Vous êtes sur la page 1sur 87

LOS CUENTO

EN NHUATL
OA LUZ JIM
Recopilacin de

FERNANDO HORCASITAS y SARAH O. DE

I N S T I T U T O UK INVESTIGACIONES ANTROPOLGICAS
1 1 miilippj.i / l . i i i f r i s t i c a )
Serie Antropolgica, 27

UNIVERSIDAD NACIONAL AUTNOMA


MXICO 1979

INTRODUCCIN

/'.'/ pueblo indgena de Milpa Alta, enclavado en


del Distrito Federal, Mxico, ocupa un lugar e
inundo del folklore nhuatl. Hasta la fecha, de
,w lian recogido y publicado veintin cuentos en
y ARRELA, 1920; GONZLEZ CASANOVA, 1920; BO
l<>24; JIMNEZ, 1950a, 1950b; BARLOW, 1960; HO
Di'be aclararse que los dos textos de Jimnez n
dos, y que la publicacin de las veintiuna narrac
precedida por una breve coleccin de tradicione
medicina tradicional de Isabel Ramrez Castaed
rii'm de Boas (1912). Ahora los presentes invest
satisfaccin en agregar cuarenta y cuatro narra
/ citado. Salvo dos excepciones, todas son indit
nes son "In micailhuitl" (BARLOW, 1960: 77-82)
i-atl" (HORCASITAS, 1968: 26-29).

Primera Adicin: 1979


D R 1979, Universidad Nacional Autnoma de Mxico
Ciudad Universitaria. Mxico 20, D F
DIRECCIN GENERAL DE PUBLICACIONES
Impreso y hecho en Mxico

La coleccin va dirigida principalmente al


folklore de los nahuas y al estudioso de la lengua
se habla en dicha zona del Mxico moderno. No
aportacin a la lingstica especializada, ya que l
ni la poca de la recoleccin, tenan ms inter
e en dicha ciencia. As es que el lector encon
transcripcin no se tomaron en cuenta ciertos as
como la diferenciacin entre la vocal larga y la 'c
nantli). Esperamos que la gran riqueza del lxico
nas imperfecciones en el aspecto fonolgico. Lo
registrados en caracteres fonticos pero por razo
aparecen aqu en el alfabeto tradicional. Algunos
en cinta magntica pero la mayora fue dictada f

ISBN 968-58-2709-5

199209

La fuente de todas las historias fue la seora Luz Jimnez


(en. 1895-1965), nativa de Milpa Alta, cuyos recuerdos de la poca
porfiriana y da la revolucin de 1910 aparecieron en De Porfirio
Da/. ;i /apata: memoria nhuatl de Milpa Alta (1968). Doa Luz,
como i'ra llamada por los muchos amigos que se gan en su pueblo
y <m la capital de la Repblica, desde nia sinti anhelos de ser
inamlKi de escuela y curs la primaria en su pueblo natal. Huy,
un MI familia, de Milpa Alta en 1916 al caer el pueblo en manos
tlf lus fuerzas revolucionarias norteas. Estuvo refugiada en
M<1\> I/anta que comenzaron a volverse a poblar las comunidailfx indgenas de la sierra del sur despus de 1920. Desde entonces
liinln 1965, fecha de su muerte, vivi temporadas en su pueblo
V <>t>d\ la capital con su hija y nietos. Por el ao de 1930 sirvi
<lc modelo a varios artistas, entre ellos Jean Charlot y Diego
Hilara. Despus fue informante en los cursos de nhuatl moderno
i-n la ''.acucia Nacional de Antropologa y en el Mxico City
(ollrgc. Conoc a doa Luz en Azcapotzalco en casa del antroplogo Roberto Barlow por el ao de 1948 y colabor en la
n <i hacin y transcripcin de varios textos nahuas. Uno de ellos,
"in micailhuitl", aparece en la presente coleccin y seguramente
,v conservan otros en el Archivo Barlow de la Universidad de
lux Amricas en Cholula, Puebla.
l'ur el ao de 1957 comenz a colaborar conmigo doa Luz
ni los cursos de Nhuatl I y II que yo imparta en el Mxico
Cily College. En el saln de clase tambin se trascribieron uno
a dos textos nuevos.
En una tercera etapa, que dur de 1959 a 1960, Thomas Ford,
ftiirah O. de Ford, graduados del Mxico City College, y yo colaboramos en el registro de nuevos textos, que forman la mayora de
los que abarca este libro.
Finalmente, al preparar la obra histrica De Porfirio Daz a
/apata entre 1963 y 1965 se agregaron dos o tres historias nuevas
de tipo folklrico.
En resumen, la recopilacin de esta obra dur de 1948 a 1965
con varios intervalos relativamente largos. Tambin se apuntaron algunas canciones, vocabularios y otras muestras del nhuatl
de Milpa Alta que no se incluyen aqu, ya que la coleccin est
dedicada exclusivamente al cuento.
,6

El estilo de la traduccin es literal y el lengu


redactada algo rstico. Estos rasgos se' deben a qu
de la recopilacin, con el fin de registrar una ver
le leamos en voz alta a la informante lo que hab
que ya lo hubiramos entendido, y ella iba traducie
comentarios. Bsicamente la traduccin de estos tex
del vocabulario castellano de doa Luz. Hemos sa
correccin y pulimiento literario por conservar a
cidad del lenguaje, que en cierto sentido acerca
habla espaola a las fuentes campesinas de las na

No fue fcil hacer una divisin de los relatos se


que tengan o hayan tenido en el folklore de Milpa
de algn titubeo se decidi agruparlos en seis c
los ms serios hasta los chistes e incidentes cmi
pareca creer la mayora de los relatos de tipo sobr
luego, los chistes los cont como cuentos ficticios

Se hubiera deseado que la coleccin fuera re


la comunidad en un momento dado, una especie d
de un pueblo". Los cuarenta y cuatro relatos, sin
vienen de una sola fuente que fue expuesta duran
a vicisitudes y condiciones muy variables. Debido
excepcional, los investigadores decidieron omitir
que intentaran poner en relieve el sentido y la fu
narracin. Es m,s: si se interpretaran los cuentos de
de la Milpa Alta de 1979, dicha interpretacin
a dudas muy serias. Estos accidentes histricos, s
eclipsan el hecho que la coleccin es una mina de
riqueza para el folklorista, el etnohistoriador y el

Una comparacin con las narraciones que recogi


Alta (1920, 1924) revela que la mayora de nuestra
tenecen al mismo gnero de las que se relataban
primeras dcadas de este siglo. Doa Luz afirm
rias para contarse a nios y jvenes, y las parece h
de nia, antes que los milpalteos fueran expuesto
extraas profundas.

Hoy da hablan el nhuatl casi un milln de pe


sas a travs de unos trescientos mil kilmetros cuadr
estados de la Repblica. Como he sealado en un e
slo disponemos de un total de ciento cinco cuen

presos (HORCASITAS, 1978). Esperamos que la presente coleccin


la ms extensa que se haya recogido en el mundo nhuatl desde
1920 ayude a dar una visin ms ntegra de un grupo lingstico
muy famoso en la historia y casi totalmente olvidado en nuestro
siglo.
FERNANDO HORCASITAS
Ciudad Universitaria
Mxico, D. F.
Enero de 1979

I. RELATOS COSMOGNICOS Y ET
Los siete cuentos que aparecen
son explicaciones del porqu de
can tanto temas universales

1. In tlaltihpactli
Zazanili ipampan quenin ica omoman tlaltihpactli ihuan
nochiuh tlen ipan onca.
Mitohuaya quename toteotatzin omomanili tlaltihpactli ihuan
ilhuicac it. Omotlanonochiliaya cequi tlacatl quename toteotatzin
omctcquct/inoc ipan centetl apatlahtli. Mitohuaya quename
omanili ccnte totoltetl ixton patoxtetl. Ye yiman omotlamoochilic
u a acopatihpac. Imn on mitohua ohualquiz cente tlacatl ihuan
me cihuatl.
Noihqiii mitohua quemach otechmochihuili ica orne tlaoltoton.
Occequin tlacatl tlanonotzaloya que toteotatzin oquimochiliuilic centetl zoquiconetl, quename cente tlacatl. Oquimoteochil i u i l i c ihuan yomocuep tlacatl. Ye yiman inin tlacatl ocochtaya;
imo quimahtayan cochiztli huel'huelic. Toteotatzin imn ocochlaya in tlacatl oquimoquixtilili ce icicicuil. Acn quimatiz ye
oinocucp cihuatl. Ye yiman oquinmoteochihuili oncuanon mixinalizq.ue quename icihuauh ihuan inamic.
Ye yiman yoquimochihuili tlacatl ihuan cihuatl, chicuacen
lonali omotequitili. Omotlalilic tlanextli: cicitlaltin, metztli.
Yclmanen orne techtlahuilizque ica yohuali ihuan ica tonali techlotoniz tonaltzintli.
Za-ti niman omoteochihuilic tlaoli tlen tihcuazque, xihuitl, cuai nica me, pitzome, metoton, nochi tlen totechmonequiz. Ipampa
on noiqui tehuan titequiti chicme tonali. Ipan chicueyi tonali
lo:co Dios omoteochihuilic inin tonali can tocecehuizque, amo
litcquitizque.

10

1. El mundo

Cuento sobre cmo se form el mundo y todo lo


Se relataba de qu manera Dios Nuestro Padre f
el cielo. Algunas personas contaban cmo Dios
par en un mar grande. Relataban cmo to
como huevo de pato. Y luego lo avent hacia a
dice que salieron un hombre y una mujer.

Tambin se dice que nos hizo de dos maicitos


Otras personas contaban que Nuestro Padre Dio
>re, un mueco de barro. Lo bendijo y se volvi
lizo que se durmiera el hombre; no senta nada d
sabroso (en que estaba). Mientras estaba dor
)ios le sac una costilla. Nadie pensaba que
lujer. Entonces los bendijo para que se conociera
mujer.

Ya que haba hecho al hombre y a la mujer, t


Form la luz: las estrellas, la luna. Estas dos no
loche, y de da nos calienta el sol.
Luego bendijo el maz (y las cosas) que comem
as, puercos, borregos, todo lo que necesitaramos
jamos seis das. El sptino da Nuestro Dios lo
jue descansemos, para que no tengamos que tra

11

2. Teotl
Teotl kocatzin orne tecuicatl: inintzin teotzintli mitohuaya
quemen yehuatzin omocuicatitzinohuaya ilhuicaitic, ihuan mitofina yehuatlin omotlanic tlaoli iztac ihuan coztic. Occequi tlacatl
iniloliua mach yehuatzin omotlanic yehuatl in tlaoli ica tlacualoz.
l l n a i i occet/.in teotl itocatzin orne otli. Yehuatzin in teotzintli
i laiionoi/alo mach omaxili cente totoltetl quemen patox itotolteuh
i l i i i . n i oiiioilamochili acopaticpac. Itic in totoltetl oquiz cente
i l a c a i l luan cente cihuatl.
Ye y i n i a n yeca cihuatl ihuan tlacatl omotlalili in tlanextli.
Tonal!, mctztli ihuan cicitlaltin. Zan niman omotlalilic tlen tih<-na/que: xihuitl, cuanacame, pitzome.
Noiliqi omotlalilic quen ica timiquizque, campa tiazque.
Miloliua onca chicme temamatlatl campa huilohua inon mimi< olma icuac nenecuecuepotzalo huan inomequez cihuame mimiqui
i( liar ejuinpia ipilhuan nozon piltzitzintin noihqui mimiqui.
Telhuiloque icuac ca miqui noihqui techpanoltia chichitoton
{.ni ica tiahue icuac yotimihque mach tihpano ce apatlahtli. Ye
yiinan on chichitoton ta otihtlazotlaque tlaltihpac techpanoltiz
unan (lacamo techtotolochtiz ican amo tihtlazotlaque tlaltihpac.
Ta /.tac chichi coza monenequi techpanoltiz. Ta tliltic chichi
no/o coztic teyecanamihtiuh. Huan quitohua "Nopan ximotlal i l / i n o nohpac. Nimitzmopanoltiliz apatlahtli."
Yollanqui.

12

2. Los dioses

El dios llamado Dos Cantos: contaban que est


.lentro del cielo y se dice que pidi maz blan
)tras personas dicen que pidi el maz para com
El otro dios se llamaba Dos Caminos. Cuentan
>m un huevo, como huevo de pato, y lo arroj
Un hombre y una mujer salieron de este huevo.
Ya que estaban la mujer y el hombre (el dios)
sol, la luna y las estrellas. Luego puso alimentos,
nas, puercos.
Tambin dispuso la manera en que hemos de m
liemos de ir. Cuentan que hay siete escaleras por
muertos que mueren por armas de fuego y las mu
ren de parto y los nios que mueren tambin.
Cuentan que cuando alguien muere nos pasan
donde vamos. Dizque pasamos un ro. Los perritos,
aqu en la tierra, nos pasarn, y, si no los quisim
mal. Si es perro blanco se hace mucho del rogar
pasar. Si es negro el perro, o amarillo, nos va a enc
"Sintese sobre m. Lo har pasar este ro ancho."
Termin.

13

3. Zazanili ipanipan Iztaccihuatl I


Inin zazanili hualpehua itech Momochco Malacateticpac.
Tocolty.it/ihuan omotlanonochiliaya mach inin tepetl ca ihpac
Malacateticpac; omotlanonochiliaya cocoltin ipampan Teutzin.
Mach onipon mocochitia tlatihuani itocatzin Mohtezuma. Ihuan
omolelluiiliaya inin hueyi tlatihuani amo zan oceceltzin ompa
nioochii a. Quimoixotilia huehueyi nahuaquez. Occequin nahua(aioion hahue itic tepetl; yahue tlatlatlauhtizque oncuanon quialuii/. Quemanian cuacualani huehueyi nahuaquez ihuan amo
(lineltoca para teatlacolizque ipan miltin. Ye yiman on mach
oiiecctlaliloya ica tlamatquez ihuan ohuehuetzihualoya ica mocoluia/ hue'xolotl, meton. Yehuan yoquimatia quenin ica omonanUatiaya huan otelhuiloaya ompan altepepa queman huilohuaz
<an tlacuali ompan oztopa.
Huan omotelhuiliayan Teuhtli, "Amo zan nehuatl notlane<|iiiliz. Niauh namechilhuiz quenin ica nanyazque. Nanquihtahue in Tepozton."
Omomauhtiaya tlamatquez, "Quenin huelitiz otitechmolhuili
tlacuali hualaz? Axcan yotihualaque ica tlen otimotlani. Ihuan
ye titechmotitlania itlac' in Tepozton. Cani ica tiazque? Achi
hueca ticate."
Tlatohua Teuhtli, "Amo xmomauhtican. Xitlamamatacan
iiochi tlenon nancualicaque. Xiquilhuican in Tepozton ma quicui
tlon nancuica ihuan ma namechilhui ta namechamacaz. Tlacamo,
huaquizque miltin."
Oacic itlac' in Tepozton huan oquilhuique, "Inin tlacuali
ticuicatze oncuan ica titechmoatlacoliliz. Tomilhuan ye pehua
huaqui ipampan amo quiahui."
"Ma tel xicualicacan tlacuali huan xiquilhuican coli icihcan
huetziz quiahuitl. Nian ipan inin cuauhtlapechtli xihcuican nochi
tlen anquinequizque. Ca ye on namotehtitizque huan namechchia icihcan nanechilhuizque ta ye cuali cate miltin. Xiquilhuican
coli. Axcan polihui ichpoch nanquitlapalotihue que ca onanhualaqtie nican. Ihquion nanyazque nanquitlapalozque ichpoch
campa cochi ihuan nancuicazque tlacuali achi huelic ihuan nanquitazque: ompa cate totopixquez quixotiticate in ichpocatl. Ica
ic ampa ca ce mepixque; oncuanon quixotiticate ini ichpocatl.
Noca yehua cochi nochtinin quixotia ipampa on axan tlen yahue
quitlapalozque ompa mocahua itic inon teciuhtli tilini huan
14

3. Cuento sobre la Mujer Blanc

Este cuento tiene su origen en el pueblo de Mil


tros abuelos contaban historias sobre un cerro q
de Milpa Alta; los abuelitos hablaban del Teuht
duerme el seor llamado Moctezuma, y se deca q
solo (ya que) lo cuidan los grandes nahuaques (sa
Hay otros nahuaquitos que estn dentro de los cer
va a hacerles peticiones para que llueva. A veces
grandes nahuaques y se niegan a regalar agua pa
Y entonces se juntaba la gente con los tlamatque
(todo el pueblo) para comprar guajolotes, borre
no granizara). Ellos ya saban corno ponerse de ac
nan de acuerdo all en el pueblo para ir con la
cuevas.

Y deca el Teuhtli, "No depende slo de mi vo


decirles cmo habr que ir. Irn ustedes a ver al
Se asombraron los sabios. "Cmo ser posible
dicho que trajramos comida? Ahora ya hemos
que nos pediste y nos mandas al Tepozteco! Por
Estamos muy lejos."
Habla el Teuhtli, "No se asombren. Vayan ca
que trajeron. Dganle al Tepozteco que acepte l
que les diga si les dar agua. Si no, se secarn las
Llegaron con el Tepozteco y le dijeron, "Traem
para que nos regales agua. Se comienzan a secar n
porque no llueve."

"Est bien; traigan la comida. Y dganle al abue


que muy pronto caer la lluvia. Tomen todo lo q
esta mesa de tablas. (Tena toda clase de legumbre
bacitas, etctera). Se presentarn con eso; y los e
que me digan si ya estn buenas las milpas. Dga
(el Teuhtli). Ahora falta que vayan a saludar a su
Blanca). Cuntenle cmo vinieron hasta ac. As
a su hija, all donde est dormida. Y ustedes l
muy sabrosa y vern que all hay sacerdotes que c
cella. Mientras ella duerme, los otros la cuidan. (A
que van a saludarla quedan (encantados) dent
15

acmo quiza. Ihuan in cihuatontli cochi huan occequintin tlacua


noca yehuatl cochi."
Ye yiman omocuepato opanoque ca itlac' Tepozton ihuan quitlatlania, "Tlen onanquitaque? Xinechnonotzacan oncuanon
noneltocaz ta onanyaque."
Ihuan, ocualicaya quezquite teciuhtoton ihuan chalchiuhteme
Tepozton.
4^
TU
u i on quitoznequi

aihmo
-i
quimacazque in
Ihuan
yehuatl
techpoloz quiahuitl huan ta mochihuaz ipan miltin.

16

(quedan) apretadas y ya no salen. Y esta mujerc


mientras duerme."
LueS' habiendo regresado pasaron con el Tep
pregunt, "Qu vieron? Cuntenme para que es
(lue *ueronY traan unos &citos 7 unas Pied Para entre
uozteco. ^^
Eso indicaba ^
que 7ya no nos faltara el a
\>WMM.
llaran bien las milPaslos dems comen

17

4. Zazanili ipampan Iztaccihuatl II


Inin ichpcatl itocan Iztaccihuatl. Tlanonotzaloya quemen
ichpocatl iconeuh inin oquilhuiaya in Motezuma. Omitohuaya
mach oquipiaya ichpocatl. lean cente conetl coza huel miac oquitlazotlaya itatzin.
Oyec ye ichpocatl ihuan ce telpocatl itoca in Chimalpopoca
oquinequia mocihuauhtiz itlac' Malintzintli. Tatli otlahuelcuic.
Amo ocahuilizcahuaya ichpocatl. Otlahuelcuic tatli huan quilhuia, "Chimal: amo titlacaqui tlen nimitzilhuia? Tinechtlahuelcuitia ihuan nimitztitlaniz ticochtaz cemicatl itlac' nochpoch, tlen
quihuicaz itoca in Cihuapiltepetl ihuan tehuatl timotocatiez tiPopocatepetl. Ihquion ica namocahuazque ipan tetepe; nantlaxotizque. Amo nihnequi hualazque caxtilteca nozo cuitlaxcoliztaque. Amo nihnequi ac quinchochohtiz macehualtin."

18

4. Cuento sobre la Mujer Blan

Esta doncella se llama la Mujer Blanca. Con


mchacha era hija del seor llamado Moctezum
;na esta hija. Pero como era la nica, su padre la
Ya era doncella y un joven llamado Chimalpopo
con Mariquita. El padre se enoj. No que
michacha. Se enoj el padre y le dijo, "Chimal:
digo? Haces que me enoje y te voy a mandar a
ncnte con mi hija, quien llevar el nombre de 'Ce
y t te llamars Popocatpetl. As se queda
as cerros; van a cuidar. No quiero que venga la g
gente_de panza blanca. No quiero que nadie h
ndios."

19

5. Yeyi flaca huan atl


Ye yipan in xiuhtin oacito yeyi tlaca de hueca intlal. Noihqui
macehualtique. Mitohuaya mach inchan Huizquiluca. Inimequez tlaca amo tiquitozque nentlaca. Hueliz tlamatquez, que
inon quincuitia nahuaquez. Oacique ompan altepepan Momochco
Malacateticpac.
Oquitlania tepitzin atl oncuan quizque. lean amo oyeya atl
otlananquilique "Amo tihpia atl; noihqui tamiqui." Inomequez
de Huizquilucan opehque tecahuehuetzca ihuan ocacohque cente
tetl huan omeyac atzintli. Oquitoque tlaca, "Xihcuican nochi in
atl tlen nanquinequizque ihuan ta nanquinequi onyez atl nican
nanquintemacazque orne piltzitzintin ihuan orne cihuacocone.
Inomequez ichtacacocone nancualicazque ihuan nian campa meya
in atl, icecatitla tiquintocazque. Inon quitoznequi oncuan mencantarozque. Oncuanon ayic polihuiz atl".
Amo ac oquinec quitetlacoliz ipilhuan. lea on ayic onca
atzintli.
Yotlanqui.

20

5. Los tres hombres y el agua

Por esos aos (cuando se forra el Iztacchuatl


pueblo) tres hombres de tierras lejanas. Tambi
I )ecan que su pueblo era Huizquilucan. Eran gen
Tal vez hayan sido tlamatques (sibios) de esos que
ceros. Llegaron all al pueblo d< Milpa Alta.
Pedan un poco de agua para tomar. Pero como
e les contest "No tenemos agua; tambin tenem
de Huizquilucan comenzaron a rerse y alzaron una
;igua. Dijeron los hombres "Temen ustedes toda
i] u eran (pero) si quieren que baya agua aqu, ten
dos nios y dos nias. Estos hurfanos los traern
sepultaremos aqu junto adonde mana el agua. Es
i|iie quedarn encantados. As nanea faltar agua
No hubo quien quisiera regaar a sus hijos. P
hay agua.
Termin.

21

6. Tlatihuanime Cuauhnahuac, Tepoztlan ihuan


Popocatepetl
Ompa Cuauhnahuac occe huey_tlamatcatzintli. Amo nimotocailnamiquitia.
Occe lado metzticac inpan in xolal in Tepoztlan tlatihuani
noihqui mahuiztic tlacatl Tepoztecatl. Inintzin tlatihuani no huey
tlamatcatzintli.
Zan niman inintzin occetzin Popocatepetl; nenonotzalo nochi in
quimocuitiliaya Chimalpopoca. Yehuatzin ompon omocochitoc
ihuan Iztaccihuatl cihuapiltzintli. Inon quimocuitiliaya terprete
de Cortes.
Zan nican tlami nochi.

22

6. Los seores de Cuernavaca, Te


y el Popocatepetl

All en Cuernavaca hay otro sabio (pero) n


lumbre.

Al otro lado, en tierras de Tepoztlan, hay un


muy bueno, el Tepozteco. Este seor tambin es

Luego hay otro: el Popocatepetl; dicen todos


^himalpopoca. l duerme all con la Mujer Blanc
sta se le llam intrprete de Corts.
Aqu se acaba todo.

23

7. In Tepoztecatl
Inin oyeya ce cihuapili ompa Tepoztlan. Ce momoztla oyaya
tlapacaz ach miac tzotzomatli. Ompa atlaco otlacuaya. Oquihuicaya itacatl; oncuan on ta yomayana otlacuaya. Inin cihuapili achi cualtzin, cualtzin ixayac ihuan iyolo. Ompoyon oyaya
momoztla tlapacaya ica panoz.
Amoca oquimatia ta ompa oya ica ompa on ichpocatl oquitaya
papano tototl ica iyixpa. Amoca ipan omomatia ta oztopa yeyecame ompoyon. Icuac oquitaque ichpocatl ye cocoxque. Ichan
yotlacualania tlilcan ihqui on ipa/i omochiuh.
Tatzintli den ichpocatl omoteniquili itlac ce caxtiltecatl aquin
oquimolhuilic "Mochpochtzin ya quipiaz ce conetontli. Nimitzmotlatlauhtilia amo timaguiliz ihuan conetl icuac yecoz ticmotlazotiliz. Hueyiyaz ihuan timotiliz tlen ipatiuh piltzintli."
Ihquin omochiuh. Amo quimagayan cihuaconetl. Icuac oquipix conetl ye tlazotli. Ohueyac ihuan omochiuh telpocatl.
Huan ohuala opaxaloco ica Mxico. Yehuatl oquitlecahui
tepoztlatzilinali ca catedral. Icuac ohuala Mxico oquinhualmamatac itic huacali orne palomaxtin. Ihuan yoyaya ica Tepoztlan
occepa ica cuauhtlatli. Omoce piltontli. lean yauh ciauhtaya
tepitzin omotecac. Hueliz amo cuali oquitzatza huacali. Oquizque
palomaxtin. Huan omotlalique: ce icpac teopantli Tepoztlan
ihuan occente icpac tepetl can chanti Tepozton.
Zan niman oquimati telpocatl que inantzin yauh monamictiz.
Ye yiman teopa calaquiz opeuh yeyeca ihuan omopachoc in Tepozton itlactzinco topixque. Quimolhuilia "Amo tiquinmocencahuiliz ican cihuatontli quipia notelpochton." In topixque amo omotlaneltoquiti. Oquimocencahuilic ihuan oyaque ichan cihuatzintli. Ompoyon otetlaitilo. Ichan telpocatl otlacualo. Imn ye tlacualoz omopachoc Tepozton huan quilhui "Tlican otimonamictic? Ye hueyi totelpoch ihuan otimitzpanoltiani tonehuan."
Amo otlananquili cihuatontli. Opeuh zan niman yeyeca. Oquihuicac ipan oyitic yecamalacatl. Oquintlecahuitl icpac tepetl
campa momati chanti Tepozton.

24

7. El Tepozteco

Haba una doncella en Tepoztlan. Todos los d


tiucha ropa. Coma all en el ro. Llevaba su p
|ue cuando tena hambre coma. Esta muchac
ermosos sus rostro y su corazn. All iba diari
aan tenerse.
Nadie saba lo que suceda all, pero la much
un pajarito frente a ella. Nadie saba que esas cuev
de aires. Para cuando se dieron cuenta, ya estaba e
la joven. En su casa se enojaron por lo que haba p
El padre de la muchacha so en un catrn que l
va a tener un nio. Te ruego que no la golpees y
el nio lo vas a amar mucho. Crecer y vers
muchacho."
As sucedi. No golpearon a la muchacha. Cuan
fue muy amado. Creci y se volvi un jovencito.
Y vino a pasear a Mxico. l fue el que subi
la catedral. Cuando vino a Mxico vena cargan
en un huacal. Y se fue de vuelta a Tepoztlan por el
s el muchacho. Como iba cansado se acost un
no haya cerrado bien el huacal. Se salieron las
fueron a sentar: una sobre la iglesia de Tepoztlan
el cerro donde vive el Tepozteco.
Luego supo el joven que su madre se iba a casar.
a entrar a la iglesia comenz un fuerte aire y el Tep
al sacerdote. Le dijo "No los case usted porque la
hijo mo." El sacerdote no lo crey. Los cas y se
de la seora. All dieron de desayunar. En casa
dieron el almuerzo. Cuando ya iban a comer se acer
y le dijo "Por qu te casaste? Ya es grande nues
hubiramos pasado la vida juntos."
No, respondi la mujer. Luego comenz un v
llev en un remolino. Los subi a la cima del cer
que vive el Tepozteco.

25

II. RELATOS DE LO SOBRENATU

En este grupo aparecen doce leyend


can temas piadosos tomados de lo
apcrifos, la licantropa y la brujera
en pena y pactos con el dem

8. Zazanili ipampatzinco Toteotatzi


Inin zazanili tlanonotza que icuac omoquixtitinemia toteotatzin
ica ipan, otli omotlanonochiliaya ipan teotlatoli ihuan noihqui
omotemachtiliaya ihuan omotetlatlaniliaya ta itla tlen yehuatzin
omonemililiaya.
Omopanoltic campa toca tlaca, quinmolhuilia, "Tlen tihtoca?"
ihuan tlamatoncahuali tlaca amo oquimatia ta toteotatzin. Oquimotlahuelnanquililiaya, "Amolla tihtoca". Toteotatzin oquinmolhuiliaya, "Amotla ticacoquiz."
Omonenemitiaya oh cuachi. Occequi tlaca noihqui quitocaya
tlaoli. Mopanoltia ihuan quinmolhuilia, "Ta on nanquitoca?"
Huan otlananquiliaya "Tihtoca teme." Toteotatzin oquinmolhuiliaya, "Teme nancacoquizque."
Zan niman monenemitia huan quinmolhuilia occequi tlaca,
"Can tequiti?" "Tihtoca tlaoli, yetl ihuan awaxtin." "Tlaoli, yetl
ihuan ahuaxtin nancacoquizque."
Zan niman monenemitia oh cuache hueca. Omaxiti ipan ce cali
icalten. Mohuitequilia cali. Ohualquiz tecotli huan tlatlani,
"Tlen motlanahuatiltzin?" "Amitla, zan onihuala notlatlauhtia,
xinechmocalotili itic mocaltzin. Zon cen yohual." Quimolhuilia,
"Amo, amo ticonehui; achi timiahtin. Tzitziquitzin tocal." "Ta
tzitziquitzin mocaltzin ma zan itempan cali tocahuacan. "Toteotahtzin oquimiquilitinemia occe tlatihuani itocatzin San Pedro.
Amoca ipan omomatia ahquen opanoya ca ipan, on cali. Ocochihuac caltenco. Oquinmotlacolilique intlaxcaltzin. In chanequez
oquihtaya quename otlacualoya. Oacic yohuali. quimaquilique
petlazoltin ihuan ce tilmazoli ica motlaquentitzinozque.
Icuac moquixtiz tonaltzintli omopehuitiaya omonenemitizque.
Omaxitique ipan occe cali ihuan, motlatlania "Tlen ayihua?".
Chaneque otetlahuelnanquili "Tlica?" Tlen ipampa timotlatlania, "Nihnequia nihmatiz quezqui piltzit/intin nanquimopilia?"
Tlahuelnanquilique chanejuez, "Amo tiquimpia piltzitzintin.
Tehuan tiquimpia zan oh che pitzococone." "Pit/ococone nanquinpiazque." Omoteochihuili in cali ihuan omocuepque piltzitzintin pitzome. Amo oquimatia quename toteotatzin ihuan
omaihnetzin omoquixtitinemia ihuan desdiman on yomoxinachoque pitzome.
Zan ompa tlami.

28

8. Cuento sobre Dios Nuestro Pad

liste cuento relata que cuando (Dios) andaba por


Iwbiaba del rezo y tambin enseaba y preguntaba
ti se le antojaba.
l'as por donde sembraban unos hombres y les
irmbran?", y los hombres groseros no saban que e
irnibramos nada", le contestaron de mala manera.
"Nada recogern."
Iba caminando. Otros hombres tambin sembraban
y les dijo, "Qu siembran?" Y contestaron, "Sembra
Dios les contest, "Piedras recogern."

Luego iba caminando y les dijo a otros hombres, "


"Sembramos maz, frijol y habas." "Maz, frijol y haba

Entonces se fue caminando muy lejos. Lleg a la p


(lisa. Toc. Sali el dueo y pregunt, "Qu es lo
Icd?" "Nada. Slo vine a rogarle: dme permiso de p
tu casa slo una noche." Dijo (el dueo), "No. No cab
ionios muchos. Nuestra casa es pequea." "Si es pequ
nos quedemos frente a la casa." Nuestro Padre Dio
11 ido de otro seor cuyo nombre era San Pedro. Nadie
<|iiin era el que pas por esa casa. Les dieron sus
moradores vieron cmo se las coman. Lleg la noch
|x'tates viejos y un sarape viejo para taparse.

Cuando sala el sol, empezaron a caminar. Llegaro


y preguntaron, "Qu hacen ustedes?" El casero con
"Por qu pregunta usted?" (Dios contest,) "quer
tos nios tienen ustedes?" Contestaron enojados los
leuemos nios. Slo tenemos marranitos." "Marrani
Maldijo la casa y los nios se volvieron marranos. N
ora Dios y su compaero los que andaban saliendo, y
rcs se reprodujeron los marranos.
Slo all termina.

29

9. Cicihuantoton Chalma
Zazanili ipampan tlen opapanohuaya achtopan. Mitohua quename oyaque cequi cihuantoton quicuitia Danzas nozo Pastoras.
Oyahque Chalma ipan metztli mayo icuac tlalcuixtia mexicatlaca,
huan Iztapalapan, Coyoacan ihuan tlaxcaltecaz. lean hueyi ilhuitl
nochtinin yahue mohuentizque. Cequi mitotia quimilhuia Danzas.
Occequi quimilhuia Vaqueros ihuan Santiagome. Caxtilteca quicuitia Moros. Noihqui omitotiaya Atzcame huan Apaches.
Ihquin tlanonotzaloya quename cente cicihuanton yocauh, ican
yohuecauh mitotia. Opeuh choca huan quitlatlania "Tlica tichoca?" Otlananquili "Yoniciauh coza."
Occequintin ocuacualanque tlican aihmo oquinec mitotiz. Zan
ompa opolihque amo machix quenin ica oacito itech tepetl. Mitohua que totatzin Chalma oquinmonencantarhui itech tepetl.
Ihuan inomequez omohuentito tatin ihuan nantin oquimocochtitili totatzin Chalma.
Ihuan, quinmolhuia "Icuac occe tonali namohuentihue nocxitla,
amonca tlananquilnamiquizque itech namochan nozo namoyoyolihuan nozo occequintin tlaca tlen ompa necahualo ompa namochan. Nanmocenmacazque notech. Inimequez cocone mocahua
notlac', ipampa yemanqui in yolo. Amo nanchoca, tlica mocahua nian namopilhuantoton. Ihquin ica nanechilnamiquizque
cecen xihuitl. Nanhualazque. Nannechtlapalozque. Ihuan oncuan
nanquimihtazque queh ca mitotia cihuantoton ompan itech tepetl,
tlacualiztli. Momalacachotazque. Nocan nanemizque, nanquinextizque namopilhuan."
Yotlan.

30

9. Las nias de Chalma

tinento sobre las cosas que ocurran en tiempos


irl.ii cmo fueron unas niitas llamadas "Danzas"
Itt"; fueron a Chalma en el mes de mayo cuando ha
Iti-i < ;ipitalinos, los de Iztapalapa, de Coyoacan y
(orno la fiesta es grande todos stos van de peregrin
liihiban lo que llaman "Danzas". A otros les llaman
y "Siitiagos". La gente de habla castellana les lla
I'i in bien bailaban unos que les decan "Hormiguitas"
l/inlin"), y tambin haba apaches.
As se contaba cmo (camino a Chalma) una n
poique ya llevaba mucho tiempo bailando. Come
V !< preguntaron: "Por qu lloras?" Contest, "P
muy cansada."
I .as otras se enojaron porque no quera seguir baila
KH i a un cerro y all Dios las encant. No quiso
MI sino desaparecieron; no se supo cmo llegaron h
IKTO se dice que Nuestro Padre de Chalma las en
ilcl cerro.
Y aquellos que haban ido a la peregrinacin, pad
u dios se les revel Nuestro Padre de Chalma en s
Y les dijo (el Seor de Chalma), "Cuando venga
| igar su manda a mis pies no se acuerden de sus casa
i Ir sus animales o de otras personas que queden
Se entregarn totalmente a m. Estas nias se qued
porque eran de buen corazn. No lloren porque aq
MIS hijas. As ser como ustedes se acordarn de m
Vendrn a visitarme. Y aqu vern cmo bailan la
1 cerro. A las doce del da estarn dando de vuelta
Mientras ustedes vivan podrn encontrar a sus hijas
Termin.

31

10. Zazanili ipampa nahuali


Inimequez nahualtin tlanonotzalo quemen mocuepa quemanian de yolcatl, de chichi, de miztli, de cuanaca, o nozo mocuepa
in texcaltin.
Tlanonotzalo quename ompa toxolal achtocopa omotenehuaya
coza tetetlachiuhtin ihuan yehuantinin moyolcacuepa.
Mitohuaya quename centetl milpixque otlaxotiaya ipan cuentlatli can otoctitaya ica tlaoli. Icuac ye tlayelotla omocacahuaya
yelochtehquez ihuan ta oquintepotztocaya omocuepaya chichi,
ihuan yelotl oquitlatitehuaya metzalco. lean oquitocaya omotlatiaya occepa ihuan omocuepaya chichi, tzopilotl, huan opatlaniya
huecapa. Oncuanon ta quitlacueponilizque amo caciz ican ye
huecapa yotlecoc. Coza teca omahuiltiaya inimequez nahualtin.
Zan niman ica ohuehuetzcaya milpixque. Ihuan onca axtlacapulcuahuitl. Inon omocuep tzopilotl hualtemo mahuitzcacapatza.
Motlalia ihpac inimequez cuauhtin huan quelhuehuetzca nozo
tzatzi quemen gallo.
Mitohua mach ce tonali ye tlatzintla ye motenehua cinichtehquez, necua. Inin tlatihuani, ahquen yaxca mili, ican ye hueyi
yocuiquilique cintli ihuan coza oquinecuaichtequia, oquito, "Axan
ahquen nicaciz nihmictiz; nicuicz notlatepoztlacueponili."
Oquinchichiato miacpa, Oquimilhuic, "Aihmo nocaximahuiltica
chache oncuan nitlahuelcuiz ihuan nanechixmatizque ac nehuatl.
Coza yonamechpahcayohui."
Ce tonaltica amo oyac milpixque. Oya yehuatl, tecotli, omilpiato.
Calahtetzi ipan mili ihuan quihta cente tlacatl. Quiquixtitica
necuatl. Ihuan quilhuia, "Ahquen omitzilhuic tihquixtiz necuatl?" Otlananquilic, "Ayac. Onotlamachili ipampa mitohua mach
coza titentix. Onihuala onimitzichtequilico tepitzin necuatl."
"Xiauh!" oquilhuique. "Xiauh mochan! Guache nimitzmihtiz."
Inin tlacatl oya oncuan occepa omocuep ipan mili oquichtequito
cintli. Occepa ipan oacic tlacatl huan quilhuia, "Tlica tiquichtequinocin? Xihchayahua nozo nimitzmihtiz."
Ye yiman cinichtehque omocuep meton ihuan oquitetehuito in
tlatihuani.
Ximohtilican quenin ica mocuepa tetetlachiuhtin. Inin tlacatl
oquitetehui meton ocan tlapechtli mococohua. Coza otlanauh.
Huan ihqui in ica omic in tlatihuani.
Yotlan.
32

10. Cuento sobre el nahual

Cuentan que estos nahuales a veces se vuelven animal


(julos, gallinas o se vuelven peascos.
Cuentan que antes, en nuestro pueblo, se les tena m
irucia a los brujos y stos son los que se vuelven ani
Se deca que haba un milpero que cuidaba un ca
lml>la maz sembrado. Cuando ya haba elotes se s
Imlrones de elotes, y si los perseguan se convertan e
el elote lo escondan entre los magueyes. Como los
i escondan y (el nahual) se iba cambiando en pe
t e . . . y volaba muy alto. As es que si le tiraban de ba
llegaban porque ya andaba muy lejos, ya haba subid
Jugaban mucho (con la gente) estos nahuales.
Se estuvieron riendo del milpero. Y hay rboles: e
el capuln. El que se volvi zopilote baj aleteando
ol>re estos rboles y se mora de la risa, o cantaba com
Dicen que un da haba llegado la poca de las m
o hablaba de ladrones de mazorcas y de aguamiel.
M dueo de la milpa, como ya le haban robado mu
Mincha aguamiel, dijo, "Ahora s; a quien yo lo alcan
Llevar mi escopeta para tronarlo." Estuvo espiando
luiales) muchas veces. Y les dijo, "Ya no se burlen de
tnc voy a enojar y ustedes sabrn quin soy. Ya les he
demasiado."

Un da no fue (al campo) el milpero. Fue el patr


la milpa. Entra al sembrado y ve a un hombre; est sa
miel. Y le dijo, "Quin te dijo que sacaras aguamiel?
"Nadie. Yo abus de ti porque dicen que eres muy
Vine a robarte un poquito de aguamiel." "Vete", d
trn) , "vete a tu casa. Si no, te matar."
El hombre se fue pero volvi a la milpa a robar m
nuevo se lo encontr el dueo y le dijo, "Por qu
na/oreas? Djalas caer o te mato!"
Inmediatamente el ladrn de mazorcas se volvi b
embisti.
Vean ustedes cmo toman distintas formas los brujo
bre atacado por el borrego cay en cama enfermo. S
inalo. As es como muri el seor.
Termin.
33

11. Ce rabe ihuan ce cihuatzintli


Inin rabe oquitetlacuiltiaya tzotzomatli ihuan oquixtlahuilitaya ica tepitzitzin tomn queniman quicencahuazque quixtlahuazque nochi tlen ipatiuh tzotzomatli. Ic achtocopa cuali oyatay;i
cihuatzintli ican netlatlacuili, na tiquitocan, otlaxtlahuaya qucinampa opanoaya rabe. Inin tlatihuani otetlatlacuiltiaya. Amo
omomauhtiaya quitlahuiquilizque hueyi. Nochipa xolalana, ta
tlaitlani.
Ihquin opapano huecautica. Ican hueyi otetlahuiquiliaya
cihuatl oquinemili quinetlatiliz in rabe. Aci ipan cali arabo
quitemohua in cihuatl. Tlacatl, inamic cihuatl, quiza caltenco
ihuan quilhuia in tetlatlacuiltique, "Ayac nocihuauh. Amo nihmati cox hueca oya nozo icihcan mocuepaz." Oyaya in arabo
tlahuelmictiuh ican amolla quimaca tomin. Ihquin opanotaya.
Ce tonaltica inamic cihuatl oquinemili quicuamanaz rabe.
Icuac oacito inin tlacatl icaltenco in cihuatl quilhuiaya, "Mahuiztic tlacatl, yotihuala occepa. Amolla timitzmacazque tomin ipampan xnococoa nocihuauh. Xihualmica ica ce metztli. Azo yoceuh
nocihuauh ihuan ye cuali timitzmaquilizque tepitzin tomin."
Ihquin oquichiuh rabe.
Omocuep ipan ce metztli ihuan oquilhuique, "Ayemo cuali
cehui nocihuauh. Nehuatl amo cana nitequiti. Xitechmotlapopolhuili."
Oya mahuiztic tlacatl. Amolla oquimacaque tomin. Tlahuelcuiiuh.
Ohualato ipan cempuali tonali ihuan tlacatl oquinemilic quicuamanaz rabe. Quilhuia icihuauh, "Niancan petlatl; ximoteca.
Nepa ye huitz rabe. Tlen tiquilhuizque? Achi ye nipinahui.
Axcan onihnemili nihcuamanaz yotimic. Ma niquintliquechi
candelatin. Oncuanon moneltocaz tohuampo."
Ihqui oquichihque. Imn oacico rabe in caltenco tlatohua
rabe. Huan cihuatl yeyoticac quename mihque. Calaqui tlatihuani huan quilhuia, "Axcan oh cuachi aih hueli itla niquixtlahuaz ipampa yomic nocihuauh."
In rabe omotlancuaquetz icxitlan mihque. Opeuh moteochihua. Tlaon omoteochiuh amo machia. Ta rabe oquimihcaitlani
cihuatl nozo ilhuicaquitic omochihuilic, zampa otlamelauh.

34

11. Un rabe y una mujer

K(fte\rabe fiaba ropa y/le iban pagando con poco


ijiic terminaban de p^gar todo el precio de la ropa.
Iba pagand~ijierrsus abonos la seora sobre lo fiado,
| >M gando cada vez que pasaba el rabe. Este hom
le daba miedo que le debieran mucho. Todos los d
eliminaba.
As iba pasando mucho tiempo. Pero como le de
mujer decidi esconderse del rabe. El rabe lleg
cimdo a la mujer. El hombre, marido de la mujer,
y le dijo al que fiaba, "No est mi esposa. No s si
Irjos o si regrese pronto." Se iba el rabe lleno de c
no le daban dinero. As fue pasando.
Un da el esposo 'de la mujer decidi engaar al
lleg este hombre frente a la casa de la mujer, le d
usted otra vez. No le vamos a dar nada de dinero
enferma mi esposa. Vuelva dentro de un mes. Tal v
liviado mi esposa y tal vez ya le podamos dar un poc
As lo hizo el rabe.
Regres al mes y le dijeron, "No est realmente
esposa. No tengo trabajo en ninguna parte. Perdn
Se fue el buen seor. No le dieron nada de d
muy enojado.
Volvi a los veinte das y el hombre pens volv
al rabe. Le dijo a su mujer, "Aqu est el petate;
viene por ah el rabe. Qu le diremos? Ya me d
genza. Hoy tengo pensado engaarlo con que ests
a prender unas velas. De esta manera lo creer nues
As lo hicieron. Cuando lleg el rabe frente a l
el rabe. Y la mujer estaba acostada como mue
hombre y le dijo, "Ahora es cuando menos le pued
se muri mi esposa."
El rabe se arrodill a los pies de la muerta. Com
Lo que haya rezado, no se sabe. (No se sabe) si el
la muerte a la mujer o si sucedi esto (por orde
(Pero muri) de verdad.

35

12. Cihuatl ihuan inamic cuacuahue


Zazanili ipampa cente tlatihuani que coza oquitlazotlaya id
huauh icuac onemia.
Opanoc in ipan xiuhtin icuac oyeya revolucin ican. franceses.
Imn on tlacatzintli omocococ ican cocoliztli oquicuitiaya colera
coztic.
Omic inin tlacatl ihuan icihuauh coza otlacoyaya ipanipan amo
oquimatia tequitiz, nian quenin quitematomiltiz in tomn ka
quintlacohuiz ipilhuantoton. Oquimpiaya orne piltzitzintin, or
cihuaconetl; amo huel huehhueyi. Oquincahque ach tepititotoii.
lea in cihuatl amo oquimatia tlen quichihuaz omomamaitohuaya
tetixiliz, tetlapaquiliz, tlaxcaloz. Coza ochocaya ipampan amo
hueyi oquitlaniya. Campa cualtique gente oquitlacoliaya tlacuali,
tlen quicuazque ipilhuantoton. Coza ociahuiyan cihuatzintli.
Ihuan ce tonali ochocataya itih cali. Huelez itech oaciya inamic
tlen oquipanoaya. lea yohuali, ica tonali, choca.
' Ce tonaltica ocalactehuac cente tlacatl cuacuahue. "Tehuatl
tinocihuauh. Nehuatl monamic. Ye yeyi xihpa onimic ihuan axan
otechquixtique mach ipan partida tequezquite. Amo zan nehuat),
cana cempualtin. Otechhualicaque. Mach techpepehualtizque yeyi
tonali. Ica on onihuala onimitzmonahuatilico, cuali timicaz timotlapepehualtiliz. Ximohtili que ca noxayac. Achton nechquixti/,que. Nihnequizquia tehuatzin tinechmopepehualtiz. Amo quicelizque altepeme. Tehuatzin timotlatlauhtzinoz ipampa yeyi
tonali timotlapepehualtiz. Ica yi timoectlalitzinoz; aihmonca timotetixiliz nozo timotlaxcalhuitiuh. Xinechmoneltoquiti tlen nimitzmolhuilia. Niauh nimitzmolhuiliz quenin yez notlaquen. Oneuan
on amo timixpolotzinoz. Ayac hueli nechpepehualtiz. Niquinmamauhtiz ica niquintetehuiz. Chocholozque in tlapepehualtiquiz. Ihuan ta yocholoque tehuatzin timocalaquiz. Ximochihuili
tlen nimitzmolhuilia. Ihuan timohtiliz quename tehuatzin timotlarailiz yeyi mil amochtin, ipampa yeyi tonali tinechmopepehualtiliz."
Ihqui oquichiuh icihuauh melahuac. Achi otlatetehuiaya cuacuahue. Nochtlacatl oquitohuaya, "Quen hueltiz ye cihuatl tlapepehualtiz?"
Ihqui omochiuh. Nochi in yeyi tonali cihuatzintli oquipepehualtic inamic. Huelez ye itlanahuatiltzin totlazomahuiztatzin,
36

12. La mujer y su marido toro

(luengo sobre un seor que am mucho a su muj


I'as (eto) en los ajos de la revolucin de los
<* poca muricV-a hombre de la enfermedad ll
nmiitilla.

Muri el hombre y daba lstima su esposa por


Inilnijar ni cmo buscar dinero para darles de com
'I Vi la dos varoncitos y una nia; no eran grandes. Q
chicos. Como la mujer no saba qu hacer, andaba
tlr casa en casa para moler, lavar, hacer tortillas. Ll
no ganaba mucho. Donde haba gente buena le rega
para que comieran sus hijos. Se cansaba mucho la
Un da estaba llorando en su casa. Es posible q
(muerto) se diera cuenta de lo que le pasaba. Llor
de noche.

Cierto da entr (a la casa) un hombre toro y


mujer, "No te asustes. T eres mi esposa. Yo soy
h.ice tres aos que mor y hoy nos sacaron en la pa
nules). No slo yo; somos como veinte. Dizque no
lies das. Por esa razn vine a avisarte que podr
Mira (bien) cmo tengo la cara. Ser el primero q
ijuisiera que me torearas. No te aceptarn los ju
i|uc suplicarles para que puedas torear tres das. C
rar (tu vida) . Ya no molers en casas ajenas ni h
Haz caso a lo que te digo. Te voy a decir cmo ir
no te equivocars. Nadie podr torearme. Los asus
iirlos. (Tendrn que) escaparse los toreros. Y c
huido, t te meters (al ruedo). Haz lo que te digo
ganas los tres mil pesos, por haberme toreado dura
As lo hizo su esposa. Embesta mucho el toro.
"Cmo es posible que la mujer toree?"
As se hizo. Todos los tres das la mujer tore
Tal vez haya sido orden de Nuestro Dios: rem
37

queni ica mixnenehuiliz in cihuatontli. Yiman yotlan yeyi tonaltin que otlapepehualti oquimahtique yeyi mil tomn.
Ihuan ica yon yoquipiaya tomn ica quimpanoltiz ipilhuantoton.
Icuac ocalac tlapepehualtiz nochtlacatl omomauhti ihuan otzatziya "Macamo calaqui cihuatl! Guache quimihtiz cuacuahue
huan ahque quimixotiz ipilhuan." Nochi otlan yeyi tonali ihuan
amo siquiera, amo huel nel, oquitetehui cihuatl.
Cuacuahue ocholoc itic torocorral. Otlatzicuinalti ica ichan
campa ochantia icihuauh ihuan ipilhuantoton. Ye tlacocaltemic
tzicuini cuacuahue. Tzatzatiuh, "Xihtlapo cali ihuan amo ximomauhti. Nechtocatihuitze cequi tlaca. Can ica tinechtlatiz? Ach
ximochicahua ihuan xicacoquiti caltenco ce mecatl ica onechilpique. Nehuatl onotlatzcoton intech ocoequi ipampan notech
oaciya quename tichoca ihuan coza titequiti impampa topilhuan."
Cihuatl oquilacatzo inamic itic petlatl ihuan oquicaltecho tlacatltech. Icuac tlaca ocalac quitemotihue cuacuahue. Tlali oquitolo. Ocalahque itic cali. Amo oquinextique cuacuahue.
Oyaque tlaca ihuan inin tlacatl itic petlatl oyeya oquiz ihuan
oqurnonotz icihuauh queni quichihuaz ica quipiaz tomn. Huan
aihmo tetixiliz. Oquinpipitzo ipilhuantoton ihuan oya.

niales) de la seora. Cuando termin los tres das


entregaron los tres mil pesos.
Con eso (logr) tener dinero para mantener a
Cuando entr a torear todos se sorprendieron; y gr
no se meta esa mujer! Vaya-a ser que la mate el toro
quin cuide a sus hijos." Terminaron los tres das
logr) embestir a la mujer. \e escap el toro del c

MI esposa con sus hijos. Corri el toro hasta el cen


I bu gritando, "Abre la casa y no te espantes. Me vie
unos hombres. Dnde me esconders? Date prisa
u levantar un^azc^ccav-que (vena yo) amarrado.
los dems porque me llegaban tus llantos y lo q
|x>r nuestros hijos."
La mujer envolvi a su marido en un petate y lo
rincn. Cuando los hombres entraron iban en bus
(|>cro) la tierra se lo haba tragado. Entraron a la c
traron al toro.
Se fueron los hombres y el hombre que estaba den
ali y le dio consejos a su mujer acerca de cm
tener dinero y no andar preparando masa (en casas
a sus hijos y se fue.

39

13. Mihcatzintli ihuan ce cihuatl


Inin zazanili tlanonotza quename inin cihuatzintli omocauh
chocohuayan, ixtlahuaca ipampan omic inamitl ihuan omocauh ica miaque ipilhuantoton.
Ce tonaltica amo oquipiaya tlen quincualtiz ipilhuan. Yome
tonali amotla in caniac oaciya. Omotequipachohuaya nantli. Guache apizinquizque tepilhuan.
Occe tonaltica omeuh cualcan; oquitoc azo ach huehueyiton
quitlacolizque ipan cente cali tlatquihua tlaca. Oquitoc cihuatzintli, "Niaz notlatlauhtitiuh. Azo quinequizque ta nechtlacolizque ica niquintlacualtiz nopilhuan." Otlanonotz cihuatzintli
tlen oquitequipachohuaya. Oquicahque, octlacolique zan orne
tomn.
Oquiz ipan otli huan molhuia, "Tlen nihchihuaz ica orne
tomn? Nopilhuan amo pachihuizque. Niaz ohcehniuh; huelez
zan nitlanonotzaz tlen nechpano. Amo, noca oniquincochcauh
nopilhuan. Cuach cuali niaz ompa teopa. Azo toteotatzin nopampa motlacoyaltiz."
Ihqui oquichiuh. Oyac itic teocali ihuan moteochihua impampatzinco mimihquez, inon amo ac oquinmolnamiquitiaya. Omoteochiuh impampatzinco nochtintzitzin. Ipan teopantli omotlalilic
in orne tomn impampatzinco animas inon amocauh oquinmolnamiquitiaya. Otlan teochihua; quiza otlica ihuan itempan caltemitl den teopantli icatoc ce tlatihuani. Amo ipan omomatia
ta inin ye mihque. Oquecanamic cihuatl ihuan quilhuia, "Tehuatzin ach cuali ticonetl; yotimoteochiuhtzino tepampa. Notehuan
onicacic motlatlatlauhtiltzin ixpantzinco toteotatzin. Huel mic
nihtlazohcamati. Axan ohcue nehuatl notlatlauhtia motlauhtzinco
que otinechmomaquixtli. Noihqui nehuatl nimitzmomaquixtiliz.
Nian mitzmopalehuiliz. Noihqui timotlacoyaltia que nehuatl onitlacoyaya. Quipia macuili xihuitl onomiquili. Ipan macuili
xihuitl ayac onechmocate. Tehuatzin quename otimoteochiuhtzino noihqui onicacic tepitzin temaquixtiliztli. Noihqui nimitzmomaquixtiliznequi. Nihnequi timicaz moztla cualcan itlac' notelpoch inon hueyi. Niyauh niquicuiloz ce tlanahuatili. Oncuanon
timaxitiz cualcan icuac ayemo yauh cana. Timomahtiliz amatl
tlen niquicuilohua. Timohtiliz ihuan nochipa tinechmolnamiquitiz. Nopampa timoteochiuhtzinoz nozo quemanian tihmolhui40

13. El muerto y la mujer

Ksta historia cuenta cmo una mujer se qued e


ni la desgracia porque se muri su marido y se qued
hijos.
Un da no tuvo qu darles de comer a sus hijos.
lias no haban probado nada. S^preocupaba muc
(|ue se fueran a morir de hambre sus hijos.X
Al da siguiente se levant temprano. Pens q
regalara algn hombre rico algo en una casa. D
"Ir a pedir. Tal vez quieran regalarme algo/para
mis hijos." (Fue a la puerta de una casa.) La/muje
<|iie le preocupaba. La escucharon y le regalaron ve
I a vos.
\_-/
Sali al camino y se dijo, "Qu har con vein
vos? Mis hijos no se llenarn. Ir a otra parte; t
(otra vez) lo que me pasa. No, ya que dej dormido
mejor ir a la iglesia. Quiz Dios Nuestro Padre s
de m."

As lo hizo. Entr a la iglesia y rez por los muer


los que no tienen nadie que los recuerde. Rez
la iglesia dej los veinticinco centavos para las nim
lias que han sido olvidadas. Termin de rezar; sa
y en la puerta de la iglesia estaba parado un seor.
<| ue era un muerto. Se acerc a la mujer y le di
buena criatura. Ya rez usted por varios. A m ta
Harn los ruegos que hizo ante Dios. Estoy muy agra
i|iie me ha tocado a m, ruego por usted. Tal co
salv, yo tambin la voy a salvar. La voy a ayudar.
usted triste tal como yo lo andaba. Tengo cinco a
muerto. En estos cinco aos nadie se preocup p
usted rez por m, alcanc un poco de salvacin
(juiero salvar. Quiero que vaya maana temprano
hijo mayor. Voy a escribirle un recado. Llegar u
mando l todava no haya salido. Le entregar el
41

liz topixque nopampan moteochiuhtzinoz. Axan huel miarrbcontlazocamati tlen topampa otimochihuili."
Occe tonali cihuatontli oya itlac' itelpoch oncuanon quimahtiz
tlen itatzin oquicuilo ipan amatl. Zan cualcan oya cihuatl quitemohua Macario oncuanon quimahtiz amatl. Oquihuitec cali
cihuatl ihuan oquiz metztequitque ihuan quitlatlania, "Nican
ichantzinco tlatihuani Macario?" "Quema, nican. Ta on motlanahuatiltzin?" "Nihmotemolia; nihnequi nihmomahtiliz ce
amaton onechhualhuihuicaltique. Ne nihnequi moquixtiz tlatihuani Macario. Yehuatzin mixmachiliz ahquen oquicuilo."
Metztequitque ocalac. Otelhuito, "Amo quinequi cihuatl quitoz
tlen quinequi. Zan quitohua quinequi tlatoz itlac' noteco." lean
ayemo omehuaya onihnahuatico cihuatl, "Timochiaz tepitzin ma
meuhtzino tlatihuani. Zan niman motlayitiz, za ica hualmicaz
motlauhtzinco. Ximotlalitzino, ximotequichili."
Macario omomauhti icuac oquilhuique cente cihuatl mitzmotemolia ihuan amo quinequi quitoz tlen quinequi. Oquiz Macario
ihuan motlapalohua necoc. "Quen otimotlathuili? Tlen motechtzinco monequi?" Cihuatl quitohua, "Tehuatzin timotocatzin
Macario?" Tlananquilia tlacatl, "Nehuatl. Ximotlatolti." "Amonca nitlatoz. Nianca ce tlacuiloli campa mitzmononochilia motatzin." Macario omomauhti. "Ahquen omitzmaquili? Notatzin ye
huecauh omomiquili." Quitohua in cihuatl, "Huel melahuac
ihqui on onechmolhuili motatzi. Niauh nimitzmononochiliz tlican
onhmohtili ihuan notlac' omononotzino. Ica ye huecauh tlalan
maquititoc mach amoca icatzinco moteochihua, ayac quimomisatilia. Melahuac nehuatl omoteochihuaco ipan teocali yimpampatzinco tlen yominicohuac ihuan amoca quimolnamiquitia.
Motatzin onechmolhuili, 'Cihuapili, huel miac nictlazocamati
quename otinechmomaquixtili. Nianca tlen ica. Nictlazocamati.
Cuach cuali tehuatzin amo quen nimitzmoctilia nopampa otimotlatlatlauhtili. Ica on ximica itlac' notelpoch ihuan ma momachti
inin amatl tlen niquicuilhuia. Amo timoquixtia zan niman. Timotequichiliz tlen quitoz notelpoch. Amo tihmomahtiliz icihuauh
nozo ipilhuan. Huel yehuatl tihmaquiliz. Ica in nohtlazocamati
huel miac.' "
Oquito tetelpoch, "Quenin huelitiz notatzin mitzmaquiliz
tlacuiloli?" Cacoqui cihuatl ixayac itech tepamitl ihuan quihta
42

escribo. Lo ver usted y siempre se acordar de m


m o algn da le dir al sacerdote que rece por
ngradezco mucho lo que ha hecho por nosotros.

Al otro da la mujer fue (a ver al) hijo para


que su padre haba escrito en el papel. Temprano s
a buscar a Macario. La mujer toc en la casa y sal
le pregunt, "Aqu es la casa del seor Macario?"
Qu desea?" "Lo busco; quiero entregarle un pap
encargaron. Quiero que salga el seor Macario.
quin lo escribi."

La criada entr. Fue a avisar, "No quiere la muje


desea. Slo dice que quiere hablar con mi patrn."
no se haba levantado, vino a avisarle a la mujer, "E
un momento a que se levante el seor. Luego desay
ces vendr. Sintese, esprelo."
Macario se sorprendi cuando se le dijo que una m
ba y no quera decir lo que deseaba. Sali Macario y
"Cmo amaneci usted? Qu es lo que desea?" D
"Usted se llama Macario?" Contest el hombre, "
usted." "Nada tengo que decir. Aqu est un papel
avisa algo su padre." Macario se asust. "Quin
hace mucho que muri mi padre." Dijo la mujer, "
padre me habl as. Le voy a contar cmo lo vi y c
migo. Ya haba estado mucho bajo tierra pero nad
l, nadie le haba ofrecido una misa. Yo vine a reza
por los muertos, por aquellos a quienes nadie recue
me dijo: 'Le doy las gracias por haberme salvado.
papel). Se lo agradezco ms porque no es parienta
por m. Por eso vaya usted (a ver a) mi hijo para
papel que escribo. No se vaya a salir en seguida; espe
mi hijo. No se lo entregue a su mujer ni a sus hi
entregar a l. Muchas gracias.' "
Dijo el hijo, "Cmo he de creer que mi padre
este escrito?" La mujer levant la cara hacia la p
43

ixehualotl mihque huan quilhuia, "Inin tlatihuani, inintzin nian


metztoc. Xayacatl yehuatzin in onechhualmotitlani."
Oca in aniatl ihuan momachtia. Icuac otlan momachtia quilhuia
icihuauh ica ipilhuan, "Amonca ta tiquitozque; nian tlen ticuicazque de ipan in cali. Xicihuican oncuan calaquiz inin cihuatzintli ica nochi ipilhuan ihuan tehuan tiazque tichantitihue ipan
occente cali. Namechtlatlauhtia amotla nananquiquixtizque,"
Inin oquitlan cihuapili ipampa omoteochiuh. Oquizque zan
cuicuitlalpitihue. Amotla intech oya.
Yotlan.

44

IPlito del^mrto y dijo, "ste es el seor, ste que; cs


l la caa del que me envi."
Torj el papel y lo ley. Cuando termin de leer dijo a
y u mis hijos, "No tenemos de qu hablar. No nos llevarem
dfl esta casa. Dense prisa porque entrar esta seora c
u hijos y nos iremos los que vivimo$ aqu a otra casa. Le
t|iw no saquen nada de aqui."
Ksto es lo^que^anJarnujer por haber rezado. Salieron
lilcn vestidos y no llevaban nada cuando fueron.
' Termin.

45

14. In xolopitli ihuan tlacatl


Zazanili ipampa in oquiman pacto in tlatihuani itzonqui/.i ;i
tzin Acevedos. Tlanonotzalo quename inin tlatihuani oquimono
chili in demonio icuac omonequilti mopiliz hueyi tomn hu;in
ixahche xinachtli quename tlaoli, ahuax, yetzintli calhuanzl
nochi in amo tlapolihuiz ipan in caltzintli. Oncuanon onyez tk'ii
quicuazque piltzitzintin.
Ihquin omochiuh; demonio otlaneltocac ihuan nochi oquit<'
macac. Inin tlatihuani oquilhuique, "Niauh nimitzmacaz tlcn
tihnequi. Ta tihnequi nimitztlaniz tehuatl nozo mopilhuan."
Oquito tatli, "Nopilhuan amo nihnequi tiquintlaniz. Xinechin
cahuili, icuac nicoli yehuan nechixotizque."
Demonio ohuetzcac huan quilhuia, "Quenin tihnequi nimit/,
macaz nochi tlen tihnequi ihuan tehuatl amo tihnequi tinechm;i
caz mopilhuan?" Xihcaqui: tinemiz nahpuali xihuitl. Icuac ticaxil
tiz nahpuali nihualaz nimitzanaquiuh. Ihuan amo tiquitoz timo
tlatiz campa ca tiaz nimitznextiz. Ipampa tehuatl ihquin otihner
ihuan tlen otihnec onimitzmacac.
Oacic tonali oquipix tlen quizaz de yipan ical opaxaloto iai
ipilhuan ica icihuauh; campa omohuentito ilhuitl. Ihuan tlaquehuali oquitlatlauhtique oncuan mocahuaz tlaxotiz.
Amo ac ipan omomatia tlen quichihuaz tlaquehuali. Pero
ican xolopitli yaxca tlen ipan on cali onyeya. Tlaquehuali oquinec quichtequiz ce ayatl cintli. Oquicauh oquitemohuic in itic
cincolotli, huan ye yiman ye tlacxitlaca tlatlani demonio, "Tlen
ipampa otihquixtic cintli? Amo tihmati ahuel cauh occente quicuaz tlen ipan in cali onca?"
Zan niman oyecoque tecotli. Ihuan xolopitli oquinchixtaya
caltenco. Huan quilhuia, "Tlica otihcauh tlaquehuali calitic?
Amo cuali tlaxotique. Xiquitatiuh calixpa, tlen yocuicaya ompa
ichan. Nehuatl onimitzmacac tlen otihnec ica tiquinpanoltiz
mochantlaca. Ihuan tehuatl amo cuali tihcahuaz tlaquehuali mitztlaquiquixtiliz. Ma zan yuhtitzin pao inin. Xiquilnamiqui tlen
otitlatoque tonehuan. Amo mopampa tlaxtlahuazque."
Zan ompa.

46

14^El demonio y el hombre

Cuento sobre el pacto que hizo un seor de apellido


Ulir litan cmo este hombre le habl al demonio cua
lilirr mucho diero y mucha semilla, como maz, ha
llvrrjones. Nada faltara en la casa. As mismo habra
Htiiilcran los nios. ^-\
A se hizo. El demonio estuvo de acuerdo y todo lo
dijo al seor, "Te voy a dar lo que quieres. Si t quier
llevar a ti o a tus hijos." Dijo el padre, "A mis hijos
|MP te los lleves. Djamelos. Cuando yo est viejo ell

I'. I demonio rio y le dijo, "Cmo quieres que te d t


tjlilcres si t no quieres darme a tus hijos? Oye: vivir
fto y cuando cumplas los ochenta vendr a llevarte. Y
III esconderte pues por donde andes, yo te encontra
Hit lo quisiste y lo que quisiste te lo di."
I .Irg un da en que tuvo que salir de su casa. Se fu
mu sus hijos y su mujer a pagar una manda. Y le pidie
i|llr se quedara a cuidar.
Nadie saba lo que iba a hacer el pen. Pero como
dad del demonio todo lo que haba en la casa el
inli.irse una ayatada de mazorcas. La dej bajar por
i Incolote. Y cuando ya estaba abajo, le pregunt el dem
t|ii sacaste la mazorca? No sabes que ninguna otra pe
l A <le lo que hay en esta casa?"
Luego llegaron los patrones y el pingo estaba espera
V le dijo, "Por qu dejaste al pen dentro de la casa?
i u Mador. Ve a ver enfrente de la casa. Ya se llevaba (la
ii MI casa. Yo te di lo que quisiste para que mantuvie
t u casa y t no debes dejar al pen a que te robe. Que
v<v, que pasa esto. Acurdate de lo que hablamos ju
|igar por ti."
Aqu nomas.

47

15. Zazanili ipampan tetlachihui


Inin zazanili ipampatzinco ce cihuatzintli omotocayotitzinohuaya Porfiria. Inin cihuapili otetlachihuiaya icuac amolla oquitlaneuhtiaya. Ipan itlahuel oquintlachihuiaya ihuanpohuan. Omtohuaya mocuepaya inin cihuatl miztli huan ahquen oquitlachihuiaya oyotaya tlapechco ihuan tena.
Inin cihuatl ocalaquia ipan ical itecoco ihneuh oncuan quillachicahuiliz. Amaca oquimatia tlaquitlachiiuiaya zan huel ye
mococohua. Quipatique itlac' xiuhpatiquez.
Ocualiaque Mxico. Oquitehlilico intlac' mdicos. Oquipaliaya
huan amo oquinamiquia. Ye yiman oquitemohuaya occenteil
tetlachihui inon quimati tepatiz. Oquihtoc cihuatzintli huan
oquilhui "Tehuatzin otimahuatzino itlac cente cihuatl coza
ahuayo ihuan quinequi mitzmotolhuiz. Ta timonequiltia nimitzmopatiliz onyez necesidad timotlacolhuiliz in tohuampo. Guache
quimatiz que ye timopalilzinolica. Amo nihnequi quimatiz. Guache mitzmotlachicahuiliz. Ta timonequiltia timocehuitiz timoquixtiz de mochantzinco. Huan amo quimatiz campa timetzta/.
Ihquion ica timocehuitiz."
Inin cihuatl tetlachihui miac omohueyili ompan toxolal. Amac'
oquelihtaya. Zan on nelhuiloya in Porfiria Cuetzpali.
"Amotla xihmochihuilican; coza weyi ahuatl."
Tepopoyelia huan tetitlani. Tetlacolti tlen oquipapano. Ohpa
omonamihti ihuan tlanonolzalo noihqui que ca oquipix inamic.
Oquitlatzatziliaya tlica tetlachihuiaya. Ipan omocuepaya inamic.
Zatepa aihmo ta oquilhuiaya tlacatl. Oquicacauh ma quichihua
nochi tlen quinequiz.
Oyec tonali ,in tetlachihui olamatic. Aih hueli omotequetzaya,
aih hueli quizaya caltenco. lean yelama omic ihuan icuac omic
huel coza tetlacolti tlen ipan omochiuh.
Ce metztli onen ye miqui yamo miqui. Inamic aihmo cana
oyaya nian tequitiz. Zan huel ye oquixotiaya icihuauh. Zan niman
yomic. Icuac omohtac yomozcali. Yomocuato caxa, nochi tlacocuali
tlen itech monequiz tlacatl ica quitocaz in cihuatl.
Ye yiman ihquin opanoya: oquilmolhuilito topixque. Topixque
oquimoyolcuitilito. Amo oquimotlaceliltili nian amo oquimoxahuililic, inon quimolhuilia teopan olios. Ye yiman oquimotlatolanili in cihuatl huan otelhuic que ica onemia. lean ahuel omiquia.
-18

15. Cuento sobre la bruja

liste cuento trata de una mujer que se llamaba P


Ir.fiora, cuando no le queran prestar algo, embrujaba.
embrujaba al prjimo. Se contaba que la mujer se v
In que haba embrujado estaba en la cama quejndo
Ksta mujer se meti a la casa de su enemiga para
enfermedad. Nadie se daba cuenta de que la estaba
Klo estaba all enferma. (La trataron) de curar con

La trajeron a la ciudcTtle^Mxico. La vinieron a


mdicos. La curaban y no dabarrsresultado las medic
buscaron a otro/brujo que saba qirar. Vio a la mu
"Usted se pele/con una mujer muy espinosa y se la q
Si quiere ustedL la curar. Habr necesidad de retir
l'orque si no, se, va a dar cuenta de que usted se est
11u ero que ella Icxsepa. (Si lo sabe) se va a meter co
mente. Si se quiere^aliviar, tendr que salir de su c
Habr dnde est. As se aliviar usted."
Esta bruja se hizo muy famosa all en nuestro p
l.i quera bien. Noms se deca Porfiria Cuetzpalin.
"No le hagan nada; tiene grandes espinas."
Daba gordas con sal y mandaba a la gente al otro
lastimoso lo que le aconteci. Se cas dos veces; lleg
rido. ste la amonestaba porque embrujaba. Se enoja
l'cro ms tarde ya no le deca nada el hombre. Le
hiciera lo que quera.
Lleg el da en que la bruja se hizo vieja. Ya no s
tar. Ya no poda salir de la casa. Se muri de vieja y
caus mucha tristeza lo que pas con ella.
Iba pasando el mes en que anclaba que se mora
!'',! marido ya no iba a ninguna parte a trabajar. S
a cuidar a su esposa. Luego muri, pero para cua
ya haba revivido. Fueron a comprar la caja y t
que iba a necesitar el hombre para sepultar a su m

Y luego as pas: fueron a hablar con el sacerdote


l.i fue a confesar. No le dio la comunin, ni le puso l
"leos de la iglesia". Luego le tom las palabras a l
confes cmo haba vivido. Por eso no poda mori
49

Topixque omotelhuili itlac' inamic: "Xihtemoti cente roj.


tlacotl inon ach tomactic. Amo tihcuicuiliz tzopil. Ye on it.
tihmagaz mocihuauh huan nehuatl nihnequi cente lazo yencui
ihuan no ahuayo. Azo ihquion quimotlapopolhuiliz toteco idi
ompan ilhuicac metztoc. Ca tonali ica yohuali techmixotilia."
Za ca yiman on Porfiria Cuetzpalin omic.
Yotla.

50

H wt mite aconsej al marido: "Ve a buscar una


Hliiy mesa. No le vayas a quitar las espinas. Con
i Iii 'N|>sa. Y yo quiero un lazo nuevo, tambin esp
|| Hti li perdona Nuestro Seor, su Dios que est all
Ijlilm nos cuida de da y de noche."
V filo entonces cuando muri Porfiria Cuetzpalin
V K-nnin.

51

16. In demonio ihuan macuili cihuantoton


Noihqui oyec tlamachtil, tlamachtilcali can opopolahuiya piltzitzintin ica cihuantoton. Inimequez ompon omomachtiaya ihu;m
ce tonali opolihque macuili cihuantoton imn quincacahuay;i
mahuiltizque ipan caltemitl. Ye oquinanahuatique nochtin coco
ne amaca onca calaquiz ica campica cate tecapolcuautin. Aic
oquimilhuique tlen ipampa ahueli calaquizque ica ompayon.
Pipiltzitzintin amo otlaneltocaque oyaque omahuiltito ica ta
calitic huan temachtique omamacamic ipampan amo necia
cocone. Oquintemoque can nohuian; amo nezque. Imn ye tacualiztli ohualaque coconeuh itlac' in temachtiquez. Chochoca
coconeuh. Opehque quintlatolana, "Tlica nanchoca?" Otlananquilique, "Quenin amo tichocazque? Inon quixtiano nepa tzau
ticac otechahuac. Aihmo oquinequia techcacahuaz. Quipia ixtt;lelohuan quen tlixochitl. Otihualquizque huan otechilhuic 'Ta
occe tonali can nican nanhualazque aihmo namechcacahuaz'."
Noihqui nehuatl niLuz intzalan oniaya, ican amo onomachti
amochtli onotlali ipan cente tezquina. Ompoyon onomachtitaya
noca occequi omamahcamique. Onacic nochan nihmononochilia
notatzin ihuan nonantzin tlen opano. Ye yiman on notatzitzihuan
onechmononochilique tlen ipampa ihquion opano. Huan macayir
nicalaquiz ompoyon ipampa tetlani demonio.
Zan ompa tlami.

52

16. El demonio y las cinco nias

Tambin hubo escuela, escuela en donde se recreab


y las nias. Estos nios estudiaban all y un da
chico nias que haban soltado para jugar en el p
Imhan avisado a las nias que nadie deba entra
Wtban los pires. Nunca les dijeron por qu no d
Mili.
Las nias no obedecieron. Se fueron a jugar all
ION maestros se asustaron porque no aparecan las ni
Ctiron por todas partes (pero) no parecieron. Cuan
hora de comer vinieron las^aias~a~4ps maestros.
nias. Empezaron a preguntarles, "Por qu lloran?"
"Cmo no hemos de llorar? Ese hombretjue est en
nos rega. Ya no quera dejarnos. Tiene los ojos
de lumbre. Salimos y/ nos dijo, 'Si otro da vuelven
Bqu ya no las soltara' "
Yo, Luz, tambin iba con ellas, pero como no ha
mi libro, me sent en una piedra labrada. All es
diando mientras las otras reciban el gran susto.
Casa. Les platiqu a mi padre y a mi madre lo que h
V entonces mis padres me contaron por qu hab
que pas, y que nunca entrara por all porque all
simas el demonio.
Noms as termina.

53

17. In tetecuantin Chalina


Inin opanoc quipia ompuali ihuan matlactli xihuitl. Imn
on quen opapanoc in revolucin. Tlanonotzalo quename oy;i<
cente tlacatl ihuan cente cihuatl ompa ichantzinco toteotat/in
quimolhuilia in Chalma. Inin tlacatl ihuan cihuatl amo oquim;i
ta quenin ica panozque ipampa amo oyeya tequitl. Oyaya z;m
tequi ipan teocaltzintli ihuan zan tequi on tlachaya.
lean hueyi tomn macentlalia ipan on teopantli, oquinemiliquc
ce tonaltica quitlachilizque in tetiachcan ihuan oquimanloloquc
in tomn. lean tomn ocholoque ica ipan cuauhtlatli. lean mi;i(
tomin topixque omocualaniti huan oquinmoteochihuili oncuan
mocuepazque quemanian quename tetecuantin, nozo coyonic
mocuepazque ihqui n.
Oyec tonali oacique ica Ajusco ca Tupilejo. Acito ipan cenucali. Oquihuitehque caltemtl. Otelhuique, "Azo monequix
oncuan tocalotizque inin yohuali? Moztla cualcan tiazque de yipaii
namochantzinco ca occe lado titetlapalozque."
Yehuatlin itlanahuatiltzin toteotatzin. Amoca oquimatia tlen
opanoc ipan on caltzintli.
Otlathuic. Teichpoch oquihtato itatzin ihuan inantzin. Aihmo
quinexti. Tlapotec cali ihuan omteme chachayauhtoc itih cali.
Omomauhti teichpoch quename ochayauhtaya omteme; opeuh
choca. Huan tlen ochantia ical cuitlapa inantzin quintlatlania,
"Azo onamocaquihtique tlen opano."
Zan niman oquilhuique, "Ye teotlac' ohuala cente tlacatl ihuan
cente cihuatl. Oquitoque oncuan mocalotizque zan inin yohuali.
'Moztla cualcan yazque ica occehniuh.' Amo cuachi otihmatque."
Niman omamachix tlen opano, ipampa oquitaque que oquizque
ipan cali tetecuantin. Omotique ica San Salvador, achtocopa
Tupilejo campa oquicuaque cihuatl ihuan tlacatl.
Icuac oacito San Salvador ompoyon omocuitique tlen oquichihque ipan teocali Chalma. Ompoyon omocentlalique tlaca,
cihuame. Quitlatzilinia oncuan necentlaliloz. Azo cuali oquimacini huan oquintzacuani, ipampa omocuitique quename oquichtehque tomin ihuan tepozcandeleros. Noihqui otlanonotzque
quemen huapizmiquia ihuan que oquincuaque tlacatl Tupilejo
ihuan cihuatl.
Icuac omocentlalique xolalpixquez, tlali oquintolo. Ica in yonemauhtilo. Moztlatica otlanahuatito ompan Momochco Malaca54

17. Las fieras de Chalma

lulo pas hace cincuenta aos. En esa poca acab


M i rvol ucin. Se cuenta que un hombre y una muje
H In asa del Dios que se llama de Chalma. El homb
lio naban cmo mantenerse, ya que no haba trabaj
110 il templo y seguido espiaban.
(lomo haba mucho dinero que se junta en la igle
mu llar al sacristn y se llevaron el dinero. Huyeron
l un el dinero. Pero como era mucho dinero, el sace
y Itw bendijo: algn da se volveran animales feroc
Vino el da en que llegaron a Topilejo por Aju
M una casa. Tocaron en la puerta. Dijeron, "Ser
111 >H quedemos aqu estsurbcrie? Maana, temprano
il* la casa de ustedes,/porque vamos de. visita a otra
As lo dispuso Nuestro Dios. Nadie\saba lo q
Mu casita.
/
Amaneci. La hija (de los dueos de la casa) f
|M<lre y a su madre. Ya nos los encontr. La casa es
|im huesos regados Centro de la casa. Se espant la
(|ii<; haba huesos tirados. Empez a llorar y les pregu
vivan a espaldas de la casa de su madre, "Sa
lu vez, lo que pas?"
Enseguida le dijeron, "Anoche vino un hombre co
Dijeron que pedan alojamiento por una noche.
liemos temprano por otro rumbo.' Y no supimos m
Luego se supo lo que haba pasado, porque hab
lie la casa a las fieras. Se encaminaron hacia San S
ca de Oztotepec) antes de Topilejo, donde se haban
hombre y a una mujer.
Cuando llegaron a San Salvador confesaron lo que
tn el templo de Chalma. All se juntaron much
mujeres. Repicaban las campanas para que se jun
Tal vez fuera posible cogerlos y apresarlos, ya que
fesado que haban robado el dinero y los candelab
Tambin haban dicho que andaban muertos de h
blan hablado de) cmo se haban comido al homb
en Topilejo.
Pero para cuando se juntaron los policas, la
haba tragado. Con esto se espant la gente. Al sigu
55

tetihpac intlac' altepeme oncuanon azo cuali oquintepotztc


Omoxeloque ican nohuian xolalpixquez amo cana oquinextiquc
Tlali oquintolo. Zan yexpa tlamachotili, imn yopano tlacotonali
aihmo ca oquizaya ipan otli.
Zan yotlan.

56

a las autoridades de Milpa Alta para ver si


p*i Mullir. Los policas se extendieron por todas pa
tf ICH pudo encontrar en ningn lado. La tierra se
g<l<>. A las tres horas, despus de medioda, nadie
(por el miedo que tenan.)

57

18. Yeyi tecihuahuahuan


Zazanili ipampa ce tlatihuani ahquen oquipiaya yeyi cihuanu
Ce itlac' omocihuauhti ihuan orne zan oquintlapololtiaya.
Inin tlatihuani, ipampa tlatquihua, oquipiaya ach hueyi tornin,
Hueyi tlatquitl oquipiaya: nian amo neciya can oquiquixtiayii
tomin tlen oquinmacaya yeyi icihuahuauh. Nochtin cuali onio
tzotzomatiaya. Inchan oyeyehuataya. Amo cana otlatlapalehuiay;i.
Oacic ce tonali icihuauh ocualan ipampa tlacatl oquimpiaya
ome cihuame. Gen de inimequez cihuame oquipiaya piltzitzintin,
Huelez icayon coza oquitlazotlaya. Achto icihuauh amolla oqui
piaya conetl. Opapanoque xiuhtin ihuan ayic oquipix conetl.
Tlatihuani coza quintlazotlaya nochtin. Opeuh icihuauh cualani tlica ce caxtoli tonali oyaya quihtaz icihuauh. Inin cihuad
yoquimatia que ican nemi itlacatzin. Opeuh occente cihuatl noili
qui cualani. Amo oquinequia acauli centetl cihuatl itlac' ya/.
inamic. Icuac oquimat quename oquipiaya occe cihuatl ica cocone
ompa ocualtocaya.
Ck)za otlacoyaya tlacatl. Quenin yehuatl quintlazotlaya inimo
quez cihuame ihuan yehuan amo oquimatia quitlazocamatizque,
oyec ce tonali oya hueca cana tlacoxihuitl. Amo oneciya nian itlac'
achto icihuauh nian intlac' oc orne cihuame.
Otlatlatlanya yehuan azo ca quimatiz campa yez tlatihuani.
Icuac oquihtaque inpan oacico.
Inin quitlatolana, "Campa otiyeya? Tlican amo otitechnahuati can tiyauh? Oniquitoc ta yomitzpano." Otelhui tlacatl,
"Amo; onipapxalato ipampan nican zan nanechtlahuelitztoque."
Oya oquinmihtato oc ome cihuame queni cate. Tlen oquilhuic
cihuatl ica cocone noihqui oquitoque occequi cihuame. Ye yiman
quilhuia, "Xiauh can ic otia."
Oyac itlac' cihuatl campa cate cocone huan quilhuia, "Niquihta
ihuan nihcaqui quename tehuatzin tinechmononochilia. Quihtoznequi tineehmotlazotilia. Axcan timonequiltiz nozo amo
timochihuiliz tlen niauh niquitoz.
Cihuatzintli tlatlani, "Tlen on nihchihuaz?". Tlatihuani otlananquili, "Ta melahuac tinechmotlatlazotilia timochihuiliz tlen
nihnequi." "Nihchihuaz. Ximihtalhui."
Tlatihuani oquito, "Nihnequi niquitaz; ta melahuac tinechmotlazotilia, tinechmoquechtequiliz nozo tlen quitoznequi tinechmihtiz ta ye tinechmihti tiquitzaltiliz nonanacayo; noch
58

18. Los tres esposas

durillo sobre un hombre que tena tres esposas


lilil <!< ellas. Y a las otras dos slo las engaaba.
l'Xr seor, como era muy rico, tena mucho diner
flliM Hicieses; no se saba de dnde sacaba dinero
|w (liiba a las tres mujeres. Todas vestan bien; esta
HI mis < asas. No tenan que trabajar en ninguna p
I ,U'K el da en que la (primera) esposa se enoj
Ilumine tena dos mujeres. Una de estas mujeres ten
YI>* por eso la quera mucho. La esposa anterior (la
Imilla tenido nios. Haban pasado los aos y nun
I1'.I seor las quera mucho a todas. (Pero empez
l'd) mujer a enojarse^porque-rada quince das iba a
gunda). mujer. Esta (primera)\mujer ya saba c
hombre. Empez la mujer a enojarse. No quera qu
ir lucra coi/su esposo. Cuando supo que tena ot
lllos, lo corri.
MI hombre estaba entristecido, ya/que l quera
jnrs, y ellas no saban agradecrselo. Hubo un d
Ilie lejos (de ellas) como medio ao. No apareci
llicra esposa ni ante las otras dos mujeres.
lilla (la primera mujer) anduvo preguntando qu
Hi el hombre. Para cuando lo vieron ya haba ll
l.c! preguntaron (al hombre), "Dnde andabas? P
visaste adonde ibas? Pensaba que algo te haba p
test el hombre, "No me fui de paseo; (me fui) po
miraban muy feo."
Se fue (el hombre) a ver cmo estaban las otras
Ix- dijeron lo mismo que le haba dicho la otra
nios, "Vete por donde te fuiste."
El hombre se fue con la (segunda) mujer con
nios. Y le dijo, "Por lo que veo y oigo y lo qu
(lodo) quiere decir que me quieres. Ahora, quieras
hars lo que te voy a decir."
La (segunda) mujer pregunt, "Qu es lo que
El hombre contest, "Si es cierto que me quieres,
yo deseo." "Lo har. Dime."
Dijo el hombre, "Quiero ver si es verdad que m
cortars el cuello, lo que quiere decir que me mat
59

omit moihqui tiquitzaltiliz ihuan tihtemaz nonacayo ihuan omit


itic ce paltetl. Ye yiman tihtlalaquiz paltel itic majada. Imn ye
chicueyi metztli nitlalactaz pehuazque nechtetemozque occequi
cihuame. Huelez mitzteteljuilizque oncuanon tinechtemahtiz."
Ihqui omochiuh. Oacic chicueyi metztli. Amo neci tlacatl. Oquitelhuiliqui inin cihuatl ipampa coza oquitlazotlaya tlacatl ipampan oquipiaya yeyi cocone. Amo cana oyaya occehniuh.
Imn oacic tonali oquitelhuilique cihuatl quitemahtiz tenamic.
Ometequetz intlac' altepeme. Oquitlatolanque huan yehuatl
oquilnamic tlen tlacatl oquilhui.
Zan niman quinmecana xolalpixquez. Oquitemahtito in paltel.
Omomauhtique in xolalpixquez. Queni huelitiz quitemohua
tlacatl, ye oquitemacaque cente coconetontli?
Oquilhuique cihuatl, "Amo yehuatzin monamic." Cihuatzintli
oquinonotz in xolalpixquez quen omochiuh ipampan achto icihuauh aihmo oquitlazotlaya. Ta quinequiz inamic cacoquiz inin
conetl ihuan quihuepahuaz; oncuan on quitaz tlacatzintli, ta
yehuatl nozo amo yehuatl.
lean oquicac achto icihuauh tlen oquito occentetl ocan coconetontli huan zan amo ohuepauh. Otelpochtiac huan ye yiman
ye hueyi que icuac omocencahcaque.

60

IJIH- me hayas matado, hars picadillo y lo mismo co


Umhin los hars picadillo. Y echars mi carne y m
Una bolsa. Luego enterrars la bolsa en estircol. C
JiBNiulo ocho meses que yo haya sido sepultado, m
H buscar las otras mujeres. Tal vez te acusen (o dem
Ijuc me entregues."
As pas. Terminaron los ocho meses; no aparec
Demandaron a la mujer porque ella quera much
imrque tena tres nios. No se iba a ninguna otra
(liando lleg el da demandaron a la mujer para
I esposo. Se present ante las autoridades. Le toma
y -lia se acord de lo que haba dicho el hombre.
Luego ella se present ante los policas. Fue a ent
f)r espantaron los policas. "Cmo puede ser que
hombre y entreguen a urTiuo pequeo?"
(De la bolsa haba salido un, nio recin nacido
Le dijpron a la seora, "ste\no es tu esposo."
cont a Jos policas (todo lo que haba pasado ent
y su primera esposa, cmo no la quera. (Se le dijo
puposa, que no haba tenido/nios) que si quera
tendra que tomar al nio y criarlo hasta que viera
(Hasta entonces sabra ella) si sera o no sera (su
Cuando escuch la primera esposa lo que haba
mujer, acept al nio. Creci muy pronto. Se vo
Para cuando ya estaba maduro se casaron (el hom
mera mujer).
(Todo esto pas en Milpa Alta.)

61

19. Zazanili ipampatzinco comaletzin


itocatzin Quiliofas
Otlanonotzaloya quename omocauhtzino ipan tlaltihpahtli i < a
yeyi cocone. Inin cihuapili icuac omic inamic oquinemilic y.u
cuacuauhuitiuh ipan cuauhtlatli. Oncuanon oquicentlal;iyi
cuahuitl, ocotl, icuac oquimanamiquia. lea in oquinpanol;iyu
ipilhuantoton. Ohuecauh ocuacuacauhuia huan icuac oyeya xol<'
oquicuicuiya noihqui. Noihqui ocuicayan ocoxochitl, tlalorcg
nillo. Nochiyon oquimomamaltiaya cihuatl. Oaciya ipan ti;i
quiztli. Oncuan on oquinamacaya. Ihuan oquipiaya tomn i
quintlacualz ihuan quintzotzomatiz ipilhuan.
Oyec ce tonali cihuapili ocacique in ichtehquez tlatlaco otli
tlen cuauhtlatli. Oquinmagaque ma cecpa tiquitocan oquimih
tique ican oquixilanhuiaya cihuatontli tomn. Oquiquixtiliqic
ihuan ichtehquez oquitatacaque tlali can quitocazque in cihuail.
Amo> ac ipan omomatia tlen oquipanoc in cihuatl.
Ican ye huacauh omocauh icel; omic inamic. Imn yehuatl
cihuatl can ica ocuacuauhtinemia. Ompa oquixelohuaya itomin
ihuan oquitlaltocaya itzintli ce cuahuitl coza celic. Oquitlatc
tzontiaya centetl tetl oncuan on amo quixpoloz, can oquitlala
quiaya itomin.
Nochtlacatl ipan xolal onetlatlanilohuaya, "Queni quichihua
in Quiliofas? Tequiti; quimama hueyi cuahuitl quename yolcatl.
Ye yiman molhuiaya nochtlacatl, "Can quicahuaz itomin? Tlen
quichihuiliz? Momoztla temotleco ipan cuauhtlatli."
Ye yiman omonahuatique ichtequez can motlatizque oncuan
on quihtazque tlen quichihua. Ayic huele oquihtaque. Coza omotlachiliaya. Imn yoquimihtique, ichichiuh oyac ichan iteco, mocuitlapilalatzoa ihuan otlacolchocaya. Omeuh piltontli ye hueyi.
Omeuh huan chichi tzicuini nochi in otli cani ca omotiaya iteco.
Que caan telpocatl. Oacito can oquimihtique cihuatzintli ihuan
tlamatataca chichi. Piltontli quilhuia, "Tlen tihchihua? Tlen
tihtemohua, yoyoliton?" Chichi huel tlatataca. Ican amo oquimatia piltontli tlen oquitohuaya chichi, ya yiman noihqui piltontli opeuh tlatataca. Oquinextito inantzin yemihque.
Otecuilihtzatzic piltontli, "Xitlato, tinonantzin! Ahquen
omitzmihti?" Chichi oquimacuic cihuatzintli itech icxiuh huan
telpocatl ocacoc itech yatzocol. Ocuicac xolalpampa. Icuac yocaltencalaquia ipan xolal oquiztetzico xolalpixquez. Oquihtaque
62

19. Cuento de la seora llamada Cl

(liiiii.ib;iu que (Cleofas) haba quedado en el mu


(iando muri su marido, esta seora se d
(f Art ni el monte. As juntaba lea, ocotes y lo qu
I In niiino. Con esto mantena a sus nios. Du
M*Mi|><) ;induvo leando y cuando haba hongos los
Illihi, Tambin llevaba flor de ocote, oreganillo. Tod
I* wflora. Llegaba al mercado. As lo venda y tena
ilni de comer a sus hijos y darles de vestir.
l.lrtf un da en que los ladrones agarraron a la
(tliinir, a medio camino. La golpearon, diremos de
lilil.non, porque llevaba Ksu seno la mujercita el
(junaron y/Ios ladrones rascaron la tierra para enter
Hipo lo qjae le haba pasado a la\mujer.
l'cro ya haca mucho tiempo que haba quedado
limeo su marido. Cuando esla mujer andaba
II|I,H i;iba su dinero y lo enterraba debajo de un rbo
Lo atrancaba con una piedra para que no se le ol
lll)(a enterrado su dinero.
Toda la gente del pueblo se preguntaba, "Cmo
ftti? Trabaja; carga lea como un animal." Lue
lodos los del pueblo, "Dnde guardar su dinero
Todos los das sube y baja del monte."
Luego se pusieron de acuerdo los ladrones para
deberan esconder para ver lo que haca (Cleofa
pudieron ver. Se cuidaba mucho. Cuando ya la ha
itu perrito se fue a la casa de su amo, moviendo la co
Se levant el muchacho grande y el perro corri
camino por donde haba pasado su ama. Iba po
muchacho. Llegaron al lugar donde haban matad
y el perro rascaba. El muchacho le deca, "Qu
buscas, animalito?" El perro slo rascaba, pero c
no entenda lo que deca el perro, el muchacho l
comenz a rascar. Encontr a su madre, muerta.
Grit de susto el muchacho, "Habla, madre m
mat?" El perro agarr a la mujer de un pie y el
agarr del sobaco. Se la llev al pueblo. Cuand
llegado al pueblo salieron los polican. Vieron c
63

~~

Ican ayic temac ohuetzque, omolcauh. Aihmo ca oquilnamiquia


tlen panoc ipan cihuatzintli. Ihuan oacic tonali in ichtehquc/
omocuepque ipan in xolal. Imn yomimihque in tatzitzihuan ipan
otli ohuepauh cente tzilacayomecatl huan oquipiaya tzilacayo
toton. Oquitac cente hueyote huan oquinemili quitequiz. Yehu;itl
oquimata quename quimatlanana cente tzilacayotl. Huan icuar
oacic ompa xolalpampa aihmo tzilacayotl sino ye ce xayacatl de
cihuapili ahquen oquimihtique.

ya muerta. Se lo llevaron ante los jueces. Le h


HN. "Qu te pas? Por qu traes asi a tu madre
|| muchacho, "Como ustedes saben, mi madre lea
(fflM | ara mantenernos y vestirnos. No sabemos lo
i mi madre. El perrito que la acompaaba fue el qu
Hur, aullando por todo el camino. Llegamos al
Ni u I >,i sepultada mi madre. El perro comenz a rasc
fpn como ya llevaba tiempo rascando y no sacaba n
bin comenc a rascar la tierra. Llegu hasta la cara d
Mr asust."
l.<: dijeron, "No sabes quin mat a tu madre?"
(on test el muchacho, "No".
Pusieron poHcas^pafaaue buscaran a los asesinos
PMTLOS por/Tepoztln, por^Guernavaca y por Chalco.
mtlirr quienes eran los asesinos o si se estaban esco
hiilian ^platicado de su crimen), o cmo haban
ora,
J
Pero como no cayeron (los/asesinos) para nada, s
lliulie recordaba lo que le haba sucedido a la seor
11 l.i en que los ladrones volvieron al pueblo, cuand
muerto sus padres. En la calle haba crecido una pla
niyote. Y tena chilacayotitos. Vio un (chilacayot
Decidi cortarlo. Saba que llevaba en la mano un
(uando entr a la entrada del pueblo ya no era chil
la cara de la mujer que haban matado.

Ican altepeme oquimactaya que omic cihuatzintli ipan cuauhtlatli, ican yohuecauh omic cihuatl ihuan onecico imac' tlacatl
zan niman ocacique xolalpixquez. Ihuan oquilhuique, "Tlican
ticuica inin xayacatl momac huan tiquitzquitiuh itech itzon? Inin
quitoznequi quename tehuatl otimihtic cihuatzintli. Axcan tiquitaz: yehuatl tlatoz ihuan quito/ ahquehuan oquimihtique. Amo
zan tehuatl."

Como las autoridades (queran) saber cmo hab


mujer, y como ya haca mucho tiempo que haba mu
vino a aparecer en manos del hombre (el muchacho)
|K)licas en seguida y le dijeron, "Por qu llevas es
mano y la vas agarrando de los cabellos? Esto quiere
mataste a la seora. Ahora vers: ella hablar y
fueron los que la mataron. T no fuiste el nico."

Ye yiman oacito itlac' huey altepetl ihuan quilhuia, "Tlican


ticuicatz inin cihuatzintli itzonteco momac?" Imn on amo oquimatia tlen tlananquiliz, ican yohuecauh miquiztli, oquitoc, "Huelez aihmo ca oquilnamiquia inin cihuatzintli." Oquicamapicaltique ce tepozton; oncuan on tlanonotzaz quenin ihuan ahquehuan
oquimihtique. In ichteque temacohue inma altepemeh ihuan ye
yiman oquimictique.

Luego llegaron ante el juez principal y le dijo, "P


la cabeza de la seora en la mano?" (El muchacho)
contestar pero como ya haca tiempo del fallecim
que tal vez ya nadie se acordaba de la seora. Le p
boca (de la cara-chilacayote de la mujer muerta) un
esto platic quines y cmo la haban matado.

quename ocualicaya inantzin ye mihque. Ocuicaque itlac' altepcil)


quitlatolana. "Tlen omitzpano? Tlica ticuicatz ihquin monantzin?" Otelhui piltontli, "Quen namomachitia, nonantzin onm
cuacuahuiaya huan omonamaquiliaya cuahuitl ica otechmotlwcualtiliaya, ihuan totzotzomahuan. Amo tihmati tlen oquimojmnolti nonantzin. Chichiton oquimoyolaliliaya, yehuatl onechamni
tlacolchoca nochi in otli. Otacito can omotlalaquitaya nonant/.in,
Opeuh tlaltataca chichiuh. lean ye huecauh tlaltataca ihuan
amolla quiquixtia, noihqui nehuatl onipeuh nitlaltataca. Ijxm
oacito ixehuayo nonantzin, onomauhtic."
Quilhuia, "Amo tihmati ahquen oquimihti monantzin?"
Otlananquili piltontli, "Amo."
Oquintlacalque xolalpixquez quitemozque inomequez otlamilitique. Oquintitlanque mame ica Tepoztlan, ica Cuauhnahuac,
ican Chalco. Oncuan on ac quimatiz ta yehuan otlamihtiquc,
motlatlatitinemizque nozo tlanonotzazque quenin ica oquimilui
que cihuatzintli.

64

El ladrn cay en manos de las autoridades y lueg


65

Ye yipan inin xihuitl itelpoch in cihuapili yomocicihuauhti<|i


huilln cisado. Al mayor, su madre le platic de d
nochtin. Inon tlacatl hueyi de nochtin, oquinonotz inantzin c;nn|
llt) KII ir <! dinero de la tierra. Fue el hijo adonde le ha
quitlalquixtiz tomin. Oyac tetelpoch can on oquinahuatic inani/li
||| i i m d i r en un sueo. As se hizo. Fue adonde le dij
icochpan. Ihqui oquichiuh. Oyac can/ oquilhui inantzin. Ui
Hiiui|ii la rama de un rbol, digamos, como si estuvie
matzayana ce cuahuitl, ma tiquitocanj quename ocuacuahuiy^
|f ilc donde arranc la rama sali mucho dinero. El
Ihuan campa omatzayan oquiz ixahche \tomin. Tlacatl oquipol
jHMilido a su madre, pero ya muerta le dio todo este d
inantzin ihuan ye mihque oquimahtic nochi in tomn.
Nouuls
allhijos)
se acaba.
Zan ompa tlami.
\l | u i a estos aos el hijo (y los
dems
de la seora

66

67

III. CUENTOS MORALIZADO

Las cuatro historias que aparecen


son ejemplos con una moraleja b
que no expresada en una frase
acostumbra en muchas fbulas y
Viejo Mundo. La primera narrac
el buen trato a los ancianos, la s
sentido realista en los negocios de
cera habla contra el desperdicio y
raya la necesidad de rendir culto

20. In coli, in piltontli ihuan in tatapatli

20. El abuelo, el nio y la cobij

Tlanonotzaloya mach oyeya ce tlatihuani tlatquihua. Onemiy;i


(ataban que haba un hombre rico. Viva con su
itlac' icihuauh ca orne piltzitzintin. Inin tlatihuani opapanoaya
lio* nios. A este seor le iban pasando los aos.
xihuitl ihuan xihuitl.
I ,leg el da en que muri su esposa pero como q
Oyeco tonali omic icihuauh. lean coza oquintlazotlaya ipilI Nns hijos jams quiso volverse a casar con otra muj
huantoton ayic oquinec occe tonali mocihuauhtiz itlac' occe cihua
(Ir i|iie golpeara a sus hijos. l les haca de comer
tontli cuache quimaguilizque ipilhuan. Yehuatl oquintlacualchi
IdViba la lavandera.
huiliaya. Tzotzomatli oquinpacaya tlapahque.
(inando creci (uno de los) jvenes decidi casar
in padre, "Quiero casarme con la hija de Mariqu
Icuac ohueyiya ce telpocaton oquinemili mocihuauhtiz. Oquil
hu itatzin, "Nihnequi nocihuauhtiz itlac' Malintzin ichpocli.
|iin|;imos vivir felices juntos. Buscaremos una sirvie
Azo tipahtazque itlac'. Tihtemozque ce tlaquehuali oncuan quipa
le ayude en el trabajo de la casa."
palehuiz ipan tequitl itech monequi cali.
As se hizo. Pidieron a la muchacha. En seguid
|H- la iglesia. Y as iba pasando la vida muy bien
Ihquin omochiuh. Oquitlanqui ichpocatl. Zan niman oquinH licmpo, como a los tres o cinco aos, tuvieron un
cencauhque ica teopa. Yoncuan ohuilalotaya zan cuali. Ihuan
can ricos tenan todo en la casa: maz, frijol, hab
icuac ye huehuecauhton ica yeyi o macuili xihuitl, oquipixqui
gallinas y borregos. Tambin tenan caballos para
noihqui ce piltzintli. Ican-tfatqmhuaquez nochi oquipiaya ipan
cali: tlaoli, yetzintli, ahuax, pitzome^cuanacame ihuan meto ton.
i iTrenos. Recogan muchas semillas todo el ao.
(Pero) cuando el padre de este hombre se comenz
Noihqui oquinpiaya cahuatin ica otocava ipan imilhuan. Ach
hueyi ocacoquiya nochi in xihuitl.
\e yiman itatzin inin tlacatl yocolahuiya.
Icihuamon
yoqui.111 nuera lo
miraba con
desprecio. Fueron pasan
Un da la nuera le dijo a su esposo, "Este tu padre,
(|tie lo tengamos aqu. .Ensucia toda la casa. Si le
tlayelihtaya. Opapanoc oc cuache xiuhtin. Ce tonali cihuaniontli
lira la comida en el suelo y ensucia mucho su ropa.
quilhuia inamitl, "Inin mtala aihmo nihnequi oncuan tictiazque.
Zazan tlapitzochihua ipan cali. Tla/nilitlamaca quichayahuan in
([iie est con nosotros. Crrelo."
tlacuali ica tlalpan. IhurrTtzctzoma quitzoyotia coza. Aihmo
El marido dijo, "Adonde quieres que vaya mi pad
nihnequi oncuan yez totlac'. Xihtoca."
p de que tuviramos de beber y de comer. Por eso
Inamic oquitoc, "Campa tihnequi yaz notatzin? Oquixotic tlen
puedo correr."
ipan tatlizque ihuan titlacuazque. Ipampa on ahuel nihtocaz."
Fueron pasando ms aos. Este hombre estab
Opapanotac oc cuachi xiuhtin. Inin tlacatzintla oc cuachi
De nuevo comenz la nuera a decirle a su marido,
yohuhuetic. Opeuh cihuamontli occepa quilhuia inamic, "Tlacaa tu padre, te abandonar con todo y tus hijos."
mo tihtocaz motata? Nimitzcauhtehuaz ica nochiuh mopilhuan."
Como as le deca la mujer, lleg el da en que
lean ihquion oquilhuiaya icihuauh, oyec tonali oquitocac. Quildijo, "Vete. Ya no te quiero aqu, padre mo, (aun
huia, "Xiauh: acmo nimitznequi nican tinotata, ihuan otitlaxotic
cupaste porque tuviramos de comer y de beber. A
tlen tihcuac huan tlen tiqui. xan xiauh, xiquiza de ipan nocal."
de mi casa."
Tocoltzin oquiz otlica. Chochocatiuh huan oquitotaya, "Can
El anciano sali a la calle. Iba llorando y dicien
nicochiz? Amo ac niquixmati. Cuali yez ma nitlatlauhtiti noteldormir? No conozco a nadie. Estar bien que le p
poch ma zan caltech nicochiz caltenco. Itelpoch oquicelic huan
(que me permita) dormir en un rincn aunque s
quilhuia, "Axcan oncuan ticochiz. Moztlahuatzinco xiquiza."
hijo acept y le dijo, "Ahora dormirs aqu. M
Tocoltzin oquitoc, "Ma tel niquizaz oncuan. Xinechtlacoli ce
El abuelo dijo, "Est bien. Saldr de aqu. Reglam
tatapatli can oquimiloz ca nicochiz."
para envolverme para dormir."
70

71

riiiiiiHini.
iiiiu' i
N l l l l l i l l li

< h.
hiiii
linii

<ii, "Xiauh cahuacorral ihuan xihiaiiu


li huan xmaca mocoltzin ma yanli."
"htli ach cuali ihuan hueyi. /.ni
a mocoltzin."
'uh que oquilhuiaya itata. O(|iii
in piltontli, "Tlica tihte(]iiii'
-oltzin." Piltontli otlananqui
lopililiz icac tehuatzin timo./quimilotzinoz que nocoltzin."
, tlacatl, oquicuepaton itatzin hu;in
., notatzin. Aihmocana tinicaz. Moxhuit/in

|l jiivcn le dijo al nio, "Ve a la caballeriza y busca


! cjie haya, y dsela a tu abuelo para que se va
Hj)HiHiii'> una cobija buena y grande. Luego le dijo
i tu abuelo."
Ulr nio no hizo lo que le haba dicho su padre. Co
lio*, l padre le dijo a su muchacho, "Por qu la
n i|'"' se la des a tu abuelo." El muchacho contest
todii. Guardar (la mitad) para cuando t ests
f |U U1 cobijars como mi abuelo."
(iii.mdo el hombre oy estas palabras fue a traer
)j|i|(*ii(lole, "Ven, padre. Ya no te irs por ningn lad
M lin compadecido de ti."

72

73

21. Florita ihuan totolteme

21. Florita y los huevos

Zazanili pampa ichpocatl itocan Florita. Inin ichpocatl 011,,


cauh ihnotzin, nian itatzin, nian inantzin. Ayaca ipampa otll
coyaya. Omocauh coza tepiton. Oquimacoquilic iteonantzin.
Ohuepauh cicihuanton. Ye yiman oquinemili hualaz M r \
metztequitiz, ihuan itlaxtlahui oquimopialtiliaya teonantli.
Icuac oquixnenehuili ye miac oquipiaya itomin; oquicoh pi/ol
cuanacame ihuan oquincauh itlactzinco iteonantzin. Yehua oinl
tztequitia; teonantli quimixotiliaya yoyoliton. Zan ihuian oqu ii i
ce axno.
Opaquiya. "Nehuatl ihuan axno tihcuicuizque xihuitl, lli
quicuazque noyoyolihuan. Niquinehuiya icuac ye miaque yole
toton tlatlazazqueihuan nehuatl niaz tianquizco; niquinamacal i
totolteme.
Oacito oquincentlalic totolteme. Oquinhuicac tianquizco oqi
namacato. Quen oquito paqui iyolo oquilnamic inimequez toi<
teme. "Tlen niquixtiz tomn intech totolteme. Nihpipiaz cam
aciz can nocoaz ce cihuacuacuacue. Oncuanon nihnamacaz ii
yalotl."
Ye yiman cihuanton oyaya tianquizco tlanamacaz ica totoltcnu
Ihuan niman oquilnamic tlen quichihuaz ican tomn. Huel o]
quiya. Ihuan oacotzicuin huan oquinchayauh totolteme.
Aihmo oquimpix tlen quinamacaz. Oacito ichan. Omocalten
ihuan choca. Quitlatlania teonantzin, "Tuca tichoca?" Cihu;ui
ton oquito, "Nichoca ipampan opipitzicaque totolteme. Niai
cente omocauh cuali."
Ahiquin oquipano yexpa; campa ayohmo oquinequa quim
xotiz occequi yoyolime. Oquitohuaya, "Goza notequipachohii;.
intech yoyolitoton. Huelez amo yihuelitzin toteotatzin nocohui/
cihuacuacuahue.
Yotla.

Cllrnio sobre una muchacha llamada Florita. Esta


lucilina: ni tena ni padre ni madre. No haba qui
jWiii por rila. Qued (hurfana) desde muy peque
III M I I I I ! I i i i a .
( l n ' i i(') la nia. Despus decidi venir a Mxico a t
l i l v l n i a y su sueldo se lo daba a guardar a la mad
|*mi cuando se dio cuenta ya tena mucho dinero
jilK'K o, gallinas y los dej con su madrina (en el pue
t l n l i n j ; i l m y la madrina le cuidaba sus animales.
tlwipuAs compr un burro.
l,r ilaba gusto (pensar): "Yo y el burro iremos a r
I I M I . I (hules de comer a los animalitos. Deseo que
i1 MI i muchos mis animalitos (las gallinas) pongan
il il mercado. Ir a vender. Ir a vender huevos"
I.U'g el da en que junt (bastantes) huevos. Se
14 vrndcrlos. Como ella haba dicho, estaba muy
tMiiilo en los huevos. "De aqu, de los huevos,
Ahorrar el dinero hasta que pueda comprar una bec
i CK vender su leche".
Luego la joven se fue a la plaza a vender los hue
(cu el: camino) lo que iba a hacer con el dinero. Iba
V dio un salto y se le cayeron los huevos.
Ya no tuvo qu vender. Lleg a su casa, se encer
Ilutar. Su madrina le pregunt, "Por qu lloras?" D
fhn, "Se me aplastaron los huevos. Ni uno qued b
As pas tres veces, hasta que ya no quera cuid
Miiilitos. Y deca, "Me preocupo acerca de los anim
no sea la voluntad de Dios Nuestro Padre que yo c
ternta."
Termin.

75

74

22. Zazanili ipampa metztequitque itocan


Malintzin
Jnin ichpocatl ican itatzitzihuan coza ihnotlaca oquipiaya tlcn
memetztequitiz techachan. Ihquion ica otlapalehuiaya tlen quicu;izquc ihnehuan ocuachi tziquitoton.
nin ichpocatl ocalac ipan cente cali campa coza oquitlazotlaya.
Aic ocahuaque. Itecohuan coza opahtaya itlac' Malinton. Omp;i
ohuecauh. Huan ihcuac oyec ce tonali omococo, oya khan omp;i
mopatiz. Itecohuan ocontlapalohuaya ican coza cihuanton noclii
imacopa. Azo tlacualchihuaz, tlapacaz, tlatepozpachoz in tzotzo
matin. Ica on coza oquitlazotlaya. Ipampa omotequipachohuayn
itecohuan. Oceceuhtan ichpocatl ihuan occepa omocuep oncuan
tequitiz.
Oyaya tianquizco tlacohuaz tlen mocuaz. Oquitlalitehuaya
tlipan cente xohtli ica yetl, oncuanon ihcuac hualaz yoyec huicic
yetzintl. Icihcan otlacualchihuaya. Zan que tlatoz tecotli, "Ye
nimayana; icihcan titlacuazque", inin ichpocatl icihcan otetlamacaya.
Itecohuan ayic oquihtaya tlen quichhua. Ta omocahuaya tlacuali amo quimatia quitetlacoliz. Otlachayahuaya otlica. Oncuanon oqucuaya chichime nozo pitzome. Ta omopachohuaya
tlatlayehquez oquimilhuiaya, "Xiacan, amonca tlen namechtlacoliz." Tlatlayehque oquitohuaya, "Ma zan cente motlatlaxcaltzin xinechmotlacolili. Ach nimayana." Ayic oquitetlacoliaya,
nian itla.
Ipan in cali olamatic ichpocatl ihuan ican yelamaton, aihmo
oquimatia tlen quichihua. Ye yiman occepa omococo. Oya ichan
ompa quipatizque. Ican coza yotequiti aihmo oquipix paquiliztli.
Ohuala tepatique huan oquitoc, "Huelez aihmo cehuiz." Tatli
ihuan nantli choca, can nochi nihnetoton chochoca, ipampa ye
tlanahui yihniuh. Ihquin oquinpapanohuaya imimequez mahuiztictlaca. Oacih tonali oquitlapaloco itecohuan. Ihcuac cacito
yomic Malinton.
Opano ce xihuitl yoquitlalaquique in ichpocatl, icuac ce tonaltica cacito Malintzin itlac' in tecohuan.
Huan omomauhtique itecohuan ihcuac oquitaque Malintzin.
Huan quilhuia, "Tlaon otayico? Yotimitztocaque? Tlican oncuan tiquiztinemi?"
76

22. Cuento sobre una sirvienta llama


Mariquita

Kklu jovencita, ya que sus padres eran muy pobres


llltliii trabajando por mes en diferentes casas. As ay
Ijliii (onneran sus hermanitos menores.
lUlii muchacha entr en una casa donde la quer
N l I H i a la regaaron. Sus patrones estaban muy co
Mu lijuita. All dur mucho. Y cuando lleg el d
Pllln n') se fue a su casa. All se iba a curar. Sus patr
H vliilar, porque la joven lo saba hacer todo: ha
IdViir, planchar la ropa. Por eso la queran mucho. Por
I u | ni lia n por ella sus patrones. Se fue aliviando la don
f) li.ihajar.
Ih.i al mercado a comprar comida. (Pero primero)
ni!,i (on frijoles en la lumbre, para que cuando volv
viera bien cocido el frijol. La comida se haca pronto.
tumo deca el patrn "Ya tengo hambre. Queremos
Iti". la doncella les daba de comer rpidamente.
I,os patrones (sin embargo) nunca se fijaban en u
hu[;). Si quedaba comida no saba regalarla. La tira
Aul es que se la coman los perros o los puercos. Si
ION pordioseros, les deca "Vayanse! No tengo qu
1(1 pordiosero deca, "Reglame aunque sea una tort
Hincha hambre." Pero jams regalaba nada, nada.
En esa casa se hizo vieja y como estaba vieja ya
(|iic haca. Luego se volvi a enfermar. Se fue a su c
In curaran all. Pero como haba trabajado mucho y
buena salud. Vino el curandero y dijo, "Tal vez ya
El padre y la madre lloran y todos sus hermanitos ll
est grave su hermana. As les pasaba a estas pobres
fl da en que vinieron a visitarla sus patrones. Cua
ya haba muerto Mariquita.
Pas un ao desde que haban sepultado a la donc
lleg Mariquita al lado de sus patrones.
Y se espantaron sus patrones cuando vieron a Ma
dijeron, "Qu viniste a hacer? Ya te sepultamos.
haciendo por ac?"
77

Ihquin opapano azo orne o yeyi xihuitl: oquinmohtitiaya iu 'I II


huan. Itecohuan yomomauhtiaya, "Tlen topan mochihua? TIo
huitz momoztla Malintzin? Tiahue tihmohtilia ce topixquc m
motlateochihuilique. Azo ihquion aihmo hualaz Malinton. /;m
huitz techmamauhtiz."
Iteco, cihuateco, oquitemoto topixque. Huan oquimolhuill,
"Tlican tlamamauhtia tometztequitcauh? Huelez ipampa Jiuc
cauh otechtequipano." Oquilmolhuilique topixque, "Tihneqiil
timomacehuitzinoz totlac'. Oncuanon tihmohtiliz ichpocatl. A/u
cuali tihmotlatolaniliz tlen ipampa techtepazolohua."
Oyeh tonali topixque oquimaxilito Malinton ipan tlitl oy*
huataya. Topixque omomauhtitzino ihcuac oquimohtili ichporail
ipan tlitl yehuatica. Opano yeyi tonali huan cihuanton can no/o
ohualaya. Ipan nahui tonali topixque oquimaxili icaltenco ipaii
otli. Malinton oquicuataya tlacuali tlen inon oquichayahuayn,
amoca oquitlacoliaya.
lea in yohpa oquimaxili topixque oquinmononochili itecohu;m.
Onemauhtilo. "Quenin huelez ihquin pao? Azo tihuelitizque;
ximotlateochihuili nochi ipan cali, nochi in xolal. Oncuanon
aihmo hualaz Malinton." Otlananquili topixque, "Ihqui tihclii
huazque. Ma zan tihtlatolanacan ichpocatl tlic quicua tlacuall
ipan otli tlen tlalpa chayauhtoc. Huan noihqui tlica yehuatici
ihpac tliltzintli."
Ihqui omochihuili topixque, "Tlica tihcua tlacuali inon
chayauhtoc? Solo chichime quicua o nozo pitzome." Malinton
amo otlananquiliaya. Quimolhuilia, "Xinechilhui tlen ipam|i;i
ihquin tihpano." Oquito Malinton, "Notatzin, niauh nimitzmol
huiliz tlen nopan mochihua. Nehuatl ayic onitetlacoli tlaxcali
nozo tlacuali. Nochi onihchayahuaya otlican. Axcan totat/in
ilhuicac itic metztoc nechhualmotoquilia. Ihuan noihqui tlico
nica ipampa coza onihtemitiaya tlicuilitl ica hueyi tecoli. Zan
onenempolihuia. Ica on nimitzmononochilia. Xiquimotlatzatzilili
occequi ichpocame inon metztequiti macamo cahuiliz ihtacnn
iteco. Ximotlacoyalti nopampa. Nechhualmotoquilia toteotat/in
ilhuicac metztoc. Mach nocuepaz nipitzotl ican onitlachayahuay;i
tlacuali ipan otli. Huel miac notlatlauhtia: nopampa ximoteo
chiuhtzino ipampa huelez tlen xiuhtin oncuan oniyec ye on xiulitin ipan niyez tlipan."
Omotlateochihuili topixque; omoteochihuili tliltzintli ican
ichpocatl. Za ca imn on aihmo occe tonali omocuep.
78

Ai es como pas durante dos o tres aos: se les p


til patrones. Sus patrones se espantaban. "Qu nos
(|M viene Mariquita todos los das? Vamos a ver a u
IIMHI <|iie venga a bendecir. As tal vez ya no venga
Mil nos viene a asustar."
u patrn, su patrona, fueron a buscar a un sac
ill(non, "Por qu nos espanta nuestra sirvienta? Tal
Hi estuvo sirviendo mucho tiempo." Le dijeron a
"Queremos que venga a tomar algo con nosotros. As e
a la joven. Tal vez usted le pueda preguntar
a perturbar."
11 n bo un da en que el sacerdote encontr a Ma
liiil.i sobre la lumbre. El sacerdote se espant cuan
diluidla sobre la lumbre. Pasaron tres das y segu
lii (oven. Al cuarto da el sacerdote la atrap afuera,
Miiiiquita estaba comiendo comida de la que tiraba
110 regalaba a nadie.
Habindola visto dos veces, el sacerdote lo platic a
He espantaron. "Cmo ser que pasa esto? A ver
Un l'iivor: bendiga usted todo en la casa, todo en el
yit no vendr Mariquita." Contest el sacerdote, "
ttliiH: noms le preguntaremos a la joven por qu com
||c la calle, la que est tirada en el suelo. Tambin
Pillada en la lumbre."
As actu el sacerdote, "Por qu comes la com
111 ma? Slo los perros comen eso, o los puercos." M
M'Nponda. Le deca, "Dime por qu te pasa esto." Dij
"Nrfior padre, le voy a decir lo que me pasa. Yo nunc
l l l l . i s o comida. Todo lo tiraba en la calle. Ahora N
i|ne est en el cielo me corre. Y tambin estoy en la lum
llenaba el tlecuil con demasiado carbn. Noms se d
l'nr lo mismo yo le aviso a usted que reprenda a alg
til vientas que no desperdicien lo de sus patrones.
I oh i pasin de m. Me corre Nuestro Dios que est en
va a volver puerco porque yo regaba la comida en
luego mucho que rece por m. Tal vez por los ao
itijii me tengan ahora en la lumbre."
I1',I sacerdote bendijo; bendijo a la lumbre y a la
llesilc entonces jams regres.
79

BIBLIOT
V.

23. In micailhuitl
Achtocopa in nenonotzaloya icuac tocoltzitzihuan, macli <iyi
ce telpocatl tlacihque huan itahtzin yomomiquili. Huan n;iin/
tli oquichoquilitemia itelpoch ica otlica pampa oquizaya. I'mii
zan niman tlathui, mehua zan yahui tlan imaicnehuan ca < > i l
in huinti ica pahtli, in huinti ica neuhtli. Ihuan ayic oquiliiiuyi
"Ye huitz micailhuitl. Tlen ticchihuazque, nonantzin?" Ayic ilnil
quihtoaya.
Ye yiman oacico micailhuitl huan nantli quilhuia "Motel]nuil,
amo ticmati tlen ye topan huitz? Ta xiquitani, ta nemi/(|iilii
motahtzin, axcan ye ohualtlatentazquia. Ye oticohuani inon i|
netlahuililo quicuitia in candelatin; tehuatl amolla mitzteqiii|mi
choa. Cual yez ticnemiliz cana timomaihtoti, ic ompa titequili
ica xicoa ce candela, in popochtli ihuan in papanton, ticmocliiiili
tilizque motahtzin huan mocoltzitzihuan."
Quihto telpocatl "Amo, nonantzin. Ahquen yomic, yomii,
Acnio mayana, acmo amiqui, acmo tlaquilehuia. Nechnamijiil
Ach hueyi namiqui pampa oniquic huey neuhtli huan hucyl
pahtli."
Zan niman inin tlatzicaconetl oyac in huintito occepa itlm
imaicnehuan ihuan zan huiptlatica yacitica in micailhuitl. An
quilhuia nantli, "Tlen mopan mocihua? Amo tocaqui tlen niinl
tzilhuia? Xitetemoti in cuahuitl ica tetoniquizque in mocoh/j
tzihuan. Ca huitze micatzitzintin huan cececoa pampa noclii
yohuali nenenemoa. Ca in yehuantin ilhuicac ic motepilia. Ipampa
oninicnequizquia timotequipachoz tepitzin. Motahtzin hual;i/
huan amolla ticpia tlen ticmacazque. Nehuatl tiquita, ahueli nitcquiti. Amonca canin nitequitiz."
Quihtoa piltontli, "Amo ximotequipacho, tinonana. Amo ticpia cachi cuali candela. Nehua niaz cualcan nicmitiuh ocotl huan
tictlalizque huey ocotl ipan caltemitl."
Zan niman quinto nantli "Ma telhuan cuahuitl."
Oyac piltontli huan zan niman ipan oteotlaquiz. Cuauhthi
omixpolo. Nantzintli quitemoa ipiltzin; chocatinemi ica pan otli.
Nian micailhuitl. Nohuian nacatamalolo. Tlacuachihualo c;i
techialo micatzitzintin. Ahuiac caltin ipampa tlapopochhuilo
ihuan tlanextillo ca candelatin. Huan inin cihuatl chocatinemi.
Amo quinextia itelpoch. Niman oquihto, "Tlen ipan mochihua,
nopiltzin?"
80

23. La fiesta de los muertos

i lempos pasados, cuando vivan nuestros abuelo


muchacho perezoso, cuyo padre ya haba muerto.
.i llorando por su hijo en las calles porque se s
(jlir i na necia se levantaba para irse con sus amigo
| emborracharse con aguardiente, a emborrachars
V nunca deca "Ya viene la fiesta de los muertos. Q
Himiuidta?" Nada de eso deca.
Pues vino a llegar la fiesta de los muertos y la ma
"IIjo mo, no sabes lo que se viene sobre nosotros?
finiendo a tu padre, si hubiera vivido, ya esto es
(lie ofrendas). Ya le hubiramos comprado algo q
\\\t: ceras; a ti nada te preocupa. Estara bien que
IMi trabajar y comprar una vela, incienso y panecit
bir i tu padre y a tus abuelos."
Dijo el muchacho, "No, mamacita. El que ya muri
ll< tiene hambre, ya no tiene sed, ya no se le apete
INI^O sed. Tengo una gran sed porque tom muc
aguardiente."
Luego este muchacho flojo se fue a emborrachar
mis amigos y ya slo quedaban tres das para la fiesta
los. Y le dijo su madre, "Qu te pasa? No oyes lo
Ve a buscar lea para calentar a tus abuelitos. Pu
difuntos y tienen fro porque caminan toda la noche
de) se les tiene en el cielo. Por eso yo quisiera que te
un poco. Tu padre vendr y no tendremos nada qu
que yo no puedo trabajar; no hay dnde yo traba
Dice el muchacho, "No te apures, mam. No ten
importante: la cera. Yo ir maana temprano a b
traer mucho ocote al patio."
Luego dijo la madre, "Que sea lea buena."
Se fue el muchacho y en seguida se le hizo noc
en el monte. La madre busca a su hijo; anda llorand
Ha llegado la fiesta de los muertos. Por todas partes
de carne. Hacen comida con la que esperan a los
casas estn perfumadas de incienso y dan luz las ce
jer anda llorando. No encuentra a su hijo. Entonc
le pasa a mi hijito?"
81

Ihuan omonacacicatecac huan oquicaque micatzitzintin moilii


tlahtoltique. "Xitlachia. Xictemo motelpoch. Tleca ic ihqui IM
ticahuilizcahua? Tleca ticacahua? Amo tictzatzilia. Ipampa 011 11
nantli. Ticmitequiz. Ticnacazhuilanaz. Oncuanon mit/neltoni
Tlen axan xitlacoya."
"Can ca moconeuh? Xictemoti; ipan cuauhtlatli ilpitioiii
pampa tlacihque. Otiquilhuiaya quitemotin in cuahuitl ica tiempo huan yehuatl amo quince. Nian candela quicuaz. Omitznail<
quili quicuitin ocotl ca techtlanextiliz. Ini oticualilpitiquizqur,
Xiauh pan cuauhtlatli; ac xitlatlauhti ma mitzhuica, iim
mitzyolaliti. Ihuan yionextitin motelpoch can otiquilpique; < ,i
ce zacamecatl ilpitica itech ce cuauhtzontetl. Huan otechil.ii
tihualpanotaque huan imn on yomomauhti. Ihuan quihto 'N<>
tahtzin, nonantzin! Ye ipan nonantzin onechmahuizquia; oneclmhuaya nitequitiz. Nehuatl amo onicnec onitequit. Notlatlacol JHO
chihua iquin nihtica.'"
Oquitac icihtzin, yohpacihtzin, iyexpacihtzin, yicnehuan ihuan
itahtzin quitlahpalotiquizqueh. Quihtocayotia, "Tlen oncuaii
tai?" "Oncan nechca hasta cuac namocueptzinotihueh, in amocalaquizqueh ilhuicac ihtic. Yiman on anechmotohtomitehuazqucli
nian. Mah nian amechmochili."
Zan niman oyac, ohuiloac nochtin micatzitzintin, oncan quin
techchilo. Oacalacoahqueh inon, icuac cente yehui ilhuitl canali,
tlathuiquixtiz. Quimama iquimil, quimama ce ayatontli, quimn
ma ce petlatontli ca netecoz can tepantlayohuaz.
Huan inin piltontli ompo quion oquilpitiquizqueh. Yoacii
nantli. Otlehcoc cuahtlatli ca ce tlacatzintli. Ca huchea. Huan
amo oquinexti itelpoch. Ohuala tlaocoya cihuatl amo quinixil
itelpoch. Zan niman ohuala ipan ichan huan choca.
Ye niman micatzitzintin tlacayo, quimoresponsotilia, neteochihualoh tepampa, canin ca ye teyemic. Zan niman ohuiloac cihuatl,
omotecac, cochi yohualtica. Huan icuac otlathuic, oquitac itelpoc li
yocalaquico. Quilhuia "Can otoyeya tlacihque?"
Huan piltontli choca. Mamamacuecuepotza, tzahtzi quen coyotl
huan quilhuia inantzin "Melahuac; axcan quema, nonantzin. Ye
noneltocac que melahuac huitzeh micatzitzintin!"

82

V >>c acost de un lado y oy que hablaban los m


(luir, Busca a tu hijo. Por qu lo abandonas? Por
N I'1 gritas. Pues t eres su madre. Le pegars. Le j
Tf]M,s. As te creer. Mientras tanto, entristcete."

"Monde est tu hijo? Ve a buscarlo; est amarrado


hur perezoso. Le decas que fuera por la lea con
lio i|iiiso. Ni una cera comprar. Te contest que con
|P p u t a darnos luz. Y lo amarramos. Ve al monte; pd
Ijiic le lleve, que te d nimo. Y ya encontrars a tu
In u marramos. Est atado en un tronco con una cuer
V U" vio pasar y se espant. Y dijo, 'Papacito, mama
llnhcrme querido mucho mi madre; me regaaba pa
JHt'u. Yo no quise trabajar. Estoy aqu por mi culpa

Vio a su abuela, a su bisabuela, a su tatarabuela, a


y n su padre que lo pasaron a saludar. Lo llamaron
lltr, "Qu haces aqu?" "Aqu me dejaron usted
Egresen, hasta que entren al cielo. Luego pasarn a
Mir. Aqu los esperar."

Kn seguida se fueron, se fueron todos los muertitos


lof esperaban. Entraron a las casas adonde les hacen
uno) carga su bulto, carga su ayate, carga su peta ti
IMIW donde se le haga de noche.

Y a este muchacho as lo amarraron. Lleg la ma


monte con un hombre. Est lejos, y no encuentra a s
triste la mujer porque no hall a su hijo. Luego vi
y llora.
Y ya aqu los muertitos estn entre la gente, se
|K>nsos, se reza por ellos; cada quien est con sus dif
In madre se fue, se acost, durmi (toda) la noch
maneci vio que su hijo entraba a la casa. Le di
rutabas, flojo?"
Y el muchacho llora. Se truena los dedos, aulla
y le dice a su madre, "Es cierto; ahora s, mamacita.
rs cierto que vienen los muertosl"

83

IV. ACONTECIMIENTOS LOCA

Las tres historias que siguen se ref


tecimientos, los dos ltimos legend
mera se refiere a la tromba que
vecino pueblo de San Pedro Atocpan
segunda trata de un hombre que
durante una epidemia y que fue e
vo por el ao de 1900 (esta historia
ga por el culto de los difuntos). La
'de la manera en que el demonio tra
la construccin del ferrocarril Mxic
a fines del siglo pasad

24. In hueyi quiahuitl


Opanoc ipan xihuitl novecientos treinta y cinco; huel Inicyl
otetlacoltiaya. Titlatoa de ipan in xihuitl ipampa omihque a< hl
miaque nenencame tlen opanotaya ica ipan toxolal.
Tlanonotzalo quename ohualteecan atlauhtli; amolla otlanm
lacac oncuan tlanahuatiz quename ye huitz quiahuitl. Yenin opi
noc ipan yeyi tonali junio icuac quimotlalhuiquixtilia Totcoin
tzin quimocuitilia Tlatihuani Misericordia de San Pedro A ( n
pan, ihuan tlaxcalteca omotenque oyaya Chalma. lean op<'iili
quiahui ocahuactemoque nochtlacatl ihuan occequintiri ocaxili
que cahuapa quiahuitl. Inin tonali ach huel hueyi otetlacolti;iy;i,
Inin opanoc icuac ometztac tlatihuani Crdenas ompan palacio,
Amaca oquimatia tlen tepan mochihuaz. Otlanamacataya elhuame, tlaca ica xochicuali. Occequi oquipiaya nacatl in quicuiui
barbacoa. Noihqui pitzotl icuitlaxehuayo yoyehtlihtlihuac, za ycn
mopiazoz ipan ce tlaxcaltontli. Ihuan ica ye tlacualiztli noclii
totonqui oyeya.
Opeuh quiahui, tecihui; ohuehuetz huehueyi tecihuitl. Nian
amotla otlamixten; ach cualtzin tonali oyeya, otonataya coza. Ica n
opeuh quiahui ohuecauh ce tlamachotiloni, tepan ocoxonio
atlauhtli ihuan nian ach quiahui. Ihuan ican tzitziquitzin teocali
ahueli ocalacoahuac itic. Ihuan tlen ocalahque itic teocali, noihqui
omimicohuac. Opeuh tlatzilini tepoztlamachotiloni ompan San
Pedro. Opeuh tlatzilini achi huel ihqui quenon oquitepexihuiay;i
in tepoztlatzilinali. Noihqui opeuh ompan Momochco Malacatcpec tlatzilini hueyi can teopa, Santa Marta, Santa Cruz ihuan occcqui barrios. Otiquizque ttlatlani, "Tlen ipampa huel ihqui
tlatzilini?" Amo technanquiliaya. Otopachoque campa ca tlat/ilinique ihuan otitlatlanique, "Tlen ipampa tlatzilini nohuian?"
Ihuan otechnanquili, "Titlatzilinitoque ipampan tlacayo vmicohuac San Pedro."
Nochin Momochco Malacatepec omehualti oncuan tlapalehuizque San Pedro quinquiquixtizque mimihquez itic zoquitl nozo
cocoxquez oncuanon quimpatizque zan niman. Ihqui omochiuh.
Omahcoque mimihquez ompa oyeya ce cuauhtlapechtli camp;i
tlatzotzona mosica. Ihuan tehuan otiaque ica ihpac tepetl ihuan
otiquihtaque quename coza oquiauh oquitlapo tlaltihpahtli tlahuecatla.
86

24. El diluvio

I'iis en el ao de (mil) novecientos treinta y cinc


(He lo que sucedi) en ese ao porque murieron mu
Ho que iban pasando por nuestro pueblo.
(nontan que vino (el agua) adelante por una b
llono el cielo para avisar que vena el agua. Esto p
junio, cuando le hacen su fiesta al Seor llamado
ritidas de San Pedro Atocpan, y se iban encaminan
^linos) tlaxcaltecas hacia Chalma. Pero como com
|p npearon todos los hombres de los caballos y a otr
|N lluvia a caballo. Fue un da que daba mucho
atonteci cuando el seor Crdenas estaba en Pala
Nadie saba lo que les iba a pasar. Las mujeres
tl Ir i ido y los hombres (vendan) fruta. Otros tena
tjut: llaman "barbacoa". Tambin tenan pellejo d
llorado (chicharrn) ya nada ms para ponerlo en
lunilla. Como era medio da, todo estaba caliente.
l'.mpez a llover, a granizar; cay granizo muy gran
tit se nubl; el da estaba hermoso; brillaba el sol.
comenz a llover dur una hora. Vino rezumba
bu i ranea y aqu hubo mucha agua. Pero como e
Irniplo no se pudieron meter en l y los que (logr
PII la iglesia tambin murieron. Comenz a repicar e
IVdro. Comenz a repicar muy fuerte como si se f
cu in pana. Tambin en Milpa Alta comenzaron a rep
|unas) en la iglesia mayor, en Santa Marta, en Sa
los otro barrios. Salimos a preguntar, "Por qu rep
le?" No se nos responda. Nos acercamos al que est
y le preguntamos, "Por qu repican en todas p
contest, "Repicamos porque ha muerto mucha
Pedro."
Todo Milpa Alta fue a ayudar a (los de) San
u los muertos del lodo o a los enfermos para qu
Inmediatamente. As se hizo. Levantaron a los m
plataforma donde tocaban los msicos. Fuimos p
cerro y vimos cmo haba llovido tanto que se ha
tierra profundamente.
87

Ototlacalque ca San Pedrocopa; tontemo ihuan tiquihta que....


me tezcatl petlantoc ipan in xolal. Oticaltencalahque San Ped u
ihuan tiquinamiqui cihuame quinapalotiuh ichpochton mih<|in'
Oc cuachi tinenemi ca tlacalitic, ma tiquitocan, ica yecac tepnmll
Ihuan titeyihta chochocohua. Titenamiqui cihuame, tlaca, din
choca. Tiquintlatlanique, "Tlica nanchoca? Tlaon namecli]>.i
no?" Otlananquilique, "Quen amo tichocazque? Totatzitzihuaii,
tonantzitzihuan huan topilhuan omimicohuac ipan in quiahultl
Ximocalaquican oc cuachi tlacalitic ihuan namohtilizque quciui
me tetlacolti tlen opapano!"
Oticalahque ca yixpan teopa; totlancuatitla oaciya atl. liman
tixpa ipanon cuauhtlapechtli oquintepetlalique tlaca, cihuamc,
pipiltzitzintin ihuan onepacholoya miixmatiz ta ac ihuaxi.i
mihque.

Nos fuimos por el rumbo de San Pedro; bajamos y


|Mirl>lo brillaba como un vidrio. Entramos a San
Pin on tramos con unas mujeres que llevaban cargad
murria. Caminamos ms adentro, digamos, por atr
y vimos que lloraba (la gente). Encontramos a muj
qur lloraban y les preguntamos, "Por qu lloran?
CSo u testaron, "Cmo no hemos de llorar? Nuestros
tra/i madres y nuestros hijos han muerto en esta
Ifliit adentro y vern cmo da tristeza lo que ha pa

Ipan inin tonali miac tlacatl omicohuac. Oteaxitic atl SHI


Gregorio ihuan occequi tlen otlecoque ihpac teocali ihuan inniiii
cuauhtin in quicuitia fresnos. Ompoyon tlacayo onemaquixiilo
Oquinmotemohuilique; nochtlacatl za chipinihua. Tlen otenct
tiaya tatli nozo nantli ocuicaya iconeuh nozo inamic oncuanoii
quitlapatilizque ihuan quitizque ta illa totonqui ipampa yocuah
pitzahuia. Ihuan cihuame cequi cocone oquimacoquito ica yipan
atoctli. Occequi oquimahcohque ica itocayocan Texocotiila
Occequi oquimacohque San Gregorio mimihquez ach hueyl
otitlatlacoyaque. Tlacayo omicohuac Momochco Malacatepct
Occequi de Tepozcla ihuan inimequez tlaxcaltecaz. Mate nalinl
tenamihhuan omicohuac ica tepilhuantoton.
Imanon oacico razn Mxico que oyeya San Pedro; oyaquen
cruces ta oncuanon oyeni cocoxquez. Amo huel miac cocoxquc;
oyeya; ach miaque mimihquez. Ipan nahui tonali junio omaxill
ompa San Pedro mahuiztic tlacatl Crdenas. Ihuan omohtili tlcn
mimihquez oyeya. Oquimotetlacolili tzotzomatli, ilmatin ira
nequimiloloz ihuan patli inomequez tlen cuauhtech ihuan ihp.-u
teocali otlecoque. Huan tlen mimihquez in mahuiztic tlacatzinil
Crdenas omocuilhuic quezqui mimihquez oyeya cana yeyi tlaca 11,
yeyi cajontin omotetlacolili. Ihuan tlaxcaltecaz amoca oquimix
mat. Noihqui oquinmaquilique in cajontzitzihuan. Achi miaque
tlacoyohtin omotlapoque oncuanon quinmotoquilizque tlen onii
micoahuac. Huan omotlatlauhtitzino Crdenas ma topixque qirin
momisatili icuac maxiltiz chicnahui tonali.

Murieron muchas personas ese da. Lleg el a


(iicgorio. Hubo otros que se subieron al techo de
|M ramas de los rboles llamados fresnos. All se sal
los bajaron; todos venan escurriendo. Algunos h
encontraron a su padre o a su madre y se los llevab
i Ir ropa y les daban alguna cosa caliente pues se est
tiesos. Y a las mujeres y nios los fueron a levanta
llamado Texocotitla. Otros los recogieron muertos
rio. Daba mucha pena. Murieron muchas perso
Alta, otros de Tepoztln y algunos tlaxcaltecas; par
ron cuaro matrimonios con sus nios.

88

futramos por enfrente de la iglesia; nos llegaba h


vi agua. Y enfrente estaba la plataforma; los fuer
Ni un montn, hombres, mujeres, nios y (la gent
jwia conocer si el muerto era de su familia.

Entonces lleg la noticia a Mxico de cmo est


y fueron (las ambulancias de) las cruces por si h
No haba muchos enfermos (pero) muertos s. El c
lleg a San Pedro el buen seor Crdenas y vio la gr
Regal ropa, sarapes para cobijarse y medicinas pa
que haban subido al techo de la iglesia o a los rb
nefior Crdenas apunt cuntos muertos haba.
tres, regalaba tres cajas. Y a los tlaxcaltecas nadie
Tambin les dieron sus cajas. Hicieron muchos
sepultar a los que haban muerto. Y (el seor) C
al sacerdote que les dijera su misa cuando hubi
los nueve das.
89

25. Zan huel matcatzin ximopanolti


Tlanonotzaloya mach icuac intervencin oyeya yeyimantica mi
huel miac tlaca mexica ihuan francestin omomagaya ican tcjxi/
tlacueponali. Omomagaya coza necoc omomimihtiaya.
Ipan inin tonaltin icuac omocuecuepopotzaya ican coza omoiui
mihtiaya ohualac cente cocoliztli. Oquitocayotique in tepatiqnr
mach colera coztic. Inin cocoliztli campa ocacalaquiya quen otln
chpanaya mimicohualoya. Zan ca tetlapaloloz onemahualoya. Zan
tlathuiz noihqui yenecocolo. Zan niman omilcohualoya. Nochtla
catl omomauhtiaya.
Oyec ce tonali ce tlatihuani omocococ; noihqui omic huau
oquitocaque. Opanoc cana cempuali ihuan caxtoli xihuitl. Inin
tlacatzintli can otoctitaya opeuh yopilaqui itlaquil. Ihuan tatianquizoquez opanohuaya iconpoyon. Imn opanohualoya ica
ipan tlaquili omocaquia tlalan otlatohuaya: "Zan huel matc;i
ximopanolti oncuan nopan chayahui tlali."
Ihqui on ohuecauh cana ce xihuitl. Ye yiman ninonotzalo den
pao ipan camposanto. Amo ac omoneltocaya. Otelhuito itlaulitzinco topixqui tlen omocaquia. Topixqui oquimotitlani teopanpixque, "Xiauh tehuatl xiquihtati ta melahuac tlalan tlatohua."
Inin teopanpixque opano ohpa ihpac tlaquili ihuan noihqui
oquicac que tlatohua. Huan oquilhuic, "Xicmolhuili topixqut:
ma nechmoquixtiliqui. Nihnequi nechmomaquixtiliz."
Oyac teopanpixque quimolhuilia topixque, "Ach melahuac tlen
mitohua. Onechtlatlauhtic nimitzmolhuiliz ipampa timotlatlatlauhtiliz ma quiquixtica." Topixcatzintli oquimohtilito in altepeme; ihqui on cual oquiquixtiani mihque.
Ye yiman opehque quitataca tecochtli. Imn ye yitlac' axihua
opeuh tlatohua tlacatl inon tlalan oyeya, "Zan huel matcatzin
ximotlataquilican. Coza nopan chayahui tlali." Zan niman oquiquixtique. Oquimiloque ica ce tatapatli iztac huan oquicalaque
in teopa.
In altepetl quitlatolana; noihqui in topixque. Necoc quitlatlania. "Ye queman otimic? Quezqui xihuitl tlalan tahtoc?"
Inin tlacatl otlananquiliaya, "Onimic icuac achi otlamimiquia.
Imantica on omicohualoya ihuan zan niman otetocoya ipampa
amo nemahualoz. Ye yimantica on noihqui onimic."
90

25. Favor de pasar despacito

.Se contaba que en la poca de la intervencin, h


hombres mexicanos y franceses que se peleaban a bala
JMliy duro y se mataban ambas partes.
Kn esos das, cuando se balaceaban, como haban m
vino una enfermedad que llamaron clera amarilla
Hilando entraba esta enfermedad a algn lado, barr
Be moran. Slo por ir de visita se contagiaba uno.
ysi oslaba enfermo. En seguida se contagiaban. To
Iiba espantado.
1 tubo un da en que se enferm un seor; tambi
Pili erraron. Pasaron unos treinta y cinco aos. La lp
rulaba enterrado este hombre comenz a sumirse. L
i|,ii(! iban a la plaza pasaban por all. Cuando pas
Iripila se oa que hablaba por debajo de la tierra, "
puse usted despacio, porque me cae la tierra encima
As es que dur esto como un ao. Entonces pla
ni sobre lo que pasaba en el cementerio. Nadie se c
u 1 sacerdote a decirle lo que se escuchaba. El sacerd
ElBcristn, "Ve a ver si es cierto que habla debajo de
Este sacristn pas dos veces sobre la lpida y oy
V le dijo (el enterrado), "Dgale al sacerdote que
micar. Quiero que me salve."
Fue el sacristn a decirle al sacerdote, "S, es cie
(lienta. Me rog que le dijera a usted que rueguen
lo saquen." El sacerdote fue a ver a las autoridades
ncar al muerto.
Tan pronto como comenzaron a rascar en el luga
estaban cerca, comenz a hablar el hombre que e
de la tierra. "Rasquen despacio. Me est cayendo m
Y luego lo sacaron. Lo cobijaron con un trapo blan
ron a la iglesia.
El juez comenz a preguntar y el sacerdote tambi
dos le preguntaban, "Cundo moriste? Cuntos a
metido en la tierra?" Este hombre contestaba, "
mucha gente mora. En esos tiempos moran y en
sepultaban, para que no se contagiaran, y fue ento
tambin mor yo."
91

"Ihuan ta on otihcuaya, ta on otiquiya?"


"Nehuatl ihuan nochtlacatl tlen micohua tihcua inon ce pantzin
momana mihcailhuitl, noihqui xochicuali."
"Ihuan ca ta on otimotlahuiliaya tlalan? Tlayohuatoc."
"Noihqui, inon candelatin momana mihcailhuitl. Nochiyon
topilia oncuan ica ticexiuhquixtizque."
Nitlanonotza ipampa tlacayo amo neneltoco que huitzi mimihquez.
Otlan inin tlatoli ihuan omic. Aihmo occe tonali omozcali.
Inin opanoc icuac topixque itocatzin Rosendo*; imahtzinco opa
noc. Huan yehuatzin omotlatequihtili mochihchihuaz caxa ca
quitocazque inin tlacatl ipampa tlen omicoya zan ca petlatl oqu i
lacatzoaya ihuan ihquin otetocaya.
Yotlan.

"Y qu es lo que comas, qu bebas?".


"Yo, y todos los hombres que mueren, comemos d
*e ofrece el da de los muertos. Tambin la fruta."
"Y con qu te alumbrabas debajo de la tierra? Es
"Era lo mismo: con las velas que se ponen el d
Todo esto nos lo guardamos para tener para todo e
Platico esto porque hay gente que no cree qu
muertos.
Termin esta Conversacin y muri. Jams reviv
cuando el sacerdote (de Milpa Alta) se llamaba R
cu sus manos. Y l mand hacer una caja para s
hombre, porque los que moran los envolvan slo
y as era como los sepultaban.
Ya se acab.

92

26. In tepoztlamimiloli
Otechnonotzque quename omotequit can ica panos tepozthi.
miloli inon oyaya ica Cuauhnahuac. Inin opapano icuac omet/i
tlatihuani Porfirio Daz.
Omomanilito ca itzalan Tolocan tepoztin tlen ipan momimiloliii
in tepoztlamimiloli. Tlanonotzaloya tlen opanoc ipan ce xohil
itocayoca San Lorenzo Tlatzotzonalo.
Mitoa que mach ompoyon omochantitaya inon amocuali, qiilcuitia xolopictli nozo demonio. Opeuh motequiti in otli. Ic;ui
yaxcan xolopictli amo oquincahuaya tequitizque tlaquhuallin,
lean patlatic atlautli omonemili motlaliz quenin amecali ihumi
icpac opanozquia tepoztlamimilo.
Opehque in tequiti tlaquehualtin ye ce metztli, ye orne metzill,
Yoquitequihtaya tlaca huan otlathuia yoxixiticac. Omotlatlaniay;i
in tlaca tlen ipampa ihqui on mochihua. Occepa oquinenemiti;i
ya in tepamitl. lean ihqui in opapanoya oquinenemilique yazqur
teopa quimohtilizque in topixque. "Tihmononochilizque tlen
topan mochihua. Titequiti cemilhuitl, huan tlathui yoxixihticac
in tepamitl."
Ohuilohuac huan quimononochilique topixque. Yehuatzin ye
yaciantzinco cacito tlen papanoya ipan atlauhtli.
Ihuan topixque oquinmolhuili, "Ahquen anima chicahuac?
Oncuan on yaz tlaxotiz icuac yocencauh tequiti. "Oquimoteochihuili ihuan oquimolhuilic, "Amo ticochiz. Tihpia tlen tiquita/
ahquen quixixititza tepamitl. Amotla tiquilhuiz, zan xiquit;i.
Xicuica motepoztlamachotil. Ihuan xiquita campa aci huan tlen
quimachotia in tepaztli. Moztlatica que axan onanhualaquc
namonochtin. Ihqui on namechia. Nanechnonotzazque tlen oquimahuizo namomaihniuh."
Ihqui in omochiuh. Oyaque moztlatica ihuan inon ahquen
otlaxoti, oquitlatlanique, "Tlen otiquitac?" Huan inon tlacatl
otlananquilic, "Timohtilizquia ipan chiuhnahui tlamachotiloni
ohualquiz cente quixtiano tlachichintihuiz. Ihuan occequi piltzitzintin tlacuitlapilhuia huan cente chichiltique. Ihuan otlacuacuauhhuiaya. Yiman ye nochtin oquehualotaya in quixtiano; zan
ca ce inmihxi oquitlacalia tepamitl."
Ihuan tlacatl inon otlaxotiaya omomauhti. Moztlatica oya ica
imaihnehuan oquimotilito topixque. Oquimononochilique in
topixque. Topixque oquimocaquiti. Huan ye yiman on oquintlalique yeyeyi tlaca cuache oquitlanini inon achto otlaxoti.
94

26. El ferrocarril

Nos contaron cmo se trabaj (el lugar) por dond


f i ferrocarril que iba a Cuernavaca. Esto pas en la p
Porfirio Daz.
\s rieles por donde iba a ir rodando el ferrocarril
llt medio de terrenos de Toluca. Se contaba que pas
llnitdo San Lorenzo Tlatzotzonalo (o sea, San Lo
tiiitarras).
(ientan que all habitaba aquel malvado que llam
o demonio. Comenz a trabajarse el camino pero
let'reno) del pingo no dejaba trabajar a los peones.
Hucha la barranca se decidi hacer una construccin
l'n i ocarril pasara encima.
Krnpezaron a trabajar los peones (y fue pasando)
meses. Trabajaban los hombres y amaneca destruid
luban los hombres por qu pasaba eso. De nuevo c
trabajar la pared, pero como pasaba eso decidieron
n ver al sacerdote. "Le platicaremos lo que nos pasa
lodo el da y amanece destruida la pared."
Fueron y le platicaron al sacerdote. l ya haba lle
I que pasaba en la barranca.
Y el sacerdote les dijo, "Quin es el de corazn
rl que ir a cuidar cuando haya trabajo." Lo bend
"No te duermas. Tendrs que ver quin es el que
|>;ired. No le dirs nada. Noms mralo. Y observa a
c|ti hora marca el reloj. Maana a esta hora vendrn
A.S los esperar. Me contarn lo que vio su compa
As se hizo. Fueron al siguiente da y le preguntaro
ba cuidado, "Qu viste?" Y ese hombre contest,
cuando el reloj marcaba las nueve, sali un catrn. Ve
(Y con l venan) muchos chamaquitos con cola y t
traan cuernos. Y cuando todos haban rodeado al
olo pie derrumbaban la pared."
Y el hombre que haba cuidado se asust. Al sigu
con todos sus compaeros a ver al sacerdote. Se lo
uacerdote. El sacerdote los escuch. Y entonces les p
hombres (ms) para que no le ganara al que prime
dado.
95

Topixque quimolhuilia, "Ximotlancuaquetzacan. Namecliini.


chihuaz. Amo namoca mahuiltiz in xolopitli. Noihqui xiquin
tlalican itech namomahuan in tlatepoztlamachotiloni. No< IHII
tlateochihuali yaz. Oncuan on amoca quitlaniz. Noihqui inin
cente yolcatl ipan tlacoyohuali mocuicatiz.
Jhqui omochiuh. "Huan inon achto otlaxotiaya tlacatl yehuail
on quihuicaz yolcatl huan quipia achto tlen tlatoz itlac' quixtiano,"
"Tiquilhuiz: 'tlica ticxixititza tlen yotitequitque? Axan tothu'
yotimahuilti; axan tiquitlani motlac'. Xitechilhui tlen ipani|>it
titlaxixititza.'"
"Oquitoc inin xolopitli, 'Amo nihnequi panoz ica nian cali
tepozmimiloni. Ipampa on nihxixititza tlen yonanquitequitqur"
Tlacatl quilhui in xolopitli, "Xitechilhui tlen ipampa ihu:ni
tlen tihnequi."
Ye yiman on otlatoc xolopitli, "Namechcahuaz ica namocal.i
tepozmimiloni ta namechmacazque notlaxtlahuili. Amo nihnequi
in tomn, jihnequi ce cientos tzontecome, huan tlacocientos in
tzonteco pipiltzitzintinl"
Mas como yoquimolhuili topixque que toananquiliz huan tk-n
quitlatlaniz in xolopictli oquilhuique, "Axan amo timitznanqni
lia. Moztla timitznahuatizque ta ihqui mochihuaz. Ye tihm;iii
ta moceliz tlen tiquitoa. Moztla tihmatiz."
Moztlatica oyaque quinmotlatlanilia topixque. Quenin ca on
necuepalo oquinmolhuilique topixque nochi ihuan occepa oquin
moteochihuili ihuan oquinmolhuili non tlacatl yolchicahu;u,
"Xiquilhui, 'Timitzmacazque nochi tlen tiquitlaniz. Quezqui
tonali tochiazque tehuan tocencahuazque tepamitl campa ic;i
panoz calatepozmimiloni? Tihnequi ma icihcan cencahui, ican
patlahtic atl ahueli tipano' ".
"Chicueyi tonali", xolopitli otlananquilia. "Chicueyi tonali.
Niman nechmacazque notlaxtlahuil!"
Yacitiuh tonali ye yiman quicencahuazque in tequitl. Occepa
oquinmonahuatilito in topixque. "Moztla tiquitatihue tequitl."
Inon tlacatl yolchicahuac oquilmolhuili topixque, "Amo tiquilcahuaz ticualiaz yolcatl tliltic. Tihteochihuazque ihuan tepoztlamachotiloni."
Xolopitli amo ipan omomatia. Yehua oquitoaya tlacoyohuali
tlacencahuaz. Oncuicatic yolcatl. Ihuan xoxolopitin ocholoque.
Yotlan.
96

l<r dijo el sacerdote, "Arrodllense. Los voy a be


de ustedes el pingo. Tambin lleven sus r
IMlio. Todo ir bendito. As nadie les ganar. Tam
Htul (un gallo) que cantar a la media noche."
Al e hizo. "Y el que primero cuid, se llevar
(muli.i que hablar primero con el catrn."
"Le dirs: 'por qu destruyen el trabajo que ya hi
(f luis burlado de nosotros. Ahora te preguntamo
||tl nos destruyes.' "
(fueron esa noche y se encontraron con el demon
(loiitest el pingo, "No quiero que pase por aqu
fm eso destruyo lo que hacen."
El hombre le dijo al pingo, "Dinos por qu y q

Luego habl el pingo, "Les voy a permitir su fer


J)M|(;m. No quiero dinero. Quiero cien cabezas
(Incuenta cabezas de nio!"
Pero como ya les haba hablado el sacerdote y (le
lo que habla que preguntarle al pingo, le dijeron
contestamos. Maana te avisaremos si se har as.
((listar lo que dices; maana lo sabrs."
Al siguiente da fueron a consultar al sacerdote.
iii ion le contaron todo al sacerdote y de nuevo lo
lijo al hombre de corazn fuerte, "Dile: 'Te dar
que pides y t dirs cundo dejas la pared y la co
donde ha de pasar el ferrocarril. (Dinos) cuntos
que esperar. Queremos que quede terminado pron
en ancho el ro no podemos pasar.' "
(Fueron a ver al demonio.)
"Ocho das", contest el pingo, "ocho das. Lu
mi pago."
Iba llegando el da en que ya casi terminaban el
vez fueron a hablarle al sacerdote. "Maana ir
trabajo."
El sacerdote le dijo al hombre que tena el coraz
le te olvide que tienes que llevar al animal negro
bendeciremos junto con el reloj."
El pingo no saba. Pensaba que era la medianoch
que terminar. El gallo (bendito) cant (al cuarto
y los pinguitos se fueron corriendo.
Termin.
97

V. CUENTOS DE HADAS

Siete fueron los cuentos de hada


doa Luz, casi todos procedentes
varias veces milenaria indoeuro
Juan el Oso, el Rey que tenia ve
Ali Baba, el rey Midas cuentos
nios de muchas partes del mund
del occidental.

27. Jos del Oso


Inin zazanili tlanonotza quemen Juan del Oso iprimo JONC
del Oso. Juan del Oso oyeya ihnotlacatl ihuan in Jos del Oso
tlatquihua.
Itatzitzihuan oquinmopiliaya yeyi piltzitzintin. Inimequr/
inchan amolla oquimpolohuaya tlen mocuaz, tlen miz, huan tkn
netlaquiloz. Nochi onyeya. Amolla opopoliuhtaya.
Ce tonali oquinemili Jos del Oso yaz hueca de inlatzitzihuan.
Inin piliontli oquipiaya caxioli huan yeyi xihuill. Tatatin otlaco
yaya ipampan ixpolihuiz in piltontli. Oquitetemoque ica nohuian.
Amo cana onez piltontli. Quen momatiz can ica oyac?
Icuac ocacique ipan occe altepetl oquitlamamaltique mach otla
chtec ihuan oquimihtic cente tlacatl. Zan niman xolalpixquc/,
oc acique. Oquitelhuilique ihuan oquicaltzahque campa oyey;t
occequi ichtehquez. Amoca oquimatia ta ipan ce palacio. Oqui
tzahque. Inin opano icuac omotenextico in reyes.
Oquitzahque Jos del Oso huan inin rey oquipiaya ce ichpocatl.
Ichpocatl momoztla ocomintlapalohuaya tlen ompa tetzauhto
que. Ichpocatl zan otlachiaya ahquen ocuiquliaya tlacuali, ihuan
huatzincopa tlayiz nozo almazaloz. Yehua oquihtaya nochtin
oquipiaya tlen quizque, tlen quicuazque ihuan Jos del Oso ayaquica. Zan oquitlatlacahuiliaya tlacuali.
Imn on ichpochrey oquilhuito, "Tehua tijose del Oso?" Otlananquili, "Nehuatl". "Tucn amoca huitz mitztlamacas, nian
huatzinco, nian teotlac?" Otlananquili Jos del Oso, "Notatzitzihuan metztoque huecauh. Niauh nimitzmononochiliz quenin ica
on acico nican."
Ye yiman quinonotza in ichpocatl, "Nehuatl oniquiz de ixilantzinco notatzitzihuan. Amo oniquinmonahuatili campa niauh.
Huel noyolcocohua quename nian nitzauhtica. Nonantzin ihuan
notatzin nopampa huelez mochoquilia. Ye yipan tlen nechmamaltia." Ichpocatl quilhuia, "Ta on mitzmamaltia?" "Nechmamaltia mach oniquichtec tomn ihuan onihmihtic tlacatl. Amo
melahuac; nehuatl amolla onihchiuh."
Ihuan rey yoquipiaya itlanemilil. Ichpocatl ye hueyi omochiuh
huan icuac tepiton oyec ocaxilique itech inacayo ce yoyoliton
itocan metoli. Icuac ohuepauh cicihuanton oquiquixtilique. Amo
machia queni ica ohuepauh ocuachi inin yolcatl. Omochiuh quename cente mecuitlaxtli.
100

27. Jos el Oso

Unte cuento relata cmo Juan el Oso era primo


UMI. Juan el Oso era pobre y Jos el Oso era rico.

Sus padre tenan tres nios a los cuales no les falt


III casa: comida, bebida y ropa. De todo haba. No f
Un da se le ocurri a Jos el Oso irse lejos de sus
Muchacho tena dieciocho aos. Sus padres se entristec
N fuera a perder el muchacho. Lo buscaron por toda
Ipil recio el muchacho. Cmo saber adonde se haya
Cuando lo tomaron preso en otra ciudad lo acusa
y de haber matado a un hombre. Luego los policas lo
fon. Lo acusaron y lo encerraron en un lugar donde
foilrones. Nadie saba que estaban presos en el p
liiccdi cuando todava haba reyes.

Apresaron a Jos el Oso, y el rey tena una hija. L


iba todos los das a visitar a los presos. La joven
quienes les llevaban comida y desayuno o almuerzo
nas. Se fijaba en que todos tuvieran qu beber y com
ti Oso no tena a nadie (que le diera de comer).
vidaban de la comida.
Entonces dijo la hija del rey, "T eres Jos el Os
"Yo soy." "Por qu nadie viene a darte de comer ni p
ni por la tarde?" Contest Jos el Oso, "Mis padre
Te voy a platicar cmo llegu hasta ac."

Y luego le platic a la joven, "Yo me apart de


No les avis adonde iba. Estoy triste porque estoy
Mi madre y mi padre tal vez lloren por m. Me ha
nes." Dijo la muchacha, "De qu te acusan?" "M
que rob dinero y de que mat a un hombre. No
no he hecho nada."
Y el rey ya tena un pensamiento. La joven ya
pero cuando era nia haba tenido en su carne un a
le llama piojo. Cuando creci la nia se lo quitaro
cmo fue que creci el animal (pero) se hizo de
una bota de piel de borrego.
Y luego iban a sacar a todos los presos para mat
todos haban asesinado y robado.
101

Huan ye yiman quinquixtizque oncuan quinmimictizque noclu


tin tlen ompa otzauhtaya ipampa nochn on otlamimihti<]ii<
huan otlatlachlehque.
Ichpocatl quilhuia Jos del Oso, "Za yeyi tonali polihui oncuiinon namechmimihtizque. Nehuatl inin yeyi tonali nimitzhu;ill
quiliz moalmazal, motlacual; amolla mitzpoloz. lean yotinechno
notz que tiquinmopilia motatzitzihuan ihuan mopampa chochoia,
Tlen tiquitohua? Ntala rey, ihuan oquinemili mach ahqucn
quitoz lien cuillaxtli pilcaloc ixpan palacio. Icuac quinquixiiz<|iir
tlen izauhtoque cece quiztazque ihuan quintlatlanizque, 'Tiquixmati ta on cuitlaxlli nian pilcaloc?' huan lia ac quima)i/
amo quimihlizque. Nimilznahualia amo ac liquilhuiz. Inon yol
cali ohuepauh notech ihuan itocan metoli."
Opanoc orne tonali ihuan ichpocail oquilhuito, "Ye yima
namechquiztizque; ye nanminiiquizque. Ahquen quimatiz quito/,
tlen cuitlaxtli, yehuatl on mochihuaz nonamic. Tehuatl ipamp;i
huelez aihmo tiquinmaxiliz motalzilzihuan. Ta on tiquitohua?
Nihnequi quimochihuaz tinonamic quename notatzin quilehuia,
Xiquita, tehuatl achio milzquixtizque. Amo timomauhtiz niqni
zaz ica ce tatapaili chichiltic can icuilauhtaz tlen motocan."
Ohualoc in rey ihuan tlatlani, "Tehua Jos del Oso? Nihneqtii
tinechilhuiz tlen cuitlaxtli nian pilcatoc. Ta cuali liquloz amo
nimitzmihtiz ihuan nimitztlacoliz nochpoch itlac' limocihuauhii/.
Namonochtin tlen nantzauhtoque namechtlatolanaz. Huan
ahquen quiloz ta on cuitlaxtli yehuatl on yez nomo."
Nochtin lien olzauhlaya oquintlatlanique. Ayac otlananquili,
zan yehuatl Jos del Oso. Occequi oquincuecuepotzque ihuan
Jos del Oso oquicihuauhlique illac' princesa.
Oyec tonali Jos del Oso oquinemili yaz ipan ixolal quinterno
tiuh itatzitzihuan. Oquinmonextili, oquinmononochilic, "Yonit
huauhti. Nihpia nocihuauh. Huel noyolcocohua quename oniqui/
de namoxilantzinco. Tle mach onechpapano ihuan axan nodhuauh onechtemacahualti. Tlacamo ayoquic onamechmoctilian.
Axcan nocihuauh nicualicaz chicme nozo caxtoli. Nanquimix
machilizque nanmocihuamonlzin. Yehuall namechmononochili/
queni ica temac onechquixti.
Oacic tonali Jos del Oco ocuicac icihuauh; oixtlamalilo campa
ichan ihuan quimixmachiliz ilatzitzihuan in Jos. Oacico huan
oquixmalque latn ihuan cali.
Amoca ipan omomalia lia haciendado.
102

La muchacha le dijo a Jos el Oso, "Slo faltan


lie los maten a ustedes. Durante tres das te traer
|U comida. No te faltar nada, porque me has conta
IIIK padres que lloran por ti. Qu dices? Mi padr
lu pensado que el que diga lo que es el cuero que
, rmte al palacio (se casar conmigo). Cuando saque
ll'iln saliendo uno por uno y les preguntar: 'Sabe
IM que est colgada aqu?' Y si alguien lo sabe no
Te lo aviso; no se lo digas a nadie. Ese animal cre
y se llama piojo."

Pasaron dos das y la joven le fue a decir, "Ya lo


I u ustedes. Ya van a morir. El que sepa decir qu
convertir en mi marido. T tal vez ya no vuelvas c
Qu dices? Yo quiero que seas mi esposo, tal como
tlcsea. Mira, t sers el primero que sacarn. No te
u salir con un trapo rojo donde estar escrito lu n

Vino el rey y pregunt, "T eres Jos el Oso?


me digas qu piel esl colgada aqu. Si conieslas
matar y te regalar a mi hija para que te cases con
j ustedes que esln presos les voy a hacer preguntas,
; (|ii cuero es, se ser mi yerno."
;

Preguntaron a todos los presos. Nadie pudo c


(|iie Jos el Oso. A los dems los mataron y a Jos el O
con la princesa.

Lleg el da en que Jos el Oso decidi irse a su t


i u sus padres. Los enconir, les platic. "Ya me cas,
Ivstoy arrepentido de haberme apartado de ustedes
; muchas cosas y mi esposa me salv. De otro modo n
vuelto a ver. Traer a mi esposa dentro de ocho o
; Ustedes conocern a su nuera. Ella les contar cm
;

Lleg el da en que Jos el Oso llev a su esposa p


ciera su casa y a sus padres. Lleg y conoci a lo
casa.
Nadie saba que era hacendado.
103

Ce tonaltica oquilhui Jos del Oso icihuauh, "Niauh i i l ; n '


notatzitzihuan. Huel miac notlatlauhtia motlauhtzinco azo niluin.
litiz tinchmiquiliz notlacual." Icuac cacito oquiteixmach<|tip
itlac' itatzitzihuan in Jos del Oso. Nochtlacatl omomauhti(|ii(i
ipampan princesa ocuicaya tlacuali tlen quicuaz in Jos <lcl
Oso.
Ye yiman oquitlalhuic imontatzin oncuan quitlapaloquinh.
Rey oquicelic hualaz quixmatiquiuh campa quipia iaciendahii:ui
Nochtin tlen ipan xolal ochachantia oquintlalhuique onciinii
tlacualchihuazque ipampa oncuan tlacuaz in rey ihuan princcsi,
Oacito princesa ica miac xolalpixquez huan nochtin on ompn
tlacuazque. Huan omixmatque huehuexiuhtin. Zan niman oll;i
cualoc. Rey oquectlatlazocamatl que ca oquichixque. Ihuan tai i u
de in Jos del Oso oquitlatlazocamatque queh amo oquimihtiqnc,
Ompoyon yotlanqui.

104

Un da le dijo Jos el Oso a su esposa, "Voy c


Te ruego mucho que aceptes llevarme mi comida."
la presentaron a los padres de Jos el Oso. Toda
prendi de que la princesa llevara la comida qu
Jos el Oso.

Luego convidaron al suegro a que viniera de vis


t venir a conocer el lugar donde tena sus ha
los del pueblo convidaron a un banquete porq
comer el rey y la princesa. Lleg la princesa con
y todos iban a comer all. Y se conocieron los con
comieron. El rey qued muy agradecido de que lo h
y los padres de Jos el Oso le agradecieron que
muerto.
Aqu termin.

105

28. Juan del Oso: zazanili ipampan ce chpocatl


Inin ichpocatl oyaya itlac' itatzin. In tatli oyaya tlacencuiz ic;i
xochicuali. Oquipiaya tlen panoz cuauhtlatin hasta oaciya can
mocohua xochicuali. Miahpa oyaya ichpocatl itlac' itatzin. Oconyolaliaya. lean ichpocatl coza cuacualtzin oyec tonali oso oquicli
tec ichpocatl. Ihuan oquitetzacuato itic cente tecurbito. Ompoyon
oquitetzac ichpocatl.
Tatli oqui temohuaya nochin cuauhtlatin. Amoi cana onez
ichpocatl. Ye yiman tatli oyac campa quicua xochicuali. Otlano
notz tlen oquipano. Noch tlacatl ohuilohuac ica cuautla mote
mohua ichpocatl. Ihuan oso tecahuehuetzcaya ipampan oquimati.i
campa ca ichpocaton.
Ica teotlahcan ocuiquiliaya tlen quicuaz. Cemicac otetzauhtaya.
Ye yiman oquipix cente piltzintli. Yehuatl oquihuepauh. Ichpo
catl aihmo oquipiaya itzotzoma. Nian piltzintli tlen caquizqu<\e
Aihmo tihpia motzotzoma. Noihqui nehuatl. Acmo nihnequi
oncuan tiezque. Chahue hueca campa amo techitaz notata."
Oquitohuaya in cihuatl, "Campa tihnequi tiazque? Amo nihmati ta nemiz notatzin o nonantzin. Ica orne, quenin tiquiza/
que?"
"Amo ximotequipacho, tinonantzin. Ac panoz ica tocalpixci
huan xiuhtlatlahti ma techtetlapo."
Ye yiman opanoya ac oquitlatlauhtiaya, "Azo timonequiltiz
xitechmotetlapolhui." Icuac oquihtaya oso tlaca omopachohuayn
quitemomotlaya. Tlen ocaciya, tetl nozo cuahuitl, ica on oquimotlaya anquen otlatetlapohuaya.
Ye yiman piltzintli ohuepauh ihuan otlatlatlauhtiaya ichpocatl
oncuan quicuatequizque in conetl. Amoca oquinequia quimotLiniz para itoticaconeuh. Ichpocatl otemoc xolalpampan, kan amo
oquimatia tlauh nemi itatzin ihuan inantzin, omometzitoton
itlauhtzinco ce topixque ompan teopa. Oquimononochili topix
que tlen oquipapano. Topixque omotlacoyaltih ihuan oquimo
chihuili toticaconetl. Oquimocuatequili ica Juan del Oso.
Ye yiman ohuepauh piltontli ixilan teopantli. Ohuepauh coza
tlamatoncahualti. Topixquiuh oquimomamauhtiliaya. Ohuepauli
piltontli ye matlactli ihuan orne xihuitl.
106

28. Juan el Oso: cuento sobre una much

lista muchacha (siempre) andaba al lado de su pad


lint a recoger fruta. Tena que pasar por el monte
|i lugar donde se compraba la fruta. Iba muchas ve
MMI su padre. Lo acompaaba. Como la doncella era
Jkg''' el da en que un oso la rapt. Y la encerr en
ilr piedras. All encerr con piedras a la muchacha.
Kl padre la buscaba por todo el monte. Pero no
Hinchadla en ninguna parte. Luego el padre se fue a
tllwlKi fruta. Cont lo que haba pasado. Toda la
non te a buscar a la muchacha. Y el oso se burlaba de
II ni saba dnde estaba la doncella.
l'or las tardes (el oso) le llevaba de comer. (Pero)
i estaba encerrada. Y entonces tuvo un nio.
i
M
muchacha
ya no "Tlen
tena ropa.
Ni tayi,
el nio
(tena)
tonali tlatlani
piltzintli,
oncuan
tinonantzin

Jlric.

Un da pregunt el nio, "Qu haces aqu, madre


limes ropa. Ni yo tampoco. Ya no quiero que e
Vilmonos lejos donde no nos vea mi padre."
Dijo la mujer, "Adonde quieres que vayamos? No
Hti padre o mi madre. En segundo (lugar) cmo sa
"No te preocupes, mamacita. Alguien pasar fren
runa; rugale que nos abra el cercado."
Luego cuando pasaba gente le rogaba. "Tal vez
lnr el cercado." (Pero) cuando vea el oso que la
tulu les aventaba piedras o palos. As apedreaba
ijiic fuera a abrir el cercado.
(l'or fin logr escaparse la muchacha).
I .uego creci el nio y la muchacha le rogaba (a l
Imulizaran al nio. Pero nadie quera apadrinar
muchacha baj al pueblo, pero como no saba si viv
y N madre, fue en calidad de sirvienta del sacerdote
i cont al sacerdote lo que le haba pasado. El
i onpadeci e hizo ahijado suyo al nio. Lo bautiz
ino de) Juan el Oso.
Ktitonces el muchacho creci en el seno de la ig
lliuy malcriado. El sacerdote lo espantaba. El ni
lloco aos.
107

Omitalhuiaya topixque, "Ye hueya nototicaconeuh. Ol cu.u lil


tlacaquiz tlen nihnonotzaz."
Inin piltzintli omochiuh telpocatl huan que siempre tlain;iiii||j
cahualtih. Amo otlaneltocaya. Topixque yomocualanitiaya; ;K un
oquimoxicalhuiaya. Oquimotitlanih ka cuauhtla. Amolla < > i | i i !
mauhdaya. Oya tzicuini, huehuetzcatiuh. Topixque omom-<|iill
tiaya ta yolcatl quimauhtiz piltontli.
lean amihqui omochiuh ce teotlac' queman chicueyi hor;i 11 >
tzilinitiuh ompan campanario. Mach coza otlamamauhtiay:i \
yiman amolla quimauhtiaya in piltontli. Omonemililic topix<|ii
motequiliz cente mihque ompan campanario. Nian inin miliipil
amo oquimauhti. Oquinmotlaquehui tlaca topixque. Oquipiayit
tlen mollatizque huan oquitzonhuihuilanaya. Quinazhuihuilaim,
Quipitzcocototza. Amolla oquimauhtiaya in piltontli. Oyay.ui
tlatziliniz ce teotlac'. Huan inon mihque zan oquitzincalhuiayit,
Oyeh tonali oquitepexihuih ica ce patada hasta tlaxihtla mihqiif
Yotlan.

108

Deca el sacerdote, "Mi ahijado ya est grande. (


fNM>) de mis consejos."
I1'.I niito se volvi un joven y siempre fue grosero.
IU sacerdote estaba enojado. Ya no lo aguantaba.
til monte (pero) nada lo espantaba. Iba corriend
Jtl sacerdote quera que algn animal (feroz)
muchacho.
I'ero como no sucedi as, todas las noches com
Inila que ir a tocar las campanas en el campanar
(jiic) all espantaban mucho. (Pero) nada asustaba
Decidi el sacerdote acostar un muerto all en el
Ni el muerto lo asust. El sacerdote alquil homb
(jue esconderse y le tiraban de los cabellos, de las orej
cuban. (Pero) nada espantaba al muchacho. Iba a
panas todas las noches. Y el muerto le brincaba
pasaba. Hubo una vez que (Juan el Oso) avent
una patada hasta abajo.
Termin.

109

29. Ce rey ica cempuali ihuan nahui ichpocame


Ce rey oquimpiaya cempuali ihuan nahui ichpocame.
Inin rey ican oquipiaya tequitl ica yohuali, ica tonali, amo
oquimatia queni quimoxitiz ichpochhuan, nozo tiquitocan in
princesas.
Oquitlaliaya ce teotlac' orne xolalpixquez oncuan quimixoii/
ichpochhuan. Amo oquipiaya tlen cochizque in xolalpixq,u<7.
Oncuanon quimatizque quenampa quiza ichpocame. Icuac oqui
mat in rey queman oquizaya ichpocame oquimihtato cualcantii i
huan quintlatolana, "Can nanyahui nochipa, ce teotlac'? amo
nochtin nanquiza otlica. Ayac mocahua ipan cali. Nochtin ta
pechtin incel huetztoque."
Ihuan tlaxotique quechcuacalaca ica cochi. Moztlatica quitlatlania, "Tlen tiquixotia? Tlican amo nantlanahuatia queman
quiza? Queman yeco nochpochhuan? Ipampa on nanquipia tkn
nanmiquizque."
Occe tonali oquimpatlaya ihuan noihqui ipan omoehihuaya.
Miahtin tlaxotiquez oquimnihtiaya impampa inimequez ichpo
carne. Ihquin opanotay miahpa.
Oacic occe tonali in rey oquimihtato ichpocame campa cochi.
Amoca ompa cate. Inon yohuali oquinchix huan quimilhuia,
"Nihuitznamechtemoz nian ahquen amo ca oncuanca." Ye yiman
on omocuitique campa yahue ce teotlac'. Ihuan quilhuique in
tlaxotiquez, "Tlen nanquixotia? Namechcahua nian ihuan
nanechnahuatizque, ta nochpochhuan cochi. Amolla nanecli
nahuatia."
Tatli oquinemili quincaltzacuaz ican tepoztli quicuitia candado.
Rey amo ipan omomatia; ye paqui ichpochhuan caltzauhtoque.
In ichpocatl hueyi oquipiaya itech imapil ce tepoztli coztii
ihuan mahuiztic; oquimacac iada ihuan oquilhui, "Icuac ta
tihnequiz tihchihuaz nozo hueca tiaz, zan xiquito 'Tepozcoztli,
xinechpalehui!' Yexpa tihnehuaz. Zan niman mitzneltocaz ihuan
mitzmaquixtiz. Nian ye mitzmihtitazque zan ica tinechtenehua/
mitztlapopolhuizque."
Ichpocame oquiteneuhque itlac' tepozcuitlatl. On zan niman
omotlapo caltemitl. Oyaque in ichpocame iccepa omitttito campan nochipa oyaya.
Ohuala in tata quintemohua ayaque. Aihmo oquipiaya itzonteco quen ica quimpiaz ichpochhuan. Ce tonaltica oquitlacaltc110

29. Un rey con veinticuatro hija

Haba un rey que tena veinticuatro hijas.


Este rey tena mucho trabajo, da y noche; no
I sus hijas, o diremos, las princesas.
Ponan todas las tardes dos policas para que cu
doncellas. No deban de dormir los cuidadores pa
Cundo salan las muchachas. Cuando supo el rey c
IMS doncellas fue a verlas de madrugada y les hiz
"Adonde van todas las noches? Todas ustedes sale
No queda nadie en casa. Todas las camas estn sol
, Y el cuidador roncaba de lo dormido que estaba.
da le preguntaron, "Qu es lo que cuidan? Por q
illas cuando salen? Cundo salen y cundo llegan m
Co tendrn que morir."
Al siguiente da cambiaban (a los cuidadores) y s
ino. Mataron a muchos cuidadores por causa de es
As pas muchas veces.
Lleg otro da en que el rey fue a ver a las do
dormitorio. No estaban all. Esa noche las esper y
vengo a buscarlas y nadie est aqu." Luego confe
iban todas las noches, y se les dijo, "Qu es lo que
dejo para que me avisen si duermen mis hijas y
nada."
El padre decidi encerrarlas con un fierro que se ll
El rey no se daba cuenta; le daba gusto pensar que
estaban encerradas.
La doncella mayor tena en su dedo un anillo a
lagroso; se lo haba dado su hada, diciendo, "Cu
hacer algo o quieras ir lejos solamente dile, 'Anill
Lo pronunciars tres veces. En seguida te obedecer
As que te estn matando con pronunciar (lo dic
narn,"
Las jvenes pronunciaron (las palabras) ante el
se abri la puerta. Se fueron las doncellas a bailar
pre iban.
Vino el padre a buscarlas y no estaban. Ya no sa
a las doncellas. Un da tiraron un zapato agujerad
111

huaque ce cahtli yocoyon ixopaltech. Huan quintlatlania, "Ximii


cuitican tlica onihnexti inin cahtli ixpan caltemitl? Mixinnil
ica coza neitotilo."
Amoca otlananquili. Ye yiman ocualan rey: oquincaltzauli<|iifi
ichpochhuan ica tepoztli can ahueli ayic quizazque. Zan ini.K
tatli quincquiz quintlapolhuiz in caltemitl.
Ihquin opapano huecauhtica. Oquintlaliaya daca tlaxotizqw
ihuan quinahuatizque tatli. Quemampa quiza ihuan quemani|in
calaqui. Can nochi in ayic ta omachix, In tatli oquineinill
ayoquic quntlaliz tlapixquez. Oquinemilic quitlaquehuaz tl:u
inonmequez amo oquimixmatia in princesas. Ye yiman oquitlall
tlacuiloli ixpan palacio ihuan oquitohuaya, "Niquintlaquelimi
orne tlaca. Ach cuali nitlaxtlahuaz inimequez tlaca tlaxotizqur
ica yohuali."
Amo nezque orne tlaca. Zan ce oquitlanito tequitl. Inin tlacatl
amo oquimatia momachtiz. Coza omotequipachohuaya ipampa
imiac tonaltin quitemohua tequitl ihuan amo aquinextiaya,
Coza amotequipachohuaya; yatinemi ipan otli ihuan oquina
mic ce cihuatl. Huan quilhuia cihuatl, "Campa, timica, tl;i
tihuani?" Tlacatl otlananquili, "Nihtemoztequitl". QuitohiM
in cihuatl, "Amo ximotequipachiuh. Ta ticnequi titequui/
xinechilhui. Nehuatl nimitzpalehuiz. Nehuatl amo zan ta Ihuiznicihuatl. Toteotatzin onechmoteochihuili can niquinpalehuiz nohuanpohuan. Nehuatl nechcuitia niada. Niauh ni
mitznonotzaz tlen quinequi in rey. Quinmixotilizque ichpocli
huan coza ica mocacayana, quincaltzacua ihuan quiza ichpocamc
Yahue mitotizque hueca. Quixnenehuilia icuac tatli ye cochi.
Yehuatl, tatli, omoneltocaya que tlaxotiquez tlanahuatizque, que
man quiza, queman mocuepa. lean amo otlanahuatiaya rey oquintlahuel omimihtiaya. Nimitznonotza cuache noihqui mopan mochi
huaz. Inimequez ichpocame teitia patli ica cochmiquiz centetl.
Huan yehuan mitztlatlauhtizque coza. Ayic tiquitoz tiquiz, nian
cencamatl. Ihqui on tihcaquiz icuac quizazque ihuan icuac yecoc."
Ihquin opapano huecauh. Huan ce tonaltica oya ada itzoncuac
ihuan quilhuia, "Ye yiman nimitzteochihuaz. Yacitiuh tonali mitz
tlatlaniz tatli queman quiza de ichpocame ihuan campa quiza.
"Mitztitilizazque. Oncuan on quimatizque ta ticochi nozo titlachixtoc. Icuac mitztitilizazque, amo ximolini. Niauh nimitzmacaz
ce tlatoli, tlen tihchihuaz icuac quiza ichpocame. Tiquintocataz
campa calaqui, ahquen quinmiqui ihuan quemampa quiza.
112

I pie y les pregunt (el padre), "Confiesen. Por


este zapato frente a la puerta? Se ve que bailan m

Nadie contest. Luego se enoj el rey. Encerr a


Hu un fierro para que no pudieran salir. Slo (saldr
|| pudre quisiera abrirles la puerta de la casa.

As pas mucho tiempo. Les ponan hombres a q


jf Je avisaran al padre a qu hora salan y a qu ho
Pero con todo esto nunca se supo nada. El padre de
Vlvcr a poner cuidadores. Decidi alquilar hombres d
|nra las princesas. Luego puso un letrero frente al
ieda, "Alquilo dos hombres. Les pagar buen sueldo
blcs cuidarn de noche."
No aparecieron los dos hombres. Slo uno fue a p
Unte hombre no saba leer. Se preocupaba mucho p
Vnba muchos das buscando trabajo y no encontraba
paba mucho. Iba caminando por la calle y se enc
mujer. Y dijo la mujer, "Adonde va usted, seor?"
Contest, "A buscar trabajo." Dijo la mujer, "No t
8i t quieres trabajar, dmelo. Yo te ayudar. No c
cualquier mujer. Dios Nuestro Padre me bendijo
u mis prjimos. Me llaman "hada". Te voy a pla
quiere el rey. (Quiere) que le cuiden a sus hijas (por
mucho. Las encierran y salen las doncellas. Van a
Tenan calculado que estuviera dormido el padre. E
naba que los cuidadores (deberan) avisar cundo sa
regresaban; pero como no le avisaban, el rey los m
cuento para que no te vaya a pasar lo mismo. Estas d
de tomar una medicina con la cual se duerme un
rogarn mucho (que la tomes). Nunca pienses en
un bocado. As escuchars cundo salen y cundo lle

As pas mucho tiempo. Y un cierto da lleg el ha


cera y le dijo, "Ya es tiempo de bendecirte. Ya te v
da. Te preguntar el padre cundo salen las do
dnde salen. Te patearn para saber si ests dormid
Cuando te pateen, no te muevas. Te voy a dar un c
de lo que has de hacer cuando salgan las doncellas
hasta donde entren y (vers) quin las encuentra y
113

No te perders. Donde entren cortars flores y yerb


yn hayan salido las doncellas dejars que caminen
Y luego yo te ir a esperar a medio camino. Cuando
til estars dormido y roncando. Te patearn otra ve
JHrs. Aguanta, porque el rey dijo que quien des
in Icn las doncellas por la noche y adonde van, se le
cella para que se case con l."
Pasaron varios das y noches. Pas lo que haba d
Salieron las doncellas a las veinte horas y diez (mi
nando las sigui el cuidador desde lejos. Vio ado
Fueron pasando puros bosques. Luego llegaron a
abri y las doncellas entraron. Luego las viniero
grandes personajes.
Ya era la medianoche; ya haban bailado mucho
vamonos a nuestra casa porque vivimos lejos." Es
las iba siguiendo para ver por dnde iran a sali
y qu camino seguiran. Ya iban llegando a casa c
br al hada dicindole, "Aydame a que llegue yo p
do las doncellas lleguen quiero que est yo dorm
As sucedi. Cuando llegaron las doncellas a su c
estaba bien dormido frente a la casa. Una donce
patada en la cabeza, otra a medio cuerpo y otra l
pies. No despert. Roncaba como si estuviese dorm
Luego el rey lo interrog acerca de lo que haba v
a sus hijas. Este cuidador contest, "Voy a decirle
doncellas. Todas las noches salen y se van a baila
el rey. (El cuidador haba llevado yerbas y flores p
a pasar (las princesas). Y les habl a todas las pr
pudieron mentir. Las acus el cuidador y entonces
"Aqu estn todas mis hijas. Cul es la que te gus
con ella? Por eso te ganars el trono cuando yo m
Noms all termin.

Tehuatl amo timixpoloz. Campa calaqui tihtequiz xochitl ii l l l l I I I


xihuitl. Icuac ye quizazque ichpocame tiquincahuaz ma tle onin n
Ye yiman nehuatl nimitzchatiuh tlaco otli. Icuac acizque yeliu.ni,
tehuatl ticochcuacualacaz. Mitztilizazque occepa, amo ticuahmlt
Xihxixico ipampan rey oquito ahquen quintelhuiz ichpocmii
quiza ica ya yohuali, imn on quimacazque centetl ichpo<:;iiiii(
itlac' mocihuauhtiz."
Ye yiman oacic tonali ihuan yohuali; opanoc tlen oquito .i-l
Oquizque in ichpocame imn ye cempuali huan matlatli. Nencn)
quintocatiuh tlaxotique, quinhuecapanotiuh. Oquihtac cani|i,ui
ocalaque. Opapanotaque nochcuauhtlatli. Zan niman oaci<|iip
ipan ce oztotl. Omotlapo ihuan ichpocame ocalahque. Zan nimin
oquinhualnamihtaque ach cuacuali tlatihuanime.
Imn ye tlacoyohuali, ye huecauh mitotia, oquitoque, "M;i yn
tiacan tochan ipampan hueca tichanti." Inin tlacatzintli omoilit
taya oncuan quitaz campa ica quizazque princesas ihuan tlcn
otli quitocazque. Imn ye yacizque inchan oquiteneuh ada thill
huani ihuan quilhuia, "Xinechpalehui, ma achto nacitiuh. ICUH
ichpocame acizque nihnequi ye nicochtaz."
Ihquin omochiuh. Icuac oacique ichpocame inchan ixpan < ; i l
temitl tlacatl za manticac ica cochi- Ce ichpocatl oquitiliczac ipm
itzonteco, occentetl itlacotia ihuan occe oquitilizac ipan icxihu.-m
Amo tlachix. Quechcuacualaca queman cochtoc.
Ye yiman rey oquitzatzili, quitlatolana tlen yoquihtac itechco]>i
ichpochhuan. Inin tlaxotizque itlananquili, "Niauh nimitzmol
huiliz campa yahue ichpocame. Cece teotlac' quiza ihuan yahur
mitotizque." Imn on omoneltoque rey. Tlapixque ocuicac xihuil,
xochitl, can ica opapanotaya. Zan niman quitzatzilia nochtin prin
cesas. Aih hueli omoteniztlacahuizque. Oquintelhuic tlaxotique
ihuan za niman oquilhuic in rey, "Nian cate nochtin nopilhuan
Cahtle tihnequi itlac' timocihuauhtiz? Ica in nochi tihtlaniz tinc
chpatloz icuac nimiquiz."
Zan ompa yotlan.

115

114

30. Jorge ihuan in huitlatztlacatl

30. Jorge y el gigante

Zazanili ipampa huitlatztlacatl ihuan Jorge ican ichpocatl princesa. Technonotzaya quenane inin huitlatztlacatl oquipiaya cente
cali achi cualtzin campa oquicaltzauhtaya ichpocatl princesa.
Ce tonaltica Jorge opapanotaya ica ixpan cali huan oquitac
ichpocatl zazan cualtzin oyoleuh itech ichpocatl. Huan quilhuia
huitlatztlacatl, "Tlican nian tihpia in ichpocatl? Amo nian yez.
Yehuatl oc cuachi hueyi ihuan mahuiztic cihuaconetl. Nehuatl
nimitzmotlatlania."

Cuento del gigante, de Jorge y de la joven prince


ban que este gigante tena una casa muy bonita
incerrada a la joven princesa.
Un da Jorge iba pasando frente a la casa y vio
Un hermosa que se enamor de ella. Y le dijo al
(jilo tienes aqu a esta joven? No debe estar aqu
grande y buena muchacha. Yo te pregunto."
Contest el hombre, "Yo la tengo aqu porque
tlijo Jorge, "Tal vez ya sea bueno que la dejes."
El hombre contest, "La dejar si me obedeces
"Qu he de hacer? Dime." "Quiero que traigas
de lea. La rajars y la traers cargada." Contest
un machete para partir la lea. Tambin cuerdas
In lea." El muchacho le dijo al gigante, "Dame lo
HS tendrs todo y te obedecer."
Le entregaron un papel en forma de machete.
partir la lea; slo se doblaba el papel.
Regres hacia donde estaba encerrada la donc
"Llora mi corazn porque no puedo partir la lea
hombre me dio un machete que se dobla. No pu
lea."

Otlananquilic tlacatl, "Nian nihpia ipampa nihtlazotla."


Oquilhuic Jorge, "Huelez ye cuali tihmocacahuiliz."
Otlananquilic tlacatl, "Nihcacahuaz ta tehuatl tinechneltocaz."
Oquito Jorge, "Tlen nihchihuaz? Ximitalhui." "Nihnequi ticualiaz cempuali carga cuahuitl. Ticxexeloz ihuan ticualmamataz."
Otlananquilic Jorge, "Xinechmaquili tepoztlateconi ican nicxexeloz cuahuitl. Noihqui riatatin ican nicailpiz cuahuitl." Inin
piltontlioquilhuic huitlatztlacatl, "Nechmomaquili tlen nimitzmotlanilia. Oncuanon nochi timopiliz ihuan nimitzmoneltoquitiz."
Oquimahtique ceamaton quename tlatepoztlateconi ican ahueli
oquicelohuaya cuahuitl. Zan omocuelpachohuaya amatl.
Omocuep campa tzauhtican ichpocaton ihuan quilhuia, "Huel
choca noyolo ican ahueli nihtequi cuahuitl. Inin tlacatecolotlacatl
onechmacac tlatepozteconi zan mocuelpachohua. Ahueli quitequi
cuahuitl."
Princesa quilhuia Jorge, "Itic in xaxaloton nihpia tepitzin a ti,
coza mahuiztic. Nianca occente xaxaloton. Nimitzxelhuiz tepitzin
atl onechtlacoli ce mahuiztic cihuapili. Xtemo cuahuitl inon coza
huahqui. Oncuanon tihtecaz tetepitzin atl ihuan tiquitaz cama
tlapaniz cuahuitl. Ihuan occepa quexquichton cuahuitl cuali
tihmamaz oncuanon amo yetic."

La princesa le dijo a Jorge, "Dentro de un jar


poco de agua muy buena. Aqu tienes otro jarrito
tantita agua. Me la regal una buena seora. Busc
est muy seco. Le echars un poco de agua. Vers
el rbol. Y luego (pedirs) el tamao en (que quie
la lea. As la cargars sin que te pese."
. Complet las veinte cargas de lea y se las lle
Cuando lleg le dijo, "Ya te raj la lea y te la tra
I cuando te entregara lo que me pediste, soltaras a
Dijo el gigante, "An te queda otra tarea por
que llenes una fuente y entonces soltar a la mu
Jorge, "Dame con qu traer agua."

Ocaxilti cempuali carga cuahuitl huan oc huiquilic huitlatztlacatl. Imn oacico quilhuia, "Yonicxelo cuahuitl; yonicualicac.
Otiquitoc icuac nimitzmahtiz tlen otiquitlan, tihcacahuaz in princesa.
Oquilhui huitlatztlacatl, "Oh polihui cente tequitl tihchihuaz.
Nihnequi tihtemitiz aacaxton ihuan imn on nihcacahuaz ichpocatl." Oquito Jorge, "Xinechmomahtili tlen ica niczacaz atl."
116

117

lean occepa inon tlacatl oquichichiuh ica amatl orne xalotin.


Piltontli oyac campa meya in atl. Quincalaquia amaxalotin ihuan
zan niman on tlapohuaya. Oncuanon ahueli ocuicaya atzintli.
Occepa oya itlac' ichpocatl Jorge ihuan quilhuia, "Cihuaconetl,
huel coza choca noyolo ipampan inin tlacatl nechchihualti;i
nihtemitiz acaxitl. Oncuan ahueli nicuicatz cencamatl atl ipamp;i
ciahui amatl. Ica on onimitznahuatico ichpocatl. Nihnequi nimit/maquixtiz, ican ahueli onimitznahuatico. Xinechtlacoli tepitzin
atl quename otinechmacac icuac onicxelozquia cuahuitl."
Ichpocatl oquilhui, "Xinechmaca in xaxalotin ihuan nimit/
nahuatia quenin tihchihuaz. Campa meya in atl tihtecaz inin
atl ticuica. Ticualnonoquitaz hasta campa ca yacax in cuitlahuitlatztlacatl. Taciquiuh ihuan zan niman temiz acaxitl."
Otlaneltocac piltontli Jorge. Ihqui oquichiuh, pero tlacatecolotlacatl ca nochi tlen yoquichiuh piltontli amo ica on oquicacauli
in princesa. Tlacoya coza Jorge ican amo quinequi quicacahua/
ichpocatl.
Molhuia inehuan, "Tlen tiquitohua, cihuaconetl? Tihtlachi
lizque in tlacatecolotl ihuan ticholozque? Xiquilhui ahquen mil/
ixotia ihuan tihcuitia moada, xiquilhui ma techpalehui."
Zan niman ichpocatl omocuep cali; telpocatl Jorge omocucp
cuacuahque; ihuan hada omocuep palomax. Ye yiman ocalahquc
ca ipan cuauhtlatli. Opehque nenemi; motlatlatitlihue. Omocc
cehuitaya.
Impan oquizato huitlatztlacatl huan quimilhuia tlacatl, "Xincchilhui ca nican opanoque ce ichpocatl ica ce telpocatl?" O;i
nanquili Jorge "Barato nimitznamaquiltiz cuahuitl."
Oacic tetzito huitlatztlacatl huan quimilhuia tlacatl "Xinechil
hui ca nican opanoque ce ichpocatl ica ce telpocatl?" Otlananquili
tlacatl, nozo tiquitocan Jorge, "Icoxtin." Oquilhui, "Ca ni;m
opanoque telpocatl ihuan ichpocatl?" Otlananquili Jorge, "Ye
huicitoque icoxtin." Otlananquili huitlatztlacatl, "Zazan bruto
cuacuahque ihuan inin tlacatl!"
Ichpocatl omocuep chichi, inin Jorge axno, ihuan hada pal"
max. Oquinemili huitlatztlacatl motlaliz cahuapa ipan axno.
Axno tlatzicuinaltia. Palomax otlecoc icuaticpac huitlatztlacail.
Motlalohua tzicuini axno ihuan chichi quihuahualtzatiuh. Oqui
quezcuacua ihuan palomax oquixtecaxcopin.

118

Pero, cmo en la ocasin anterior, el hombre h


rros de papel. El muchacho fue hacia el manantia
jarros de papel (pero) inmediatamente se abran. De
no poda llevar agua.
Luego se fue (a ver) a la joven y le dijo, "Nia,
mi corazn porque este hombre me obliga a llenar l
puedo traer un poquito de agua pues se mojan los
eso vine a avisarte, jovencita. Quiero salvarte pero com
te vine a avisar. Reglame tantita agua como la q
cuando iba yo a partir lea."
i La doncella le dijo, "Dame el jarrito y te dir cmo
En el manantial echars de esta agua que llevas. Ve
dola hasta donde est la fuente del gigante. Llegars
le llenar la fuente."
Obedeci el joven Jorge. As lo hizo. Pero el malv
a pesar de todo lo que haba hecho el joven, ni as
princesa. Jorge estaba triste porque no quera libr
cella.
Se hablaron los dos, "Qu dices, muchachita? N
mos de este hombre malo y huiremos? Dile a la que
que llamas tu hada, dile que nos ayude."
Inmediatamente la muchacha se volvi casa; Jor
leador; el hada se volvi paloma. Luego entraro
Comenzaron a caminar; iban escondindose. Iban de
Los alcanz el gigante y le dijo al hombre, "Pasa
una muchacha y un muchacho?" Contest Jorge, "B
der mi lea."
(Otra vez) lleg repentinamente el gigante y le
bre, "Dime si por aqu pasaron una muchacha y un
Contest el hombre, es decir, Jorge, "Los higos." Dij
pasaron un muchacho y una muchacha?" Contest
estn cociendo los higos." Contest el gigante, "T
el leador como este hombre."
La joven se volvi perro, Jorge burro y el had
gigante decidi montarse en el burro. El burro corr
ma se subi a la cabeza del gigante. El burro corr
perro iba ladrando. Le mordi la pierna (al gigante
le sac un ojo.

119

31. Zazanili impampa ichtehcatzitzintin


Tlanonotzaloya quemen onemia in tlacatzitzintin. Inchan nunca ipan omomatia tlen oquichiuhtinemia. Huan ce tonali cen
cuacuauhque ocuauhcuahuito cuauhtla. Imac centetl cuahuill
oyehuataya. Icuac oquincac hualmotlamachtoca tlaca omom;iuh
tic ihuan aihmo omolini ipampan cuache quimihtizque. Zan onipn
hualachixtoc. Noca inin tlaca opehque quitohua, "Oztotl, ximu
tlapol" Omotlapo in oztotl ihuan ocacalahtehuaque. Itic in o/iuil
oconcahuaya tlen oquichtequia. Ta yoquicalaquique in toniin
oquitohuaya, "Oztotl, ximotzacua!" ihuan oztotl omotzacuay;i
Cana yexpa ihquin oquichihque huan inon tlacatl cuacuauli
que zan oquimixotiaya. Huan que oquitohuaya itlac oztotl, o(|iil
zalo cuali.
Ce tonaltica omococoque ipilhuan. Amo oquipiaya tomn i<,i
quinpatiz ipilhuan. Oquilnamic campa quiquixtiz tomn l i e n
ica quinpatiz ipilhuan. Ocan otli can nochi axno ica orne coztali in
o palteltin. Oquinmamalti axno. Oacito iixpan oztotl huan q u i l
hua, "Oztotl, xmotlapo!" Omotlapo in oztotl. Ocalac can nochi
iyoyolin.
Zan niman oquintemiti palteltin ica tomn. Otlatlamamalil
huan oquiz. Huan oquitoc, "Oztotl, ximotzacua!"
Ohualmamalti otli. Oacico ichan; otlatemohui. Icihuauh qnil
hua, "Campa otihcuito inin tomn? Zazan ach." Tlacatl oquio,
"Amo xinahuati. Xihtlanehuiliti nohneuh almon ica tihtanii
chihuazque tlen onicualia."
Tzicuini in cihuatl; ocantetzito almon. Ihneuh in tlacatl oquitlalili tzihtli ica tlatic ihuan ica pai. Oquinequia yacianaciz i li
on quitamachihuaz. Ihuan zan niman oquitecuepilito almon.
ihneuh opeuh quitlatemolia ca tlatic ihuan ca pai. Oquinextilic
tomn.
Oncua moztlatica zan cualcan oya ichan ihneuh. Huan quilhuia,
"Campan otihcuito tomin?" Ihneuh quilhuia, "Hueca. Ta tihnequi nimitzcuicaz. Nimitzihtitiz campa niauh."
Omohuicaque. Oacito itlac' oztotl huan quitohua, "Oztotl, xi
motlapo!" Ocalaque huan oquitlamamaltique yolcame. Zan u
man oquizque. Huan quilhuia, "Oztotl, ximotzacua!" Inin tlacail
coza oquinequia mohueyiliz ica tomin. Amo omoyolali ica tlcn
oquicuito.
120

31. Cuento sobre los ladronci

\)s
Cuentan de cmo haban vivido unos seores. E
saba lo que andaban haciendo. Y un da un lea; sij
en el monte. Estaba sentado en la rama de un itarf
se venan correteando los hombres. Se asust y -boj
para que no lo fueran a matar. Estuvo espiando. ' i)9
estos hombres comenzaron a decir, "Cueva, brt''ie
cueva y se metieron. Dentro de la cueva iban a d(<!" f
ban. Cuando ya haban guardado su dinero dec^ lo
rrate!" Y la cueva se cerraba.

"lG

As lo hicieron tres veces y el leador noms loS|


hablaban juntito a la cueva, aprendi muy bien \IWi
Un da se enfermaron sus hijos. No tena d,
a sus nios. Se acord de dnde podra sacar dii(\s'

hi

o bolsas. Se las carg al burro. Llegaron frente i


"Cueva, brete!" Se abri la cueva. Entr con j
Luego llen los costales de dinero. Hizo su ca;
"Cueva, cirrate!"
Tom el camino. Lleg a su casa y descarg.
"De dnde fuiste a traer este dinero? Es m il
dijo, "Cllate! Ve a pedirle prestado a mi hei4
para medir lo que traje."
Corri la mujer. Fue a traer el cuartillo. El
bre le puso chicle por dentro y por fuera. Q
se iba a medir. Luego fue a devolver el cuartilli
pez a buscarle por dentro y por fuera. Se ene'

En la maana, muy temprano, fue a la casa


le dijo, "Adonde fuiste a traer el dinero?" "
"Lejos. Si quieres, te llevar. Te ensear adc\o ll
Se metieron y cargaron a los animales.
121

Oncuan chicometica oyac, za icecelton. Oquinhuicac miac


cahuatin oncuan quintlamamaltiz. Oacito itlac' oztotl huan qui
tohua "Oztotl, ximotlapo!" Omotlapo; ocalac; oquincalaqui
iyolcahuan. Oquinmamalti ica tomn.
Aih hueli oquiz ipampan oquilcauh quen quitoz icuac quiza/.
Aihmo quitoc, "Oztotl, ximotzacua" ye oquitoc, "Yetzintli, ximo
tzacual"
Omotzac' huan yehuatl ica nochi iyolcahuan ompa omocauh.
Zan huel tepitzin oacico in omequez daca tlatlachtequi. Otlatla
huelcuique ican oquihtaque yotlamamataya yoyolitoton. lean
otlatlahuelcuique oquimihtique in tlacatl. Ihuan nochtin tlen
ichan oyeya huan oquinmihtique icihuauh, ipilhuan.
Ihquion ic otlan zazanili.

122

En seguida salieron, y dijo "Cueva, cirrate!" El


n engrandecerse con el dinero. No se conform co
| traer.
A los siete das se fue l solo. Llev muchos cabal
iarlos. Lleg junto a la cueva y dijo, "Cueva, bret
Be meti con todo y sus animales. Los carg de din
BO pud salir porque se le olvid lo que deba dec
Esta vez no dijo, "Cueva, cirrate!", sino dijo, "F
rrate!"
Se cerr y l se qued con todo y sus animales. Pro
llegaron los ladrones. Se enojaron porque vieron q
turgado a sus animales. Como se enojaron mataron
y ueron todos a su casa y mataron a su mujer y a su
As fue este cuento.

123

32. Zazanili impampa ihnotlaca


Inin zazanili tlanonotzaya tocoltzitzihuan quemen oyeya oinr
tlaca; centetl oquimpiaya ixachtin ipilhuan. Ihuan occezan oquim
piaya yeyi piltzitzintin.
Omonamihquen tlaca ipan otli ihuan omononotzque tlen quinpapano, quemen amo oquipiaya tomn ca quinpanoltizque, oquin
tlacualtizque cocone. Ihqui on opehque mononotza. Inon tlaniil
ica yeyi piltzitzintin oquilhui in occente tlacatl, "Ta on timoyol
cocohua? Amo ximotequipacho; ye huitz yencuic xihuitl. Tin
tihnequi tinechyolaliz tiazque tonehuan. Xihcaqui cuali. Tiazquc
queman mahtlatli ihuan ce tepoztlamachotiloni. Xiquilnamiqil
tlen nimitzilhuia. Tiquitlaniz tlen tihnequiz tihcoaz ihuan mil/
quimilhuique ica amatl. Goza tiquixotia amatl, amo tzomoni/
huan huan chachayahuiz tlen tiahue tihcuazque. Imn ye tiqui
zazque nimitzticuiniz inon quitoznequi icican tiquizazque. Nican
itic oztotl nehuatl nochipa nehualacoa. Xiquitoz: ta nihcohii.-i
chili, nozo tlaoli, moztlatica yomocuep tomn. Nehuatl 'amo
nitequiti ipampa hueyi niauh nihcuiz hueyi tomn. lean niparm
nochin xihuitl."
Ihqui omochiuh. Zan ye inon tlacatl ica miac cocone tecamnc
omolcauh. Ihuan amo oquiz icihcan. Oc tlacuelihtac itic inon
tienda. Ompa omocauh nochi xihuitl. Noca nian icihuauh quitetemohua. Can ica yoya inamic?
In cihuatl oquitato occe tlacatl. Quilhui, "Can oticauh nona
mic? Tlican amo huitz? Tlen ipan omochiuh?"
Otlananquili tlatihuani, "Amo nihmati, madrecita, can icoya
monamic. Oniquitac que oquiz can otiaque."
Cihuatl quitohua, "Amo nihmati. Tehuatzin otihmanilico.
Queni huelez tehuatzin yotihualmicac ihuan notlacauh amo neci?
Tlen niquincualitiz piltzitzintin?"
"Amo nihmati, male; azo ye hualmicaz. Ximotequichili oc
tepitzin."
Cihuapili Otlananquili, "Ta orne tonali amo huitz nonamic,
nimitzmotelhuiliz huan tinechmomahtiliz nonamic."
Ihqui oquichiuh cihuapili. lean amo onez inamic oquitelhuilk
tlacatzintli. Ocanatoc in ronderos tlaco yohuali icuac oyec coclitaya huan tlatlani, "Tlican nanechhuicazque?" "Tiaz ipampa
tihtemahtiz inamic in cihuatzintli."
124

32. Cuento sobre unos hombres pu

Este cuento lo relataban nuestros abuelos, de c


hombres. IJno tenia muchos hijos. Y el qtrojlo t<
Se encontraron los hombres en la calle y platir
que les pasaba, que no tenan dinero para pasarla,
a sus hijos. As comenzaron a platicar. El hombre
hijos le dijo al otro hombre, "Por qu te afliges?
: pes. Ya viene el ao nuevo. Si quieres acompal
dos. yelo bien. Iremos como a las once segn el rc
de lo que te digo. Pedirs lo que quieras compran
vern con papel. Cuidas mucho el papel, no se v<
se pierda la mercanca, lo que vamos a comprar. On
a salir te tocar. Eso querr decir que tenemos
damente."
"Yo siempre vengo a comprar en la cueva. Ve 1
chiles o maz, al siguiente da se vuelven moned;
porque siempre tengo mucho dinero. Tengo pi
el ao."
As se hizo. Pero aquel hombre que tena mucho
embebido dentro de la cueva, y no sali a tiempo.
tado dentro de la tienda. All se qued todo el
tanto, aqu, lo buscaba su esposa. Adonde se
marido?
La mujer fue a buscar al otro hombre. Le dijo, ')
a mi esposo? Por qu no viene? Qu le pas?"
El hombre contest, "No lo s, seora (no s)>
habr ido tu marido. Yo lo vi salir del lugar adonc
Dijo la mujer, "No s. T viniste a llevarte!
posible que t ya volviste y mi hombre no aparece
de comer a los nios?"
"No s, seora. Tal vez vuelva. Espere un poc
La seora contest, "Si dentro de dos das no vi
te acusar y me tendrs que entregar a mi esposo
As lo hizo la mujer. Como no apareci su <
hombre. Lo fueron a apresar los policas a la medi
estaba bien dormido. Y l pregunt, "Por qu m
porque tienes que entregar al marido de la seora
125

acito mimixpan alfc'pcmch huan oquitlatolanque, "Can otilicauh tlatihuani? Cilmaizintli quitohua azo yotihmihti. Huele/
zan otihcuaman campa onca tomn. Xiquihto can otihcauh."

Llegaron ante ellos las autoridades y le hicie


"Dnde dejaste al seor? La seora dice que t
atado. Tal vez te lo hayas llevado con engaos
Uero. Dinos, dnde lo dejaste?"
"S, es verdad. Lo invit a que furamos a la
viera cunto dinero bamos a traer."
Dijeron las autoridades, "Cmo es que lo ll
rajiste de vuelta?" Tambin dice su esposa, "Ta
Halado. T lo llevaste con engaos."
Este hombre contest, "Tal vez se haya queda
i la cueva."
Y se le dijo, "Ve a buscarlo. Trelo porque llo
hijos."
Contest el hombre, "No puedo ir por l. Tendr
(hasta) el ao nuevo. Entonces ir por mi amigo.
Le dijeron, "Tienes que darles un poco de dine
mientras llega el da en que lo traigas."
As se hizo. "Si no lo traes te tronaremos en la
carabina." As lo amonestaron.
Lleg el da en que lo fue a sacar y le dijo (el
se haba quedado), "Por qu te quedaste? No te
solo? Date prisa y vamonos. Me acusaron por t
te voy a dejar."
Las autoridades buscaron a tres curanderos par
naran, a ver si alguien lo haba golpeado o si le
vieron y estaba muy bien. Ense lo que haba
maz y un poco de chile seco. Se sorprendieron
cuando vieron todo lo que haba comprado. Era
monedas de oro y de plata.
Termin.

"Can no/o melaliuac. Oniquilhuic tiazque itic oztotl huau


quitaz tlc'ii uiinii licualicazque."
Quioliiia altepeme, "Quenin oticuicac ihuan acmo oticualicae?" Noihqui quihtohua icihuauh", Azo yotihmihtic. Zan o
i | i i K I H . K ajliixti."

liiin tlacatl otlananquili, "Huelez omocauh ompa itic oztotl."


Huan quilhuia, "Xihtemoti; xicualica, ipampa coza chochoca
ipilhuan."
Otlananquili inin tlacatl, "Ahueli nicanatiuh. Niaz occep;i
yencuic xihuitl. Zan niquixtitiuh in nomaihniuh."
Oquinahuatique, "Tiquinpanoltiliz tomn ica tlacuazque noca
aciuh tonali icuac ticualicaz."
Ihqui omochiuh. "Ta amo ticualicaz, timitzcuecuepotzazquc
ipan tianquiztli ica tepoztlacueponali." Ihqui on oquinahuatiquc.
Oacic tonali oquiquixtito huan quilhuia, "Tlican otimocauh?
Amo mitztlacoltia quename mocel? Niantica ximotlalo tiahue.
Mopampa yonechtelhuilique. Axan ompa nmitzcahuatiuh."
Altepeme oquitemoque yeyi tepatiquez. Oncuan quitlatemolizque azo ta oquimagaque nozo azo ta quicocohua. Oquitaque;
cuali nochi pahticac.
Oquitehtiti tlen oquicuato: tlaoli ihuan tepitzin chl inon
huahqui. Omomauhtique in altepeme icuac oquihtaque nochi
tlacocuali. Ixachi tomn, zan nohche coztic ihuan iztac tomn.
Yotlan.

126

127

33. Policarpio
Zazanili ipampatzinco ce tlatihuani itocatzin Policarpio.
Inin tlatihuani tlanonotzaloya que oquimopahtiliaya omilehuiliaya ach hueyi tomin. Amo omoyolalitzinohuaya ica tkn oquimaquili toteotatzin. Inin tlatihuani oquipiaya icihuauh ica orne
o yeyi ipilhuan. Cihuanton ye ichpocatl ihuan orne piltzitzintin
oc tepitoton. Inin tlacatl oquipipiaya itlalhuan quintocaya. Amotla oquipolohuaya.
Ce tonali tlacatecolotlacatl quen oquito quitzatziliz in xolopitli
ihuan oquilhui, "Amo pahtoc noyolo ica tlen nihpia; nihnequi/quia oc cuachi tomin. Mitohua mach tehua tixolopitli titepakhuia. Nihnequizquia tepitzin xinechpalehui." Oquito in xolopitli. "Tlen tihnequi? Xiquito, tlacatl!"
Oquinanquili, "Mitohua mach tehua tihtemaca nochi tlen
motlani. Nehuatl amo nihnequi ta ohcentetl. Xinechtlacoli centc
tlacotl. Inin tlacotl nihnequi icuac ta niquilehuiz zan nihmatoca/
ica tlacotl huan mocuepaz tlen nihnequi."
Oquimacaque tlacotl. Oacic ichan opeuh quinmamatoca ica
tlacotl icihuauh, zan niman ichpoch, zatepa piltzitinti. Nochi
tlen ipan cali oyeya oquinmamatocatl ican tlacotl. Icuac oquinmihtac nochti aihmo molinia. Omocuepque tepozcoztin.
Opeuh mahcatzatzi, "Tlen nopan mochihua? Nocihuauh aihmo
tlatohua. Nochpoch amo molinia. Nochi quen tlapetlantoc itic
cali." Mahcatzatzi, "Tlacotl, tlacotl, xiquinmamatoca nocihuauh,
nochpoch ihuan oc orne nopilhuan. Aihmo nihnequi tepozcoztic.
Tlacotl, xinechpalehui." Ican oquinequia nochi tlen itic ical onca
omocuepani nochi tepozcoztic, omomauhtic. Mahtzatzi, "Tlen
onihchiuh? Aihmo nihpia nocihuauh, nan nopilhuan."
Yehua omotlapololti. Omocuatemotzolcuia ihuan ihquin omic
tlacatl. Amolla oquichiuh ican tepozcoztic. Omic titicuintlacatl.

128

33. Policarpio
Cuento sobre un seor llamado Policarpio.

Contaban que este hombre deseaba mucho dinero


formaba con lo que le haba dado Nuestro Padre Dios
tena esposa con tres o cuatro nios. La muchacha
doncella y los dos nios estaban chicos. Este hombre
nos para sembrar; no le faltaba nada.

Un da el malvado hombre decidi llamar al demo


"No est conforme mi corazn con lo que tengo. Q
dinero. Se dice que t que eres el demonio ayuda
Quisiera una ayudadita." Dijo el demonio, "Qu
hombrel"

Le contest, "Se dice que t das todo lo que se te


quiero ninguna otra cosa (sino sta). Reglame una v
que cuando yo desee algo, baste slo con tocarlo con
vuelva lo que yo quiero."

Se le dio la vara. Lleg a su casa y comenz a toca


con la vara; luego a la hija; luego a los chicos. Todo
en la casa lo toc con la vara. Para cuando se dio
ic movan. Se haban vuelto de oro.

Asustado, comenz a gritar, "Qu me pasa? Mi


habla. Mi hija ya no se mueve. Todo relumbra dent
Grita asustado, "Vara, vara, toca a mi mujer, a mi h
hijosl Siempre no quiero tanto oro. Vara, ayd
quera que todo lo de la casa se volviera oro, se es
"Qu hice? Ya no tengo esposa, ni hijos."

Qued atontado. Se tiraba de los cabellos. Y as m


* bre. No hizo nada con tanto oro. Muri el hombre

129

VI. CUENTOS CMICOS

Los once cuentos agrupados en esta


tienen en comn su objetivo: el d
Aqu aparecen narraciones sobre pi
del marido engaado, chistes a cost
oles y los cuentos de animales. El
antiguo e importante de stos prov
del conejo y el tlacuache, conocido
formas en todo el mundo ind

34. Zazanili ipampa Xuan titicuintli


Nant/intli oquipiaya yeyi pipiltoton, centetl ye telpocatl.
oquipiaya cana matlactli ihuan orne xihuitl, ihuan occe ohcum lil
tepiton.
lean ihnotzitzin de tatli, nantzintli otetequipanohuaya ca
panoltiz ipilhuan ihuan telpocatl noihqui otenanamiquia.
Oyec ce tonali nantzintli omocococ. lean oquipiaya tlen teqm'lli
telpocatl oquilhuic, "Xuan xiquihtati tepatique ma quiht;i<|iil
tonantzin tlen quipia nozo tlen quicocoa, noca niauh cuaulitlii
nihcuiz tepitzin cuahuitl ica tihtlapozonizqui tonantzin."
Inin piltontli itocan Xuan ocanato tepatique. Oquititlanili(|iil
patli, ican yehuehuecauhton mococohua ac huelih ocehuiya. Yol l.i
nahuia. Ihuan tepatique otlatequiltic mototoniz atl ica calti/<|iii
nantli. Huan occe piltzintli oyac otlica oquicuaton tlen mocu;i/
Inon ocuacuahuito omotequipachohuaya ipampan inantzin,
Zan huelihqui ocuacuauh. Oacico icihcan khan ihuan inon piltzintli oquitemoto tlen mocuaz, zan omontenamiquico ipan c.-ili.
Ihuan Xuan oquitotonic atl; yecaltia inantzin. Ican totonqul
atl opeuh nantli maca tzatzi. Ican Xuan coza titicuintli amo
quimatia tlen quichihua.
Huan niman ocalac tetzico ihnehuan. Quintzatzilia, "Xitziciii
nican! Quiquihtaqui tonantzin coza huehuetzca. Quipahtia in
atotonili."
Calaqui inehuan pipiltoton huan quihta inantzin. Tlancuit/.o
tica. Zan niman ocahuaque. "Tlica iquin oticchiuh? Oxitechin
no." Ye yiman oquiquixtiqui nantli in itic atl. Oncuan yomic.
Otlatlahuelcuiqui inin orne pipiltoton. Chochoca inehuan. Ihuan
Xuan huehuetzca ipampa yomic inantzin. Oquitlaltocaque nantli
ihuan omotlahuelquixtique itech inin titicuintli piltontli.
Octlachicueitilique nantli ihuan molhuia telpocatl ihuan inon
oquitemoton tlacuali. "Axan tiquihtaz tlen ticayitizque inin titicuintli. Ticuicazque cuautla. Ompa tihnahualcahuazque. Tlican
otechmihtilic in tonantzin. Axan techtlaxtlahuiliz. Aihmo totlac'
nemiz. Ipan cuauhtlatli achi oncate yokame tecun, huan ma
ompa polihui."

132

34. Cuento de Juan el Tonto

i Una seora tena tres hijos, uno de ellos ya jovencito


(orno doce aos y el otro era todava pequeo.
Como eran hurfanos de padre, la madre andaba
para mantener a sus hijosjy^gLjovencito tambin trab
!< pagaban sueldo.
Lleg el da en que la madre se enferm. Y como te
j bajar el jovencito, le dijo, "Juan, ve a ver a un cura
Venga a ver a nuestra madre, a ver cju tiene o de qu e
1 Mientras voy al monte a traer un poco de lea para
, u nuestra madre."
Este muchacho llamado Juan fue por el curandero
* ron medicinas, pero como ya llevaba algo de tiempo
poda aliviarse rpidamente. Estaba empeorndose. Yj
mand que se calentara agua para baar a la madr
muchachito se fue a la calle a comprar comestibles.
. El que se haba ido a lear estaba preocupado po
Termin pronto de lear. Lleg rpidamente a su c
le haba ido a buscar comida (tambin volvi) S
encontrar en la casa.
Y Juan calent el agua; ya estaba baando a su m
el agua estaba caliente, la madre, asustada, comenz
mo Juan era muy tonto no saba lo que haca.
Y luego vinieron a entrar de repente sus hermano
"Corran! Vengan a ver a nuestra madre, cmo se
Le gusta el agua caliente."
Entran los dos muchachos hermanos y ven a su
haciendo gestos. Luego lo regaaron "Por qu ha
Nos hubieras esperado." Luego sacaron a la madre d
muri. Se enojaron los dos muchachos. Se pusieron a
Y Juan se ri porque haba muerto su madre. En
madre y se desquitaron con este muchacho tonto.
Le hicieron su octava a la madre y se decan el jove
haba ido a buscar comida, "Ahora vers lo que le v
al tonto. Lo llevaremos al monte. All lo abandonar
mat a nuestra madre. Ahora nos la va a pagar. Ya
nosotros. En el monte hay muchos animales que co
que se pierda all."
;

133

Oquizque deyipancali inehuan. Yomonahuatique ain < | n i i M


huizque inin piltonzoli. Icuac oquihtaque yeyimicampa i / . u / l i i h
"Xinechacan; niaz namotlac' ". Oquichiuhquen amo oquii i i i < | n >
Tzicuini inehuan motoca. Oquimaacitoc yeyi in caltenco i iiiiiili
tlatli. lean otzatzitaya omocuepque ihnehuan ihuan < | i i i l l i n l i t ,
"Can tiyauh tehuatl? Ahquen omitztzatzili? Xiauh ipan mil
Ompa xitehchia. Icihcan tocuepa."
Inin piltontli amo quinequia hualmocuepaz. Telpocad cpill
huia, "Ta tihualaz totlac' tihpia tlen ticanatiuh pitzotl". ",'C v Mm
nin nicualicaz? Ach yetic."
Quinmilhuia inin piltontli ihnehuan, "Ta nanechiazquc m, .n
niaz nicanatiuh." Quen ye quitohua in titicuinpiltontli ye o<|im u
pin puerta huan quimomamaltia. On lleco cuautla. Icuac o;i< lu
intlac' icnehuan opehque ica huehuetzca. "Tlen otihchiuh? ( ) l l
mitzilhuique pitzotl ticanatiuh, amazo puerta. Axan tihmamaliU
campa tocochitihue. Ompoyon timocehuiz."
Oacito nochtin cuauhtlanepantla. Icuac oquicaque quen \\a
cuacalaca, amo yipan omomatia tlen impan huitzaciz intliu',
Miac ichtehquez ohualaya ica cahuatin. Tlamamatihuitze i i . i i i
ichtectli. Ihuan telpocatl quimilhuia, "Ximochicahuacan; to|mn
quizaquihue in omequeztlaca. Chahui titleco imac' inin cualmiil
tzatzapaltic azo camo techihtazque." Inin Xuan quihtohua, "Qm1
nin nitlecoz cuauhtech? Nihmaman puerta." Tlananquilia ilinnhuan, "Amo tihmatiuh tlen tihchihuaz. Ximotlalo icihcan. A n u
oncuan techmihtizque ichtehquez."
Imn ye cuauhtech cate opeuh in titicuintli quihtohua, "Naxix
miqui!" "Amo xinahuati cuache. Techcaquizque ichtehque/.."
Aihmo onahuatl nianahque, ipampa ichtehquez omotlatotonili;iy;i
itzintlan cuahuitl ican tlacecauhyan.
Opeuh occepa quihtohua piltontli, "Noxixa; noxixaznequil
Amo nancahua naxixaz! Axcan niauh noxixaz! Ihuan nianh
nicmacahuaz in puerta." Zan niman oquicacauh ihuan omoxix.
Ichtehquez acopa tlachia tlen cacalacatihuitz, ta on yolcatl
omoxix. "Hueliz occequintin ichtehquez cuauhtech yezque. Chahue cuache techmihtizque!" Tlen cualocuicaque inmichtec ihuan
tlen amo. Ocholoque.
Opanoc orne, yeyi, nahui ihuan macuili tonali. Aihmb ca oyac'.
Inin telpocatl quilhuia ihneuh, "Ye tiquihta mach tihnahualca134

Pulieron de la casa los dos. Ya estaban de acuerdo e


muchacho malo. Pero para cuando se dieron cu
.K ik: ellos gritando, "Esprenme! Ir con ustedes.
jlnn que no oan. Corriendo se iban siguiendo.
)I(ui/,ar a la boca del monte. Como iba gritando v
I y le dijeron, "Adonde vas? Quin te llam? Ve
pranos all. Pronto regresamos."
l'',sle muchacho no quera regresar. El jovencito l
venir con nosotros tendrs que ir a traer
la he de traer? Est muy pesada."
Le dice el muchacho a los hermanos, "Si ustedes
l l i j i i f , ir a traerla." As pens el muchacho tonto:
Muerta y se la carg. Subi hacia el monte. Cuando l
ilri manos comenzaron a rer, "Qu hiciste? Te dijim
i fus la puerca, no la puerta. Ahora la irs cargando h
tyamos a dormir. All descansars."
Llegaron todos a medio monte. Cuando oyeron
truenos no saban quin se les iba acercando. Ven
ladrones con sus caballos. Vienen con su cargame
! robadas. Y el jovencito les deca (a sus hermanos), "
porque esos hombres se nos van acercando. Vamos
ls ramas de este rbol tupido a ver si no nos ven."
[ "Cmo subir al rbol? Traigo la puerta cargada."
us hermanos, "No sabemos lo que vayas a hacer. C
No nos vayan a matar los ladrones."
Cuando ya estaban en el rbol comenz el tonto a
(50 ganas de cagar!" "No hables ms! Nos van a or l
Ya nadie habl porque los ladrones estaban calentan
debajo del rbol; all haca mucha sombra.
Otra vez comenz a decir el muchacho, "Me c
ganas de cagar! No dejan que cague! Ahora me v
voy a soltar la puerta!" Y luego la solt y se cag.
Los ladrones miraron hacia arriba para ver qu v
y qu animal se haba zurrado. "Tal vez sean otros
que estn en el rbol. Vamonos rpido, no nos vay
Lo que pudieron llevarse de las cosas robadas, se lo
que no, no. Huyeron.
Pasaron dos, tres, cuatro, cinco das. Ya no volv
jovencito le dijo a su hermano. "Ya ves que bamos
135

huazque totiticuinihneuh. Quenin tihchihuazque kan


ichtehtli oquicauhtehuaque? Tiazque ompan toxolal ton< Iniiti
ihuan inin ma oncuan mocahua tlaxotiz."
Yotlan.

136

I nuestro hermano tonto. Cmo le haremos con las


da* que dejaron? Iremos a nuestro pueblo juntos y
Quede solo aqu a cuidarlas."
Ya se acab.
(Se entiende que Juan el Tonto se llev para s mis
(tosas robadas.)

137

35. Zazanili ipampan tecolotl ihuan ichpocatl


Inin ichpocatl tlatquihua ihuan telpocatl ihnotlaca. A
oquipiaya riian campa chantiz. Oquinochili ichpocatl; oquinc<|iiM
itlac' mocihuauhtiz. Ichpocatl yoquinanquili, "Nimitzhuini/ i l n
tocencahuazque ica teopa ihuan ica civil."
Telpocatl oquitoc, "Ma tel cihuaconetl; huel miac niauh u ir
quitiz. Oncuanon hualmicaz notatzin ica nonantzin mitzrnoilii
nizque."
Icuac oquimatl itatzin ichpocatl otlahuelcuic ihuan oquillum,
"Amo xinechnonotza; amo ticuicaz inon piltontli. Amo quipirt
nian campa chantiz."
Ichpocatl oquito, "Yonihnanquili. Ta tinechmagagiliz ye lin.i
lazque itatzitzihuan; oncuanon nechitlanizque ihuan tlanalum
tizque queman nonamihtiz."
Itahtzin ichpocatl yotlahuelcuic coza. Ihuan ihcuac oyaqur
tatin de piltontli ompa oquinhualtocaque.
Ye yiman telpocatl oquinemili que ca quitlaniz ichpocail.
Icampa ical in ichpocatl oyeya ce tecapolcuahuitl huan ce teotkir*
otlecoya imac tecapolcuahuitl. Huan oquitohuaya, "Tehcol, < u
cu. Ta amo tinechmacaz mochpoch timiquiz."
Ica on omomauhti itatzin ichpocatl ihuan oquilhui, "Ta tilmo
qui nochpoch nimitzmacaz; nimitzceliz que montli."
Ye yiman omocencahque.
Yotlan.

138

35. Cuento del buho y la muchac

' Esta doncella era hija de un rico y el muchacho era


No tena ni dnde vivir. Habl con la muchacha. Se
toa ella. La joven ya le haba respondido, "Me c
licrnpre que nos casemos por la iglesia y por lo civ
El muchacho dijo, "Est bien, jovencita. Voy a tra
As vendrn mi padre y mi madre a pedirte."
Cuando lo supo el padre de la muchacha, se disgu
I "No me cuentes nada; no te casars con ese muchac
'ni dnde vivir."
La joven dijo, "Ya le respond. Si usted me va a
drn sus padres. As me vendrn a pedir y decidir
casar."
El padre de la doncella se enoj mucho y cuand
los padres del muchacho, se les corri.
Luego el muchacho pens cmo ganarse a la mu
de la casa de la joven haba un rbol de pirul. Y tod
se trepaba en las ramas del rbol. Deca, "Tehcol
me das a tu hija, morirs."
Con eso se asust el padre de la muchacha y le d
res a mi hija te la dar. Te aceptar como yerno."
Y luego se casaron.
Se acab.

139

36. Zazanili ipampa chuatzintli, cicihuanton


ihuan tenamic
Inin cihuatzintli inamic oyaya tlachiquiz cuentla ce huai/.iimi
ihuan ce teotlac'. Ihquin opanoya momoztla. lean cihuapili oniuli
taya icecelton itic ical oquinemilic ta ca tlacatl quinchiliz, yclnu!
quipiaya ye tlen quinanquiliz.
Huacic tonali quemen ce tlacatl oquilhuic, "Achi cuali ticihnail,
Tlen tiquitohua ma tanacan?" Otlananquili cihuatl, "Anu
nimitznequi cuache aciquiuh nonamic cualaniz, nechmagaz, no/o
nechtlatzontequiliz."
Ihquin onenqui huecauh. Ye yiman cihuatl oquinanquili m
tlacatl. Ipampa coza oquitlatlauhtic tlacatl, cihuatl yoquillml,
"Ma tel topiazque. Zan can notlatlauhtia motlauhtzinco iciini
ticmocaquitiz nonamic tlatoz caltenco, timotlatitzinoz icican can
pan huetziz."
Ihquion omochiuh. Huacico inamic in cihuatl ihuan olalo
caltenco ihuan ihuan tlacatl omotlatic icampa ce tetlacoxtal c:m
oyeya tlaoli. Quilhuia in cihuatl inamic, "Ahquen itlac' otinio
nonotzaya? Nihcatihuitz." Inamic opeuh tlatemohua can nohui;m,
Amo ac oquinexti. Ipampan inon tlacatl oquinonotztaya cihual I,
tlacatl oquiztiquiz ica caltenco que inon miztli momahuilana.
Ihquion opanoc cecpa. Ipan ohpa opeuh cicihuanton quilhui;i
itatzin, "Tiquictlazquia, notatzin, huitz ce tlacatl itlac' monono
iza nonantzin. Queman nian tiquinnahualaciquiuh."
Ihquin omochiuh. Tlacatl, quen nochipa yauh tlachiquiz, yauli
tequitiz ihuan ica teotlac' occepa hualtlachiqui. Opeuh cihuanton quilhuia in itata, "Notatzin, tehuatl titlacoya; nehuatl noih
qui. Noihqui inon tlacatl ca itzintlan tlapechtli."
Occepan ocalac tatli huan quitemohua itzintla tlapechtli. Icuac
oyac tatli quitemoto amo ac ompa ca. Occepa yocholoc tlacatl.
lean yexpa quinahualaciz tlacatl ican icihuauh. Yoccepa huacico
tlacatl quicahtihuitz quemen mononotza. Calahtehua in tlacatl
ihuan inon occentetl omotlatlatiaya. Oquicac ye huitz inamic
in cihuatl. Quilhuia, "Huan axan campa notlatiz?" Quitohu;i
in cihuatl, "Axcan tiquihtaz. Xihualauh. Nimitztlatiz campa
quiteca nonamic necuatl." Quilhuia, "Nimitztlatia. Amo timolinia. Ma quicuepa necuatl nonamic, ihuan imn on ticualquixtiz
motzonteco nozo momauh."
140

36. Cuento de la mujer, la nia y el m

Haba una seora cuyo esposo iba a raspar al c


maana y por la tarde. As pasaba todos los das. C
c vea sola en la casa pens que si algn hombre
tendra que corresponderle.
Lleg el da en que un hombre le dijo, "Ests
mujer. Qu dices si nos arrejuntamos?" Contest la
no te quiero (y adems) si fuera a llegar mi marid
me golpeara, tal vez me matara."

As anduvieron mucho tiempo y luego la mujer


di al hombre. Como le rog mucho el hombre a
le dijo, "Est bien que nos juntemos; slo te quie
cuando oigas que mi esposo habla en la puerta, te
damente en el lugar que encuentres."
As se hizo. Lleg el marido de la seora y habl
y el hombre se escondi detrs de un costal de ptal
maz. Le dijo el hombre a su esposa, "Con qui
Vengo oyendo." El marido comenz a buscar por to
encontr a nadie porque mientras hablaba, el ho
arrastrndose como gato.
As sucedi una vez. A la segunda, la nia com
a su padre, "Si vieras, mi padre, viene un hombre
mi mam. Algn da vendrs a encontrarlos."

As pas. El hombre, como siempre, se va a rasp


y en la tarde va otra vez. Empez la nia a dec
"Pap, t ests triste, yo tambin y tambin el ho
debajo de la cama."

Entr el padre a buscarlo debajo de la cama. C


padre, ya no haba nadie. Otra vez se haba escapa

A la tercera vez (el marido) sorprendi al hombre


De nuevo lleg el hombre; vena escuchando cm
El marido entr de repente y el otro se andaba esc
oy que vena el marido de la mujer y dijo, "Y ah
escondo?" Dijo la mujer, "Ahora vers. Ven. Te
donde echa mi esposo el aguamiel." Le dijo, "Aq
No te muevas. Que vace el aguamiel mi esposo y e
la cabeza o la mano."
141

Ye yiman omomauhtic inamic. Quilhuia in icihuauh, "'I Irii


itihca necuatl? Tlica ca itic cente tlacatl?" Tlananquilia nt
cihuatl, "Yotiquitac campan hualaz tlacatl. Tehuatl oticualnumata itic necuatl." "Amo xnechnonotza", quitohua tlacatl, "Qmnin conehuiz itic cuitlaxtli?"
"O, amo xnechnonotza", quitohua in cihuatl, "Tehuatl o l
cualicac."

142

Entonces se espant el esposo. Le dijo a su mujer


en el aguamiel? Por qu est adentro un hombre?"
mujer, "Ya viste de dnde vino este hombre. T lo
gado dentro del aguamiel." "No me cuentes", dijo
"Cmo iba a caber dentro del cuero?"
"No me cuentes", dijo la mujer. "T lo trajiste."

143

37. Zazanili yoyolehui: in pantototl


Inin zazanili tlanonotza ipampa ce pantototl. Inin yolcatl o<iui
mopiliaya topixcatzintli zan huel itlauhtzinco icuac moteteodii
huiliaya.
Ce tonaltica ohualaque huecachanequez quinmotlaquehuiyji
yeyi totopixquez oncuanon quinmoteochilhuiliz ipampan oycyii
ce ilhuitl. Topixque amo omomachitiaya campa quinmotemoli/
oc orne topixquez oncuanon yeyeyi tlacatl moteochiuhtzinozqiu'
Teteachcan quimolhuilia topixque, "Amo ximoyolcocotzino.
Cuali timocalaquiliz in pantototl noihqui; cuali moteochihuaz. 7;i
yen occe tlacatl xihmotemoli."
Ihquin omochihuili topixque. Omotlananquilili, "Campn
tlalhuiquixtiloz?" Ihquin omochiuh. Ohuiloac. Miahtin tlaccn
cuiquez oquimoyolalilique topixque ipampa omopiliaya tlcn
mopanoltiz cuautlatli. Inimequez tlaca tlemach oquitohuaya amo
cuali tlatoli.
Oaxihuac campa oncuan ilhuitl. Ocalacohuac teopa. Opehuac
neteochihualo ihuan yolcatl pantotototl cuali otlananquiliayu.
Otlan ilhuitl ihuan chanequez oquimilhuique, "Ximixtlapacho
can; ompa yauh tlateochihualac." Chanequez opehque tlacoy:i
tlican ihquin oquinmilhuique. Ye yiman otlatzonquiz opeuh pan
tototl tla,tohua ica amo cuali tlatoli, campa chanequez ocualan
que tlican ihquin oquimilhuique. Yolcatl otlazalo intzalan tlacen
cuiquez oquitotaya amo cuali tlatoli.
Yotlan.

144

37. Cuento que sale del corazn: el

Este cuento habla de un perico. Un sacerdote t


li a este animal cuando rezaba (deca misa).
Un da vinieron personas de lejos a contratar a t
para que rezaran porque era su fiesta. El sacerdote
de buscar a otros dos padres para que fueran tres los
El sacristn le dijo al sacerdote, "No se desespere
usted meter al perico tambin; rezar muy bien. S
buscar a otro hombre."
As lo hizo el sacerdote. Contest, "Adonde va a
As se hizo. Se fueron (al pueblo). (Pero) fueron m
antes a acompaar al sacerdote porque tena que
jue. Estos hombres decan palabras groseras.
Llegaron al lugar de la fiesta. Entraron a la iglesi
rezos y el perico contestaba bien. Termin la fi
(el perico) les dijo a los vecinos, "Cierren los ojo
el agua bendita." Los vecinos se comenzaron a e
ic se les hablaba as. Y luego que termin el rez
erico a decir palabras groseras. (Y) all se enojaro
lo que se les deca. El animal haba aprend
Dmerciantes que decan malas palabras.
Termin.

145

38. Ce gachupn ihuan ce ahuacatl

38. Un espaol y un aguacate

Otlanonotzaloya mach quen ohuala de hueca tlacatl gachupn


Oacico Mxico huan quihtaque occequintin tlaca quicua pani/lii
ka ahuacatl. Quitlatlania occentetl, inon itlac' oyeya, "Qucnlii
inocua in?" Ihuan tlamatoncahualconetl quilhuia, "Xiciuilltt
mopantzin. Amo tihmati tehuatl quenin mocua. Nimitzihuii/,,"
Zan niman ocan pantzin ihuan ahuacatl. Huan quilhuia, "Yehuiill
mocua ihuan inin motlacali."

Se contaba que vino de lejos un hombre espaol. L


y vio que los otros hombres coman pan con agu
gunt a uno, al que estaba ms cerca de l, "C
eso?" Y el muchacho malcriado le dijo, "Dame tu
nubes cmo se come. Te voy a ensear." Luego tom
(lio) el pan y el aguacate. Y le dijo, "Esto es lo q
esto lo que se tira."
Dio una mordida el espaol al pan con aguaca
(el hueso y la cascara). (Se dio cuenta) que no e
no spero al gusto. Y el muchacho se escap pa
golpearan.
Termin.

Quitlanquechia gachupn pantzin ka ahuacatl ihuan quim.nl


amo huelic; ye teteltic. Ihuan piltontli ocholoc cuache onciuui
quimagazqui.
Yotlan.

146

147

39. Los compradores que van lejo

39. Tlacoquez hueca


Inimequez yeyi tlaca oyaya hueca tlacencuizque. Ye yim.in
opehque tlacencui: ce yolcatl oquitlamamaltique ica chile iimn
huaqui; occe yolcatl oquimamaltique inon quicuitia esponju,
ihuan occe yolcatl oquimamaltique iztatl. Ye yiman quimpeliim
yoyolitoton; orne otzicuiniya ican amo yetic oquimamaya. Ihu;iii
occe ac hueli otzicuiniya ipampan iztatl ach yetic.
Ye yiman oquipanahuique ce atlauhtli oixauhtaya atl. Op;m<
que yoyolitoton. Oapachiuh tlen oquimamaya. Ye yiman nenrml
yoyolitoton; ican yoyetixque aih hueli otzicuiniya. Ye yiman tl;u ,i
yotlatlahuelcuique ican aih hueli tzicuini yoyolitoton. Oquiir
milique quimetlahuizque inon chile achi cococ ihuan quinxalu!
lizque yoyolitoton; azo ihquion tzicuinizque.
Ihqui oquichiuhque. Orne yoyolitoton otlatzicuinaltique ihu.m
occe omocauh, inon oyetixtaya. Ce imaihneuh oquitoc, "Tliui
inin yolcatl amo quinequi tzicuiniz? Xicxahuilican oc cuachi Hn
latiztli. Oncuanon tzicuiniz ihuan tiquimacitihue inomequez OH ir
yolcameh."
Ihquin oquichiuhque. Oquixahuilique chile ihuan otlatzirm
nalti yoyoliton. Ican otlatzicuinaltique yoyolime, ac hueli oqul
macito. Amo quimatque tlen otli ocacique. Ye yiman ce tlacill
quilhuia occe orne tlaca, "Ta on nanquitohua? Yocholoqnr
tocahuahuan. Ahueli tiquimaci. Nihnemilia ma noihqui toayiii
can que otiquin ma itique yoyolitoton. Azo noihqui titzicuinizqiir
que yoyolitoton."
Amo quimatque canin coyaque. Opoliuhque yoyolitoton hn;m
tlaca otlahuelmiquia.
Yotlan.

148

Estos tres hombres fueron a comprar (para revend


comenzaron a conseguir cosas: a un animal lo cargaro
f leco; a otro animal lo cargaron con lo que se llama "
ral otro animal lo cargaron con sal. Luego comenza
u los animalitos; dos corran porque no era pesado
i gabn. Y el otro no poda correr porque la sal era m
Luego pasaron por una barranca llena de agua. Pas
animales. Se moj lo que cargaban. Luego cam
animalitos; pero como estaban pesados ya no podan
i enojaron los hombres porque ya no podan correr
Decidieron moler el chile ms picoso en un metate
selo (en el culo) a los animalitos a ver si as corran.
As lo hicieron. Dos de los animales corrieron y el o
atrs, el que estaba ms pesado. Uno de los comp
"Por qu no quiere correr el animal? Pnganle ms c
As correr y alcanzaremos a los otros dos animales."
As lo hicieron. Le embarraron chile e inmediatam
el animal. Pero como haban corrido las bestias (lo
no saban qu camino haban tomado. En seguida
hombres dijo a los otros dos, "Qu dicen ustedes? Y
ron nuestros caballos. No podemos alcanzarlos. Opin
! mos hacernos a nosotros mismos tal como les hicim
malitos. A ver si tambin podemos correr como los a
(Pero) no saban por dnde se haban ido. Se p
animalitos y los hombres se moran de coraje.
Termin.
1

149

40. In axno ihuan metan


Zazanili impampa inimequez orne yoyolitoton. Ce tonali <>mn
namihque axno ihuan meton ipan cuauhtlatli. Ihuan necoc oiun
tlatlaniaya. "Tlen oncuan tayi?" Huan, "Tehuatl ta on otainn 1 "
Quilhuia axno, "Xihcaqui: nehuatl yoniquinpapatlac m;i(|ii>
notecohuan. Xinechcaqui: niauh nimitznonotzaz tlen noza/;inil
Nehuatl huel nitlatlacoya. Goza nechmaga, nechtzintzopinia i< un
yoniciauh. lean nechtzintzopinia nihnequi ihuan amo nineix'iul
Axan nihnequi tehuatl tinechnonotzaz tlen tihchihua, campo
tichanti, ahquen mitzixotia, tlen tihcua, tlen tiqui, ihuan ilm
tihchihuilia motzotzoma tlen timaquia."
Meton quilhuia in axno, "Xiquita: nehua ica nohnehuan ir< h
quixtia titlacuacuazque ipan in cuauhtlatli. Nehuatl onechixcnili
mepixque. Axan nian notlatlatia, cuache ac nechmihtiz n < > / n
nechcuaz tecuani. Goza nechtlazotlaya notecohuan. Huelez ipam
pa nihpia notzotzoma itocan ichcatl. lean ichcatl mochil) iun
tilmatin, cotontin, cayemanialo. Niquitohua ipampa on neclul;i
zotla. Nihcua zacatl ipan cuauhtlatli, noihqui tequixquitl, oncuan
on huepahu hueyac ichcatl. Ihuan nocuitlaxo mochichihua inr
cuitlaxtli ica asaco, nozo ica cuicatze necuatl."
Zan niman mahcatzatzin meton; quilhuia in axno, "Tiahuc
totlatia! Mate huitze topan tochtemoquez huan techcuecuepot/;i/
que."
Oquitoc axno, "Tehua ximotlati. Nehua xinechcahua. Ayi(
paquiliztli onihpix intlac' occequi notecohuan. Ica on amo iu>
mauhtia. Tehuatl timeton xiauh, ximotlati! Cuache mitzihta/
que ihuan mitztlatzontequilizque, ipampan tehuatl huel co/.;i
nochtlacatl mitztlazotla! Tehuatl huelic monacayo ihuan ica on
mitzmihtizque ihuan mitzcuazque."
Meton ocholoc itzalan cuauhtlatli campan amo quicuaz tecuani
nian amo quimihtiz in tochtemoquez.
Zan oncuan tlami.

150

40. El burro y el borrego

Cuento sobre estos dos animalitos. Un da se en


burro y el borrego en el monte. Y se preguntaban en
haces?" Y, "T qu?"
Dijo el burro, "Escucha: he cambiado de muchos am
voy a contarte mi historia. Yo estoy muy triste. Me p
y me pican la cola cuando estoy cansado. Cuando
cola quiera o no, tengo que caminar. Ahora quiero
i cuentes qu haces, dnde vives, quin te cuida, qu
i bebes, y de qu haces la ropa que llevas."

El borrego le dijo al burro, "Mira: a m y a mis h


sacan a pastar en el monte. (El borreguero), el qu
abandon. Ahora me ando escondiendo aqu, para
vaya a matar o comer una bestia salvaje. Me queran
patrones, tal vez porque tengo un vestido que se llam
la lana se hacen los sarapes, cotones para calentarse.
I por eso me quieren. Como pasto en el monte, y tam
! quite, con lo que la lana crece mucho. Con mi piel se
; de borrego para acarrear agua y traer aguamiel."

Entonces grit asustado el borrego; le dijo al bur


! a escondernos! Vienen sobre nosotros los cazadore
[' y nos van a tronar con armas de fuego."
Dijo el burro, "T escndete. A m, djame. Nu
casa de mis patrones. Por eso no tengo miedo. Pero t
' vete, escndete! Si te ven te matan, porque eres
toda la gente! Es muy sabrosa tu carne; por eso
comern."
El borrego huy por el bosque adonde no lo com
I animal salvaje ni lo habran de matar los cazadores
Noms all termina.

151

41. In tochtli ihuan tlacuatzin


Inimequez yoyolitoton omixmatia oyec ce tonali ipan xolal
Tecornic. Ce cihuapili omotoquiliaya chilmili ihuan inin torlilli
icuac ye omochihuaya chilchotl, tochtli oyaya tlacuaz.
Cihuapili oquitlatlani ce mahuiztic tlacatl, "Xinechmotlapu
polhuili tlen niauh nimitzmolatlaniliz." "Ximitalhui, cihuapili,
tlen tonmotlatlaniz?" "Nihnequi nicaciz tochtli nozo nihmihii/.."
"Tlica tihmomihtiliznequi?" "Goza nechtlacualia. lea on nimii/
motlatlauhtilia. Tlen cuali nihchihuaz?" Mahuiztic tlacatl oquil
hu in cihuapili, "Amo xmihti; xihchichihua quen on zacacoconrf I
huan tihtlaliliz ihpac inon quicuitia cera de Campeche. Hiun
tiquitaz que aihmo quicuatiuh."
Ye yihqui otlaneltocac cihuapili. Imn yoquichichiuh zacaco
netl oquetequetzato tlatlacomili.
Tochtli ocalaqui itic mili huan oquihtac quemen ce tlacall
icatoc. Oya tochtli quimagan tlacatl zacacoconetl ihuan otlahucl
cuic tochtli huan oya quititilizca, quicamatetlaxcalohua. Olla
huelcuic tochtli ican ah hueli tecazquiz imahuan ihuan icxihuan.
Ihuan oacitetzico in tlacuatzin. Huan quilhuia, "Tochtli, tlen
oncuan tayi?" Tochtli otlananquili, "Xiquita que nechpia in mili
Ican on nihualacuaya nican. Ihquion onechcahque nian itcdi
milpixque." Quitan tlacuatzin, "Tihnequi nimitzcacahuaz?"
Oquito in tochtli, "Ta tihnequi tinechmaquixtiz ma yihqui rrto
chihua."
Zan niman tlacuatzin mopilohua itech icuitlapil huan itedi
inacaz. Ihquion oquicopinque itech in zacacoconetl. Oyaque influan huan quilhuia, "Yotiquitac, amo otinechneltocaya; tlanio
nihuitz oncuan otiapizmiquia. Tehua tiaz campa ca otihuala.
Nehuatl noihqui ye niauh. Moztla totlapalozque. Ma cuali otli."
Occe tonali occepa omonamihque. Motlahpaloque cuali huan
quilhuia tochtli in tlacuatzin, "Ican otinechmaquixti nehuatl
nimitztlazocatnachiliz huel miac. Xihuala: nimitzihtitiz can conca
huelic tlacuali."
Oya tochtli; otlecoc itech nopalcuahuitl. Quitequi nochtli huan
oquixipeuh huan oquitlamochili in tlacuatzin. Tochtli quilhuin,
"Xihtlapo mocamac huan xihtzacua moixtelolohuan." Ye yiman
tlacuatzin oquitolo nochtli. Tlatlani tochtli, "Tlen tiquihtohua?"
"Huelic." "Ticnequi occente?" Tlananquilia tlacuatzin, "Quema,
nicnequi occentetl." Tochtli oquixipeuh occentetl nochtli ihuan
152

41. El conejo y el tlacuache

Estos animalitos se conocieron un da en las tierras


de Tecomitl. Una seora sembraba un campo de
conejo, cuando ya daba fruto el chile, iba a comer.
! La seora le pregunt a un buen hombre, "Disc
que le voy a preguntar." "Diga usted, seora, lo que
[ tar." "Quiero agarrar al conejo o matarlo." "Por q
matar?" "Viene a comer mis cosas. Por eso le suplico (
qu puedo hacer." El buen hombre le dijo a la se
mate usted; haga un mueco de zacate y pngale e
que llaman cera de Campeche. Y ver que no vuelve
As es que la seora sigui su consejo. Habiendo he
co de zacate lo fue a colocar en medio de la milpa.
El conejo se meti en la milpa y vio como un ho
Fue el conejo a golpear al hombre, al mueco de zac
el conejo y fue a patearlo, lo cachete. Se enoj el c
ya no pudo quitar las manos y los pies. Lleg de repe
che y le dijo, "Conejo, qu ests haciendo?" Respon
"Mira cmo me tienen en la milpa. Yo vena a co
me ha dejado el milpero." Contest el tlacuache, "
yo te suelte?" Dijo el conejo, "Si me quieres salvar,
Luego el tlacuache lo jal de la cola y de las or
arranc de donde estaba, en el mueco de zacate.
dos y dijo, "Ya viste; no me lo creas; si no he ve
te hubieras muerto de hambre. T te irs por don
tambin ya me voy. Maana nos volveremos a
camino."
Otro da se volvieron a encontrar. Se saludaron
conejo al tlacuache, "Como me salvaste, te lo vo
muchsimo. Ven: te voy a ensear dnde hay buena
Se fue el conejo. Se subi a un nopal. Cort tuna
las avent al tlacuache. El conejo le dijo, "Abre la
los ojos." Entonces el tlacuache se trag la tuna. Preg
"Qu dices?" "Est sabrosa." "Quieres otra?" Con
che, "S, quiero otra." El conejo pel otra tuna y le
abre la boca." Como estaban muy sabrosas se las t
Y luego se cans el conejo de estarle pelando tuna
no se llenaba. Quera ms tunas. El conejo cort
y con espinas y se la avent. Se le ator en la gar
153

quilhuia, "Ompa yauh; xihtlapo mocamac." lean huelic oqui|>f


petztolohuaya icihcan.
Huan zatepa yociauh tochtli quixixipehua nochtli huan tla< 11,1
tzin amo temiya. Oquinequia oh cuachi nochtli. Tochtli oquin
cente nochti tepitztic ihuan ahuayo oquitlamochilic. Ococoicili
otili noca tochtli ochlo. Huan tlacuatzin mococotatacaya; quino
quia quiquixtiz nochtli. Yomehcamahuahuih huan tochtli ochlo,
Opanoc quezqui tonali. Occepa omonamihque. Motlahpalolnu
ihuan tlacuatzin quilhuia in tochtli, "Nihnequi nimitzcuaz." "' II i
ca?" "Noca otimahuiltic." "Amo, amo xicualani. Xihualauh
notlac'. Nimitzihtitiz occe xochicuali huelic. Ximotlalo, ipani]M
yenopan tlacahtia." Tlananquilia tlacuatzin, "Ta occepa tinediM
yitiz queca nochtli, zacan nimitzcuaz." Ocuicac campa ce tzapo
cuahuitl huan otlecoc tochtli huan quilhuia in tlacuatzin, "Xili
tlapo mocamac. Zan cuali tihcuaz. Inin tzapotl quipia iyolo. Amo
timococotzacuaz huan tinechtlatlacoltiz. Ximochicahua. Xiquito
ta tihnequi oh cuachi nimitzmacaz. Ximochicahua, nopan ye
tlacatia." Omococotzac' ica tzapotl ica oquitlamochilique tepil/
tic; ica on omococotzac.
Ye yiman quilhuia, "Ximochicahua; opa tlacahtia. Nihnequi
nimitzcuicaz tihmatitiuh necuatl. Tiquitaz; coza mitzpahtiz." Zan
niman oquiquixti tzapotepitztic. Zan niman quilhuia tlacuatzin,
"Ximotlalo. Nihpia cente met coza meya. Tiquitaz huel mi;i(
nitzpahtiz." Oacito campa ca met. Oquitetlapo huan quilhui;i,
"Xicaqui mocamac huan xiqui necuatl campa tipachihuiz." Oqui
quixti itzonteco tlacuatzin huan quilhuia, "Huelic?" Tlananqui
lia tlacuatzin, "Ach huelic. Nihnequi oh cuachi necuatl." "Xihua
la; xinechtoca. Nechca ca oc cente met ta huel tihnequi tamkpachihuaz." Niman necuatli tlacuatzin ihuan quilhuia in tochtli
ihuan quilhuia, "Huelic?" Tlananquilia tlacuatzin, "Huelic, tzo
pelic." Tochtli quitohua, "Xatli cuali. Ye yiman tiazque." Tochtli
ocan cente tetl ihuan oquitepachoto tlacuatzin.
Opanoc quezqui tonali. Tochtli quilhuia, "Nicchichiuhtica
nocacal canin calaqui ipampa onechnonotzque toyolca ihnehuati
mach topan tlalpolihuiz. Ica on nichichihua nocal. Ta tihnequi
noihqui nimitzchihchihuiliz mocal. Oncuanon amo tipolihuizque."
In tlacuatzin quilhuia in tochtli, "Ma xinechihtiti mocal can
tihpia." "Ahuel nimitzititiz ca huchea nocal, ica orne ayemo niccencahua. Icuac niccencahuaz nimitztlalhuiz tiquihtatiuh." "Queman
ticcencahuaz? Ximochicahua. Nihnequi niquixmatiz." Opanoc
154

el conejo ech a correr. Y el tlacuache se frotaba


quera sacarse la tuna. Ya se haba espinado la boca
corri.
Pasaron unos das. De nuevo se encontraron. Se s
tlacuache le dijo al conejo, "Quiero comerte." "Po
que te burlaste de m." "No, no te enojes. Ven conm
ensear otra fruta sabrosa." "Date prisa porque se me
tarde." Contest el tlacuache, "Si me vuelves a hacer
con la tuna, esta vez s te comer." Lo llev adon
rbol de zapote y se subi el conejo y le dijo al tlac
la boca; lo comers con gusto. Este zapote tiene su
vayas a ahogar." Se le ator la garganta con el za
aventaron un zapote duro por eso se le ator.

Luego le dijo, "Date prisa; se me est haciendo tar


llevar a probar aguamiel. Ya vers; te va a gustar m
diatamente se sac el zapote duro. Luego le dijo
"Date prisa. Tengo un maguey que da mucha aguam
te gustar mucho." Llegaron adonde estaba el mague
quitndole la piedra. Le dijo, "Mete la boca y tom
hasta que se te quite la sed." Sac la cabeza (del magu
che y le dijo (el conejo), "Est sabroso?" Contest
"Est muy sabroso! Quiero ms aguamiel." "Ven;
est otro maguey, ya que tanto quieres quitarte la
del aguamiel el tlacuache y le deca (el conejo), "
Contestaba el tlacuache, "Sabroso, dulce!" Deca el
bien; ya pronto nos vamos." El conejo tom una
puso (en la boca) al tlacuache (como si fuera magu

Pasaron unos das. El conejo dijo, "Estoy hacie


adonde habr de meterme porque me platicaron ot
como nosotros que se va a perder el mundo. Por eso e
mi casa. Si quieres, tambin te har tu casa. As no
mos." El tlacuache le dijo al conejo, "Ensame t
la tengas." "No te la puedo ensear porque est m
segundo lugar no la he terminado. Cuando la term
a que la vayas a ver." "Cundo la terminars? Date
quiero conocer." Pasaron varios das. Se volvieron a
155

I
quezqui tonaltin. Occepa omonamihqu huan molhuia, "Quon
tipano? Quen tiauh?" "Axcan quema; yoniccencauh nocal. Tili
nequi tiquitatiuh?" Tlacuatzin oquito, "Tiahue. Nihnequi niquix
matiz mocal; oncuanon tihchihchihuaz nocal." Tzicuini inehu:ui.
Oacito tlacuatzin huan tochtli. Huan quilhuia in tlacuat/.in,
"Xicalaqui itic nocal. Azo ticonehuiz itic." Ocalac tlacuatzin ihuan
tochtli paqui acotzicuini huan quilhuia, "Axcan quema para
tehuatl yodan mundo. Para nehuatl oc nihtzitzicuiniz."
Yotlan.

156

dijeron, "Cmo ests? Cmo te ha ido?" "Ahora


mi casa. Quieres ir a verla?" El tlacuache dijo, "V
conocer tu casa para que (despus) me hagas mi cas
los dos. El tlacuache y el conejo llegaron. Y le dijo
"Entra a mi casa. A ver si cabes dentro." Se meti e
el conejo (habiendo tapado la entrada) brincaba de
"Ahora para ti s se acab el mundo. En cuanto
corriendo (todava)."
Termin.

157

42. In y oleme huan namictiliztli


Inimequez yeyi mahuiztique tlaca oquipiaya cihuapili itocat/.in
Malintzin ihuan inamic itocan Margarito, ahquen oquimolhuilni
ya Macachotzin. Inin tlatihuani oquimopiliaya ce telpocatl itocauli
Francisco. Inin piltontli ye telpocatl; yoquipiaya caxtoli ihiuin
nahui xihuitl ihuan amo oquinemiliaya quemanian mocihuauli
tiz. Tatli ihuan nantli oquitohuaya, "Tlen topan mochihua? Y<hueyi notelpoch. Tlican amo quicelia mocihuauhtiz? Nian ayic
technonotza que ac yoquinochili ichpocatl itlac' mocihuauhti/."
Opapano quezqui xihuitl ihuan telpocatl quilhuia itlazonant/in,
"Nonantzin, ye quezqui xihuitl nanmocualanitia tlican amo
momachia ahquen ichpocatl nicmocihuauhtiz. Ayic ta onamecli
molhuili ipampan amo onicnequia nitlatzonteconehuaz. Ama/o
nihnequi namitalhuizque. Amo cuali niconetl. Axan quema; ye
niquilehuiya nocihuauhtiz.
Tatli ihuan nantli omopapaquitique icuac otlanonotz telpocatl.
Ihuan quimolhuilique in telpocatl, "Axcan quema ye paqui toyo
lo. Huel miac tipapaqui ica tlen titechilhuia. Huel miac otitlacoyaya motatzin ihuan nehuatl. Xiquihta tlen otihtequitque. Otiquixotique. Ta otiquimpiani miac cocone, ican amo omonequilti
toteotatzin ilhuicac itic metztoc. Amo in oyeque ocuachi mohmhuan."
Tlatohua piltontli, "Tlen ipampa namotlacoyaltia?"
Xiquita ihuan xihcaqui tlen ipampa titlacoyan. Hueyi tlatquit]
tihpia ihuan tetlacolti amon yez ahquen tihcahuilizque. Ipampa
on tihtlazocamati ta ye tiquilehuia timocihuauhtiz. Oncuanon
azo tehuatl miaque mopilhuan ipan tiquinmatlitiz ihuan tiquintlacualtiz. Noihqui mitohua que tomachtizque tihpoazque amatl
ihuan titlacuilozque. Tehuan amitla tihmati. Azo mohuelitiliz
totlazomahuiztatzin tiquinmachtiz in mopilhuan ihuan amo mitz^
poloz; nochi tlen tihnequiz momahti yez. Xitechilhui ahquen
ichpocatl tihnequi oncuanon tiquitlanizque ihuan timocihuauhtiz."
Oyec ce tonali yolcatoton quepopolahui ixpan caltemitl. Tlatlani telpocatl, "Azo mamayana yoyolitoton." Nantli otlananquili,
"Yotlacuaque. Ma niquintepehuili tlaoli ihuan trigo ma tlapepenaca. Icuac timocihuauhtiz nochtinin mimiquizque."
Huan otelhui in piltontli, "Nonantzin, icuac nocihuauhtiz
timotetlalhuiz nochi in xolal can tichanti. Tlapalehuizque, chil158

42. Los animales y la boda

Haba tres buenas personas, una seora llamad


marido llamado Margarito, a quien le decan don
seor tena un muchacho llamado Francisco. Este
era un joven. Ya tena diecinueve aos y no haba pe
se. El padre y la madre decan, "Qu nos est pa
grande nuestro muchacho. Por qu no se decide a
nos habla de que alguien le haya hablado de algun
Pasaron unos aos y el joven le dijo a su querida m
cita, cuntos aos hace que ustedes se enojaron
sabe con cul doncella me voy a casar! Nunca les he
no quera darles dolor de cabeza. No he querido
No fui buen hijo. Ahora s deseo casarme."
El padre y la madre tuvieron mucho gusto cu
muchacho y le dijeron, "Ahora s se regocijan nues
lo que nos dices* nos da gusto. Tu padre y yo e
tristes. Mira lo que hemos trabajado. Ahorramo
tenido otros hijos pero Nuestro Padre Dios que e
(no lo quiso). No tuviste ms hermanitos."
Habl el muchacho, "Por qu estn tristes?"

"Mira y oye por qu estamos tristes. Tenemos m


y nos da lstima no tener a quin dejarlas. Por eso
que ya desees casarte. Tal vez el cielo te d mu
tendrs que dar de beber y de comer. Tambin s
has de) ensear a leer libros y a escribir. Nosotr
nada. Tal vez Nuestro Amado Gran Dios quiera
es a tus hijos y no te falte nada. Todo lo que qui
a la mano. Dinos quin es la joven, cul es la jov
para ir a pedirla y te casars."
Lleg un da en que los animalitos rodeaban la p
Pregunt el muchacho, "Tal vez tengan hambre
La madre contest, "Ya comieron (pero) les vo
y trigo para que lo recojan. Cuando te cases todos
Y dijo el muchacho, "Mamacita, cuando me
159

ticizque, yeticizque, tlaoliquiticizque ipampan ahquen mochil HI;I/


nocihuauh noihqui tlatquihua. lea on achi hueyi tlacuali mo< In
huaz."
Nantzintli mitalhuia, "Metoton miquizque, pitzotl miquiz, cui
cuetin, cuanacame, huexoxolo, patoxtin ihuan totoltin. Noclui
nin miquizque."
Amo ac itech omomatia tlen quicaquizque nozo quimaii/
que tlen tecotin oquitohuaya. Inin yolcatl itocan axno otlacaht;iy;i
tlen nenonotzalo. Otequichiaya queman aciz tonali icuac quin
mimihtizque. Amoca oquinequia miquiz.
Zan niman yotelhuilo ahquen ichpocatl yez icihuauh. Oquitla
nito, ican necoc tlatquihuaquez amo oquitotolochtique nian tepii
zin. Zan niman oquitlanque ichpocatl ihuan onecahualo queman
necencahualoz. Ihuan oacihuac calitic ichan telpocatl ihuan nenonotzalo, "Cuali ca. Ye mocihuauhtiz totelpoch axan caxtoli tonali.
Tihpia axno quizacaz atzintli ica mopacazque yolcame. Chichi
ihuan miztli quicuazque nochi in omit tlen quizaz ihuan tlen
mocualtizque tohuexihhuan. Nochi on omteme quicuaz chichi
huan miztli. Oncuan on amotla ipampa tlaniz zazayoltin. Mocahuaz cali chipahuac."
Oquinemili in axno quimilhuiz occequi yoyolime, "Yoacico
caxtoli tonali icuac techmimihtizque. Tlen nanquitohua?

todo el pueblo en el que vivimos para que venga


i a moler el chile, moler el frijol, moler el maz porque
ser mi mujer tambin es muy rica. Por eso se har muc
I La madre le dijo, "Morirn los borregos, morir e
Ireses, las gallinas, los pavos, los patos y las pavas.
, morirn."
Nadie saba que (los animales) escuchaban y enten
decan sus patrones. El animal llamado burro escuchab
versaban y esperaba que llegara el da en que los
matar. Ninguno de ellos quera morir.
Luego se dijo quin era la doncella que iba a se
Fueron a pedirla, y como los dos eran ricos no lo despr
nada. Entonces pidieron a la muchacha y quedaron
se casaran. Entraron a la casa del joven y dijeron,
Ya se va a casar nuestro hijo ahora dentro de quince d
al burro para que cargue el agua con que se lavarn
El perro y el gato comern todos los huesos que salga
de lo que coman nuestros consuegros. Todos esto
comern el perro y el gato. As no andarn volando
quedar limpia la casa."
Decidi el burro decirles a los dems animales,
los quince das cuando nos van a matar. Qu di
Abandonaremos a nuestro patrn. No nos han de m
se va a casar su hijo. Qu dicen ustedes? He decid
vayamos por el monte hasta entrar a una cueva don
unos animales feroces, de esos que llaman tigre. Vam
de la casa de nuestro patrn, junto con el gallo canto

su esposa y sus hijitos."


Se juntaron todos los animales. Y el burro les dec
temprano saldremos al monte. Saldremos." Dijo
"Cmo iremos?" Contest el burro, "Yo ir por dela
me seguirn. Yo s dnde est la cueva. Les ruego que
lleven muchos huesos. Los tigres olern los huesos
nos movamos. No nos vayan a comer estos animales
aqu."
160

161

Todos los patos y el cochino se encaminaron. Cua


a entrar a la cueva se espantaron porque los tigres,
dormidos, se movieron.
Y el burro se asust y dijo, "Si nos quedamos aq
amanezcamos. Vayanse saliendo poco a poco. T, bo
traer agua. Tenemos mucha sed. Sal y ya no vuel
esperas, all donde nos juntamos. All llegaremos.
guajolote, "Vete a traer agua y no vengas. Te queda
borrego." Y sali el guajolote.
De esta manera salieron los otros animales. En
quedaron el burro, el pato y el conejo. Les dijo el bu
se sobre m. Los sacar. Si no, nos comern los anim
Pero el conejo dijo, "No quiero que me cargues.
cansado. Vete con el pato. Crgatelo y vete. Yo corr
As se hizo. Lleg el burro adonde estaban tod
Dijeron, "Qu haremos? Regresamos con nuestro p
test el burro, "No s. Ya los saqu para que no los m
ios repartiremos. Yo s me volver con el patrn. B
As se acab el cuento. Ya no se cas el joven, ni
gato y el perro los huesitos.

(Aunque el texto nhuatl de este cuento fue transcrito ntegramente, despus de haber fallecido la informante los recopiladores se dieron cuenta que
faltaba la parte final. Aparece adelante, sin embargo, en la traduccin al
castellano.)

162

163

43. Zazanili ipan ce tlacatl ihuan ce coat


Inin zazanili tlanonotza quename coat otepachiuhtaya i < - i
cente tetl hueyi. Miaque tlaca opanoya ica ompa. Ayac ca onm
catiaya cacoquiz tetl ihuan quicacahuazque in yolcatl ipani|>;i
tlatzoponia ihuan inon amo cehuihua ica mico. Ica on am;i<a
oquicacahuaya.
Opanoc tonaltin ihuan coat ompa ca. Ahueli cholohua. Opaiu>
occepa tlacatl ihuan oquirta zan yompa co yolcatl. Inin tlaoiil
otlacoyac. Oquinemili quicacahuaz. Ye yiman oquicacauh tlacnil
omoniauhtli quename coat otlahto. Coat oquihto: "Tehuatl o i
tlacox nopampa amo ihqui oticchiuh. Otinechtotolochti ihuai
ica on tiquixtlahuaz notlac'. Ta oticacoquini tetl zan que otinechitac amo yehuin omitzpanoni. Huel hueyi onictlazocamatini."
Zan niman coat itech icocouh omolacatzo.
Zan ompa tlami.

164

43. Cuento sobre un hombre y una ser

Esta historia cuenta cmo una serpiente estaba


bajo una piedra grande. Muchos hombres pasaban p
Nadie se ocupaba de levantar la piedra y soltar al ani
pica y es un piquete que no se alivia y muere uno d
nadie se atreva a alzar la piedra.
Pasaron los das y la serpiente estaba all. No se po
Pas otra vez un hombre y vio que estaba all el
hombre le tuvo lstima. Decidi soltarla. Y luego
espant el hombre al or hablar a la serpiente. Dijo
"Te apiadaste de m; no hiciste bien. Me castigaste m
eso me la vas a pagar. Si hubieras levantado la1 piedra
, como me viste (por primera vez) no te hubiera pasa
tonces te lo habra agradecido mucho." En seguida
se le enrosc en el cuello (y lo ahorc).
No ms aqu termina.

165

44. Ce gachupn ihuan ce macehuali


Oacico in gachupn ica nian ipan toaltepeuh Momochco. Ijxin
oacico ce macehual tlacatl oquitatacaya tlali can oyeya xixicotiuli,
Huan tlatlani in gachupin caxtilcopa. lean macehuali amo oqni
matia caxtilancopa, quilhuia, "Minax". Huan quitohua in j',.i
chupn caxtilancopan, "Minas? Xinechcahuili nehuatl min;ix,
Xicana nocahuayo ihuan notlatepoztlacueponali huan xiauh."
In macehuali ocan nochi. Omocahuatlali ihuan oya ica cuan l.i
Zan paqui ye quihuica icahuayo ihuan itlatepoztlacueponal. Qui
tohua in gachupin, "Xiauh ihuan nechcahuili minax." Opeuli <>i
cuachi tlatataca gachupin ihuan ohualquiquiztehuaque xixiro
tiuh. Oquimiminqui nochi ixayac huan ixtelelohuan.
Icuac ye oquipanoc in gachupin nahcatzatzi, "Malo indio,
onechcuaman minax! Ye onechtzotzopitzque yolcame." Yauh i/
cuini. Motelhuiz tlen oquipanoc. "Ma motemo in tlacatl. Yocuicu
nocahuayo. Onechcuaman ca nianca minax ihuan amo melahn;i<
Ma motemo! Ma nechcuepili noyolcauh!"
Yotlamic.

166

44. Un espaol y un indio

Lleg un espaol all a nuestro pueblo de Milpa


cuando un indio rascaba la tierra en un lugar donde
Y el espaol le hizo una pregunta en castellano. C
no saba castellano, le dijo, "Minax (pican)." Y di
en castellano, "Minas? Djame a m las minas. Tom
y mi pistola y vete."
El indio tom todo. Se mont en el caballo y se
monte. Con gusto tom el caballo y la pistola. Haba
ol, "Vete y djame las minas." Comenz a rascar
sali una gran cantidad de jicotes. Le picaron toda
ojos.
Cuando le haba pasado eso el espaol grit, "M
enga con las minas! Ya me picaron los animales." S
do. Se fue a quejar por lo que haba pasado. "Qu
hombre. Se llev mi caballo. Me enga (diciend
estaban las minas y no es cierto. Que se le busq
devuelva mi animal!"
Termin.

167

REFERENCIAS BIBLIOGRFIC

BARLOW, R. H.
1960 "Un cuento sobre el da de los muertos", Estu
Nhuatl, v. n: 77-82. Instituto de Investigaci
UNAM, Mxico (texto nhuatl con traducci

BOAS, Franz y Jos Mara Arrela


1920 "Cuentos en mexicano de Milpa Alta, D. F. rec
Boas y traducidos por Jos Mara Arrela", Jour
Folklore, v. xxxm: 1-24 (texto nhuatl con tr
tellano; contiene: "Un muchacho perezoso", "
"El puerco y el burro", "El ermitao y el ases
muchachos flojos").
1924

Hermn Haeberlin
"Ten Folktales in Modern Nhuatl", Journ
Folklore, v. xxxvii: 345-370 (texto nhuatl co
'ingls; dictados por Isabel Ramrez Castaeda
cio", nativos de Milpa Alta; contiene: "The O
and the Rabbit", "The Fox and the Coyote", "T
the Prairie Dog", "Coyote and the Tlacuache"
Peeler", "The Witch", "The Woman Who Bec
"The Od King Who Died of Cold", "The Ring
Sons" y "The Boy Who Was Afraid").

GONZLEZ CASANOVA, Pablo


1920 "Cuento en mexicano de Milpa Alta, D. F.", J
ican Folklore, v. xxxm: 25-27 (texto nhuatl
al castellano; no le da ttulo Gonzlez Casano
del muchacho que huye con la muchacha, o
mgica").

HORCASITAS, Fernando
1968 De Porfirio Daz a Zapata: memoria nhuatl
Instituto de Investigaciones Histricas, UNAM

169

nhuatl con traduccin al castellano; contiene el cuento " I n


Tepoztecatl").

1978

"La narrativa oral nhuatl (1920-1975) ", Estudios de Cultura


Nhuatl, v. xni: 177-209, Instituto de Investigaciones Histri
cas, UNAM, Mxico (resmenes y comentarios sobre los 105
cuentos nahuas publicados desde 1920 hasta 1975).

JIMNEZ, Luz
1950a "Tewewentsin iwan tetepeh", Mexihkatl Itonalama: El Pen
dico del Mexicano, n. 18, septiembre de 1950 (cuento sobre los
cerros; slo aparece el texto nhuatl).

NDICE
INTRODUCCIN

1950

"Tlokenawake: sasanilli", Mexihkatl Itonalama: El Peridico


del Mexicano, n. 22, octubre de 1950 (mito sobre el sol y l;i
luna; slo aparece el texto nhuatl).

RAMREZ CASTAEDA, Isabel


1912 "El folklore de Milpa Alta, D. F., Mxico", International Con
gress of Americanists: Proceedings of the XVIII Session; 352361, Londres (texto nhuatl con traduccin al castellano; contiene: "Curanderos", "Tlamatques", "Curacin", "El que limpia" y "El ltimo da de cosecha").

I. RELATOS COSMOGNICOS Y ETIOLGICOS


1.
1.
2.
2.
3.
3.
4.
4.
5.
5.
6.

In tlaltihpactli
El mundo .
Teotl
Los dioses
Zazanili ipampan Iztaccihuatl 1 . . .
Cuento sobre la Mujer Blanca 1
Zazanili ipampan Iztaccihuatl II
Cuento sobre la Mujer Blanca II
Yeyi tlaca ihuan atl
Los tres hombres y el agua
Tlatihuanime Cuauhnahuac, Tepoztlan ih
pocatepetl
6. Los seores de Cuernavaca, Tepoztlan
pocatpetl
7. In Tepoztecatl
7. El Tepozteco

II. RELATOS DE LO SOBRENATURAL

8. Zazanili ipampatzinco Toteotatzi .


8. Cuento sobre Dios Nuestro Padre
9 . Cicihuantotoh Chalma . . . .
9 . L a s nias d e Chalma . . . .
10. Zazanili ipampa nahuali . .
1 0 . Cuento sobre e l nahual . . . .
11. Ce rabe ihuan ce cihuatzintli . . .
11. Un rabe y una mujer . . .

170

171

12. Cihuatl ihuan inamic cuacuahue . . . .


1 2 . L a mujer y s u marido toro . . . . .
1 3 . Mihcatzintli ihuan c e cihuatl . . . .
43. El muerto y la mujer
14. In xolopitli ihuan tlacatl .
14. El demonio y el hombre
15. Zazanili ipampan tetlachihui
.15. Cuento sobre la bruja
46. In demonio ihuan macuili cihuantoton .
16. El demonio y las cinco nias .'
17. In tetecuantin Chalma
17. Las fieras de Chalma
18. Yeyi tecihuahuahuan
18. Las tres esposas
19. Zazanili ipampatzinco comaletzin itocatzin
liofas
19. Cuento de la seora llamada Cleofas . .
III.

CUENTOS MORALIZADORES

.
.
.

.
.

VI.

Qui. .
.

20. In coli, in piltontli ihuan in tatapatli . . . .


20. El abuelo, el nio y la cobija
2 1 . Florita ihuan totolteme . . . . . . . .
21. Florita y los huevos
Vi.
22. Zazanili ipampa metztequitque itocan Malintzin
22. Cuento sobre una sirvienta llamada Mariquita .
23. In micailhuitl
23. La fiesta de los muertos
IV.

28. Juan el Oso: cuento sabr una muchac


29. Ce rey ica cempuali ihman nahui ichp
29. Un rey con veinticuatro hijas
3 0 . Jorge ihuan i n huitlatztlacatl .
30. Jorge y el gigante
31. Zazanili impampa ichtehcatzintzintin
31. Cuento sobre los ladro-ncitos
32. Zazanili impampa ihnotlaca
32. Cuento sobre unos hormbres pobres
33. Policarpio
33. Policarpio

ACONTECIMIENTOS LOCALES

2 4 . I n hueyi quiahuitl . . . .
24. El diluvio
25. Zan huel matcatzin ximopanolti
25. Favor de pasar despacito . .
2 6 . I n tepoztlamimiloli . . . .
26. El ferrocarril

CUENTOS CMICOS

34.
34.
35.
35.
36.

Zazanili ipampa Xuan titicuintli


Cuento de Juan el Tonto
Zazanili ipampan tecolotl ihuan ichpoc
Cuento del buho y la muchacha . .
Zazanili ipampa cihuatzintli, cicihuant
tenamic
36. Cuento de la mujer, la nia y el mar
37. Zazanili yoyolehui: in pantototl . .
37. Cuento que sale del corazn: el perico
38. Ce gachupn ihuan ce ahuacatl
38. Un espaol y un aguacate
39. Tlacoquez hueca .
39. Los compradores que van lejos
40. In axno ihuan meton
40. El burro y el borrego . . . . .
41. In tochtli ihuan tlacuatzin
41. El conejo y el tlacuache
42. In yolcame ihuan namictiliztli
42. Los animales y la boda
43. Zazanili ipan ce tlacatl ihuan ce coat
43. Cuento sobre un hombre y una serpie
4 4 . C e gachupn ihuan c e macehuali . .
44. Un espaol y un indio

REFERENCIAS BIBLIOGRFICAS

V. CUENTOS DE HADAS .

27. Jos del Oso


27. Jos el Oso
28. Juan del Oso: zazanili ipampan ce ichpocatl
172

Siendo director general de Publicacio


Jos Dvalos, se termin la impresin
Los cuentos en nhuatl de doa
Jimnez, en la Imprenta Universitaria
da 14 de diciembre de 1979. Su com
sicin se hizo en tipo Baskervle
9:10 y 10:12. La edicin consta de 2
ejemplares.

Vous aimerez peut-être aussi