HISTORIA ADMINISTRACJI

Autor opracowania Marcin SMAGACZ

na podstawie wykadw z przedmiotu Administracja Publiczna XIX i XX w. /wykad prowadzi dr
hab. Dorota Malec/
oraz ksiki Historia Administracji i Myli Administracyjnej J. Malec D. Malec

Kontakt.

marthe@op.pl
http://www.from.okay.pl/martini/photography.html
CZ I FRANCJA W DOBIE WIELKIEJ REWOLUCJI
Administracja centralna we Francji ksztatowana bya rnie w poszczeglnych konstytucjach
czasu rewolucji.
1791:
Krl + ministrowie (zasada kontrasygnaty)
Konstytucja z 1791 r. powierzaa wadze wykonawcz w rce krla, a e monarcha
pozosta nietykalny i nieodpowiedzialny wszystkie jego akty dla swej wanoci wymagay
kontrasygnaty ministerialnej.
1793:
Rada Wykonawcza (24 czonkw) / Komitet Ocalenia Publicznego
Kolejna konstytucja z 1793 r. na czele wadzy wykonawczej stawiaa Rad Wykonawcz,
jednake konstytucja ta nigdy nie wesza w ycie to te faktycznie w okresie tym wadz
wykonawcz sprawowa Komitet Ocalenia Publicznego
1795:
Dyrektoriat (instytucja kolegialne zoona z 5 dyrektorw, wybieranych na 5 lat), ministrowie
jako aparat biurokratyczny nie polityczny
Wreszcie za rzdw wielkiej buruazji, ktra przeja wadz w wyniku zamachu, wadze
wykonawcz w kolejnej konstytucji powierzono Dyrektoriatowi, ktry sprawowa swoja wadz
nie podzielnie przez ministrw, bdcych jednak tylko zwykymi urzdnikami.
1799-1804:
Pierwszy konsul/Cesarz + ministrowie
Po zamachu stanu i objciu rzdw przez gen. Napoleona w charakterze pierwszego
konsula rozpocz si nowy etap w dziejach Francji. Po kilku latach Napoleon przyj tytu
Cesarza. Ministrowie mianowani przez Napoleona przed nim te ponosili odpowiedzialno.
Opracowanie projektw prawa oraz sdownictwo administracyjne w II instancji powierzono
Radzie Stanu, ktrej czonkowie nominowani byli rwnie przez Cesarza.
Administracja terytorialna. Reforma administracji terytorialnej zakadaa, e ma by to
administracja prosta i jednolita, oparta na racjonalizmie a nie na tradycji. W konsekwencji bya
to administracja nacechowana niesychanie mocno elementami decentralizacji i samorzdnoci.
Przy cakowitym wyeliminowaniu aparatu pastwowego a jednoczenie przy sabym
przygotowaniu fachowym organw obieralnych i niedostatecznej kontroli ich dziaania,
wprowadzony wwczas model samorzdu nie zda egzaminu i nie przetrwa dugo. Zmieniony
zosta przez Napoleona w 1800 r.
1789:
1. 83 departamenty: rady departamentalne + dyrektoriaty + syndykowie generalni
2. dystrykty: rady dystryktu + dyrektoriaty + syndykowie (zlikwidowane w 1795 r.)
3. kantony: okrgi wyborcze i sdowe
4. gminy (w liczbie ponad 40 tys.): rady municypalne + merowie (syndyk gminny, sekretarz i
skarbnik).
Wadze administracyjne dziaay zgodne z zasad kolegialnoci, wszyscy czonkowie byli
wybierani przez obywateli posiadajcych czynne prawo wyborcze. Brak byo cakowicie elementu
biurokratycznego,
czyli fachowych,
nominowanych
urzdnikw.
Wieloosobowe
rady
departamentalne, rady dystryktu, oraz rady municypalne dziaay jako organy uchwaodawcze.
Rady departamentalne zbieray si raz do roku, natomiast rady municypalne co miesic. Pewien
ograniczony nadzr nad radami departamentalnymi nalea do najwyszej wadzy ustawodawczej
oraz krla. Kontrol nad organami dystryktu sprawoway wadze departamentalne, a nad
gminami, wadze dystryktu i departamentalne. Organami wykonawczo zarzdzajcymi byy
dyrektoriaty urzdujce na stae, majce uprawnienia do wydawania zarzdze w celu
wykonania ustaw i dekretw. Ponadto istnia rwnie urzd syndyka, do ktrego zada naleao
w pierwszej kolejnoci wprowadzanie w ycie aktw prawnych. W gminach wadz wykonawcz
sprawowali merowie (samodzielnie lub w wikszych gminach za pomoc biura)
Nowa wprowadzona przez Napoleona administracja zerwaa z kolegialnoci i
obieralnoci organw. Oparta zostaa na zasadzie centralizmu, biurokratyzmu, podziau
resortowego, hierarchicznoci struktur, oraz jednoosobowoci. W praktyce wszyscy urzdnicy

byli nominowani oraz odpowiedzialni przed swoimi przeoonymi i w kadej chwili mogli by
przez nich odwoani.
1800:
1. departamenty prefekci. Na czele departamentu sta prefekt, jako zaufany przedstawiciel
rzdu, ktremu podlegaa niemal caa administracja (z wyjtkiem wojskowej, sdowej, szkolnej i
pocztowej). Prowadzio to do daleko idcego zespolenia. Prefekt mianowany by przez Cesarza,
podlega natomiast w zakresie oglno-administracyjnym ministrowi spraw wewntrznych, a w
odniesieniu do innych dziaw odpowiednim resortowo ministrom. Prefekci nominowani byli na
czas nieoznaczony, a podstawowym kryterium przy nominacji byy ich kompetencje. Przy
prefekcie utworzono rad prefekturaln do ktrej naleao sdownictwo administracyjne I
instancji, ponadto istniay rwnie rady departamentalne jako organy doradcze i uchwalajce. Do
kompetencji rad departamentalnych naleay np. sprawy z zakresu rozkadu na okrgi podatkw
i ich ciganie. W praktyce znaczenie rad byo mocno ograniczone, ich sesje byy opniane
przez prefektw nawet o rok i skracane nawet do dwch dni (normalnie 15 dni).
2. okrgi podprefekci. Na czele okrgu stali mianowani rwnie przez pierwszego konsula
podprefekcji, podlegajcy subowo prefektom i posiadajcy w zwizku z tym graniczony zakres
samodzielnego dziaania. Przy podprefekcie dziaaa rada okrgowa, zajmujca si rozkadem
podatkw na gminy. Znaczenie tych rad rwnie i tu byo mocno ograniczone.
3. kantony (jako okrgi administracji skarbowej i sdowej)
4. gminy merowie. Na czele gminy sta mer mianowany przez pierwszego konsula lub
prefekta, (w zalenoci od wielkoci gminy) pocztkowo na czas nieokrelony, pniej na 5 lat.
Zaatwia on biece sprawy administracji gminnej oraz peni funkcj urzdnika stanu
cywilnego. Mer do pomocy mia rad gminn (municypaln). Gmina za rzdw Napoleona staa
si wycznie jednostk administracji rzdowej.
Dopiero rewolucja lipcowa z 1830 zapocztkowaa we Francji przywracanie instytucji
samorzdu terytorialnego. Ustawa gminna z 1831 r. wprowadzia zasad powoywania rad
generalnych, okrgowych i municypalnych w drodze wyborw (przy jednoczesnym zachowaniu w
gminie mera jako organu administracji rzdowej). W 1837 r. przyznano gminom osobowo
prawn, co prowadzio do powstania wasnoci komunalnej. W 1848 zniesiono w prawie
wyborczym cenzus majtkowy, wprowadzajc cakowicie wolne wybory do rad samorzdowych
wszystkich szczebli, ograniczono ponadto kompetencje nadzorcze prefektw. Dalszy rozwj
samorzdu we Francji nastpi w 1871(ustawa o administracji departamentalnej) i 1884 (ustawa
o administracji municypalnej), kiedy to samorzdowy charakter otrzymay organy
uchwaodawcze wszystkich szczebli oraz wykonawcze w gminach. W tym ksztacie samorzd
przetrwa a do 1982 r., kiedy to powoano samorzdowe organy wykonawcze na szczeblu
departamentu oraz wprowadzono nowy szczebel podziau terytorialnego Region.
ADMINISTRACJA KSISTWA WARSZAWSKIEGO
Zwycistwo Napoleona nad Prusami i zawarty z imperium Rosji Aleksandrem I traktat
przyczyni si do powstania z ziem byego zaboru pruskiego Ksistwa Warszawskiego.
Ustawa konstytucyjna Ksistwa podpisana przez Napoleona 22 lipca 1807 r., w niewielkim
tylko stopniu uwzgldniaa propozycje zgaszane przez stron polsk. W Polsce, przeoony tekst
ustawy opublikowany zosta w pierwszym numerze Dziennika Praw. Tekstem autentycznym by
jzyk francuski. Konstytucja Ksistwa wzorowana bya na aktach konstytucyjnych francuskich i
uwaana bya cz skadow francuskiego prawa konstytucyjnego.
Administracj Ksistwa Warszawskiego skopiowano co do zasad organizacyjnych z
modelu francuskiego. Zatem i tu administracja oparta zostaa na zasadzie centralizmu,
biurokratyzmu (zawodowym a jednoczenie narodowym stanie urzdniczym), podziau
resortowego, hierarchicznoci struktur, oraz jednoosobowoci.
Administracja centralna.
Krl
Najwysza wadza wykonawcza w pastwie powierzona zostaa krlowi (ksiciu
warszawskiemu). Korona ksica warszawska naleaa dziedzicznie do krla saskiego, o
nastpstwie tronu decydowa miao prawo saskie. Wadze krla okrelano jako rzd, krl
realizowa bowiem wszystkie funkcje pastwowe z wyjtkiem tych, ktre zostay zastrzeone dla

sejmu oraz wymiaru sprawiedliwoci. Przy stosunkowo ograniczonych kompetencjach

parlamentu rola krla w procesie ustawodawczym bya niebagatelna.
Krl obsadza wszystkie stanowiska w aparacie pastwowym, mia te prawo zwalniania
wszystkich urzdnikw z wyjtkiem mianowanych doywotnio sdziw i czonkw senatu. Do
krla naleao rwnie prowadzenie polityki zagranicznej.
Na czele gwnych dziaw administracji stali ministrowie:
- sprawiedliwoci
- policji
- spraw wewntrznych i religijnych
- minister sekretarz stanu, bdcy szefem
- wojny
kancelarii
- przychodw i skarbu
krlewskiej.
Na mocy dekretu z 1808 r. krl powierzy swoim ministrom wykonywanie zarwno ustaw sejmowych, jak
i wasnych dekretw. Kady akt krla wymaga kontrasygnaty waciwego ministra, ktry ponosi za
odpowiedzialno. Powoano te do ycia Rad Ministrw, w skad ktrej wchodzili wszyscy ministrowie z
osobnym (mianowanym przez krla) prezesem. Rada Ministrw przedstawiaa krlowi sprawy nalece do
kompetencji wicej ni jednego ministra. W 1810 r. na mocy dekretw kompetencje rady zostay rozszerzone,
umoliwiajc jej kontrol poszczeglnych ministrw i caej administracji. W obliczu zbliajcej si wojny w 1812
r. Rada Ministrw, na mocy kolejnych dekretw, staa si obok krla, centraln wadz rzdow.
Konstytucja Ksistwa przewidywaa rwnie powoanie Rady Stanu. W pocztkowym okresie Rada Stanu
wyposaona w liczne kompetencje, (m.in. posiadaa prawo inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustaw
sejmowych i dekretw krlewskich) konkurujc z Rad Ministrw wykonywaa funkcje rzdu krajowego. Po
1810, gdy rozszerzone zostay atrybuty Rady Ministrw, Rada Stanu zacza traci na znaczeniu politycznym,
stajc si organem przede wszystkim sdowym.
Z uwagi na braki w wykwalifikowanej kadrze administracyjnej istotnym problemem stao si denie do
stworzenia w Ksistwie zawodowej polskiej warstwy urzdniczej. Od 1 wrzenie 1810 r. aby uzyska nominacje
na urzdnika pastwowego naleao zda uprzednio egzamin pastwowy. Egzaminy na wysze stanowiska w
kraju przeprowadzaa, dziaajca przy Radzie Stanu, Najwysza Komisja Egzaminacyjna. Egzaminy na nisze
urzdy skadano przed komisjami departamentowymi. W 1811 powoano do ycia Szko Nauk
Administracyjnych, majc ksztaci przysze kadry kierownicze. Nastpnie Szko Nauk Administracyjnych
poczono z dziaajc ju wczeniej w Warszawie Szko Prawa i zaczto zwa j Szko Prawa i
Administracji. Wyksztacenie w zakresie administracji mona byo pobiera na uniwersytecie krakowskim, ktry
od 1809 r. znalaz si w obrbie Ksistwa Warszawskiego. W 1814 r. doszo do przemianowania dziaajcego
wydziau prawa w Wydzia Prawa i Administracji.
Administracja terytorialna. W zakresie administracji lokalnej przyjto na wzr francuski podzia na
departamenty, ktrych pocztkowo byo 6 (warszawski, kaliski, poznaski, bydgoski, pocki i omyski), za po
1809 r. 10 (doszy: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki). Jednoczenie utrzymano na stopniu niszym,
wywodzcy si z zaboru pruskiego podzia na powiaty.
Na czele departamentu sta prefekt, podlegy subowo ministrowi spraw wewntrznych oraz
zobowizany do wykonywania polece innych ministrw. Do kompetencji prefekta naleay wszystkie sprawy z
zakresu szeroko pojmowanej administracji publicznej. Przy prefekcie funkcjonowa komisarz policji z
intendentem i adiunktem, ktry czciowo przy pomocy prefekta odbiera polecania od ministra policji. Na czele
administracji powiatowej sta podprefekt wykonujcy te same funkcje co prefekt.
W departamentach i powiatach byy rwnie rady o charakterze samorzdowym. Zbieray si one raz
do roku na sesje (15-dniowe w przypadku rad departamentowych, 10-dniowe w przypadku rad powiatowych),
przy czym do gwnych funkcji rad nalea rozkad ciarw publicznych.
Najnisz jednostk w administracji Ksistwa miaa by wg konstytucji municypalno, zarzdzana
przez burmistrza lub prezydenta. Za municypalnoci uznane zostay Warszawa, Pozna, Toru i Kalisz a
pniej rwnie Krakw, Lublin i Sandomierz. W miastach tych powoani zostali prezydencji municypalni
(mianowani przez krla podlegali prefektom), ktrzy sprawowali sw funkcje przy pomocy zawodowych
awnikw oraz intendentw policji. Organami samorzdowymi w tych miastach byy natomiast rady
municypalne. Organem wykonawczym rad by prezydent municypalny.
W pozostaych miastach i we wszystkich wsiach Ksistwa Warszawskiego wprowadzono odbiegajc
od zaoe konstytucji tymczasow organizacje. Zgodnie z ni kade miasto lub wie stanowio oddzieln
gmin. Administracja w miecie naleaa do burmistrza. Burmistrz ponadto do pomocy mia honorowych
awnikw. Organem samorzdowym bya rada miasta skadajca si z radnych. Wadza administracyjna w
gminie wiejskiej naleaa do wjta, ktry mg sprawowa swj urzd w odniesieniu do jednej lub kilku wsi
(gmin) w tym ostatnim przypadku ustanawiajc dla kadej gminy swojego zastpc sotysa. Na uwag
zasuguje fakt, ze odpowiednie przepisy zalecay powierzenie stanowisk wjtowskich panom wsi, co miao

zabezpieczy interesy wacicieli. Formalnie wjt podlega prefektowi ale za swoj prac nie pobiera
wynagrodzenia wic faktycznie wjt realizowa swoje funkcje wycznie we wasnym interesie.
Krl
Ministrowie
Rada Stanu
Rada Ministrw
Administracja terytorialna:
1. departamenty (10): prefekci, rady departamentowe
2. powiaty (100): podprefekci, rady powiatowe
3. municypalnoci: prezydenci, rady municypalne
4. gminy: burmistrzowie, - rady miejskie
wjtowie, - sotysi
KRLESTRO POLSKIE
Po klsce Napoleona z czci ziem byego Ksistwa Warszawskiego utworzone zostao na kongresie
wiedeskim w 1815 r. Krlestwo Polskie.
Ju w 1813 r. wdz naczelny wojsk rosyjskich w imieniu cesarza Aleksandra I powoa do ycia Rad
Najwysz Tymczasow, ktra staa si organem zwierzchnim nad ca administracj Ksistwa
Warszawskiego. Po kongresie wiedeskim rada zostaa rozwizana a w jej miejsce powsta Rzd Tymczasowy
krlestwa Polskiego oraz Tymczasowa Rada Stanu. Powoano rwnie wadze ministerialne. 27 listopada
1815 r. car nada Krlestwu Konstytucje. Aktami rozwijajcymi zapisy konstytucji miay by statuty organiczne.
Do aktw niszego szczebla naleay natomiast dekrety krlewskie, postanowienia namiestnika,
rozporzdzenia komisji rzdowych oraz zarzdzenia komisji wojewdzkich. W odniesieniu do administracji
konstytucja znosia waciw dla modelu francuskiego zasad jednoosobowoci, wprowadzajc zasad
cakowitej niemal kolegialnoci, zarwno na szczeblu centralnym jak i terenowym. W myl konstytucji stosunek
Krlestwa do Cesarstwa Rosyjskiego opiera si na zasadzie unii.
Krl
Najwysz wadz wykonawcz by krl. Wycznie od niego pochodzia wszelka wadza
administracyjna. Posiada prawo nominacji urzdnikw i dostojnikw kocielnych. Kierowa si zbrojn,
posiada wyczne prawo wypowiadania wojny oraz zawierania traktatw i umw. Wszelkie akty wydawane
przez panujcego dla swej wanoci wymagay kontrasygnaty waciwego resortowo ministra, ktry ponosi z
tego tytuu odpowiedzialno. W praktyce jednak nie wszystkie postanowienia krlewskie byy
kontrasygnowane. Pozakonstytucyjn instytucj by osobisty penomocnik monarchy przy rzdzie krajowym.
Powiadamiany by o wszystkich waniejszych projektach aktw prawnych, oraz informowa w swoich co
tygodniowych raportach wadc o sytuacji w Krlestwie.
Namiestnik
Zastpc krla wg konstytucji by namiestnik. Zosta nim gen. napoleoski Jzef Zajczek. Po jego
mierci od 1826 r. urzd ten nie by obsadzany a funkcj namiestnika scedowano na Rad Administracyjn.
Rada Stanu
Centralnym organem wadzy administracyjnej bya Rada Stanu. Rada Stanu dzielia si na
Zgromadzenie Oglne Rady Stanu i Rad Administracyjn. Zgromadzenie Oglne penio w zasadzie te
same funkcje co Rada Stanu w Ksistwie Warszawskim. Rada Administracyjna skadajca si z ministrw oraz
innych osb powoanych przez krla pod przewodnictwem namiestnika bya organem o charakterze doradczym
wobec monarchy, swoistym gabinetem ministrw. Po mierci generaa Zajczka na czele Rady Administracyjnej
stan prezes mianowany przez krla. Od tego momentu Rada Administracyjna staje si najwyszym organem
wadzy wykonawczej i administracyjne.
Komisje Rzdowe
Zarzd kraju nalea do Komisji rzdowych podlegych Radzie Administracyjnej. Byy to organy
kolegialne dziaajce pod indywidualnym kierownictwem ministrw. Utworzono pi komisji:
- wyzna religijnych i owiecenia publicznego
- sprawiedliwoci
- spraw wewntrznych i policji
- wojny
- przychodw i skarbu.

Przy boku krla w Petersburgu przebywa ponadto minister bez teki, zwany sekretarzem stanu,
poredniczcy miedzy monarch a wadz w kraju. Dziaania komisji dzieliy si na cile wykonawcze
(polegajce na wykonywaniu aktw wyszego szczebla) oraz naradcze polegajce na uchwalaniu projektw i
instrukcji, ukadaniu raportw itd. Ministrowie w we wasnym zakresie decydowali w sprawach tzw. prostego
wykonania. Komisj ponadto podlegay rnego rodzaju dyrekcje generalne. Kontrol nad rachunkowoci
pastwow sprawowaa Najwysza Izba Obrachunkowa. W celu dochodzenia roszcze i ochrony prawnej
interesw majtkowych pastwa powoano Prokuratori Generaln.
W Krlestwie Polskim utrzymany zosta wymg zoenia egzaminu przed specjaln komisj w zwizku z
ubieganiem si o urzd publiczny. Egzaminy prowadziy wojewdzkie komisje egzaminacyjna w odniesieniu do
urzdnikw I i II klasy oraz Najwysza Komisja Egzaminacyjna przy radzie Stanu dla klasy III. Kuni nowych
kadr administracyjnych by Wydzia Prawa i Administracji erygowanego w 1816 r. Krlewskiego Uniwersytetu
Warszawskiego.
Administracja lokalna
Konstytucja Krlestwa Polskiego przywrcia tradycyjny podzia kraju na wojewdztwa (ktrych
wydzielono 8: krakowskie z siedzib w Miechowie, a nastpnie w Kielcach). Kade wojewdztwo podzielone
zostao z kolei na od 4 do 7 obwodw (w cznej liczbie 39). Dawny podzia na powiaty mia od tej pory jedynie
znaczenie pomocnicze, penic funkcje okrgw wyborczych i sdowych.
Wadz administracji oglnej byy komisje wojewdzkie w kadym z wojewdztw, urzdy
municypalne w miastach za wjtowie w gminach. Dziaalno komisji oparta zostaa na zasadzie
kolegialnoci, wszystkie decyzje zapaday wikszoci gosw. W strukturze wewntrznej komisji zastosowano
podzia resortowy dzielc je na poszczeglne wydziay. Na czele komisji sta prezes komisji wojewdzkiej
penic funkcje koordynatora jej prac, przy pomocy podlegych sobie komisarzy zawiadujcych poszczeglnymi
wydziaami.
W skad komisji wchodzili poza zwykymi komisarzami rwnie komisarze obwodowi, ktrzy na co
dzie delegowani byli do komisji obwodowych by tam realizowa te same zadania co ich wydziay na szczeblu
wojewdzkim jednake jednoosobowo.
Miasta i gminy wiejskie
Pocztkowo administracje miejsk na terenach Krlestwa Polskiego nadal sprawowana bya przez
prezydentw municypalnych i rady municypalne w najwikszych miastach oraz przez burmistrzw i rady
miejskie w pozostaych. Mae miasteczka zwykle prywatne zarzdzane byy przez wjtw. W 1816 r.
postanowieniem namiestnika wprowadzono w miastach now struktur organizacyjn. Wadz przeja tzw.
zwierzchno miejsca zoona z prezydenta municypalnoci lub burmistrza oraz awnikw. W 1818 termin
zwierzchno miejska zastpiono okreleniem urzd municypalny. W miastach wojewdzkich urzd
municypalny zoony by z prezydenta i radnych, w pozostaych miastach z burmistrza i awnikw. Zgodnie z
zasad kolegialno prezydent podejmowa decyzje wsplnie z radnymi, burmistrz wsplnie z awnikami.
Zwierzchnio wiejsk stanowi wjt gminy. Istotnym jest, e waciciele wsi byli wjtami z mocy
prawa dziki czemu nie musieli np. skada egzaminw wymaganych do sprawowania urzdw. Wsie podlege
jednemu wjtowi stanowiy gmin wiejsk. Pomocnikami wjtw byli sotysi, ktrych wjt mg mianowa w
kadej z podlegych sobie wsi.
WOLNE MIASTO KRAKW
Kongres wiedeski powoa do ycia take tzw. Wolne Miasto Krakw, pozostajce pod opiek trzech
pastw zaborczych Austrii, Prus i Rosji. Otrzymao ono Ustaw Konstytucyjn 3 maja 1815 r. Rzeczpospolita
krakowska nie bya tworem suwerennym. Organami rzdw opiekuczych byli tu rezydenci trzech mocarstw,
akredytowaniu przy sejmie wolnego miasta, bdcego zarazem najwyszym organem wykonawczym. W roku
1846 po klsce powstania krakowskiego, miasto wraz z okrgiem zostao wczone do Austrii, otrzymujc
jednoczenie nazw Wielkiego Ksistwa Krakowskiego.
Wadze centralne. Rzdem Wolnego miasta Krakowa by Senat, skadajcy si z Prezesa i 12
senatorw. Poza uprawnieniami cile wykonawczymi Senat posiada take prawo inicjatywy ustawodawczej.
Prezes koordynowa praca Senatu, reprezentowa go na zewntrz oraz sprawowa zwierzchnictwo nad Dyrekcj
Policji. Sam Senat dzieli si na wydziay: Spraw Wewntrznych i Administracji, Policji i Milicji oraz Dochodw
Publicznych i Skarbu.
Jednoizbowym organem przedstawicielskim byo Zgromadzenie Reprezentantw (pocztkowo 41
czonkw, potem 30). Sesje odbyway si raz do roku i trway 4 tygodnie. Przewodniczy im marszaek

wybierany spord delegatw Senatu. Kompetencje Zgromadzenia byy ograniczone i sprowadzay si w

zasadzie do ustawodawstwa w sprawach drobniejszych, wybierania senatorw oraz sdziw, a take
uchwalania budetu.
Do centralnych organw administracji zaliczy naley ponadto Dyrekcj Policji (wczeniej Biuro Policji
Poredniej), ktrej podporzdkowano w 1840 r. ca administracje lokaln. W 1819 r. utworzono Urzd
Budowniczych. W wolnym miecie Krakowie funkcjonoway ponadto; Komitet Ekonomiczny, urzd
protomedyka, intendenta dbr narodowych, inspektora kopal oraz Komisja Wociaska.
Administracja terytorialna. Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej wprowadzaa podzia na gminy
miejskie i wiejskie. Pierwsze miay liczy po okoo 2000 mieszkacw (byo ich 11) drugie co najmniej 3500
(byo ich 17) Gminami miejskimi nazywano gminy pooone w obrbie miasta Krakowa, gminy poza krakowskie
nazywano okrgowymi bd wiejskimi. Na czele administracji gminnej sta wjt jako jedyny i jednoosobowy
organ tej administracji, wybierany przez zgromadzenie gminne. W gminach okrgowych wjt mg mie nawet
kilku zastpcw, przy czym stanowiska zastpcw wjta zwykle zarezerwowane byy dla wacicieli wsi. Do
zada wjta naleao wykonywanie rozkazw rzdu, przy czym poza funkcjami administracyjnymi peni rwnie
funkcje sdowe.
U schyku lat trzydziestych zlikwidowano instytucje wjtw, a funkcje ich przejli komisarze
dystryktowi (w gminach okrgowych ) i cyrkuowi (w gminach miejskich).
CZ II ADMINISTRACJA A KONSTRUKCJA PASTWA PRAWNEGO
W pierwszej poowie XIX w. pojawia si nowa konstrukcja tzw. pastwa prawnego. W pastwie
prawnym zasza istotna przemiana, stanowica cakowite przeciwiestwo pastwa policyjnego. Po pierwsze
mamy tu do czynienia z zasadami konstytucjonalizmu oraz hierarchicznoci aktw prawnych. Po drugie
administracja od tej pory jest zobowizana dziaa w ramach przepisw prawa i na ich podstawie. Po trzecie
charakter norm administracyjnych staje si dwustronni e obowizujcy. Po czwarte organy administracji nie
mog ingerowa w sfer praw obywateli w dowolnym przypadku i formach. Po pite administracja poddana
zostaa kontroli ze strony legislatywy, co wyraao si choby powstaniem odpowiedzialnoci konstytucyjnej i
parlamentarnej ministrw. W sferze administracji lokalnej nastpi rozwj samorzdu terytorialnego.
Reformy administracji PRUSKIEJ.
Inicjatorami reform w Prusach byli dwaj pruscy ministrowie: Karl von Stein i Karl August von
Hardenberg. Nie byy to jednak reformy prowadzce do powstania w Prusach ustroju konstytucyjnego.
Administracja centralna.
Za przykadem Francji /Napoleona/ rwnie i w Prusach zlikwidowano anachroniczny system
kolegialnoci a w jego miejsce wprowadzono zasad jednoosobowoci. W 1808 r. powoano piciu
odpowiedzialnych ministrw, ktrzy zgodnie z zasad resortowego podziau zada kierowali swoimi resortami.
Byli to ministrowie: spraw zagranicznych, wojny, skarbu, sprawiedliwoci, spraw wewntrznych. (Po 1850 spraw
zagranicznych, finansw, handlu, rolnictwa, sprawiedliwoci, wyzna, wojny, spraw wewntrznych, domu
krlewskiego, robt publicznych (1878). W 1810 r. wprowadzono urzd kanclerza jako organu nadzorujcego
dziaalno ministerstw. Od 1814 r. sta on na czele rady ministrw zwanej Ministerstwem Pastwa. Po 1822 r.
miejsce Kanclerza obj Prezydent Rady Ministrw, a po 1848 r. przewodnictwo rady obj Premier. Od tej
chwili utrzymywa si w Prusach niezmiennie kolegialny system dziaania rady ministrw, przejawiajcy si w
rwnym stanowisku ministrw w stosunku do jej szefa, a przede wszystkim do krla, ktremu ministrowie
bezporednio podlegali. Premier w tym ukadzie wadzy by jedynie pierwszym z rwnych mu ministrw. W 1852
r. nastpio wzmocnienie pozycji premiera ktry od tej chwili mia prawo wytaczanie kierunkw polityki gabinetu.
W 1817 r. powoano Rad Pastwa ktra bya jedynie organem doradczym krla.

Krl (monarchia konstytucyjna od 1850)

5 ministrw, zasada jednoosobowoci 1808 r.
Powoanie Kanclerza 1810 r.
Kanclerz na czele rady ministrw zwanej Ministerstwem Pastwa 1814 r.
Powoano do ycia Rad Pastwa organ doradczy 1817 r.
Od 1822 w miejsce Kanclerza Prezydent Ministrw, a od 1848 r. Premier.
Wzmocnienie pozycji premiera 1852 r.

Administracja lokalna i samorzd.

1808 1815 reorganizacja wadz lokalnych
1853 1891 reformy samorzdowe
W 1815 r. wprowadzono jednolity system administracji terytorialnej. Kraj podzielono na:
1. Prowincje (10)
Administracja rzdowa :
- Nadprezydent /sprawowa nadzr nad samorzdem prowincjonalnym/
- rada prowincjonalna /dziaaa przy nadprezydencie - do jej kompetencji byo wspdziaanie przy wydawaniu
m.in. rozporzdze policyjnych/
Samorzd terytorialny:
- Sejm Prowincjonalny /na czele z marszakiem by organem uchwaodawczo kontrolujcym. Sejm wybiera
organ wykonawczo zarzdzajcy, ktrym by wydzia prowincjonalny/
- Wydzia Prowincjonalny z dyrektorem krajowym na czele, dyrektor reprezentowa wydzia i realizowa jego
uchway.
2. Rejencje byy wycznie jednostkami administracji rzdowej
Administracja rzdowa
- prezydent rejencji mianowany przez krla
- wydzia obwodowy /wspdziaa z prezydentem rejencji - peni gwnie funkcje sdu administracyjnego II
instancji
3. Powiaty
Administracja rzdowa
- Landrat /starosta/. Podlegay im wszystkie sprawy administracji i policji powiatu, czyli w swym rku funkcje
administracji rzdowej i samorzdowej
Samorzd terytorialny
- Sejmik powiatowy by podstawowym organem samorzdu, przewodniczy mu landrat.
- wydzia powiatowy by organem wykonawczym samorzdu powiatowego, sprawowaa nadzr nad
samorzdem gminnym, by te sdem administracyjnym I instancji.
4. Gminy (tylko samorzd), organami gminy byli:
W gminach miejskich
- rada miejska
- magistrat z burmistrzem, w wikszych miastach nadburmistrz wybierany przez rade miasta, rada miasta
powoywaa rwnie magistrat.
W gminach wiejskich
- przedstawicielstwo gminne jako organ uchwaodawczo kontrolujcy oraz
- przeoony (naczelnik) wraz awnicy
Nadzr nad samorzdem gminnym sprawowany by przez prezydenta rejencji a w ostatniej instancji
przez nadprezydenta prowincji, przede wszystkim z punktu widzenia legalnoci podejmowanych uchwa i
postanowie.
Administracja w prowincjach polskich. Powstae w wyniku Kongresu wiedeskiego Wielkie Ksistwo
Poznaskie nie byo osobnym tworem pastwowym i stanowio integraln cz monarchii pruskiej (prowincja
poznaska). Wielkie Ksistwo odrniao si od innych prowincji instytucj namiestnika krlewskiego, ktry nie
mia jednak adnych wadnych kompetencji, posiada jedynie funkcje reprezentacyjne. W 1832 r. zosta wydany
regulamin o jzyku urzdowym wadz (j. niemiecki).
Ustrj administracyjny AUSTRII i AUSTRO WGIER.
Do roku 1848 r. ustrj Administracyjny w Austrii praktycznie nie uleg zmian. Caoci spraw
pastwowych rzdzi Cesarz, odbywajcy konferencje z urzdnikami tworzcymi cisy gabinet. Nie nastpiy
rwnie zmiany w ksztacie administracji terytorialnej. Dopiero kryzys monarchii oraz wydarzenia wiosny ludw
zapocztkoway istotne zmiany.
W 1848 r. likwidacji ulegy dawne urzdy centralne. Utworzono w to miejsce ministerstwa wraz z Rad
Ministrw na czele ktrej sta Prezes Rady Ministrw. Stworzony zosta w ten sposb system rzdw
gabinetowych. Pocztkowo ministrowie ponosili odpowiedzialno wycznie przed cesarzem, dopiero w 1867 r.
wprowadzona zostaa odpowiedzialno konstytucyjna ministra przed Trybunaem Pastwa, jak rwnie
polityczna przed Parlamentem. Po 1867 r. kiedy to doszo do przeksztacenia Austrii w dualistyczn monarchie
austro-wgiersk, powoano rwnie dwa odrbne rzdy dla krajw austyjackich i wgierskich. Jedynie trzy

resorty pozostawiono wsplne spraw zagranicznych, wojny i finansw. Wszyscy ministrowie byli powoywani i
odwoywani przez cesarza, poniewa jednak utaro si przekonanie e ministrowie powinni cieszy si
zaufaniem korony i parlamentu, cesarz tworzy parlamenty majce poparcie parlamentu.
Cesarz (monarchia konstytucyjna od 1861 r.)
Prezes Rady Ministrw (Minister Stanu) 1848
Rada Ministrw 1848
Ministrowie: Spraw zagranicznych i domu cesarskiego, Spraw wewntrznych, Policji, Wyzna i owiaty,
Sprawiedliwoci, Wojny, Finansw, Skarbu, Handlu i przemysu, Rolnictwa, Kolei elaznych, Robt publicznych
Administracja lokalna, rzdowa
Austriacka cz monarchii podzielona zostaa na 17 krajw koronnych. Na czele zarzdu kraju sta
gubernator, pniej namiestnik, w mniejszych krajach prezydent krajowy. Namiestnicy podlegali rzdowi
centralnemu i za swoj dziaalno ponosili przed nim odpowiedzialno. Namiestnikom w powiatach podlegali
starostowie, a tym z kolei podlega samorzd gminny. Namiestnik sprawowa sw wadze za pomoc urzdu
zwanego namiestnictwem. Kraje koronne dzieliy si na powiaty. Na czele powiatu sta starosta, a organem
pomocniczym starosty byo starostwo. Przekazujc organom rzdowym wycznie uprawnienia w zakresie
wadzy administracyjnej w Austrii dokonano cakowitego rozdziau administracji od sdownictwa.
Wadze autonomiczne i samorzdowe.
Patent ludowy z 1861 r. wprowadzi obok administracji rzdowej wadze autonomiczne w
poszczeglnych krajach a w kilku wybranych rwnie samorzd powiatowy i gminny. Organami autonomii
krajowej by Sejmy Krajowe i Wydziay krajowe. Na czele sejmu sta marszaek, mianowany przez cesarza na
okres 6 lat. Marszaek wchodzi rwnie w skad wydziau krajowego jako przewodniczcy. By to organ
wykonawczy sejmu a zarazem komisja sejmowa przygotowujca projekty ustaw. Organami samorzdu
powiatowego byy: rada powiatowa jako organ uchwaodawczy i wydzia powiatowy z marszakiem powiatu na
czele jako organ wykonawczo-zarzdzajcy.
1. Kraje koronne (17)
Administracja rzdowa:
- Gubernator (od 1849)
- Namiestnik (od 1861), lub Prezydent Krajowy
- Namiestnictwo
Samorzd terytorialny:
- Sejm Krajowy marszaek
- Wydzia Krajowy marszaek
2. Powiaty:
Administracja rzdowa:
- Starosta
- Starostwo powiatowe
Samorzd terytorialny: (tylko Czechy, Galicja, Styria, Tytol)
- Rada powiatowa
- Wydzia powiatowy marszaek powiatu
3. Gminy (tylko samorzd)
Miejskie
- rada miejska
- magistrat z burmistrzem lub prezydentem
Wiejskie
- rada gminy
- zwierzchno gminna
- naczelnik gminy (wjt)
GALICJA. Ziemie polskie przyczone do Austrii okrelano mianem krlestwa Galicji i Lodomerii. Dyplom
padziernikowy a nastpnie Patent ludowy nada Galicji autonomie na rwni z pozostaymi krajami. W 1871 r.
utworzono urzd ministra dla Galicji, ktry jako minister bez teki wchodzi w skad austriackiej Rady Ministrw.
Minister do spraw Galicji opiniowa wszystkie projekty aktw prawnych dotyczce tej prowincji. W 1867 r.
powoano do ycia Rad Szkoln Krajow, instytucje samorzdow na czele ktrej postawiono namiestnika.
Kierowaa ona bezporednio caoci szkolnictwa ludowego i redniego.
Administracja w ROSJI.

Do koca XVIII w. przetrwa w Rosji system administracyjny uksztatowany przez Piotra I i Katarzyn II,
charakteryzujcy si kolegialnym modelem organw centralnych. Z chwil objcia tronu przez Aleksandra I w
1801 r. podjto prace nad reform tego systemu. Cesarz zachowa wprawdzie wadze absolutn
nieograniczon (cesarz skupia w swym rku wadz ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz) przeobraeniu
podlegaa jednak struktura zarzdu pastwem. Pierwszym nowym organem centralnym bya Rada
Nieustajca, by to organ doradczy cesarza ze stale urzdujc kancelari. W 1802 r. skasowano kolegia a w
ich miejsce stworzono urzd ministrw wraz z podlegymi im ministerstwami. Ministerstwa dzieliy si na
Departamenty a na ich czele stali Dyrektorzy. Ministrowie mianowani byli przez cara i przed nim tylko ponosili
odpowiedzialno. Decyzje podejmowali jednoosobowo. Wchodzili w skad Rady Pastwa nie tworzyli jednak
gabinetu. W 1812 r. zorganizowano Komitet Ministrw jako kolegialny organ doradczy cesarza pozbawiony
moliwoci samodzielnego decydowania. Komitetowi przewodniczy pocztkowo osobicie cesarz, pniej
najstarszy z ministrw. Wwczas komitet obradujcy z udziaem cesarza zyska miano Rady Ministrw. W
1810 r. utworzono ponadto nowy organ o charakterze doradczym Rad Pastwa, organ ten nie mia uprawnie
wadczych, jego rola sprowadzaa si do przygotowywania i opiniowania projektw ustaw. Od 1882 r. peni rol
Komisji Kodyfikacyjnej. Z chwil jej powoania zakoczya swoj dziaalno Rada Nieustajca. W 1802 r.
reorganizowano Senat Rzdzcy, ktry oprcz funkcji sdu najwyszego spenia rwnie rol trybunau
administracyjnego. Senat dzieli si na departamenty na czele ktrych stali oberprokuratorzy podlegajcy
prokuratorowi generalnemu. Do 1864 r. kontrolowali oni ca administracje i sdownictwo, pniej przejli
funkcje organw cigania. Przy boku monarchy funkcjonowaa ponadto Kancelaria Cesarska, ktrej podlegaa
policja i andarmeria pastwowa.
Cesarz (wadza absolutna)
Rada Nieustajca (1801)
Kancelaria Cesarska (1801)
Senat Rzdzcy (1802)
Rada Pastwa (1810)
Komitet Ministrw (1812)
Ministrowie (1812)
Administracja lokalna rzdowa
Imperium podzielone zostao na gubernie, na czele ktrych stali gubernatorzy. Ziemie polskie
wczone do cesarstwa otrzymay nazw guberni zachodnich. Zesp guberni tworzyy genera-gubernatorstwa
podlege wadzy genera-gubernatorw. Gubernie dzieliy si na powiaty zarzdzane przez tzw. sdy ziemskie
zoone z naczelnika jako przewodniczcego, asesora i dwch sielskich. Naczelnika i asesora wybieraa
szlachta, sielskich wybierali chopi. Powiaty ponadto dzieliy si na stany na czele ktrych stali prystawi. Istniaa
ponadto administracja niezespolona (szkolna, wojskowa, pocztowa, kolejowa) podlega osobnym wadz.
Administracja lokalna samorzdowa
Zniesienie poddastwa osobistego chopw stanowio kres administracyjno sdowej wadzy dziedzicw
nad ludnoci wiejsk. Poniewa przejcie tej wadzy przez biurokracje pastwow byo kosztowne najlepszym
rozwizaniem okaza si samorzd lokalny. Administracja rzdowa nie chcc jednak traci wadzy w terenie
zachowaa prawo cisego nadzorowania organw, pozbawiajc go jednoczenie bezporednich uprawnie
wadczych. Przeprowadzona w 1864 r. reforma wprowadzia ograniczony samorzd na szczeblu guberni i
powiatu. Jednostkami samorzdy byy tzw. ziemstwa. Organami ziemstw w guberniach byy zgromadzenia
gubernialne i zarzdy gubernialne, w powiatach odpowiednio zgromadzenia powiatowe i zarzdy
powiatowe jako organy wykonawcze. Zgromadzenia zbieray si na sesje dwa razy do roku pod
przewodnictwem marszaka szlachty. Do istotny wpyw na dziaalno ziemstw mieli gubernatorzy oraz
minister spraw wewntrznych, co oznacza, e administracja rzdowa bez trudu moga ingerowa w dziaalno
samorzdu. Nie wszdzie samorzd ziemski zosta utworzony , nie byo go m.in. w Krlestwie Polskim.
W 1870 r. powoano do ycia samorzd miejski. Organami jego byy: duma miejska, zarzd miejski oraz
prezydent. Najnisz jednostk podzia administracyjnego bya gromada. Organami byy tu zgromadzenie
gromadzkie oraz starosta jako organ wykonawczy. W skad zgromadzenia wchodzili wszyscy waciciele
domw, a przewodniczy mu starosta. Kilka gromad tworzyo gmin.
1. Gubernie
Administracja rzdowa:
- Gubernator
- Rzd gubernialny
Samorzd terytorialny

- Zgromadzenie gubernialne
- zarzd gubernialny
- Marszaek szlachty
2. Powiaty
Administracja rzdowa
- Sd ziemski: naczelnik (ispawnik), asesor i 2 sielskich
Samorzd terytorialny
- zgromadzenie powiatowe
- zarzd powiatowy
- marszaek szlachty
3. Gminy
Miejskie:
- duma miejska
- zarzd miejski z prezydentem
Wiejskie:
- zgromadzenie gminne
- zarzd gminy z wjtem
- sd gminny
Gromady:
- zgromadzenie gromadzkie
- starosta
Krlestwo Polskie po 1831 do 1864 r.
Po upadku powstania styczniowego w Krlestwie Polskim doszo do faktycznego zawieszenia
konstytucji. W miejsce istniejcej do 1830 r. unii Statut Organizacyjny, ktry by rzekomo legaln zmian
konstytucji, inkorporowa Krlestwo do Cesarstwa Rosyjskiego, znosi odrbno koronacji i wojska.
Zachowywa osobny skarb i rzd krlestwa. W odniesieniu do rzdu nastpiy jednak istotne ograniczenia.
Radzie Administracyjnej przewodniczy mia teraz z urzdu mianowany przez cesarza namiestnik, ponadto
zastaa ona oddzielona od Rady Stanu, przestaa rwnie peni rol Rady Ministrw, jej funkcj ograniczono
jedynie do zarzdu krlestwem. Rada stanu podporzdkowana zostaa Radzie Pastwa cesarstwa, utracia te
wikszo swoich funkcji, wreszcie zostaa zniesiona, a jaj funkcje przej Departament do spraw Krlestwa w
petersburskiej Radzie Pastwa. Pozostawiono jedynie trzy komisje rzdowe: spraw wewntrznych, duchowych i
owiecenia publicznego, sprawiedliwoci, przychodw i skarbu. Na ich czele w miejsce ministrw postawiono
dyrektorw gwnych.
W zakresie administracji terenowej utrzymano czasowo dawny podzia na wojewdztwa, obwody,
powiaty i gminy. W 1837 r. wojewdztwa przemianowano na gubernie, a w 1842 obwody na powiaty, powiaty
za na okrgi. W konsekwencji gubernatorzy i rzdy gubernialne zastpili prezesw i komisje wojewdzkie, a
naczelnicy powiatowi komisarzy obwodowych. W miastach urzdy municypalne przemianowano na
magistraty pozbawiajc ich cakowicie cech samodzielnoci. Dostosowawcze zmiany wprowadzono rwnie w
gminach wiejskich.
Lata 1964 1914
Ukazem carskim z 25 lutego 1864 r. zosta utworzony w Petersburgu Komitet do Spraw Krlestwa
Polskiego, ktrego gwnym celem stao si przygotowanie cakowitej i ostatecznej inkorporacji Krlestwa do
Cesarstwa. Bezporedni nadzr nad realizacj tego celu powierzono dziaajcemu w Warszawie Komitetowi
Urzdzajcemu. Rezultatem prac obu komisji byo zniesienie Rady Administracyjnej, Rady Stanu oraz Komisji
Rzdowych, (ostatni komisje sprawiedliwoci zniesiono w 1876 r. ). Odtd wszystkie instytucje w Krlestwie
Polskim podlegay struktur administracji centralnej w Rosji. W 1864 r. jzykiem urzdowym sta si jzyk
rosyjski, dwa lata pniej narzucono rwnie rosyjsk procedur administracyjn. Przetrwaa co prawda nazwa
krlestwo polskie ale coraz czciej stosowano nazw gubernie kraju nadwilaskiego lub Priwislinskij Kraj.
Po likwidacji urzdu namiestnika w 1874 r. zosta wprowadzony urzd genera-gubernatora warszawskiego.
Administracja centralna i samorzd w WIELKIEJ BRYTANII w XIX w.
W Anglii wiele cech charakterystycznych dla konstytucyjnego pastwa prawnego odnale moemy w
okresie znacznie wyprzedzajcym powstanie tej konstrukcji prawno ustrojowej. W cigu XVIII w. doszo tam
do wyksztacenia si zarwno odpowiedzialnoci prawnej czyli konstytucyjnej jak i odpowiedzialnoci
politycznej (parlamentarnej) ministrw. Caa dziaalno administracji poddana zostaa kontroli parlamentu, za
prawo orzekania w spornych sprawach administracyjnych naleao do sdw powszechnych.

11

W XIX w. wyksztacio si w Anglii istotne rozrnienie miedzy gabinetem a rzdem. Gabinet zacz
peni funkcje waciwego kolegialnego organu rzdowego, zoonego z okoo 20 najwaniejszych ministrw,
podczas gdy rzd tworzyli wszyscy powoani przez krla ministrowie w liczbie ok. 100. Cech
charakterystyczn ponadto administracji centralnej w Anglii jest jej struktura, ktra odbiega znacznie od
regulacji w wikszoci pastw, w ktrych przyjto podzia resortowy.
Administracja lokalna
Anglia do koca XIX w. stanowia przykad kraju, ktrego administracja terytorialna opieraa si
wycznie na organach samorzdowych, przy czym samorzd lokalny opiera si za wycznie na bezpatnych
urzdach reprezentujcych lokalne spoeczestwo. Organy te nie podlegay kontroli ze strony wadz
centralnych, byy natomiast odpowiedzialne przed swoimi wyborcami. Odpowiedzialno za naruszenie prawa
bya natomiast realizowana przed sdami powszechnymi.
W 1835 r. rozpocz si pierwszy z dwch etapw reformy samorzdowej. W pierwszej kolejnoci
reforma obja miasta, wprowadzajc w nich demokratycznie wybierane rady miejskie, oraz jako organy
wykonawcze burmistrzw i awnikw. W 1888 r. (II etap) zreformowano rwnie samorzd hrabstw. W
hrabstwach utworzono samorzd przedstawicielski pochodzcy z wyborw w postaci rady hrabstw. W 1894 r.
hrabstwa podzielone zostay na dystrykty miejskie i wiejskie, powoano rady dystryktowe, a w wikszych
parafiach rady parafialne tworzc tym samym trj stopniowy podzia administracyjny (hrabstwa dystrykty
parafie). Odmienn organizacje posiada Londyn w ktrym zarzd sprawoway Rada Hrabstwa Londynu oraz
rady dzielnicowe. Obok administracji samorzdowej rozwijaa si administracja niezespolona o bardziej
zbiurokratyzowanych formach dziaania.
CZ III ADMINISTRACJA II RZECZPOSPOLITEJ
Administracja przed unifikacj
W chwili odzyskania niepodlegoci na ziemiach polskich istniao kilka systemw ustawodawstwa
administracyjnego. Najszybciej postpowa proces tworzenia organw centralnych. Od pocztku organy
centralne wyrnione wg kryterium rzeczowego nazwano ministerstwami na czele ktrych stali ministrowie.
Tworzyli oni kolegialnie Rad Ministrw pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrw (pocztkowo
nazywanego prezydentem ministrw).
Administracja rzdowa terytorialna w byym zaborze rosyjskim.
Ju w 1919 r. zostay wydane tymczasowe przepisy o organizacji urzdw powiatowych. Na ich czele
stali komisarze ludowi. Jeszcze w tym samym roku urzdy powiatowe przeksztacono w starostwa ze
starostami na czele. Starostw mianowa minister spraw wewntrznych, a do zakresu ich dziaania naleay
wszystkie sprawy z zakresu administracji rzdowej, a take nadzr nad samorzdem. W 1919 r. wprowadzono
rwnie wojewdztwa. Krlestwo podzielone na 5 wojewdztw (warszawskie, kieleckie, dzkie, biaostockie,
lubelskie) a na czele wojewdztwa stan wojewoda mianowany przez Naczelnika Pastwa. Wojewoda jako
przedstawiciel rzdu w terenie zarzdza wojewdztwem, wykonywa rwnie polecenia poszczeglnych
ministrw, oraz kierowa urzdem wojewdzkim. Organem pomocniczym wojewody bya Rada Wojewdzka,
majca charakter opiniodawczy a w pewnym zakresie rwnie uchwalajcy. Odrbn organizacje z
komisarzami rzdowymi na czele uzyskay niektre due miasta w tym Warszawa. Ponadto komisarz
warszawski posiada status rwny wojewodzie.
Administracja rzdowa terytorialna w byym zaborze austriackim.
W Krakowie w 1918 r. sw dziaalno rozpocza Polska Komisja Likwidacyjna, czego rezultatem
byo przywrcenie urzdu starostwa na czele ze starostami. Nastpnie w 1919 r. utworzony zosta urzd
Generalnego Delegata Rzdu do spraw Galicji, ktry mia przej wikszo kompetencji byego
namiestnika. Kolejnym krokiem (grudzie 1920) byo rozcignicie na tereny byego zaboru austriackiego
ustroju administracyjnego z terenw byego Krlestwa Polskiego. Utworzono 4 nowe wojewdztwa: krakowskie,
lwowskie, stanisawowskie oraz tarnopolskie.
Administracja rzdowa terenowa w byym zaborze pruskim.
Powstaa w 1918 r. Naczelna Rada Ludowa na ziemiach byego zaboru pruskiego jako pierwsza
przeprowadzia pierwsze zmiany w organizacji administracji terenowej. Obok niemieckich landratw
wprowadzono polskich starostw jako naczelnikw powiatw. Dopiero po zawarciu traktatu wersalskiego w
1919 r. wydano ustaw o tymczasowej organizacji zarzdu byej dzielnicy pruskiej. Skaday si na ni dwa
nowe wojewdztwa: poznaskie i pomorskie. Granice powiatw oparto na dawnym podziale niemieckim.
Utworzono take specjalne ministerstwo byej dzielnicy pruskiej oparte na kryterium rzeczowym a nie
resortowym. Ministerstwo zlikwidowano w 1922r . z chwil przystosowania byego zaboru pruskiego do
pozostaej czci nowego pastwa.
Autonomia lska.

Wojewdztwo lskie utworzono dopiero w 1920 r. , a jego ustrj znacznie rni si od zasad
przyjtych na pozostaym obszarze. Podstaw prawn autonomii lska stworzya ustawa konstytucyjna
Sejmu Ustawodawczego, statut organiczny wojewdztwa lskiego. Statut dotyczy tak lska jak i lska
cieszyskiego. Wojewdztwo posiadao wasny organ ustawodawczy Sejm lski z prawem stanowienia
wasnych aktw we wszystkich dziedzinach z wyjtkiem spraw zagranicznych i wojskowych. Stworzony zosta
rwnie odrbny Skarb lski. Organ wykonawczy stanowia Rada Wojewdzka skadajca si z wojewody
oraz piciu czonkw wybieranych przez sejm lski. Wojewod mianowa naczelnik pastwa a nastpnie
prezydent. Autonomia lska wystpowaa do koca II Rzeczypospolitej.
Samorzd terytorialny.
W chwili odzyskania niepodlegoci istnia w rnym stopniu na terenie caego kraju. Jego
funkcjonowanie w pierwszych latach na terenach byego zaboru pruskiego i austriackiego waciwie si nie
zmienio. Jedynie na ziemiach Krlestwa Polskiego jego funkcjonowanie ureguloway przepisy polskie.
Samorzd gminny.
W chwili odzyskania niepodlegoci samorzd gminny istnia na terenie caego kraju. Pierwsze zmiany
na terenie KP dokonano ju w 1919 r. Now instytucje stanowia rada gminna z wjtem na czele. Rada
wybierana bya w gosowaniu tajnym przez zgromadzenie gminne, przy czym prawo udziau zgromadzeniu
posiadali wszyscy penoletni mieszkacy gminy cznie z kobietami. Rada gminna stanowia organ
zarzdzajcy i kontrolujcy prac wjta. Wjt by organem zarzdzajcym biecymi sprawami, wykonywa
rwnie uchway zgromadzenia gminnego i rady gminnej.
Samorzd gmin miejskich
Istnia na wszystkich ziemiach, ale i tu najwiksze zmiany wprowadzono na ziemiach KP. Organami
uchwaodawczymi i kontrolujcymi byy rady miejskie. Organem wykonawczym by natomiast magistrat
(zarzd miejski). W skad magistratu wchodzi burmistrz (prezydent) jego zastpcy oraz awnicy (na ziemiach
byego zaboru austriackiego ponadto asesorowie) . Nadzr nad samorzdem rni si w zalenoci od
wielkoci miasta. Miasta mniejsze nie wydzielone z powiatu podlegay wadzom powiatowym. Miasta wiksze,
wydzielone nadzorowa wojewoda w I instancji i minister spraw wewntrznych w II instancji. Od ostatecznych
decyzji wadz nadzorczych przysugiwaa ponadto miastom skarga do Sdu Najwyszego. Na ziemiach byego
zaboru austriackiego nadzr w I instancji sprawowali starostowie, w II wojewodowie.
Samorzd powiatowy
Z wyjtkiem lska cieszyskiego istnia na terenie caego kraju. Organami uchwalajcymi byy sejmiki
powiatowe, ktre wybieray na 3 lata organ wykonawczy wydzia powiatowy. Na czele sejmiku i wydziau
powiatowego sta starosta. Na ziemiach byego zaboru austriackiego, samorzd powiatowy praktycznie nie
dziaa. Nadzr nad samorzdem powiatowym nalea do wojewodw oraz ministra spraw wewntrznych. Tylko
na ziemiach byego zaboru pruskiego pewne uprawnienia nadzorcze miay sdy administracyjne a w woj.
lskim rada wojewdzka.
Samorzd wojewdzki.
W chwili odzyskania niepodlegoci istnia tylko na terenach byego zaboru pruskiego. Jego organami
byy sejmik wojewdzki oraz wydzia wojewdzki ze starost krajowym na czele. Na ziemiach byego zaboru
rosyjskiego funkcje samorzdu wojewdzkiego peniy rady wojewdzkie. Nie dziaay one w Galicji gdzie
pewne uprawnienia posiada Tymczasowy wydzia samorzdowy zlikwidowany w 1929 r.
Administracja w wietle KONSTYTUCJI MARCOWEJ (17 marca 1921)
W myl konstytucji dla celw administracyjnych pastwo miao zosta podzielone na wojewdztwa,
powiaty, gminy miejskie i wiejskie co odpowiadao stanowi faktycznemu. W organizacji administracji
obowizywa miaa zasada dekoncentracji co wizao si z wyposaeniem terenowych organw administracji
pastwowej w pewien zakres kompetencji. Zasad miao by rwnie zespolenie jednostek terytorialnych w
jednym urzdzie i pod jednym zwierzchnictwem. Oznaczao to zespolenie administracji w powiecie w urzdzie
starosty oraz w wojewdztwie w urzdzie wojewody. W postpowaniu administracyjnym przyjto zasad
dwuinstancyjnoci. Konstytucja postulowaa powoanie ponadto w drodze ustawy sdownictwa
administracyjnego z Najwyszym Trybunaem Administracyjnym na czele.
Samorzd terytorialny. Zgodnie z ustaw jednostki podziau terytorialnego stanowi miay jednostki
samorzdu terytorialnego. Prawo stanowienia w sprawach nalecych do samorzdu konstytucja przyznawaa
rad obieralnym. Czynnoci wykonawcze szczebla powiatowego i wojewdzkiego nalee miay do organw
(wydziaw) utworzonych na zasadzie zespolenia kolegiw (wybierane przez ciaa reprezentacyjne samorzdu)
z przedstawicielami wadz pastwowych (starosta wojewoda) i pod ich przewodnictwem. Pastwo sprawowa
miao nadzr nad samorzdem poprzez wydziay samorzdy wyszego szczebla.
Administracja w wietle KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ (23 kwietnia 1935)

Konstytucja kwietniowa wprowadzaa odmienne koncepcje w dziedzinie caego ustroju pastwa.

Administracja pastwowa stanowia sub publiczn. W jej skad oprcz administracji rzdowej wczono take
samorzd terytorialny i gospodarczy. Spowodowao to znaczne ograniczenie samodzielnoci organw
samorzdu terytorialnego.
Konstytucja przewidywaa powoanie samorzdu gminnego, powiatowego i wojewdzkiego. Cho
samorzdy nadal miay prawo wydawania w delegowanym zakresie wicych norm prawnych to warunkiem
wejcia ich w ycie w kadym wypadku byo zatwierdzenie ich przez organ sprawujcy nadzr. Nadzr zosta
oddany w rce rzdu, ktry sprawowa go przez swoje organy bd organy samorzdu wyszego stopnia.
Podobnie jak konstytucja marcowa, tekst ustawy przewidywa moliwo funkcjonowania samorzdw
gospodarczych nadzr nad ktrymi sprawowa rzd przez powoane do tego organy.
Struktura administracji w II Rzeczypospolitej po unifikacji
Administracja centralna
Rada Ministrw.
Stanowia organ kolegialny, tworzyli j ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrw,
mianowani przez prezydenta. Stanowia centralny organ administracji publicznej. Swoje funkcje realizowaa po
przez wydawanie zarzdze, podejmowanie uchwa oraz wydawania aktw administracyjnych. Organem
pomocniczym Rady byo Prezydium Rady Ministrw. Stojcy na czele resortw gospodarczych ministrowie
tworzyli Komitet Ekonomiczny.
Ministrowie
Ministrowie kierowali wyodrbnionymi resortami administracji, z drugiej strony byli rwnie czonkami
ciaa kolegialnego Rady Ministrw. W 1928 r. byo 13 ministerstw pniej ich liczb zmniejszono. Ministerstwa
dzieliy si na Departamenty z dyrektorami na czele, te za dzieliy si na wydziay na czele z naczelnikami.
Ministrw zastpowali w urzdzie podsekretarze stanu (1-2), bdcymi tylko urzdnikami w rozumieniu ustawy
o pastwowej subie cywilnej. Aparat pomocniczy ministra stanowio ministerstwo. Wejcie w ycie konstytucji
marcowej spowodowao podporzdkowanie ministrom dziaajcych pierwotnie nie zalenie licznych urzdw
centralnych.
Wojewodowie
Obszar kraju podzielony zosta na 16 wojewdztw, a te na powiaty. Osobn jednostk podziau
terytorialnego stanowia Warszawa (na prawach wojewdztwa). Na czele administracji wojewdztwa sta
wojewoda mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrw. Wojewoda podlega pod wzgldem
osobowym ministrowi spraw wewntrznych, w zakresie subowym poszczeglnym ministrom. Jako
przedstawiciel rzdu wojewoda koordynowa dziaalno administracji rzdowej pod kontem zgodnoci z lini
polityki pastwa. Nadzorowa obsad personaln stanowisk kierowniczych w administracji. Posiada rwnie
uprawnienia nadzorcze wobec organw administracji specjalnej. W razie ogoszenia mobilizacji wojewoda
obejmowa naczelne kierownictwo caej administracji z wyjtkiem wojskowej, wymiaru sprawiedliwoci,
komunikacji, poczty i telegrafu.
Jako szef administracji oglnej wojewoda zapewnia bezpieczestwo i porzdek publiczny, sprawowa
nadzr nad pras, stowarzyszeniami i samorzdem. Mia prawo wydawania rozporzdze wykonawczych na
mocy upowanienia ustawowego i porzdkowych w celu zapewnienia ochrony bezpieczestwa. Wojewoda sta
na czele urzdu wojewdzkiego, ktry dzieli si na wydziay i oddziay. Udzia czynnika obywatelskiego przy
wojewodzie realizowany by poprzez Rad wojewdzk oraz wydzia wojewdzki. Rada wojewdzka
stanowia organ opiniodawczy, dziaaa pod przewodnictwem wojewody, a skadaa si z czonkw
delegowanych przez organy samorzdu powiatowego. W skad wydziau wojewdzkiego o uprawnieniach
doradczych i stanowicych wchodzili wojewoda, dwch czonkw wybranych przez rade wojewdzk oraz
dwch urzdnikw pastwowych.
Warszawa jako jednostka administracyjna wydzielona zostaa podzielona na powiaty grodzkie za
starostami grodzkimi na czele. Organami administracji oglnej by tu ponadto Komisarz Rzdu oraz Magistrat
miasta stoecznego Warszawy. Odrbny statut posiadao nadal wojewdztwo lskie.
Starosta
Na czele administracji szczebla powiatowego stali starostowie, podlegajcy osobicie i subowo
wojewodzie. Tak jak wojewoda starosta w powiecie wystpowa w podwjnej roli: przedstawiciela rzdu w
powiecie oraz szefa administracji rzdowej oglnej. Gwnym zadaniem starosty byo zapewnienie
bezpieczestwa i porzdku publicznego, co czyni za pomoc podlegych mu organw policji. Ze starost
wspdziaay organy samorzdu powiatowego sejmiki (rady) powiatowe oraz wydziay powiatowe. W
miastach wydzielonych (powyej 75 tys. mieszkacw) istnia urzd starosty grodzkiego.
Zadania administracji oglnej.
Ochrona bezpieczestwa i porzdku publicznego.

To podstawowe zadanie administracji oglnej realizowane byo przy pomocy organw powstaej w 1919
r. (pocztkowo dziaajcej tylko w KP a od 1922 na terenie caego kraju) policji pastwowej, podlegej ministrowi
spraw wewntrznych, wojewod i starost, a w zakresie dochodzenia i cigania organom wymiaru
sprawiedliwoci. Na czele policji sta Komendant Gwny, w wojewdztwie podlegli funkcjonalnie i
dyspozycyjnie wojewod (organizacyjnie gwnemu komendantowi) komendanci wojewdzcy, za w
powiatach komendanci powiatowi, w mniejszych miastach i gminach komendanci posterunkw. Do
wykrywania przestpstw utworzony zosta pion sub ledczych. W 1934 r. nastpio poszerzenie uprawnie
policji. Na wniosek policji organ administracji oglnej mg wyda decyzje o skierowaniu do obozu odosobnienia
w Berezie Kartuskiej osoby zagraajcej bezpieczestwu i porzdkowi publicznemu.
Nadzr nad zgromadzeniami i stowarzyszeniami
Prawo o stowarzyszeniach rozrniao stowarzyszenia zwyke wymagajce dla swej legalizacji
zgoszenia w odpowiednim organie administracji oglnej i zarejestrowane wymagajce wpisu do rejestru, a
take wyszej uytecznoci powstajce w drodze rozporzdzenia rady Ministrw. Organy administracji
oglnej mogy odmwi przyjcia zgoszenia lub wpisu do rejestru. Prawu o stowarzyszeniach nie podlegay
partie polityczne i stowarzyszenia religijne.
Prawo o zgromadzeniach rozrniao natomiast zgromadzenia publiczne dostpne dla nieograniczonej
liczby osb oraz niepubliczne. Zgromadzenia publiczne dzieliy si natomiast na te organizowane pod goym
niebem (uzalenione od zgody organu administracji oglnej I instancji) oraz zgromadzenia w lokalach (zalene
od dokonania zgoszenia). Dla zgromadze nie publicznych nie wymagano ani zgoszenia ani rejestracji .
Organy administracji mogy delegowa swojego przedstawiciela dla kontrolowania przebiegu zgromadzenia z
prawem jego rozwizania.
Kontrola Prasy
Zgodnie z prawem prasowym zaoenie czasopisma wymagao jedynie zgoszenia w organie
administracji oglnej I instancji. System kontroli prasy opiera si bowiem na kontroli represyjnej (kontrola
publikacji nastpowaa dopiero po wydrukowaniu). Kady egzemplarz druku drukarnia zobowizana bya
przesa organom administracji oglnej I instancji i prokuratorowi waciwego terytorialnie sdu okrgowego. Za
przestpstwo prasowe nie odpowiada anonimowy autor lecz wydawca a w czasopismach redaktor
odpowiedzialny. W praktyce gwnym rodkiem represji bya konfiskata lub zajcie nakadu a w czasopismach
ich zawieszenie. Konfiskat nakadu musia zatwierdzi sd okrgowy.
Administracja Specjalna
Administracja wojskowa.
Dziay administracji specjalnej nie zespolone z administracj ogln posiaday odrbn struktur
organw. Zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi naleao do prezydenta, ktry w czasie pokoju sprawowa je
przez ministra spraw wojskowych oraz generalnego inspektora si zbrojnych i podlege im organy. W czasie
wojny generalny inspektor si zbrojnych obejmowa stanowisko naczelnego wodza. Przysugiway mu z tego
tytuu szerokie uprawnienia umoliwiajce podporzdkowanie ministra spraw wojskowych. Podlega mu
Generalny Inspektorat Si Zbrojnych oraz Sztab Gwny. Na potrzeby administracji wojskowej kraj zosta
podzielony na 10 okrgw korpusw ktrymi kierowali dowdcy okrgw korpusw. Dowdcom podlegali
komendanci garnizonw oraz powiatowe komendy uzupenie.
Administracja szkolnictwa
Kierownictwo administracj szkolnictwa naleao do ministra wyzna religijnych i owiecenia
publicznego. Dla celw administracji szkolnej kraj zosta podzielony na 10 okrgw szkolnych z kuratorami na
czele. Okrgi zostay podzielone na obwody szkolne pod kierownictwem inspektorw szkolnych jako
organw administracji szkolnej I instancji. Organem I instancji w sprawach szkolnictwa redniego by kurator.
Szkoy dzieliy si na powszechne, rednie i wysze, - publiczne bd prywatne. Zasad byo nauczanie
siedmioletnie w zakresie szkoy powszechnej, w rzeczywistoci jednak istniay szkoy realizujce program
elementarny (I-IV), program wyszy (I-VI), lub peny (VII klas). Na szkolnictwo rednie skaday si 4 letnie
gimnazja oraz jako szczebel wyszy dwuletnie licea. Do gimnazjum przyjmowano uczniw, ktrzy zoyli
egzamin po ukoczeniu 6 klas szkoy podstawowej. Po ukoczeniu gimnazjum (tzw. maa matura) i zdaniu
egzaminu wstpnego, ucze mg kontynuowa nauk w liceum, po ukoczeniu ktrego moliwe byo
przystpienie do egzaminu dojrzaoci (tzw. dua matura). Kolejnym etapem byy studia wysze. Szkoy wysze
dzieliy si na akademickie (z prawem nadawania tytuw naukowych) i nieakademickie. Szkoy akademickie
(uniwersytety, akademie, politechniki, szkoy gwne) dla powstania wymagay ustawy. Ich organizacja oparta
bya na zasadach autonomii. W ostatnich latach II Rzeczypospolitej istniao 28 szk wyszych, ksztaccych 55
tys. studentw.
Administracja wyznaniowa
Na szczeblu centralnym sprawowa j minister wyzna religijnych i owiecenia publicznego, na terenie
wojewdztwa sprawy te naleay do kompetencji wojewody. Prawo dzielio zwizki wyznaniowe na uznane
posiadajce osobowo prawn oraz zwizki nie uznane, korzystajce z prawa wolnoci wyznawania wiary. W

szczeglny sposb uregulowana zostaa sytuacja Kocioa rzymskokatolickiego. Zawarty konkordat dawa mu
naczelne stanowisko wrd rwnouprawnionych. Gwarantowa swobod wykonywania wadzy duchownej,
administrowania sprawami wewntrznymi i zarzdu majtkiem. Pastwo zostao podzielone na prowincje i
diecezje. Obsada stanowisk biskupw, arcybiskupw oraz biskupa polowego nastpowaa po zasigniciu
opinii prezydenta RP, ktry posiada prawo sprzeciwu.
Administracja gospodarcza przemysowa
Kierowa ni minister handlu i przemysu. I instancje stanowiy organy administracji oglnej I instancji
(starostowie, w miastach wydzielonych zarzdy miejskie). Wojewodowie oraz komisarz rzdu m.st. Warszawy
jako II instancja. Administracja grnicza powierzona zostaa okrgowym urzdom grniczym oraz wyszym
urzdom grniczym. Powoano take specjalny organ orzecznictwa Kolegium Grnicze.
Administracja gospodarcza rolnictwa
Na czele administracji rolnej sta minister rolnictwa. W terenie administracja rolna podlegaa wojewod i
starost. Osobnym pionem administracji rolnej kierowa Gwny Urzd Ziemski, a od 1923 r. minister reform
rolnych. Aparat wykonawczy stanowiy okrgowe urzdy ziemskie oraz powiatowe urzdy ziemskie. W 1932
oba resorty poczono w jeden ministerstwo Rolnictwa i reform rolnych. Okrgowe i powiatowe urzdy ziemskie
wczono do urzdw wojewdzkich i starostw.
Samorzd terytorialny po unifikacji.
Na mocy tzw. ustawy scaleniowej z 1933 r. nastpia jednolita dla caego kraju organizacja samorzdu.
Wbrew zapowiedziom samorzd na szczeblu wojewdztwa nie zosta wprowadzony. Organy samorzdu
zgodnie z przyjtymi zasadami dzielono na wykonawczo-zarzdzajce i stanowico-kontrolujce. Ustawa
przewidywaa zespolenie organw wykonawczych na szczeblu powiatu i wojewdztwa z organami administracji
oglnej i pod przewodnictwem wojewody i starosty. Kompetencje dziaa organw uchwalajcych ograniczone
zostay do spraw enumeratywnie wyliczonych, w razie wtpliwoci istniaa zasada domniemania na rzecz
organw wykonawczych.
Samorzd gminny
Do gmin wczone zostay wszystkie istniejce dotychczas obszary dworskie. Organami uchwalajcymi
w gminach bya rada gminna, wybory do niej byy jawne i porednie. Organ wykonawczy zarzd gminy skada
si z wjta i awnikw wybieranych przez rad. Czynnik fachowo biurokratyczny reprezentowa sekretarz. W
gminach miejskich: rada miejska, zarzd miejski w skad ktrego wchodzili: burmistrz (prezydent w miastach
wydzielonych) oraz awnicy.
Samorzd powiatowy.
Po unifikacji samorzd powiatowy dziaa na obszarach powiatw oraz miast wydzielonych z powiatw
(miasta liczce ponad 25 tys. mieszkacw lub mniejsze z mocy szczeglnej ustawy). Organami uchwalajcymi
w powiatach byy rady powiatowe. Rady powiatowe wybieray organ wykonawczy wydzia powiatowy
dziaajcy ze starost na czele.
Nadzr nad samorzdem terytorialnym
Ustawa scaleniowa znacznie wzmocnia nadzr nad samorzdem. Sprawoway go organy administracji
oglnej, minister spraw wewntrznych, wojewodowie, starostowie a take organy wykonawcze samorzdu
wyszego stopnia.
Samorzd gospodarczy i zawodowy.
Samorzd gospodarczy stanowi przymusowe zrzeszenie osb prowadzcych dziaalno gospodarcz
w okrelonej dziedzinie. Jednostki samorzdu gospodarczego stanowiy: Izby Przemysowo-Handlowe, Izby
Rolnicze oraz Izby Rzemielnicze. Izby powoywaa Rada Ministrw z wyjtkiem izb rzemielniczych,
powoywanych przez ministra przemysu i handlu. Izby tworzyy organizacje o zasigu krajowym. Organy
uchwaodawcze izb pochodziy czciowo z wyborw czciowo z nominacji waciwych ministrw. Aparatem
wykonawczym izb kierowali Dyrektorzy.
Ponadto poza przymusowymi zwizkami niekiedy tworzone byy rwnie zwizki dobrowolne. Prawo
dopuszczao bowiem tworzenie korporacji przemysowych, zrzesze, cechw.
Samorzd zawodowy obejmowa osoby wykonujce ten sam zawd. Wyrni tu mona: Izby
Adwokackie, Notarialne, Lekarskie, Aptekarskie. Na ich czele stay odpowiednie naczelne izby.
Postpowanie administracyjne.
Oglne postpowanie administracyjne. W 1926 r. powoano przy Prezydium Rady Ministrw specjaln
podkomisj dla opracowania projektu ustawy o postpowaniu administracyjnym. Rezultatem tej pracy byo
rozporzdzenie o postpowaniu administracyjnym z dnia 22 marca 1928 r. Opierao si ono na wzorach
austriackich, a take orzecznictwie NTA i dotychczasowych dowiadczeniach praktyki organw administracji.
Postpowanie przymusowe Okrelao zasady dziaania w celu wykonania decyzji administracyjnych. Do
jego stosowania uprawniony by organ administracji oglnej I instancji, ktry mg stosowa kary pienine,

egzekucje na majtku, wykonanie zastpcze lub bezporedni przymus. Na dziaanie starosty przysugiwaa
skarga do II instancji
Postpowanie karno administracyjne. Okrelao tryb dochodzenia i karania wykrocze przez organy
administracji oglnej lub specjalnej do tego uprawnione.
Funkcjonariusze administracji publicznej.
Sytuacje funkcjonariuszy suby publicznej uregulowano jednolicie w przepisach ustawy o pastwowej
subie cywilnej z 1922 r. Jej przepisom podlegali wszyscy funkcjonariusze z wyjtkiem sdziw i prokuratorw,
nauczycieli, profesorw szk akademickich, pracownikw przedsibiorstw i monopoli pastwowych.
Funkcjonariusze dzielili si na urzdnikw i niszych funkcjonariuszy. Ich stosunek subowy powstawa na
podstawie mianowania, w wyjtkowych sytuacjach na podstawie umowy o prace. Rozwizanie stosunku
nastpowao w drodze zwolnienia ze suby pastwowej. Urzdnika minowanego na stae mona byo zwolni
tylko na mocy orzeczenia komisji dyscyplinarnej lub po przeniesieniu go w tzw. stan nieczynny (trwajcy co
najmniej 6 miesicy).
Kontrola zewntrzna Administracji Publicznej
Kontrola parlamentarna. Sprawowana bya przez sejm i senat. Form kontroli stanowia moliwo
pocignicia do odpowiedzialnoci konstytucyjnej lub parlamentarnej ministrw. Najczciej wykorzystywano
jednak instytucje interpelacji. Wan bezporedni form kontroli byo uchwalanie budetu oraz kontrolowanie
jego wydatkw. Parlament sprawowa rwnie kontrol nad dugami pastwa za porednictwem powoanej
przez Sejm i Senat Komisji Kontroli Dugw Pastwa.
Najwysza Izba Kontroli. Kontrole pastwow sprawowaa rwnie powoana ju w 1919 r. Najwysza
Izba Kontroli oraz Izby Okrgowe Kontroli. Na czele NIK sta prezes, mianowany przez prezydenta na wniosek
Rady Ministrw. Za sw dziaalno odpowiada przed parlamentem. Wiceprezesw oraz dyrektorw
departamentw take mianowa prezydent na wniosek prezesa NIK.
Kontrola sdowa. Sprawowana bya przez sdy administracyjne. Najwyszy Trybuna Administracyjny,
nisze sdy administracyjne, dziaajce na terenie byego zaboru pruskiego. Od 1935 roku dziaa powoany na
przejciowy okres Inwalidzki Sd Administracyjny.
CZ IV ADMINISTRACJA ZIEM POLSKICH W CZASIE II WOJNY WIATOWEJ.
Pocztek wojny spowodowa wprowadzenie przez Prezydenta RP stanu wojennego. Zgodnie z
konstytucja kw. Kompetencje prezydenta zostay zawieszone. Naczelny Inspektor Si Zbrojnych marszaek E.
migy-Rydz obj funkcje Naczelnego Wodza. Utworzono take urzd ministra Gwnego Komisarza
Cywilnego, ktry przej na terenie dziaa zbrojnych kompetencje wadz naczelnych w zakresie administracji
rzdowej (z wyjtkiem administracji wojskowej, wymiaru sprawiedliwoci, kolejnictwa, poczty i telegrafu). Na
szczeblu terytorialnym dowdztw wojskowych powoano komisarzy cywilnych dla zapewnienia wsppracy
miedzy wadzami wojskowymi a wojewodami. Jednoczenie ze stanem wojennym Rada Ministrw za zgoda
Prezydenta wprowadzia stan wyjtkowy, rezultatem czego byo zawieszenie konstytucyjnych swobd obywateli
(zawieszona zostaa wolno osobista, sowa, prasy, nietykalnoci mieszkania, korespondencji itd.).
Wprowadzono rwnie strae miejskie i gminne, ktre wraz z policj chroni miay obiekty o znaczeniu
wojskowym. W nocy z 6 na 7 wrzenia wadze ewakuoway si z Warszawy, a po zaatakowaniu terytorium kraju
przez ZSSR w nocy z 17 na 18 wrzenia, wadze schroniy si na terytorium Rumunii. Po internowaniu przez
wadze rumuskie rzdu, prezydent wyznaczy swojego nastpc W. Raczkiewicza, ten odwoa dotychczasowy
rzd i powoa nowy z W. Sikorskim na czele jako premierem. Premier obj stanowisko Wodza Naczelnego,
Generalnego Inspektora Si Zbrojnych oraz ministra spraw zagranicznych. Siedzib rzdu by Pary, a po
upadku Francji Anglia. 2 grudnia 1938 r. prezydent rozwiza sejm i senat a jako organ doradczy powoa Rad
Narodow, ktra stanowi miaa namiastk parlamentu. Gwn role na emigracji odgrywaa Rada Ministrw
posiadajca rwnorzdn z prezydentem pozycje. W listopadzie powoany zosta rwnie dla kontaktw z
organizacjami podziemnymi Komitet Ministrw dla spraw Kraju. W 1941 utworzone zostao Biuro Prac
Politycznych, Ekonomicznych i Prawnych przygotowujce materiay na konferencje pokojow.
Administracja ziem polskich pod okupacja radziecka.
Na ziemiach opanowanych przez wojska radzieckie pocztkowo wadze sprawoway Zarzdy
Tymczasowe podlege terenowym jednostk NKWD. 22 padziernika przeprowadzono wybory do zgromadze
ludowych, zbojkotowane przez Polakw. Zgromadzenia Zachodniej Biaorusi i Zachodniej Ukrainy wystpiy do
Rady Najwyszej ZSRR o wczenie tych obszarw w skad odpowiednich republik. Nastpnie dekretem
Najwyszej Biaoruskiej SRR w Misku wczono do republiki biaoruskiej wojewdztwa biaostockie i
nowogrdzkie, za dekretem Prezydium Rady Najwyszej Ukraiskiej SRR dokonano wczenia Galicji
Wschodniej i Woynia. Jednoczenie przystpiono do wprowadzenia radzieckiego aparatu administracyjnego.

29 listopada wszystkim mieszkacom terenw wcielonych nadano obywatelstwo radzieckie. Nieco pniej
wprowadzono radzieck administracje na terenie Wileszczyzny pocztkowo odstpionej przez ZSRR Litwie. W
1941 r. tereny polskie znajdujce si pod okupacj radzieck znalazy si w rkach Niemiec i zostay wczone
do GG (dystrykt Galicja), w czci do Rzeczy (biaostockie), reszta wesza w skad tzw. komisariatw Rzeszy
(Ukraina i Wschd).
Administracja pod okupacj niemieck.
Ju 1 wrzenia 1939 r. wczono do Rzeszy Wolne Miasto Gdask. Nastpnie dekretem A. Hitlera
wcielono do Rzeszy: Pomorze, cz wojewdztwa dzkiego z odzi, Grny lsk, Zagbie Dbrowskie,
zachodnie powiaty wojewdztwa krakowskiego, warszawskiego, oraz Suwalszczyzn. Ponadto w 1941
wczono okrg biaostocki. Z czci terytorium wcielonego do Rzeszy utworzono dwa nowe okrgi: Gdask
Prusy Zachodnie oraz Kraj Warty, ktre dzieliy si na rejencje, te za na powiaty miejskie i wiejskie.
Centralnym urzdem Rzeszy dla ziem wcielonych by minister spraw wewntrznych, ale uprawnienia
prawodawcze posiadali take inni ministrowie oraz organy centralne Rzeszy. W praktyce jednak ich
kompetencje zostay ograniczone na rzecz namiestnikw i nadprezydentw. Namiestnik Rzeszy powoany
przez kanclerza by jednoczenie szefem NSDAP, komisarzem do spraw obrony i penomocnikiem komisarza
do spraw umacniania niemczyzny na terenach ktre mu podlegay. Namiestnik personalnie podlega ministrowi
spraw wewntrznych, rzeczowo za poszczeglnym ministrom. Kierowa caa administracj ogln, wymiaru
sprawiedliwoci, finansw, robt publicznych i propagandy. Wzgldem administracji niezespolonej posiada
uprawnienia instrukcyjno nadzorcze.
Administracj rejencji kierowa prezes rejencji, administracj powiatu miejskiego burmistrz, wiejskiego
starosta. Wszyscy czyli w swym rku take funkcje szefw NSDAP.
Szczegln pozycje posiaday organy policji oraz SS (w pniejszym okresie oba te organy zostay
poczone). Na ziemiach polskich wadza policyjna naleaa do wyszych dowdcw SS i policji formalnie
podporzdkowanych namiestnikom i nadprezydentom.
Generalne Gubernatorstwo.
Zostao utworzone dekretem z dnia 12 padziernika 1939 r. GG zostao podporzdkowane zwierzchniej
wadzy Rzeszy lecz nie stanowio jej czci. Midzy Rzesz a GG istniaa granica celna, policyjna, walutowa i
dewizowa. GG mio wasn walut i Bank Emisyjny. W mocy utrzymano przepisy prawa polskiego o ile nie
zostay zmienione. Na terenie GG dziaay nisze sdy polskie obok sdw niemieckich i pod cisym
nadzorem. Stolic by Krakw, jzykiem urzdowym niemiecki, cho dopuszczano polski i ukraiski. W skad
GG wchodziy dystrykty: krakowski, radomski, lubelski, warszawski, po 1941 ponadto galicyjski. Dystrykty
dzieliy si na powiaty miejskie i wiejskie. Na czele GG sta mianowany przez Hitlera i bezporednio mu
podlegy generalny gubernator, ktry by jednoczenie szefem NSDAP i komisarzem rzeszy do spraw obrony.
Przy generalnym gubernatorze dziaali penomocnicy ministerstw i centralnych urzdw Rzeszy, w Berlinie
natomiast rezydowa przedstawiciel generalnego gubernatora. Organem wykonawczym i doradczym
generalnego gubernatora by Urzd Generalnego Gubernatora, od 1940 nazywany rzdem, kierowany przez
sekretarza stanu.
Administracj dystryktw kierowali gubernatorzy, podlegajcy generalnemu gubernatorowi. Na czele
powiatw stali starostowie powiatowi i miejscy. Spord polskich organw utrzymano jedynie organy
wykonawcze: w miastach burmistrzw, w gminach wiejskich wjtw. Powoywani byli przez gubernatorw
zwykle z pord Polakw, lecz podlegali cisemu niemieckiemu nadzorowi. Nadzorowi podlegaa ponadto
utrzymana rwnie administracja pocztowa i kolejowa.
Bez zmian pozostawiono przed wojenny system zdrowia.
Podobnie jak na pozostaych ziemiach polskich rozbudowane zostay struktury policji i SS. Kierowa
nimi wyszy dowdca SS i policji, ktremu podlegali dowdcy policji bezpieczestwa, porzdkowej, a take
dowdcy SS i policji w poszczeglnych dystryktach. Utrzymano dziaalno policji polskiej i ukraiskiej.
Polskie pastwo podziemne
W ramach pastwa podziemnego oddzielono pion cywilno polityczny od pionu wojskowego.
Tworzenie pionu wojskowego rozpoczto jeszcze w trakcie trwania kampanii wrzeniowej. Powstaa wwczas
organizacja wojskowa Suba Zwycistwu Polski, zostaa przemianowana na Zwizek Walki Zbrojnej a ten w
lutym 1942 r. w Armie Krajow. Organem dowodzenia AK bya Komenda Gwna. Struktur terenow
dostosowano do dawnego podziau terytorialnego. Kraj podzielono na obszary, te dzieliy si na okrgi
(powstae w miejsce wojewdztw), okrgi na obwody (zamiast powiatw), na szczeblu gmin za zorganizowano
placwki.
W ramach pionu cywilnego dziaali: delegat rzdu do spraw kraju, delegaci okrgowi i powiatowi.
Na mocy dekretu prezydenta w 1944 delegat rzdu do spraw kraju uzyska rang ministra, penicego na
terenie kraju funkcj wicepremiera. Aparatem pomocniczym delegata rzdu bya Delegatura Rzdu podzielona

na resortowe departamenty. Delegatura zajmowaa si organizowaniem administracji zastpczej tworzc swe

komrki terenowe w wojewdztwach, powiatach i gminach. Miay one przej wadz z chwil wyzwolenia.
Delegaci penili funkcje organw administracji oglnej I instancji.
Aktywn dziaalno prowadziy departament spraw wewntrznych, kierujcy aparatem terenowym,
departament owiaty i kultury, organizujcy tajne nauczanie, departament sprawiedliwoci, ktry powoa do
ycia sdy karne, oraz departament informacji. Powoano rwnie policje w postaci Pastwowego Korpusu
Bezpieczestwa.
Dla przewagi wobec Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) Delegat Rzdu powoa
Krajow Rad Ministrw, majc peni wszystkie funkcje Rady Ministrw do czasu powrotu rzdu do kraju.
Od powstania w 1942 r. Polskiej Partii Robotniczej zacz ksztatowa si drugi obz polityczny
podziemia ludowo-demokratyczny, odrzucajcy konstytucje kwietniow jako podstaw porzdku prawnego. 1
stycznia 1944 powoano do ycia Krajow Rad Narodow (KRN), dziaania ktrej oparto na systemie
terenowych rad narodowych: wojewdzkich, powiatowych i gminnych.
CZ V ADMINISTRACJA W POLSCE W LATCH 1994 1990
Wyzwolenie ziem polskich przez Armie Czerwon skutecznie uniemoliwio przejcie wadzy przez
organy obozu londyskiego. Wadza znalaza si w rkach obozu ludowo-demokratycznego ktry przystpi do
zmiany typu pastwa i administracji oraz tworzenia jej struktur na szczebli centralnym i w terenie. Manifest
Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z 22 lipca 1944 r. formuowa zasad przejcia wadzy
przez lud pracujcy (zasada ludowadztwa), uznawa Krajow Rad Narodow za jedyne legalne rdo
wadzy i najwyszy organ w pastwie sprawujcy swe kompetencje poprzez PKWN oraz wojewdzkie,
powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe (zasada jednoci wadzy pastwowej). Wszystkie organy dziaa
miay w oparciu o konstytucje marcow z 1921 r. a do czasu zwoania Sejmu, ktry uchwali mia now
konstytucj.
Administracja centralna w latach 1944 1947
PKWN obj w imieniu KRN wadz na wyzwolonym terenie. Na jego czele sta E. Osbka-Morawski
oraz dwch wiceprzewodniczcych. Poszczeglne dziay administracji nazwano resortami, ktrymi zarzdzali
kierownicy resortw. Sprawy nalece przed wojna do ministra spraw wewntrznych rozdzielono miedzy dwa
resorty: Bezpieczestwa Publicznego oraz Administracji Publicznej. W sumie utworzono 14 resortw. Po
utworzeniu 31 grudnia 1944 . Rzdu Tymczasowego dotychczasow nazw resort zastpiono terminem
ministerstwo. Struktura administracji centralnej nie ulegaa wikszym zmian take po przeksztaceniu si
Rzdu Tymczasowego w Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej (28 czerwca 1945)
Administracja centralna w latach 1947 1952
Uchwalenie Maej Konstytucji z 1947 r. zamykao pierwszy okres ksztatowania si nowej wadzy. Do
organw pastwowych dziaajcych w zakresie wadzy pastwowej zgodnie z jej treci zaliczano; Prezydenta,
Rad Pastwa oraz Rzd. Inaczej ni w konstytucji marcowej okrelono pozycje Prezesa Rady Ministrw, ktry
nie tylko mia przewodniczy obrad Rady Ministrw, lecz take stan na jej czele. W rzeczywistoci (wbrew
zapisom nowej konstytucji) podstawow rol w pastwie odgrywa organ pozakonstytucyjny Prezydium
Rzdu, w skad ktrego wchodzili prezes i wiceprezesi rady ministrw, podsekretarz stanu oraz fakultatywnie
inni czonkowie rzdu. Do zada prezydium naleao kierowanie pracami rzdu we wszystkich dziedzinach oraz
zastpowanie go w sprawach wanych. Organ ten obradowa regularnie pod przewodnictwem prezydenta RP,
czcego w swych rkach take funkcje przewodniczcego rady Pastwa oraz I sekretarza PZPR.
W trakcie kadencji sejmu ustawodawczego nastpowa stay wzrost liczby ministerstw. Istotnych zmian
w administracji centralnej dokonano ustaw z dnia 10 lutego 1949 r. o zmianie organizacji naczelnych wadz
gospodarki narodowej. Nowe zasady miay suy realizacji planu 6 letniego. W miejsce Ministerstwa Przemysu
i Handlu utworzono: Ministerstwo grnictwa i energetyki, Przemysu Cikiego, Przemysu Lekkiego, Przemysu
Rolnego i Spoywczego, Handlu wewntrznego i Handlu Zagranicznego. Jednoczenie przy Radzie Ministrw
utworzono organ pomocniczy i doradczy w sprawach gospodarczych, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrw. W
miejsce istniejcego Centralnego Urzdu Planowania powstaa Pastwowa Komisja Planowania
Gospodarczego. Wbrew nazwie komisja bya organem jednoosobowym, jej przewodniczcy (H. Milc) by
faktycznym zwierzchnikiem wszystkich ministrw resortw gospodarczych.
Administracja centralna po 1952 r.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) z 1952 odrzucia tradycyjny trjpodzia wadzy,
wprowadzajc nowy system organizacji aparatu pastwowego. Organy pastwowe podzielone zostay na
organy: wadzy pastwowej, administracji pastwowej oraz sdowe. Konstytucja wprowadzia pojcie
naczelnych organw administracji, zajmujcych nadrzdn pozycje wobec innych organw centralnych i
jednostek organizacyjnych.

Rada Ministrw jako naczelny organ wykonawczy i zarzdzajcy administracji pastwowej posiadaa
funkcje kierowniczo-koordynacyjne w stosunku do pozostaych organw naczelnych administracji oraz okrelaa
kierunek dziaania caego aparatu administracyjnego. W jej skad wchodzili Prezes RM, wiceprezesi RM,
ministrowie, oraz przewodniczcy okrelonych w ustawach komisji i komitetw. Przejciowo wchodzi do niej
take Prezes NIK.
Prezes Rady Ministrw jako organ naczelny sprawowa kierownicz funkcje w stosunku do
pozostaych organw administracji. W latach 1947-1970 funkcje Prezesa RM nieprzerwanie peni J.
Cyrankiewicz.
Prezydium Rzdu odgrywao nadal istotn role, mimo e nie wspominaa o nim rwnie konstytucja
1952. W skad prezydium wchodzili Prezes Rady Ministrw, wiceprezesi, a take inne powoane przez Rad
Ministrw osoby. W 1976 r. w wyniku nowelizacji konstytucji Prezydium Rady Ministrw uzyskao rang
konstytucyjn naczelnego organu administracji. Prezydium formalnie istniao do 1992 r.
Od poowy lat osiemdziesitych status naczelnego organu administracji wchodzcego w skad Rady
Ministrw uzyska take minister Szef Urzdu Rady Ministrw. Pocztkowo peni funkcje gwnie usugowe
wzgldem innych naczelnych organw. Organ ten dziaa do 1996 r.
Ministrowie stanowili resortowe naczelne organy administracji, kierujc jej okrelonymi dziaami.
Powoywa i odwoywa ich sejm, a w przerwie miedzy jego kadencjami Rada Pastwa na wniosek prezesa
Rady ministrw. Ministrom podlegay ministerstwa. Z zasad jednoosobowego kierownictwa ministerstwem
poczono czciowo zasad kolegialnoci w pracy ministerstw. W 1950 r. wprowadzono kolegia ministerstw
jako organy opiniodawczo doradcze w stosunku do ministra.
Obok ministrw na podstawie wyranego postanowienia ustawy charakter naczelnych organw
administracji mogy mie take rne komisje i komitety, bdce organami kolegialnymi przy Radzie Ministrw.
Ich przewodniczcy wchodzili w skad Rady Ministrw. W 1956 r. w miejsce zlikwidowanej Pastwowej Komisji
Planowania Gospodarczego utworzono Komisje Planowania przy Radzie Ministrw. Przejciowo dziaay
Komitet do spraw bezpieczestwa publicznego, Komitet Dobrej Wytwrczoci, Pracy i Pacy, Nauki i Techniki.
W latach osiemdziesitych wikszo komitetw przestaa istnie z wyjtkiem Komisji Planowania przy Radzie
Ministrw, ktra dziaaa do 1988r.
Administracje centraln tworzyy take urzdy centralne, nie bdce naczelnymi organami. Podlegay
prezesowi RM lub poszczeglnym ministrom a ich kierownicy nie wchodzili w skad Rady Ministrw.
Niezalenie od ustawowego zakresu dziaania poszczeglnych organw administracji podlegaa ona w
caoci kierownictwu PZPR, podejmujcemu czsto decyzje zastrzeone dla rzdu lub ministrw. Wydziay
istniejce w Komitecie Centralnym PZPR dubloway poszczeglne resorty rzdowe. Komitety partyjne
kontroloway dobr kadr i obsad stanowisk co prowadzio w konsekwencji co bezporedniej zalenoci
organw administracji od organw partyjnych.
Administracja terenowa w latach 1944 1950
Dekretem PKWN z 1944 r. restytuowano instytucje samorzdu terytorialnego, teraz powizanego z
radami narodowymi, ktrym przyznano zadania organw uchwaodawczych. Nowoci
byo ponadto
wprowadzenie samorzdu terytorialnego na szczeblu wojewdzkim. Rozwizania wprowadzone w 1944
doprowadziy w okresie 1944-1950 do dualizmu wadzy i administracji, przejawiajcego si w istnieniu obok
siebie pionu administracji rzdowej oraz pionu administracji samorzdowej i rad narodowych.
Terenowymi organami administracji rzdowej zgodnie z dekretem PKWN wojewodowie i starostowie.
Subowo i organizacyjnie podlegali ministrowi administracji publicznej, rzeczowo poszczeglnym ministrom.
Wojewodw mianowa PKWN, a nastpnie Rada Ministrw na wniosek ministra administracji, zaopiniowany
przez wojewdzk rad narodow. Starostw mianowa minister administracji publicznej na wniosek wojewody
zaopiniowany przez powiatow rad narodow. Zmianie uleg zakres kompetencji wojewodw i starostw, z
zakresu dziaania administracji oglnej wyczono Milicj Obywatelsk, ktra podlegaa resortowi
bezpieczestwa publicznego, a take sprawy kontroli publikacji i wydawnictw. Wojewodw i starostw
powizano z radami narodowymi, ktre poza przedstawieniem opinii w sprawie powoania, mogy rwnie
wnioskowa o odwoanie wojewody lub starosty. Ponadto podlegali oni rad w sprawach nalecych do zakresu
samorzdu terytorialnego. Spoeczn kontrol nad organami administracji rzdowej powierzono prezydium
odpowiednich rad narodowych.
Struktura administracji niezespolonej ulegaa rozbudowaniu. Szczegln pozycje zajmoway tu
wojewdzkie i powiatowe organy Bezpieczestwa Publicznego i MO.
Czonkowie rad narodowych do 1954 r. nie pochodzili z wyborw, prawo ich powoywania przysugiwao
okrelonym organizacj politycznym i spoecznym, rady niszego szczebla mogy delegowa swoich
przedstawicieli do rad szczebla wyszego.
Organami wykonawczymi samorzdu terytorialnego poszczeglnych szczebli byy wydzia wojewdzki
(kierowany przez wojewod lub jego zastpc, wydzia powiatowy (kierowany przez starost), zarzd miejski
(kierowany przez prezydenta, lub burmistrza), zarzd gminy (pod przewodnictwem wjta). Ich czonkw z

wyjtkiem wjta i starosty wybieray rady narodowe. Oprcz organw kolegialnych istniay ponadto organy
jednoosobowe: prezydent, burmistrz, wjt. Nadzr nad organami wykonawczymi powierzono organom
administracji rzdowej, organom wykonawczym wyszego stopnia oraz rad narodowym. Nadzr wobec
wydziaw wojewdzkich oraz zarzdw miejskich w Warszawie i odzi sprawowa minister administracji pub.
Funkcje organw uchwaodawczych powierzono rad narodowym. Zadania rad narodowych
wykraczay poza tradycyjn rol samorzdu terytorialnego, rady byy bowiem jednoczenie organami
planowania dziaalnoci publicznej i kontroli administracji rzdowej. Bardzo rozlegy nadzr nad dziaalnoci
rad sprawoway rady wyszego stopnia, wszystkie za podlegay KRN. Wikszo uchwa wymagaa
zatwierdzenia przez prezydium rady wyszego szczebla.
Od 1945 r. stopniowo wprowadzano zasady organizacji administracji terytorialnej rwnie na ziemiach
zachodnich i pnocnych. Proces ten trwa do 1950 r. Tereny te wyczono z zakresu dziaania ministra
administracji publicznej i przekazano utworzonemu w 1945 r. Ministerstwu Ziem Odzyskanych. Kierowa im
W. Gomuka. Organami administracji zespolonej na tych terenach byli wyposaeni w szerokie kompetencje
okrgowi i obwodowi penomocnicy rzdu. Podporzdkowano im take organy administracji niezespolonej. W
1945 r. dawny podzia zastpiono podziaem na wojewdztwa i powiaty.
Wobec zmian granicy na Wschodzie w 1945 r. doszo do powstania wojewdztwa rzeszowskiego,
skorygowano granice wojewdztwa biaostockiego, utworzono wojewdztwo gdaskie oraz zniesiono
autonomie wojewdztwa lskiego. Definitywnego podziau terytorialnego dokonano 1946 r. tworzc
wojewdztwa olsztyskie, szczeciskie i wrocawskie.
Administracja terenowa w latach 1950 1972/75
W latach 1948-1950 w krajach bloku radzieckiego dochodzio do likwidacji tradycyjnych organw
administracji a w ich miejsce tworzono jednolity system administracji w oparciu o tzw. zasad centralizmu
demokratycznego. W Polsce zasadnicza reforma oznaczajca cakowite odejcie od tradycji polskich
przeprowadzona zostaa ustaw z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej wadzy pastwowej.
Ustawa zniosa dotychczasowy dualizm administracji terenowej, zlikwidowany zosta samorzd terytorialny,
zniesiono istniejce organy administracji rzdowej oglnej, likwidujc stanowiska wojewodw, wicewojewodw,
starostw i wjtw oraz wydziay wojewdzkie i powiatowe urzdw wojewdzkich i starostw. Zniesiono take
niektre organy administracji niezespolonej.
Terenowymi jednolitymi organami wadzy pastwowej stay si rady w gminach, miastach, dzielnicach
wikszych miast, powiatach i wojewdztwach. Na szczycie hierarchicznie zbudowanego systemu rad dziaaa
Rada Pastwa posiadajca od 1952 r. charakter emanacji sejmu. Rady dziaay zgodnie z zasad podwjnego
podporzdkowania; poziomego (organy wykonawcze podlegay organom uchwaodawczym) oraz pionowego
(organy niszego stopnia podlegay organom wyszego stopnia.
System centralizmu demokratycznego

SEJM
RADA PASTWA

Wojewdzkie
Organy

Powiatowe
Ograny

Gminne Organy
Uchwaod
awcze

Organy Wykonawcze
Wojewdzkie

Organy Wykonawcze
Powiatowe
Organy Wykonawcze
Gminne

Zadania rad okrelono bardzo szeroko: midzy innymi kierowanie dziaalnoci gospodarcz,
spoeczn, kulturaln, ochron porzdku publicznego, uchwalanie terenowych budetw i planw
gospodarczych. Rady obradoway w sesjach zwyczajnych, w terminach wynikajcych z ustaw, oraz
nadzwyczajnych zwoywanych decyzj samej rady. Organami wykonawczymi rad byy kolegialne, wybierane
przez rady prezydia, sprawujce na podlegym terenie wszystkie funkcje wykonawcze wadzy pastwowej,
wykonujce uchway rad oraz polecenia wadzy zwierzchniej. Pracami prezydium kierowa przewodniczcy,
prezydia za dzieliy si na wydziay.

W 1954 r. w miejsce dotychczasowych gmin i gromad wprowadzono nowe gromady, w ktrych miay
dziaa gromadzkie rady narodowe. Ich dziaania miay obejmowa zwaszcza aktywizowanie produkcji rolnej.
Sabe gospodarczo gromady nie speniay swojej roi to te w kolejnych latach istniaa tendencja do ograniczania
ich liczby.
Jednoczenie zostaa uchwalona ustawa o osiedlach i radach narodowych. Osiedla liczce co najmniej
1000 mieszkacw i cechujce si zwart zabudow mogy by wydzielone z obszaru gromady, jako osiedla
robotnicze ,uzdrowiskowe lub rybackie. Po 1945 r. osiedla stanowiy nowy typ jednostek podziau terytorialnego.
Korekta systemu rad narodowych dokonana zostaa ustaw z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach
narodowych. Formalnie ustawa zwikszya kompetencje rad narodowych wprowadzajc domniemanie
kompetencji na ich rzecz. Charakter terenowych organw administracji pastwowej o duym stopniu
samodzielnoci uzyskay wydziay, podporzdkowane prezydium. Ich kierownicy mogli samodzielnie
podejmowa decyzje biece w indywidualnych sprawach.
W grudniu 1954 r. odbyy si pierwsze wybory do rad narodowych. Zgodnie z ordynacj prawo do zgaszania
kandydatw posiaday organizacje polityczne, zawodowe, spdzielcze .
Administracja terenowa po reformie lat 1972-1975
Reforma administracji publicznej przebiegaa w trzech etapach. Punktem wyjcia dla pierwszego etapu
reformy bya ustawa z dnia 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych. W
drugim etapie w 1973 r. dokonano odpowiednich zmian w wyszych jednostkach podziau terytorialnego. Etap
trzeci reformy stanowio wprowadzenie w 1975 r. zasadniczego dwustopniowego podziau terytorialnego.
W rezultacie zmian charakter zasadniczej jednostki podziau terytorialnego uzyskay gminy. W 1972 r.
dotychczasowe gromady zostay przeksztacone w gminy, zlikwidowano osiedla nadajc im statut miasta lub
wczajc je do odpowiednich gmin. Rady narodowe pozostay terenowymi organami wadzy pastwowej,
zyskujc jednoczenie charakter podstawowej organizacji samorzdu spoecznego. Ustawa z 1972 r. powoaa
nowe jednoosobowe terenowe organy wadzy pastwowej naczelnikw gmin. Naczelnicy dziaali za pomoc
aparatu zorganizowanego w formie urzdw gmin. Prezydium gminnej rady narodowej byo kolegialnym
organem wewntrznym rady gminy organizujcym jej prac i reprezentujcym j na zewntrz. Gminom
przekazano wiele kompetencji nalecych dotychczas do powiatw, co uczynio je ogniwem porednim midzy
wojewdztwem.
W drugim etapie (1973) charakter terenowych organw administracji pastwowej uzyskali
wojewodowie, naczelnicy lub prezydenci miast, a przejciowo rwnie naczelnicy powiatw.
Podporzdkowano im aparat wykonawczy w postaci urzdw wojewdzkich, powiatowych, miejskich.
Wojewodw, prezydentw miast, naczelnikw powiatw lub miast stanowicych powiat powoywa prezes Rady
Ministrw, po zaopiniowaniu przez odpowiedni rad narodow, pozostae organy powoywa wojewoda take
po uzyskaniu opinii waciwej rady narodowej.
Prezydia rad narodowych wyszego stopnia analogicznie do prezydiw rad gminnych stanowiy organy
wewntrzne swoich rad. Prezydia straciy charakter organw administracji pastwowej wobec powoania
osobnych terenowych organw administracji zespolonej. Zgodnie z ustaleniami Konferencji Krajowej PZPR z
1973 r. funkcje przewodniczcych rad powierzono I sekretarzom odpowiednich ogniw partyjnych (komitetw
wojewdzkich, powiatowych, gminnych).
Trzeci etap reformy stanowio wprowadzenie dwustopniowego podziau administracyjnego. Dokonano
niezbdnej nowelizacji konstytucji oraz utworzono urzd Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i
Ochrony rodowiska. Nowy podzia obejmowa jednostki stopnia podstawowego (gminy, miasta, dzielnice
wikszych miast) oraz jednostki stopnia wojewdzkiego (wojewdztwa, miasto stoeczne Warszawa, Krakw,
d, Wrocaw). Likwidacji ulegy powiaty. W miejsce dotychczasowych 17 wojewdztw utworzono 49
wojewdztw.
Zmiany w administracji terenowej po 1989 r.
Wybrany w czerwcowych wyborach w 1989 r. sejm uchwali w dniu 8 marca 1990 r. ustaw o
samorzdzie terytorialnym, w dniu 22 marca o terenowych organach rzdowej administracji oglnej oraz
o pracownikach samorzdowych. Wraz z ustaw wprowadzajc tzw. kompetencyjn oraz ustaw o ustroju
samorzdu miasta stoecznego Warszawy, stworzyy one podstawy prawne nowego systemu administracji
terenowej. Zosta on oparty na dualizmie wykonywania administracji publicznej w terenie, podzielonej miedzy
administracj rzdow i samorzd terytorialny, przywrcony na szczeblu gminy. Gmina dziaajc po przez swoje
organy (rada gminy i zarzd pod przewodnictwem wjta, burmistrza prezydenta) wykonywa zacza zadania
wasne i zlecone. Jednoczenie w 1990 r. nastpia komunalizacja mienia. Administracja rzdowa w
wojewdztwie (wojewodowie) uzupeniona zostaa w terenie przez stworzenie tzw rejonw na czele z
kierownikami urzdw rejonowych. Utrzymano zasadniczy dwustopniowy podzia terytorialny, rejony
stanowiy tylko jednostk pomocnicz.

W dniu 1 stycznia 1999 r. weszy w ycie ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie
powiatowym i wojewdzkim, oraz ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego
trjstopniowego podziau terytorialnego pastwa.
Kontrola Administracji w Polsce po II wojnie wiatowej.
Kontrola parlamentarna. Zgodnie z przepisami maej konstytucji z 1947 r. kontrola sejmu nad rzdem
sprawowana bya w sesjach plenarnych (przy okazji rozpatrywania ustaw budetowych, wnioskw o
absolutorium dla rzdu, narodowych planw gospodarczych oraz rzdowych sprawozda z ich wykonania, a
ponadto po przez komisje stae i nadzwyczajne oraz interpelacje poselskie. Rola tych ostatnich zmalaa po tym
jak upowaniono Marszaka Sejmu w moliwo ich selekcji.
Konstytucja PRL z 1952 r. take powierzaa kontrole rzdu i innych organw pastwowych sejmowi. Sejm
wykonywa j bezporednio w stosunku do Rady Pastwa oraz rzdu, lub porednio przez Rad Pastwa w
stosunku do Rad narodowych. Rzeczywista kontrola Sejmu PRL w okresie podejmowania najwaniejszych
decyzji w ramach aparatu pastwowego nie bya dua.
W 1982 r. przywrcono instytucje odpowiedzialnoci konstytucyjnej osb sprawujcych najwysze
funkcje w aparacie wadzy pastwowej. Do odpowiedzialnoci konstytucyjnej przed Trybunaem Stanu sejm
mg pocign czonkw Rady Pastwa, rzdu, prezesa NIK, NBP, Prokuratora Generalnego oraz kierownikw
urzdw centralnych.
Kontrola prokuratorska. Podstawowym ogniwem pastwowej kontroli przestrzegania prawa tak przez
osoby fizyczne jak i organy pastwowe staa si prokuratura. Prokuratura wyodrbniona zostaa w osobny
organ pastwowy, podporzdkowany formalnie gowie pastwa (prezydentowi, pniej Radzie Pastwa) a nie
ministrowi sprawiedliwoci, faktycznie za PZPR, a do 1954 r. take subie bezpieczestwa. Uprawnienia w
ramach kontroli prokuratorskiej (od 1967 r. nazywanej oficjalnie nadzorem oglnym) obejmoway moliwo
badania legalnoci dziaania organw administracji, przedsibiorstw pastwowych, instytucji, organizacji a take
w ramach nadzoru oglnego kontroli podlegay take uchway rad narodowych (z wyjtkiem Rady Pastwa).
Tzw. nadzr oglny nie obejmowa prawa do podejmowania wicych decyzji, w razie stwierdzenia naruszenia
prawa prokurator mg jedynie da od waciwego organu podjcia odpowiednich dziaa, a w przypadku
decyzji administracyjnych mg rwnie wnie sprzeciw. Wobec decyzji wydawanych przez ministrw
Prokuratorowi Generalnemu przysugiwao tzw. wystpienie.
Kontrola pastwowa Najwysza Izba Kontroli (NIK). Powstanie NIK przewidywaa Maa Konstytucja z
1947 r. Do czasu wejcia w ycie powoujcej j ustawy (9 marca 1949 r.) dziaao Biuro Kontroli przy Radzie
Pastwa, stanowice kontynuacje Biura Kontroli Prezydium KRN. NIK zostaa upowaniona do badania
dziaalnoci wadz, instytucji i przedsibiorstw pastwowych pod wzgldem finansowym, gospodarczym,
zgodnoci z wytycznymi polityki pastwowej, a take pod wzgldem organizacyjno technicznym. NIK
podporzdkowano Radzie Pastwa, Prezesa NIK powoywa sejm, wiceprezesw Rada Pastwa.
Konstytucja PRL z 1952 r. nie przewidywaa NIK. Po jej likwidacji utworzono urzd Ministra Kontroli
Pastwowej. Podporzdkowany rzdowi kontrolowa realizacje narodowych planw gospodarczych,
wykonywanie uchwa rzdowych, oraz czuwa nad przestrzeganiem dyscypliny pastwowej, gospodarczej i
finansowej.
W ramach krtkotrwaej odwily politycznej w 1956 r. przywrcono NIK. Po raz kolejny NIK ulega istotnej
zmianie po nowelizacji konstytucji i uchwaleniu nowej ustawy w 1976 r. Prezes NIK powoywany przez Sejm na
wniosek Rady Ministrw uzyska status naczelnego organu administracji pastwowej i wchodzi w skad rzdu.
Podporzdkowany zosta prezesowi Rady Ministrw. Pod presj protestw i wydarze w 1980 r. NIK odzyska
niezaleno od administracji centralnej, nowela konstytucji oraz ustawa 1980 r. podporzdkowaa NIK
bezporednio sejmowi. Zmiany przeprowadzone w 1980 r. oznaczay powrt NIK do tradycyjnej formy i zasad
dziaania. W roku 1995 wesza w ycie nowa ustawa o Najwyszej Izbie Kontroli, a konstytucja z 1997 r.
okrelia NIK jako naczelny organ kontroli pastwowej.
Rzecznik Praw Obywatelskich. W latach osiemdziesitych doszo w Polsce do istotnych przeksztace
systemu kontroli , przejawiajcych si midzy innymi w utworzeniu nowych instytucji w tym w 1987 r. Rzecznika
Praw Obywatelskich. Rzecznik Praw Obywatelskich powoywany przez sejm na 5 lat (obecnie za zgod senatu)
postawiony zosta na stray praw i wolnoci czowieka i obywatela, okrelonych w konstytucji oraz innych
aktach normatywnych. Upowaniono go m.in. o dania wszczcia waciwego postpowania w sprawach
cywilnych, przygotowawczego w sprawach karnych, administracyjnego, wzicia udziau w ju toczcym si
postpowaniu, wnoszenia rewizji nadzwyczajnych, wystpienia o Trybunau Konstytucyjnego z wnioskiem o
stwierdzenie zgodnoci aktu ustawodawczego z konstytucj.
Kontrola sdowa. Oglne sdownictwo administracyjne reaktywowano dopiero w 1980 r. kiedy to
utworzono NSA. W latach 1947-1974 dziaao take dwuinstancyjne sdownictwo ubezpiecze spoecznych.
Trybuna Konstytucyjny. W 1986 r. zosta powoany do ycia Trybuna Konstytucyjny, wprowadzony do
Konstytucji PRL jeszcze w 1982 r. Pocztkowo ograniczone kompetencje daway mu prawo badana zgodnoci
ustaw i dekretw z konstytucj oraz innych aktw normatywnych z konstytucj lub aktami ustawodawczymi.

Orzeczenie TK uznajce ustaw za niezgod z konstytucj wymagao akceptacji sejmu (sejm mg je odrzuci).
Orzeczenie dotyczce innych ni ustawa aktw wizao organ, ktry akt wyda. W razie nie usunicia
niezgodnoci w cigu 3 miesicy, akt traci moc.
Kontrola spoeczna. Kontrola spoeczna w pastwie socjalistycznym stanowi miaa form realizacji
podstawowej zasady ludowadztwa. Sprawowana bya przez rady narodowe. Jej zakres rzeczowy i podmiotowy
okrelono bardzo szeroko, oprcz legalnoci i celowoci obejmowaa zgodno dziaania administracyjnego
aparatu terenowego i gospodarczego z kierunkiem polityki pastwa.
Rady narodowe sprawoway kontrole na sesjach plenarnych lub poprzez komisje kontroli. W latach
1979 1983 jako organy kontrolne rad narodowych, koordynujce kontrol spoeczn w terenie, istniay tzw.
komitety kontroli spoecznej.
Kontrol spoeczn zlecon przez pastwo wykonyway take organizacje spoeczne: rady zakadowe zwizkw
zawodowych, dziaajcy w imieniu zwizkw zawodowych inspektorzy pracy.
W formie niezorganizowanej kontrola spoeczna funkcjonowaa w postaci instytucji skarg i wnioskw,
skadanych przez osoby fizyczne i prawne.
Kontrola wewntrzna midzyresortowa. Kontrole midzyresortow sprawoway rne inspekcje
specjalne. Przeprowadzay kontrol okrelonego rodzaju dziaalnoci niezalenie od tego kto j podejmowa.
Miedzy innymi od 1954 r. dziaaa Pastwowa Inspekcja Sanitarna, w roku 1958 powoano Pastwow
Inspekcje Handlow, a nastpnie jej okrgowe inspektoraty, za w 1981 Pastwow Inspekcj Pracy.
Kontrola resortowa.
Moga by sprawowana przez jednostk nadrzdn organizacyjnie lub
funkcjonalnie nad jednostk kontrolowan. Jej szczegln form stanowia kontrola instancyjna, bdca
instytucj postpowania administracyjnego. Z dniem 1 stycznia 1961 r. wszed w ycie nowy kodeks
postpowania administracyjnego
CZ VI SDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE
Mona wyrni dwa podstawowe typy sdownictwa administracyjnego.
Typ angielski w ktrym prawo do orzekania spornych spraw uzyskay sdy powszechne, rozwizanie to w
teorii prawa uzyskao osobn nazw pastwa wymiaru sprawiedliwoci.
Typ francuski (kontynentalny) kompetencje do orzekania przekazano odrbnym organom, oddzielonym od
struktur sdownictwa powszechnego.
Waciwo sdw administracyjnych
Kompetencje sdownictwa administracyjnego okrelone mog by poprzez klauzule generaln lub
enumeratywn albo przy wykorzystaniu obu wymienionych sposobw (metoda mieszana). Klauzula
enumeratywna polega na szczegowym wskazaniu przez przepisy prawa spraw, w ktrych sd moe
wyrokowa. Klauzula enumeratywna czy si z systemem rewizji, kiedy to po przeprowadzeniu wasnego
postpowania dowodowego sd administracyjny mia prawo wydania nowej, zgodnej z prawem decyzji. Zalet
stosowania klauzuli enumeratywnej jest cakowita jasno, jak daleko siga kontrola administracji, z drugiej
jednak strony stwarza moliwo ochrony prawnej w mniejszej kategorii spraw ni szersza od niej klauzula
generalna.
Klauzula generalna przyznaje sdowi waciwo do rozpatrywania skarg na wszystkie decyzje, wydane przez
organy administracji z naruszeniem prawa. Z klauzul generaln czy si z reguy wycznie kasacyjne
uprawnienie sdu. Mg on zatem jedynie utrzyma bd uchyli zaskaron decyzje. Klauzula generalna jest
z natury rzeczy nie ostra, pojawiaj si wtpliwoci co do organy waciwego, stad te istnieje konieczno
powoywania sdw kompetencyjnych.
Kontrola swobodnego uznania
Zastosowanie klauzuli generalnej z reguy wcza spod kontroli sdu administracyjnego decyzje wydane
w zakresie uznania administracyjnego. Prawo administracyjne zostawia niekiedy organom administracyjnym
pewien margines swobody dziaania, okrelajc tylko warunki oglne wydania decyzji. Organ decyzje moe ale
nie musi wyda. Kieruje si w takim przypadku wzgldami polityki, celowoci i susznoci a nie legalnoci, gdy
na mocy prawa jest upowaniony do swobodnego dziaania. Wyklucza to zatem kontrol z punktu widzenia
legalnoci. W przypadku klauzuli enumeratywnej problem ten nie wystpuje, to bowiem ustawodawca w
ustawie przewiduje czy sd ma prawo kontrolowa decyzje w okrelonej kategorii spraw czy te nie.
Sdownictwo administracyjne we Francji i Ksistwie Warszawskim
1. Francja
I instancja rady prefekturalne, dziaajce na szczeblu departamentw.
II instancja Rada Stanu tworzona u boku I konsula, posiadaa funkcje organu opiniodawczego w stosunku do
projektw aktw ustawodawczych, organu administracyjnego w zakresie interpretacji (wykadni) rozporzdze

wykonawczych, oraz sdu administracyjnego. Skadaa si z 6 sekcji przy czym tylko sekcja 5 i 6 tworzyy sd
administracyjny. Na czele Rady sta minister sprawiedliwoci, za jej czonkowie byli nieusuwalni.
Waciwo:
- spory majtkowe midzy obywatelem a pastwem (z wyjtkiem sporw o prawo wasnoci).
- skargi na naduywanie wadzy przez administracje
Radzie Stanu powierzone zostao take sdownictwo kompetencyjne, czyli rozstrzyganie sporw o to, ktry
organ sd zwyczajny czy administracyjny by waciwy do zaatwienia dane sprawy.
2. Ksistwo Warszawskie
I instancja rady prefekturalne
II instancja Rada Stanu, rozpoznawaa odwoania od decyzji rad prefekturalnych, w pewnej kategorii spraw
wystpowaa jako organ pierwszej instancji (umowy zawierane przez ministrw na potrzeby kraju).
Waciwo:
- spory majtkowe wyliczone enumeratywnie
Tryb postpowania przed sdami administracyjnymi zosta poddany regulacji prawnej jedynie w instancji
odwoawczej. Strony obowizywa przymus adwokacki. Termin do wniesienia odwoania wynosi 3 miesice od
chwili dorczenia decyzji stronie. Orzecze Rady nie nazywano wyrokami lecz decyzjami, a rozprawa nie bya
jawna.
Model francuski (dwuinstancyjny): I instancja klauzula enumeratywna, II instancja klauzula generalna.
Sdownictwo administracyjne w Krlestwie Polskim.
I instancja (1818-1817) rady prefekturalne
(1817-1837) komisje wojewdzkie
(1837-1867) rzdy gubernialne
II instancja
(1816-1822) Delegacja Administracyjna, ktra zastpowaa w tym zakresie Rad Stanu Krlestwa
Polskiego
(1822-1841) Rada Stanu
(1842-1861) Oglne Zgromadzenie Warszawskich Departamentw Rzdzcego Senatu
(1861-1867) Rada Stanu
(1867-1919) I Departament Senatu Rzdzcego w Petersburgu
Waciwo: spory majtkowe
Quasi sdowa kontrola administracji w Rosji.
Specyfika ustroju XIX wiecznej Rosji spowodowaa, e nie doszo tam do wyodrbnienia si
sdownictwa administracyjnego w cisym tego sowa znaczeniu. Przyjte w Rosji reguy od 1867 r.
obowizyway rwnie na ziemiach Krlestwa Polskiego. W Rosji sdownictwo administracyjne nie byo
wydzielone z oglnego pionu administracji. Skargi na decyzje administracyjne rozpatryway w specjalnym trybie
postpowania (wewntrz administracji) organy kolegialne powstae w poszczeglnych dziaach administracji. W
roku 1890 r. jako instancja odwoawcza utworzone zostay urzdy gubernialne. Instancje pierwsz stanowi sd
odpowiedniej instancji (niszej bd wyszej w zalenoci od rangi zaskaronego urzdnika). Instancje
najwysz stanowi w tym systemie I Departament Rzdzcego Senatu w Petersburgu. Uchway zapaday
kwalifikowan wikszoci gosw, a w sprawach trudniejszych na forum Zgromadzenia Oglnego. Istniaa
rwnie moliwo zoenia skargi lub proby do samego cesarza.
Sdownictwo administracyjne w Prusach
Cech charakterystyczn sdownictwa administracyjnego w Prusach byo powizanie niszych instancji
z samorzdem terytorialnym.
I instancja 1872 wydziay powiatowe, bdce jednoczenie organem wykonawczym samorzdu
powiatowego.
II instancja 1883 wydziay obwodowe, mimo e na czele wydziau sta prezes rejencji to jego obradom
przewodniczy sdzia zawodowy.
III instancja 1875 Wyszy Trybuna Administracyjny z siedzib w Berlinie. Jako jedyny organ w strukturze
pruskiego sdownictwa nie by powizany z administracj, oddzielony by take od pionu sdownictwa
zwyczajnego. Trybuna stanowi organ fachowy, poowa sdziw posiada musia kwalifikacje sdziowskie,
poowa za kwalifikacje potrzebne do zajmowania wyszych stanowisk w administracji. Na czele Trybunau sta
prezydent, sam trybuna dzieli si na senaty na czele ktrych stali prezydenci senatw.
Waciwo metoda mieszana (klauzula enumeratywna uzupeniona klauzul generalna w sprawach
policyjnych i skarbowych). Wszystkie pruskie sdy administracyjne orzekay merytorycznie a nie tylko
kasacyjnie.

Sdownictwo administracyjne w Austrii.

I instancja Trybuna Administracyjny (1875), z siedzib w Wiedniu, zasigiem swojego dziaania obejmowa
teren caej Austrii bez Wgier. W skad Trybunau wchodzili: pierwszy i drugi prezydent, prezydenci senatw,
oraz sdziowie mianowani doywotnio przez Cesarza. Trybuna orzeka kolegialnie w senatach zoonych z
przewodniczcego oraz 4 lub 6 sdziw, a w sprawach w ktrych zmieni stanowisko zawarte we
wczeniejszych orzeczeniach w penym skadzie. Wrd sdziw Trybunau wiedeskiego znajdowali si
rwnie Polacy w sumie 11 na 107 sdziw. Wysok pozycje wrd sdziw zajmowa Adam Budwiski, od
1909 r. prezydentem jednego z senatw by Jan Sawicki, pniejszy pierwszy prezes polskiego Najwyszego
Trybunau Administracyjnego w Warszawie.
Waciwo : klauzula generalna. Celem austriackiego sdownictwa bya ochrona praw podmiotowych
publicznych. Skarg mona byo wnie dopiero po wyczerpaniu toku instancji administracyjnych. Trybuna
Administracyjny posiada wycznie uprawnienia kasacyjne. Austriacki model sdownictwa administracyjnego
mia decydujcy wpyw na ksztat organw sdowej kontroli administracji w II Rzeczypospolitej.
Trybuna Pastwa
Stanowi drugi obok Trybunau Administracyjnego sd prawa publicznego. Jako sd administracyjny
Trybuna Pastwa orzeka w sprawach roszcze o charakterze publicznoprawnym poszczeglnych krajw do
pastwa jako caoci i odwrotnie, krajw midzy sob, roszczenia gmin, korporacji i obywateli do pastwa oraz
w sprawach skarg obywateli przeciwko naruszeniom konstytucyjnie zagwarantowanych praw politycznych.
Sdownictwo administracyjne w II Rzeczypospolitej
Utworzenie Najwyszego Trybunau Administracyjnego (NTA). NTA powoany zosta na mocy ustawy
z 3 sierpnia 1922 r. o Najwyszym Trybunale Administracyjnym. Wzorowany by na rozwizaniach austriackich
zawartych w ustawie o wiedeskim Trybunale Administracyjnym. Waciwo NTA, jako jedynego
oglnopolskiego organu sdowej kontroli administracji, o skadzie wycznie fachowym i uprawnieniach
kasacyjnych, okrelaa klauzula generalna.
Budow sdw niszego szczebla ze wzgldw finansowych i braku odpowiedniej kadry odoono na
pniej. Aby nie powiksza kosztw tworzenia zupenie nowej struktury w przyszoci pozostawiono obecn
struktur organizacyjn sdownictwa administracyjnego na ziemiach byego zaboru pruskiego. Planowana
budowa niszych instancji nie nastpia, to te w II RP funkcjonoway rwnolegle dwa typy sdownictwa
administracyjnego: oparty na jednoinstancyjnym modelu austriackim na ziemiach byych zaborw
austriackiego i rosyjskiego, oraz na trjinstancyjnym modelu pruskim na dawnych ziemiach tego zaboru.
Organizacyjnie poczone byy na szczeblu Najwyszego Trybunau Administracyjnego.
NTA: skada si z pierwszego prezesa, prezesw izb oraz sdziw. Mianowa ich prezydent na
wniosek prezesa Rady Ministrw. Ustawa o NTA nakazywaa by wszyscy czonkowie Trybunau posiadali
wyksztacenie prawnicze a poowa ponadto kwalifikacje sdziowskie. Sdzi NTA moga zosta osoba o 10letnim stau na stanowisku sdziego, prokuratora, lub na stanowisku referendarskim w administracji
pastwowej, albo pitnastoletnim staem w adwokaturze. NTA dzieli si na izby wedug kryterium rzeczowego
rozpatrywanych spraw. U boku NTA dziaa sekretariat prawniczy i kancelaria.
Waciwo: NTA okrelaa klauzula generalna. Zgodnie z ni kontroli NTA podlegaa legalno aktw
administracyjnych wydawanych przez organy administracji rzdowej i samorzdowej. Ustawa o NTA wyczaa
spod waciwoci Trybunau enumeratywnie wyliczone kategorie spraw. I tak np. wyczone z pod kontroli
zostay decyzje wydane na podstawie swobodnego uznania. NTA mia jednak prawo bada czy organ
administracji w ogle mg w konkretnym przypadku decyzje opart na swobodnym uznaniu oraz nie
przekroczy granic swoich uprawnie.
- uprawnienia kasacyjne, Trybuna nie prowadzi odrbnego postpowania dowodowego, lecz orzeka na
podstawie stanu faktycznego.
- klauzula generalna
- wyroki ostateczne
- skarga wnoszona po wyczerpaniu toku instancji, termin do jej wniesienia wynosi 2 miesice od
dorczenia stronie zaskaronej decyzji.
- kontrola legalnoci o charakterze nastpczym, moga nastpi dopiero po wydaniu decyzji administracyjnej.
Uniemoliwiao to skorzystanie ze skargi w razie bezczynnoci administracji.
Skarga do NTA musiaa odpowiada wymog formalnym, po nowelizacji ustawy o NTA z 1926 r. istnia
rwnie przymus adwokacki, skarga musiaa by podpisana przez adwokata, chyba e wnoszcy skarg
posiada wyksztacenie prawnicze. NTA rozpatrywa skargi na rozprawie lub posiedzeniu niejawnym.
Orzeczenie zapaday w tzw. skadach zwykych lub penym skadzie (na Zgromadzeniu Oglnym). Uchway
Zgromadzenia Oglnego od 1932 r. wpisywano za wzorem Sdu Najwyszego do ksigi zasad prawnych.

Sdownictwo administracyjne na ziemiach byego zaboru pruskiego

I instancja wydziay powiatowe
II instancja wojewdzkie sdy administracyjne (w Toruniu, Poznaniu i Katowicach)
III instancja Najwyszy Trybuna Administracyjny w Warszawie jako instancja III rewizyjna

Inwalidzki sd administracyjny ISA

Na podstawie ustawy z dnia 26 marca 1935 r. na okres przejciowy u boku NTA utworzony zosta
Inwalidzki Sd Administracyjny, organizacyjnie z nim powizany. Mia on odciy Trybuna przejmujc
orzecznictwo w sprawach skarg na decyzje o zaopatrzeniu emerytalnym i rentowym inwalidw wojennych i
wojskowych. Inwalidzki Sd Administracyjny skada si z przewodniczcego i sdziw oddelegowanych przez
pierwszego prezesa NTA, oraz awnikw. Postpowanie przed ISA toczyo si wedug przepisw
obowizujcych przed NTA. Nie obowizywa jednak przymus adwokacji, za sam sd posiada uprawnienia
rewizyjne.
Sdy ubezpiecze spoecznych
Rozwj prawa ubezpiecze spoecznych spowodowa konieczno zoorganizowania odrbnych sdw
ubezpiecze spoecznych. Ustawa wprowadzajca system sdw ubezpiecze zosta podjta tu przed
wybuchem II wojny wiatowej 28 lipca 1939 r. Dwuinstancyjny system tworzy miay okrgowe sdy
ubezpiecze spoecznych oraz Trybuna Ubezpiecze Spoecznych.
Trybuna Kompetencyjny
Dla rozstrzygania sporw o waciwo (sporw kompetencyjnych) midzy organami administracji a
sdami administracyjnymi lub innymi sdami utworzony zosta w 1925 r. Trybuna Kompetencyjny z siedzib w
Warszawie. Cz czonkw Trybunau Kompetencyjnego stanowili sdziowie NTA, cz Sdu Najwyszego,
cz za wywodzia si z grona znawcw prawa (wskazywanych przez wydziay prawa uniwersytetw
pastwowych). TK rozpatrywa zarwno pozytywne jak i negatywne spory o waciwo.
Sdownictwo w Polsce po II wojnie wiatowej.
Po II wojnie wiatowej nie reaktywowano w Polsce oglnego sdownictwa administracyjnego.
Realizacja koncepcji przywrcenia sdowej kontroli administracji bya moliwa dopiero w 1980 r. Utworzenie w
1980 r. Naczelnego Sdu Administracyjnego poczono z nowelizacj kodeksu administracyjnego. Pocztkowo
NSA nie uzyska niezalenej pozycji i poddany zosta nadzorowi jurysdykcyjnemu Sdu Najwyszego, za
zakres jego waciwoci okrelia klauzula enumeratywna. Istotne zmiany nastpiy dopiero po zmianie ustroju
pastwa w 1990r., gdy kompetencje sdu zacza okrela klauzula generalna. W roku 1995 wesza w ycie
nowa ustawa o NSA, w ktrej poczono rozproszone w rnych aktach przepisy, ograniczono take zakres
nadzoru SA nad NSA do rozpatrywania rewizji nadzwyczajnych.
Organizacja NSA
Siedzib NSA jest Warszawa, dla uatwienia dostpu do sdu istniej ponadto orodki zamiejscowe
sdu w poszczeglnych wojewdztwach. Dziaalnoci NSA kieruje jego prezes, na czele orodkw
zamiejscowych stoj prezesi orodkw zamiejscowych. Kandydaci na sdziw NSA musieli odpowiada
oglnym wymaganiom stawianym osob ubiegajcym si o funkcje sdziowskie, ponadto musieli mie
ukoczony 35 rok ycia, pozostawa co najmniej 10 lat na stanowisku sdziego, prokuratora, arbitra,
notariusza, radcy prawnego, albo wykonywa zawd adwokata lub pozostawa na stanowisku w administracji
pastwowej, z ktrym zwizana bya praktyka prawnicza. Wymg 10 letniej praktyki zawodowej nie dotyczy
profesorw i docentw nauk prawniczych.
Waciwo NSA, zasady dziaania.
W pierwszym dziesicioleciu dziaania NSA jego waciwo okrelano enumeratywnie. Kontroli
sdowej podlegay tylko decyzje administracyjne z zakresu spraw wyliczonych w ustawie. Zakres kompetencji
NSA istotnie rozszerzono dopiero w 1990 r. W odniesieniu do decyzji administracyjnych przyjto klauzule
generaln. Kontroli zaczy podlega take postanowienia, jednak w zakresie enumeratywnie okrelonym,
kontroli poddano take uchway organw gminy oraz rozstrzygnicia nadzorcze.
Znowelizowany w 1980 r. KPA przywraca prawo wniesienia skargi do NSA stronie postpowania
administracyjnego, organizacji spoecznej, ktra braa w nim udzia oraz prokuratorowi, a z chwil powoania
Rzecznika Praw Obywatelskich , take i jemu. Po wprowadzeniu w 1990 r. moliwoci zaskarania uchwa
reaktywowanego samorzdu, prawo do wniesienia skargi uzyska kady, czyj interes prawny bd uprawnienie

zostao naruszone uchwa organu gminy. Obecnie obowizujce przepisy przyznaj prawo do skargi kademu,
kto ma w tym interes prawny oraz prokuratorowi i Rzecznikowi Praw Obywatelskich, a take organizacji
spoecznej w okrelonym w ustawie zakresie. Nowa ustawa przewiduje moliwo bezporedniego wniesienia
skargi do sdu (w przeszoci skarg wnosio si za porednictwem organu ktry wyda zaskaron decyzje w
ostatniej instancji). Podstawowym terminem do wniesienia skargi by termin 30 dniowy od chwili ogoszenia
bd dorczenia decyzji, prokurator mg jednak wnie skarg w terminie 6 miesicznym. Zasady te
obowizuj rwnie dzisiaj.
Naczelny Sd Administracyjny zosta wyposaony w uprawnienia kasacyjne, ponadto NSA nie jest zwizany
granicami skargi, a ocena prawna wyraona przez NSA w orzeczeniu jest wica dla organw administracji.
Nadzr nad NSA w zakresie orzekania powierzono Sdowi Najwyszemu. Nadzr ten nastpowa w formie
rewizji nadzwyczajnych. Do wniesienia rewizji nadzwyczajnych od orzecze NSA uprawnieni byli pierwszy
prezes Sdu Najwyszego, Prokurator Generalny PRL, Rzecznik Praw Obywatelskich, w sytuacji gdy wyrok
raco narusza prawo lub interes PRL. Nowa konstytucja z 1997 r. zawieraa w sobie zapowiedz
wprowadzenia w terminie 5 lat niszych sdw administracyjnych.
Sdy ubezpiecze spoecznych.
Mimo braku a do 1980 r. oglnego sdownictwa administracyjnego, niektre decyzje administracyjne
rozpatrywane byy przez specjalne sdy administracyjne. W latach 1947-1974 dziaao sdownictwo
ubezpiecze spoecznych. W pierwszej instancji orzekay okrgowe sdy ubezpiecze spoecznych, instancje
drug stanowi Trybuna Ubezpiecze Spoecznych w Warszawie. Od 1962 r. sdy ubezpiecze poddano
nadzorowi Sdu Najwyszego, w ktrym utworzono Izb Pracy i Ubezpiecze Spoecznych. Przy Trybunale
Ubezpiecze Spoecznych dziaa rzecznik interesu publicznego penicy podobn funkcj do funkcji
prokuratora przed sdami zwyczajnymi. W okresie 1974-1985 sprawy z zakresu ubezpiecze rozpatryway
okrgowe sdy pracy i ubezpiecze spoecznych. W 1985 r. sprawy te przekazano sdom powszechnym.
Rozstrzyganie sporw kompetencyjnych.
Zasady rozstrzygania sporw kompetencyjnych zdecydowano si uregulowa dopiero wraz z nowel
KPA w 1980 r. (Wczeniej sdy same rozstrzygay tego typu spory, bdc sdzi we wasnej sprawie).
Rozstrzygnicie sporw powierzono Kolegium Kompetencyjnemu przy Sdzie Najwyszym. W jego skad
wchodzio trzech sdziw Sdu Najwyszego, oraz przedstawiciele ministra sprawiedliwoci oraz ministra
waciwego z uwagi na przedmiot sprawy. Czonkowie kolegium wyznaczani byli kadorazowo po wniesieniu
sprawy przez pierwszego prezesa Sdu Najwyszego oraz wymienionych ministrw. Kolegium rozpoznawao
zarwno pozytywne jak i negatywne spory o waciwo, a jego rozstrzygnicia nie podlegay zaskareniu.