WIERTNICTWO NAFTA GAZ TOM 23/1 2006

Stanisaw Bednarz*, Roman Urba**

DRGANIA MASZYN ROBOCZYCH URZDZE WIERTNICZYCH

A BEZPIECZESTWO PRACY***
1.

WSTP

Urzdzenia wiertnicze w zalenoci od wyposaenia i usytuowania w nich maszyn

i podzespow roboczych w czasie caodobowej pracy s obiektami emisji rnej wielkoci
drga mechanicznych, stanowic (przy niektrych operacjach wiertniczych) zagroenie
zdrowia pracownikw wiertni. Urzdzenia wiertnicze eksploatowane w kraju to ukady pracujce w wikszoci na zasadzie ruchu obrotowego; wystpuj w nich przepywy duych
iloci energii.
Wycigi wiertnicze, silniki spalinowe, stoy wiertnicze, pompy puczkowe oraz agregaty prdotwrcze to mechanizmy, ktre w czasie pracy wytwarzaj okrelony rodzaj drga
mechanicznych. Czsto przekraczaj one poziom dopuszczalnych wartoci obowizujcych
w tym zakresie norm i przepisw prawnych, co naraa niekiedy pracownika obsugujcego
urzdzenie na chorob zawodow. Powstajce w czasie pracy maszyn drgania zazwyczaj
wpywaj niekorzystnie nie tylko na poszczeglne elementy skadowe zespow maszynowych, ale take na cao konstrukcji urzdzenia wiertniczego. Drgania powodowane s
gwnie prac zespow napdowych i pomocniczych na podbudowie i na platformie
urzdzenia, prac stou wiertniczego, drganiami przewodu oraz prac napdu wycigu
wiertniczego [5].
Problem drga maszyn wiertniczych ma zazwyczaj aspekt techniczny i zdrowotny.
Aspekt techniczny zwizany jest z trwaoci i niezawodnoci poszczeglnych maszyn roboczych w przewidywanym okresie eksploatacji, za zdrowotny dotyczy zagroenia zdrowia pracownikw obsugujcych poszczeglne maszyny urzdzenia wiertniczego oraz dopuszczalnych wielkoci wibracji na stanowiskach pracy.

* Wydzia Wiertnictwa, Nafty i Gazu AGH, Krakw

** Instytut Nafty i Gazu, Oddzia Krosno
*** Praca wykonana czciowo w ramach bada statutowych Wydziau Wiertnictwa, Nafty i Gazu AGH
nr 11.11.190.01

87

rdem drga mechanicznych s wic ruchome maszyny robocze urzdzenia wiertniczego pracujce na zasadzie ruchu obrotowego lub te posuwisto-zwrotnego oddziaujce
poprzez podesty na cae ciao pracownika (tzw. drgania o oddziaywaniu oglnym) podczas
wykonywania codziennej pracy obsugi wiertnicy. Stwierdzono bowiem, e biomechaniczna reakcja pracownika na drgania zaley od trzech podstawowych kierunkw dziaajcego
bodca wibracyjnego (x, y, z) i jest zrnicowana w zalenoci od czstotliwoci drga.
Charakter tego zrnicowania zosta uwzgldniony w tzw. waonej czstotliwoci wartoci
przypieszenia drga mechanicznych aw dla kadego kierunku, ktr stosuje si w pomiarach
wibracji na stanowiskach pracy i w ocenie drga maszyn przy zaszeregowaniu ich do okrelonych kategorii bezpieczestwa [1, 2].
Krajowe kryteria oceny drga maszyn w aspekcie zaszeregowania ich do okrelonych
kategorii bezpieczestwa ujmuje take norma PN-90/N-01358: Drgania. Metody pomiarw
i oceny drga maszyn pod wzgldem bezpieczestwa i higieny pracy [1] nawizujc do [2].
Z uzyskanych informacji wynika, e kryteria dotyczce rnych klas i typw maszyn bd
podawane w odpowiednich czciach normy ISO 7919 w miar ich opracowywania.
O aktualnoci i wanoci problematyki oceny drga maszyn roboczych w aspekcie
bezpieczestwa pracy oraz diagnostyki technicznej bdcej narzdziem eksploatacji urzdze wiadczy szeroki zakres prac naukowo-badawczych i wdroeniowych. Znormalizowane metody pomiarw drga oraz oceny drga pod ktem ich oddziaywania na obsug,
otoczenie, na maszyny oraz dla celw diagnostyki urzdze s przedmiotem wielu standardw
Unii Europejskiej. Wskutek drga powstaj niepodane zjawiska w ukadach mechanicznych maszyn, drgania maj rwnie szkodliwy wpyw na organizm czowieka i wywouj
haas zagraajcy zdrowiu obsugi i uciliwy dla otoczenia. W artykule przedstawiono podstawy do zaszeregowania maszyn wiertniczych do okrelonych kategorii bezpieczestwa.

2.

DRGANIA MECHANICZNE URZDZE WIERTNICZYCH

Urzdzenie wiertnicze, jako obiekt rodowiska, skada si z dwch podsystemw poczonych ze sob wizami. Jeden podsystem to napd, wycig wiertniczy, pompy, st wiertniczy, narzdzia wiercce, natomiast drugi to rama urzdzenia, podbudowa i pomosty robocze, podesty, budynki. W wizach wystpuj wymuszenia siowe (zmienne obcienia haka
wiertniczego) i kinematyczne (pompy tokowe, sita wibracyjne), ktrych wpyw na drgania
zaley od czstotliwoci i podatnoci ukadu na wymuszenia. Siy wymuszajce zatem to
te, ktre pochodz od rda drga i dziaaj na podsystem w ukadzie urzdzenia wiertniczego. Drgania maszyn przemieszczaj si poprzez fundamenty i konstrukcje do ssiednich
obiektw i urzdze z ukadu stou obrotowego i wielokrka ruchomego na podog i podest w maszcie wiertniczym oraz pomost pomocnika wieowego [6]. Do drga kinematycznie wymuszonych nale drgania powstajce podczas pracy pomp puczkowych i sit wibracyjnych. W konstrukcjach maszyn i urzdze wystpuj take drgania samowzbudne.
Energia potrzebna do takich drga jest dostarczana z samej maszyny podczas ruchu obrotowego i postpowego jej elementw. Zasadniczo powstawanie rde drga jest spowodowane w wikszoci przyczynami konstrukcyjnymi, technologicznymi i eksploatacyjnymi.
Do tych pierwszych naley zamierzone przez konstruktora wprowadzenie m.in. mechaniz88

mw korbowo-wodzikowych w pompach tokowych, sprarkach, klinw w stole wiertniczym, ukadu gryzw w narzdziach wierccych. Przykadem rde drga wynikajcych
z przyczyn technologicznych s wszelkiego rodzaju niedokadnoci wykonawcze i montaowe, niewyrwnowaenie elementw pozostajcych w ruchu obrotowym, luzy wystpujce w parach kinematycznych. Do przyczyn eksploatacyjnych zalicza si zuycie czci,
niedostateczn regulacj np. siatek w sitach wibracyjnych itp. rdem drga jest wic napd dostarczajcy energi i proces technologiczny realizowany przez dan maszyn. Podczas ruchu obrotowego niewyrwnowaonych statycznie i dynamicznie elementw maszyn
jak te z powodu maej sztywnoci waw oraz ruchu posuwisto-zwrotnego mechanizmw
wiertniczych powstaj siy odrodkowe bezwadnoci B.
W przypadku niewyrwnowaonej masy sia ta okrelana jest wzorem
B = m w2 r,
gdzie:
m niewyrwnowaona masa umieszczona mimoosiowo [kg],
1
w prdko ktowa obracajcego si elementu [s ],
r odlego rodka cikoci niewyrwnowaonej masy od osi obrotu [m].
Sia ta dziaa wprawdzie w paszczynie prostopadej do osi obrotu, ale z powodu rnej sztywnoci konstrukcji w wielu kierunkach drgania maj amplitudy o rnych wartociach. W przypadku wystpowania minimalnej sztywnoci na danym kierunku drgania wykazuj na nim swoj maksymaln warto z czstoci rwn prdkoci obrotowej niewyrwnowaonej masy. Jedn z przyczyn drga w urzdzeniach wiertniczych jest wystpowanie niewsposiowoci waw maszyn napdzajcych i napdzanych w postaci przemieszczenia rwnolegego promieniowego, niewsposiowoci ktowej, przemieszczenia
rwnolegego z niewsposiowoci ktow w tej samej paszczynie i tym samym kierunku oraz przemieszczenia rwnolegego z niewsposiowoci ktow w tej samej paszczynie lecz w przeciwnym kierunku [5]. Do najgorzej tolerowanych przez organizm
ludzki drga nale drgania o maej czstotliwoci 120 Hz. Drgania te ulegaj wzmocnieniu w miar przekazywania ich w gr ciaa.

3.

KRYTERIA OCENY OKRELAJCE ZASZEREGOWANIE MASZYN

DO KATEGORII BEZPIECZESTWA

Ze wzgldu na sposb oddziaywania drga mechanicznych na organizm ludzki maszyny dziel si na trzy grupy:
1) maszyny technologiczne stacjonarne oraz maszyny energetyczne, w ktrych podstawowy rodzaj zagroenia to drgania o oddziaywaniu oglnym; w wiertnictwie w wikszoci przypadkw maszyny robocze mona zaliczy do tej grupy;
2) maszyny technologiczne rczne drgania o oddziaywaniu miejscowym;
3) maszyny transportowo-robocze drgania o oddziaywaniu oglnym i miejscowym.
89

Ze wzgldu na zagroenie pracownika rozrnia si cztery kategorie maszyn [1]:

bezpieczne,
uciliwe,
szkodliwe dla zdrowia,
niebezpieczne dla zdrowia.
Ocenie poddaje si oddzielnie wszystkie skadowe (x, y, z) drga w kadym z punktw
pomiarowych, w pasmach 1/3-oktawowych i czstotliwociach rodkowych od 0,8 Hz do
80 Hz, przez porwnanie wynikw pomiarw z wartociami [1] i przypisanie kadej skadowej drga do odpowiedniej kategorii. Kategoria badanej maszyny jest rwna kategorii najwyszej spord ustalonych dla skadowych drga w poszczeglnych punktach pomiarowych. Wyniki pomiarw drga na stanowiskach pracy powinny by zaopatrzone w dane
potrzebne do identyfikacji i oceny zagroenia pracownika drganiami oraz do oceny ryzyka
zawodowego [4]. W dokumentacji z bada powinny znajdowa si zapisy umoliwiajce
identyfikacj rda drga, stanowiska operatora, metod pomiaru i oceny, miejsca pomiaru,
sto- sowanego sprztu pomiarowego, daty pomiaru i osb wykonujcych pomiary.
1)
2)
3)
4)

4.

POMIARY DRGA MECHANICZNYCH MASZYN

W RODOWISKU OBSUGI URZDZENIA WIERTNICZEGO

Pomiary przypieszenia drga mechanicznych przeprowadzono precyzyjnym miernikiem pierwszej klasy typu SVAN 912E oraz przetwornikiem typu PD-10, podczas
wycigania i zapuszczania przewodu wiertniczego do otworu o gbokoci 546 m, a take
w czasie wiercenia koronk diamentow typu PDC f 216 mm na wiertni Z 84 urzdzeniem
wiertniczym typu IRI-750 [3].
W czasie pomiarw pracoway: silnik napdowy wycigu wiertniczego, silnik napdowy pompy puczkowej, sito wibracyjne oraz agregat prdotwrczy. Miejsca pomiaru drga oraz ich liczb uzaleniono od rodzaju badanej maszyny wykonujc pomiar przypieszenia drga mechanicznych o oddziaywaniu oglnym we wszystkich punktach
zamocowania badanej maszyny (rys. 1).
Do bada wybrano gwnie te maszyny robocze, ktrych posadowienie nie byo zwizane z konstrukcj urzdzenia wiertniczego w celu wyeliminowania oddziaywa drga innych
maszyn wiertnicy w czasie jej caodobowej pracy. Pomiary wykonano w pasmach czstotliwoci zakresu aparatu, tj. od 1,680 Hz, stosujc przetwornik o czuoci 20,7 pC/MS2.
Charakterystyki techniczne maszyn byy nastpujce:
Sito wibracyjne (linearne) ALS SWACO o wymiarach 3,124 m 1,60 m 1,346 m
i o masie 1587 kg:
wysoko przelewu 0,813 m,
sita: 48" 48" numer 10 do 200 mesh,
silniki (2) w wykonaniu przeciwwybuchowym o mocy 1,86 kW i prdkoci obrotowej 30 s1 60 Hz i dodatkowo: 25 s 1 1,86 kW,
zasilanie: 420 V, 50 Hz 3-fazowe,
1
1
prdko wibracji: 30 s 60 Hz, 25 s 50 Hz,
sia wibracji (przecienia) zmienna przez odpowiednie ustawienie przeciwwag na
silnikach wibratora.
90

 Pompa puczkowa trzycylindrowa IRI/IDECO 500 o cinienia toczenia podczas pomiaru 5 MPa.
Silnik napdowy pompy CATERPILLAR o mocy 361 kW i prdkoci obrotowej
14,3 s1.
Agregat prdotwrczy: generator typ SR 4 o mocy 292 KVA z silnikiem napdowym
CATERPILLAR, typ SEEDRDER o mocy 244 kW.

Rys. 1. Schemat rozmieszczenia punktw pomiarowych drga maszyn roboczych urzdzenia wiertniczego typu IRI-750: Sw sito wibracyjne, S silnik, Pp pompa puczkowa, G agregat prdotwrczy, 1, 2, 3, 4 numery punktw pomiarowych
91

Z przeprowadzonych pomiarw wynika, e wartoci skuteczne przypieszenia drga

o oddziaywaniu oglnym w przypadku sita wibracyjnego, silnika napdzajcego pomp
puczkow oraz agregatu prdotwrczego (tab. 1), w wymaganych pasmach czstotliwoci
przekraczaj wartoci drga dla kategorii pierwszej maszyn. Zalicza si je do kategorii drugiej tzw. maszyn uciliwych. Wartoci drga we wszystkich punktach posadowienia
pompy puczkowej nie przewyszaj wielkoci drga dla kategorii pierwszej maszyn co pozwala zaliczy j do pierwszej kategorii tzw. maszyny bezpiecznej.
Tabela 1
Wyniki pomiarw drga mechanicznych agregatu prdotwrczego typu SEEDRDER urzdzenia
wiertniczego IRI 750
Czstotliwoci
rodkowe pasm
1/3-oktawowych
[Hz]

Wartoci skuteczne przyspieszenia drga o oddziaywaniu oglnym

dla kierunkw z, x, y [m/s2]
Pkt pomiarowy 1

Pkt pomiarowy 2

Pkt pomiarowy 4

1,6

0,04

0,20

0,11

0,05

0,12

0,13

0,07

0,07

0,06

0,04

0,20

0,17

2,0

0,05

0,17

0,19

0,06

0,12

0,17

0,06

0,07

0,07

0,04

0,17

0,19

2,5

0,08

0,11

0,15

0,08

0,10

0,16

0,14

0,10

0,12

0,05

0,11

0,15

3,15

0,07

0,07

0,12

0,08

0,07

0,11

0,12

0,09

0,08

0,08

0,06

0,12

4,0

0,08

0,08

0,11

0,08

0,07

0,12

0,11

0,09

0,08

0,07

0,08

0,10

5,0

0,11

0,09

0,07

0,13

0,07

0,10

0,12

0,10

0,09

0,11

0,09

0,07

6,3

0,12

0,10

0,08

0,12

0,08

0,09

0,13

0,15

0,10

0,12

0,10

0,09

8,0

0,13

0,10

0,09

0,11

0,10

0,11

0,16

0,12

0,11

0,10

0,10

0,09

10,0

0,13

0,11

0,11

0,15

0,11

0,13

0,18

0,17

0,13

0,13

0,11

0,98

12,5

0,36

0,22

0,21

0,58

0,16

0,25

0,37

0,21

0,18

0,36

0,23

1,56

16,0

0,18

0,14

0,13

0,19

0,15

0,17

0,22

0,20

0,18

0,19

0,16

0,87

20,0

0,19

0,16

0,14

0,20

0,16

0,19

0,23

0,21

0,18

1,04

0,16

0,14

25,0

1,02

0,21

0,33

0,24

0,22

0,33

0,65

0,34

0,22

1,20

0,35

0,33

31,5

0,29

0,20

0,18

0,29

0,20

0,26

0,31

0,29

0,25

0,30

0,20

0,28

40,0

0,48

0,22

0,21

0,72

0,25

0,42

0,53

0,45

0,36

0,50

0,22

0,21

50,0

0,49

0,26

0,32

1,12

0,27

0,34

0,79

0,38

0,38

0,55

0,28

0,35

63,0

1,95

0,42

0,47

1,15

0,36

0,58

0,78

0,76

0,73

2,80

0,98

0,48

80,0

4,68

0,47

0,73

1,88

0,56

0,78

2,26

1,19

0,66

4,20

3,58

1,82

Wartoci krytyczne zaznaczone s przez podkrelenie.

92

Pkt pomiarowy 3

Opracowany w INiG na podstawie przeprowadzonych bada, program komputerowy

TESTWIB 1.0 pozwala kwalifikowa badane maszyny wiertnicze pod wzgldem wytwarzanych drga do odpowiedniej okrelonej norm kategorii bezpieczestwa: jako maszyn
bezpieczn, uciliw, szkodliw lub niebezpieczn dla zdrowia pracownikw obsugi
wiertnicy. Program umoliwia take zbieranie i przechowywanie w bazie danych wynikw
pomiarw wibracji badanych maszyn i urzdze. Dziaa on pod kontrol systemu operacyjnego MS Windows 9x, XP, 2000 i w peni korzysta z moliwoci tego systemu (rys. 2).

Rys. 2. Okno edycji punktw pomiarowych przyspieszenia drga (kategoria maszyny)

5.

PODSUMOWANIE

Z wykonanych bada maszyn urzdzenia wiertniczego wynika, e w czasie pracy wiertnicy istnieje zagroenie zdrowia pracownikw obsugi oddziaywaniem drga mechanicznych spowodowanych prac agregatw prdotwrczych, sit wibracyjnych oraz silnikw napdowych, kwalifikowanych do drugiej kategorii czyli tzw. maszyn uciliwych.
Pracodawca jest zobowizany do przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego, jak rwnie do dokumentowania dziaa odnoszcych si do tej oceny oraz do realizacji polityki
bezpieczestwa i ochrony zdrowia zaogi. Wynika z tego konieczno gromadzenia okrelo93

nych dokumentw zwizanych z przeprowadzonymi pomiarami drga na stanowiskach

pracy, zapisw dotyczcych oceny stanu zagroenia drganiami mechanicznymi w przedsibiorstwie, materiaw szkoleniowych, programw poprawy warunkw pracy oraz dokumentacji okresowych bada lekarskich czonkw zaogi.
Opracowany program komputerowy stwarza moliwo zaszeregowania podzespow
roboczych urzdzenia wiertniczego ze wzgldu na rodzaj zagroenia do poszczeglnych
kategorii oraz tworzenia bazy danych maszyn roboczych urzdzenia wiertniczego.

LITERATURA
[1]
[2]
[3]

[4]
[5]
[6]

94

PN-90/N-01357: Drgania. Metody pomiarw i oceny drga maszyn pod wzgldem

bezpieczestwa i higieny pracy
PN-EN 12096: Drgania mechaniczne. Deklarowanie i weryfikowanie wartoci emisji
drga. Maj 2002
Urba R.: Ocena stopnia drga maszyn roboczych urzdzenia wiertniczego w aspekcie zaszeregowania ich do okrelonych kategorii bezpieczestwa. Krosno, Dokumentacja INiG, 2005
Harazin B.: Ocena i interpretacja wynikw pomiaru drga mechanicznych na stanowiskach pracy. Bezpieczestwo Pracy, 1, 1996
Bednarz S., Urba R.: Drgania mechaniczne w rodowisku obsugi urzdze wiertniczych grnictwa naftowego. Rocznik AGH Wiertnictwo Nafta Gaz, t. 20/1, 2003
Urba R.: Badania drga mechanicznych w rodowisku obsugi eksploatowanych
urzdze wiertniczych grnictwa naftowego. Krosno, Dokumentacja INiG, 2002