Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
AssentamentoIrenoAlvesdosSantos.ImageUSINACTAH
Estetexto,escritoporJosThieseneMairiIasi,integraumasriedeartigosarespeitodas
principaisexperinciasdesenvolvidaspelaassessoriatcnicaUSINA CTAH,quecompleta
25anosemjunhode2015.Publicaremosatadatadoisartigossemanaisquecontaro,a
partirdaperspectivadealgunsprojetosselecionados,ahistriadogrupo.
Nodia17deabrilde1996,aproximadamente3milfamliassemterraocuparamumenorme
latifndionointeriordoParan.Oepisdioficouconhecidomundialmenteatravsdaslentes
dofotgrafoSebastioSalgadoqueretratou,noensaioTerra,amassadetrabalhadores
atravessandoaporteiradapropriedadecomsuasfoicesebandeirasempunhadasparaoalto.
Comalutadessasfamlias,27dos100milhectaresdolatifndiosetransformaramem
assentamentodaReformaAgrria,tornandoseaptosaabrigar1,5milfamliasdeagricultoras
eagricultores.
AUSINAquejtinhavividonoCOPROMOaexperinciadeprojetarumconjuntoparamil
famliassemostravaaparentementecredenciadaparaodesafiodecontribuirnaelaborao
doprojetoarquitetnicoedeimplantaodas1,5milfamliassemterra.Mashaviauma
diferenacrucial:enquantonoCOPROMOasmilfamliasforamassentadasemumarea
urbanade54milm2(ou5,4hectares),nocasodoAssentamentoIrenoAlvesdosSantos,1,5
milfamliasseriamassentadasemumarearuralde27milhectaresnmerocincomil
vezesmaior.Emoutraspalavras:aoinvsdeprojetarumaimplantao,osarquitetos
daUSINAforamdesafiadosaprojetarumassentamentoruralequiinclusiveumacidade
inteiramentenova.
Asdimensesdonovoassentamentoentoomaiordopas,levaramoprprioMovimento
dosTrabalhadoresRuraisSemTerra(MST)arepensaramelhorformadeocuparaquele
espao:mesmopartindodeumcontextoemqueaproximadamente90%dasfamliasaserem
assentadastinhamorigemestritamenterural,serianecessriodarluzaalgumtipode
urbanidade.OdesafiolevouoMST,atentoacostumadoacontarcomaassistnciatcnica
deagrnomos,abuscarotrabalhodearquitetoseurbanistas.
Movimentoeassessoriatcnicapassaramentoasonharcomonovoespaourbanoaser
criado.Nobastariasimplesmenteestabelecerumtipoqualquerdeurbanidade.Abriasea
possibilidadedeseconstruirumacidadediferentee,maisdoqueisso,umacidade
contrapostacidadesegregadora,desigualeinjustaconstrudapelocapitalismo.Nas
palavrasdaslideranasdoMSTnapoca,buscavaseconstruirumassentamentocomviso
defuturoedevanguarda:aCidadedaReformaAgrria.
Facsmiledacartilhadistribudaaosassentados.ImageUSINACTAH
Nodecorrerdoprocesso,descobriusequeaquelasterrasjhaviamabrigado,nopassado,
umacidadeplanejada:dentrodareadoassentamentoaindaestavamdepasrunasque
sobraramdeumaantigavilabarrageira,quehaviaabrigadocercade13milhabitantes
construtoresdaHidreltricadeSaltoSantiagonadcadade1970,duranteoregimemilitar.A
antigacidadeerageogrficaeadministrativamentedivididadeacordocomaposiosocialde
seusmoradores:haviaobairrodosengenheiros,obairrodosoperrios,eassimpordiante.O
planejamentoanterior,portanto,tinhaobjetivosclaramentesegregadores.
Runasdaantigavilabarrageira.ImageUSINACTAH
Essaprexistnciaqueatentoeradesconhecidapelosnovosocupantes,deuumnovo
arranjoatudooquesevinhadiscutindoatento.Esseprocessopodesercompreendido
commaisdetalhesatravsdaleituradealgunsdostextosproduzidospormembros
daUSINA(verindicaesdeleitura,aofinal).Ofatoque,comascomplexasdisputas
colocadasemjogo,ainfraestruturaurbanaprexistentefoireaproveitada,servindodesolo
paraaproduodeumaoutracidadenomaisinteiramentenova,masaindamovidapor
outrosobjetivoseoutrosprincpios.
Emmeadosdenovembrode1998,oassentamentoiniciavaoprocessodehabilitaopara
receberofinanciamentoreferenteconstruodasmoradias.Estesrecursoscorrespondiam,
napoca,aapenasR$2.500,00porfamlia.Mesmoconsiderandoqueavilaestavainserida
emumareadepreservaoambientalesemestarmuitoclaroparaasfamliasa
necessidadedeseterduascasas(umanacentralidadeeoutranolotedeproduo),foi
realizado,pordeterminaodoINCRA,oparcelamento,ademarcaoeadistribuiodos
primeiros500lotes.Dessemontante,foramconstrudas300casasnoslotesurbanos,tendo
asoutrasfamliasoptadopormanterseuslotesapenasjuntoproduorural.
Afimdeconstruirumprocessoparticipativobuscandoestabelecerumprogramaque
contemplassedesdeaculturaconstrutivalocalatocotidianodousodamoradiaeoda
produoagrcola,foiiniciadaumadiscussocomcadagrupodefamliasdoassentamento,
buscandodestituirasrefernciasformaise,naspalavrasdoarquitetoJooMarcosde
AlmeidaLopes,darvazoespacializaoda"'culturadomorar'praticadaporaquele
interlocutor,valorizandomaisosreferenciaisestabelecidospelotempoahistriadas
relaesdomoradorcomoespaoqueaquelesenunciadospeloespaoaformacomo
ordenadoraderelaesnotempo"(LOPES,2002).
AUSINAtambmauxiliouosassentadosnamontagemdeumacooperativadeserviosde
construocivilaCOOPROTERRA,comoobjetivodehabilitarecapacitarogrupo,no
sparareceberegerirosrecursosdestinadosconstruodasmoradias,comotambm
paraterumaalternativadeocupaoparaosintegrantesdasfamliasassentadas.
COOPROTERRA.ImageUSINACTAH
ComoprojetodaUSINA,foipossvelconstruircasasde48m2,comalvenariadetijolos
cermicos,todasasesquadriaseomnimonecessriodeinstalaesalgoqueparecia
impossveldadaaexiguidadederecursos.Almdisso,aindafoipossvelremunerar
minimamenteosassentadosqueintegravamacooperativa,cujopapelfoifundamental
emboraacapacitaodogruponotenhatidoomesmosucessodevidosdificuldadesem
cumprirocronograma,queexigiaumritmobastanteaceleradodeproduo.
OarquitetoWagnerGermano,daUSINA,discutindooprojetodascasascomosassentados.
ImageUSINACTAH
Tipologia1.ImageUSINACTAH
Tipologia2.ImageUSINACTAH
Tipologia3.ImageUSINACTAH
Implantao.ImageUSINACTAH
Mesmocomessainterveno,aocupaosemanteveprecriatantonoslotesurbanos
quantonosrurais,nohavendorededeguainstalada,energiaeltricaousistemadecoleta
deesgotooulixo.Nohaviarecursosdestinadosinstalaodeinfraestruturanemporparte
doINCRA,nempelosgovernos.
ApsumviolentoprocessodedesarticulaodoprojetodeimplantaodaCidadeda
ReformaAgrria,aUSINAprestouassessoriaaoMSTparaoplanejamentodeseisgrandes
comunidadesdistribudaspeloimensoterritriodoassentamento.Osdesenhoschegarama
preverequipamentosculturais,esportivosedeeducao,poucosdelesconcretizados.
Mesmoassim,importantenosdebruarmossobreesseepisdioeentendlocomo
processoimportantedadisputadoideriodecidadeemgeral.OarquitetoJooMarcosde
AlmeidaLopes,daUSINA,vnestaexperinciaumapotnciatransformadora:
"QuandooMovimentoseprescrevecomosujeitocoletivoapartirdoindivduoqueproduza
vidaenoexclusivamentemercadoria,parecenos,apartirdenossasimpressesnoIreno
Alves,quealcanamaioresavanosemtermosdeemancipaosocial:emergea
possibilidadedeumprojetodeconstruodecultura,saltaaosolhososcontedos
ministradosemsuasescolas,nopossveldeixardereconhecerdiferenciaisnosprogramas
dardiocomunitria,chamaaatenoasdemandasdosassentadosporespaosparao
teatro,amsicaeadana,etc.Talvezsejaaocampodaordemcontrahegemnicae
efetivamenteemancipatria.Institudaemsuapotencialidadetransformadora,pelotantoque
sepropealiconstruir,pensarerealizaresta'outracidade'compeumespectronaamplitude
daaodoprprioMST:noembatepelasubversodasestruturashegemnicasdedomnio
atravsdareinvenodaaoprticainvestidacomoaopoltica,oMovimentoreinventao
lugardaprpriaPoltica"(LOPES,2002).
REFERNCIA BIBLIOGRFICA
LOPES,JooMarcosdeAlmeida.Odorsodacidade:ossemterraeaconcepodeuma
outracidade,in:SANTOS,BoaventuradeSousa(org.).ProduzirparaViver:oscaminhosda
produonocapitalista.Porto:EditoraAfrontamento,2002.ColeoReinventara
EmancipaoSocial:paranovosmanifestos.Volume2.
INDICAES DE LEITURA
EntrevistacomPedroFioriArantessobreoprojetodaCidadedaReformaAgrria,por
GrazielaKunsch.
CidadeeTerritrio:relatodeumaexperinciaemumassentamentodoMST,porCibele
Rizek,JoanaBarrosePedroFioriArantes.
AssentamentoIrenoAlvesdosSantos,porJooMarcosdeAlmeidaLopes[veroeditadado
artigoOdorsodacidade:ossemterraeaconcepodeumaoutracidade].
Linha do tempo:
1998PrimeirasconversascomoMST
1999DiscussoarespeitodascasaseorganizaodaCooperativaCoproterra
1999a2001Construode525casas
2000a2001DiscussosobreaCidadedaReformaAgrria
2001Inciodasdiscussessobreasagrovilas(comfinanciamentocomplementar)
2003a2004Retomadadasdiscussesarespeitodoplanejamentoregional
Agente organizador:
MovimentodosTrabalhadoresRuraisSemTerraMST
Agente financiador:
INCRAInstitutoNacionaldeColonizaoeReformaAgrria(casas)eONU(planejamento
territorial)
Escopo do projeto:
Etapa01:Projetodearquiteturaparaimplantaodeaproximadamente500casas
Etapa02:Projetodearquiteturaeurbanismoparaaimplantaodeumnovoncleourbano
naantigaVilaBarrageiradeSaltoSantiagoaCidadedaReformaAgrriacom1500
casaseoutrosprogramas,queincluiriamagroindustriasequipamentosdeeducao,sade
eculturaealternativasdeempregoerendaparajovensemulheres
Etapa03:PlanejamentoRegionaldasAgrovilas
Equipe:
Casas:JooAugustodaFonseca,JooMarcosdeA.LopeseWagnerGermano
CidadedaReformaAgrria:EdsonMiagusko,JoanaBarros,JooMarcosdeA.Lopese
PedroArantes
PlanejamentoRegional:BrunoNogueira,CarolHeldt,EdsonMiagusko,FranciscoBarros,
JoanaBarros,MelinaAndrade,PedroArantes,RenataMoreiraeTasJamraTsukumo.
Principais interlocutores:
ElemarCezimbra(lideranaregionaldoMST),Chico(Cooproterra),ZPereira(Assentado),
Calegari(coordenadordaCoagri),Humberto(INCRA),YvesCabannes(ONU).
Tipo de canteiro:
Canteiroautogerido(atravsdaCooperativaCoproterra)
Tcnicas construtivas:
Alvenariadeblocoscermicosportantesecoberturaemtelhasdemadeira
AssentamentoIrenoAlvesdos
Runasdaantigavila
COOPROTERRA.Image
Santos.ImageUSINA
barrageira.ImageUSINA
USINACTAH
CTAH
CTAH
OarquitetoWagnerGermano,
daUSINA,discutindooprojeto
dascasascomos
assentados.ImageUSINA
CTAH
Facsmiledacartilha
distribudaaosassentados.
Implantao.ImageUSINA Tipologia1.ImageUSINA
CTAH
CTAH
Tipologia2.ImageUSINA
Tipologia3.ImageUSINA
CTAH
CTAH
ImageUSINACTAH
Cita:
RomulloBaratto."USINA25anosCidadedaReformaAgrria"28May2015.ArchDailyBrasil.
Acessado2Jun2015.<http://www.archdaily.com.br/br/767619/usina25anoscidadedareforma
agraria>