Vous êtes sur la page 1sur 43

..

....... ,

~ .:: ~ .' ~:;

"

)i .

~ --

-.

SUMARIO

.:.w~>f'':. : _..:-,_.
. ';

lntrodU!;:ao .................. . .............. . ....... 4

Auguste Comte ................................ 6


0 fundador da sociologia ou fisica social ...... . ..... .. 8
Lelita Oliveira Benoit

Karl Marx ............. .. ........ .. ............ 12


Marx e a sociologia .... . .... . .... . .......... . ....... 14
Ricardo Musse

lnimigos intimas do imperio ......................... 17


Ruy Braga

0 sentido da critica cultural . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . 19

Maria Elisa Cevasco

0 retorno do espectro .............................. 23


Francisco Alarnbert

Max Weber ...................... .

' . ' .. 28

Existe uma sociologia weber iana?

' ''' .30

Michel Misse

Tres temas w eberianos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33


Fabio Wanderley Reis

Max Weber entre duas vocac;::6es ... .. ........ ... .... 36


Glaucia Villas Boas

A atualidade d e Max Weber no Brasil ................ 39


Jesse Souza

Emile Durkheim ...................... .. ... .42


Durkheim e a vida social como essencialmente moral ... 44
Alexandre Braga Massella

Multiplos sentidos de serum classico da sociologia ... .47


Raquel Weiss

Bibliografia ...... .. ......... . .. .. .. ... .... .. ....... 50

Editora
Bregantini
ISBN 8589882136 - N 3 - JANEIA0/2011 - ANO 14

EOITORA BREGANTINI
Av. Dr. Arnalda. 1975 - Per::Jizes
Sao Paulo - SP - CEP 0 1255-000
Tel.: (11)3385-3385
www.revist acu lt .com.br
Editora a dlretora responsiivel: Days1 Bregantini
Organi~a~iio: Juvenal Savian Filho
Editor de arte: Fabio Guerreiro
Assistente de arte: Alvise Lucchese
Revisao: Kiel Pimenta
llustra~oes: Andre Toma

Publlcldade em Siio Paulo (11) 3385-3385


Olretor comerciai: Antonio Bonfa
(antoniobonfa@revistacult.com.br)
Executiva de contas: Paula Nascimento
(paula@revi stacult.com.br)
Representante em Brasilia (61) 3321-9100
Front Comunica~ao - Pedro Abelha
(pedroa belha@terra.com.br)
Representanta PR e SC (41) 3209-1617
Strategy Team - Fabio Sant'anna
(fabio@strategyteam.com.br)
Rep resentante RJ e MG (21) 3247- 2524
Two Go Comunica~ ao - Guilherme Giancrist6faro
(guilherme@twogo.c om.br)

EDI<;:AO ESPECIAL

Colaboradores
A lexandre Braga ....tassel!a
Fabio War'cer e:, Re1s
Franclsco F -=--roert
Glauc a \ll,as a6as

Jesse ScJza
Le!tta C e ra Benoit
Mar-a ::: 1sa Cevasco
,..... :hel M1sse

Griitica: lbep

Kaque: 'Ne1ss

Dlstrlbul~ao

qicardo Musse
Ruy Braga

axclusiva no Brasil (bancas):


Fernando Chinaglia

"
ESTE DOSSIE
ESPECIAL

antiga ordem social, fundada na alianc;:a entre o rei e a Igreja,


caiu em descredito, e a possibilidade de que as sociedades se
definissem a si mesmas conduziu a uma multiplicac;:ao demovimentos e reivindicac;:oes.
A Revoluc;:ao Industrial e igualmente responsavel por esse
sentimento de viver em uma sociedade nova. As atividades
artesanais, transmitidas seja no seio das familias, seja em organizac;:oes de trabalhadores, sao desvalorizadas pelos p rogresses tecnicos. Alem disso, o exodo rural corr6i as formas
tradicionais de organizac;:ao da vida social. Para os camponeses,
transformados em operarios, a degrad ac;:ao das condic;:oes de
vida e a perda do amparo comunitario conduzem a miseria
nao apenas material, m as tambem moral. Aos movimentos
de protesto politico acrescentam-se reac;:oes individuais que
inquietam a epoca: roubos, mendicancia, eml ncia.
Quanta ao desenvolvimento das ciencias naturais e matematicas, esse fato teve repercussoes importantes nas relac;:oes
entre ciencia e filosofia. A posic;:ao privilegiada da investigac;:ao cientifica fo rtaleceu os vinculos entre as conquistas da
ciencia e da tecnica e a obra de moderniza<;:ii.o dos processos
produtivos. Na Franc;;a, por exemplo, as novas classes dirigentes estavam decididas a abandonar as ambiciosas ideologias
politico-filos6ficas do seculo 18 para fortalecer as aqu isic;:oes
no campo dos processes produtivos e do significado das descobertas cientificas para a economia do pais.

preparado pela CULT tern como tema Os CJassicos


do Pensamento Social. Como o proprio titulo indica,
trata-se de conhecer melhor aqueles p~nsadores que
se debrw;:aram sobre a vida social, tratando-a como
uma questao em si. Em outras palavras, tais pensadores interessavam-se pelo impacto que a sociedade
exerce sobre os modos de pensar e agir humanQs__
Visto dessa maneira, esse estudo coincide com
~ nascimento da disciplina intitulada sociologia,
e muitos autores poderiam ser abordados aqui.
Fizemos, entretanto, uma selec;:ao daqueles cuja obra
exerceu maior influencia nesse dominio durante os
seculos 19 e 20: Auguste Comte, Karl Marx, Max
Weber e Emile Durkheim.
E certo, porem, que a reflexao sobre a vida social nao e invenc;:ao dos seculos 19 e 20. Ja
na Antiguidade, por exemplo, ve mo s Platao e
Arist6teles enveredar-se por esse caminho com, res3
pectivamente, A Republica e A Polftica. Nos tempos
modernos, encontramos na obra de Francis Bacon
uma classificac;:ao das ciencias que inclui urn conjunto de disciplinas centradas nas sociedades humanas
e dotadas do mesmo estatuto epistemol6gico que
as ciencias naturais. No seculo 18, diversos autores consideram os fenome nos sociais com base em
modelos mecanicos, ao modo da fisica de Newton.
Nesse contexto, Montesquieu nao pode ser esquecido, em particular por seu 0
Espirito das Leis, no qual ele propoe urn metodo indutivo e comparative para
analisar os sistemas politicos, a fun de extrair as leis de tais sistemas.
No que concerne, entretanto, aos classicos do pensamento social aqui contemplados, e precise levar em conta tres fatores determinantes de sua reflexao:
as crises politicas vividas pela Europa no seculo 19, os efeitos da Revoluc;ao cJ
~ustrial e o desenvolvimento das ciencias naturais e matematica~ .3
Com efeito, o seculo 19 foi urn momenta de grande instabilidade politica
em toda a Europa. Desde 1789, os regimes, movimentos e ideologias politicas
4 multiplicaram-se; as insurreic;:oes e guerras entre nac;:oes marcam o seculo. A

EDICAO ESPECIAL

iPlnllsl

eog

"

:JaqaM E.9d SreluruepunJ s"tual

s?J] E 'srpnle seqp sop Ptr119 eu 'as

-rpap '.,souerrqe a selual s?{' o3


-rup ou 'ze ens Jod'srau alJapuE A

orqgc oaugroduraluol l"rlos olulu


suad ou soPezllrln sou"tleqer\4. sol
-rluol p rr9s eurn tu?qluel BlrPuI
pr?u?Ir
egosolg

gwalP erDIIod

"p

r\'

-*.rr\

ou.ro) eJsoru'.e8oor)os e xJpl^J,,/\


o8rre ou'ssnl oprp)l 'xrel IrE) I
ap oluauresuod oe

s-opue)lpJC

'ru?lunq Bossd P ollntr o :oPErlIUPd BP 'sag8lr seP eololJos elulgu


-luotr aluau{esrs run ollnl o:}ru! op -o?a erJglslq ep'etrIsl,-u eP elSololl -9TOrfOS ?ll9lse ?p sr?rlual soJraluol
ropeJffilsul se5uarajlP aP Blf,u?]sx -os R olIrIP op oPuI'sosJa^rP ollnlu n,r1,ruasap a1ruo3 '?rSolou{ ?Jqos
-aotr EIad opelnPd 'olus[enPr rpur op sodlx] iqos noqPqBll laqa ourotr IIeC zuBrJ aP soPnlse sou oPees"g
ru-ll,r ep etruat: euti
ouBurnq PePr o retuausPunJ l^Issod oporrJ o eluasaJde '.,iBuBrJaqM PISol
e e.rcd sreluaruepunl
alsxg,, oSrue ou'ssIW p-9n.rlsuoc
ras norParJs urrarPFnc srcnb seu es -olf,os
-apepalros
"lun
uero; anb solno soluEt nJ^lo^usp .n1
-eq ruotr s3f,rr9t sessrluJd sE eJoldxa Iaqtrrt{ taq xel^{ e oPuBssBd .]
a 1er:os oluaursud-fsa.roualL-re sor ,f'- "
ssra A Inbeu ..,erSolorlos EP olss9l]
Istr^tr o otuof, soluaunour
lJ nloqlao; awo3 arsnSny \
tun JaS ep sopnuas soldl!,^[,, oPel '- o]19$e ouuree8ua aP sodn]8 e anb?l
-nlrlur toresua opun8as oNI rep8a; e -sap opuep'sonalsprq slenllplul sat oruof, opour o eluasarde lroueg
pul'srerurou sag5rpuol IIIa'epepal] wgodun ap oluauresuad ou aluasard etq1 :,lelros etrrslC no urSolooog ep
-os e anb opunur 'sofrtguola sassal luaruauoJ s-zeJ xJery ap oluauresuad JopepunC o 'alluo],, oErl.re oN
'61 oprgs op srer:os saq5eru
-alur sop opelnta:sp aluaualuarau o ouror erlsoru uqwely olslf,ueJC
opunu o ? slp aluoJ e anb seru'apep :prpdsg op ouro1ag 6,, o8qre otr1 ep -.roJsuen sR sepeuonela: seo13g1otros a
-arlos eu solruuof, rue1srxaur enb rezlp -ezqeqo18 ura8tsrcd e ezual:eJe: anb srtrggsolg sa9lsnb p ruE.rPle.rl soPEu
:anb opu ossl sug sossou ap o5ua1qo apepnla3ur ap op5npord e ruot untdn; -oroaTas rnbe sof,ssgl? so oruotr opour
ellllJl ?P o urezl:a1:e.rer anb soluaul sopelr
e ered orar run sorlno sop zeJ ogu a ap spurroJ sep eum
F.rnllnJ
-e^ e solrJ 9.r?Jluorua JotrT o '?lssocl
sassaJaur sossou ap og5elsrles e e-red JazeJ ? IenllFlul essap ope8ay apuer8
alsa ura,druoc anb solxl l soN
seuade eluar.ro as ogu preos eluaruelrd o anb rnl:uor a uosaue ruapard Blsrj.
'oLusrulLunll op sP)rlsual:e.rBj
-o.rd rlnpuoc essolq lprolu tpl^ 'oluel -rclu o)Iurtr op oluauresuad o eproqe
-;od'a ourslnrlp gq epuparcos gq anb :J?rnlpC rrqpJ p opquag 9,, o8p;e oi.r-a ap e.rn-1ra e e pipeuorrera;duas 'sgruer1 oSolgnos o e.red 'oru ou 'za,t pns rod 'olse^C es{ eIftW p'pl)uEllol e opupuJP oJrEl o
-oJ opoul o elusJJde elesstl,q e8ug eruraptre eu oper8nge: necaueru.rad _-uauresuad op a errugn ep o5w,re o op
1"
arprrex[V '..[?.rot\ auaulouassg a elsqelrder opelsg o;e;adns ap zed -urlo eJ '(Uqwalyg a toraprq ued
.t?t.
oruo) Fr)oS ep'1 e J rxrerpIJnq,, op -Ef erres els{ellos oluarul,rour o srcnb prradsa anbelsap woc) aryVdoyttug
/A
'/ "n(l
'urrrlJno
r
r,rr
arqal?tr B '8 opcgs ou 'urerasnduror
-e1n4w1
oN
seyad
src9]z.esa
sarssntrsrp
sB
olaurrrd
\
sopels
sou
our
anb solosglg 'selsrpadoppua sop soca
, alutg ,p ol.ra.uesuad o a.rqos soresua nmSasuor ogu sopruf
so 'oldurexa :od tr,rno ap ;exap apod
srop ruo.> InJJuoJ asso6 O - srtl?Lu o'ue8pay ple e oprp steraqtT
lsolaq
'eueuaqa \ ef,rryrf, ep znl eur8rpe-rtd
-oau seut8a; ruoJ es-opueJedap 'anb s olu 'psl^ p oluod assa6 'apepaD
,/
o^ou uln reluaruepurg olrard eas e.r " 'olutlJ;lua 'rnlluoC Bl?u?latrxa rod -os ep euroJal e ?red aseq e 9 olueru
-esuad o anb ap a erlsgelau ogerepts
-oqlua 'ltur:Bu Elr8glorros ogxager e elsqetrdrc ou?drur o 'sopru soprtsa
-uotr ePol ?gosolg PP rpulurrla osrlerd
JeluarJo ? enurluol .prusrpruourr.4ed,, sou sopllseu no sopef,rper s"lsrxJeur
ap og5ou r anb opueJlsolu '..Isprg ou sa.ropesuad salu"uodrur sreru so el 9 anb ap 'egosolg u ured le,rgsuadstput
raqr!\ xe1 ep epePqenly y, o3qrc ou -uasa.rde e8r.rg ng :.soprun sopelsg
? BrgllualJ og5ereda.Id eutn anb ap
qM xEW ap apepllent R as-lrpp sou stlsrxrery :or:edu1 op sotutlul sBlapr sBu s-opueeseq seul' salap

-roJ'opu sa.ropesuad

-g:cowap sag5rnlrlsur sB'erre:)ornq -ur so anb lr pe olruae oJosglg o

rapGlarxor

aluau?lexa ogu ou-urz sr?ls

taqe14 tua og5eru;o; ep erual o rroldxa sorrdgrd so arlua eoug::o:uor elad


segg seu ertrnglD ',,sagiro^ senc sopeurluol 'lueNul epel p'oEs ofll
Jlu rqe6 xery,, o34re op e:r19 a -1od oluarur,rour uln rua opet.relalo:d
peprleuortreJ a.r1ua og5epr e sefrl o teztueBto ued so5:o;sa saluessar

sun8p rod opuou8r ro; anb 'olduaxa


rod'ousqeapr o ourotr srorJlue
solggsolu seualsrs soe ogSrsodo rod

?znos ?ssl'urg Jod :,oE5ero oruor so31u.r1u1,, o8rge otr1 oruslplrder ou


er)u?rc y, .,p95ero oruol etrIlllod og5enlrs ens ? saluaraur sag5rpuoc
opual 'o5"trgra.r BIad oluol ulaq'sougJado

y,

isgr?u?rJuol senp seq oluol

seuta;qotd soe

se

lsodsa.r :a:a:a.;o

eted

tuqluet sPur'pepr)os uI epr^


PrtA .P$Prcpu

as ue5 ;\
;
J" {

so1rn6

v.l
.&
-

\
^
^J'

'srJed ua

'l8I

'osuad euanbad erun tuor seugra;d sag5rpuoc


sEns lu.rEr^rF
908) IllI,{ upnts uqol sela a.I1u - sasal8ur a sasacue.r;
saroperlupe a soSrure sun8le'soue sorur114 so51 sa;elncrgrd slne sens ap Ja^
-r,l e opeSr:qo aluaureou s-nr^'urrsse (olruoC Jopeururea ap oSrer o raprad
oursru rueJzg o 'or891,rr.rd ap op5rsod Brun lu?f Ens p erlquolJ ogu erqo
e anb;od soprpua;o 'oE5rnlrlsur pssap solrlguralEtu so 'oiJg.Iluof, oy e,teradsa

(tl8

oruol pl'?f,rur?lllod BIorsA su ftInlrl lossa;o.rd optaruou asso; ala anb ered
tr^)as ogu u^lixsod D{oso[l ap ovnJ o 'opnluo3 ogssa:durr e ered soqpqerl so
e.r.er,r.ua a

er8rpe: ala'ogxaur p cppuruJal seJnrl serlno tuau sElou was eJqo

essa nrznpo.rd a1a anb es

P orqurls ap ula nalalJ

aluoJ

e1uo3 erralelSul Eu opnleJqos seru'?JuBJJ Eu aluaruos


ogu BurE ruerp q1anb'o,u1rso4 a{osofi ap ostnJ
nas p sunlo sras so norlqnc 'odurel ass lu?rnq
'zn8I 08 atua as-Bnts ]uro3 alsn8ny ap trggs
-olg pepr^rl B ered opunra3 srr:ru opoyrad g

serrSglorq e sEJrslJ sral s?p a 'seoug s ogirsodo


ru sreullnredxa serf,u?rJ sep 'serpr sq oStsodo
ure sole; sop op5rlpxa e ued opeluauo oluourl^our

oluau:esuad op ase; rrupl4 e rueluesa;dal srqo senp s?ssg


'Tastauun og8qa6 ap alJyuns
oy\tsodxg no a1v,nltsod owszalaC ras LUgqruel etcarede '7g 1
rIrA (8-g) apttplutnanH ap ootBtlaY o nn1t1su1 ruod
atSolonog ap opolt1no oilsod v)tLlpd ap /alsls'satllnlo^
orlenb rua 'EJqo tsualxa ens reln:ryed ura 'a1ruo3 .rerrdsur e

-upp noluaNns s puo tsr.rd tua '?lul?Ilod elorsg


?u soup 9 soe nossr8ut aqadluoyg rua opr:seg
'serggsolg sag5n;1suor s og5rsodo ua

elsnrlrsod eqosol4 ens oruselsnlua ruol oprqlo:e ureneq anb


sop sun81y peplueunq ep olr8qar eurn ap oprlus ou stu
'o8rlal p^ou pum r?punl e elrpap s l'selN eluroC ap

su-r'(z8I-09lI 'uoulrs tu1es ap puo:'olrnon ap


uuH-pnelJ) uoruls-]uFS elslrouole a oJos9lg op
ouelellas roJ '?f,J]gru]puJ p sreprn.red sepe op

'elusparaJd opoFd ou rolnP olad s?Plualsns sPlugsolg s95


-dacuor sep e,t1e1a elru?nbesuor ?run oruol no epelpxa eluaru
rurn ap olnpo;d oraur oruo:' p?ruol res ?J^p ..apeplueunrl
ep o9r311a;., e as raqes ap rrualqo;d oporuglul o notue^al as
o3o1 oluauresuad nas ep.psor8rp.t,, o5nlo^ ?u ou-Ie:In8s

nonuFuor selu 'plllolc p olu![IlJaleJ olsd eP?f,unJ 'ou


urn seuade no;np o5e1ar y soluarurluas ap apvpr:ordoa:
epun;o:d rrun oltua opua^h'i8I ura xnB ap aplrol3 nl
-aquol 'oprtralaqetsu Ftuaur a elrsl1 og5elsord ap opoy;ad
run nossa^eJle alruoJ'so,uau p srf e(rln P elulll

'Fnlll1ur Ellu?puadapur ens

a,r.a1qo o3o1

urn ap as BIBr1 orsr rlrsod o :02 opl?s op serll


slJalreJer sreur selggsolg str,l sep eun norn8neur
'Bsalur og5nlo^eg elad sepern se:g11uIr selols
sapuer8 se e orrdgln ousrlelos op slur-ror s ope8
-rT

lueuj?lra]]sa'(alruoS rr^EX so5ut.rg alsn8ny

eurIN a.roprsl) alruoJ tsn8nv 'oruslluetuoJ op 3


orusrururnI op sopur^ so rloul ep tllssru lrsolJnf,

YH OONYZI1YflH

(rser-e 6Lr)

TilJ,T{Of

IJSOOflY

ocuBr3orq

Isred

O fundador

DASOCIOLOCIA
ou fsica social
A mnioria dns seres huma ruos, por ser dominad,a peln afetiuidndc,
poderia ter sua existncia mold,ada conforme as exigrcios da
d,outrina socialdn "progresso dentro da ordem"
1.r.rr

(rr.r., r,tir

iJr:rott'

SEDUZIDO PELA
personalidade do nobre decadente
Henri de Saint-Simon ( 1760- 1825),
Auguste Comte aceitou ser, a partir
de 1817, seu secretrio particular por
uma quantia mensal de 300 francos.
Contudo, ogo aps o incio da co
laborao, comeou a se desenhar o
desentendimento entre o mestre e o
discpulo. O jovem secretrio tinha
como tarefa transformar em textos o
pensamento do mestre. No entanto,
comeou a desenvolver ideias prprias, entrecruzando-as com aquelas
que deveria reproduzir. dessa poca
a primeira e mais sinttica frmula positivista: "Tudo relativo, eis o nico
princpio absolutol
As razes

contaditias

do positivismo
Foi tambm nesses anos de juventude que Cornte escreveu um texto, at
hoje pouco conhecido, intitulado
Indstria (1817). No era um texto
qualquer. O jovem escritor Comte,

ern estilo lmpido, desenhou o projeto esperado pelo mste Saint Simon.
Acreditava que somente aproundadas
reflexes polticas, seguidas da elaborao de um plano de "reorganizao
social I poderiam erradicar a anarquia
que, tendo comeado em 1789, com a
Revoluo Francesa, permanecera at
o incio do sculo 19 . A Indstria deveria se tornar a primeira pedra do edicio de uma nova e gratde Enciclopdia
destinada a guiar a reorganizao social futura em bases no anarquistas.

Em A Indstria, encontram-se reflexes que anunciam a doutrina sociaista posterior (como o projeto do
plalejamento da economia), entrecruzadas a conceitos i propiamente do
relalismo positista. Esse pojelo loi
abandonado por Comte logo em 1819,
mas iniciava-se aLi a autnlica histria
da frlosofia positista.

Ainda naqueles anos de juventud, Comte escreveu

outo ensaio, bem

mais clebre, no qual so desenvolvidos princpios positivistas. ntitulava-se Plono dos Trabalhos Cientficos
Necessrios para Reorganizar a

Sociedade (1822) ou, simplesmente,

r:?ft r;'i:., i',P..

/1.

Opsculo Fundamerlal. Desenha-se,


nesse ensaio. um vasto plano para reor
ganizar a sociedade francesa mergulhada na crise e na anarquia posteriores Revoluo Francesa. Aps aprofundadas reflexes sobre a natureza

espiritual da crise europeia, Comte


procura se fazer escutar pelos cientistas que. conl'orme pensava. consli-

tuam a nica autoridade respeitada


na Europa decadente, sendo o nico
poder capaz de dirigt a reoganizao
social, para convenc-los a tomar em
mos o poder social ou, nas palawas
de Comte, ensinarlhes "a tratar a poltica de maneira positiva':
Elabora ento Comte. pela primei
ra vez, o mais clebre de todos os seus
conceitos, a teoria ou lei dos trs estados. Segundo o positivismo, o esprito
humano necessariamente se desenvoveu no decorrer de s fases ou estados: o teolgio, o metaftsico e o positivo. A expresso 'b esprito humano"

{rrcs: o!1i:

sop al B a 'oluallllrequor ep soPol?Iu


no sopou,I e s-ueznpal orr"unq 01
-r:1dsa op sopatsa so 'olueuod

'opouI .ranbFnb p 'ouBll(uol Jeqlo


o setv 'aPBPIEnSrseP aP ollf,uol o
'oursr Brsod op oJrrgal odurel lu8

-u"rq" op selueuepunJ serpad sep


opurnJlsuotr Prur^ 'souerla:)

"uln sollef,uof, sou seq luoc


-ropuof,
'(V6Ll-tt) t"ttopuo3 ap sgnbreru
'lelrJEC ap sBIotrrN uloluv uBa Lr?W
rte olu
orusu4unl op mod?

ep

$r

-gal o topEJldsw a rossaralue nas.rod


or:cs' ouowtH oyyt1dsg op sossatSot4
sop oz47tslH oryon wn owd o\oqsg

or^{ a.rqal?f, o opqnf,slp a OPII Pqu


-ll eturo] 'apnlua nf rns ura g
'eolonos vp e lzoos
acsll vp og5lsodxa e odural oursaur
oe opues 'pdorng Ep splslluarl soe op
-?uqsap o?ggsolg oueld o ezrlar:uor
o,tr11so4 v{osopg ap os.m3 o anb nzlp
sourapod 'o1wgo4 sapepunJsqo ruas
'se,tle8au serquros uras '9 anb opnbep
og5erurg:e e :ope:gtu81s or1u4 urn op
:Blsl^qsod

-urrqocar se:,repd s?Jl

sE

egosolu ep epepmupuoc t anb op ops


srrru epeu elSolorcos no prtos ocrs{

'opllus essaN lEluprtro egosoll

PP

au:ar o ro; arduras anb o,ttt8au opgal


-uoc o araredesep elauuod'sowal sou
opSlputluot e.oun ap essed opu ,plsl,lll
-rsod egoso1g,, ogssardxa e 'so8a.r8 so
Pp elst^ aP
aPsaP 'PluaPrtro

"gosolg
oluod op 'anb ?^Jasqo
'opinp^?

o?zru or^ll nas ula 'snrftT^tr ueqraH


'elsq.r1rsod egosolg e erqos opw1al;a

,,uaPlo ep olluaP
ossoJ6ord,, oP Pls!^!l!sod
euUlnop sp se)!6910lq saz!er sV

'sopelsa sgrl sop ra1 eudgrd


e .racayaqepa apgd orusr,tlrsod o anb
secrSgyorualsrda sag5e,T rasqo sessau
as?q ulol oprs euel Eltruglf, Epef, P
Buralur BrJglslq eu Ia 9^lasqo o llls

-IJe1aru opels o Jetrgqenb e.red eprnb


-apt aluplseq af,eled ,pp;etseq,, er,r.e1
-rd e 'sg1Jy ;ppre$eq relgrtq um eul

Ilglslq e 's9llv ope^ela sleru.rBrrrel


-ed eue5ump ogu oueurnq olrrldsa

orrsl1epru opels o 'ouerunq ollrldsa


op elJgtslr{ ?N se$l,q11sod serapr ruoc
srcrSgloal selapr urezn:te.4ua anb seg5
-erf,unue ap'sof,rs,rJElr soluau4f, ar{u
-ol sou oruotr 'e1psa: anb 'oplrqlq ?
enb oynbe op.relseq 9 anb as-zrp :ocrs

-od o1e; um er.rdgrd


sEp

BIa prrs

seltu?I)

rssl3oJd oluaull^lo uesap oP

o'opl8uqe o-opuat:o Blugp o Buas


o qrsod opelsa o 'aluo3 opun8ag
'sre 9^rasqo

e .prrslJe]ru,, ep ousr.rqlsod olad op


-?ur?r{tr

I sel]u?lr

seP

;uodsuulur salrurq gq anb :rlrrupe

so'prf,u?8r

oarlrsod opels o

Ens

lua'anb

- ollJgal

op

',,setn1osqe stsnec st1ad,,

ra:

oluull^Io

op op?ls no oluetuour opun8as

uasaP

'sotruaultraquof

soualugual sop seplznpaP 'sp.Inleu


souarurua; sop opssef,ns a og5euap
eUapod
-JOOf, aP SlaI S3 OgUaS .raragUO:

as ep?u 'es no 'soprf,alaqplse eluelu


-BrBTtr salrull ap ru?p re5ue,re epapod
ogu olgFuartr oluaurtrquof, o 'oPoru
essc 'sorurlp, sug so a sesner selad
og5erlldxa e ruor ftdncoard as ulas

'- s" qrsod sll sens e sotBJ so - opeP


9]sa anb o racaquoc seuade 'ercugtc
ep orf,Irraxe ou 'uapuala;d sotqgs so
'elluo] sou-?trqdx'o^I]lsod oluldsa
oupua8 pt ap soppqrul 'oluaruroaqu
-otr ap ?u?unq peprcedec e e.red sra,\
urpssed sorqgs

euas

-?lsa ounljr o Pueznape.rec anb

-aquo: ap sag5rqrue srarrgcgqsnut rual


ullss? epulB'sra 9^rasqo sol?J soe es-opur8u14sar taraquol opnl p ogsul
-ard eprnsqe e ;e1luq opue.m:o.rd anb
ureq s 'o)rs,r.;zlaur ofglse ou opuenb
'ouerunq oluldsa o'lluoJ e Jrsa'aP
-epJa^
so:rsg sole; sop olunuoc
"N 'ep?luluos:ad o95er1sqt no
E^rt"lal
oE

so ou ap Ef,snq Iu 'sag5e.lrasqo se,lou


ru re.rnlua? as 'e^FItuIJd BIJuVIOU
-81 ep orrd-ord 'apeppqap a .rod:ot ap
opelsa op r?s e eururnq er:ug81ya1ut
e ruerepne secfgloal sag5erldxa se
'aluru"uosr^oJd soueul o" 'opoul

ranblenb ap 'sBt{ ,,sFrnlsuaJqos sl


-ua8e,, u urelrarrorer solqgs so 'sler
-nleu souaurgueJ so uraSar anb s1a1 se
;ecldxa ered 'serrugn sep pr:rut o91
sa alenbeu 'opour assao;sopelua ur
rod so1-gtq la,ryssod
luulos 'sornod ruej soplrequ
soteJ,, p oreur

"r
-of solPJ so olua oluoc srcrnlu sou
-eugueJ sop sB rtaJe sag5e,rrasqo ua
s?ppun;'Bas no'se,r.r1rsod aluaurpa.r
sag5u,rrasqo se:nod ?IzeJ 'solqgs snas
ap orau .rod 'apeptueurnq e oluenbua
nf,ueur:ed orr8gloa1 opelsa 6

'o,rrlrsod no ocgpuarJ opelsa o 'uI$ua


:olerlsqp no olrslj3tarx oPelsa o :oIlJ]
-:g no orrSgqoat opBlsa o :satuaJaJlp
soJlrgel soptlsa s l:od aluarue,lssac
-ns l"ssrd ? 'BrrJerx ?ns rua 'opr8lrqo
aluau"ussleu 91sa soluaurJequo:)

sossou p our?J prf, 'ouerunq

olgld

oreu .rod so1r3: so re8q ap se,rqelual

alBJ etun oluol 'opnJ p s4ue 'eluro3


rod epesuad to; eloua, ep sopelsa s?4

-os.rad sag5erlsqe no sapeptlua,, rod


sopesnec ogs anb a sleJnleu aluaruer
-ra1ur ogs ogu anb seur 'slern]Burqos
alueruelalduroc ogs ogu anb setapr ap

? Bplrulsuor e ep?suad 9 anb o:fgloru


.atsrda oueuepunJ assa arqos ? ttn8as

opunu ou soPg^rasqo soueugual so


:elldxa urd 'oydurx rod :.sepetrUlu

'atuloo p alue odrur sl"tu eJqo ep


srurSgd seu 'er8o1oltos no pltos tnts{

as otuoJ 'oupulnq olulds op elJgtslq


e saqlagdxa a1uro3 'erltr?luls Buuoj

'es no '?zernleu q uarJof,r sof,rslJel


-lu sorqgs so 'otnrq a olruVgJo 'orIsIJ

osrJ

-sa op ?zrnleu rrdgrd e1a4,, :an8as

BrrslJelur epeppue ap alcgdsa rurn e

'(ZVBI OIBI) o^ulsod o{osoyg

ap

o <sunlo orltnb ua epurqqnd

B SOUTaJ OUrOC'SBIJU?II Sep gOSOIg


.tfas no
'BJr8glouralsrda tuo8
E^rlppr

erzeJ erf,u?rl

"

opupnb opr.r:oco erral

eCJ

p.Ied
1a,r1suaa;duroq,
;zs"lsrtuarf, so

otrggso1lo aluol un PIJas 'ePrqJuof,


rurss"'soprls sgrl sop ral Y sIlugll
ep sesej s"uatr e 'opnl aP

sBp

"rrgtslq
rulfe
'elerual sou lruoC 'ou?unq

oluydsa op sopelsa s?.rl so" rrrJr s


oe 'opuas urssv :pJg}luar oluIultr
-aquo?,,'lueuellJlsar Iuq'PJUruSrs

manifestava a gnese do declnio do


sculo 18. Segundo comenta Comte,
seria necessrio abandonar as teses
revolucionrias de Condorcet sobte o
desaparecimento da desigualdade, por
meio de novas revolues, posteriores

Revoluo Francesa. Na verdade,


escreve Comte, os seres humanos so,
entre si, naturalmente desiguais e as-

sim deve permanecer a sociedade pol


eles formada, em todas as Pocas.
Mas esse "natural", que determina
o carter de imutabdade da desigualdade, muito mais a manifestao de
um dado fisiolgico do que uma constalao pura e simPles de uma realidade social. Na verdade, Para Comte,
a desigualdade tem sua fonte na natureza fisiolgica do homem e assim
se torna objeto privilegiado de uma
nova cincia. At agora, existiu uma
"fsica dos corpos brutos" (ou seja: a
astronomia, a fsica propriamente dita,
e, em certo sentido, a qumica) e uma

"fsica dos corpos organizados" (ou


seja, a biologia, como

histria natural,

fisiologia e anatomia). Contudo, no


sculo 19, transpassado Por Permanente anarquia Poltica, se colocava
umalisica social como estudo das leis
imutveis da 5ociedade, ou seja, as "leis
do progresso dentro da ordeml
Em outas palalTas, isso quer dizer
que. como totalidade orgLnico-biolgica, a sociedade deve ser objeto de uma
cincia positiva e ser estudada com a
mesma objetividade e neutralidade
com que os asbnomos, fsicos, qumicos e bilogos tratam seus respectivos
obietos. Contudo, somente a Part de
I 830, com os quatro volumes do Carso
de Filosofa Positi.La (1830-1842), esse

vnculo ene
se revela nos

a desigualdade-crebro
textos de Comte com Pe-

so determinante.

Naqueles anos de juventude de


Comte. viaiava pelo Europa um famoso mdico e anatomista aushaco,
Franz loseph Gall () 758 1828), minis
trando aqui e ali cursos de fisologia e
analomia e chegando a cerlas concluses que eram consideradas contrrias

religio crist. Em suas aulas, Gall


demonstrava que as funes fisiol-

gicas do crebro podem ser descritas


como sendo a sede das faculdades

intelectuais e morais. A cranologia e


sua "teoria das localizaes", que mais
tade sero chamada s de frenologia por
Forster e Spurzheim, foi intiamente

desenvolvida por Gall. lronicamenle


comentou Hegel, na Fenomenologia

eorcao sspoar

diversos rgos cerebrais.


Desde a juventude, nas cartas ao
amigo Valat, Comte manifestou grande
ntusiasmo pela obra de Gall e acre-

ditou que, com o advento da teoria


frenolgica, comeava se aPagar o
ultimo yestgio da metafsica ocidental, de Descartes em diante. Com as
descobertas frenolgicas, tambm o
estudo das faculdades intelectuais e
morais do homem teria chegado ao
seu estado positivo, escreveria Comte
nas obras de maturidade, ou seja, no
Curso de Filosofa Positva e tambm

orgnica, devendo, por conseguinte,


ser objeto dos estudos fisiolgicos.
fcil imaginar o escndalo causado ento pela frenologia. De acordo com os ensinamentos de Gall, no
existiria, propriamente falando, o "eu l
a 'tonscincidl a "alma" ou qualquer
outra forma de subjetividade humana. Cada capacidade intelectual ou
sentimento moral seria, segundo Gall,
de natureza puramente fisiolgica,
constituindo diversos "rgos cerebrais" contguos, mas distintos entre
si. A unidade a que chamamos "eu",

De acordo com os estudos anatmicos de Gall, tinha sido possvel

uma iluso ou to somente fantasmas


metafsicos, Na verdade, tais unidades

i ffi

sultado da participao coniunta, nos


nossos atos morais e pensamentos, de

do ,sprito (1806), que os frenlogos,


entre os quais Gall, pensavam que '
razo um osso". Recomenda Hegel
que os frenlogos abrissem seus prprios crnios paraverificar a veracidade de tais afrrmaes! Ironia Parte,
Comte entusiasmou-se com a frenologia, expondo uma verso Particula
dessa doutrina no Curso de Filosofa
Positiva. Afer.ologia aParece ali como
fundamento da classificao social ou
da ordem social.
Na "Lio 45" do Carso de Filosofa
Posifiva, Comte expe a teoria frenolgica de Gall, que considera de valor
decisivo para o progresso da biologia.
A ftenologia, como nos explica Comte,
era uma tentativa de estudar, do ponto
de vista positivo, ' inteligncia humana'l De fato, segundo Gall, as faculdades irtelectuais e morais teriam origem

'lma",'tonscincid' seria, Portanto,

to

metafsicas nada tm de misteriosas,


sendo explicveis como sendo o re-

no Prefcio do Sistema de Poltica


Positiva (1851-1854).
Havia, contudo, divergncias entre
os frenlogos, a principal delas aquela
relativa s "localizaes das faculdades
humanadl O prprio Comte toma Partido em uma dessas polmicas, sobre a
existncia de um "rgo do roubo 1 O
desejo inato de se apropriar das coisas
alheias - escreve Comte - 't uma aberrao do sentimento da propriedade,
este sim, vedadeiramente natural ao

homernl De qualquer modo, Comte


acreditava que, no futuro, quando as
anlises anatmicas do crebro fossem
mais precisas e sofisticadas, com certeza poderamos ento definir exatamente a localizao fisiolgico-cerebral dos
sentimentos morais e das capacidades

intelectuais humanas,

saber, sobretudo, que as faculdades

propriamente humanas - as faculdades intelectuais -, se comparadas ao


restante da escala animal, seriam as
mais fracas entre todas. Segundo a
frenologia, como nos exPlica Comte,
a poro mais volumosa e animal do
crebro humano localiza-se na parte
posterior do crnio. Ora, exatamente

ol .uP) o9s ougt!sr^!un


oJtua) op e4o5ol9 p
eross]ord

I louag e.l!o llo ellla't

rod :.uepJo ep ortuap ossa.r3o.rd,, op


p-los Puulnop ep sercugSxa se oru
-roJuor ?P"PIou Brf,u?lslxa Bns rel
elrapod'apep1,u1e;e eled epeulurop
ras rod 'soueurnq sa:s sop p-rJol"ru y

-nec assa,rap enb o31e 'a1ruo3 opunS


-es 'opnluof, '?ra ogu 'souelunq sJes

o,r :3lro3 ep olelp


-ard4aod o u311ap peglv ne erf,se

'asso; u4sse anb uoq ?Ja bpepre u


'Fllos ulepro
'Ees no 'BruorulBr p
elsn ap oluod"poq 'sag5edncoard .res

E :.BmP"ur aP?Pr ru opPzlpel


pryue niBP oluausud um a i?pl
epuB.rS Brun ? nb

ouroo no 'or4gur8op rug o ruor nou

-orlelr s Puge opBuopusq" orr-ollP


g7g1 e sarolralsod
-e:1uo: o5auroc
souB sou 'apBpruEurnq ep ogr81al ura

op"ruroJsrrur as qua1 uuenuror er8o1


-ortros 'odg opol p a assap se,q4sod
"
sapepra,r opue5ela:1ua 'ornod e ocnod
'enb 'oluEuod 'oquP4sa 9 opN
;.saparurnbry no
sojeuroH 'sepJf,os so ou,, apBpelf,os
p opuf,eu.ro] Ellno no za 'orupolleJ
op sPnlraalu saP"plrte sP rErlpp
s

"rJe

ap'orqaJ?J op pluor; aped

e opr,rlo uasp urerrel enb salanbep

oprznpal orauu olad


:.epepFerunq

"p

ep1n111suoc

lqq, ? 'opEI orlno

sop apepqelol asenb ? Elrrluolue es


pnb ou 'apeprueumq e ep"plpu4ue
ru oprugap olnod opels essg
e

'lErrrlu" sPI

esoumlo

seur tolJelsod lerqarac o913a.r eu sop


-e4prol oglsa sog8rg son:'snrour so1
a aPePI^IlJ" ep sotrusur
-4OuSp SO? eluureulele Epel$4l

-uauquas sop

gJeJg
y 'sropadns qenpalal
elJol?ur
-ur
Pes 'ossrP uI?lP'e
sPsplnrJ
s?p
sPIu a - I81uo4
oJqJ?l op -

"u"umr{ srerue soueru


alred e gra,rlo,ruasap
-nq sa.res sop BIJor"ur e anb erurgr ap
'ouyso4 o{osoltg ap osrtlC oN '(urapro
ep e,rnrsod eqoal no) erfglolros ecqgl
-sa

"P

sl?rlul solf,uof, ne^lo

uasaP

eluoC 'sterqeJaf, seg5azqeroy

-9loua{

sep

erf

s"uqorsp sle 9u

"r.roal "P
-oqsanb srel rua as-oprl?lueu"pung
urapro ep elglgsod eyoag
no el!69|o!)os s)llgtsr v
'sa.ro1.redns srenpalalur sp"ppleJ sB
sepzlltf,ol rrrerrtlsa anb 9 erer; spru

epspl $e ap a o9sulx Joul ep lerq


-arar ogr8ar elanbeu 'a1uro3 o1ndlcs1p
nas a gug opun8eg er13r9ua souaru e
e opun8as 'ur9q

'aluoC ap ogssJdx

-ull eues 'Bsournlo souau ap

lugT?

'oru?I] op pluoJj 9far eu epezqerol


as anb 'pwumq qrur,, orqargr op aged
e'EpltredErluoJ rug esotunlo sFIrJ e
roualsod prqara: ogar eu as-zlecoy
aPEpr^rpF no snrotu solueu4luas soP
apas 'sJoudns s.?u4lr" soJlno sou
tjof,o" oroJ 'souprunq sa.ras sou 'anb
4nTcuoc la.gssod euas 'lrEglou4 el
-.reqo3saP assa

ruoS 'Irqel]e Punlof

ep oluaue8uolord salduns o ugas orq


-aJ?J op ro.reur slrd Blenb" 'sarolled
-ns srsrlue so4no sou BIr.Jolo otuof,

'ocrqod ouroc orggsolg otuel


erJas a Epi^ Bns epo

elsr,l. ap

oluod op 'elqnrlsuo: alultr?IJeurPloeJlxo

euamp anb 'epun;o.rd

erarurs apezrrue eum elueruelelpetul

narelaqetsa uanb ruor'(68 0Z8I) qa8ug q:r.rpaug narquof it8l rug


'rrulouosa a ?I.r9slrl ap opntejqos 'soPnlsa sosuaul ra^lo^uasaP
x.retrrJ e ruerrlturad srred ru Elpelse ens ep soue so'os?f, opo u.rg ope:rtqnd to;
elsr^al Bp olurlu o:rarur.rd o seuady rtrod? p appprlos e e ernlpl e aJqos
ollJr? ozln urn .rtsserdxa ap sourlaSaq sua^o sop sseJlur o cre,'itluasarda.r
anb'sagwaly uuati tlouv sop og5rpury ep '(0S8T-Z0BI) a8nou plourv luor
i'Iedrrrgrd ered'9781 ure'sued ered s-nlJaJsuErl'(l?Jaqll turu"PelaPoul
erugpuat rllor 'Bruglo3 ap o)tpgtad nrl) ouauad
laztt e wlo) OpEIOqlol :a,ttq ap stodaq
t

'o5Ptllqnd e eld no.IBdard


so nouaPJoa.r so 'soll.rlsa snas eluruEsopPplnJ naqlolr 'o3
-rul? op auotll ?p srodp'nb 'sl8u aP o!5BtrIPP P se5El8
la^lssod roJ 9s 'xrEW p soluf,sa soJlno sor9^ p oulol ullss?

'pild) O p orrrral a opunSas saunlo^ soP ol5eJlqnd V


'98 ru'elroltl ens ?le'srpru za pef s-noPllosuof, .]oPEzu
(orulluIl
-e8;o oruoc a ;opesuad oIol 'xreW ap epeplJolne e
odwer ou oprrrnbpe or8ylsa;d apuer8 ot a o1rx9 asse e se5e;g
'(Fuorl?uJaul elrrurrd p oruol'aplpl slpul'Pllequo:t)
saloPeqFq{ sop leuol]Eu.r4ul B noPunJ xftw '}98 rug

'rlsaqluew ula ?rrls!-pur euln opePlsul EI^EI


anb 'sla8ug ap erraoueug epne epd sopel^ITe 'xr?W erpd sel
-nuguora sapepprgrp p soue ureJoc lrlldu3 6 ra,m::sa ered
aseq ap urer:^Js q1anb erSolonos a eiurouol 'euglslq op sol
-uarrrl opueqlorJ 'olglluaro roSu apua8 ep sag5e8qsa,rut e
nolrp3p as apuo'saJpuoT ura erTIreJ ens luof as-nolglsul 1913
rrua e opuSrrq6 arttua o;azg DtoN rnof, noroqplol puo
'erug1o3 e o3o1 opue11o,l'sue4 rua odural a,tarq nossed x;e1,,q
'orguoDno r olualur^ot o er{uElualv eu a r5uerg eu nornol
-s opun setsrunruo3 sop eBrl e e.rcd olsunwoS o1salrua1,,g
osolupJ o 'sla8uE luoc olunl 'nr8rpa.r '9791 ep o:raue urg

'or.rguorlnlo^al oJosglg op sag5e,tud a selnl p ept,r?

;eqluedruor aqnos 'EIJlueJ ?ns rod EpelPndel 'anb


arqou ure,Lol 'uapqdlsa ,\ uo^uul ulor as nose,
'E791 rug ornrrdg e olrrlglueq ap ?Uosolg E rqos
asel eln rrroJ as-oPuP]olnop 'rull.Iag ru uuog Ia
nopnlsg e:repnl rua8uo ap esan8rnq erTIutJ etun
p ors ou'8IBI llla 'sra^?{ ur nef,sPu x]?W
'serSoloapr selad anb op srurrr 'sessell aJtua sagJelr
se ;elnorl'red ua 'sEoos sg5eleJ sead sopenuang
-rl ogs sof,rrglsrq solue,ra so enb ap og5daruo: eu
epeaseq opunul p ops^ elunu 'efas no 'oruglslq
orus{sua}eul ou uEITa8aq e5ueraq e opueluJoJsuEJl
'o5rsod ess 'ru9.rod 'noradn5 o:1.rglstq osserord

op selsruo8rlord sorrapepl^ so soperaplsuoJ 'sou


-eutnq sonpprpur solad assaralur urnu oprrlul

odll ;anblenb ap psnfr p


.rod oprun'(1 691 -6111) 1a3eg

a 'erf,u?puaJSuerl ep

ocrlyr

o1r:1dsa

wn

ap olueuresuad op rrnlralar p olurut,l.oru :.eutla8


-aq epranbse,, e ourol Epifquol norg anb elanb
oursersnlua ruor arap 'Eugl(erl ?ns ep oluauroru

.XUYtr
fUYY
OUIgilIIUd INNN

(seer-ergr)

XHYWTHY>I
o.cuarfroTq

lured

IA

*)1""

MARXEA
sociologia

A aposta d,e Marx atribu ao prol,etariad'o apossihilid'ade de dcsempenhar


na histria um papel equiaalente ao exercid'o peln burgtnsin
l Ir:!t lxJ lllirsslrl

NA INVESTIGAAO
da relao de Marx com a sociologia,
no h como subestimar a imPortncia
do movimento crtico. Ao longo de toda
sua obra, o exame das diversas teorias
sociais prevalecentes desemboca, com
base no e.xercicio de uma critica ao mesmo tempo imanent e transcendnte,
na delimitao de um tedtio Ppio
denominado pea posteddade de "materialismo historico 1 "socioogia marxista'
ou mesmo "sociologia ou teoria crtici'.
Duranle o inverno de 1845-1846,
refugiados em Bru-relas, Marx e Engels
redigiram A Ideologia Alem. O texto,
no entanto, por uma srie de motivos,
no foi editado e permaneceu assim
durante o perodo em que eles viveram. Numa breve apresentao de sua
traielria inteecrual, no Prefcio ao ivro Para a Crtica do Economia Poltica
(1859), Marx comenta o manuscrito,
destacando que "tratava-se de acertar
contas com nossa anliSa conscincia

losfica. O propsito tomou corPo


na forma de uma crtica da filosofia ps-hegeliana (...) Abandonamos
o manuscrito crtica roedora dos
atos, tanto mais a gosto quanto j
havamos atingido o frm principal: a
autocompreenso'
-Embora o contexto da referncia
permita inferir que o manuscrito continha um esboo da teoria ali exposta
de forma sinttica, Marx, fiel ao seu

ra ffi

L'r

r.:.r r:r:,:,rL

estilo negativo, prescinde dessa afir


mao. A interpretao apenas literal
dessas frases, predominante entre as
duas primejras Seraes de marKistas,
corroborou a tese de que se tratava de
um momenlo superado de um itinerrio que transitara da 6losofia econo
mia poltica. Essa hiptese, no entanto,
fo penamente desmentida peJa publicao do primeiro volume do livro, em
1926 (o segundo foi editado em 1932).
As ideias apresentadas nesse Prefcio,
e que se tornaram uma espcie de resumo oficial da leora marxista da his.
tria, retomam quase que literalmente
o texto do manuscrito de 1845-1846.
A ldeologia Alema tornou 'e desde ento um texto essencial do corpus

marsta. Nea deLineia-se pela pimeira vez de forma ntida o que pode ser
considerado o programa do materia
lismo histrico, gestado por meio de
uma crtica incisiya dirigida simultaneamente filosofia, teoria poltica,
historiografia, economia poltica,
teoria social etc.

que havia muito j no era idealista,


ao contestar o carte passivo, abstrato
e no histrico do materialismo (in
cuindo o de Feuerbach), destaca que a
sensibilidade, a histria e a vida social
resultam da atividade prtica humana.
Um ponto decisivo da divergncia
de Marx ante Feuerbach consiste na
deleminao do conceito de "alienao'. No quarto pargrafo, Marx afir
ma: "a autoalienao religjosa, o desdobramento do mundo em um mundo
religioso e um mundo mundano (...) s
pode se explicar pela autodilacerao e
pela autocontradio desse fundamento mundanol Desse modo, a questo
da alienao, e assim da prpria situa
"um
o do homem, deslocada de
reino autnomo nas nuvens" ou da

compreenso do indivduo singular


para a vida efetiva, que se desenroa
como um nexo de teaes sociais.
Por conseguinte, a tarefa mais urgente e impostergvel para Marx, naquele momento, era delinear uma nova

concepo, materialista, da histria e

refere surgiu, em grande medida, de

da sociedade. Teoria essa que, no custa repetir, nasceu da convivncia com e


da crtica filosofia ps-hegeliana, mas
que, de certo modo, pode ser estendida

um acerlo de contas com Ludwig

a grande parte da tradio cultural e

Feuerbach, o mas destacado dos fi


lsofos ps hegelianos. Nos 11 Pargrafos das famosas "Teses sobre
Feuerbach", escritas provavelmente
em maio ou junho de 1845 - portan
to, alguns meses antes do incio da re
dao de A ldeologia AIem -, l'/.arx,

intelectual burguesa.

A atividade ptica humana


A autocompreenso qual Marx

se

A estratgia de Marx e Engels


para submeter crtica os jovens

5l ,tr:l.:.!:i.:

.pr.rguortrnlo J elueualueulua, Fd?d

sopertruaJaJrP soruJtu
op og5rrtrsep
op arqos seg5aJrp rua 'aluauIeuPl
3nb sagsu?dxa p xIeJ

-Inrurs

ulrolo

ujn ap PuuoJ E qos o $a[uaw ou epelq


-opsp epEluesaJd" I'apeprurePour
Ep ef,rlslJ1f,"Etr 'Etrurgurp essg

'olrulod

orlrglslq ou9uef, o a ISnPuI

aua qns 'olualuotu oPEururalap uI


atuaNf{a og5npord ep ?rnluNa epol
ap o95njlsaP elussa?ur eurn ef,u?l
-slosqo e opuBlarJEfe 'nb og5Pruroj
-srr?Jl enqluoJ ?urn p o5Jd oE eluaur
-os ?3rtru?Pr as oPulueuI 'znpoJdar as
esanSJnq apeprlos 's?pBzrPlsrJl
"
sexg saqJel eP og5P rasuo? a oEiul
-nu?Iu eu 'o95rP"rl ewn aP ejruelu
p 's-ul?^aluassB o95npo.rd ap soporu
so8que so oluenbug ouleporu opunu

ssrnlnrlsa a ssruJo; se^ou 'ogssJdo ap


sag5rpuor se.lou 'sessell s?^ou nof,ol
-of, saluB spur',,sselc ap soursruo8elue
so nqoqe ogu esan8Jnq aptpaoos Bu
-Japouj,, e 'xJeW ap ogiulsp eN
'..elnl uI sasseltr sgp
InIIIol ePEf,oJJp ?urn no ePeP3llos E
Epol ap EJuol)nlo er og5e;n8guorer
?tun,, :ourslulrulalaP ap eurroJ erunSp
ura no ogr4dsa or a1urul peplssaf,au
eum ep erepr eu rrBf,ar lel^e opuBJn?

-oJd'otruglslr oprssed op og5e,r.rasqo


ep sepl"Jua 'sBrtru?pul s"np Bluode
'ourporu opunlu op ou]sp o
opueslpue 'xrEW '?uetunq
sBuad

otroTq rue

angdsa ep p.ta8 oluarur^lo uasep o BJ


-ed e13o1oa1a1rurn rareleqeNa ap .rt8ny

wg'9wa1y o8o7oap1 y ep ?rrgtslq p


BUosolU E, og5elar rua ecrlpr ernlsod
e wqluvnt olsaftua1,y o 'socrSgSepad a
socrl11od 'sorlggrd so,q1aqo snas e a1
-ureur 'ouglellued ruol op resady
'sarossardo e soplrur.rdo
aJlue '.puaq ro 'epelnunsslP !]o 'rl
dn.rralurur elnl,, e 'olll;uor o Bueuinq

"rrglsrq

ep

o1e1a.r

op orluar o ered

xlel I 'er91s!{ aJqos soPnlsa sorur.lul


snas ap oruoJ \\taq'pualv olSoloapl

soJruryurp serolJ a.4u eu9trPe!

razerl p 'olueuod 'as Bl"{ :.sss?p


p selnl spp elJglslq e e aluasa.rd o 91e
sspepartros sB spol ep er.rglsrq g, anb
ep sal s 'orululul euanbsa urn seuade
o6aluo1ltr ou oTsodnsse.rd oruoc noruol

op orrdgrd 9 srerros sag5qar sep olun


-uof, o 'sala

ulol

'a op5npord ap

soluau

-nJlsur so aluaulpnulluol JeuoJnlo^a.r


rues Jrlsxa apod opu anb apepatcos
erun ap oxope:ed 6 Elltglsa ?llupge

-ul

-uotr ppplrm eum


9

oluo: oprDuaa.tdruor

sgnt;nq opunur o 'o1sal1uo1t1 oy7

aP 'sof,lls9rp soural Iua

ollc

'1o11do3 wa alslsuol epeq?f,? sreur


o95e1nu:o; einr a ,pcrtlod eruouoca
ep ellllJr,, eum oruoe xrery oudg.td
olad soprlalo.rd solxal ap olunuo: ou
aluaru;elnrq'red'sa.roiralsod serqo ura

-od elny eu a o:rrg1slq oluaur^lo^us


-ap op sounr sou selrte se 9p uranb
alu^l]op 'seplurudns ureas ogu se:
-ossardo sassep srrruap sr anb epute
'anb rursse eue^pe xrr11 'srrossardo
sreuap sB ourld opun8as e;ed

sssPl) ep Eln'

r 9 erql

'ersanS:nq

sasselJ

opuer.rndua'aluaurrlqod'a src11der
opwrqdrqnru'lulueltuouola
snas

pnb op oraur rod


sel.rodswrl'ogjnpo:d

'a^To^usp as e1a

'ogJelrumuoJ

ap soraru sou sag5nlo^al ap rJgs

tum

ap 'ossarord o3uo1 urn p olnpord o


oruor epeguasa.rde 9 sselJ essa 'oporu

esseo ouraPou opunu op solueruEJq


-opsap so a asaug8 e uerer.reru anb sol
p Ir?s erun 'EtrIllod

-uaurlaluole

r5.lo; ouroc og5rnlqsuor ens prcadsa


ura 'ersn8rnq ep Frlos-of,rrglslq 01
uaur^lo^uesap o ertross? xJeIAJ
'opeuulalord a ersanS:nq
a4ua olrljuol ou sPPBzllslurs 'etnl ep

eluauBPerllBlaP soPIo uesp oJs


gs anb so:rd9l 'srut s?qul ur 'ezq
-eruanbsa anb apepruJapou ?p otrrlsgu
-6erp un sgduror x.re11 'e1sruo8e1ord
ep pded o rs ered e,leco.rur g a eua:
rua e.re.r1ua pur anb o:r11od oluerur.,l
-ouJ uJn ap spssrurard sep erugal og5
-rsodxa ap arqelual esse e ope8nuo3
'oursrunuro:r
eurn
op
og5rsodxaolne
xrery
'prros og5eutruop ap a ezanbrr

anb opnl, u:o;glaru eu ope3elsap) se^


-r1npo:d se5.ro; sep oluaur lo usep
oe lueJeur oursrupurp o a;1ua og5rp
-eJluotr oPululles'.ap"PluraPour

"
Ep Elr?IBp,, ap arcgdsa Burn ouloi)
oglu opll ras apod. olsalwayT 1
'ourapou opunu op sl?r

-nqno e wcqlod 'srelf,os 'spf,rujguoJ

sep"uapJool sep eslluoJ og5rsodxa


runu 'ElsxJelu erSolorcos ep soluod
srcdrcur:d so opueau{ap 'olJguaf, assa
ureploru anb assep ap sag5tsodo sep e
srcr)os so'Iljuof, sop oulol rulsse 'FIP
-unlu opef,Jerr op oluaur^lo ueseP
op a asau98 tp er.rglstq e aqdxa x.re1q

'otruglslq otruaurour o.rapuaa.rdruo:


Bred (8t8) otslunuoC optl.tod op
op og5epr e atuernp I lp
o1salruo17t1

-upsa;drur as-nou:o1

rtqplrdrr

apep

-erros ep sag5ernulralap srcdtcuud sep

oluaurElr^l o ouraPoru opunu oP


elerl ogu asenb or,tll o 'Fsle Iun trJ
o, prq q erue.r8ord assap og5ecrldt tp
so5ug sun8p uraroqsa qa8ug a xrv11
'putaly v8o7oap1 y rua '"roqug
'uoqpnord JerJnoC ap ocrdgln orus11
ros ou soluuerqoPsaP snas ulo.

'uourrs-lules rod sepenrur ese:uer;


e18o1ooos ep

saluaua

sB

:plllJlod

erulouose eu ep"rlurlsqnsuor'ese18ur
prf,os euoal :sou"rFSeq sua,ro sop
" a opluTP ouJSIIeapI ou
oluelI^oru ou
epe;n8guoc ouro: 1el 'Eruale lrJos EI.r
oal B :BlsrJ(rru olueuresuad op saluog
s?Jl s oruof, sepeluasarde aluaumu

-oc ogs anb seyanbe aluapulsuerl


a aluueurr R oPuleuqns

"rllJrtr
aluErpe ope^al roJ'EIrgleI Pns ap o3
-uol oe ^a1? es xJ"W Ienb oe 'elue.I8
-o:d assg sepe.rpuaSua p srercos sag5
-epr s? a ept.t ap srel:a1eur sag5lpuor
spns raraquot p apeplssarau e ered
eluode anb o 'selalJuoc sag5r srns ura
so^rtJa sonplrupul so rapuaa:duro: e
egde er.roal erun ap

oluaur^Io^usp oe

usse es-elnf,ura olpyn o5ro;sa

'ogs a1uarue,r11ala anb o e Jes rueu

rrclar ap olsrr o opuelna 'souelp8aq

ou eqfueusep oprl9s ?

-r8erur sapeparcos a sodru8 'sonpp.lpur


so anb o arlua ossedruolsep run otuol
oprqaruor - .pt8o1oapl,, ap olrsof, op
og5eleporuar eyad essvd '.prnpc egosol
-U,r ep EtrrUJJ Eurn p relncadsa o3o ou

se oluaruoru BpEl E uraznpo:dar anb


'og5npo.rd ap sage1J s elureur lD

owot

o1salluoytr o eluasa:de

ep og5er:do;de ap srcn8rsap setu;o;

-91se a (..r8

reformulao dos meios e das formas


de produo, o que abrange desde a

desempenhado pela burguesia na his-

tria moderna pode ser concebida


como uma histria dos movimentos

vezes interpretadas erroneamente como uma apologia da burguesia.

tecnologia empregada na produo at


as formas de manejo da mo de obra
no interior do processo produtivo. Esse
processo, no entanto, no pode ser levado adiante sem a derrubada de obstculos (jurdicos, culturais etc.) e sem

Marx descreve os moYimentos

uma intensificao da padronizao

segundo os quais o capitalismo extmvasa o campo das relaes purament

especfica da economia capitalista sobre as demais esferas do mundo social.

do agente histrico dessa expanso, o


que explica, entre outras coisas, a forte
carga irnica dessas passagens, muitas

econmicas, espraiando-se para outras esferas da vida social. Esse proesso caracteriza-se Por uma inaudita
mercantiizao e reificao de todo o
domnio social, atingindo inclusive o
mago da subjetividade.
Mas, ao mesmo tempo em que saienta o predomnio das relaes mercantis e da reificao sobre o conjunto
da vida social, Marx detecta outro mo-

vimento expansionista caracterizado


pela colonizao, ou melhor, pea penetrao capitalista sobre reas e regies
econmicas ainda no capitalistas - o

que abrange desde reas do mundo


rural, situadas prximo do centro do
capitaismo, at os lerritrios Pr-caPi
talistas, situados nos confins do planeta.

Essa expanso, hoje denominada globalizao, vincula-se de forma


mais estreita, no Manifesto, com afase

do mercado mundial. Por "mercado


mundial'l Marx designa tanto uma
forma de conentrao industrial como o domnio exclusivo do poder pea
burguesia (na poca do Manfesto, o
recm-implantado Estado constitucional representatiYo).
Essas duas "expanses" so assina

ladas, ao mesmo tempo, como expe


dientes a que a burguesia recorre paa
tentar superar as crises do capitalismo.
Marx indaga: "Por quais meios a burguesia supera as crises? Por um ado,

pelo extermnio forado de grande


parte das foras produtivas; por outro
lado, pela conquista de novos mercados e da explorao mais metdica dos
antigos mercados".

frase "explorao metdica

dos antigos mercados'l outra verten-

te da expanso capitalista, alude

O proletariado
A exposio do protariado, no decorret do Manifesto, embora possa ser remetida ao quadro histrico-econmico
prprio do mundo moderno, no privilegia as mediaes econmicas, mas
anles a histria de sua lormao poica. De modo gera, Marx salienta que,
na mesma medida em que a burguesia,
ou melhor, o capital se desdobra, tam
bm o proletariado se desenvolve.

No Maniftsto, Marx determina, de

modo genrico, o proletariado como


aqueles que "s subsistem enquanto
encontram trabalho e s encontram
trabalho enquanto seu trabalho au
menta o capital". Esse modo de compreender a insero social do proletariado destaca a submisso do mundo

do trabalho lgica econmica do


mercado: os 'bperrios, que tm de
vender-se um a um, so uma mercadoria como qualquer outro artigo de
comrcio e, po isso, igualmente expostos s vicissitudes da concorrncia
e s oscilaes do mercadol
A dinmica da expanso. prpria
do capitalismo, afeta o proletariado no
mago da sua insero (e integrao)
social, como fora de trabalho, consolidando-se como um dos principais
obstculos sua organizao e formao potica. Esse processo foi destacado
por Marx como uma forma de reificao tpica da situao do trabalho no

capitalismo. Primeiro, o trabalhador


perde sua autonomia, pela via da expanso da maquinaria e pela ampliao da diviso de trabalho no interior
do processo de produo, tornando-se
quas um meo acessrio da mquina.
Mas, sobretudo, ee encontra-se submetido, no interior da fbrica, ao "despo
tismo do rapital: "Eles no apenas so

rr:

jr!!:it i:r .1. r!:,tili..

servos da classe burguesa, do Estado


burgus; diariamente e a cada hora eles
so escrazados pela mquina, pelo su
pervisor e, sobretudo, por cada um dos
fabricantes burgueses'

A formao poltica do proletariado agura-se, portanto, como uma


forma de superao, seja da alienao
prpria ao rnundo do trabalho, seja
dos resultados da incessante concorrncia entre os trabalhadores gerada
pela recorrente reproduo da mo
de obra. Nesse sentido, um dos pressupostos prticos do Manifesto, atarcfa de contribuir para a organizao do

proletariado em um partido poltico,


no pode ser visto como um obietivo
descolado da necessidade de superar
esses

obstculos.

Pode-se considerar que a aposta de Marx, recortente ao longo do


Manifesto. atribui ao proletariado a
possibilidade de desempenhar na histria papel equivalente ao exercido
pela burguesia. Vale dizer que, para
Marx. a classe operria lem a Possibilidade de posicionar-s como agente
determinante do destino histrico do
mundo moderno.
Esse engaiamento da classe oper-

ria em um projeto de transformao


soial no apresentado como um
resultado automtico e necessrio decorrente das condies econmicas e
sociais da sociedade burguesa. Marx
adverte que os incessantes esfoos
paa organizar o proletariado em um
movimento poltico so, a cada inslanle, contrariad05 pela concorrncia
entre os ppdos operrios, bem como
pela reificao, condies inerentes a
sua situao no capitalismo.
A generalizao da forma-merca-

doria dificulta no s a afirmao do


proletariado como sujeito histrico,
mas a prpria reflexo acerca dos problemas inscdtos no cerne da sociedade
capitalista, um vez que a reificao,

originariamente atuante no mundo


do trabalho, estende-se para todos os
setores da sociedade. ts
Ricardo Musse professor
do Departamento de
Sociologa da USP

tr

1';1.::r..:

t:

!.tt:: ffi

'se.ropr,rour a selsr,ra.rdrur

sag5a;rp ua e-opuezlpnle'sotrrssglf,
selsrxrru saropesuad sop e5ue;aq
e Jeuruexa e vlde elsrpr:os apeprl
Eiraf,uBuu asrr? IEnl eP soluarrJ?rqoP
-sp sop rorul old sopPuorsFdurl
'asuePunpels ou?dlx o

erluor

s?prSrJa srerrlp

serqylod-o:ugatr

selrllJJ sepPelns-Iueq srcul

se

erlua

urun8g rue;e8aqr salap sollnur slenb


sP sarsnlJuol sv sopru soPels so
:selsrprradun sapepaoos sep aluegod
-rur smrrr ep Ef,rUrJ Epuryord rum rernl
-n:6a nmSasuo: 696I soue sop uU op
sa:elndod se1n1 sep er:gurBr-ro sosolpnl
-sa ap og5era8 e,rou esse

'elrlglual

og5

euqcur ens rod ranb 'etggtBoa8 o95ez


-rpcol rns ;od ranb 'atuatuprn1tN

'sopuoldxaur rpurc solueca.r uftd e-oPuPualsa 'elsrPl]os PIJoal ? Je^our


ur lrqgq

s-nollsoul of4Fl oursrxJeu


errllod o5euruop

o ' f,la sassElr sep


ep

p;ntpo err8gl

e 'aluarqruB oral op

a sapepn sep og5vper8ap so,tr1ela.r


seuaTqo:d so'ope5ue,le orusqelrde:
ou srtrf,os sess"ll sep sag5e;n8guoc
s?^ou s" 'orFqsrl ap elsqelrdec os
sacord o 'sgn8rnq opBtsg o 'lBudeJ
op og5elnurnce ap saurr8al so^ou so

ouol serul p ourol ua oPuelI^PrS


'OL e 096I ap sepergp sep sa:elndod
se{o aJ scp oprc o sgde ssuaprunp
-e1sa-o13ue splsrx.rlru sop "nlf,alal
-ur og5npord e ruo? narsaJoJ: <(oFJ?
a1r1ade,, o^ou urn 'otEJ C
-uor olad

,,olar)uor olad alllade,, o^oN

-pnlf,elelur ernln; etun ap rssaruo.rd r


.relualsns rue.nn8asuotr 096 soue sop
rg ou sBIl- sJa^un sEllo al sB'?Jlau
-EUr UAl aC elsluntuof, AP"PATf,OS
Jrulsuol elsrylldpr opelsg o reradns
ep zedet er:as elsqerlos olurur^our o
qenb sopd soqururer sop e:r891e;trsa
ogssnf,srp e .ra,rr,rar errapod epzurn8

pl 's?l8ur Jopeuolsrq o opun8ag


'soPlun soPPlsA so ?red ,curle1,, tdorng
up of,qpl otus:errJ op o,rnnpo:d oa1:
-qu o aluaurergerSoa8 rerolsap ep rugp

'-

,le

srcrf,os sassB) s?P ernlnJlsa ?p

aslpue 'og5ewuop ap srBDos s?IroJ


sep a upqelrdn opelsf op opnlsa oe 'BJ
rruguora ogjpz!eryunur sp oluaurr oru
o 'opnlrqos 'sEperloss? - (<selarluof,,,
srrrlguralqo:d ered elsxreur elnllnl ep
apepnu8 ap orluac o rensap ap zeder
sa;epdod selnl sP ruof, ousrxreru op
og5rrgruna: p,rlssod eun ura e,rrlsodr
urg adlon e1a6
uos.rapuy l-r:a4'9761

rssnqllv 'a4les 'snfrew 'ouJopv

'rps:oy 'sr.op1 rod epeluesarda: elsrx


-reur og5rperl apue;8 ep errugperep e
Iua 'er.rer11dxa 9161
'Blf,uglstrl
"u4tlq
ap Epef,?p ep sopeaur rua e;:an3-sgd

op oluuulouasaP aP oPrtr op ulu

'Dlsrlrtros ef,rryod ep

?rrrn urof,
egorgadrq
"Uo.Be
"f,q?lsa
ap og5eurqtuoc eurn
opeluaurradxa
pr.ral plueprf,o orusrxrBur o 'aluelpe
sreur opueradsa orusruJoJJ o 'orlno
P 'Ousruq?ls o 'opl uln p 'orusrz
-Eu o opuel 'solusl.rrluolnP ap auos
epol .rod oprurar4 'lerpunt{ ErJnC

epun8ag JolJalsod orlurguof, ot


-ualu^lo usp p oplr op roFelul
ou opltrrnpelue opuel 'enbI^eqrlog
ogSnlo,rag-s9d edo;ng ep s1e.r1uar
selsrpllder saspd sou oFg.rado o1
-uetul^oru op sPlor.rP se^rsserns

sPP

rrged r oplngrlsuoo as Brrat pluap


-rtro orusrxrBru o (uosJapuy BJBd
'e:qrtod-o:rrge1

aluaJJol ssap sag5ela:drelur st;nl


-ng e.red saseq se .reluesse norSol 'ol-gze; oe 'g 'opoFad op srBuorlpuralur
a sreuorf,?u sasself, eP s"lnl seP ?uerl
exayduror eun ap .roualur ou
?l
"JrllJr
-sxreru og5rpe4 ep ow6ap o nozlltJol

uosJapuv ]Jad'096I sorre sop Iug op


srluepn6a a sarepdod seqo,rar sapuzrS
IPrpunIN PJJn9 eJrulrd Ep oql

owslxJary o atqos sagSataplsuoS owsua

-rder opumu op o4uef, ou sJepdod

-a;sap o e;1ua nado;n oursrxJ?tu op


eslgue p op?)rpep '(9L6I) Iq#apDO

o rof, 's?rue{ 89 p orew o 'ppltp


ruas 'ro; olrlgu8rpe;ed oluaruoru onr
'i096l soup sop rug ou ope5ue,te elsrlPl
a srlu?pnlsa sBllo aJ sPp etuos

sP

ooIlsHNoS nss fis


r:)vlJg,ti|l

ailcTouadun oD m1ryrc Dp DlaJoIDu JDJadsoJd apnomap op,u


soP?un sop0lsg souailetuLvwo csapnnnc{'lp sD s0pol ap rDSilv

ro(I

OIHfld

sorufr@

sobre o resto do Planeta e Pelo interesse despertado Pela disPuta Presi'

dencial - tendo a'bbamania" fren


te -. o cotidiano pollco econmico
estadunidense invade os nolicirios
rnundiais e parece estar mais presente
do que nunca em nossas vidas. Trata-se de um momento privilegiado Para refletirmos acerca dessas mesmas
questes que foram levantadas em
diferentes momentos pelos maistas
nos Estados Unidos.
Para ampliar ao mximo o escoPo
temtico e, assim, trazer tona, Por
meio da diversidade das abordagens,
a riqueza dessa tradio, Podemos
mencionar David Harvey' Mike Davis.

Fredric Jameson, Erik OIin Wright e


Michael Burawoy: todos Perfazem
uma respeitvel amostra dos nimigos ntimos do imprio. Comeando
com Harvey - que, apesar de nascido
na Inglaterra, assim como BurawoY,
notabilizou-se como um dos mais
importantes gegrafos de sua gera-

Mike Davis, historiador

urbanista,

Capitalism e The Politics o Production,

em lrvine, por seu turno, um mordaz


crtico de enmenos como a favelizao das megacidades, o aquecimento
global, a pandemia e o teror militar.
Das notabilizou-se em di[erentes trabalhos por sua sistemtica tentativa de

Burawoy dedica-se ultimamente ao


projeto da "sociologia pblica", uma

compreender como a vida urbana se


tornou to catica e como a catstrofe ambiental no pode ser separada da
acumulao capitalista e do atual est-

gio de dominao imperialista.


Fredric Jameson um dos mais

destacados crticos culturais dos


Estados Uridos. Autntico pensador
dialtico, esse professor de estudos
literiirios da Duke University sabe como poucos desvelar as lutas de classes
encobertas nos produtos miditicos.
Sua teoria da lgica cultural do capi
talismo tardio, baseada parcialmente
na mais importante obra do economista beiga-alemo Ernest Mandel,
recoecida mundialmente como uma

o trabalhando na Tohns Hopkins


University, em Baltimore -, Podemos
dizer que ele restabeleceu as principais

das mais consistentes crticas do ps-

deteminaoes conceituais e histricas


da teoria marxista do imperialismo.
Retomando o eixo das relaes ente economia e poltica, um dos muitos
pontos que Marx apenas esboou e no
teve lempo de de(envolver satisaloriamente em snta magnum oPus, IlarveY

Burawoy so dois dos mais influentes


socilogos marxistas dessa gerao'
Especialista em estratificao social,

foi capaz de evitar as armadilhas


subconsumistas Presentes em Rosa
Luxemburgo e fazer avanar a teoda das cdses irsPirada em O Capital,
por meio da anise dos PrinciPais
fenmenos poltico-econmicos dos
limos 35 anos: a financeirizao, a
mundializao e a Poltica neoliberal.

-modemismo j intentadas.

Erik Olin Wright e Michael

Erik Olin Wright desenvolveu uma


das mais importantes e sofisticadas
renovaes da teoria e da tipologia de
classe marxista de que temos notca.
O debate que se seguiu publicao
de seus trabahos dedicados ao desenvolmento de um esquema capaz de
mapear as variaes nas estruturs de
classe das sociedades capitalistas mo-

bilizou alguns dos mais renomados


acadmicos marxistas do mundo.
Por sua vez, Michael Burawoy, professor do Departamento de Sociologia

da Universidade da Califrnia em
Berkeley, um reveenciado estudioso das transformaes do trabalho
na contemporaneidade. Autor de alguns'clssicos" sociolgicos, como
Manufacnring Consent: Changes in

tc ffi

eo

cro tsaec,rr

the Labor Process under MonoPoly

professor da Universidade da Califrnia

espcie de abordagem radical da dis

ciplina que busca fazer com que ela


transcenda a academia e se envolva
com os movimenlos sociais sindicatos, mulheres, negros - na defesa da
sociedade contra o desPotismo dos
Estados e a tirania dos mercados.

Como salientamos. se em 1976


Perry Anderson aPostava em uma
reunificao do marxismo com as lutas populares, importante dizer que

possibilidade, ao menos Po enquanto, falhou, O marxismo estadunidense que floresceu e se consolidou


aps 1968 deparou-se raPidamente
com a era Reagan e o neoliberalismo,
a queda do Muro de Berlin e a crise
mundial do socialismo, as guerras
contra o Iraque e o t1 de Setembro.
Ou seia, por muitas razes, o marxismo nos Estados Unidos simplsmente no conseguiu reviver a discusso
eslratgica dos caminhos pelos quais
o movimento socialista seria caPaz de

essa

superar o Estado capitalista, permanecendo refugiado na academia.

O revolucionrio tusso Leon


Trotski afrrmou uma feila que a Pimeira tarefa do militante socialista
que vive em um pas capitalista central criticar o prprio imperialismo.
Apesar de todas as dificuldades, o mar-

xismo estadunidense no deixou de


prosperar nessa herclea tarefa. E, por
isso mesmo, pode nos oferecer chaves

explicativas fundamentais Para compteendermos o momento Presente' d


Ruy Braga professor

de sociologia da USP

l rv:i.r i?Jrcr m

e;ed
og5npord ap seru.ro3
"Jrlgquns pDualod o opuuold
rP oluaur3uorlury o reP
sens ap o,ulru8or
xa Brtros ?PI^

'opezlqol8 ouls ellde) oP


sopr.rg soduel sopd eluenbasuof, o)I1
-Ff, Urn e sElsodlur saglsanb sPp ]uol
assp nb oleo.rd urn Jrn.4suol red
sarJrpuol se JerJ? ap a al ala'og5nlls
PSSaN'?Uef, rJaUreIlU9 OrUOr Ol?rptUI

p epeuBJsap'"lrul?]slssl]ue eflllJl
e Fn)lalur
ep odrl Janbpnb

" "sse

EraJsorule etun p o!5euJ ? a ?PJanbse

ap ernllnr o95rp"rl aluaJsarolj: ?run


p oluue8ed? o roJ IBrPunu olluglu
ouror sopru sopEls sop
-a8aq Japod

-uaa.rduor 9 rlsodo:d ehr epequadrua


leJnllnr eJrtrIJr en .rod essa.ralw as
ruanb e;ed or.reru run rua as-mlqsuof
'opDuas assag 'erpue8ua o
"Jqo
"ns
anb og5rnlrs ep seltuq so Jpuersuprl
a:e1u1a.r essod anb:opesuad um rznp
-o:d ep elsqeualeur l"Jn{nr EtrrtFl ep
o95rpe4 ep apeprcedec ep oydruaxa run
oluof, uosarue ap t.rqo e resuad:opar
-aJ"lf,sa sreru rs pod anb oqre seur
'sarolnE sassp oprorslp ou ng ;porrd
-9:d sorysgdord e.red rrzqrln a .renlrs
sou soruapod anb ru rurlss urn p
eur.ro; ura rSaqo sou oluauresuad onr
ur9n31e 'eas no '(qrszlerN a xl"J

opll ras a ap ala 'oprSal nas ap pDual


-od o rwql]nqns o9u ep ug e 'enb ap
ueueqrng ueI 'equrl ?ursaru ?N

run 'errd

ep JoppprmJ o oruotr 'aluaruElneulEop,,

og5?plosuo) e ?)rcul nb erlu?prssrP


ap pruroJ rnblEnb e ef,rtguralss o5
-rngesJd ?p sosorlrurad solraJ sol

-mlu soP lun 'aq"s as oIoc 'soplur


sopBlsg sou ar q oluIuesud oe lFsoq

aluull"lnf,4J"d

OlUaUrOrU

?Jrenc uad Iua ale

aP aPprsra

lun

eu Brnleral{ lua as-nolujoJ 't6 rua


opl]srN 'opBnlls 9ls enb wa ?rr.rglsl
?JOr{ ep e l38nl oP eluor rBP aP rul
l of,J?ur assa rrnlqsuoJ eJpd nb qEs
uoselue 'orq?lrP olltF? uIoq ouroS

o)r!lod

olugls!rl oluarepunl
'ol-9pnuJ rgd nnqrJluof,

ep Ierlos eJarl alua8rn sreru za,r rper


e Iof, opunur o Jef,lldx p 'eloal ?P
aoq a 'egosolg ep eya:e1 e opuelun
1e:grporu e.red ;apualue ap opuas
enulluof, oglsanb ? 'rcnpr ap odq assa

'pnrd p serqo seP lln?f,nod aqrrl{


ap op5r.r:sap e .resn erud) os;nosp urn

-ueJp

'prnlpr odurec o^ou run oruor selu


ssou eu rolne apuu8
'el.roal ep
"ra spudp olu
rIn sBru ourol
'8uruue6
Ieqtrry{ zeJ o oruof, 'ol-9Jeprsuof,

uequodo;d - so311re ap euatuar ?um


eP srPlu a so.NI aP erztP
souaur
"Iun
oyad aoq - erqo ens ap sosorpqsa sop
sun81e anb zcgqsn apppaue essa
'n1n8urg apoputapoytr y vta
srwaqlloau sodual so .rara.ra;o ruapod
sou anb op err5ngc og5ercarde ens rua
?p?luaruaduor brpral owst1o11do2 op
p,tn4n2 wq7 o no owutapow-sgd
o 'alunl]ur sreu or^1 nes ze,rpl 9 anb

ou eluasa:d op so4arug:ed sop esrcard


og5ezr.rolJpJeJ ens 'epure 'no 'asBq ap
sag5eurruagap sep eluor ? (soJnf lllol
'rrluasarde errr anb 'oqo13 o opol .lod
ogsuedxa rua eurlsrs run ap
"zarnp
elad epeac;ac oSol'oluauour op B r]
-a[qo apepqear ep apepllqrssod p
appJaqrl ap opluas ou znpe.4 as anb
',,lerntnllsejdns oltp?Jf, ap ossalxa
um eP o9ssrue 3P
8,, oulol 096
"ra ?ns luesretu
sow sop og5ezrraprJpl

9'olduraxa.ro6 e:od9 ap sesrlgue selad


'?pure 'e plsrurporu a elslear og51pe.r1
apuerB e a;qos sopnlsa solad 'so:u9;1r
-ad saqud sop eruaur: oled opuessed
'soap1^ ap og5npord q eu.rapour-s9d
untalmb.rs Bp opul 'serp sossou p trrB
ap s'eurro3 sep sopnlsa uro: aluasa.rd op
Egosolg e Jas p oruslueur op og5rro,r
e re4pnle e.red selro8alec se,rou ap og5
-?l rJoJ e uaNrxaor 'srqo esuelx ?ns
rua orlrrtrlsa ? ql lernlp: epeu anb
alap razrp as-apod oleJ C spuorl"u
sag51pe.4 a solunsse salua;a;rp rod zer

-o^ asseJalur run

e ?rr.rga1 og5ua,ru1 a1

-uapuaa:d.rns erun ery 'o95zrpqo13 ep


e:a ep.ropesuad apuer8 orraruu4 serp
sossou ap saluegodurr srcru srcnpll
arlua o951sod ens e5:ecqe e e1
-rr1 so

-u:ad

essa z

e,rqnpo:d elsodsa.r eun

ernlnrlse uoswe J1;pa;g ap og5ua,t


-.ragur

y ;ourqplder op orluaf, ou opu


olrtlJ urn lBurol a p

-asur elslxJBru

sYrtNsor^oud sc

oli\.\3:)

'lolcos Dpm0p

!s11 \.rx\

lt

o\uafln olumtmuol"w{ ud.oJd nx owaataor p u1{n


DrqgTns optnpord 7p suuols0 Dryrnm uosTtuo[ waq

IBrnnc E

.t

rr

Y(IOOIJ\TIS O

O primeiro grande passo foi estabelecer as conexes entre esse projeto


intelectual e o pensamento europeu
que o tornava possvel: sua tese de
doutorado, publicada em 1961, aborda
as formas do engajamento Por meio de
um estudo do fundamento ideolgico
do estilo de Satre. Seu segundo livro,
Mqrxismo e Form.t (1971), apresenta
estudo iluminadores da grande lradro do que se convencionou chamar de
marxismo oidental, representada nas
obras fundamentais de Georg Lukcs,

Theodor Adorno, Walter Benjamin,


Herbert Marcuse, Ernst Bloch e do
pprio Sartre. O projeto de Jameson
vai dar continuidade s realizaes da
teoria crtica e atualizar seus resultados mais produtivos. Grande leitor de
Hegel, sabe que o verdadeiro assunto
no se esgota em seu resultado, mas
em sua elaborao. Um dos objetivos
do livro lrazer a boa nova da dialtica para o centro irradiador da ideo
loga liberal, para um pblico leitor
encharcado de posit ivismo. empirjsmo e pagmatismo, em que a careza
a regra que simplifica o raiocnio
e apaga as conexes entre arte e sociedde, critjca e conhecimenlo, histria e conscincia. Na contramo da
fragmentao vigente, ele vai recolo
car a os grandes temas da dialtica: a
questo da totalidade, interao ente
sujeito e objeto, a reao da parte com
o todo, do concreto com o abstrato,
a

do intrnseco com o extrnseco, do


existencial e do histrico. Trata-se de
retomar e avanar nas grandes frentes
abertas pela tradio. Reaparecem em
sua obra a fascinao de um Lukcs
pela periodizao histrica e pela forma narrativa - para Jameson, narrar
o grande exemplo da dialtica em funcionamento -; a noo de Benjamin
da arte como alegoria que deixa ler o
que a histria oficia oculta; o gosto
de Marcuse pela crtica da sociedade
da tecnologia e do consumo; assim
como, para usar as palavras de Perry

Anderson, ' fluncia excepciona de


um Sartre" para descrever o mundo

intransigncia frente simplificao escondida nos ideais de areza e llun

degradado criado pela preponderncia


incontestada das mercadorias; e, ainda,
o respeito de um Bloch. figura cuja in
fluncia vai ficando cada vez mais mar-

cia que so ensinados como normas

cante, pelos sonhos e esperanas araigados em objetos e obras de arte, que


ser trabalho da crtica desentranhar
De Adorno, sobre quem escreveu um

livro de grande inleresse, fica a marca da ambio de manter constante o


trabaho de negar as limitaes do que
existe e pagar o preo de ousar levar o

pensamento para alm de si mesmo.


Na esteira de Adorno, sabe que a representao da totalidade exige que se
construa um idioma a contrapelo das

tendncias particularizantes do pensamento hegemnico segundo o qual


cada acontecimento nico, desgarrado de determinaes.
Esse o fundamento histrico e

poltico do estilo de lameson. Muito


se escreveu sobe a sintaxe retorcida de suas sentenas, que buscam

desempenhar a tarefa difcil de aiar

rigor estrutural, crtica imanente

prognstico histrico. Para seu colega


britnico Terry Eagleton, le conseguiu
forjar um modo de escrever ritrico, que
evita tanto a transparncia anmica do

estilo anglo-saxo quanto as obscuridades muilas vezes intratveis do estilo europeu, estruturando uma prosa
a um s tempo densa e lcida. Para

Perry Anderson. autor do melhor i


wo sobre Jameson, sua escrita "ecodiu
como uma .rie de fogos de artifio
na noite sombria do ps-modernismo,
transformando suas sombras e opaci
dades em um ableaa reveador'l Penso
que, seguindo a explicao do prprio
Jameson, se trata a de uma adequa-

o esttica de forma a um contedo


que a demanda: como o pensamento

dialtico de fato um pensamento


sobre como se pensa, "um pensamento de segundo grau, que se debrua
sobre um determinado objeto e ao
mesmo tempo retm a percepo de
suas prprias operaes intelectuais",
preciso Lrazer es.a autoconscinia
inscrita na prpria prosa. Desse modo,
a complexidade da escrita um ato de

:r

:It

nas escolas de letras e nas redaes de


jornais. A verdade das relaes sociais e
sobre como a cultura lhes d forma no
est certamente na superfcie da vida
cotidiana em uma sociedade como a
nossa, onde a ocultao essencia para
o bom funcionamento do sistema. Se o
capitalismo sempre buscou esconder o
lanto de explorao e iniquidade necessrias para a manuteno do mundo
sob a gide da forma mercadoria, a
ofuscao s se acentua na nossa era
dita ps-industrial, que encobre a luta
de classes sob a saturao da mdia, e a
fragmentao do sujeito sob os praze
res serializados do consumo. Jameson
contrape imediatez da apreenso
plana das imagens o esforo e o tempo necessrios para a reflexo, para o
desmonte do senso comum e para a
possibilidade de ir alm do que -

lntervenes fulminantes
O leitor que se permite levar pelo itmo desconcertante de seus pargrafos
pode ganhar, alrn do salutar exerccio mental, uma nova pespectiva para

pensa os principais itens na agenda


de discusso intelectual do momento:
quase todos eles so objeto da reflexo iluminadora de Jameson. De fato,
sua carreira pode ser vista como uma
sucesso de intervenes fulminantes
nos debates mais candentes da poca.
O primeiro grande entrevero com as
concepes vigentes do que se convencionou chamar, em liLeratura, de crise da interpretao. A voga em 1981,
ano da publicao de O Inconsciertte
Poltico, j era decididamente a que

viria imperar at nossos dias, a da


textualizao da literatura: os textos
seriam mais um objeto no abominvel mundo novo da coisificao. A especificidade da literatura se esgolaria

i7 ..t\:..::.::..11 | i1ji

seg5e1rrull sep orlsrgar lun 'ul?qulel


'a sofasap a sa9ierrdse ap oxaldutoc
urn odrual 9s run e 9 anb 'err191sa og5
-npo;d ep sopergru8rs ap ezenbrr e e:
-ne1sa: uosaure{ ;od eptSo,tpe trrllod
?.rnlrel P olualuI^oul o 'Far aPePaIl
-os pu

or[ns op orupcap olad errdgln

og5esuaduror eurn oruol euor:un; enb

'oursrulpou op ?Jreur 'ne op og5ecg


-sulur erun rua as-er8n;a.r acueruo;
o :og5"z{rtuElJur ep og5erayaee e e
olfxe - oJlual slPur eJe er o9u puo
opumu urn Iu seueqe saPBPlunuodo
s" .rerqel e a ouraPou-sgd oP oEu
no er)uglsa e .IEnf,srp ? solu"trrPP
sou sopol :olls p euelqoJd uJn e
ssrznPar as eF s oulol FIPunu IuaP
-JO Pqla ep oEsJ ?^ou B lllnlslP lu
uaz?.rdruof, es soPol seuetun{ seDu?Il
(oPunu oP eIJIIod a oprP
sp ErJse Eu
-ed owof, epr8u og5ezlp,ttr gs eum ap
erceruardns eled opelna alurula^Iru
nsa-rd :as e 'sag5ezrpr.r: ep

anboqr o

grs Z olnl?s op erluao o6anb e anb


'uo13uqun11pnrueg pJe JEH ep rossaJ
o;d a ouo8glua4 op Blslprrdse o ou

-or'rueurepord sopequ,qe e.rngun[uor


p selsrlus so oluenbug oper:aru op
;ecolo: e :ezruorped ostra:d
o5r,t.ras e
9

anb apepraua8o;alaq EuaJ ap onplsaJ

o oruoe epure ruerado seJnllnl s]uaJaJ


-p se 'opezlpqop opunur urn ru 'our
-nsuof, op sappprsse)au sp ;unbape osrr
-a;d 9 anb epr,l ap opour run ureuepro

anb sa.rop.t a soprcgru8rs p op5eu,


Ep erJse 'BJn{nf, e r.red o1ua as e1lol
y eutardns

so8olgapr sop og5uale

-reura.r

ararrd ope:,rau op o5r,rras

erce.rloruap e 'o^ou ap

ser411od sagl

sanb sep a - peplueumq p lernleu


opelsa o 9 oruslplrder anb Ia^lnrslpul
era;ed trualsrs op so:rugEro spn1ra1a1
-ur sop 8trr19 eu Pugt - selluquoJa
sarlsanb sep as-e:olsep Enltraalu al
sqaP oP oJoJ o eP?Pallos ^ou ep
.ragrel o fllnrsrp ? e5aruor roparua,r
opel o 'sopunru srop sop olrrglslq oPIs

o tug oe ope8aqr a urrlrg p oJnI^J


o opeqnJJeq aluasard op:a1g.rec o
arqos ? er{letsq apue:8 trutxg;d y

stetnlln) sol!ls!

'ocr11od aluansuocur
nes ;eraql e ap,rmba o.r-?Ja{ o}xa um
:e1a;d;a1u1 rrSoloapr pp a errgtslq ep

oursrpr.radurr op ogsuedxa e uro: '67


oTnl?s ou peprsualur ap oluod o,tou
a8uqe asr.rc y 'apepaoos essap og5tl
-uaru8er; a og5ezlpturunrtsur e ruol
oluEluasap op otruauJoru o ourof, ?lsl^
y aprpr,r.rlaqns ts
9 Surssrg ap r.rqo

-s rpplou a.reln3rlrt re,L anb or.rgra1q


oru?8 o 'af,uBuror op p:n1n;1sa otd
-yrur.rd ou eurro;su?rl s elru?If,suo:
essa oruol e4sour e ?ezPg aP sBrqo scl
-raurrrd sep epe.r1uaf, a alueguololne
'ePP)Urun aluaru?^q?lr elru?f, suol
rslpue alg esanBrnq apepl,naqns
" og5eurrog ep errglslr ? ul?qurel
ep
<pruoC qdaso{ a Surssrg a8roag
'lezpg p erqo ep auexe op olaru .rod
ou epe5erl 'Blsrpr lueuroJ op
v aPeParlos ep sIPaJ sollu
o:,rr1

"Lrglslq

uof, so 'e 4f,uru8rs souaru ossr rod


ogu sBuJ 'Pugur8elul etuJoJ ap ra^los
-e: ersnq anb ocrlgqrurs lerlos ol run

? 'seluergru8rs ap olrgleap o8ol un


ras ap a8uol '"^rlt.r.ru PrdgJd V

's9u ap .racanbsa as
09 o9u saluuelle saPPplssatrau sens
enb ap ezepar .ra1 sourapod 'urg nas
'eurennC ouoJ 'oprl3la.I]ap no 'oel

uln seur seued? rua 'olduraxa rod 'e-op


-uplu.roJsupJl 'EI rur;dar no elgcanbsa

rod ruac.ro3isa as socr1,r.r: so anb sreur


JOd .e\llo) e a lenpt,rrput ertle:d e
sr^groxeq slu4l ?rolor anb o'oesap
o esnra.r anb o 'araJ,, anb o a Brrglslq
e anb e.rlsoru uosautB 'oulnsuof op
orugtslq oluau4
Oluatulla?lu
aluasa.rd ourata oTad

IO^UaSaP OP OPrluS Op

sa ap sodual urg opolgtu ap sag6anb


a ua3en3u11 ap sosn eJqos sagssnosp
sElugul ru s-ul?PaJua oluaurorrJ s
-sa resued wer.ra,lap anb sg 'ossoo;d
ssu rr.roJJatur apod anb u9n31e oru
-ol souaru a IBrJos ossaro;d ou rua8eu
-r8ua eJaru ?run oLuo: aqac.rad as a1a
srcIu 'ap?parf,os e oP?lo$ onP,r pu

o arlua og5eredas e gp es sreur oluenb


:opunlu assa rapulu ap P3PIIqIS

-sodrur eu ep; es swur 'ogie.Ioldxe ep


a oqpqe4 op epeprlear e rue5;e;srp
a selPJlSqP UTeUJO] S Sernlnrlsa s?ns
sreur oluenb :orprel orusqelrde: o qos
Iertros Bpr^ p o95?uaqe ap ossaro.rd
operalare op o5ro;ar a tutolurs 9 o95t1

-ard;alur rp apeprtqrssod ? arqos ogs


-snrqp errdgrd y seg5eururapp sessa
ruersnq anb so ered 'le^ISllalur 'otuel
-rod 'a 'Terlos e of,ugtslq Eas oqu enb

rpeu gq ogu anb aluaf,uhuol

eruJoJ

ap elolor le 'oPBuas o erqos JrPIraP


apod as ogu anb opueleJ sopol ogls

puo aluarqu urn rug og5artp essa


Jeua^ul r uoserus ap oJ^ll O
;p95elrdralul

a1uo3,, :3e1uo5 uesns eulnbror B^ou


PrqFr Pp oEsua atunuul lun aP olnlp
ou oprunsar ras apod oluaurr,roru o
opol 'og5rsod ap epeuol no e nerurgP
.ranbpnb ap epeprqqlssodrur e reur:ge
a olxal ou uraten8ull ap osn o JPzIlPru
-alqord er.ras errl.rr ep pdnur.rd o,rBa[
-qo o or9ll[ o$al oP pepllEuor]r
e

rueln.4suoc anb ser:gurq seg5tsodo se

.leluorsap ras nossed apr39 essa qos

er.rgr{ asllgup pp o lleqo


-nr1sa sgd ogse,rur

tp

e1srrcrn1

o5aruoc o opuer

JBru 'BlsrFnp oEzEJ EP saIq so ..eP


Pra^ e r4ltreP ep oquoq, p eueql
anb rua sut1do11
T nb o
"r?unuap eu eIf,u?raJuotr
suqol epeprsJa^run
euJn 996I lua nep 'ePIlJac sanble
'ol5nJlsuolsp ?p ?d o :ecqsgos as o1
xal op BpPIosr oEsr^?P erruvururopeJd
? '016 souP sop rD.red Y plros epr
urof erJglsrq e uo: sar5e1a.r sens
"
opuerrs 'orusaru rs ule olr9.IalIl olxa}
o resuad e sopo] eursua '06I soue
soP sug so aPsp 'efpFf, B^ou t puo
efltu?P
'?uBtuaure-llou eIuaPBr
"u
-rda eu:o; ap arsarog oSdaruoc essg
'euuoJur a urro; p enb ort.t-olstq-or:gs
olxaluotr o uror og5elar erunquau no
ecnod ruor'pq;a,t oleJa]lP urn las ura

o formado pelo complexo econmicomilitar, claro, mas isso poucos diziam.


A interveno de Jameson apesenta um ponto de vista que reordena o
debate. Ele mostra que, longe de ser

um ponto de chegada nico e iner itvel, o capitalismo contemporneo


corresponde a mais um estgio do velho sistema. Ernest Mandel j havia
dividido no tempo essas mutaes:
hour e trs momenos fundamentais
do cpitalismo, cada um marcando
uma expanso dialtica em relao ao
anterior. Aps a Revoluo Industrial
do sculo 18, tivemos um primeiro
estgio, o do mercado, marcado pela
tecnologia dos motores a vapor; depois, um monopolista ou imperialista,
apoiado na tecnologia dos motores
eltuicos ou de combusto e, em mea-

dos do sculo 20. o e'tgio multinacional, marcado pela produo de


motores eletrnicos ou nucleares e
hoje oficialmente batizado de estgio
da globalizao. O passo frent que
d Jameson demonstrar que a cada
estgio corespondeu um estilo cultural - o realismo da era do capitalismo de mercado sendo sucedido pelo
modemismo da fase metropolitana e
pelo ps-modemismo de nossos dias.
Mais imponante do que essa periodizao de estilos mostrar que a lgica
que azeita o funcionamento do capital
nessa sua lase de expanso mxima
cultural. Isso quer dizer que cada vez
mais o sistema. agora planetrio- requer uma sociedade de imagens voltada para o consumo para "resolver" as
contradies que continua criando. Se
antes a cultura podia at ser vista como o espao possvel de contradio,
hoje ela funcona de forma simbitica
com a economia: a produo de mer-

cadorias serve a estilos de vida que


so cdaes da cultura e at mesmo

flnanceira apoia-se
em argumentos culturais, como o da
"confiana" que se pode ter em certas
culturas nacionais ou as mudanas de
a alta especulao

"humor" que denubam ndices e arrasam economias. A produo cultuml


tambm se tomou econmica, orientada para a produo de mercadorias:

basta pensar nos investimentos que


funcionam como garantias do interesse
de filmes de Hollywood.
Nessa conjuntua, a crtica cultwal
pode ser um eficiente instrumento de

descrio do funcionamento da sociedade. e justamenle esse um dos movimentos centmis do projeto de Jameson.

Lanando mo de categorias como


"mapeamento cognitivo", ele interroga a produo artstica contempornea
en.r busca de indcios para a dificil tarefa de mapear as presses e limites
impostos pela acelemo constante de
um sistema que atinge tal extenso que
excede a capacidade do indivduo de
se localizar e, principalmente, de tomar distncia do que , dificultando - e
muito a capacidade crtica. nesse
sentido que a obra de arte, cujo material a experincia do vivido, tem
parte com a formao da conscincia.
Mais do que isso, e retomando Bloch,
ele insiste que a forma artstica acaba
sempre por buscar figurar o desejo de
uma experincia menos espria, uma
conscincia antecipatda que busca
expressar uma concepo diferente da
que a ordem atual repdme.
Esse trabalho do desentanhamento
da esperana em um mundo marcado
pela reiterao constante da inevitabilidade do que constitui uma das carac-

tersticas da originalidade de Jameson.


Em seu livro Marcas do Wsvel, ele
demonsha como, mesmo nas produ-

es mais comerciais do cinema,


possvel divisar uma dialtica entre
ideologia e utopia, entre o existente e
o aspirado. Na medida em que a falsa
conscincia repete a lio da inevitabilidade do modelo de vida em cena
no momento, a tarefa de romper com a
inexorabilidade de esperar apenas mais

tzl

do mesmo toma-se mais urgente. Esse


o sentido de seu livro Archaeologies

of the Furure, publicado em 2005.


Ostensivamente um estudo das formas de erperimentar futuros altemati- os livros na trdio de Utopi.q,

vos

de Thomas Morus e seus coIrelatos


contemporneos, as obras de fico
cientfica -, o liwo tambm um chamado retomada da funo utpica
da crtica cultural. E antes que algum
dos nossos camaradas mais empedernidos se escandalize com o aparcnte
idealismo de tal proposta, vale lembrar
que, para Jameson, se trata de pensar
a utopia como uma estratgia polilica de ruptura com as inevitabilidades
do presente que ameaam colonizar

tambm o futuro. "A persistncia de


formas utpicas" a resposta " convico ideolgica universal de que no
h neuma altemativa possvel". Mas

formas o afirmam forando-nos


prpria quebra, e no nos
olerecendo uma representao mais
tradicional de como seriam as coisas
essas

a pensar na

depois dessa quebra.


Fazer da crtica cultural uma das

formas da mptura necassria com a


produo de infelicidade que caracteriza a paisagem devastada da mesmice
globalizada o grande plano que nos
lega esse intelectual mpar Claro que
ele sabe, como insiste nos ensaios sobre a globalizao coligidos no Brasil
em A Cultura do Dinhero, que ainda
no temos notcia de nenhuma conscincia coletiva capaz de se opor hegemonia do capital mundializado. Mas
isso. insistiria Jameson- apenas mais
uma razo para lnantermos aberta uma
brecha na qual o futuro possa chegar a
lutar para existir E
Maria Elisa Cevasco professora
do Departamento de Letras
Modernas da U5P

'narsPue.r BlusBluJ o ou uIn iuIl.rag


ap oJnJ^I op soJqurols sop e nadoJn

Frros r?]s-ujq ep oPelsg oP olulx


op 'opr lo uasaPqns opunlu
-essaSua

ou oulslluuq^lo uasaP op ?ruglEJ pP

'016I souE soP oalgr]d op esutr so


'selJse sens s? sBPol uI ep+eP 9lrl}.1:)
p pqolS otaoJd ouro) ourslxreur o
PJIUOI .pJ U,, Iun SeUJSatII Sela lueln8
tuP.ra^ouold olsll
-Ja a aJJESSeru urn

-r}Idel op eluaJede o!5Ezrllq?lsa elad


seppre8 otuaurBsuad ep seuroJ se^ou
s? 'odlllal-oraur ssN sEJIeq?uIJl s?^
-ou nolnlojd outstxteur oP o^I^ srelu
o 'IIIqrg ap oJnt{ op ?panb R erran8-sgd op apualsa as anb opolrad o1q
lla,r1ssod aluozr:oq ouror
eu9la1o.rd og5nlo,rer e equq o9u enb
'opBrurar opunlu op ef,plrf, e lue(uEl
sn rog ogu

(psue.rg 'aruS 'r!uelC

ap elors:J B) ..puapDq, oursxr?ur


op Joqlau o srod ?peualle trnlnr

rp tl8oloapr ep opnlsa os .rgf,rpap as


(Errl?r os o.rlsgle) e opar naqarrad
'opPssed olntr?s ou 'anb alred elanbe
opnprqos)

"lsrreur

oluauresuad op

rorlaru oB aqnol 'opques o oPol razvJ


acarud ossarSord op etSoloapt e anb

ura 'sassa ouror sopopad Iug'686


P 056I p apua$a as anb opopad ou
na::olo ugqrueg anb o souu no sleru
roJ'opow osso.tt oluerutosa]r a og5ez11
IqBNa ap aseJ eurnu norlua (opupqPle
relsa er:a:ed anb) oursqelrdv: o anb
ru 'olgl a gg1 arlua apualsa as anb
'opoFed um uassrquedtuoce soxngar
olrnur noprel

oursrxJeru o 'sgrlD odul ocnod 9le


r4us rurazg s PIlos .rBlsa-uq p
opelsg urn ap og5e,nlaJa ?u solg?uq
so1nr1 sofnr'elE.rtrouapelf,os BpEl
-eporu ep.ranbsa eurn p (sou" 0S ap
er;ac ap o8uol oe) o9suelsB eP 'sndoJ
-na sorr9uor)nlo^ar soluaulotu soP
Blouap ep'of,q?t,ros op[o:d op ttrugl
-e3

egaldruor ep erralsa

e ourqplrdv:

nlt opessed o1n:9s op urg o sertr


'97 o1nr9s op orr391oap1
a ocqllod ougut8erul o Jpllqq e nos
sed a odual o nar.ror e8.rnssa.r a a8rns

-etrrselueJ souaru ogu u g olsattuuyll ou

op o,,irle8au og5vzrueS;o ap opord ou


-ol oujsrxrlru o luurPf,IlsrrP llnlJel

so a selo.rrap se anb e:ed

opu'eqBS as ouroC eg9r1q ep euod


rageq urena,red sag5nlo aJ sB '(,,r8 ou
?rrueursp opllgs ? anb opn1,, err.r98

el4gurelqua ogssaJdxe enl) noJaqrl


orusqelrdrc o anb lsopltuas so sopol
rua) sesonr5uouJ se5.ro; sep a1ua,r1os
-srP a BJop?urroJsuerl rcrugurp ot8
-ol ropru o 'o)r8glo1ue olagued nas
urualansa qa8ug

a xJE

.{ opuen

'rer alrou u oprrcnb reuroler soJl


-radsa sop ezarnleu ep 9 se1r1 socg-u.r8
-oleureurl so.Jalue'setrtrg1 sag5tln;ar
'apBprluapr p ssFtr's?f,Lr-o3?rusrluEJ
seg5r:edesap 's?pul^ 'sBpr rod noss?d

enb orlcadsa op rua8eur e 'ru?.rm8as


o anb selsrxreur sop e x.r"W apsCl
'opu u o'oEol'
e errepuor
"do;ng
orrguorlnlo^r ?ruselueJ run'o-t1ledsa

wn

:o1sal1uoytr

op eJnuq? ?p

"uelJe

-adsarpqs ure8erur r errssgp s-?urol


'oglua ap.4ped
6I olntrgs ou rrrulp
-o1:a anb sor:guorcnlo J soluerur,rotu
sop eraNa
'rtsrrnwoS o1sal1uo1,t1o
"u
ruerr'a.rrsa sla8ug a xJet{ 'souP osI aP

SIYT{ O]NOd VH

.t.11:rll{\IlY {):lSl ),\ \ }1.{

so44?ffirq sar(/p0cuad sarmuodun s"m1.u soP opxa{ar Du a oul?$a oluaumto8ua mt


sodnr? ua .JSW o outor soitrytlod soluaunaola Laa'opiDryDqoISU'Lm
ua$aau
"nb
ua DJrotD Dpo! lao) a?mssar %nW ap musDllm o'Inraqqoau
sagtD$a{Ilmr
oppowopDlTue\o{ap a owsEadoc opoltm{uoc ap aflrc apDrod?milnug

oHJSsds[o(t
ouJolal

Ainda no era aquele do Manifesto,

Unidos

mas o espectro do liberalismo selvagem, que, na onda das renomeaes

Iida)

"ps-modernas" (outro modismo inventado na poca do capitalismo estabilizado), veio apelidado de neolibera'
lismo. A hegemonia norte amedcana,
a financeirizao do capital, a de"truio consequente dos Estados (segundo a ideologia do "Estado mnimo' e
do pensamento nico), tudo que um
dia foi saudado como 'gobalizao'
varreu o mundo. Data dessa poca a
espantosa e cmica dirulgao de um
panfleto medocre mas brilhantemente anlenado com esses tempos. in lituado O Fin dn Histra. Como um
dos clssicos hegelianos de direita aos
quais Marx um dia se ops tenazmente, Francis Fukuyama corria o mundo
como byes de internet explicando como e por que as transformaes ha-

ce Bush e da WorldCom fa
com o etouro da "bolha es
peculativa" e a crescente negao do
processo de mercantilizao de tudo

que humano

-, surgem mais caros os


sinais de que as coisas mudam. Assim,
quando o capitalismo anuncia a crise
de sua supervalorizao, o fantasma
do Manifesto pode surgir de novo, do
meio dos escombros de sua prpria
crise, renovado talvez.

Segundo Leandro Konder, professor da PUC Rio que, com Carlos

Nelson Coutinho, formou a dupla de


pensadores mais importante do antigo
PCB. e que hoje se dedica a estudar. di\,'rlgar e reinterpretar o marxismo para as novas geraes, 'b lim da Unio
Sovitica foi ruim porque deixou os

Estados Unidos soltos no mundo,


fazendo barbaridades, mas teve um
lado bom, porque limpou o terreno

viam cessado e o neoliberalismo era a


razo e o espirito da hisloria. At aqui
no Brasil, no auditrio da Fiesp, esse
profeta veio dizer que nada mais mudaria e qe, assim, o prometido "novo
Renascimento' do primeiro mandato

para quem se dispe a estudar Marx


seriamente'i E, estudado seriamente,
Marx ainda tem muito a dizer: "O que
ele diz sobre a mundializao parece
mais atua do que a esmagadora maioda dos artigos escritos sobre o assunto

de FHC era, mais que uma expectativa,

neste nosso sculo 21'l

uma realidade lgica.


Mas durou pouco. Foi se tornando
cada vez mais evidente que o "regime

Nesse mesmo sentido, Joo


Quartim de Moraes. prolessor de 6

globalitrio' (a expresso de Igncio


Ramonel. edilor do peridico lrancs

Ie Monde Diplomatlque.

losofia da Unicamp, acredita que o


marxismo , "de longe, o mais importante mtodo de anlise socia de que

midia mais
claramente antiglobalizante de hoje) se organiza de forma que elabora
uma nova espcie de totalitarismo, no

dispem as inteligncias que no se


contentam com a morna positividade

qual, sob o slogar da "liberalizao1 se


pretende converter as "velhas" naes
em - nas palavras do professor Paulo
Arantes - "sociedades sem oposiol
sob a gide de um "economicismo fundamentali\la" que laria corar o mais
vugar dos marxistas l.ugares.
Desde as crises financeiras da segunda metade da dcada de 1990 at a
atual crise que atinge o centro nervoso
do capitalismo selvagem (os Estados

conhecimento terico s tcnicas de


gesto do mercado, de intoxicao da
opinio pblica, de governabilidade
etcl: E justamente sobre esse mundo
de inteligncias "mornas" que Konder
se aventurou ao escrever um de seus
dois romances, Bartolomeu, um livto
"marcado pela experincia dolorosa
da derrota, no da dialtica, mas dos
dialticol no qua constri um narra-

dos fatos consumados e dos interesses


adquiridos e recusarn se a rebaixar o

dor "representante dos vencedores e de


sua abominvel eficincia'l A mesma
'bominvel ecincia" que parece, aos
olhos da nova esquerda de hoje, estar
chegando ao fim.
Caberia ento perguntar o que te
mos com isso. Fm que ugar. sob quais
fundamentos, diante de qual tradio

esse fantasma que renasce sob as nuvens negras da crise do neoliberalismo


d sinais de sua volta e busca reencotrar seu sentido no nosso depauperado
mundo cultural? possvel repensar

ou mesmo atuar na reaidade poltica,


cultural e econmica brasileira sem levar em conta o pensamento marxista
(recentemente to desacreditado)?

Leandro Konder escreveu em


Intelectuais BrasIeiros e Marxismo
(1990): "no se pode escrever a hist'
ria do pensamento brasileiro no nosso
sculo sem falar na presena do marxismq. Em enlresla a CULT, o criti
co Roberto Schwarz acentua: "E enorme a contibuio da esquerda para a
compreenso do Brasi'l Para Schwarz
(que fez parte do j mitolgico grupo
de leitura do CapitaL ]oma e:unio de
jovens intelectuais universitrios dos
anos 1960 que se encontravam pedodicamente para estudar o livro de
Marx e procurar aplicar seus conceitos aos trabalhos que desenvolviam),
fazer a unificao do pensamento de
esquerda no Brasil uma tarefa cada
dia mais ugente. Desde Caio Prado,
Celso Furtado, at o pensamento cr
tico dos anos 1960, "se estava montan

do uma base de pensamento que podia

confrontar a histria do capitalismo:


quem introduziu a questo do mercado mundial no Brasil foi a esquerda'l
Por isso mesmo, agora que o "mercado mundial" escancara sua crise, a
esquerda, e sobretudo essa tradio
que aqui se formou um dia, tem tudo
a dizer - desde que seja capaz de repensar a si mesma e voltar-se crtica e
observao do mundo de hoje. Pois,
como lembra o professor Schwarz, 'b
marxismo como posio no crtia
pade da catstrofe':
O espectro na

histia

da cultua e das ates


Passar os olhos apenas pela

histria da

cultura e das artes no Brasil do sculo 20 significa perceber os indcios e


a presena, s vezes explcita, s vezes

implcita, do pensamento maffista, do


raciocnio dialtico e da sensibilidade

:pgJeluroJ,, ap etsl{slo4 'saruog slps


orlnug olned orrlFtr oP IeJluar IdEd o
pled souuErllo aS Elnlsod e^ou Elun a
cf,F?lsa p^ou purn elueurlF enb P5JoJ
? Iserg o rqos aP otrruJtr rBrllo o
nb lJq)rd JuJLUe^ou souapod '-

'oJralrsPJq

oualuol ou otrrl?lErP oJBa]

Iun ap opfoJd op sapeprlrlulod s?


arqos o9xaual a ?Peuolr P oluulu
-our o^ou ss rPurduor e.rEd
'urerluJJrp 3s ou onlgFds a EroPgz
rluarf,suol ?rlugll]ur anb rua oJglop

?]]aluqup or pqeJl urn ^ouold sou


0g ap slllu 9rl nb 'o oqlo e orun
odnlo o '.plugtrIlrur ?p souoJl?d,, sop
no (odnl8 op alurp..as ur?rEuas
-ardq, gul
a saluEry olned
"udg.rd
'oprpueC oruotuv opuenb 'olso8e ap
tua oplJJolo o oruor) steqep oru

-o:d 'sopcgtadsa ep urgp 'anb 'auyp


seqog oCn:8 op ogdp op sapepr,trle

sor.rg^ gp e1so3 o8reure3 9u1

eulurf, op..ePeuolar,,
olrur o"
"P
e{Es
orau ura eJElsap as nb) lutrar
?ual ap aluPrp 'oH leurS.rBur Brrraurl

or1ea1 ou eqpdsa as anb 'sopelpsar a


selsodo;d ua epecglsJa^rp '?lrlflsa e5
-uepnur elepepro erun ap soldruaxe

?P 'Snao a? aPapt) olurssnuef,sJ o ?e


rrlaS.roC o8n 'luerg olag '<Iqf,uelg
orSr?S p surlg so oruof, (Fuor)"u

sE :(olnpd ops ep eua3qrad eu orrlr urn


rua r:luasarde as anb) p4ea1 oquaBug
odn.r8 o ouroo sotaord ap enuggodrut
ouelodL!lcroJ oJr[rserq

sfirrJ I opueuJaJ

(surl olnd ap aJupulor op operltal


aluauatuap4a)

olad pelpuv p oJped rurnbeol no


uPurzsrrH uoa'J aP sP.rqo sgld opu?s
-sd'(EJopBualE appprlPnle eujn noqu
eB :.Bru?tsq, EId nb op ,.aroj,, BIad
slEur 'souP solxrlll sou enb) ?qlou
Jaqelu p 'zwol 0p 0)11?1sg E alqos
olsJluEul op 'i(lErpunur Euraurl oP Err
-9$lr eu Bpug^alal aP olutuoru olul
ossou za^F]) o^ou elueulr oP aPePII
BtrrpE.r 3 psp 'ogjPurroJ aP ossaloJd

ossou p sefrlgurerp sreu sua8Eur


serujoJ se sou-naP euaurf, oljc

Ptuau!t

'o Dalol oFoJd no oqJeu'ssElr oruol


sorurBsuad sou a sour^ sou p EluroJ
BU OgSluI etun JelUaU Ie e O^OU O
lerrf, s-pod 'alEqtua assao asllguB aP
ElslFrratelu orf,ll.raxa oP B^ord 9 sEfgl

-olor a saluarmrad ogs sou nb sg]snb


s? Jruol :o.rralrsErq orl?l ou ?lrllJ:)
o!5p^ouJ pum eJed la^lssod oluaur
-pf,old uln euas assg sled op .pghl

E plESsaU

'aoq ep outlslped
-ea1

o.rg

ou e,tlrrgru8rs r5uepnru rrun ap

elue8e a ala;d.r91ur ourof, opef,olof, as


ural 'saluenle sodn.rS uroc elarrp og5er
-oqelof, rlra olrlof, uaq'(sezo{) aualo
o ttjuls \o (BJJaL a ze4) ymtg ou oldg
o.10al oP otoH v o\nof, sotIssFuelel
sn p eFlJeII sr.roal

olanbolq o ;e;n1 opwlul ur soue grl


anb 'salwry erqlg e:ossa;o.rd e elas a1

aJdJflul apuer8 ens anb g leroos epr,r


eu a (as-e8rp 'Frpunru ?I]ug^alJ p)
sue seu ouguorlnlo ar o]ord lun aP
eluelrTrru a orugal '1st1s1o4 .ropesuad
'BSoJpad ou9t tr oPs equal IIsBrg o

0Z oFl?s op alueuodurr sreru r:-rn8g


e anb orrlgruolurs ? 'sau sep og5tz
-Lue8ro ep a e)rlJJ Ep odluer oN set
-gpuaa;duror e.red opunu o opol re aJ
rrSrxa sou ruacarBd s?peurrurJrslpul a
sPsolunlo^ o91 ap nb sesroc ap olmu
-ll? Iun uI seq lxor uIeluJoJ as sgrqo
-:e run e ope8aqc ral apod a ortep;o3

ossou op ogSrnlqsuor eu a8rns elslprr


apur apepllqsues Ep a epranbsa ap
oluulesued op leJtuetr ?Itrug odu! V
:sopeluol.r opuas Iu?^ soxnuur sns
anb rua oluauour oIsalu ou 'BlaJ Js
ap e.radsa 1er.relsa elglslrl ess se e

p rrossJord 'elsoC o8.reue3 9u1 ap


oqjenE ?Jusejd e ;apualua e apne
za,r.pt ossl ;pua;uad ap,, no .prq?pp,,

soJ^ll Iua nb

urot pnllserq ur Ep elrglslq ep eJnl


-relr ern '(etrBv) ln1lq awog y wa
lodord oe no,,rour sa^pN oSrJpoU orq
o'aluaualualad srnlalrnb:e a alie

?run ap :Blnlrued apeprlrqrsus plun p


aluBrnnrlsa aued oruor sred op er.rgl
-sq pp lroJ ogsurduror rum rua aseq

'..11s19 op

sazlltd ap elsrlsr.ralBuj eJnlral

srnr'sotueX ounlq ouror aoq ap e1sr1

sP osJa^run ou Iu?qulel enb Jesuad


?uaPod ogu 'opour ouIslII oo

',ppee8ua or1ya1,, op stursrrd sosra,tlp


srru so qos uraluarlo as sodnrt so,rou

orlel o

-lJ?

eurn,, 3^ouro.rd as 'la opunSas Enb ou


'sotoL suog toP owy 'odnr8 op Fnle
olnJgladsa o oldruaxa ourol9C oEl?'I
op Err{wdruoc Ep BugFBrl ep olueur

-rdrlur,, ep soJrssgltr sapuBJB sop ujn


'epueloH ap nbreng o8r?s aP or^ll

JeruepleM aP BNllEuorlPurlul oluJrorf


-eJ op 'rlurll^eJ rC no IJeuBJod aP
Blsunurol ?xopolro pp'orusruJaporu

'esalgdrq essa ;e.roq

aoq anb o:qgruolurs ?'soluqsrp rueas


ollel o Jqos serssa;druor a solao.rd
'soluglsrq soluruoru snas anb epury
;og1e1 op erqurdruoC ep souerlq?arq
so^ou so? Fog a PguluEr ap'orlEal o
aJqos olrp ras BrJapod ogu oursaur

'?lrl,rl ogxal;r ep E.quar erualqo;d


ouroc og5euro; rua spd o recolor ap
oplord oe (exoporapq a ar^rl Brraupur
ap anb epuw) as opueSll Erol erqsgld

ap errqJl essou ura aluasa:d elsleapt

-equedtof,e o Bpualuoll ?rosseJord e

as

-orror a:e:ed
ura seuade

'sarqa19r soqdruaxa srop

:erg ered'zre,u.qrg orrdgrd


ouoluv ouror sa.ropesuad
r tJrtlJf, ep

o oprpueC

ep e,Lrs1:ap epurc e5uesaJd

oln8ug o'esopardrur olxagarrolne


aP ePewole.r eun aP orr]gurlqu 'Iz
olnl?s oP of,lu ou'opeurol s J eq
ara;ed (o1-gurur:a1 e Jolne o no^Ilual
ur a or.L11 op e,ro:d e.rrarur.rd eurn nal
anb 'zre,uqr5 ogaqog rod .olraqor
-sp,,) sna1 ap apapr3 arueruor o[nr
'sur' olffid ua^of o ?]e puoullunlC
no aP"rPuv aP PIP.4\so p 'opeluv
a8ro{ no souren ouerllf,er5 p og^
anb sarolrr:se ap se;qo sep opuerrd
e5uesa.rd essa .rapuaarduroc .rersnq
soua.rapod ?puB 'orJgJlI opunur ou
B.rnlsJatrl eN sqjsod euqap 'sErrl?]
a

s BJnnrls 'esn;rp 'anb epranbsa ap

que:-

que buscou com base no cinema cons-

neoliberaismo trouxe de volta

trui uma compesso do Brasil fun-

to do urbanismo ao seu grau zero, Ou


para a msica, seja aquela produzida
no terreno da vanguarda, de Cludio

dada na idea de subdesenvolvimenlo,


na compreenso de nossa vida sual
desde o inema novo e na continuidade dessas preocupaes ocupando o
trabalho de crticos atuais como Ismail

Xavier. poderemos ver que esse cinemq e essa linha de preocupao, ainda
tem muito a nos dizer.
n Camargo Costa, Paulo Arantes
e Roberto Schwarz so unnimes em
reconhecer os fi.Imes Cronicamente

Invvel, de Srgio Bianchi, e

Invasor, de Belo Brant, como marcos


da nova sal"ra critica do cinema brasileiro. O filme de Bianchi, de difcil
identificao em algum espectro ideolgico estabelecido. surge com um im
pacto notvel, bem no meio da cdse do
segundo mandato de FHC, iustamente
por encaiar uma clara percepo do
desaslre. De fato, essa percepo organiza o filme, que se afasta radicalmente
de qualquer perspectiva psicologizante
e se apoia numa leitura de posies de
classe em conflito com outras e tambm dentro de si mesmas, num jogo
em que a perverso e a crueldade se
tornam as nicas realidades palpveis.

Bianchi, corn sensibilidade materialista


(mas no exatamente marxista), faz algo que o cinema brasieiro jamais vira:
um cinema da cruedade dedicado ao
mais cruel dos tempos.

Santoro, Willy Corra de Oliveira ou


Gilberto Mendes, aos msicos do rap
ou lrip lrop. que das periferias das nossas cada vez mais brbaras cidades dizem o que a nossa tradicional msica
popular deixou de dizer
In Camargo Costa lembra que
um dos elos para compreender esse
movimento que escancara a cpia do

modelo norte-americano justamente


para poder incorporar seu momento
critico e modific lo diante da realida
de brasileira da catstrofe econmica
recente iustamente a iteratura feita
pelos presidirios, apresentados em
mtria da CULT. Roberto Schwarz
tambm atenta para a necessidade da
esquerda de hoje compreender o discurso do rap, que vem direto da periferia para invadir o espao outrora
confinado do mundo dos ricos (como
na embemtica cena em que o rapper
Sbotage surge no filme O Iwasor).
De fato, o que paece mais tpico
desse movimento estar claramente
dividido em duas partes: uma j bem
absorvida pela indstria cultura; outra, ainda que em tenso dilogo com
a primeira, dedicada a exercer uma
nova "marginalidade" que encontra
no sistema de excluso sistmica atual

um inimigo claro e sem mediao.


A arquitetura e a literatua
Seria necessrio notar que uma concepo materialista da histria, da
histria do Brasil, da hist a da arte,
foi decisiva para se estruturarem as
obras de arquitetos como Lucio Costa,
Niemeyer ou ViJanova Artigas. e ainda
o para os jovens arquitetos e militantes dos movimentos pela moradia e ha
bitao populares de hoje, desde que o

Paradoxalmente, recupera e atualiza,


com virulncia inaudita, a tradio do
samba, na poca em que este era a "voz

do morro" (tanto dos morros do Rio


de laleiro quanto da morte dos exclu
dos), no exato momento em que o pagode domesticadssimo serve de trilha
sonora do mundo dos opressores.
O fantasma Yai tomando forma em
publicaes que vm aparecendo e de
saparecendo. Editoras como Boitempo,
Paz e Terra, ConLraponlo, Vozes uia

coleo Zero Esquerda, dirigida por


Paulo Arantes, um verdadeiro mapa
das ideias e propostas na nova esquer

da, do Brasil e do resto do mundo),


entre outras, tm publicado uma safra rica e diversificada de autores que
vo de velhos e nvssims mrxists

,; 32t(, . \. '.'

manilestaoes da nova esquerda an-

tiglobalizante. Revistas radicais como


Praga e Crtica Marxis4 apresentam a
mesma diversificao de propostas e
aberturas para a reconstruo da es'
querda no contexto da catstrofe neolibera. Mesmo na grande imprensa,
a presena constante de Robert Kurz,
um dos mais significativos citicos dessa nova safra.

'descoberlo'e apresen-

tado ao Brasil justamente por Roberto

Schwarz, encontra leitores, fomenta


debates e atualiza nossa inteligncia
critica para am da ortodoxia neoliberal e do cinismo ps-moderno.

Movimentos
Marxistas "clssico'l neomarxistas,
anarquistas, excludos, espectros e propostas de difcil definio misturam-se
esquerda antiglobalizao. Todos se

encontram nos fruns de Poto Alegre,


nas passeatas de estudantes, nos

movi

mentos e ocupaes de deserdados da


terra e da cidade (dentre os quais se
destaca o MST.'b mais pujante movimento de luta de massas da ltima dcada'l segundo o professor Quartim).
Veem-se refletidos em palcos e telas
de cinerna, pginas de livros e revistas
que, lentamente, furam o bloqueio da
grande mdia e do pensamento nico.
Unem-se a novos adistas e crticos, a

movimentos sociais organizados ou


em busca de se reorganizar (como par-

tidos polticos, sindicatos estilhaados


e pelo desemprego

pela vaga neoliberal

estrutural). Um movimento sem nome, e com muitos nomes, diante do


qual os marxismos e os marxistas se
aproximam e se renovam e que pode
estar sinalizando que novos fantasmas
rondam o Brasil. E
Francisco Alambert professor do
Departamento de Histria da U5P

6Z

rYri]:a:r csa 4:

re
'elod? ens p sErlos sEualq
-o.td solad :esselalur as urerazg o anb.rod :aqa14 r'eprJ ap og5eruro; ru so,trsnap
urBJoJ soue sess

peprsla run Bu lossa;o;d ;as e;ed ecgtlenb o enb ,opo,v.t4

a orqqtld oyau1 o atod ouotuoy ottqt8y auq$tH op onuVuoduT y oqpqul o


eulruJal '68I ru'?ry?l^{ pepI pp seuepI sapEpltr seu srBrlJaruol sepeperJ
-os sep oluauhlo^uasaP o arqos opeJolnop ns rnlluof laqa^\'6gg ru
'eolo4 a ?UgNIq 'egosolg 'errllod elwouora ap sos:n: aluaurpnSr
opum8as '8;aqppraH p otrarrc ap ap?plnJBd Bu as e eltsur tqM'elsgq
og5rur:o1 ens epeuurlatr Fnloalalur aprptcora;d
apuu8 ens tuequntulsl ( r] lu")I a enbt1,{
s"Jnlel sens I grlesu rolrl uln s-nou
Jol 'ap?pr ens ap se8alor so uror oleluoc ornod

'Ppelell Prr Eruounaud Burn

'orell])

ap eDu?nbesuoJ ru '026T rue etuulelrqns nrlour Jq A

:p95ero oruor erlulod

14,

,pp5tro ouroJ rtruar3 V, :serf,u?Ja]uof, spplrequof, slelu sens


ap snp Prlunuord P nb ogrsBtro Bssau g ala ered aluauprtr
-ds opeul eBer{ apeprsra run E anb prSolorf,os ap Blpalgt B
ftdnlo ap tug e'nbrunry e:ed as-epnu'6I6 urg srBrpunru
sagqar sep uperrduroc erSolorros ap olalord olse,r nas ep og5
Jaqarl 'Frpun .{ ?Iran9 Brraur.rd e alu?rno
'rrSoyorcog ap gurary apepartros e
-rpal

"rfur

ppury '606 usg otus11o11dv2 op oyttldsg o a a1uo1sa7o.t4 otrlg


y eorTqnd e1a enb ogluoJ ssu erSolonos e ered sesrnb
-sad sens eluar.roa.r 'sr"nplalur sepepr rl" sens opueuolJ
'9661 rug orrg1sr8uru nas.raduor.ralur e ope8uqo opues'eso,r
-.reu ogssardap a,te.r8 eun ap ar;os raqa14'.06Ip L6BI aA
'apopanos a uwouo:g euSeur erqo ens ap IEFadsa (ua 'opuIu
nas ap sorunlsod solursa sop og5e:qqnd e oluarupdrcuud op
-ucuorsr^radns laqa A ap e;qo ep ogrpa eu o,rsr:ap laded urn
gJl elg selrryod sglsanb rua epee8ua Ipnpelalu e ?lsrunJ
esnel ep uoJl te8l1ruqrs auu?rJ?W urol es-?seC rurT.reg p
epsplnJec eu PllruroJ olranp ap orr?ruor oteJrp op plrglslq
ap :ossago:d ap o8.re: o arunsse '6g lua 'soue 6Z sov

opuat a elo3sa u as-opu"rpatua 'rryq ura,ro( 6


'esB? pns soPPr^uoJ aluaual

-uanba.r; rue;a anb saluangur saropesued e so:r1J1od


suauoq ruol oletuol a al'opal epsep laqa A'ale e
se5er8 'a 'p.raqr1 puorreN oprued op opelndap ro;
red nag urrFag ura BrIIruJ E ruor as BIBlsur '698
ep rtped y 'e1ue1salo.rd eqlure; eurn ur 't98I ura

'UnJJ we nefwu.raqe A uerJurrnt{ Irurg lre)


'elrruguoJe ernln.r1se er:do:d e a:qos .reclaxa uapod
'oldruaxa .rod 'ogrleJ e oruor 'sprnllntr seruroJ se
anb ercugngul u .raJaruof,a.r B olsodsrp relsa a,tap
preos ropesuad o'ala red apepnos
sreJnllnl
sar5e1se;rueur se:1no se a oqlpqeJl ap "p
a og5npord
ep s?ruroJ se e;1ua sag5ela: se e:gr:1ad tzrp ns
lIJ 'enb iolrJqlslq olsTeuleur op ef,rlr:: erun rod
op8trJBru ? oluaruesuad nag (86-88) IaruurS
Sroag a 14161 -g91) ruralPlrnc alur'(Z6I -8t8)
otaJBd opa{lr oruoc sa;opesuad ap op"l oe'eu
-rapour erSolorcos ?p sa.rop"punJ sop urn oruol

oorlsHNol s usss,, xvIN

1zot-vegr)

flfll[XYW

,.rlgcsgr8orq Isred

Existeuma
SOCIEDADtr

V/EBERIAI\A;
Independentemente dn resposta, a inf'unca d,e Weber uJtrapossou
seus'prprios uilrculos e m"rece umareflexo sobre o emprego legttirno
d,e expre sses como' "weberianistno"
i\'1

rr:lit,.l l!tssL:

EMBORA SETA
"webe-

usua falar-se de uma sociologia


riand' e de socilogos "weberianos'] ou
de uma escola 'eberiandl no Pode
mos aceitar rigorosamenle essas classificaes, a no ser quando se pretende
demarcar uma tendncia dominalte, em
certos autores e obras, da influncia de
conceitos e percpectivas desenvolvidos
nos diferentes trabalhos de Max Weber.
Mesmo assim, no h nada, nesse caso,
comparvel, por exemplo, seja apropriao e desenvolvimento das teorias de
apropdao e
desenvolvimento das teorias de Freud
na psicanalise.No h nada na obra de

Matx no marxismo,

seja

Weber que permita desenvolYimento


similar ao do manismo e ao da Psicanlise, e isso por duas razes.
Em primeiro lugar, Weber no Pro-

pe uma revoluo cientrca ou um


deslocamento terico fundamental,
um novo paradigma cientfico, e nem
foram esses os efeitos epistemolgicos
de sua obra, como, ao contrrio, Parece
acontecer com as obras de Marx e de

Freud (tal, peo menos, como reivindicam marxistas e psicanalistas). O

prprio Weber condenava, no marxismo e na psicanlise, sua unilateraIidade radica, que os lanava, em seu
entender, na metafsica e na disputa de
pressupostos ltimos aos quais a cincia no poderia responder.
Em segundo lugar, Weber reivirdi
ca a tradio acadmica e cientfica da
pesqsa histrico social de seu tempo,
mesmo quardo de sua contribuio ori
ginal para essa cincia, a socioogia, que
tambm se desenvolve, independentemente de sua obm,

com base em outros

paradigmas, em outros lugares. Ainda


que proponha mtodos e conceitos sufr
cientemente abangentes e dgoosos Para entroniz lo como fundaclor de uma
escola, sua obra no

produziu influn-

cia dessa mareira, mas de oulra' mais


difusa, e tambm mais coerente com o
sentido que a distinguia das demais.
Weber no formou uma escola,
como aconteceu com Marx e Freud,

e mesmo com Durkheim. No teve discipuos diretos. com os quais


preci,sasse retfcar constantemente o
desenvolvimento de seu prprio paradigma. No entanto, indubitvel que

no desenvolvimento da sociologia.
tal como vem se realizando desde o
a contribuio weberiana decisiva, fundamental mesmo,
por demarcar um de seus PrinciPais

incio do sculo,

paradigmas. Curiosamente, embora

7;6

ffil

Er,:ao rr"r,:,r.

Durkheim tenha uma posio anloga


de Weber por ter tambm contribudo com outro paradigma fundamental, e ao mesmo tempo divergente do
dele, no usual falar atualmente de

socilogos "durkheimianos" ou de
uma socioogia 'durkheimiandl e isso quando se sabe que a influncia de
Durkheim foi mais sistemtica que a
de Weber, a ponto de ter existido uma
"escola durkheimiana" na Frana, o
que nunca ocorreu com Weber, nem
mesmo na Alemanha.
A influncia da obra de Weber,

embora crescente ainda quando ele


estava vivo, no era do

tipo que

Pos-

sibilitasse uma escola. Mesmo essa


influncia foi drasticamente interrompida, na Alemanha, 12 anos aps
sua morte, pela chegada dos nazistas ao poder. Suas principais obras,
com exceo de A tica Protestonte
e o Esprito do Capitalismo, permaneceram esgotadas e sem reedies
durante quase 20 anos, e em grande
parte espalhadas em revistas e peri
dicos de pouco acesso ao Pblico no
germnico. Apesar disso, sua influn-

cia foi decisiva em obras que foram


publicadas antes da Segunda Guerra,
agurnas das quais vieram conformar

lt

-\7rtr:r5r

olJrr:r m

p,r.lssodrur 9 og\I (otrugal e otruldrua)


so,uluepqns sodurer sou sop4qo so5
-ue, so oluenb oluBl 'oluarul^lo^uas

-ap assa ?f,pur a pquedurort srrrssgp


se.rqo sep og5elard:a1ura; e :seropep
un;-sred snas ruoc secr.rgal sag5elar
sens arduras opue,roua.r as Ja lor\uasp
osna.Ld

erBolonos e'os{yuelrsd

our

og5ppru elrpuaq e e8a.rrrr prcos elr


-u?rtr
;pusru"uaqa.4,r,, oruoJ sqs
-sardxa ap o8a.rdrua o eur4r8al epurc
anb ossr 9 anbrod opxlJer eurn Jeraru
a solnrler soudg;d snes nossedeJln 'os

ens eluere^rssecxa e^"zll"Jua <?lI1


-guralqoJd a eleJrof,ur aP ru?lB 'anb
soPru soPPlsg sou Jaqa A P erqo eP

-sx.r?ru o'f,Ulod e e ?gosolu p oruo]


A'ac4yod e:ua8rro rns ap eoggsolg

'Dunbed oplue ?te'euelrrerue-Uou


rqr\a P ?rf,ugnuul e
Er8olol]os
"u
'oluelu oN'EJop?^Jsuof, o!5ez!qn

o9JPudorde erun 'oluelu ou 'noulf,eJ


^lssod luure^pal ? anb op eluau
olmtu uralPlrnc aP raq a
-lrf,PJ srelu

J?urlxordB nrlruJad aql oss S 'PItr


-os og5er8alur rp Brrol ?um ep saseq
rrnJlsuoJ ura ogjednrord ens P
se

o!5unJ ru 'srlrrJos sal olan e sawrcu se


Jqos Elsod aseJu? PId as-?zuallejel
raqa6 ap og5erJdo.rde ens 'o1ue1ua o1q
raqarl ap eueruosred op5e1a;d;a1ur
seurSgd sep o5:a1 run asenb norrpap
'prcog ogy Dp pJn 4sg opelnrlur
'seur8gd gru ap o5eurrqpr osso:8 run
'oJ^tI O 'op,t op pn8 ouoal etrs ap
oge,roqe1e e.rraruud ? '?f,r8glortros as

-eluls p e^rlplul ?ur8uo pum '/6I


lue'eue lo uasap IEnb o arqos orrrgal
oua.r.ral o .re.redard nrlrurrad aq1 anb o
'uEqruos a Jaqr\^ rua otusrplrder ap
olrf,uof, o e.rqos e^"sra^ oluarrrBrol
-nop ep asel ens equPrualy
'<0t6
"u
souB sou lPurB JaqaM aP Erqo ? ulol

olEluor no^3Jl'lsrPunu etrrur9pele


eiSolor:os e epot arqos el]u?nl]ur - (at
-ueu1:ap eas uoqur) ljx epure e

- nerx (096I-06I)

sepPr?p sEnp

ap sreru :od ruerlraurc alrou erSolooos


noururop r.rqo entr 'suosrBd llotrleI
e

epeu!luasslP e!tu9nuul

'eaugrodureluo: as-Jluer :olsl


aluaru?lexe 9 rrElrss9ltr, oruoJ eJqo ?um

augap anb O opezrltar aluaue^rpJa


o^qu"tsqns o5ue,re oyad la,ryssod gs

?Iun aql-opurJaJuol
'ogsuaurp
"^ou
'olursa aluaurleurSrro e,relsa anb op
rrr?le p.red Jeirrt^B p.rtd prJu?pu} Bns
oluenb sra,rglo8seur og1 ogs seg5ele.rd
-rlurr s?ss sofissglc snas ap seg5q
-ardrelura: sep ogsslns eu eseq urof,
erSolor:os ep el.rglslq erun re^aJf,s

-srp rcsad?

laqa

A ap

?rlu?nltu V

;pteJ pt e as-.reu8rsar ap rual ellugll


:r,r:as eesap uran eperedns e pp
-essede.r1n, .ras e.red apad :,se1urr8nd,
se ou plr)sns ?)rIIJuap o5ezrpar epol
'''otrgFuIf, oqPq?rl op olusalu oP4uas
o ? :?rtru?rl r ePeuolclpuor 9pa anb e
ouqsap o assa sour eluanbun 'alur,4.
'zap rua sepenbrlue o:euro1 as sag5
-ezrpar sessou anb souqes 'rlu?rl
e51,, :oco,Lpba assa eJluof, ?quualsal
:aqa14 oud_ord o a laqal ap rgltuo

e,rrlrads:ad errdg:d e tuo) osusseJl


-uof, wn g .pursruPr.raqa,u,, opepdord
o elof,s rcurro] o9u p Pf,rlsFlf,eref,
?ns Jalu?u eluelsqo ou 'erlno .ranb
pnb rua no ecodg errdgrd ens rua anb

solrf,uo3 rule pf,llllod

e,

?llu?rr ?p

egosog ep 'sagfqa; sup erSolorcos q


elrruguola rlrglslq ?p 'mrsqrur ep ur3o1
-oDos olFrrp op Ie^ nb 'peprsre lp
ess equedurofe erf,ugnlur Ens sos.r^
-p 4ueruepeulproe.qxa sodurec arqos
noqleq8rt raqa A olnf,?s oP sorrur?lod
soraa sapuerS sop run optznpo;d ;a1
ap :esade 'e.rnope;np sreru e urau pd

-pupd e uau

ogu seru 'BrJu?nllu ?p

opslepeq sreru olsor o g ows11o11da2 op


oltlg V seJou
-aru ogs ogu apepuu,r e e epug8uuqe
oyt.t1dsg o a ayuo1sa1old

'rf,u?nuq ep o^rluelsqns oduetr


oN zlnqs p ..esaluls,, eu'elsll?aproeu
'?lsruof, nlu'of, Sgloualuoual .raqa A

lun iureruueJ^{ ap oluaurlaquoJ op


?rSolorlos eu 'XJBW E.raporu eJgrlJ
anb JaqaM run :sl9n1 ep oueqe8aq
orusrxjeur ou op[unsqns lqeM urn
:sar5rsod sessap uraes anb so saluara;rp

sraqal4 ogs anb razrp as apod .raqal


ep eJqo ep olradsB un as-PzrteJua
'sag5rsod sessap Eurn PpBf, B.r?d
1rassn11 ruoc op5elar ru .raq^A
?rolof, zlnqs lo]Jd ru?lmc ulof,

etsod ? eueuq,!\ og5rsod e 'ur9qure1


'sp sopol IIIa raqM ep erqo ? uroJ Iel
-uaureprng og5ep: eumu ogls sopot'o1
-ulue ou 'e .puepeqe,!1,, ? sor{JeqeJl ses
umquaN ra)Jaxa e gre5auror .raqa14

ens sgde soue 66 - opclnrqlssod ur?l


'?Jqo ens rod selsDarBr sop assarlur
ope ouer run nnpur anb'og5eqe,tea:
so sPpsl9P olurf, s
-enb gq rcqy.re og5ele,rea; eldue rod

slgnn'I :a ErP-sJopEsud sorlno ulof,


'o95nlolrlln p opjenlls lu

op eso.ro8r.r sreur a ??rlgrualsrs srpru


'aluaSuerqe sreur aluaure,\qeredulo:
? 'eoq 'erru?nuul ens anb .rrru:ge op
-e.ra8exa 9 og51 ';odns razz1 rueuapod
sag5sla.rd.ralur st:rarur:d se anb op oau
-gJodualuol a opun;ord sl?ru olrnur
leq a um p oluaurJquoJ o - uolu

essaP soPelFsar

opuessed ura,t 'suosred uotre1 ap BJqo


ep ora,r anb elanbe 'lerpunlu trr-u?p
-ere er8olorros e epol erqos eou?nuur
ens .rod prcadsa rua Seqe6 ep seJreu

ord sag5ela;d.ra1ur sep osad

op5qa.r

<.aP

-eplrur1r8e1,,'..so1uerup1s,'rfe:f ornq,,

ua

.roqa14 aqd suosled ispur8uo

sar5rnqr.4uoc sens

ure[$ap

]Ep a 'XJBW

uror og5e1a; rua.raqal4 uragd 'srcn8rsap


sosad a atua.ra;1p

opou

ap 'ullquupt{

oSol,EIp ap

-sap

ap uqo e anb enugngur ap odn o a erc


-u98uerqr r rqou apod as g rnbe apsa6
osuasseJluof oruo)
oruslue!raqai\ o

laqa6 ap Pr3u?ngur elad 'eau


p.rodrualuoc eolonos Bu'sop?luauo
aluaruErr]u oplso sorlno solmur a

'..ep"pq?uoDe.r,, :pg5eJo,, :.eusu?f,,,

:p5?uruop,, :.apepuolne,, :plsuaard


-luoq, '.Jrrtros o!5?,, '..pepr odq' oluotr

'zlnritrS pa4IV ap lr1xos opunw


op aopuawoual a:suosr?d uoJIeI ap
'1anog oySy vp a.m1n4sg :s:e1n1 3;oa5

ep 'ass0lc ap

a 0u91stH

'nu?Dsuo}
iurraruu?I lre)
ap 'oldoln a aopapl
Jelrl elseq'ssrqo s?ss rlu Sololl
os EP lnle o.penb op aped apue;8

pegou carona no funcionalismo Par


soniano e cresceu, at que no fim dos
anos 1960 a reviso interPretativa de
suas contribuies comeasse a ser

feita, resgatando-o contra Parsons.


Quanto a isso, o pioneiro foi C. Wright
Mills, cuja obra reflete uma influncia
weberiana bastante diferente daquela
encontrada em Parsons e sua escola.
Se Parsons procurou aProximar
Weber do funcionalismo durkheimiano,
Wright Mills fez a aproximao com a
tradio marxista, extraindo da no s
uma interpretao, mas um efeito - em
suas prprias obras - crtico e poitica
mente renovador. Mills foi praticamente

uma voz isolada numa Amrica conservadora e exposta ao maniquesmo


da Guerra Fria, e uma voz que se calou
precocement (ele moeu aos 47 anos,
em 1961). Apesar disso, sua influncia na
renovao anLiparsoniana da sociologia
norte-mericana dos anos 1970 deveu-se,
em gmnde pate, etrao marxista de
sua apopriao de Weber. que lhe perm
tiu enfatizar, ao contriirio de Parsons, os
conceitos de classe, de nteresse e de confo. No entanto, ao contrrio daquee,

weberiano "marxista' (srd, escreveu suas


principais obras entre as dcadas de 1920
e 1940. Sua buncia, paticulamente
no campo da sociologia do conhecimen
to, decisiva, e to grande quanto sua
pretenso de constuuir uma ponte entre
Weber

Marx que resolvesse agumas das

antinomias postas por essa reao. Sua


influncia sobre Mils permitiu a este se
apartar da todo-poderosa interprctao
parsoniana de Weber Do mesmo modq
sua obra permiu aos funcionalistas manter uma pota aberta ao marxismo (pelo
menos nessa rea da "sociologia do co
nhecimento'), como no estudo de Robed
K. Merton sobre sociologia da cincia.
No ps-guerra, a influncia de
Weber alastra se pela Europa e pela

Amrica. Raymond Aron, na Frana,


forja o conceito de "sociedade induslrial" e se apoia em Weber para criticar o marxismo, RalfDahrendorf, na
Alemanha, sob [orte influncia r,r e
beiana, revisa o conceito de classe e,
como Aron, substitui capitalismo por
"sociedade industrial", para enfatizar a
dimenso mais abrangente (pdncipalmente poltica) dos conflitos sociais do

l\4ills .iamais lenlou uma sistemalilao


conceitual que Lhe permitjsse construir
uma abordagem to abrangente quanto
a parsoniana. Por isso. sua contribuio
terminou connada sua poca.
Lukcs, o grande pensador marxis
ta, frequentou assiduamente o Crcuo
de Heidelberg, que se reuniu na casa de
Weber por quase uma decada. Nos dois

capitalismo tardio. A sociologia inglesa


renova se com a influncia de Webet

principalmente nas obras de John Rex,


Goldthorpe, David Lockwood, Frank
Parkin e Anthony Giddens. Na Frana,

J.

sua "sociologia compreensiva" e nas


minuciosas questes metodolgicas.
Em compensao, o "materialismo'
de Weber recuperado pelo marxismo do
ps-guerra, que antes lhe havia resenado
a indiferena dogmtica ou o ataque superrcial. Essa indiferena no existiu nos
clssicos do marxismo, mas tonou-se do-

minante no perodo stainista. Kautslq,


BukIrin. Rosa Luxemburgo. Gramsci.
Lukcs e Max Adler itam Weber e quase
sempre em apoio s suas prprias ideias.
Mas o conecimento da obra de Weber
era nfimq se comparado ao que os mar-

stas contemponos passam a ostentar


a parr dos anos 1960. A influncia de
Weber na Escola de Frankfurt reco
nhecida e baslante signifialiva, Princi
pamente na obra de Habermas. A crtica
superficial foi abandonada e o rigor com
que muitos marxistas rear,aliam a obra de
Weber no fica nada a dever ao ostentado
pelos "weberianos'

Uma verdadeira histria das rein


terpretaes de Weber e de suas disputas teria, agora, que descer ao campo
temtico e conceitual. Acompanhar a
disputa dos conceitos, a deteco de
suas ambiguidades originais, o apare
cimento de novos probemas sobre os
escombros de problemas que pareciam
resolvidos, enflm, teria de ser uma his-

tria da constante reatualizao de

Michel Crozier e Alain Touraine estudam a burocracia e a classe traba


lhadora em aberto dilogo com as hi-

Weber, como a feita brilhantemente por


Wolfgang Sclrluter nas ultimas dcadas.

pteses v/eberianas, e Pierre Bourdieu

trante e nem sempe admitida inlun


cia de Weber sobre as obms semiais de

se

reinterpreta Weber em seus trabalhos


d sociologia da cultura.

Alm de abundantes referncias

Parsons. a sociologia norle-ameri


cana eencontrou \Meber de diversas

timos

anos da vida de Weber, quando

tomara man<ist4 Lcs, ainda sob sua


influncia, redige algr.urs dos trabalhos
que vo compo seu ivro mais clebre.
aos

tra-

balhos de Weber, Lics promove uma

inusitada aproximao marxista com a


problemtica weberiana da "racionalizadl cuja influncia posterior no deve
ser negligenciada. Mannheim, que foi
chamado de "marxista burgus" e de

Apesar da forte influncia de

manelras, desde o pos-guerra at hoje.


Obras muito importantes como as de
Seymour M. Lipset. Rejnhard( Bendix.
Robert Belah, Cifford Geertz, Randall
Collins e S. Eisenstadt, entre outros,

foram desenvolvidas em constante


recuperao e reinterpretao das hi-

lffi

a pene-

Norbert Elias e Miel Fouca, apenas


para citar dois nomes que continuam
em edncia, Naturalmente, i5so no
pode ser feito aqui. De qualquer modq
ser feito por cada socilogo, em sua rea
especca de atuao. Isso se inetvel
sempre que se descobr que o socilogo
"weberiano' se dedica a uma coisa "que
na realidade jamais chega, e jamais pode
chegar, ao

firniE

pteses weberianas. Tendncias que

Michel Misse e professor

aparecem na epoca da Cuerra Fria.


corno a sociologia fenomenolgica, a

de sociologia da UFRJ

etnometodologia, a sociologia radical,


o interacionismo simblico, retomam
Weber exatamente onde Parsons o havia recalcado: no seu "idealismo", na

:::-

Aqui entnriam, por exemplo,

rvtr:cs o,,]tr1.3

mE

sassaralu soP oln l9l orau op .pu.$rtel,,

ou aslgue

p reaseq

puaprd ef :.Fuop?.r

Br[o]sq, oruol eprlquor mnuo, uole o


-"ndsu p lue8epJoqe ? aNau{pnle agd
-o;d anb op opeuruordu ras apod osq
'sBI D

oluuleP

-rmJ ep e Jrs no sop?uluop soudg:d sop


sag5rsodsp se anb.relu emluaa-rod anb
aP?PI[EUOr]Br nO pEPI ,Xagal JOUaU

no

roreru e ruor ornodurel seur 'sEtrEg sEu


-o8aler no so,uruSo? soluarun.rlsur p
puasre apnbep no a1sp opedmb Jop?
-.rasqo o eueJ epp anb og5eqeae e uroc
seuade ogu .ra,r e rual upeu anb erraueur
ap ,pumfa1,, .ras apod erulodonos ruap
-ro no og5ermrop ap og5rpr eum 'utssy
'epury as elau anb unp.ro ep no o$e1a.r
q apepmnta1ep ,,e"uecq, og5qJe,re ap
opsuaterd lanbpnb ap apuadapur anb
sopeururop sop sag5e,rpru no saq5rsod
-qp se ocrSglo:rsd o5e4 um'orreuod

'? opnlo ua gls nb 6 og5ewurop q


sopqeurqns tueqre as anb salanbep aped
;od apeprumr8al ms ura uan epdepvz
uap?Jsr ? odq essp og5elar eum oluod
anb .a1e ap oglsanb ep es-ep.rl :sl$rcar
a socr4dlua soulral rua apeprumr8al e
reqaruoc ap oquadrua o a o ua raqa
gp aq1anb oluarueprl O sergnourep
sag5m]rlsrn sep oglsanb e ered soluau
-Brqopsp ruotr 'o35euruop ap og5elar
o ? eruat orno

eum ap apeprunlr8al

"p

ogtEu!tuoP 3

ss)!lgJroup seg'!nu$ul

'sesseur ap socgloapr sopnred


sop olapoul o nr Ja8ra,rng arrrnell
anb rua selsqeoos sopqred sop og5ez
-llelolrl ep 'edolng eu'e;1nsa.r anb
oe oluenb (no.r8esuor as ogssa.rdxa e
pnb olradsa.t ruoc BrougrJdx) ell
ualll ens sepuaq d a so8rer aluue8
anb osolndn::se ocnod a or4gru8e.rd
ssoq 1oct1t1od op eae3rJaru?-a ou lrf
-uguadxa q otuel raqa11 :od epe:r1de
a serrlrlod..seurnbeu,, ap eLepr e anb
ura 'solrlJTod soprl:ed sop e1s11ear
og5da:uor erun as-e311ossr uro3 (re1
-utueFed ellalJEl ? ruol ralalnpPuP
e Jr8Jerua oulsaur opue p) se ruof,
or.rqllnba rua as-ralueur a ot.rytrtpn[ a

rtluaru"ged srpod solad aluaurpu


-oDnllsur s"PeloJluor

.ras

urc^p el

-oqlue 'o)rtgrJornq oq4dse o a:qos;ar


-ap,rard aluauelsn uessod sesspru sp

olxg uro: rr8r:rp es ep sazeder ser4gru


-sr:er se5uerapq anb ura 'elr-"llf,slqald
erJeJlouap ?run ap ro,re; ura og5rsod
reqncad e :pptrrued urg 'Jq A ep
erqlod erSolorros eu soxalduor srcru
solutuelqoPsep IIl?l Ertrer)o.rnq a pr:)
-"JtrOUreP aJlua SagXaUOf, S SeI l
'eprpelu erun8e
ru 'Bsoroul luuqe elr,teur og5ezrpar
ap 'Ertru?nbsuotr rII 'e elqguelqo.rd
luruBrressef, u o95erTluoJ p'sof,ru
-g8elue saza,r ;od a soldrlg,rur sug gq
anb ap oluaurrcaquolar o Iuof, 'suu sop

og5raleruayqord r aluarue5nl opnl ep


a lo u eorlourp e 'sol-g5upJle
sorau sop eprnbape

salu?

ued

sra,r,ruodsrp

sreur og5ezryqou ep olradsar e .re8ep


-ur rssod as anb ued soprp sug agdns

Brlu?rf,g e s 1a,rlssod elas anb ranb


apuo apepg8e ap oquadura o uro: 'er
-llgrlornq og5erlsluurpe p seltssg)
seruJoJ sE 'Brlellouep e eNI. ap ;aprad
rc^ opu erlu?pge e e;ed og5uale e es
teuquof, oruor Iua alsrsuof ogPseP o
1er:uara8 enugnge e apeplpfu ap ro,rey

ua og5rpuauro:a:
'ouuqft

e 'oq?J oB 'lel^ul

tu punper

olu

IEtEls? oEJe ep

sug sop errryod og5rugap ?u epp1pqrx


-ag e anb ered ouror rrrq'segsllap sens
ap seluor relse.rd ap zeder a sogpepo
sop epeppn8r a erurouoln p lsuas
opelsg run ;a1 essod as enb aed og5rp
-uoc ogs ser:ugleduror ap epetrdorde
og5rugap ep enug,L;asqo a sreossadurr

a stsrlesr^run se.r8ar ap og5er11de


'sosolnllIu soluarulparo.rd ouro: so5
-e:1 sro4 laagsuadsrpur 9 erferloJnq
e'exalduroe aluarueurrulur p"perlos
.ranbpnb rua eoenoruap sorurasmb as
'anb lJnbse e as-apual sBtr { a}ualtg
a g9 aluaruelsodns .,ltourE , olpour
rr.rmbpe e ora,r
run olsoderluor

9 e1a

Erf,?Jf,omq opssldx e anb

pmbolor op

Euas o luof, oprofE p 'epldpsa a epe.r


Jadua 'els{entlr ?umbgur eumu opuvl
nsar oluol lulal ErnleJaII eual ur
JJfed? e uepual serrtrJaqa.4,r serp
e 'er:Erf,ornq ep o
srcnlp sleqep sop etrqg
se

pnb ep olrsgdord

9 o;rarur.rd

?u Jaqa A xBW ap setapt sep og5e1e,rt


a^aJq ?run rua soperelsap :as ruapod

SYrugT SgUJ
i:l I

\1:l

ll::{(t\'\1 (r!.4

xpDqrynrcDp ocutlod 4Dqap ut saluasard


'noruaumpun{souolraqaol sDlaaL Sop slm?p ops Dilp a
apoylwolTqJ aqua opJoIaJ D a sDcllpfuolttxp sag1'Inn$In' mmtcotng

SO\TYIHgfl[lf,
sBruer sgJJ

t
1

{,
t

prescindir, Portantq de atentar para as


normas no Processo em que a democacia s implata e consoJida: o simples jogo
dos interesses eventualmente assegulal'ia
de modo espontneo esse resultado benigno. No h como aceitar tal tese. Sem
normas efetilas que a mitiguem, a busca
dos interesses, por si s, pode ser feita de
maneira prda (O. Wiiliamson), proe

duzindo a estabilidade pewersa. que ns


brasieiros coecemos bem, em que se
apinha no pantanal de instittlioes Precrias, corrupo e vae-tudo. Podemos
ver, porem, que h um imPortante ponto
de contato entre Weber e os adeptos da
escolha racional o qual se relaciona com

postulao da ocorrn cia de certo automatismot nlm caso (escolha racional),


esse automatismo, tuatado como "equbrio'l tem a ver com a dinmica do jogo
dos interesses mtiplo$ noutro caso (a
a

legitimidade "empricd' de Weber), ele


ocorre nas movaes dos atores poL'tcos, tomadas como 'Aadas'l isto , como
independentes da operao de uma racionaidade reflorira A considera@o da
possibilidade dessa "racionalidade refle-

xivd'le

importante questo que suIge

rzlores", lemos: "Exemplos de orientao puamente raciona com resPeito a


valores seriam as aes de pessoas que,
a

sem cogilar dos possveis cltstos Paa si


mesmas, agem para colocar em ptica
suas convices quanto ao que lhes parece exigir o dever, a honra, a busca da beez4 a vocao reigrosa, a lealdade pessoal ou importncia de alguma taus{
no importa em que consista (...) a ao
racional com respeito a valores sempre
envolve tomaldos' ou 'exigncias' que,
na opinio do ator, o vinculam ou obrigam. Somente nos casos em que a ao

humana seja movada Pela observncia


desses comandos ilcondicionais que
ela ser racional com respeito a valores'
Note-se, em primeiro lugar, o claro
sabor de inacionalidade que se associa

com a ideia de uma ao orientada Por


'tomandos incondicionais", que, apesar da nobreza das 'tausad' citadas por
Weber, nos pe tanrbm no terreno do
comportamento do fantico. fci perceber o sentido em que, assim caracterizada,
a ao racional com respeito a valores re-

pesentada um tiPo de a$o mas diffcil


perceber o sentido em que teramos nela

em algum trabalhos de fiirgen Habermas:


como se aiculam analiticamente o fato

um po de ao racioraL Alm disso, a

em si de que se produzam motilas


apropriadas estabilidade de uma ordem

muitos tenderiam a ver como eticamente "superiof' porque nela se iria ' alrn'
do carter instrumental da ao, ope-se
nitidamente tica que Weber designa

ou relao de auloridade dada e a queo


da racionaidade da prpria motino e
da capacidade de uma justificao para
motv ar racionalmente?.

Racionalidad e ti(a
Da se pode passar ao terceiro tema, racionalidade e tica, em relao ao qual

as anlises de Weber seguem sendo


bastante inuentes. Ee joga com a distino, presumiveLmente relevante Para
questes ticas, entrc "ao racional com
respeito a flns" (ao "instrumental; como querem alguns) e 'ho racional com
respeito a valoresrl Mas expe-se a insuperveis dificuldades conceituais. Em
certa passagem de Economict e Sociedade,
em que Weber procura estabelecer o sig-

nificado da 'ho racional com respeito

ao racional com reqpeito

valores, que

como "ca da responsabilidaddl a qual


tende a swgir, em Weber, como suPerior
"tica das convices' ou 'de 6ns timod' (esta, sim, mais afim a.rmao de

'tomandos incondicionais").
Em segundo lugar, o prprio Weber,
no pargrafo imediatamente seguinte,
assinala que, "na perspectiva da ao
racional com respeito a fins, a ao racional com respeito a valores sempre
irracional, acentuando-se tal carter
medida que o vaor que a move se eleva
significao de absoluto, porque a reflexo sobre as consequncias da ao
lanto menor quanto maior seja a ateno
concedida ao valor prprio do ato em
seu carter absoluto". Naturalmente, a
clusula segundo a qual a irracionalidade da ao referda a va.lores swgia "na
perspectjva da ao racional com respeito a find' no faz mais que reiterar o recurso ao fundamento problemtico da

34 m

{.i.i

i!'E.rL

distino entre as duas racionalidades.


Mas edente que a quali6cao relativa absolutizao da adeso aos valores
torna impossvel pretender fazer dessa

mesma adeso um critrio que Permi


ta distingui um tipo de ao racional
como tal. A adeso aos valores define
a ao racional com respeito a valores,
mas a itensificao da adeso toma o
agente menos capaz de refleti: como
pretender que ele, nesse caso, continue
sendo igualmente "raciona' em qualquer sentido legtimo da expresso? Em
outras palaYras, quanto mais se afuma
o atributo que supostamente distingue
a ao como um tipo de ao racional,
menos racional ela se torna, o que reduada num ilogismo patente. A quaiflcao implica com clareza que a ao
ser racional s se petmitir reflexo, com
destaqu pam a efexo sobre suas consequncias, ou seja, se for equbrada do
ponto de sta {instrumenta) da relao
entre meios e fins,
Weber tem o grande mrito de evita
a conaposio cortante (que se encontra contemporaneamente entre os que se
filiam escolha racional) entre o mundo
da raciondade e o mrurdo das normas,
especialmente ao fazer da afumao das
grandes religies mundiais um aspecto
importante do desenvolvimento do racionalismo ocidenlal. Mas a raiz da conlso
conceitual se encontua em que se, Por um
Iadq ele procura distinguir os dois tipos
de ao racional corn base, em ultima
anlise, em seu carter co (maior ou
menor apego a consideraes relatir,as a
convices ticas ou morais), Po outro
ado proura, simetricamente. distingui
dois tipos de tica com base, em ultima

aalise, na sua racionalidade... Pois a


"tica das concoed' envolve, em nome
da sandade das conces morajs. a

ri-

gidez e a indisposio quanto a reflet e


tuatar de pesar e medir as consequncias

da
responsabdadd' tem na disposio reexi\" e na aleno para as consequncas
das decises e aoes, enquarrto a "ca

sua cancterstica crucial.

A inconsistncia de Weber

respeito

'sreu e osnleied n L! anb erd_'

'w6esuaN orcW puo op


Esrnbsed Eu serg op
sepeJulpe sleui srEsuour
selsl^oi snp sep eurn
sopProprsuos sor!o]'epr^
soue orlenb seuod uie
eld leuPsordL!!
'o
=lulv
ogesrunuoc u.ro ouv op
erpj/\ e solrle soLuoj
'clJruorc ogeuiolul
EUOOIeC EU OUTSTIEUTO' p
oss: o[1r9]d o soLueLlue
:0102 p oue o rErouroLljoc
erEd so^rlour suoq
se4 uo Jnerd v

DWln ep ou9ru rossolo/d oJllod


esllue!) 9 5!u afpueMo!q9l

a' o!'m

e JJt1 Jvzrf,ea J

a ep(rrnss lveLuet\\\eael apaplluap!


Erun E les ras oe $eluaPuaf,suBJ] so rl
-ho no'auow ap Fapr Iun za Ft a Epr^
ep lpJoru Fapr um nn8asrad oe soraur a
sug Jp serapeJ no sBrnbrerarq sexaldu.ror
acalaqe$a anb alanbe :euer:aqear esor8q
erSolooos eudg.rd eu souezu?rlureJ
uoc elua8e op osEf, oe 'orr?4uol

-u

sou anb

oP 'tueq olnru as eclde pluaumr$q ap


og5ecgrynb y'puonua uor opquas ur
,,E"rur9uola,, no..puJeru,,'nssriul,,
aluaurelfqe ?zrnleu ap so,rqalqo 'ad

oltu erueul p 'uJe8rsad as anb ap o1e;


o uro) Ja^ E urel epu puorre; o5e ep
TBluaumllsul r19r?J o 'oppualue urlssB
'anb epure s-lpssU e195uerp ared.rel
-rsuen srenb solad (sorauI no) soqqurEf,
sop og5eoqnadsa ep 'aguanbasuoc:as rap

-uFrd s 'oluof, tuaq '(opetrsnq .ras E ry


op) epp5umF ras p ?,,ineuralF og5rpuo:

'VISll 1,1l S0NVflN|INOS


SVru NOSVCV ONV
ep erep ocecipu rp,rrpur:sa:d apod opu
'IeluumllsursPeP{PuoI]ep serf,ufuap
seu ropre (uor EprpuaeJdua 'eln-erf,oulal
apBParlos PP a ousErlouf,al op EIIFJ
eud_ord y sop sreui,,sarop ,, oruot sour
-eza:d auaurJenlua,r.a anb sug so4no ap
o{sezreate emd sazelq souru no srcru
soiaru ap oclpuoc ens ! rrJu eJ.r ourof,
ouas opeluode :as g;apod ogu puoner
srcru no souaur Jatre;er nas sod '(..e,rpw1
-sqnq, aPePIJeuoDP.r Pum aP PraPr arf,
-ugnbar; uroc e,ra1 anb e op5rsod) so:po
anb op sreuooe.r sretu aluaurefasw4rn
rapualad ouro: gq
ureas sug sopa: enb

opu sehl l1 elrl9ls rerggsolg tplour


ruepro p sE opumpu 'ssJ^rp aluelu
-pn8r sagzer rod soqo sossou soe sra,rglas
ap souaur no sreul oruoc r8:ns a sopeu
e.r sreur so ras ruapod sayg rwqp,tmba
as sug so anb ra4p ura p{nsar opu ossr
bluaurJBfflpN Iet oruol apppleuooPr p
og5ranaperec e ered ege,Lelarr 9 sug sop
Bzarnleu e 'suq soraru a:1ua og5e1nrr1
-re ep erepr e r5:o;:od a,qo,ua apeplpu
:pluaum4sur

-oou

ap erusaur o5ou ?

? pep{euoJeJ

epol anb racaquooar ap

sounued as oluaunDualua ap oqueS o:


-ep um gq 'uJoJ rpol a6 vpe:rldwor

rPr lp luas

pep{euolleJ a4

"trn?
ua sag5rla; sep
pra8 oglsanb

,plslta:,, no.popgruSeld,,
uraueru ap r8e 'sepugnbasuoc se ruoc
ered o35uap ep a apeppqesuodsar ep
aurou rua aluaurelsodns 'ap o5$odslp B
eud.ordrm ouseu no arre ale.rrt ?LrEuJol
es pnb op aluep p;oru alFlrl o BrJaf,al
-aqepa anb a secpllod se5rcrap{ sessou
ep souerqotr saza s anb ,psaur eu oros,,
op
'ap?pra ru 'epuodsa-uor t1g
"rapr
le.rour og5cr,ruor eurn ap og5elsayueru
e lo^u ou o9JeJeltrep pl'pro

p oguas

,pur:o; e4no ap ;r8e ossod ogu :op5rsod


r{ultu ? g els,, :oprJerepap 'nn8as e a1
-utuelelpetllr'opetuasard ? :ppEpnqes
-uodsar ep erng e ruoc oprore ep e8q,'og5
-lpuotr lssau 'anb a ,.sel]ugnbasuot selad
apepmqesuodsa: ep aluarosuoJ,, urauoq o
pnb eu ipp5eron ouol elrUlod \d, olesua

oprraquoc op ura8essed eger ua epn8e


aluaurrelncrged BurroJ ep s-".rlsour

MaxWeberentre ,
DTTASVOCAOES
Duos conferncias manfestarn a concepn weberiana, marcadn pel'as agitadns
circunstdrrcias dn poca, dns potencialidadcs efetiuas d,a cincia e dn poltca
{;i.i

cr.', \ tI.i..rs

Iritr

SE AINDA HOJE
pairam dvidas sobre

as datas

em que

Ma,t Weber pronunciou as conferncias


'A Cincia como Vocad' e 'A Poltica

quesonando-se se
loram proferidas em l9l 8 ou consecuti-

como Vocao'

vamente em 1917 e 1918 , estudiosos de


Weber concordam que as dua: con lern
cias foram dirigidas aos joYens estudantes
alemes da Associao dos Estudantes
Livres da Baviera, que convidou o
mestre e prcmoveu os dois eventos na

Universidade de Munique. H tambm


concordncia quanto ao fato de que 'A
Cincia como Vocao' no deveria integra os estudos metodolgicos de Max
Weber, nem 'A Politica como Vocaadl
sua obra poltica. Pelas circunstncias
mto prximas em que oram proferidas, as conerncias seriam sobre questes

da cultura moderna:

cincia

poltica.

Ao comentar 'A Cincia como


Vocao', em palestra realizada na
Universidade de Heidelberg em 1994,
Friedrich Tenbruck afirma que a conferncia "no foi escrita paa esPecialistas e trata menos de cincia do que
da situao espidtual das pessoas em
uma civilizao fundada na cincia. A
conferncia diz respeito

compreenso

do homem moderno que deseja ganhar


clareza sobre si e seu tempo 1 Talvez por
isso a linguagem viva que distingue o
texto prenda tanto a ateno do leitor e
o recompense, diz Tennbruck.

r.i Fffi Eli,j ir'lrc;i.

A linguagem viva de que fala


Tenbruck era bem diferente daquela
que Weber usava em seus artigos e
livros acadmicos e. tambm, em palestras e con[erncias drigidas ao pblico acadmico e poltico. Wolfgang
Schluhter aventa a hiptese de que
as conferncias "so lextos flosJicos
que pretenderam levar os ouvintes
e, logo, os leitores a reconhecer fatos
e encorajar a autorreflexo, a fim de
ganhos para esforos responsveis
dirigidos para uma causa realista'l A
questo estaria definitivamente associada s circunstncias histricas e
posio de Weber quanto conskuo
da nao alem, que popugnava por
um Estado nacional moderno dependente da prontido dos indivduos de
se engajar em tarefas que exigiam au
torrenncia e distanciamento.

dedicada ao conhecimento e

experin-

cia, parecendo por isso que vinham

diretamente de dentro, enquanto

autoridade da personalidade de Weber


lhes atribua uma poderosa urgncia.
A maneira argula de formular as questes combinava se com a recusa de
solues fceis. E, embora Weber o
deixasse sequer um fio de esperana,
"qualquer um que o ousse sentia que
no corao daquea razo clara repou
sava uma profunda e sincera humanidadei Nem todos certamente concordam com a generosidade de Lwith.
Os traos comuns s duas conferncias no as configuram como uma

unidade.

'A Cincia como Vocao'

destacou-se

e teve

recepo bem diferen-

te de 'A Politica como Vocad'. Causou


grande impacto, no s aos ouvintes
omo aos leitores. depois de sua publi

Fatos histricos relevantes haviam


modicado o destino poltico e ge-

cao em 1919, provocando uma polmica apal\onada da qual flzeram parte

opotico da Europa naqueles anos.


O Segundo Imprio alemo sofrera

Emst Robert Curtius, Erich von Kahler


e Arthur Salz, que eram do crculo de
Stefan George, Ernst Troeltsch, Max
Scheler e Heinrich Rickert, cuio tema era
o papel da cincia no mundo moderno.

uma grave derrota militar, enquanto a


Revoluo de Outubro foa vitoriosa
na Rssia; desfizeram-se as monar-

quias e os imprios austro-hngaro,


germnico e turco-otomano. Pode-se
imaginar o impalo desses aconlecimentos, especialmente entre os estudantes profundamente envolvidos
com a guerra, com suas carreiras e
projetos de da. Karl Lwith, que era
um deles e ouviu Weber, escreve, em
suas memrias, que as formulaes
do socilogo expressavam uma vida

O cerne do debate dizia espeito necessidade de reafirmar uma unidade para a


cincia e abandonar o relasmo ftouxo
de Max Weber, que pregar.a o politesmo
e a batalha dos deuses.

rq'druP)run'Prollpa@s"pua^
Jq dwef,Iun erolpe' r,!r,

00'06 $U

I sgzxgL I

seu!6d Z

lun tu sluepnlsa

so? ePLraJoJd

-Jod'ro] .pE5etro oruol erlu?C

'olu?
V,,

'elueuallv BP ouaue8llsp ns
nolltrtos equerualv Pu oplnms P ?ls3
anb reluaruelred e orqg-oourep 'ou?Jllqnd
-e.r ou;e,Lo8 ap erurol r,rou e ruor sra,rped
-ruolul spePaDos sE no.raPrsuoc srrEp
qsa sop og5rsod ep oluurpulu oslg
opue,ul la.gssodun apeprsJa trm ep
um

rcrg sanrvl
plrde) op og5nllsuof,ar o9j?3lTdxl

og5ezprcouap r e,reu;ol anb odu op e:a

'opnp oe oller.p ou opeasBq 'sapEpalros


sepnbep oudg;d apeplusnlJr" ap Eiulsrs

o anb natraJBllsa :FrrUIod stuepnls3,,

lnlu aJuof, Ens rug soluuo) p oqJnl


ourof olenP ou urprrEJseq
osa-r aP
"u.rjoJ
es epure anb sapepanos stssa B orlp, ruoJ
'Opnl
lUuIlUIa

.,,,,,r1./:r, i ).)
( )r lil
']-:!:..i-i J
i)'a:\llilll'i'l

$f I woLZxt,

lseur6gd

ttt

aS nOtSAJUEur

-uotr '86I a /16I ap soue soN Z16I ura


raqlapra11 ap epeprs.ra,uu6 eu rcrgqod
rruouof,a ora1p nopn$a enb rua sasaur
nossPd erueua[v
sou lap aued rezeJ

epEurql 'sluepnlsa ap sapepaoos sP8


-quP sep eum B oPErIrJ eJa raq {
'oE5elo^ oIof erluoll
B

eJld alltuor o ;aqa14


'erelleg ep sar^r'J saluepnts

aJqos rzleJ sql

e za; anb

00'tZ

suutd-rNrvs srn'l uoJ)gH


ogzer?aogxedeellu
xet{
.rq \

sop o!5eDossv E a^lsnllur 'saluepnls


ap sodu8 salua:ayp sorrg,r e ura8r:o
nap og5ercosse e ']uurleurg selslu
-nruor a selsrlerlos 'snapn soe sre,rg.r
-o^?J ras p soPPsnle soPrequof
urerog og5etu:o;o1ne e elrrugp?le
og5ernpa e e;ed oper8alnud srroJ o ap
-ppsr run e e^eJaprsuo3 'so9pr.r:d
soP rug oP a aPpPrsJa un R ossarP oP
ogjezrlBrJourp Bp prrapuBq ? p.rrlup
-al sluepnlsg sop ar,r.r1 o5eoossy y
'sapcprsre^run sep o:luap eper8apu;d

og5rsod erun uequrl so:qruaur solnc


a Eruor ap so8rpg: rua rue^epurg as
anb saluepnlsa p seprperlos srpuoro
erluof, e elnl ogJprJosse Ess

-rp?rl

s?

'erqlod

epr,r eu anbelsap ap laded

run

noquadruasap - salucpnlsg sop er^I'I


ogJErrossv e - sluEpnls p op5El]oss?

ernbrruoru ep opred o aswruol anb


nrpadurr ogu ogruale Fuorpu op"]sg
run ap og5n.4suoc oqspp ens l2q,
-slnap ulouoliou p nolupt) o sradsBl

prlq oursrueur.ra8ued o a sor-rg1r::al


ap op5exaur r 'orusurled o Erluol er
-e1: og5rsoc ?run nourol reqa6
'anbruny,q ap apeprs:^tull ?u ?rpalgl
erun rednco ap ogsrJap ens a sal uol
so arlua opo,r.rad assau aluaurelsn sel
-rl

uerol .pgjeJo oror ellllod V,

e ,,o5econ oruoc eougrC V, sellu?JaJ

uof,

sv ar uol

opun8as o opuelrare

noq?trv anbruntr{ 3p apBPIsJa^Iur


eu'srodap sasaru socnod'a euI ap
peprsra^ru !u ?Jpa19r etun :tdnco
e.rcd opepnuoc ro3 '?luurpulg serlu
-9prre sag5rnlrlsur se-r1no a erSolorcog
uaIV aPEpaIrOS D ered rugqrutl oru
P

oJ oJrUIod lueuluaurura .ralgrf, ap


oluE 'sEDU?reJUOl SrJ9 ZAJ alu?rP ur

IPC ?so;uoH zed ?run aed leuotrtlq


oELuelv ?llruo:) o ered '8:aqura;n

rua rog se,rrssardap ssrrl se^Issarns


sens ap srodap o:qq4d rua nop; anb

za,t e:reurr:d y ernloc rpr,r up r,red


rc4red 'sesrnbsad sens ered prraleru
e^lsnq ehrlse anb rua odural our

-seur oV oqpqerl ep esaur eu sruadr


JPlg slu ern8esuoJ ou 'opnluo]
'(ZZ6I) ap?paeos a Dunuorg orttl
o Er]?uJol as aPJEI sreru anb op o5oqsa
o nojaruol alualuBllered oulslnpulq
o'oujsruol]ryuor o oPuez
o orqsrpnq

qerol

'sagr311e: sep eJrurguof,a

elu?

aJqos JJfs e:ed o.roJrJf,sa o no{o


'srerprmur se,r8lar sB a.rqos esrsad ens
aluaure.rrlur s-nocrpap rpm8as rua a
srelrdsoq sop o5ezue8;o ru sasaru sun8

-p noqpqe.rl SraqppraH ura sB

.rasN

ap od.ro3 op sa.re IrW srelrdsog ap


ossruo3 ep erqdpsp p IeIrUo ap ol

-uol o1ruuof, o opuenb soue g equrl


'anbrunl,rJ ap apeprsra ru pu opprossJ

sBu rl .rs eftd s-noluaseJd" 'Br{lEleq


ap aluer; e e.red .rr rrpod o?u oruof, 'a
e-r:enB aluauelrrparur nrrapy nol

-rue8.roe; a e.r.ran8 ap soue sou 'opnFJq


-os 'se!u '6I olnJ?s op rug o apsac
'errrugpere apnlua,tn r
uor o8olgrp o eluarueu4eped opurrq
-?er :luarueFed erurolar eu o zed ap

'sepeury w5.rog

eum 'o1q1uo: o sgde eqwruayy ep o5ez

sopelr;l sop og5erco8au eu

e,r.r1e

noruol oJlgrloup arur8e;

alred

oe erape

raqa14 anb 9 orrnb:guow ou;a,to8


op a orrgdurl opun8a5 op ruq o ruoc

ETEE
vofto3

aluauos II ureqlmC ap e8nl

e 9le

sod o oprqaca.r opual

-oJd o 'opolJad alnbep uru oe 'ello


:opero otuoc eorlq4d euar eu

a orr111od

tI6I)

8:nsse: rqe

I1pun1lq

Erln9 PJraurJd
ep souP so luelncl
^'(8I6I
o)!t!lod Els!^!le a ropPro

contexto de mudanas poticas e sociais

pofundas, e de rompimento de Weber


com seus "aliados" da Allemania.
Profi sso como autolimitao
Acuado diante da volta ao mundo acadmico ou ao mundo dapoltica, o que
deveria Weber dizer aos iovens estu
dantes alemes naquela ocasio e o que
pode interessar nos dias de hoje? Qual

o sentido da confern.ia'A Cincia


como Vocao'?

destino, um processo que ao mesmo


lempo Bldung (formao). Ascetismo e
individualismo humaaista so valores que
expressam o mais prximo que se pode
dizer desse conceito de personalidade:
1) a personaidade asctica porque est
votada para uma ao contnua

eguar

necessria para o servio de uma causa;

2) humanista poque o encadeamento


das aes se dirige para valores tmos:
e 3) indidualista porqte exige escolha
que provoca um conjunto de decises. Se

Para Wolfgang Schluchter, 'A

essas condies so satisfeitas, a pessoa

Cincia como Vocad'tem trs expresses-char e: dever vococ i onal, a ut olim i


tao e personalidade. Max Weber quer
mostr aos estudantes que o trabalho
intelectual como profisso significa uma
da cheia de rennia e no de reconciliao. O que mais causou mal-estar entre os esrudantes. segundo o autor. leia
sido justamente sua insistncia na base
ascltica das aes prohssionais. tlas no
poderiam eslar mescladas com ideais.
sobreludo com ideai" de ordem poitica. Profisso como autolimitao era a
mensagem que Weber queria transmitir

cria personalidade, pois descobre qual


seu demnio hterior e passa a obedecer a
ee satisfazendo as demandas do dia a dia.

Com o intuito de Provar

respeito cincia como profisso/vocao, encontra-se em A tica Protestante


e o Esprito do CapitaLismo (1905). No
wo. Weber dernonsLra como no protestansmo o trabalho perde o estigma de

aos estudantes.

secular das profisses, Weber associa profisso e renncia a um terceio


termo - personalidad. Ele havia criticado o lermo personaldade por seu carter
romntico e natunlista por meio do qual
a base

defilir

ou buscar o espa
o sagrado de uma pessoa de maneira
difusa e indiferenciada nas profundezas
vegetativas da vida pessoal. No acreditava que as personalidades fossem ca
racteristica5 de gnios. e reusava a ideia
romntica e esteticista de personaLidade
se

procurava

a busca de o.perinde uma vida comodelagem


cia direta
mo se fosse uma obra de arte. Mas, se
era assim, por que diz ento que so
mente os jovens que tm personalidade

que a define como


e

podero sobreviver com dignidade nos


meios unive$itfuios?
Para Weber, personalid ade seia uma
relaao constante e ntrnseca com certos
yqlores e sentidos dt vida que uma pessoa pode alcanar no desenrolar de seu

:r

Tenbruck no compartilha dessa


interpretao. Pa ele importante observa que, em 1917, a palwra Bentfno
tinha ainda o sentido exclusivo de prolisso. porm "signica ainda o preen
chimento de uma vida intedo e no
mermente os meios eldernos necessdos para ver e ter sucesso I Na realidade, Weber acredita que a cincia como
vocao exigia uma vocao intema- O
fundamento da conferncia, no que diz

obrigao para a sobrevncia e passa


a significar profisso (Berufl, umavez
que Deus chama o rente para servir
sua obra no muldo. Para Tennbruck,
poca de Max Weber,

universidade ale-

m estava passando por transformaes


que concemiam

especiaizao, diviso

de disciplinas, pesquisas mpricas liga


das ao desenvolvimento e ao progres
so dos meios de vida. Para fazer frente
s mudanas, a cincia torna se um

importante Berf uma profisso que


o cientista abraa apenas se tiver sido
"chamadd' intimamente.
Alm disso, Tenbruck chama aten

o para o fato de que, na virada do


sculo, a crena na cincia estava abalada. Na Frana, os escritos de Renan

do questionamento da cincia. Para que futuro


leva a cincia? Na Aemanha, diz ele,
permanecia o ideal da. Bildung durch
Wissenschaft (formao por meio da
cincia), apesar dos duros golpes que
e Bergson davam provas

os portadores dessa posio recebiam,

sobretudo no mbito das cincias do


esprito. A crtica cincia veio com
Nietszche, que combateu o raionalis.
mo e o intelectualisrno. porem, dife
rentemente de seus contemporneos
franceses, teria proposto uma noya
cincia, uma inverso dos vaores, e
confiava essa misso aos jovens.
Mas o cerne da conferncia estaria
ainda na pergunta "qual o sentido da
cincia?'l Weber teria expressado dra
maticamente, segundo Tenbruck, sua
dvida radical com reao ao sentido da
cincia. A cincia exigia o fim das iluses
de sentido, uma !ez que estava inlima
mente ligada ao progrcsso e o progresso
no tinha flm; renovava-se nele mesmo.

Quem ajuizava que Weber tera sim-

pesmente feito um elogio a uma (incia livre de valores estava enganado. Ele
no havia rcstdngido a cincia a um me-

ro exerccio emprico, fortalecendo seu


carter raciona. O que estava em jogo
agora era de fato o sentido da cincia.
Para Tenbruch a cincia, na acepo de
Weber, no oferece sentido nem vida
pessoal nem ao mundo. A conferncia
lrazia mais pergunls do que respostas,
Em 'A Cincia como Vocao",
Webe quesliona mais uma vez o surgimento da profisso e da especializao
no mundo da cultura e de uma cincia livre de valores. Como combinar a
formao (Bldurg) com os rigores e
limites de uma especializao no mbito das universidades? Essa questo
perpassa seu pensamento e sua obra.
Quanto "nodade" do tom dramtico com que se refere ao problema, isso
sim tayez possa ser compreendido pela
dvida de Weber emvoltar para o mundo acadmico, para o qual muitas vezes

dizia que no era "talhado'l ou digir


o sentido de seu dever para a ao poltica, sabendo de seu insucesso como
homem poltico, desigado dos partidos
e defensor da tica da responsabilidade, que no empolgou os polticos nem
tampouco os estudantes que o ouvinm
na Universidade de Munique. E
Glucia Villas Bas professora
de sociologia da UFRJ

t rtrl:i!:r.trrar m
oPolII ap solrans so" sgdurl s enb
eP o95
tJ^rraqo ap"PlFuorler,,
-darrad

"Iun

reruro;sue.r1 u3o1 .raqa14

'orraqurp a Iapod oruor 'soruougJalaq


sug ep o5n:asuor e ered ,,soraru,, sor
-aru owof, 'o^laiqns opumu orldg:d

ou a Frlos opuntu ou :ezarnl"u ?u

nb 'orusqeuol]er orusru ssap ef,4


-I.Itr o95dtruotr ?!un e :pluapl:)o oursrT
-euorf,eJ oP elsrleJunr.rl a

"^qelu.rge
'leJaqll og5daJuotr rurn :s?rp sossou
?lB aluaPrJo oP osueJduoron e
plpd sluel.rodrur sretu sorlsguBerp
srop so 'luaprlo oe ren8uls olus{eu
-orlBr oP (P 4nlrlsuoJ aP"pm8rquB,,
opBldl .ral Jod aluau?srlaJd 'ru?q
"ulel norrdsur lg
:.opunu op op5eu
-ruop ep ouslPuof,e.r,, op o$eluol
ou so rlqo e so rlefqns sopadsB sop

:oualxa opumu ou og5e :eueurnq og5e


ep sra,rlssod sarsuaurlp s9r1 se, og5ela:
ura ..leluelun;lsut pn1qg, eun -rod op
-ruqep Jas re^ opuntu op og5Putuop
OrUSrlEUOrler o ?saurqf, PuortrrP
"P
-erl ap"par3os
olldlt :ppunru o
"p
og5rporuocg, ep o no 'npuq s"tsBr ap
p?pnos Pp ocrdp '.ppumu op e8ry,,
?P

-u

OuIOI Sreluapl]O OEU

SOTUSTPUOTf,

sop 'oldruaxa .rod 'opunJord oporu

aP araJrP ousllEuorf,?r assa ;ppunur

op opSvururop Bp orusrpuor)Pr,, o
opus ouol oJgJlds orusrTeuorJeJ
nas rrugp re^.rqer 'eurepolu Pl

P Puol]e4ll,\I] zrJlEru Ep 'oporu assp


'epuadp eJgrlds p?pDos epel lue
epPpFuorf"J e oruol

"lnruJoJ
'pepqer ep se95
sgisodoJd p epeprlglluaD e

uaprco og5ezqr,tc o5e1a; rug


'e5uayad reprnred apepar:os essa Jenb

"rglluelr
s"uadB
-rrlsep

o5uni ap apeplrqrssod
o9u.raqa \ sEtr\tr

luJ38 anb .p^nahnsJalur 3l]u?p a,, E


opur urad 'sopol EJEd,Ja lsurduror,
ureuJol e nb tujlxe peprleJ eP ?J
-opPruroJsrr?rl luetlre rlJs ep op4us
ou ',,zelg 0959, ep so$odnssaJd so os
'.pujeporu olusJleuor)ej,, ou 'anb 's?u

-e(u l sa95

sBp

,p rFqns

opBuas,, o

.rBld"tr B pEllo Bpo]',,e rsuajdrol


elxn ep olusul oluulep

"oloDoq,
-unJ ou (ep"luo

ens p eluepudpul

ePrugap les

re

BrrrJoJ y ;,apep{uor:a,, rlas anb op no


.,puor:er,, 9 anb op rrracr p,rlssod ,,ps

-:arrun, og5rugap

a1sr.e ogu anb

ap salue 'mqdrm ossy opumu o

'opnl
epra1

u 'serqnl solpour sssau as?q IIIof


rr8e a resuad ap erulo1 ens unlqsuof
anb

sonpplpul

so urgquetr 'ogsuexe

rod

' el!ldse o5uzr[ D eum oulotr ep 'rpl


-n8uls aluaurpmqn: 'Buuo; e etrllufis
.oruslFuorl?u,, :.PlupDo orus[?uortrEr,,

ap euruouap aya anb op apepog


" olladsar zlp el)ugngq ens
-nadsa

lPluap!)o ours!lpuo!)eu
erlu?nlJur Eqrr
-eure1 ecudxa anb
oruqpruorur:1ed
ap - :elDqdxa ep orsEf,o 'aluerp? srelu
'soctJl otuoJ'EJo^rnba a enlqLue og5ou e :serapserq rorlllod pou?Itr ep

erSoloroos ep 'aoq epup 'lunllul sleru


olocuor op o5npo.rd e e.ted og5urdsur
roj lu?qulel seur 'sgu arlua srertros sBI:)
-u?rtr P s"lru?P"lB sasal sBu soP?I:)

srelu saJoln" soP uIn ? 9s ogu raqa a


'o.rralrsE.rq olxaluoJ ou ur?qule] set\I
'e^rsrf,p ? erJu?nuur e 'olduraxa ;od
'serurq?H u8J${ nerpJnog arrerd

urg

serapr sens.rod

optrluangu oprs

equl ou anb oaug;oduraluoc rop


-esuad run reur8eurr IIJlJrp

serpr

sgJElrdDtur ssns ap suJ^ u?z{rqor


? g1e ses:dule ap og5ulsru
"gosolg
-rurpE 3'?rluouor e'oIJp o t?qtllel
seru'IjelsuoJ eru Jel e erlul rol

-ne ourol ul?l o spu.rapotu

uglr e a e6o1o1:os

er1111od e1o

e seuade og51 srerr

-os s?I]u?rJ seP o}Iqlug ou oPpaquol


luanl1ur saur roln o aluaurla,relord

g ugflgtr. xvIN
\ z.n)q ss:'

uuluaqan Dclryrc mrdgrd p zn\ p DutSlwmd ount un


mrurumyfi{ oslrard g 'onmlua o1tr 'f/uoonu Dnaglmros oprca4[ar Dp
Dary)c{'tu?1s aUDd rDluauo o Dnln7uoc ..outs'rloruutrurcd,. ap opJou V

IsBrfl ou reclelN xBI I ep

IOYOITVI-JYY

(insti

procura mostrar sua unidimensionalidade e superlcialidade.


Para a verso liberal e afirmativa,
\/eber ornece. por um lado, ua anlise da "revoluo simblica" do pro-

os aspectos subjetivos e ob.ietivos

testantismo astico, para ele a efetiva

lidade

revoluo moderna, na medida em


que transformou a 'tonscincia" dos
indivduos, e a partir da a realidade
externa, e no o contrrio, como na
Revoluo Francesa, que termina em

cebia o lado sombrio do racionalismo

restaurao do poder monrquico. a


figura do protestante asctico, dotado

de vontade frrea e com as atmas da


disciplina e do autocontrole, quem cria
o fundamento histrico para a noo

do "sujeito moderno" e at mesmo


para a noo moderna de "Per\onalidade" como entidade percebida como
um todo unitrio com flns e motivos
conscientes e refletidos.
Todas as verses apologticas do
"sujeito liberal" (s vezes com a contribuio de Tocquevile, sujeito tambm
tomado unidimnsional e acrtico) nutrem se, quase sempre com fundamento emprico na histria da pujana econmica e poltica americana, em maior
ou menor grau, da figura do pioneiro
protestante weberiano. Por outro lado,
Weber quem reconstri sistematica
mente a lgica de funcionamento tan
to do mercado competitivo capitalista
quanto do Estado raional centralizado,
de modo que os percebe como jnslilui
"racionalidade"
es cuja eficincia e

no haveria igual. Ainda que a perspectiva liberal apologlica se restrinia


ao elogio do mercado, con0uem. aqui.

tucionais) que fundamentam, de modo


convincente, a afirmao do 'dado I ou
seja, do mundo como ee .
Mas Weber (e nisso reside sua atuaext

ocidental.

raordinria) tambem perSe

ampla que se refere s perspectivas intelectuais que procuralam unt o impulso crtico do marxismo com a anise
weberiana do racionalismo ocidental
omo razo instrumental, foi a base de
praticamenle lodas as roncepe\ criLicas do sculo 20.

o pioneiro protestante

ainda possua perspectivas ticas em


sua conduta, seu "filho'e, muito es-

peclalmente, seu "netol habitante do


mundo secularizado, percebido por
Weber de modo bastante diferente.
Para descrev-lo, Weber ana mo
de dois "tipos ideais' ou seja, de modelos abstratos, no caso, de modelos
abstralos de conduo de vida individua, os quais se encontram sempre
misturados em propores diyersas na
realidade emprrica conrela. Esses "tipos ideais'l que explicam o indivduo
tpico moderno para Weber, so, por
um lado, o "especialista sem espritol
que tudo sabe acerca de seu pequeno
mundo de atividade e nada sabe (nem
quer saber) aceca de conlextos mais
amplos que determinam selr pequeno
mundo, e, por outro lado, o "homem
do prazer sem corao'l que tende a
amesquinhar seu mundo sentimental
e emotivo busca de prazrs momen
tneos e imediatos.
Se a pdmeira eitura fornece o esto
fo para a apologia liberal do mercado e
do sujeito percebido como independente da sociedade e de valores supraindiduais, a segunda leitura marcou pro

fundamente toda a reflexo crtica at


nossos dias. A percepo do indivduo
moderno como suporte das iluses da
independncia absoluta e da prpria
perfeio narcsica, quando, na verdade,
rcaiza, sem saber, todas as virtualidades
de uma razo instrumenta que termina

em consumismo e conformismo poltico, est na base de todas as variaes influentes do assim chamado "marxismo

ocidental' Esse termo. denominao

Weber no Brasil
No Brasil, a influncia do pensamento weberiano dominada pela leitura
liberal apologtica. de Weber que se
retira a autoridade cientfica e a "pa
lavral no sentido do "nome" e no do
'tonceito cientlcol para a legitimao cientfica da noo central, ainda
hoje, da sociologia e da cincia politi
brasileira: a noo de "patrimonia
lismo' para indicar uma suposta xo
parasitria do Estado e de sua "eit"
ca

sobre a sociedade,

Entre ns, no entanto, esse conceito perde qualquer contexlualizo


histrica, fundamental em seu uso por
Max Weber, e passa a designar uma espcie de "mal de origern' da atuao do
Estado como tal em qualquer perodo
histrico. Em Raymundo Faoro, por
exemplo, que fez dessa noo seu mote
investiga(ivo - enquarto na maioria
dos intelectuais brasieiros ela um
pressuposto imPlcito, embora funda
mental -, a noo de patrimonialismo
carece de qualquer preciso histrica e
conceitual. Histoicamente, na viso de
Faoro, existiria patrimonialismo desde

11

:-, ' t :.1: t.1..,

,;:4,;;j

nosseratur es a:duas anb orr11;r ;aqa14

xel\i o - ..luaueueuaqa,t,, oglsanb


essa e .rapuodsa; soru.rasrnb a5
;e:o;e lwrg op eurnbsa ap
sarsq sou sunurol sogpepr: sopd a erp
-1u elad urgqruel setu 'elep ero; e pep

-rsr run eu 'srenlf,alalu sop puorpur


elad 9s ogu 'afoq olusaul 'oprlad?r ?
anb oluod p1 r 'ErrIsprq oqxellr ep

pJtual olraruor o ioq 91e ras nrnSas


-uol'olule lotll o relun8rad as apod

ln

ep er60lo!)os p

rossJord 9 eznos 9ss

E 'Ta lzrdsp PpPu IdPd tun 'sarnqP

mbe ilPqudtuasap P ruanuquol ?purE


IPnle sreu za^ ?P"J ioPesud assep
eJqo EP ?zanbrJ BP rEluuIF as anb
sr5rpp]l se nb'solue ouol ilBrads
p g so.rrlseJq soP o9xalra]lolnE e Pr
-ed FtruaruEpunJ e^rpuJlle purn 'sgu
e4ua ru?qulel trnJlsuof Pod nordsur
uI?qluel .raqa \ rnb ErrlF og5rperl
'sof,qlrf alualuerlpepre sopenb
-Pe srcIu sorlno eP og5nJlsuof, eu a
'leogJadns a op?sssdrrlln eurSrpered
essaP ?rrllJr BN o9snlf,x? a 3r?u?.rPr
aP ouBPrlor um sressrqe slel]os sp
-eppn8rsap ezqunlru anb apeparros
erun ap sag5rpe:luo? se sepol erquos

iopelsg

a op
rexrep ep o5a.rd o qos
-e:.raur a.r1ua alanbe 'oslpJ a aluaJsde
olruuof, Iun ezrlEruEJp :,ptrrpeJ pJrUJl,,

ap eougrrde rns rod aluau.resr:a.rd


'oursrTpruouuled op erual o 'o3of rua

'113g:y op1 asalgdrq rrun ouro3


'opelsg ap ;apod op alorluo:
ou ea1sa anb ser4lod se5roy ap o5e1a:
'Ioc ep opuapuadap 'sBJrueur sesJa^
-rp srcw sep rr8e epod opelsg 6 odn
opol ap p1:os e511snfq a sapeppn8rsap

'eluurEuE1lnulrs'znpo.rd selu'l
urs ?rf,u?rlga Prun ruol sezanbr eJf

oPeJrau o FluaPlo ous{euollPl


or:dgrd oe aluaueurr apeprn8rqrue e
leqlld rossr ruor' oulporu opunu
op sreluru?punJ sag5lnlqsur sessap
e^qnlrlsuotr apppm8rqrue e ;aqacrad
eluaruesrra.rd 9 euruaqa,\,\ ogxalla.r Ep
ezanbu rp ecreur r anb sourn epeu
tlal oeu ossa:ord assa 'soueul olad
opPlsg o ..ezruouP,
'ouerrqM

e ezr,rrlalqns a opef,reu o ,pzrIeepr,, a


erglldrurs anb alanbe :oprguas ocrugr
tun ra aJduJas a sEJIauPru s?sla IP p
aPrPrlEaJ ? ..ar.rolsrp,, a ,pcg11d

Frlos

rurs,, e1g

ocrllod

a orrSgloapr

prcual

-od nas ap olrp ras apod ogu orusaru


o 'oFu tueuleDuapual 9 og5ou essap
Joplreps oJrlllual: lerrualod o ag
no ocnod a rugn8uru
'araJelf,sa

sasso-ratur so ureas anb renbsrcn

lope:;aw op op5npo.rda; ep

sassa;a1ur

soE aPeParf,os EP sassaJalur so rrznPaJ

"peu

e a sopol E a.ra;a.r as anb olraruoc urn


ap s-etBrl '?JO ;,pldnJro1, op?}sg a
.ppBzlleapr,, opslJaru a:1ua oejrsodo

'oJrelrse.rq ..Fruorurrgrd ope1sg,,

ap odrl assa anb sassJlur sppprssl


au se:aqarrad ap solul'- .plufu

og'ez!leapl

'eurns lua 'a IElElsa IBI:)os Brsu?]srss


aluardrcur B .rerrllJf, 'oulrulur opglsg o
rralrald 'opelsg o ,,rzluourap,, BssJal
ur ruanb y ecgrlsn opunur ap ogsr,r.

-uor sar5ezqeuonr.r,, opu?uf, srcpr

srerJaleru .(sasslelur,, snas ..rueruqa1,,

sassell a sonPFpul oruor eru;o; elad

BSIJ

?'OSSP lSI^ III'elrJ OUrOJ


opelsl op oBSPz!uouap
a oPe)ratu op

olsodns o ruoc noque8 srur aluaur


-Frlos a ef,rurguola ruanb ro; srod tas
?rJa a(I ilvltlsa .pluauelsq, op alred

I ru?qruel ala isE8ft^ ps3P rolua^Jal


-ur opelsg olad opercueug puoneu
ogSezipulsnpur ap ossacord op orrgr:
-gauaq ledr:ur.rd o ro; anb 'els1ped o
aluarupnadsa'oJralrsJq oper.resa:d

ula oP razrP anb

o iselerlornq

so

'atuaprsaJd o 'saz1nI s6 ;etuaurepun;


a et:odns o ruanb 'puge :otsodruotr

I ..Oluetuels., Iel O OUTSTIBTUOUT


-r:1ed op prros alrodns o ErJs nb
'opelsa ou ?pBlsn]f,ur ,.a1rla,, elsodns
eun ',,oluaruBlsq, ap lerluar o5ou

e ?l? eurureluor ogsrtardurr

'serqqr-rd ser:oq1au.r seraurqul


opurznporlu ll?ls elrl.1 E opu?f,
-qdn:prnb 'er:elauour erulouola ?p a
orlJ?urol oP olurur,tlo,ruasap o ered
sag5rpuor-g.rd se '6I onl?s op oDlur
ou '?utr oo ruop opuenb !o1ua,r:a1
ur aluaueu8ruaq oursur o opuenb
'8 oTnf,?s ou seurru sep oe;o1d

es

-xa ep ogrse:o .rod :opeprdepp a or.rg1


-nqrJ] aluaulesorJnJ 9 alsa opurnb eas
'opetsa op o!5u^Jlur ap o5ou eraru

ep o^rlntrlsqns Jas e opuessrd 'o1arc


-uoc opruyr ;anbpnb aluarualuatrsartr
ap.rad oursqeruorurrpd ap olracuoc o
'o.roBd ap or^ll op ra.rJolp oN elel
sa

o95ua,rralur r;aru e ered puorlunJ

a1uap,{nbe tIIn 'elllrdu4 eurjoJ ep


'opueurol s eqrle ourslpruourrled
o'selrSglo[]os sag5ezlpraua8 sens
ep o1qulg ou tr3n1 opun8as urg

'o44p ep elap Era 9l anb o .,.reqnor,,


ruerpod o9u solsoda.rd snas a rer o anb
g'oc1qr,rd uaq e (rar op) opp ud ruq
a:1ua og5eredas e er^Eq olu'olu? od
' ..ftFdod rueraqos,, ap og5ou e .ranb
-s eheq opu apuo 'F^arptll lp8n1.rod

f?

rvrrrdsr

ovla: m
B5aruoo urraqrnq 'xrEaprog B E{o a(J ourpou opr}siJ op laded olad rues
-saralur as anb sogosglg solad a sapuprsra run sep oluueuor:un3 olad oprc.teru
aluaurepunjo:d 9 apuo 'srueulM opel^u ? rrpFnc lossa;ord uIa,ro{
'sreoos seougr: a erEo8eped ap sepe sep aluaurpneds ope8eetru '/8BI
rua neaprog ure rossa;ud as-eu:o1 errss-ep a errepnlprn]pr og5lpel eldnp eumu
as-ra arrsur agl-aluued og5eru:ol essg (716-658) s?rnel ueal (1761-5991) uosS]ag
eu p"ue ornqEr
LruaH oruoJ s?pplFuouad aquorua apuo :oudns pruoN
"lotrs
es-Jeurol e s-Dsnler 'olqsgu8e ourol 'ruflod'es-oplllumssv 'soqqel ap sag5era8 o11o
ap ura8er4rq eum e enuagad urarl4mq 'g91 ura '(5uerg) purg rue oprseN
'sonpJ rpur so rqos egdur as anb apep
-arcos ep og5e vrun ap apzprlqrssod ap sag5rpuoc se
atuaurero1 opuepunJ br8glo3lsd op ?!ros o a o Il
-elol op lpnp pu o .rerrosqp atrurad aql oprugap
essg 'saged sens ap euJos q la,r;lnpar ogu ep"p1"l
ol euJ\'suaua8 tns o6p oruor ..ptros ole;,, o augap
rurr+lJng 'ousl^qrsod op elorsa eu opuurrog
'uragdrur as pnb op apngy' ura o95rao: ap
rapod ap soprlop a sonpl^rpur sot sJorrlx Jrlus
a rrsuad 3e ap soporu '<<<s-rerros soleJ,, sop
"Dugrtr
E ? elg 'peplros ep ezrnlu Jeunuratrap ap sag
"
-rpuor ru s-opu?81n 'e:rs,r3r1aru
;as a,rap ruau 9
oprr urgqueJ 'ppluerunq ep .pssar8ord,, op srcra8
slel sE JrJqolsep epuala.rd anb 'BlJgrslr{ Ep pgosog
res e ap luau ? ogu er8olorf,os B lazrp ns lug
'olduraxa rod 'efoloclsd e ouror

e"$,,,;L:;:l',:';i,

Bns anbrrdx za^rel ossr


'I"f, rureqrnc 916I ap orquzep ura'alequrof, rxa auour
'9rpuv 'uraqrnc ap oqlg O 'QZ6I Z?BI) assl^E'J ]saurg
rod oprprsa.rd 'er.ran8 e arqos og5uluarunf,oq ?p sopnlsg p
flrruoC op orrglar?as as-eurol a (uran8 ep otJuI ou 'sesol8lTeJ
no secrllod 'seougpul ff sepol ep sasaouer; mun anb erq
-1od o5eru1xo:rde ap oluaur$our) epe;8eg ogru1 r er3a1u1
lurrmc 'plpunJ i
Jrarurrd
ortrIu o apsa(
"rranD sasal'aluurlEuorsBf,o'nolua$ns
"p
'splslruJoJeJ-sBlsrprf,os

ruaruog op soranq sop esa;aq u ued esa:uerg e8q ep .ropeprng


orqlualu roC 'otrlslp luetseq nrueuued ulleT,lmc 'elpJlod p
rrflpur rug qr,eqs.ra un eqldrcsrp ouroc e13olo1ros e replosuor
ap laded o equadruasep apuo 'srrd ap pEp-sJa run ?p spIla'I
ep epeplnred Bp rossaJord optauou ? 'z961tuu.a 'a anb6olotcog
e epuU tula+lmc '868I urg
a?uuw qe os serr?p p
"]sl^eJ
'slBuortrnlpsur e sl?npaplul

'sBrf,u?I] sprlno p e-opurn8uqslp 'eruouglne eulldrr

-qp eun elEolorros ep:azeg:un:o:d e o.rraupd o ro;


'sg:uu; oSolgroos olraurud o eas ogu ala anb epury

'6I

olntr?s op rug ou oslndurr ago; run graf,aquoJ

ep ouJol rua -?reruro; a1a anb ulocsa e a ruraq{rnq


al1ug urotr ? 'aturoC alsn8ny u as-a,rap ,po1o1coq,

aluerseu ?uqdnslp e a.rqos pn1rala1r4 eruorua8aq e

aVuuq e$tL?J

se5er8:odwr as.tod eulurJal eupnurrlJnp

sepr snJs soe


lof,s V

(1,6I-88) srurol ?uau a (t06i-t8i) apI"I prrqeo Iuol

'oglua 'opu"lndsrp 'e.18oyorcos ap sErqo sBns ap og5epar e

esarue.r; zrSolorcos e anb anb8olonog

ol,{usJ oo oY5\ilueYsNo ) Y ss

(rror-esgr

I\TIIH>IHO ITIINS
ocuBrtorq

od

Durlheime a
VIDASOCIAL

como essencialmente moral

Nossa condu,ta propriamente social nd'o se orietia apenos para a satisfa'o dc


nossos interuses e n,o foz dns otros um mein para a obtenn d'e rnssosf'n's
,1t.r,r..r.,.i

ltir

v.i

l,tsst,.t.r. t

CASO OS AUTORES

pensar e sentir que se impem ao indi

aos quais atribumos hoje o epteto de


pai ou fundador da sociologja soubessem da posio que a posteridade lhes

viduo delimita o domnio da socioogia. Durkheim exige do socilogo uma

reconheeu na gnese de uma disiplina, Durkheim tavez fosse o nico


que tomasse isso como o sinal de que
seu projeto intelectual foi, de alguma
forma, bem-sucedido.
Deensor intransigenle dd Possibilidade de uma sociologia cientca e
autnoma. que tomasse de outras cincias apenas sugestes teis, Durkheim
tinha a conscincia de que a validade
de seu ambicioso proieto precisava ser
afirmada em diversas frentes. A frente
de batalha mais geral alinhava argumentos de ordem filosca e metodolgica em um discurso que abordava,
do ponto de Yista da fundamentao
da sociologia, o problema clssico do
conhecimento: a definio do objeto
a ser estudado e da relao que o su-

jeito do conhecimento deveda manter


com esse objeto. s Regras do Mtodo
Socioftgrco, publicado em 1894, o coroamento desse esforo. A definio
do fato social como maneiras de agir,

atitude de desconfiana em relao ao


saber anterior de que todos dispomos
sobre a realidade socia, Pelo mero fato
de participarmos dela.
Permeia todo o [vro uma ideia cara a Durkheim: h fatos que so o qu
so porque a sociedade tem as caractersticas que tem. Durkheim explorou

de forma sistemtica os tributos do


meio social em suas explicaes: o poder de atrao que o grupo exerce sobre seus membros, o poder de regular

que caracterizam o meio social e que


Durkheim empregou em seu clssico
estudo sobre o suicdio.
Mas o discuso metodolgico no
era suficiente aos olhos de Durkheim,
No seu entender, a reflexo metodoIgica no anterior cincia, sendo
apens uma explicitao e articulao
de procedimentos j empregados pela
prtica cientfica. Ou bem a cincia
existe, ainda que pouco consciente de
seus princpios e de seus fundamentos, ou no existe e no ser a refle-

lnteveno na vida social

vem se afirmando nas diversas cincias

-'

preciso pratica,

da pesquisa, seu mtodo.

em seus ensaios metodolgicos, que


a sociologia um ponto de vista que

-.:.

preciso mostrar, por meio de resultados substantivos. por meio da explicao de problemas bem delimitados,
que o mtodo preconizado frtil.
A Divisao do Trabalho Social (1893),
tese anterior a Regras do Mtodo
Sociolgico, O Sucdio (1897) e s
Formas Elementares da Vida Religiosa
(1912) so as trs grandes obras em
que Durkheim desenvolveu, na prtica

conduta do indivduo, a frequncia


de interaes so exemplos de fatores

existncia. Dai Durkheim afirmar,

..il.,,

gica da sociologia;

xo metodolgica que decretar sua

sociais. que desponla nos bons lrabalhos de histria do deito, da religio


ou da economia. No basta, portanto,
a sustenlao frlosfrca ou metodol-

O empenho de Durkheim em defesa


da sociologia foi alm dos aspectos
tericos e metodolgicos. A relevnia pratica da discipina e sua insero institucional, isto , seu ensino
na universidade francesa, tambrn
mereceam sua ateno. "Nossas pesquisas no seriam dignas de uma ho
ra de trabalho, se elas s tivessem um
interesse especulativd': a frase, escrita
no Prefcio primeira edio de
Dviso do Trabalho Soclal, sugere bem
a

importncia que Durkheim dava ao

9? 1n1\: arc. W

urn PItros pl^ ep zq l!lPIJn( rod


ePuoqele epepertros aP o95daluotr v

a sIEn atruotr soslntrar sns rE.rorurJdp


'sef,rul?t sens J?o5laJ]d? 'sop3p sotmtu
relue,ral esoard epure ?lg ur?]qo nb
olutlquol op orlgsr ord ope1trurT
.talglef o l)equofJ esr:a;d 'oueuod 'a

ep zrdec praql ruutnop ?^ou ?run ap


og5egualsns ru .repnle urerrapod ertol
orcos ep selsrnbuo: se 'lurerflln6 ap
ogsl^ lrN serreuotfel e s"Il9lllolne
sppleJJ se lelpe; op5eru;oysuerl ap

o ogrSeJ e'"JDureJ e'og5Bf,npa B arq


-os sosJnl P nouortral anb 'u4arPljnc

-uasuoc ecgloapr as?q ?um nnlqsuof,

'PqIdDsIP ?P o95?z

?rf,ug;ur ens rua glsa rpurc eolonos y


'eolorcos ep sag5mquluoc s oluenb
? r?qruel unrImc sew
'e:1q1dag e;rac:a1 e e;ed pns

euraPou ePEPa!)os ep
oBtElrdralu! v
-lleuolf,n]usul Pu ossed o ou'euuoqJos
EU nOSSaJSur 'Z06I rug 'lueul"Umlsod
sopellqnd srcnb sop sunSlp 'orusrlBr)os

osoFlneJ

epewel:o.rd'ecqq4da

"4af,ral

epeur

-eqf, V EsaruBJJ erqqldag ertar:a1


rlad sepr,tr,t sasr.rr se olua pe o'pnl
-laTlur oluurr^To uasap nas ap o8uol
oe 'noquedtuore ureqJno 'uaro'I Ep
ogr8a.r eu

'e5ue.rg

'purdg rua '8t8I ur oplseN

rp rrrryod

a IErJos pepleeJ

?p

og5elerdralur ens u?qurel eppFlur


e^eradsa urraq4:nq

opu

p erSoloDos Ep ogJe8edord V

:eurol sou Jezrprradsa sou sorua,rap

e4ar a eprSp prcos ernbrerarg eurn e


oggllrotm opplsg run 'par8l ?p FIF.{n:
ofi4urop o :erop?^rsuor Ierf,os uJpro
?p sf,ref,rle sop 'or"ll 9 'oru ueuq"

'estrrre4 peprsJ rrm ep $"uorJnlqs


$Pu"tr solad uqqurBt as-nap una?Imc

requadurasap ep sazedec sonpFrPur

rlJgl

-rt e opezprradsa laded run opuudrunr


rue4lea.r as anb sonp1,rlpul ?ptururl
ap og5un; erun eugtpJsrlps eurroJ p

se rl"lu3l s? e.qua.rElrlso E PpPuqsp


ze^ erun sreru erlarsd r5uug e 'srectp
-BJ a spJope rsuo) segssa.rd sep acq
tug lueq e5ue;g erun ep erapr B ruof,
JeJrper oluauelualuorsap o rue,ressard
-xa prcos a ecqlyod e5ro; erun ouror
oursrprtros op op5epqosuoc e a 1191
ura srJd p eunruo3 elad opesner
oFqP o 'Pu9uotrnlo^er etrrlF) v

aluauF-rtradsa ..el8o8epd FItr


".rBd
os ellugrf,,, ulo olsod tun 'xeprog ep
?pep$.r ru eu'op"uc ro] 188 rug
'Lg81e Z88I aP nauaxa anb aPBPr^qP

'sner{ la gosol$ oprrErrrJua noJeruoJ


a oJos-oll aP og5Bruroj pqrrll rur.fl.nc
olrd_oJd O sosmJ sorno ep olmlrJntr ou
B^en8U Jnbs ruu epetIlsua assoJ anb
uI oFe,llsrs lun osm) rlm ap sqrmdqP
o9u '.? oNI 'PP IEuoltrnlpsln Pqdlrslp
Blun 'sf,od? 3u 'eJ ogu sr8olorros V 'sol
-uord uass

r1s

$uel

ssse

anb ogN

'(za,n uraurrrd elad p soperqq


-nd urero3i urreql:n6 ap so81ue soFg,,r)
sreur8rro so31ue e,mqqnd a ecglorros
eJnleral{ e e^?quasal ?lsr aJ B '- ?lIIu
-guof,a '?sor8{al 'lBrou 'ecrp1-rn! er3o1
-oreos - ruqdlrsrp ep olrgqrat o ure^
-radeur anb sar5as srJg^ ru pprprarq
'Elsr r ?p sop?llnsar soP um roJ olueu
-esuad ap elocsa ouor erSolorcos ens
ap og5epqosuoo y sele e saluarpaqo
aluarue8ac ogu anb ppure 'urarlJnq

ap slrapr s sorqgdrurs srvnpapttn ap


olunuor urn nrune: eNr^J V o^rlalol
oluarurpuea:du.ra um oruof, erJu?rJ pp

'selJ-elJlenft selapr s?p soxlUtrt sou

- euNpq e'ousrlenpr lpq o'pl

-gllull o9zet e - Fleqlt uaPJo

P so.rPr

spru saJol" sop e ouerlqnda; aun8a.r

-soru (aluarB rlu nodnqred unar14.m6

selsqerredsa

glsa elSololtros

anb

ec119.rd "p
og5rnqrrluor

'lBrf,os orllBqEr] oP ogsr p ep rolelu


z epEf o5uE E o ruol elJuPuosuof, rua
PPr uln errs - sp?PlnreJ sPssou aP

seurp'oluepod'opuEtrgr.rlps'opsUru

pnb o opun8as papr o '? olsr 'opJez{


enadsa ep ourapour Icapr o as raqss
aP as BlE{ Iertros orllBqB4 oP opsp
"
arqos opnlsa nas Eluauo nb elun8rd
e g og5ednooard essap oldruaxg
uer:er1uo: no
1e1

-rluep'eppJrleJd elueluepl^ap'"r3ol

olsu

soquvrlsa ogs srcnb a poos og5n1o,ra


ep sre:at seougpuel se urol euouftq
rue opls spepl serop,r srenb g.rrcg

op sorJ-Bsra pB ruBJA ea.r8y eu a apeprs


-ra Itm Bu 'lel?Na EI]B]?omq Bu 'o1 ?x
ou a,leqr-sag5rsod ap urequndsrp epuw

ope^rsuol

so

elJsp rs ep

eouglsua ap sag5lpuor sprf ur sop


-ezrerua oelsa otuol oPuPrlsoru 'soJ-et
alueuresn;uor pul pepenos

rupro e,rou Blsau o3o ura


tureqrynq BJed sepelfsns

anb op '9991 soue so apsep osrntr lua


w5uepnur ure,vrayace seuade srenb sep

Br3PrPOI]?SB9 S al ala OrUOI Iuaq BJI

'og5n1o,,ia

-orlos v 'srPrf,os sesuf, sep ezarnl9u 9


rapualua rr.nlturad aptparf,os pp se l
-nlo^a serf,u?pual sep og5rulsuorer V
'sag5un; segar ruequadurasap ouro: a

o Euro: ourol esnlluof,ul 9s ou E^els


og5nlo,rar e uoc epeorur prtros tuepro
e^ou e 'srodap olnJ?s urn asen
'esarwrg o5n1o,ran v
urof, BPBrf,rur ?Jqo BP ogsnltruor B Pra

praql

rrun srenb so errd spapl so rrlrcqdxa

s"rope^JasuoJ ser:uglsrse-r selad

e,relse enb o

sBurnBIE 'su.JoJar sEp apBpr ou l


-ad souau 'senprg seJrc1 :olel o95el
-np p puelsrs urn relueldurr 'zmga

yenb ep'9691 wa 'anbolortog


a?uuv ets\^J ep op5epun; y
'adrnba ap oqpqul urn a8rxa apep
-ar:os ep opsuee:dulor

sosr p llue soprp+lp '.sopelrullep


seuralqo:d ap opusa oe as-re8a.uua r:r8
-ololJos qec PI,os epl^?p ?rlu?ss
e'lueureJnleruaJd JBIdE) ure^"lual
anb serggsolg sasaluls sep orSglsa o

ftJadns'opnlerqos'"srf,ard sof,ugal

o,t1eluesa.rda,r aurr8a:

uln relalrnb:e

'sorpllod sl^rr sola.4p :eqdury qaa


-gJeprsuol snuorf,nrlsur sag5e,rour ap
og5npo.4ur e norgru8rs anb o 'setaur
eum Praql F)os uaP.ro Eurn
sBns aP

ap

o95une$q

BJJan{)

ep zJ

'euelssn]d-ofuejt
ule

OraIII III epurP

0/8

-11dxa a

:?lsaPour srBur euas Jarl lns sePr


so ou JElaJraP no JEJoqBIa EIa ? Eqt:)
ogu EJOqlua 'elnPuol ?ssou lllelulJo
anb sug so a.rqos .tazrp e o31e eual er8
-olorfos v seJgpuarre.rlxa sa,ze.r rod
soprreleqeNa sug p og5e41eat e ercd
seluerf,ga srcru soreul sop og5ecgrluapr
p srJrunsal as o9u Er49rd o5mqrnuo:
V ?lgqlualJ ogx?l;ar t uror og5e1n:qre
ens no og5ua,r.ralur ?ssap ogsuaulrp B
;apualua e;ed alsrq opu EJoqru erl
-os epn eu og5ua,tragur ep euralqo;d

fenmeno essenciamente moral Para


Durkhen, sempre que h sociedade h
alsmo e, pofianto, vida moral. Nossa

conduta propriamente social no

se

orienta apenas para a satisfao de nossos


interesses e no faz dos outros um meio
para a obten@o de nossos flns. Isso no
que dizer que inexistam conflitos na sociedade, mas que a fonte deles o mundo
inercntemente desregulado dos interesses
econmicos, mundo que a sociedade, em
condies normais. Lende a regular. A
da social exige de ns sacriffcios, renncias, mas o gr'rpo possui um prestgio e
uma autoridade tal que desempeamos
nossos deveres motirados pelo sentimentodeobrigac pelo senso do devere no
pelo temor s sanes.
A aplicao dessa viso de socie-

dade ao mundo moderno ege que


Durkheim conteste a viso de socidade presente na eonomia clssica.
Durkheim precisa mostrar que no
suficiente, paa dar conta da coeso que
a sociedade moderna apresenta. consi
der-la como resultado de uma mirade
de aes egostas, em que os indiduos
agem orienlados apenas pea maximizao de seus interesses. contra essa
viso, predominante na economia e no
liberaismo clissicos, que Durk]eim se
volta em A Divso do Trabalho Social
Sua ideia que a diso do trabalho
no apenas um fenmeno econmico,
como queriam os economistas, mas um
fenmeno socia e, poanto, gerado de

nculos de solidariedade. A diviso do


trabalho no gera apenas interdePendncia ob.ietiva, no sentido de que em
uma sociedade em que o trabalho socia
est didido dependemos uns dos outros para a satisfao de nossos interesses, Durkheim quer Lr alm dessa ideia.
j devidamente explorada pelos econo-

A diso do trabalho

mistas clssicos.
teda um efeito muito maior, alcanaldo
as camadas mais

profundas da conscin-

cia moral: alm de fazer com que os


homens se ajudem mutuamente, quer
queLam que no. faz com que se respei
tem, gerando um sistema de obrigaes

Jtt

BJ::l

\ !\P!r irL

morais. Participando da diso do trabalho social, cada membro da sociedade


sente a importncia dos demais, compreende que ningum basta a si mesmo
e que so todos parte de um todo maior.
esse efeito moralizador que

Durkheim

ressalta em sua reao itepretao


econmica da diso do trabaho que
enfatizava muito mais os aspectos materiais, como o aumento de produtidade.
A diviso do trabalho um processo
que atravessa a histria da sociedade humar4 que no comea em um momento
preciso, mas vem se rmaldo ao ongo
do tempo e atinge na sociedade moderna um ponto culninante. Como fonte de
moralidade e, portanto, de ordem social,
cabe esperar que a sociedade moderna,
que testemunha o auge desse processo,
se beneficie de suas vitudes morais.
Durkheirn sabe porm, que a sociedade
modema permeada por conlitos e que
o conflito entre capital e trabalho um
dos mais ameaadores ordem social.

Durkheim tratou de agrms proble


mas sociais caractersticos da sociedade
moderna, mas no os associou divi-

trabalho como tal e sim ao que


chamou de formas anormais da diso
do trabalho. A raiz dos problemas no
estada no princpio estrutural que d
sustentao sociedade moderna - a
diviso do lrabalho social -, mas no fa
to de que esse pdncpio estrutural ainda no pode gerar todos os seus efeitos
benficos, seja porque no teve tempo
suficiente para isso, seja em razo dos
obstculos apresentados por arranjos
institucionais tradicionais.
so do

Uma das formas anormais de diviso


do trabalho a que Durkheim chama de
diviso forada do trabalho. A diviso do
trabalho social envolve dois princpios

estrutuais que variam historicamente e


que podem se tomar fonte de instabilidade. De um lado. h uma classificao
social que confere recompensas mate-

riais e simblicas distintas s diferentes


ocupaes, classificao que, em cada
momento histrico, emprega critdos
mais ou menos consensuais. De outro
lado, h um princpio que organiza a
distribuio dos indivduos nas diversas
ocupaes. Se no passado criterios vin
cuados ao nascimento presidiam essa
distdbuio, para a sociedade moderna

o nico critrio legtimo seria o mdto.


Assim, quando um indiduo no ocupa,
no intedor da diviso do trabaho soci
a posio que

melhor corresponderia
naturais e, portan-

s suas capacidades

to, s suas aspiraes e o nculo en-

tre capacidades

e aspiraes

um dos

pressupostos duvidosos em todo esse


raciocnio de Durkheim -, ento teramos uma diso forada do trabalho,
no sentido de que ela experimentada
como ilegtima e s pode ser sustenta
da pela fora. Nas condies modernas,
a igualdade de oportunidade , assim,
crucial para que a diviso do trabalho
social seja fonte de coeso e no de insatisfao. A instituio da herana, ao
instaurar condies iniciais desiguais na
busca pelas ocupaes mais valorizadas,
condies desiguais que no refletem o

mrito do individuo. seria um arranjo


institucional contrrio aos valores da
sociedade moderna. H vrios pressupostos complicados nesse raciocnio de
Dwheim. A ideia de desigualdades naturais, que nada deveian aos processos
de socializao, urn deles, mas no o
nico nem o mais duvidoso. A crena no
carter consensual da classificao social
parece desconsiderar a possibilidade de
os vaores quepresidem essa dasscao

no serem mais do que a expresso de


preconceitos de classe, Cabe perguntar
ainda se Durkheim no desconsiderou
o conJito potencial entre as tendncias
igualitirias que atdbuiu sociedade modema e a prolferao de posioes desi
guais

distines de prcstgio alavancada

pelo avano da diviso do trubalho.


As obiees no invdan o ponto
essencial apontado por Durkheim. A diso do trabaho social es associada a
uma classificao social que define, para os diversos grupos sociais, o legtimo
nvel de aspiraes. esse elemento de
ordem moral, que aqui se revela na estraticao da sociedade instaurada pela
diviso do trabalho, que a sociologia de

Durkheim tentou estudar de forma objetiva em suas diversas manifestaes. E


Alexandre Braga Massella
professor da USP

It

rYD:rd:;

o!Jro: m

o95" Bp aprpraql sp

aprpr llBr]]

Bp

oirdsa o nouIIIl onb snp$ op op)


-ualnueur ep erSolode e za; anb 'apep
-arlos ?p Jo eJ tu onpprlpur o no8au
anb ayanbu ourof, EpurE no ',,lBlrpel
e

elqllod E'euosolg e'ollerp o'er8

-olodoJlue e 'erJgls[ E 'BlSolortros ?


oruor - sBaJg sesra^rP a sasPd salur
-ellp ap saropEsrnbsad ap o5Jojse o3
sP5er8 a^Issod op?uro] as lul oss
'soprlaquoJ a}Irllseq 9r solutn8re
solaf,uos JBlgruErssr otusetu fle e ol
-nE assp olledseJ e eluJelp IuaSelur
run lelu.roj ualrurad anb sopads" znl
opuezeJl '.soPBlPaar u&roj 'opsssed
ou soPrtranbsa 'soluE] sorlno e souaqof,
-sap ueroJ solxl so ou'soue0no0z
souIlllr, soN'"Pelsaluo:r aluau"ldrue
opues tua^ anb
PfnlerllT
eum lua uleuuoJ"ugPunJas
aluausalduJrs no 'ol
-xal nas ap srBrlgredns sernlrel erqos

ru"punJ s luruPr8 3 sr"rf,Jd ol


-m!u erdules o9s sag5elaJdralur sesse
anb ? 'opnluol 'otlp Jas atueuodtul ?
anb O sBraru4ur ops opDluole ?qual
ossr nb eJed se?uglsrq sagz"r sv
'of,r8glortros
ou-"lnqJo
op Ud ogs
nb solla?uor
1no srop opequntr ral
.rod a pu{drtrsrp ep ropepunJ ep lad?d
nas p pnur^ lu seude olnlelse as

-sp JEzoB e enuquof, anb alanbB oruoJ


'Isotrrss9lf, so aJlua oPpssEdBr{n srPu
o oruof, op"luas.rd? oprs urel l Prtr
ugnb]j elnru uJol 'ulssv euelunq

e1sr,rrlrsod. ',,Jop?^Jsuot, p so oru


-o: so1a11da qos ru1at14:rnq eluasarde
serrSglorros ser.roal s?p aslpue R sop

-"llo^ sor^I ap ousaur no erSolonos


ap slenurur sop alred eog oluarues
-uad nas ap per opDus op epllJ u
oulsalu ?]E epllrolslP oxuJ eurn
mIlSuOl epup otllof, Prqo
alueu
"ns

-esrcard alaga.r ogu sruade opu rep;


sorurano anb ou asrq ruol Jequof es
alap anb ognbe srod 'sz^ serun8p
rJlolo lred osol.rno aluelseq o8p
'ulrrfFnc ep r?p)q.red oser o
..sotuel so aluaurlEar oPuBnb ras
solorue8pl saroparour a saluapuae:d
-Jns 'srcur8uo srur ileleJ JI^no olu"l
p.rlaq uof sourPlrpar:e sreu ouenb
'enb sor^rI slenb? ogs sotrrssgll, :sop-rl
aluaure rlaJa souau sop urn eas za,lp1
'sop?uolJuaru sreru soSoygrcos so a:1ua
els eloqru 'nb Jolne ssp ouqsep
o a eu?rurrerppnp P;qo ep opergru8rs

o soruresuad ered epunbape olrnru 9


anb 'alurssa.ralur alu?lsaq erapr Burn
eluasarde oulFlr rolrrf,sa o 'og5rug
-p euou eN erSolor:os ep otrssglf,
um opuas ouror Jpulu sotuewnl
-soc urgqruel anb oynbe uaq olrnru
Iurtsnll sElap sBrunSF a 'lJnlBJaII ?p

anb op sag5rugap se1


of,rssglf, run
"!as
-ua.raJlP t rEInruJoJ e noSaqr ouu1u3
oF{ '.,isolrssglC so .ra1 anb .ro4,, op
snas ap run Iug

-?lnlrlw 'sol"sue

'odural op ;essed
o ruor oursaru 'oporrr run81e ap salue,r
-alal ras E wenuuuoc anb sorpu4.red
soptrnrxlelep re)eleqrlsa ered a raqes
op odruer o,rou urn repung ered tnql4
-uoc e1a anb ura eprpu eu 'BJqo
ap opr8ay

"ns
oe:eptuls epuggodun ewn

Jrnqule seur'ne eJf,sa ap pnb ou:epr


-rged opopad o.reuSlsap mgluEts ogu
orss9p lun oIIIof, rolnE run &rplsuoJ
'oseJ essaN :,sof,rssgP so8olgr:oq, sop

-?ueqf, rurss" sop ogelued o w8a1u1

lularpFnc 'lrururs 8.roag a saruuo.l


Pu"urpurJ ep u?qul"l saza^ se
1eq A rPtt a xrPw r")I p op"l oe
'pugv olrgt88uqo op,atuor op ued
ouror arn8g ou ruou nas anb ura
er8ololros og5npo.Dur ep no srcrtros
serfu?r: p osrnr 9s run alsxa ogu anb
so:sr: sapue.r8 rues .reruJrJe orusaru ?18
1a,r.1ssod g eudnsrp essap ropepury
oruoc og5enle ens ap apnurrr rua aluaur
.eolorcos Ep plrglslq pp sop
lenadsa

-lraquoc sreru suaSeuosred sop run

IAIIUHYUNO g1IWg
sii:.\\

r;,r

r\

,,W op r/WaBD,, ossol.l ua mm8{D umnuluoc noluofu as


EDnb solao) socllprd a sorugal sauEqordsoP sorynw

unawmo

YIOOTOIfOS

Bp ocrssglD run res ep

soli{}ru

sopIlues

pedagogia de estudar em proundi


dade a obra durkheimiana como um

fragilidades que outrora resultaram


em sua derrocada e tornar mais con

sociologia como disciplina universi


tria. pea criao da revisla lAnne

todo e reunir elementos histricos

cretos aqueles ideais to abstratos de


liberdade, igualdade e fraternidade que

Sociologique e pela publicao de im-

que permitem compreender o contex-

to no qua o socilogo viveu. Afinal,

Durkheim era um "homem de seu


tempol no sentido mais pleno dessa
expresso. A vida intelelual. Politi
ca, econrnica e esttica da Terceira
Repblica Francesa constituiu o cenrio fundamental no qual esse francs

alsaciano, nascido em uma famlia


judaica, desenvolveu sua teoria, atuou
politicamente e lravou dispulas insli

tucionais. Por outro lado, como um


clssico, seu legado constitudo por
conceitos e ideias que ultrapassam esse

momento histrico singular e perduram no decorrer dos anos. Um clssico


no meeeria esse nome se a leitura

inspiraram sua gnese.


Entretanto, os republicanos no
constituam a nica corrente poltica
que dispunha de influncia. Erse oi
um perodo marcado por tenses entre vises de mundo as mais diversas
e, dentro de cada um desses grupos,
dezenas de posies conflitantes faziam da cna intelectual, econmica,

cultural e politica um caldeiro em


constante ebuio. Mas, para alm
das tenses, essa poca tambm poduziu grandes ideias. imporlanles ins
tituies, profundas reformas, obras
literias revolucionias. peas musi(ais. pinturas, peas de eatro. notveis

de seus textos no tivesse nada a nos


revear sobre nosso prprio tempo; se,
ao percorrer a tama de seus argumentos, no percebssemos que ali h algo
que nos ajuda a compreender nosso

obras arguiletnicas. A6nal, e.sa loi


a poca de ZoIa, Gide, Bergson e at
Proust. Foi tambm o pano de fundo
das esculturas de Rodin, das pincela

prprio mundo.

Lautrec, das partituras de Debussy,


e foi essa mesma Frana que ouviu

A Terceira Repblica
O ano de 1875 marca o incio oficial da
Terceira Repblica Francesa, que estendeu seus dias at l1 de julho de 1940.
Mas esse recorte no apenas o de um

Stmvinslv e assistiu s interpretaes

portantes livros destinados J demonstrar a possibilidade de um estudo cientfico da realidade soial como D4
Divislio do Trabalho Social, O Suicidio

e As Formas Elemextares da Vida


-, sua participao tambm

Religiosru

se estendeu em outras frentes, mais

en-

gajadas com as transformaes e tenses morais e politica' de seu tempo.


Uma dessas frentes foi sua defesa

ativa dos valores fundamentais que


constituam esse "idea humanol que
teve um de seus momentos altos em
sua atuao durante o famoso Caso
Drefus, que mobilizou a sociedade
francesa durante vrios anos e cujo
pice ocorreu no ano de 1898, quando da publicao do artigo de mile
ZoIa, o JAccuse, em janeiro daquele
ano. A forrnulao mais importante
de sua posio em defesa da reviso

de seus desconcertanes ballets.

do processo que condenara injustamente o capito Dreyfus deu-se em


um artigo que recebeu o ttulo de "O
Individualismo e os Intelectuais", no
qual ele afirma que o direito defesa

Durkheim tinha j l7 anos quando


a Terceira Repblica le\e inicio, e di-

de Drey.fus acima de ludo a adeso


ao ideal do indiduaismo, do respeito

momento poltico especfico: trata-se

versos fatos de sua biografia semearam


sentirnentos favorveis a esse modelo

de uma fase singular da histria france

poltico. Desde a poca em que ainda

central para definir grande parte de


sua identidade. Foi nesse pedodo que
foram feitas as profundas reformas no

cursava a coe Normale Suprieure


ele j fazia parte de um grupo de es-

pessoa humana.
Para Durkheim, esse seria o nico
valor que poderia continuar a garanlir
unidade sociedade francesa, cie mo

sistema educacional, tornando a edu


cao primria pblica, laica e obrigatria. Foi tambm o momento em qu
se consolidou a sepamo entre Estado
e lgreja, em que o divrcio foi egali
zado e no qual foram promugadas as
primeiras leis trabalhistas. De modo
geral, pode-se dizer que o grande pro-

nova Repblica, algo que se manteve


constante durante toda sua trajet a.
Para ele, essa defesa no era apenas a
manifestao de uma preferncia por
um tipo de govemo em detrimento de
outros. mas a erpresso de sua adeso
a um ideal moral particular, a que ele
costumava chamar de "ideal humano'

psito dos defensores da Repblica


era consolid-la, torn-la imune s

ou simplesmente "individualismo', que


teria como principal dogma a autonomia da razo e o livre exame como seu

sa,

das de Czanne, Matisse e Toulouse-

tudantes que apoiava com fervor

principal rito.
Esse autor no apenas foi influenciado por esse meio particular como
tambm foi um personagem impor-

tante na construo das caractersticas


desse momento histrico. Para alm

da contribuio terica e institucional representada pea fundao da

do que qualquer tentdliva de garanti


-la silenciando os principios racionai'
representaria uma soluo articial e
prejudicial quilo que haveria de mais
essencia na prpria modernidade.
Enfim, a posio moral e poltica de
Durkheim nada tinha de conservadora, pois estava alinhada com os movimentos mais progressistas da poca, que defendiam a manuteno da

rYrr:!i:

o"1.

c=

m
p^pIpartrB ala'lBugv
;prusrFnpr^rpur,,
no .pueumq Fpr, o telnJrlDd I8roru
Fpl un ? oesape er:do:d ens rergrl
-sn 1a,r1ssod:as nolrpa:re
-ga1

a1e

^lanbe8

apod

earlrsodo.rd oruoc e,\

Bu

oPual la,rgdecsaur opour ap ard

saluasa.rd o1sa anb

anb selrr

sesqura;d sessau aseq {uoJ

'opeprur,r

dsn Pled euosolg ua


epuProlnop I ssla

E lroPl ossou e ol
-s nb sJelnlqftd sosJ run sop ogs
-urdtuotr ep o5.rojsa run eJed ogtsa8
-ns oruoJ a BlnPuoJ sssou a oluats
-uad ossou ?luar.ro ?nb leroru os:ar'run
o Jqos opxlteJ P ll^uol run oruotr
e1sr,r .ras

-qec11dxa o1ue1 ogsuarurp ?ns rua

-erurrag4.rnp piour elJoat B 'atuasrd


ou sosJaurr sourels spnb seu sa_olsanb

sredr:urrd sep serun8p og5eraprsuoc


rrrs

ruas s?ul 'alualf,suol souaur no steur


euuoJ ap 'ap?prsualur Jouur no Joleru
urol Jpe onpprpur rper pnb oe sr5
-ua.rc a sopecgru8rs ap osra run run p
og5n.4suoc r, optln:ur gls 'f,l srpu

-orssgord sodn:8 'serf,os sssell 'sou


-g]ural essedrad ProIII oluale O
'srcuorl?u sepepquapr saluaJ
-eJrp eJlua no sof,rujruof,a sassa.ralur
aJtua sotrl;uof, ouoc seuadu seplugap
;as srcur urapod ogu anb'oaug:odrual

-uor opunw ou

segsual sep aged roq ap opecgru8rs


o a rua8uo e sourresuad ered aluel
-rodun oluaruaya urn rrnlrlsuor apod
aluaurvlJl uarapr eya e anb suaruoq
soe epe.rtes ouro: a:aredr anb e,rr1a1or
og5elrr erun ouroJ lerolu peprler e
rapualu ep oporu nas ft8uu. e no8aqr
Btrunu tuarynq Jod epeuerur og5ny
-os e ag sarelnr4red soper8es so arlua
oIIJuol luelsuof run :e.rpuaSua ruas
sepelradsa.r wasso; se5ua;a;rp se anb

euquere8 anb ..runruoc ope.r8es,, run


oruoc oBp'opeqlp.rcdruoc aluaurps.re,r.
-run ;as ap 1a,rlssed olrul o puas prJeur
-nq eossad q ot1ntr o 'sotrD?lsa solsoS
saluaraJrp'sap"prlEuos.rad saluara;rp
'sEsorBIIaJ saEsguor saluaraJrp ruErlsrx

-of, orJglrJtl oulsul un 1 Pnb ou


'prrupSro pepueprlos p odq um rod
opelned 1ernld o1xluof, run ur nb

.eNa

pnb

op ler]os pepryr ep errEol ardgrd


I?Jou lepl op og5enbape e a - errsl;
og5eoc ap odq ;anbpnb a.rdruas rnpxa
anb
ser8ar s soprlaruqns o9s anb
salanbrp agrd.rod ar,r11 op5eyare r ogs

sredr:urrd srop so sass r1up a 's1ul


-srx sre:oru spsra^rp se

:e8p ruassll

-nu;ad anb soqglpl JeJluoJu noJno


-ord ugqurel aqa 'sBruatsrs saluarajlp
sassap apepnurlrSal e runSasse no:n:
-o.rd anb ura oduel oruseru oe 'setr,\tr

'rueqlueduroc ayap anb salanbe e;ed


olnlosqe um ourol acande ardruas pr
-our osJa run ss ogzer anb ;od norl
-soru 'ojlno P ' slop^ ap sBrualss
sop olrlelJJ.lale.re: o e.red nouode
lurar?lJnc opel um ap 'Frotu eJaprs
-uoc as anb olnbe opnt ap prcos uraS
-r.ro ep olradser e es e .re8o^pe o? 'g

ap elsodord ens epol ap asvq e era rutq


-ul"l e '.JPJOur ?P ?f,U?Iq, eurn Jezg
p epr ens ru olsodnssa:d e,relsa anb
ossr Er seruroJ wns ap rurn ranbpnb
qos ya,tlsuasserdns IBuorJl ppplnl

-"J Prrrn no pul^p p?pFu Pum


eoug.ta;a: ;enbpnb ap rpunsard anb
'aluaueurr aluauletnlosq? ppleJ
lua P.rou JePunJ .reluel lu

"lun
o5:ogse

"
nes e alua.ragr

'elue odur el

-uaru.reprrl.red .ras aca.red ar,b oluaru


-esuad nas ap olradse wn gq seyq
'srcn1e

aluaruelaldurol u?lrreur

as

anb soluauala sosra lp sou.rluofu


'sBuJal sassap run Ep?l p olulueleJl
11 peprqrl ePePrrolne e.rlu

oN

sor!pod 'oldrux ep o1n1p r seuady


;prp op epua8e,, essou ua .re.rn8g e
urcnuquo) noluoqap as a1a srenb so
ruor sorggrd a sorlrgal serualqo.rd sop
solmur anb ap olrJ olad JB5auIol s 'sal

'o rlelof, orrllep lun ep oln{ o ?

og5ela; e 'eloosa ep laded o 'ogpqe.rl


oP o9sr^rP eP oualuor lunu IBrJos aP
eppnSr e 'onpyr'rpu opBts rlu
oEJelr ? rqos oglsnb ? reuorf,uru

'ou9IJral orusau lun rua urlsrxao?

o1s1 ruagdo as anb

sopu8es arlua sanb

oqc oruor sopzcqdxa .ras urer.rapod


aoq anb 'sosra,np srrrntlno seualsrs ap
sopunrJo sroP^ Jlu so uuol s'ou
-Drreq{Jnp elst,r p oluod run aO
1ea; o81e au4rdxa anb og5esuas eurn

sru

ogu sreapr ap no ser8ar ap rurro; eu


elas - p,rour 1 pqrrle s nb Ieuoodtr
-x rI9:ref, ss 'urssy 'operSes oruo:
suauoq so ara:ede p;oul orururop
o mlrlsuor anb olrnbr opnl o9ze.r anb
rod rerldxa a osorS{ar olueru4us ou
onapepJa ap et,req anb o .rarlsoru nap
-ualard rolne o ossl ruoC e nelol Bpr^
eudord tp erse6odlq run 'ef,rlgqruIs
eurloJ erun otuor a1a rod oprqatuol
'snaq ap ?repl eudg.rd e a osor8re.r ol
-uaru4ues o .rrcqdxa e.red a-teqr e er.ras
rugqrrlul essg atuartrsuocur aluaurp:a8

aulalot

og5atoqa1a erun ap

-ua{ s?soJaunu uI ePeJqopsp Jes


eupod optsnb ess'soqlo sossou p
aluerp afoq eluasarde es ou.ro: p] op
-umu o.resuad e:rd;r,uas apod epure
anb o8p soruerluof,ua Lroal Bns rua
as .rrJqolsap epul? sou-B{BJ 'op"ssd
op sag5rnlqsur sq ou.rop.r urn u,re8ard
anb ru9n8p oruo2 no
D
"p "
-aqo ardruas og5rsod "nu?rJ
eurn rapua3ap
rua seuede opednroa:d :olne run ep e
pns recg4srrusap ued

ourol lue8eur

rnqr.4uoc ecodg ens ep ep"parros eu


rurar?Fnq ap e^rp og5ednn.rcd essa ag

olnpord o

'ItJos ogSDuJ euJt a.rdruas 9

oaugroduraluo) opuntu o
a euelurlaqrnp euoal v

'vuvunq

og5e e e8p e eurru:elap enb a pru op


ruaq op oruruop o a,.r:sun::r: anb

'esorSqe; 1e;our eurn ap

olnb? opnt '? olsr 'le;oru e anb ap e 9


euenuraqrynp erSolonos ep swluatu
EPunJ <spuaqotrsap,, sep eurn anb
ftrge soupod 'lel8 opour C
'ElrEI luuerlur l?rou
og5ernpa eurn ep og5ezrTeuorrnlqsur

oluruulep ure Fuor"J

a BtrrBI IBroru

elun p oursua o rrJBrpuJp nb onp


pnpur oe e5raue ap odrl ranbpnb t a
e::an8 sor.rg.4uor ruera anb 'souuru
-nq sollerp so rpqosuoc urerpuaprd
anb 'ea.r31 a opelsg arua og5pJedas

IIBLIOCRAFIA
Auguste Comte
.
.

,
.

Catecismo Positvisa (Europa-Amrica, 1997)


Curso de Filosofa Positi.'a e Outros Teros (Abdl Cultual, 1983)
Dscurso sobre o Esprito Positivo (Mains Fontes, 1990)
Opsculos de Flosofa Socal (Globo,1972)

Karl Marn
. A ldeologia Alema (WMF Martins Fontes, 2002)
. A Sagrada Famlia (BoitemPo, 2003)
. Contribuio Crtica da Economia Polica (wMF Martins Fontes, 2003)
. Crticq da Flosofa do Dreto de Hegel (Boitempo, 2010)
. Manesto Comunsia (BoitemPo, 1998)
. Manuscritos Econmico-FIosfcos (Edies 70, 1993)

. O Captal (CiviIizao Brasleira,

6 vols.):

Livro 1, vol. I (2008)


Livro l, vol. 2 (2009)
Livro 2, vol. 3
Livro 3, vol. 4
Livro 3, vol. 5
Livro 3, vol. 6

(2000)
(2008)
(2008)
(2008)

Max Weber
. A Etica Protestante e o Esprito do Capitalisnro (Companhia das Letras, 2004)
. A Gnese do Captalkffio Modemo (tica,2007)
. A Poltica como Voca.io (UNB, 2003)
. Cnca e Poltica - Duas Vocaes (Cttltdx, 2004)

. Conceitos

BLisicos de Socologa (Centauro, 2002)

. Economiq e Sociedade (UNB, 2 vols.):


Vol. I (1994)
Vol. 2 (1999)

. Ensaios de Sociologta (LTC, 1982)


. Metodologa tlas Cincias Socas (Cortez, 2 vols.):
Parte 1 (2001)
Parte 2 ( 1995)
. Objetivdade do Conhecimento nas Cncias Socias (li,ca,2OO7)
. Os Fundamentos Racionais e Sociolgicos da Msica (Edusp, 1995)
. Sociologia das Religles (cone, 2010)

Emile Durkheim
. A Educaao Moral (Vozes, 2008)
. A Evoluao Pedagogicd (Artmed, 1995)
. As Formas Elementares da Vida Relgosa (Martins, 2003)
. As Regras do Mtodo Sociolgico (Martins, 2007)
. Da Diviso do Trabalho Socal (WMF Martins Fontes, 2010)
. Etica e Sociologa da Moral (Landy.2006)
. Fato Socal e Diviso do Trabalho (tiLca,2OO7)

(WMF Martins Fontes, 2002)

Lies de Sociologia

O Suicdio (Martins Fontes, 2000)

, Pragmatismo e Sociologic (UFSC, 2005)


. Sociologio e Filosofa (icone,2007)

Vous aimerez peut-être aussi