Vous êtes sur la page 1sur 7

146

Razn y Revolucin n 21

Conclusin
Este primer acercamiento a las fuentes de El Obrero nos permiten
delinear los ejes centrales de su propuesta programtica y de la estrategia que disearon para concretarla. En primer lugar, a partir de su
delimitacin poltica del MLN, avanzan en la definicin del carcter socialista que deba asumir la lucha revolucionaria en la Argentina
y critican al peronismo considerndolo una fuerza poltica burguesa.
Desde su perspectiva, la existencia de una burguesa industrial pondra en evidencia que, el nuestro, era un pas capitalista, sin opresin
poltica, que habra cumplido sus tareas democrtico-burguesas. Por
lo tanto, considerando que la contradiccin fundamental era burguesa
versus proletariado, promovan la constitucin de una alianza hegemnica de la clase obrera con los sectores populares oprimidos, para
luchar por la liberacin social.
En segundo lugar, y en contra de la fuerza que, poco a poco, iba
adquiriendo la estrategia armada, El Obrero considera que la insercin fabril era el medio ms adecuado para impulsar una poltica revolucionaria en nuestro pas. En este punto, sealamos que el aspecto
fundamental de su planteo estratgico fue el trabajo poltico dentro
de las fbricas buscando organizar a las bases, mediante Comisiones
Internas, Delegados de Base y asambleas. En este sentido, promovieron
el desarrollo de stas formas organizativas como herramientas democrticas fundamentales para emprender la lucha contra las burocracias
sindicales que, desde su perspectiva, frenaban la combatividad de los
trabajadores. El origen de estas direcciones burocrticas es rastreado
por El Obrero en el surgimiento mismo del Peronismo, ya que en ese
contexto, se habra consolidado el sindicalismo de Estado. El principal obstculo entonces para la lucha sindical en particular, y para la
construccin del partido revolucionario de la clase obrera en general,
sera el peronismo y la clase que los sustenta, la burguesa nacional,
que limitaran las luchas obreras e intentaran instalar la idea de la
posibilidad de un buen capitalismo.
Para terminar de definir con exactitud el programa de El Obrero,
queda por delante profundizar esta investigacin mediante una
exhaustiva reconstruccin de la praxis poltica desarrollada por esta
organizacin.
Recibido: 5/2/2011 - Aceptado: 20/4/2011

Programas de la izquierda argentina


Juan B. Justo e os
primrdios do socialismo argentino
Um balano poltico e ideolgico
Fabio Luis Barbosa dos Santos
Universidade de So Paulo y Universidade de Guarulhos
Resumen
Este artculo realiza un balance crtico de la trayectoria poltica e ideolgica del socialismo argentino en el periodo entre la promulgacin de la Ley Senz Pea (1912) y
la muerte de Juan B. Justo (1927) desde el ngulo de la formacin nacional. En un
primer momento, desarrollamos una interpretacin sobre el sentido de la reforma
electoral argentina a comienzos del siglo XX. A continuacin, examinamos el argumento fundamental del ensayo de Jos Aric sobre Juan B. Justo, evidenciando los
lmites ideolgicos de su crtica. Finalmente, analizamos el significado de la polmica establecida por dos interlocutores contemporneos de Juan B. Justo - Manuel
Ugarte y Enrico Ferri - para concluir con un balance de este periodo inicial del socialismo argentino.
Palabras clave:Juan B. Justo - Socialismo argentino - Revolucin Nacional
Abstract
This article pursues a critical evaluation of the political and ideological development
of Argentine socialism from the standpoint of the national revolution, in the period
between the Senz Pea law (1912) and the death of Juan B. Justo (1927). In the first
moment, we introduce our interpretation of the political reform in Argentina in the
beginning of the XX century. Then, we analyze the core argument of Jos Arics
essay on Juan B. Justo, aiming to expose the ideological limits of his critique. Finally,
we examine the controversy established between two contemporaneous of Juan B.
Justo Manuel Ugarte and Enrico Ferri and close the article with a brief assessment
of this initial period of socialism in Argentina.
Keywords:Juan B. Justo - Argentine socialism - National Revolution
147

148

Razn y Revolucin n 21

Juan B. Justo e os primrdios do socialismo argentino

149

Durante el perodo de gobierno de Quintana- Figueroa Alcorta, transcurrido desde octubre de 1904 a octubre de 1910, estallaron cinco huelgas generales y una bomba de tiempo en la platea del teatro Coln; se decret cuatro
veces el estado de sitio, una de las cuales fu a causa del motn radical del mes
de febrero del ao 1905; se sancion la ley de defensa social; se perpetraron
cuatro matanzas de obreros y se empastelaron La Vanguardia y algunos
otros peridicos obreros1.

Introduo
Este artigo realiza um balano crtico da trajetria poltica e ideolgica do socialismo argentino no perodo entre a promulgao da
Lei Senz Pea (1912) e a morte de Juan B. Justo (1927) do ngulo
da formao nacional. Em um primeiro momento, avanamos uma
interpretao sobre o sentido da reforma eleitoral argentina no comeo
do sculo XX. A seguir, examinamos o argumento fundamental do
ensaio de Jos Aric sobre Juan B. Justo, evidenciando os limites ideolgicos de sua crtica. Finalmente, analisamos o significado da polmica estabelecida por dois interlocutores contemporneos de Juan B.
Justo Manuel Ugarte e Enrico Ferri - para concluir com um balano
deste perodo inicial do socialismo argentino.
A reforma eleitoral e o socialismo argentino
O auge da economia agro-exportadora nos primeiros anos do sculo XX na Argentina evidenciou o desajuste entre a modernizao
econmica e as formas arcaicas da poltica criolla, colocando em risco a
viabilidade da prpria ordem conservadora. A conjuno entre a ascenso do movimento operrio e do prestgio anarquista, a presso poltica
socialista, e a permanente conspirao radical colocavam o pas em um
estado latente de convulso social. Nicols Reppetto, colega socialista
de Juan B. Justo, resumiu a crescente agitao destes anos:

Semelhante efervescncia era indcio claro da necessidade de reformar o sistema poltico para preservar a reproduo da economia exportadora. neste contexto que aprova-se em 1912 o conjunto de reformas
eleitorais conhecidas como lei Senz Pea, nome do presidente que as
sanciona pouco antes de falecer. O clculo social que motiva a medida
explicitado por Justo: s ms cmodo hacer una nueva ley de elecciones que reprimir una huelga general a cada seis meses.2
Se a reforma eleitoral no seu conjunto aponta para uma abertura
poltica ao ampliar o contingente eleitoral, na prtica as possibilidades
de renovao enfrentavam mltiplos constrangimentos, seja por mecanismos que limitavam o alcance da universalizao do sufrgio (como
a proibio do voto de estrangeiros), seja pelo entrave renovao do
conjunto das instncias representativas, principalmente o Senado. Em
ltima instncia, o sistema se organizava de forma a garantir a preservao da ordem atravs do voto conservador do campo, onde a liderana popular de corte carismtico reivindicava a autoridade clientelista em que se assentava a poltica tradicional3.
Embora haja controvrsia sobre a inteno original e o principal
beneficirio da Lei Senz Pea,4 entendemos que a reforma eleitoral
1
Repetto, Nicols: Mi paso por la poltica. Santiago Rueda Editor, Buenos Aires, sin
data, p. 106.
2
Ibidem, p 125.
3
Mientras se mantuviese esa geografa electoral, que protega celosamente a las
viejas circunscripciones electorales,el campo conservador equilibraba el peso de
la ciudad liberal o socialista en Botana, Natalio: El Orden Conservador. Editorial
Sudamericana, Buenos Aires, 1977, p. 256
4
Para Rock, a inteno original da lei era dupla: isolar e desencorajar o golpismo dos
radicais e principalmente enfraquecer os socialistas, onde o veto ao voto estrangeiro
configurava na prtica uma discriminao de classe. Diz: La ley Senz Pea apenas abri el sistema poltico a los grupos proprietarios nativos de clase media y a la
minora de trabajadores que eran oriundos del pas. El nuevo sistema constitua una
concesin mnima tendiente a restaurar la estabilidad poltica y resguardar los intereses de la elite en Rock, David: El Radicalismo Argentino, 1890-1930. Amorrortu

150

Razn y Revolucin n 21

produziu uma renovao dos quadros polticos sem alterar a estrutura


social do pas, respondendo de forma exitosa ao desgnio de uma reforma poltica conservadora. Ainda que o Partido Socialista observe um
notvel crescimento no perodo, chegando a dominar o colgio eleitoral da capital federal5, o maior ganhador poltico foi indubitavelmente o radicalismo. Ao recorrer a um novo tipo de amlgama poltico,
fusionando grupos regionais em uma organizao nacional que canalizava suas esperanas em uma nova espcie de caudilho eleitoral, a
UCR transcendeu exitosamente as fronteiras bonarenses, abandonando o abstencionismo depois de sucessivos golpes frustrados para eleger
Hiplito Yrigoyen presidente da repblica em 1916,6 inaugurando uma
era de ininterrupto domnio poltico que se estenderia at o golpe militar de 1930.
O triunfo radical representa a derrota das foras sociais que militaram para conciliar abertura poltica com democratizao social na
Argentina do comeo do sculo XX e que encontraram no Partido
Socialista seu principal portador. Apesar do espao poltico ocupado e
editores, Buenos Aires, 2001,p. 50. Sartelli tem outra opinio: Sin embargo, el principal beneficiario de la ley Senz Pea fue el Partido Socialista: si en 1896 sac 134
votos y 204 en 1902, hasta 1912 no cuenta como fuerza poltica aunque con 1257 votos
haya obtenido el primer diputado socialista de Amrica en 1904. Todava en 1908
no alcanzaba a los 8.000 votos. Pero la llegada del sufragio universal le reporta dos
nuevos diputados (con 35 y 23.000 votos cada uno) y tres ms en 1913 (con 48.000).
En 1920 sus 86.420 votos lo colocan en posicin de fuerza poltica de primera magnitud en la capital del pas, donde tiene a Del Valle Iberlucea en el senado desde 1913
(...) en Sartelli, Eduardo: Celeste, blanco y rojo. Democracia, nacionalismo y clase
obrera en la crisis hegemnica en Razn y Revolucin nro. 2, primavera de 1996,
reedicin electrnica. O prprio Justo consigna sua viso da reforma eleitoral nestas
palavras proferidas por ocasio do falecimento de seu autor: (...) creemos que el seor
presidente de la Repblica, doctor Senz Pea, supo comprender en su hora una gran
necesidad pblica. Actu en un momento de la historia argentina en que el problema
fundamental de era el de la realidad del sufragio, el de la verdad del sufragio universal
(...) consigui hacer del parlamento argentino, un verdadero parlamento moderno.
Fue, evidentemente, un civilizadoren Repetto, op. cit, p. 349.
5
O Partido Socialista jamais logrou uma penetrao significativa fora da Capital
Federal, onde at meados dos anos 20 disputou a liderana dos votos.
6
Se bem uma reconstruo da gnese do radicalismo permite entrever o seu carter
conservador, a agudizao dos conflitos sociais durante a presidncia de Yrigoyen
explicitou o carter ideolgico da postura supra-classista que se advogava ao recorrer
represso impiedosa em eventos como a Semana Trgica de 1919 e o protesto rural
na Patagnia. Ver: Bayer, Osvaldo: La Patagonia Rebelde. 2 edio, Buenos Aires,
Booket, 2007, 4 tomos.

Juan B. Justo e os primrdios do socialismo argentino

151

das conquistas dos trabalhadores no perodo, o partido ser impotente


na conjuntura para promover a superao das estruturas de dominao
de classe legadas pelo passado colonial. A partir deste momento, ainda que o Partido Socialista amplie seu espao parlamentar no decnio
seguinte e logre subsistir como organizao atravs do sculo XX, o
sentido progressista da sua crtica se esvazia, superado por novas alternativas polticas e ideolgicas que se configuram no pas e no mundo.7
A hiptese de Aric
Jos Aric identifica a raiz do fracasso poltico socialista nos pressupostos tericos adotados por Justo. A premissa oriunda do realismo ingnuo de uma transparncia entre os fenmenos da realidade
e o conhecimento conduziria a uma identificao entre o processo de
modernizao e a constituio do ator social do socialismo - em ltima
anlise, entre progresso e socialismo. Como decorrncia, a modernizao interpretada no plano subjetivo como a superao de formas
de pensamento no cientficas, da religio ao anarquismo, em nome
da afirmao do socialismo cientfico. Na sua dimenso objetiva, a formao dos trabalhadores socialistas entendida como o processo de
apropriao progressiva das capacidades tcnicas e diretivas de gesto
econmica e poltica.8
Nesta identificao entre progresso e socialismo como movimento
e desgnio da histria universal radica a ausncia da dimenso nacional no projeto do socialismo argentino. Segundo Aric, ao estabelecer-se uma estreita relao de continuidade entre histria e poltica,
so desproblematizados os nexos entre realizao nacional e hiptese
Justo vinculou-se ativamente II Internacional Socialista, participando como delegado em Copenhague em 1910 e em Berna e Amsterd em 1919. Na volta desta ltima
viagem ditou uma srie de conferncias sobre a Revoluo Russa, onde apesar da simpatia manifesta pela revoluo estabelece uma distncia ntida em relao ao processo
argentino, reafirmando como sua principal referncia os pases de colonizao recente, como Austrlia, Nova Zelndia e os Estados Unidos. Em 1924 foi eleito senador,
cargo que ocupou at o seu falecimento em 1928, aos 67 anos.
8
O delicado problema da praxis como a elaborada dialtica entre teoria e ao, necessria formao da conscincia crtica em uma sociedade onde aparncia e essncia
no coincidem, reduzido a uma pedagogia imediata que tem uma dimenso ideolgica e outra produtiva. Na viso de Justo, esta facilidade tanto maior em um pas
virgem de idias como a Argentina, onde os trabalhadores tem menos resqucios ideolgicos a superar. Por outro lado, Av-Lallemant via na rarefeita tradio intelectual
argentina no uma virtude mas simplesmente um elemento de atraso.
7

Razn y Revolucin n 21

152

socialista. A conseqncia a ausncia entre os socialistas argentinos


de uma perspectiva de conquista do poder, apesar da compreenso do
papel de direo de classe que deveria exercer o partido:
9

Enfatizando correctamente la importancia trascendental de la lucha poltica, contribua a hacer del proletariado una fuerza activa en la renovacin de la
sociedad argentina, pero la visible ausencia en su programa de una estrategia
de poder conduca inexorablemente a encerrar la lucha obrera en el estrecho
marco de una pura accin defensiva.10

Decorrncia poltica da suposta continuidade entre modernidade e socialismo ser a inabilidade dos socialistas em aproximar-se dos
movimentos populares de ascendncia diversa, anarquista ou radical,
identificados simplesmente com o atraso11. Segundo Aric, passa desapercebido por Justo que estas ideologias encontram lastro na morfologia irregular da formao social argentina, que o socialista argentino
tende a ver de forma homognea.12 Ao interpretar como resqucios do
passado elementos que indicam uma maior complexidade da estratificao social, Justo superestima a capacidade depuradora do capitalismo.13 Disto resulta, na interpretao de Aric, uma impossibilidade de
articular democracia e socialismo.
Assim, se o Partido Socialista captou a importncia de superar o
vago cosmopolitismo prepoltico14 que caracterizava a militncia
Al tranformar el segundo de los trminos en la plena consumacin del primero,
Justo hace emerger la necesidad de una resolucin socialista de las propias raices de
la historia nacional, aunque al precio, como veremos, de desconocer el carcter profundamente disruptivo, y por tanto discontinuo, de la revolucin socialista en Aric,
Jos: La hiptesis de Justo. Buenos Aires: Sudamericana, 1999, p. 85.
10
Idem. p. 93.
11
El bloque eventual de las clases subalternas era de hecho fragmentado en dos sectores antagnicos y en relacin de competencia segn un abstracto criterio de modernidad que dejaba fuera un reconocimiento acertado de la naturaleza real del conflicto
de clases en Aric. Idem, p. 117.
12
Al sobredimensiona el grado de homogeneidad capitalista de la formacin econmico-social argentina y la virginidad poltica e ideolgica de las clases populares,
Justo se ve impulsado por la propia lgica de su razonamiento a simplificar los trminos de la lucha de clases en Ibidem, p. 120
13
El atraso, los parasitismos, las sedimentaciones pasivas no constituyen (para Justo)
elementos inseparables de la morfologa de lo nuevo, sino apenas expresiones de lo
viejo que una inteligente poltica transformadora deve transformar em Ibidem, p.
116.
14
Que no se confunde com o internacionalismo classista. Nas palavras de Gramsci:
9

Juan B. Justo e os primrdios do socialismo argentino

153

argentina, no compreendeu que a modernizao pela qual pressionava produzia uma estratificao social que, dadas as caractersticas da
formao scio-econmica argentina, distava de ser homognea. Isto
produziu um sectarismo, alis recproco, que acentuou as dificuldades do socialismo para relacionar-se ou para se impor em movimentos
aderidos s ideologias concorrentes do anarquismo e do radicalismo.
Como resultado, a autonomia dos trabalhadores arduamente defendida por Justo tendeu ao isolamento corporativo e incapacidade de definir satisfatoriamente o problema das alianas polticas.
Compartimos as linhas gerais do raciocnio de Aric, mas no
a concluso poltica que extrai, assentada na premissa de que havia
espao para uma radicalizao democrtica do primeiro governo
radical e portanto, para a reforma do capitalismo argentino.15 Esta
interpretao subestima o carter de classe do radicalismo, remetendo
para o terreno da poltica a impotncia socialista que, em nossa
opinio, est referenciada nos constrangimentos estruturais para a
superao do padro de luta de classe herdado da colnia. Do ponto
de vista ideolgico, entendemos que o principal limite da anlise de
Justo a ausncia de uma viso crtica do imperialismo, bem como do
padro de luta de classes na Argentina. Este enfoque crtico enseja um
aprofundamento da interpretao histrica, acentuando a relevncia
do imperialismo como fio condutor das continuidades entre o sentido
da colonizao e a dependncia, que incide de maneira determinante
no padro de luta de classes resultante. Este marco histrico no
coincide com a maneira como a matriz interpretativa gramsciana
comumente aplicada Amrica Latina, tendendo-se a aproximar
o continente Europa de capitalismo perifrico como realidades
histricas comparveis, diluindo assim a especificidade do passado
el concepto de revolucionario y de internacionalista, en el sentido moderno de la
palabra, es correlativo con el concepto preciso de Estado y clase social; Citado por
Aric. Idem, p. 123.
15
Segundo Aric, a conseqncia histrica mais grave desta postura se evidenciou
durante a crise social que atravessou o governo radical em 1919, quando os preconceitos socialistas impediram uma leitura que enxergasse nos esforos do presidente
Yrigoyen a inteno sincera de consolidar os fundamentos de uma democracia avanada. Porque fue precisamente durante esa crisis cuando la intuicin de una direcin
de progreso que posey siempre a Yrigoyen mostr una capacidad inesperada para
entrever la posibilidad de una resolucin de la crisis que abrindo-se a las reformas
sociales fundara en stas las bases para la instauracin de un slido rgimen de democracia avanzada en Ibidem, p. 124.

Razn y Revolucin n 21

154

colonial. Em ltima anlise, o limite da crtica de Aric hiptese de


Justo emerge como uma expresso de suas prprias premissas polticas.
Enquadrado do ngulo dos constrangimentos para a superao do
legado colonial, o problema das alianas polticas colocado por Aric
um aspecto do desafio mais amplo de mobilizar as classes sociais em
nome de um projeto de dilatao da democracia argentina. Neste sentido, a estratgia de reforma socialista revelou-se insuficiente para conquistar a hegemonia sobre a classe trabalhadora, ao mesmo tempo em
que foi ineficaz para sedimentar uma rea de consenso social junto s
classes dominantes. Ao apostar no dilogo como via da reivindicao
social, os socialistas limitaram sua ascendncia sobre um operariado
que vivenciava na prtica a intolerncia do padro de dominao de
classe no pas, aspirando a modalidades mais contundentes de presso
poltica do que o voto. Na relao com as classes dominantes, ao acreditar em uma conjuno no interesse pela democratizao social, os
socialistas se deixaram envolver por uma reforma poltica que estava
desenhada para cont-la.
No plano estrutural, o fracasso do reformismo socialista expresso dos constrangimentos enfrentados por um projeto que busca conciliar reforma poltica e democratizao social nos marcos da economia
exportadora primria. A proposta de superar o padro de integrao
social legado pela colnia sem rever a insero argentina no mercado mundial est assentada na crena de que a modernizao econmica levaria automaticamente democratizao social, prescindindo da mediao do estado nacional. Referenciado no esquema terico
de Justo, a diluio da luta de classes e do confronto intra-nacional
inerentes expanso capitalista em nome de um humanismo universal, gerou como conseqncia o eclipse da nao como objetivo histrico e do estado como problema poltico. Os nexos entre a ausncia
da dimenso nacional e a carncia de uma estratgia de conquista do
poder no projeto socialista tem raiz poltica na incompreenso do fenmeno do imperialismo.
16

(...) el carcter netamente capitalista de la evolucin econmico-social, poltica y


cultural de la mayora de los pases, indican la existencia de caractersticas distintivas
que no permiten una identificacin simplista con ese mundo asitico o africano que
la Tercera Internacional clasific genericamente como pases coloniales o semicoloniales. Ms bin admiten una aproximacin a Europa, a esa Europa de capitalismo perifricoque Gramsci ejemplilficaba con los casos de Italia, Espaa, Polonia y
Portugal, y en que la articulacin entre sociedad y Estado estaba fuertemente signada por la presencia de un variadsimo espectro de clases intermedias (...) em Aric.
Idem, p. 19.
16

Juan B. Justo e os primrdios do socialismo argentino

155

Crtica coeva
Esta ausncia se evidenciou na relao atritosa entre o partido e
Manuel Ugarte, pioneiro na denncia do imperialismo estadunidense
na Argentina, defensor da unidade latino-americana e da auto-determinao econmica do pas.17 Embora seu anti-imperialismo no esteja fundado em nexos claros entre a economia e a poltica,18 gerando um
nacionalismo que obscurece o internacionalismo e a dinmica da luta
de classes no interior do espao nacional19 ao diluir a questo social e o
protagonismo popular20, seu projeto para a Argentina contm os pontos nodais para uma revoluo democrtico burguesa como via de concluso da formao nacional21.
Filiado ao Partido Socialista desde 1903, suas diferenas ideolgicas culminam em uma polmica nas pginas de La Vanguardia, detonada por um artigo insinuando um contedo progressista na ciso provocada pelos Estados Unidos na Colmbia, que resultou na criao do
Panam. A conseqncia a expulso de Ugarte do partido em 1913

(...)la argentina ser industrial o no cumplir sus destinos. Ugarte, Manuel:


La nacin latinoamericana. (compilacin, prlogo, notas y cronologa de Norberto
Galasso), Biblioteca Ayacucho, Caracas, p. 139. E no programa publicado em 1916:
(...) fomentaremos las iniciativas argentinas (...) subrayando el nacionalismo poltico
con el nacionalismo econmico haciendo que las iniciativas que nacen, evolucionan y
quedan en el pas sustituyan por fin a las fuerzas econmicas que vienen del extranjero y vuelven a l, llevndose gran parte de nuestra riqueza em. Ibidem.
18
Mais especificamente, entre imperialismo e luta de classes. Ugarte alerta para a
modalidade econmica de colonialismo, que dispensa a ocupao direta, mas no
estabelece os nexos entre a presso poltica dos Estados Unidos e os interesses corporativos que seu estado representa. Por exemplo, critica: el censurable expansionismo
poltico que ha acompaado en estos ltimos tiempos la legitima influencia comercial de EUA. Ibidem, p. 81.
19
Identifica uma relao de dominao entre as naes: As como en la vida nacional
hay clases, en la vida internacional hay naciones (Ibidem, p. 11) - mas no os nexos
entre estado e luta de classes no seu interior. Da que apoie o voto dos socialistas alemes pelo crdito de guerra, por exemplo.
20
O lugar subordinado (mas no ausente) da questo social evidencia-se no programa
publicado na primeira edio do jornal La Patria em 1916, onde no h por exemplo
referncia explcita ao campo argentino. Ibidem.
21
Lo que verdaderamente urge es regulamentar el trabajo, explotar y poner en circulacin los productos naturales y extender la civilizacin hasta los ms lejanos territrios. Ibidem, p. 210.
17

156

Razn y Revolucin n 21

levando-o a um progressivo isolamento poltico, agravado pela opo


em viver fora do pas.22
A baixa incidncia que suas propostas tiveram na Argentina do
comeo do sculo, parte vicissitudes de temperamento e habilidade
poltica pessoal, um testemunho da fora ideolgica que gozava a
iluso do progresso neste contexto, transcendendo o campo socialista e envolvendo todo o debate poltico nacional. A viso dos socialistas aparece subordinada aos constrangimentos ideolgicos impostos
pela expanso econmica, que deslocavam a um ponto cego da poltica argentina as limitaes implcitas a um padro de modernizao
dependente.23
Ao romper com o Partido Socialista, Ugarte denunciou o que avaliava como um
extremismo de sua prtica, sintetizando sua diferena com o partido em 4 pontos,
que defendia referidos a um projeto nacional: exrcito, religio, propriedade e ptria.
Ibidem.
23
A fora e a persistncia deste substrato ideolgico se evidenciam em Anbal Ponce,
outro pioneiro na difuso do materialismo histrico na Argentina. Nascido em 1898,
compartilhou muitas das premissas de Justo como a admirao por Sarmiento; a
Europa como padro civillizatrio e a ausncia de uma dimenso latino-americana
em sua reflexo; a identificao do radicalismo com a poltica criolla, do gaucho com
o atraso e uma imagem da Argentina vista pelas lentes de Buenos Aires. Ponce se
orientava a questionar parcialmente estas posies nos anos 30, quando a morte o surpreendeu prematuramente. Ponce, Anbal: El marxismo sin nacin? Seleo e introduao, Oscar Tern. Cuadernos de Pasado y Presente, 98, Mxico, 1983. Tern enfatiza as relaes entre o pensamento de Ponce e os movimentos da III Internacional
mas surpreendentemente no se refere ideologia do socialismo vernculo e a Justo.
Do ponto de vista da unidade latino-americana, a confluncia do desencanto com o
Ocidente gerado pela Grande Guerra de um lado e o impacto da Revoluo Mexicana
de outro, motivaram um questionamento do padro civilizatrio que se expressou
no carter continental da ideologia do movimento de reforma universitria detonado em Crdoba em 1918, cujo manifesto inaugural falava de uma hora americana.
Do ponto de vista do legado poltico no entanto, sua repercusso ser reduzida na
Argentina se comparada com o Peru, pas onde a Guerra do Pacfico j explicitara
no sculo XIX as caracterstica desintegradora de uma modernizao dependente.
Assim, enquanto no pas andino eclodir um frtil debate sobre os nexos entre imperialismo e revoluo nacional, protagonizado por Haya de la Torre, Maritegui e o
cubano Julio Antonio Mella, e que deriva na fundao da APRA e do PC peruano,
na Argentina sua repercusso ideolgica no incidir decisivamente na pauta poltica, mas influenciar a fundao da Unin Latinoamericana sob a liderana de Jos
Ingenieros, de atuao restrita ao ambiente intelectual. Portantiero, Juan Carlos (intr.
e org.): Estudiantes y poltica en Amrica Latina. 1918-1930. El proceso de la reforma
universitaria. Siglo XXI, Mxico, 1978.
22

Juan B. Justo e os primrdios do socialismo argentino

157

En tal sentido, vale la pena recordar que salvo en las fantasmagricas recreaciones de estas corrientes nacionales, no existi en la Argentina anterior a
los aos treinta ningn grupo que opusiera un programa de desarrollo econmico alternativo, y fundado en el predominio industrial, al impuesto por el
bloque oligrquico-imperialista.24

Do ponto de vista das relaes de classe, ao ofuscar a natureza


dependente do capitalismo argentino, a ideologia da modernizao
subestima as possibilidades de articulao entre expanso econmica e
um padro de explorao do trabalho oriundo do passado colonial. Em
outras palavras, revela a face moderna ocultando o atraso do desenvolvimento argentino.
Esta a questo de fundo apontada pelo socialista italiano Enrico
Ferri por ocasio de sua visita Argentina em 1908. A despeito do dogmatismo e do eurocentrismo da sua crtica, Ferri aponta para a singularidade argentina quando comparada ao capitalismo europeu, o que
no seu esquema de ressonncia positivista se expressa na centralidade
da atividade agroprecuria. Sua concluso que o socialismo argentino uma flor artificial.
A polmica enfureceu Justo, que redigiu uma resposta elaborada denunciando os destemperos do socialista italiano. No entanto, ao
abordar a relao entre socialismo e sociedade agrria, apenas enuncia
que estas dificuldades no so peculiaridade argentina, sendo maiores
na Europa. Em seguida, desloca o debate da teoria para o presente,
afirmando que a parte mais viva do marxismo a luta de classes, o que
se traduz nas conquistas objetivas da classe trabalhadora como critrio
prevalente da razo poltica sobre qualquer dogma.
Por trs do tom emotivo da polmica, evidencia-se um contraste no
olhar dos contendentes: enquanto o italiano focaliza a Argentina rural,
Justo dirige-se cidade, o que revela mais do que uma debilidade ideolgica, uma limitao orgnica na trajetria do partido.
Se verdade que o Partido Socialista argentino elaborou um programa para o campo e seu lder estava familiarizado com esta realidade
e seus problemas, sua prtica poltica sempre se concentrou nas cidades
e especificamente na capital federal. Em termos tericos, este enraizamento urbano no foi balanceado por uma problematizao da relao
entre trabalhadores rurais e urbanos ou entre campo e cidade, no contexto de uma estratgia de tomada de poder.

24

Aric, Jos: op. cit., p. 107.

158

Razn y Revolucin n 21

Assim, a polmica com Ferri revela indiretamente a outra face da


ideologia da modernidade na qual est subsumida a viso poltica de
Justo: enxergou a Argentina sob o prisma da cidade, assim como encarou o pas como parte do capitalismo central. Ao concentrar seu olhar
na interseco entre o desenvolvimento argentino e o capitalismo central, plasmado em Buenos Aires, subestimou as especificidades c e l:
daqui excluiu o atraso e o rural e de l, o imperialismo.

Teora
Teora del valor y bancarrotas

Concluso
Em sntese, a trajetria do Partido Socialista argentino at os anos
20 revela os rgidos limites para o aprofundamento da democracia nos
marcos da economia primria de exportao. A extraordinria expanso econmica do comeo do sculo provocou a urbanizao do pas e
uma elevao do padro de vida dos trabalhadores, mas foi incapaz de
superar a precria integrao regional e social legada pela colnia, e
promover uma distribuio relativamente equitativa dos frutos do crescimento entre as diferentes regies do pas e os estratos sociais.
No plano da luta de classes, o impacto limitado do esforo democratizador dos socialistas evidencia de um lado a estreita margem de
negociao das classes dominantes, determinadas a conceder o mnimo necessrio para viabilizar a reproduo das estruturas da acumulao capitalista. E de outro, a impotncia das classes trabalhadoras em
avanar uma integrao social baseada na dilatao democrtica das
instituies da ordem.
Assim, a experincia socialista revela os limites tericos e polticos
da dissociao entre integrao e soberania na Argentina no comeo do
sculo, explicitando os constrangimentos enfrentados para a democratizao da sociedade quando o crescimento econmico projeta-se fora
do esquadro da revoluo nacional.
Recibido: 20/12/2010 - Aceptado: 19/4/2011

Julio A. Lezin

Resumen
Muchos intrpretes de Marx intentan presentar la categora de valor como una entidad
metafsica, ideal, abstracta, sin contraparte en la realidad tangible y, por tanto,
irrelevante para entender el capitalismo. Este artculo presenta, en primer lugar, una
interpretacin distinta de la teora del valor de Marx, centrada en su carcter histrico
y su base materialista y en contraste con la metodologa a-histrica e idealista de las
interpretaciones basadas en el modelo de equilibrio general. En segundo lugar, estas
diferencias se ilustran mediante el clculo del valor en ambas posiciones para el caso
de un capital que sufre una bancarrota.
Palabras clave: Teora del valor - Marx - Bancarrotas
Abstract
Many Marx interpreters try to present the value category as a metaphysic, ideal,
abstract entity without any counterpart in tangible reality, and therefore irrelevant
to understand capitalism. This article presents in first place a different reading of
Marxs law of value, centered on its historical character and its materialist base in
contrast with a-historical and idealistic methodology of the interpretations based on
the general equilibrium model. In second place, these differences are illustrated with
a value calculation of both positions for the case of a capital suffering a bankruptcy.
Keyword: Value theory - Marx - Bankruptcy
159

Vous aimerez peut-être aussi