (agitacja) - nadawca pragnie zmobilizowa odbiorcw do dziaania w jakiej
doranej sprawie.
Budowa klasycznej wypowiedzi perswazyjnej:
Wstp (exordium)
Przedstawienie stanu rzeczy (narratio)
Argumentacja (argumentatio)
Na rzecz wasnych tez (probatio)
zbijanie argumentw strony przeciwnej (refutatio)
Zakoczenie (peroratio)
Argument - fakt lub twierdzenie, przytaczane dla uzasadnienia lub obalenia jakich tez lub decyzji;
zdanie bdce przesank dowodu; zmienna niezalena funkcji matematycznej . Argument to take
dowd, racja; przesanka dowodu, twierdzenie majce uzasadni albo obali tez. Argumentacja polega
na ujawnieniu wasnych racji i poparciu ich dowodami, czyli argumentami.
W argumentacji stosuje si trzy funkcje perswazji: informacyjn, zniewalajc, estetyczn.
Wyrniamy trzy rodzaje argumentw:

Logiczne
Emocjonalne
Oparte na wiedzy i dowiadczeniu

Mona take wyrni takie typy argumentw w retoryce, jak:

Ad rem - merytoryczne (temat)
66

Ad hominem - populistyczne (publiczno)

Ad personam - wycieczki osobiste (przeciwnik)

Argumentacja:
Argumentujcy stawia jak tez (twierdzenie), bd hipotez (przypuszczenie) i udowadnia j
argumentami. Argumentacja przybiera form mowy (wygoszenie ustne) bd rozprawy.
Kada rozprawa (rozprawka), bdca argumentacj, posiada trjdzieln kompozycj skadajc si z
wstpu, rozwinicia i zakoczenia. Dwa najczstsze typy rozprawki oparte s na poniszym schemacie:
a. Rozprawka/mowa oparta na dedukcji
Postawienie hipotezy, pytania
Argumentacja - rozwaanie
Odpowied na hipotez, postawione pytanie, rekapitulacja (streszczenie), wasny osd,
zamknicie tematu
b. Rozprawka/mowa oparta na indukcji
Postawienie tezy, czyli twierdzenia wyraajcego dany sd
Argumentacja
Potwierdzenie tezy, rekapitulacja, wasny osd, zamknicie tematu
Indukcja - polega na wyciagniciu wnioskw ze szczegowych danych
Np. Budowa roliny: korona, kielich, odyga, li, korze. Wniosek - rolina zbudowana jest z 5
podstawowych elementw.
Dedukcja - polega na wydzieleniu szczegowych informacji z oglnej wiedzy.
Np.
Zawdy znajdzie przyczyn, kto zdobyczy pragnie.
Dwch wilkw jedno w lesie nadybali jagni;
Ju go mieli rozerwa; rzeko: Jakim prawem?
Smaczny, saby i w lesie! - Zjedli niebawem
(I. Krasicki, Jagni i wilcy)
Typy argumentw:
Argumentum ad auditorem - jest to argument odwoujcy si do uczu suchacza, odbiorcy,
zwykle jest on sformuowany jako pytanie retoryczne. Argument ten stosuje si w celu
przekonania kogo do jakiej tezy (czsto demagogicznej). Np. I ty by zabi t staruszk?
Argumentum ad baculinum - jest to argument odwoujcy si do "kija", polega na grobie uycia
siy fizycznej, jeli suchacz nie speni danych da.
Argumentum ad hominem - jest to argument dostosowany do czowieka, z ktrym toczy si spr.
Na potwierdzenie wasnego zdania, czy te stanowiska uywa si racji, przekona, argumentw
przeciwnika. Np. "Jeeli przeciwnik broni samobjstwa, krzyczymy zaraz: <>." (Schopenhauer,
Erystyka, czyli Sztuka prowadzenia sporw).
Argumentum ad ignorantiam - jest to argument odwoujcy si do niewiedzy audytorium,
polegajcy na uwydatnieniu niewiedzy, ignorancji odbiorcy. Np. Czy potrafisz udowodni, e
duchy nie istniej? (wobec tego musisz uzna ich istnienie). (Schopenhauer, Erystyka, czyli
Sztuka prowadzenia sporw).
Argumentum ad misericordiam - jest to argument, ktry odwouje si do litoci suchaczy.
Argumentum ad personam - jest to argument wystosowany do danej osoby. Polega on na
omieszeniu i wykpieniu przeciwnika (fikcyjnego bd realnego) przed suchaczami.
67

Argumentum ad populum - jest to argument odwoujcy si do tumu. Jest to argument typowo

demagogiczny, poniewa odwouje si do instynktw (dumy, egoizmu) grupowych suchaczy.
Argumentum ad vanitatem - jest to argument odwoujcy si do prnoci suchaczy.
Argumentum ad verecundiam - jest to argument odwoujcy si do powaania danej osoby,
autorytetu. Czsto pojawia si w formie zacytowania znanej, powaanej osoby.
Argumentum ad crumenam - jest to argument odwoujcy si do interesw materialnych drugiej
strony.

Sposoby argumentacji
Sylogizm (gr. syllogisms - wniosek). Jest to schemat wnioskowania zoony z dwch zda
(przesanek), z ktrych wyprowadza si wniosek. Przesanka wiksza zawiera prawd ogln, przesanka
mniejsza - prawd szczegow; wniosek wynika logicznie z dwch przesanek. Np.
Wszyscy ludzie s miertelni (przesanka wiksza).
Sokrates jest czowiekiem (przesanka mniejsza).
Sokrates jest miertelny (wniosek).
Epicheremat (gr. epicheirema - zamys). Sylogizm "krasomwczy", w ktrym do jednej z przesanek
docza si uzasadnienie.
Entymemat (gr. enthymema, od hen timo - w umyle). Sylogizm skrcony (skadajcy si z zaoenia i
wniosku), w ktrym jedna z przesanek zostaa przemilczana ze wzgldu na jej oczywisto. Np.: Filozof
jest czowiekiem, wic filozof jest miertelny. Jest to zawodny sposb argumentowania (synny
"paradoks kamcy" - "Grek Simonides powiedzia: wszyscy Grecy kami").
Dylemat (gr. dillmatos - zawierajcy dwa zdania), czyli sylogizm dwurony (ac. syllogismus
cornutus). Sposb wnioskowania, w ktrym obok dwch zda warunkowych jako trzecia przesanka
wystpuje zdanie alternatywne. Np.: "Albo studia, albo praca".
acusznik (gr. sorites od sors - stos, mnstwo). Jest to sylogizm o liczbie przesanek wikszej ni
dwie, tworzcych niby acuch zakoczony wnioskiem. Orzecznik zdania pierwszego staje si
podmiotem zdania drugiego itd. Np. "Czas to pienidz, pienidz to forsa, forsa to grunt, grunt to ziemia,
ziemia to matka, matka to anio, anio to str, str to dozorca, wic: Czas to dozorca." (T. Pszczoowski,
Umiejtno przekonywania i dyskusji, Warszawa 1974).
Analogia (gr. anlogos - odpowiedni, stosowny, proporcjonalny). Wnioski wyprowadzone zostaj tutaj
z podobiestwa cech midzy odmiennymi przedmiotami czy zjawiskami. Np. "Elementarn zasad
sprawiedliwoci jest to, by kademu odda to, co mu si naley. Tak pomylane rozwijaj si narody, taki
jest fundament prawa. Tak te pojedynczy czowiek przez ycie sprawiedliwie znajduje dla siebie
waciwie miejsce na ziemi." M. Korolko, Sztuka retoryki, Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.
Indukcja (gr. epagog, ac. inductio). Jest to wnioskowanie od szczegu do ogu.
Kolekcja argumentw (ac. collectio). Argument ten polega na wprowadzeniu do dowodzenia wanej
myli, uoonej w postaci mowy. Mowa taka powinna zawiera: przedoenie, dowd (z przyczyny),
potwierdzenie dowodu, objanienie dowodu, zakoczenie (konkluzja). Np. "Prometeusz by tytanem,
ktry kocha udzi. Da im ogie, broni ich przed dziaaniami niektrych bogw. Zosta przez Zeusa
ukarany, ale ludzie ukochali go nade wszystko. Jest do dzisiaj obecny nie tylko w mitologii, ale te w
naszej literaturze i jzyku. Mwimy o prometejskim czynie, o prometeizmie." (Kowalikowa J., U. ydekBednarczuk, Wspczesna polszczyzna, Krakw 1996).
Odpieranie zarzutw (gr. ligis, ac. refutatio, confutatio). "Powiniene naprzd przedoy wasne
argumenty, a nastpnie przeciwstawi si argumentom strony przeciwnej, obalajc je i z gry poddajc
68

ostrej krytyce [...] Jeli mwisz po przeciwniku, musisz od razu rozprawi si z jego wywodami za
pomoc zbijania i przeciwnego sylogizmu - zwaszcza wtedy, gdy argumenty jego przyjto przychylnie."
(Arystoteles I, 3-18; przek. W. Madydy).
Umiejtno zaprzeczania - zaprzeczy mona albo twierdzenie (tez) przeciwnika, albo sposb
dowodzenia, albo wnioski (po kolei, wybirczo lub wszystkie jednoczenie). Zaprzeczenie twierdzenia
przeciwnego wymaga przywoania twierdzenia przeciwstawnego. Najbardziej skrajna forma negacji to
ostentacyjne zaprzeczenie tezy, metody rozumowania i wniosku przeciwnika poczone z jednoczesnym
podwaeniem jego kwalifikacji intelektualnych, moralnych, czyli z insynuacj.
Metoda rozrniania i dzielenia - wykorzystuje si tu zasad: "dziel i rzd". "Chcc spowodowa, aby
przeciwnik przyj nasz tez, wypowiadamy rwnie i antytez pozostawiajc mu wybr midzy nimi;
t antytez przedstawiamy tak jaskrawo, e przeciwnik, aby nie wpa w paradoks musi przyj nasz
tez, ktra przy porwnaniu wydaje si sensowniejsza. Przykad: przeciwnik ma przyzna, e kady
powinien wykona wszystko, co mu nakazuje jego ojciec; pytamy wtedy czy naley rodzicom by we
wszystkich sprawach posusznym czy nieposusznym?." (Schopenhauer, Erystyka...).
Metoda "potoku bezsensownych sw" - naduywanie sw obcego pochodzenia lub tzw. nowomowy.
Metoda twierdze relatywnych. Jest to tzw. drugi elenchus sophisticus (wybieg sofistyczny) okrelony
przez Arystotelesa. Polega na wywodzie zdania orzekajcego po prostu ze zdania orzekajcego tylko w
odniesieniu do czego. "Przykad podany przez Arystotelesa jest nastpujcy: Murzyn jest czarny, jeli
chodzi o zby - jest biay; zatem jest czarny i rwnoczenie nie jest czarny." (Schopenhauer, Erystyka...).
Metoda wielostronnego objaniania - polega na powtarzaniu, powracaniu do konkretnych czci
wywodu i tumaczeniu ich po raz kolejny nieco inaczej, z innego punktu widzenia.

Retoryka
Retoryka (gr. rhetorike, od wyrazu rhetor "mwca") - krasomwstwo, sztuka wymowy, praktyczna oraz
teoretyczna sztuka sprawnego wysawiania si, argumentacji. Retoryka powstaa w staroytnej Grecji w
IV w. p.n.e., jej narodziny oraz rozwj wie si z ustrojem demokratycznym, zwaszcza demokracj
atesk. Klasyczn definicj retoryki sformuowa Kwintylian, brzmiaa ona: ars bene dicendi (sztuka
dobrego mwienia). Retoryka jest wic przekonywujcym, umiejtnym posugiwaniem si mow,
zgodnie z licznymi zasadami i reguami mowy. Tadeusz Kotarbiski uj to w ten oto sposb: Jest to
sztuka panowania nad myl zamknit w sowach. Z klasycznej retoryki wywodzi si wikszo figur
stylistycznych, ktre znajduj zastosowanie w literaturze. Celem retoryki jest nauczenie si operowania
sowem w ten sposb, aby posiadao ono moc perswazyjn [1]. W zakresie retoryki mieci si nie tylko
pikne wysawianie, lecz take poprawne, logiczne mylenie oraz skuteczne przekonywanie. Od czasw
staroytnych przez wiele wiekw retoryka stanowia ukoronowanie humanistycznego wyksztacenia.
Retoryk spopularyzowali sofici (np. Protagoras), a najsynniejszymi staroytnymi mwcami byli
Cyceron i Demostenes. Pierwszym podstawowym podrcznikiem do retoryki jest tekst. Sztuka retoryki.
Arystoteles uwaa, e retoryka jest to umiejtno metodycznego odkrywania tego, co w odniesieniu do
przedmiotu moe by przekonywujce. W redniowieczu wraz z gramatyk i dialektyk tworzya trivium
sztuk wyzwolonych.
Podsumowujc retoryka jest to:
- sztuka (sposb) piknego mwienia
- sztuka wymowy (wygaszania)
69

- sztuka argumentacji (perswazji)

Proces retorycznego przekonywania obejmuje trzy sfery: rozum, wol oraz uczucia czowieka. Tym trzem
sferom odpowiadaj trzy funkcje mwienia przynalene retoryce: funkcja informujco-pouczajca
(skierowana do intelektu odbiorcy; udowadnia, uczy), funkcja zniewalajca (odnosi si do woli suchacza,
ktrego mwca nakania, zmusza, przekonuje), funkcja estetyczna (odwouje si do uczu odbiorcy) [2].
Moemy wyrni trzy rodzaje mw retorycznych: mowa doradcza, mowa osdzajca oraz mowa
prezentacyjna. Kada mowa wymaga okrelonego porzdku w prezentacji.
Budowa mowy:
1. inventio (inwencja) - odnalezienie jak najwikszej iloci argumentw
Na tym etapie rozpoznajemy spraw (temat), ktry bdzie podejmowany oraz ustalamy dowody,
argumenty. Naley zwrci uwag, do kogo bdzie mowa adresowana inaczej naley przekonywa
suchacza wyksztaconego, a inaczej niewyksztaconego.
2. dispositio (dyspozycja) - selekcja argumentw, sposb konstrukcji mowy, argumentowanie
Mwca ustala porzdek elementw mowy: wstp, argumentacja, przedoenie i opisanie przedmiotu
mowy (opowiadanie), argumentacja, odpieranie zarzutw, zakoczenie. Mowa powinna by: jasna,
zwiza i wiarygodna.
a) argumentacja:
Argumentowa mona na wiele rnych sposobw, oto niektre z nich:
- Sylogizm
- Entymemat
- Dylemat
- acusznik
- Analogia
- Indukcja
- Dedukcja wnioskowanie od ogu do szczegu.
b) typy argumentw:
Mwcy stosuj take wiele rnych metod, czsto opartych na sofizmatach (gr. sphisma wybiegi,
podstp). Ponadto musz umiejtnie zaprzecza, potwierdza, udowadnia.
Typy argumentw (przykadowe):
Argumentum ad auditorem - argument odwoujcy si do uczu suchacza.
Argumentum ad baculinum - argument odwoujcy si do "kija", szykanowanie, groba przymusu.
70

Argumentum ad hominem - argument dostosowany do czowieka, z ktrym toczy si spr.

Argumentum ad ignorantami- argument odwoujcy si do niewiedzy audytorium.
Argumentum ad misericordiam - argument odwoujcy si do litoci.
Argumentum ad personam - argument adresowany do osoby przez wykpienie lub wytknicie
omieszajcych wad.
Argumentum ad populum - argument odwoujcy si do tumu, demagogiczny.
Argumentum ad vanitatem - argument odwoujcy si do prnoci suchaczy.
Argumentum ad verecundiam - argument odwoujcy si do powaania, jakiego autorytetu.
c) zakoczenie mowy
W zakoczeniu mowy mwca powinien zawrze rekapitulacj (streszczenie) wasnej mowy oraz uwydatni gwne argumenty perswazji. Arystoteles pisa: "W kocu przypomnij to, co poprzednio powiedziae.
Tu (tj. w zakoczeniu) moesz waciwie zastosowa to, co inni niesusznie zalecaj czyni we wstpach:
kilkakrotnie powtrz swe twierdzenia, aby mona je byo atwo zrozumie. Na wstpie naley
przedstawi spraw w tym celu, aby przedmiot sporu by cakiem jasny. W epilogu za musisz treciwie
zebra argumenty, ktrymi udowodnie swe twierdzenia. Pierwszy krok polega tu na owiadczeniu, e
wykona to, co przyrzek. Potem musisz przytoczy swe twierdzenia i wyjani ich powody. [...] W zakoczeniu jest styl bezspjnikowy, aby dopowiedzenie rnio si od mowy waciwej: Powiedziaem.
Syszelicie. Wiecie, o co idzie. Wydajcie wyrok".
3. elocutio (wysowienie) sposb argumentacji, jzykowa prezentacja mowy, sztuka wysowienia si
Cztery najwaniejsze cechy wysowienia si:
a.

Poprawno

b.

Jasno

c.

Stosowno

d.

Ozdobno

Istotn rol odgrywaj rwnie tropy i figury stylistyczne, a wic zasady wyboru i przeksztacania sw.
Najwaniejsze figury stylistyczne:
- Metafora (gr. metaphora, ac. translatio, pol. przenonia), np. "dosiad skrzydlatych koni",
- Metonimia (gr. metonimia, ac. summutatio, denominatio, pol. zamiennia) np. "Bachus" zamiast "wino";
"Cyceron" zamiast "jego dziea";
- Synekdocha (gr. synekdoch , ac. intellectio, pol. ogarnienie) polega na uyciu nazwy czci zamiast
nazwy caoci lub odwrotnie. np. "kotwica" zamiast "okrt";
- Emfaza (gr. emphasis 'podkrelenie, wzmocnienie') emocjonalnie silne zabarwienie (patos) wypowiedzi;
71

- Katachreza (gr. katchresis, naduycie, bdne uycie) rodzaj metafory polegajcy na stosowaniu
wyrazu semantycznie podobnego i bliskiego zamiast cisego i waciwego (np. "wielka mowa" zamiast
"duga");
- Onomatopeja (gr. onomatopoa, ac. fictio nominis, pol. dzwikonaladownictwo), np. wilk "wyje",
owca "beczy";
- Antonomazja (gr. antonomas a, ac. pronominatio 'zastpstwo imienia') odmiana metonimii polegajca
na zastpieniu imienia wasnego osoby lub rzeczy innym wyrazem, najczciej epitetem np. "ojciec
jzyka polskiego" zamiast "Rej", "sztuka dobrego mwienia" zamiast "retoryka";
- Peryfraza (gr. perifrazis, ac. circuido, circumlocutio, pol. omwienie). Jest to trop polegajcy na zastpieniu waciwej nazwy przedmiotu skrconym lub rozbudowanym opisem. Np. powiedzenie
Sallustiusza ad requisita naturae - za swoj potrzeb. Czasem jest ona nastawiona wycznie na pikno,
jak to bardzo czsto zdarza si u poetw.
- Figur stylistycznych jest niezwykle duo, wymieni naley jeszcze: ironi, hiperbol, alegori, anafor,
klimaks, polisyndeton, apostrof, mimesis, tautologi, amplifikacj.
4. memoria (zapamitanie) wiczenia pozwalajce na zapamitanie mowy
5. pronuntitio (wygoszenie) proces i sposb (mimika, gesty itp.) wygoszenia mowy

Sztuka cytowania, tranzycje (przypis, aluzja literacka, falsyfikat,

replika, kopia, plagiat)
Cytat - cytat ac. citatio, niem. Zitat) - jest to dosowne przytoczenie czyich sw, myli, wplecenie w
tekst wyjtku z innego dziea, zwykle jest to odpowiednio zaznaczone w tekcie - np. przypisem. Cytat
moe posiada charakter jawny - wyrniony jest wtedy wyranie cytowany tekst, bd te niejawny jest wtedy rodzajem aluzji. Cytuje si nie tylko teksty, ale take wykresy, schematy i rysunki, jak rwnie
opinie, pogldy. Cytaty zawsze powinny by jawne - inaczej w publikacjach naukowych i technicznych
uwaane s za plagiat. Cytat najczciej suy do podparcia argumentacji zawartej w tekcie, bd te jej
obalenia.
Cytat w danej kulturze moe sta si aluzj/aluzj literack, kiedy przytoczone sowa odsyaj do
innego utworu literackiego (czsto owe aluzje maj charakter humorystyczny). Cytowanie jest niezbdne
w pracach naukowych, bada si rwnie jak czsto dana praca naukowa bya cytowana przez innych - na
tej podstawie ocenia si tzw. Impact factor, ilociow ocen wartoci przeprowadzonych bada.
Reguy cytowania:

dugo cytatu jest wzgldna, jednake zazwyczaj wynosi nie wicej ni p strony;
kady cytat musi by wyrniony w tekcie kursyw lub cudzysowem (naley si zdecydowa na
jedn z dwu metod i stosowa j konsekwentnie);
nie naley cytowa prac, w ktrych nie ma przytoczonych danych, tylko jest cytat odsyajcy do
kolejnej pracy, w ktrej s te dane;
nie naley cytowa selektywnie, czyli pomija prac, w ktrych informacje stoj w sprzecznoci z
postawion tez;
nie naley podawa cudzych danych, wnioskw, wynikw itp. za wasne;
kady cytat powinien by opatrzony przypisem, ktry zawiera dokadne dane bibliograficzne
odnonie tego skd sowa zostay zaczerpnite (cznie z podaniem strony);
72

jeeli w przytaczanym przez nas cytacie, pojawi si inny tytu lub cytat, uywamy symboli
<<...>>, np. Tadeusz Sinko pisze: na podstawie dotychczasowych bada musielibymy uzna <>
za dzieo zupenie wyjtkowe w literaturze renesansowej, nie tylko polskiej.

Przyjy si dwa systemy cytowa. Pierwszy, nazywany tradycyjnym, polega na umieszczeniu u dou
strony (rozdziau, ksiki) przypisu bibliograficznego. Drugi system zwany jest amerykaskim lub
harwardzkim, i czsto spotykany jest w naukach przyrodniczych, polega on na umieszczeniu u dou
strony (rozdziau, ksiki) wasnego komentarza, uwagi.
Istotne skrty:
Op.cit. - opus citatum, opere citato (ac.) - dzieo cytowane, w dziele cytowany
Ibidem - (ac.) tame; w tym samym dziele, na tej samej stronie, w tym samym miejscu; wyraz
wskazujcy na to samo rdo, na ten sam fragment dziea, o ktrym bya mowa wyej (pisany zwykle w
skrcie: ib. lub ibid.). np.:
Przydatne sformuowania/tranzycje:
Kady cytat naley odpowiednio zasygnalizowa, oto kilka przydanych sformuowa:
Najlepiej potwierdz ten argument nastpujce sowa: ....
Oto co mwi...w... na ten temat: ....
Sowa....: ... popieraj moj tez/argument/dowodzenie.
O... tak sdzi w ksice: ....
Powoam si na sowa ... zamieszczone w... : ....
Powoam si na powszechnie znan zasad: ...
W dziele... autor udowadnia, e: ....
Aby poprze swoje zdanie, zacytuj opini...wyraon w ... . Brzmi ona: ....
Zgadzam si z x, ktry twierdzi, e: ....
Popieram/Podzielam zdanie...
Nie zgadzam si z x....
Nie podzielam sdu...
Wbrew zdaniu x uwaam...
Susznie zauwaa badacz, e...
Warto jeszcze doda opini...: ....
Uzupeniajc to, co powiedzia x, chciabym...
73

Naley jeszcze uwzgldni....

Nawizujc do wypowiedzi x....
Mona byoby jeszcze postawi pytanie....

Naley take zapozna si z takimi pojciami jak:

Przypis - objanienie odnoszce si do tekstu dziaa, pochodzce od autora albo wydawcy. Inaczej
komentarz.
Przypis bibliograficzny - nota do tekstu, ktra zawiera opis bibliograficzny dziea wspomnianego w
tekcie, z ktrego zaczerpnito cytat.
Aluzja literacka (aciskie allusio - art, igraszka) - jest to forma intertekstualnoci, czyli wiadome
przywoanie w utworze innego dziea literackiego, odwoujce si jednoczenie do wiedzy odbiorcy,
ktry to nawizanie powinien spostrzec i poprawnie zinterpretowa (np. nawizanie do tytuu, rozdziau,
bohatera, elementw wiata przedstawionego, rozwizania wersyfikacyjnego, bd te bezporednie
przywoanie fragmentu w postaci cytatu). Przykadem moe by nawizanie do Boskiej Komedii Dantego
w tytule Nie-Boskiej Z. Krasiskiego lub plama na czole Balladyny podobna do kainowego pitna z
Biblii.
Falsyfikat, ac. falsificatio - podrabianie - faszerstwo oryginau w celu mistyfikacji. Faszowane mog
by dokumenty, dziea sztuki, wyroby przemysu.
Replika, ac. replica - ponowna odpowied, odpowiada; powtarza; - odpowied, zwaszcza w dyskusji,
polemice, debacie, na rozprawie sdowej. Inaczej: powtrzenie, odtworzenie, kopia dziea, kalka, odbitka.
Polega na moliwie wiernym odtworzeniem oryginau. Od falsyfikatu rni si nie ukrywaniem faktu
bycia replik.
Plagiat (ac. plagiatus - skradziony) - jest to przywaszczenie cudzego pomysu, dziea, utworu. Podanie
w caoci lub czci danej pracy za wasn.
Kopia - dokadne powtrzenie wykonanego wczeniej dziea (np. rzeby, obrazu, obiektu
architektonicznego), czsto z tego samego (lub taszego) materiau, przy zastosowaniu tej samej techniki,
w tej samej skali. Kopia z reguy jest oznakowana, nie jest wtedy faszerstwem.

74