Marcin RACHWA

Pozna

Wadza ludu czy elit politycznych?

Prba zdefiniowania wspczesnej demokracji

iorc pod uwag etymologi rozwaanego terminu, sprawa wydaje si oczywista, i

demokracja to wadza ludu. Jednake naley pamita, i wskazany termin powsta
w staroytnoci i suy do opisu wczesnej rzeczywistoci politycznej. Zaoenia
i praktyka wspczesnych pastw demokratycznych (powstaj od XIX wieku) znacznie
odbiegaj od staroytnego modelu. W zwizku z tym uzasadnione wydaje si pytanie,
czy demokracja nadal oznacza wadz ludu? Przykadowo z perspektywy Ch. W. Millsa
ludowadztwo zaliczy mona raczej do idealistycznych intencji i szlachetnych postulatw ni do realnie osigalnych zjawisk politycznych. Naley zaznaczy, i nie jest to
odosobniony pogld. Jak zaakcentowa Lech Zacher, chyba ju mao kto wierzy dzisiaj
w to, i demokracja to wadza ludu1. Paradoksalnie take funkcjonowanie partii politycznych, jako charakterystycznego elementu procesu reprezentacji politycznej, generuje elitystyczny charakter struktury wadzy2. W zwizku z tym mona zaryzykowa
hipotez, i wspczesna demokracja to wadza elit politycznych, ktre s kontrolowane
przez lud w drodze cyklicznych i rywalizacyjnych wyborw. Prba zweryfikowania
wskazanej hipotezy jest celem artykuu.
Demokracja jest dzi pojciem, ktre nie ma cile okrelonego i precyzyjnie ograniczonego znaczenia; funkcjonuje raczej jako bliej niesprecyzowana, popularna idea. Taki stan
rzeczy ma wedug Roberta Dahla przyczyn historycznej natury. Ksztatujc si przez stulecia i wyrastajc z rnych rde, nowoytna koncepcja demokracji nie jest jednolit teori.
Robert Dahl do najwaniejszych rde nowoytnej koncepcji demokracji zaliczy3:
klasyczn Grecj;
tradycj republikask pync bardziej z Rzymu oraz z woskich miast-pastw w redniowieczu i odrodzeniu, ni z demokratycznych miast-pastw Grecji;
ide i instytucje rzdu przedstawicielskiego;
logik rwnoci politycznej.
Demokracja oznacza nie tylko porzdek polityczny w pastwie, prawa czowieka, funkcjonowanie spoeczestwa obywatelskiego oraz ad spoeczny i kulturowy, lecz take idee
tworzone przez cae stulecia w Europie, a pniej i w Ameryce Pnocnej. Jak zaznaczy Robert Dahl, w czasie dwch i p tysica lat, kiedy to o demokracji dyskutowano, debatowano,
broniono, atakowano, ignorowano, zakadano, praktykowano, niszczono, a czasami odbudowywano, jednak nie doprowadzono do osignicia zgody co do najbardziej fundamentalnych
kwestii. Jak na ironi, sam fakt, e demokracja ma tak dug histori, doprowadzi obecnie do
1
L. W. Zacher, Demokracja jako rozczarowanie i nadzieja uwagi i refleksje wprowadzajce, w: Transformacje demokracji. Dowiadczenia, trendy, turbulencje, perspektywy, red. L. W. Zacher, Warszawa 2011, s. 28.
2
Zob. szerzej: M. Chmaj, M. migrodzki, W. Sok, Teoria partii politycznych, Lublin 2000, s. 26.
3
R. A. Dahl, Democracy and its critics, New HavenLondon 1989, s. 13.

70

Marcin RACHWA

PP 1 13

konfuzji i braku zgody, bowiem demokracja oznacza rne rzeczy dla rnych ludzi w rnych
czasach i miejscach4.
Ta zrodzona w antycznej Grecji forma ustrojowa, od momentu swego powstania po dzie
dzisiejszy przyciga uwag badaczy rzeczywistoci politycznej. Bya te podoem oywionych sporw doktrynalnych i zrnicowanych ocen, wrd ktrych nie brakowao entuzjazmu z jednej, a sceptycyzmu i potpienia z drugiej strony. I chyba mia racj wybitny prawnik
niemiecki Hans Kelsen, gdy przed laty napisa, e demokracja to uywane, wedle politycznej
mody, we wszystkich moliwych celach i przy najrozmaitszych okazjach, to najbardziej naduywane pojcie polityczne przybierao najprzerniejsze, sprzeczne ze sob znaczenia5.
W tym kontekcie warto doda uwag poczynion przez G. Sartoriego, ktry podkreli, i do
lat czterdziestych [XX wieku przyp. M.R.] ludzie wiedzieli, czym jest demokracja i albo im
si podobaa, albo j odrzucali. Od tamtej pory wszyscy gosimy, e podoba si nam demokracja, ale przestalimy wiedzie (rozumie, zgadza si), czym ona jest6. Ocena ta ogranicza
zakres osignitego porozumienia do aprobaty demokracji jako najlepszego, najbardziej korzystnego systemu politycznego. Zakada jednak rwnie to, e pozytywnej ocenie towarzyszy dowolno rozumienia sensu demokracji.
Termin demokracja pochodzi z poczenia dwch greckich sw: demos (lud) i kratos
(wadza, rzdy). Wprowadzili go sofici na oznaczenie ustroju przeciwstawnego arystokracji;
spopularyzowany natomiast zosta przez Demokryta, Platona i Arystotelesa7. Od samego
pocztku kluczowym testem demokratycznoci rzdu bya kwestia umiejscowienia rda
wadzy politycznej. W przypadku demokracji rdem wadzy jest lud a nie wadca8. Tak
wic demokracja to wadza ludu, ludowadztwo. Robert Dahl zwrci uwag, i definiujc demokracj jako wadz ludu powinnimy wyjani nie tylko co rozumiemy przez wadz9, lecz
rwnie (i ten aspekt jest czsto w opinii przywoanego autora pomijany) co rozumiemy
przez lud10. Naley wyranie zaakcentowa, i na przestrzeni wiekw znaczenie terminu lud
posiadajcego podmiotowo polityczn ulego gruntownej zmianie11. Podczas gdy w staroytnych Atenach prawami politycznymi cieszyli si tylko nieliczni, to obecnie niemal
wszyscy doroli mieszkacy pastw demokratycznych maj przyznane owe prawa.
Wspczenie mona zaoy, i lud obejmuje wszystkie jednostki yjce w granicach danego pastwa i tworzce pewne ciao polityczne. Naley jednak podkreli, i u samych
pocztkw wspczesnej demokracji (pierwsza poowa XIX wieku) midzy wszystkimi
mieszkacami wsplnoty politycznej (pastwa) a tymi, ktrzy posiadali status obywatela, istniaa gboka przepa. Podstawowymi prawami obywatelskimi moga si cieszy osoba posiadajca przynajmniej minimaln wasno, czyli zdolna do pacenia podatkw. Kolejny
czynnik wykluczajcy odnosi si do zasady zastrzeenia praw obywatelskich wycznie dla
4

R. A. Dahl, O demokracji, KrakwWarszawa 2000, s. 828.

H. Kelsen, O istocie i wartoci demokracji, Warszawa (b.r.w.), s. 5.
6
G. Sartori, Teoria demokracji, Warszawa 1998, s. 20.
7
J. Miklaszewska, Demokracja dzieje pojcia, w: Oblicza demokracji, red. R. Legutko, J. Kleczkowski,
Krakw 2002, s. 11.
8
C. L. Becker, Modern democracy, New HavenLondon 1941, s. 67.
9
Na temat znaczenia terminu wadza (rzdy) zob. szerzej: M. Marczewska-Rytko, Demokracja bezporednia w teorii i praktyce politycznej, Lublin 2001, s. 2426.
10
Zob. szerzej: R. A. Dahl, After the Revolution? Authority in a Good Society, New HavenLondon 1970,
s. 5963.
11
Zob. szerzej: R. A. Dahl, Demokracja i jej krytycy, Krakw 1995, s. 911, 170188; M. Marczewska-Rytko,
Przyjaciele ludu i ich instytucje polityczne, w: Idee Instytucje Demokracja. Instytucjonalizacja polskiej transformacji ustrojowej, red. L. Rubisz, Toru 2006, s. 293300.
5

PP 1 13

Wadza ludu czy elit politycznych? Prba zdefiniowania...

71

mczyzn. W zdecydowanej wikszoci pastw kobiety uzyskay prawa wyborcze dopiero

w XX wieku12. Czynnikiem ograniczajcym peni praw obywatelskich jest wiek. W cigu
ostatnich dwustu lat granica wieku uprawnionych do gosowania stale si obniaa i dzisiaj
w wikszoci pastw wynosi 18 lat. W nowoczesnych systemach demokratycznych osoby
upoledzone umysowo oraz przestpcy w okrelonych warunkach s pozbawieni statusu
penoprawnych obywateli. Peni praw obywatelskich zwykle nie mog si take cieszy cudzoziemcy13.
Pawe piewak, dokonujc rozwaa nad znaczeniem pojcia lud podkreli, i prawa
obywatelskie stopniowo byy rozszerzane i obejmoway coraz wiksz grup ludzi. Im wiksza
liczba osb otrzymywaa prawa wyborcze, tym bardziej dotknita bya ambicja tych, ktrzy
nie speniali dotd wymaga cenzusu i tym usilniej domagali si nowych ustpstw, a do chwili ogoszenia powszechnego prawa gosu. A stao si to w krajach naszego krgu kulturowego
ledwie siedemdziesit lat temu. I od tego czasu pojcie lud obejmuje swym znaczeniem wszystkich dorosych obywateli bez rnicy pci, rasy, wyznania14.
Mona spotka si z twierdzeniem, i demokratyczne rzdy zostay zapocztkowane
w miastach-pastwach antycznej Grecji i demokratyczne ideay sigaj tamtego okresu. Jednake takie twierdzenie jest mao pomocne. Grecy dali nam co prawda termin demokracja,
lecz nie dostarczyli nam modelu (wzoru). wczesne zaoenia i praktyka bardzo si rniy
od tych, ktre zostay przyjte przez wspczesne demokracje.
W demokracji antycznej prawo do partycypacji politycznej zostao przyznane tylko pewnej grupie dorosych mczyzn. Pojcie ludu w staroytnoci odnosio si jedynie do grona
obywateli demokracja bya wic w tamtym okresie nie wadz ogu mieszkacw, ale jedynie wadz czy ustrojem obywatelskim. Dla przykadu mona poda, i w drugiej poowie
V wieku przed nasz er Ateny zamieszkiwao okoo 400 tysicy ludzi, jednake posiadajcy
prawa polityczne doroli mczyni stanowili tylko okoo 10% ogu mieszkacw. Jak
poda M. H. Hansen: W 450 roku p.n.e. Ateny miay okoo 60 tysicy dorosych obywateli pci
mskiej [...]. W IV wieku p.n.e. liczba obywateli utrzymywaa si na staym poziomie okoo
30 tysicy ludzi15. Tak wic demokracja bya literalnie wadz ludu, jednake demos (lud), wrd
ktrego wadza bya dzielona, ogranicza si do wolnych dorosych mczyzn pochodzcych
z Aten. W istocie prawo o obywatelstwie Peryklesa z 451/0 zdefiniowao demos jeszcze
dokadniej ni poprzednio, wymagajc ateskiej matki podobnie jak ateskiego ojca16. Std
te, demokracj atesk nazywa si demokracj dla nielicznych (demokracj dla elity). Nic
wic dziwnego, e w czasach staroytnych obywatelstwo stanowio trudny do uzyskania, zaszczytny i bardzo wysoko ceniony przywilej17.
Po drugie, w demokracjach antycznych decyzje polityczne byy podejmowane poprzez
bezporednie gosowanie uprawnionych, co bardzo si rni od rzdw przedstawicielskich,
ktre rozwiny si w cigu minionych dwch wiekw18. Ponadto naley pamita, i demo12
Zob. szerzej: M. Rachwa, Prawo wzrastajcej dysproporcji w procesie rekrutacji elit politycznych a sytuacja
kobiet w Polsce (w druku).
13
M. Marczewska-Rytko, Demokracja..., op. cit., s. 23.
14
P. piewak, Lud i demokracja, Wiedza i ycie 1997, nr 2.
15
M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa. Struktura, zasady i ideologia, Warszawa 1999, s. 6768.
16
P. J. Rhodes, Democracy and Empire, w: The Cambridge Companion to the Age of Pericles, red. L. J. Samons II,
New York 2007, s. 28.
17
M. yromski, Demokracja ateska jako demokracja dla elity, w: Stan i perspektywy demokracji bezporedniej
w Polsce, red. M. Marczewska-Rytko, Lublin 2010, s. 19.
18
A. H. Birch, The concepts and theories of modern democracy, LondonNew York 1993, s. 45.

72

Marcin RACHWA

PP 1 13

kracja antyczna wspistniaa z niewolnictwem. Jak trafnie podkreli M. yromski, to

wanie oparcie systemu gospodarczego na pracy fizycznej niewolnikw czy cudzoziemcw
umoliwio obywatelom oderwanie si od trosk ycia codziennego i zajcie si dziaalnoci
spoeczn czy polityczn19. Ludzko potrzebowaa ponad dwch tysicy lat, aby zbudowa
most midzy maymi spoecznociami demokratycznymi, w ktrych mog uczestniczy
wszyscy obywatele, do systemw demokratycznych o wielkiej liczebnoci, gdzie nie jest to
moliwe20.
Wspczesna demokracja nie jest demokracj wioski czy miasta-pastwa; stanowi demokracj pastwa narodowego i jej pojawienie si wizane jest z powstaniem pastw narodowych. Jak zaznaczy Dahl od ponad dwch tysicy lat od czasw klasycznej Grecji po wiek
XVIII dominujcym zaoeniem zachodniej myli politycznej byo przekonanie, i w pastwie demokratycznym lub republikaskim ciao obywatelskie i terytorium powinny by raczej niewielkie, a w porwnaniu do dzisiejszych malekie. Tylko niewielkie pastwo moe,
jak zakadano, mie rzd demokratyczny lub republikaski21. Gdyby idea demokracji miaa
mie zastosowanie tylko do miast-pastw, to poczwszy od XVII wieku, wobec powstania
pastw narodowych, nie miaaby ona przed sob przyszoci. Jednake w wyniku drugiej
transformacji demokratycznej od miasta-pastwa do pastwa narodowego, koncepcja demokracji zostaa zastosowana na du skal. W rezultacie powstay zupenie nowe instytucje
polityczne. Zmian najbardziej oczywist jest zastpienie zgromadze oglnych starej demokracji przez system przedstawicielski22. Tym samym demokracja staa si jedynym w dziejach
ludzkoci ustrojem, ktry podmiot wadzy ulokowa poza instytucjami wadzy23.
Termin demokracja w nowoytnym sensie wszed do uytku w XIX wieku, gdy suy do
opisu systemu rzdw przedstawicielskich. W przedmiotowych systemach reprezentanci s
wybierani w wolnych i konkurencyjnych wyborach i wikszo mczyzn jest uprawniona do
gosowania. W Stanach Zjednoczonych takie rozwizania zaczy obowizywa w latach
dwudziestych i trzydziestych XIX wieku. Zniesienie cenzusu majtkowego w starszych stanach oraz przyjcie do unii nowych stanw, w ktrych istniao powszechne prawo wyborcze
dla mczyzn spowodowao, i w wyborach prezydenckich 1828 roku wzio udzia ponad
50% ogu mczyzn24. We Francji doroli mczyni otrzymali prawa wyborcze w 1848
roku, lecz parlamentarny rzd nie by ustanowiony do 1871 roku. W Wielkiej Brytanii prawo
wyborcze nie byo rozszerzone na wikszo obywateli pci mskiej do 1867 roku25. A zatem
wspczesna demokracja jest nowym zjawiskiem w historii wiata.
Poszczeglni autorzy prbuj wyodrbni wsplne cechy demokracji antycznej i nowoytnej. Za najwaniejsz z nich uznaje si wadz ludu. Ponadto podkrela si podobiestwo zasad, na podstawie ktrych wadza jest sprawowana. Przykadowo M. Prelot wskaza
na trzy takie zasady26:
1) zasad wolnoci rozumian jako prawo swobodnego wyraania przez obywateli
opinii dotyczcych spraw pastwa;
2) zasad rwnoci polegajc na tym, e wszystkie opinie maj tak sam wag;
19
20
21
22
23
24
25
26

M. yromski, Demokracja ateska..., op. cit., s. 19.

G. Sartori, op. cit., s. 30.
R. A. Dahl, Demokracja i jej..., op. cit., s. 300.
Zob. szerzej: ibidem, s. 302304.
M. Bankowicz, Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Krakw 2006, s. 185.
S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995, s. 26.
A. H. Birch, op. cit., s. 46.
Cyt. za: G. Ulicka, Demokracje zachodnie, Warszawa 1992, s. 8.

PP 1 13

Wadza ludu czy elit politycznych? Prba zdefiniowania...

73

3) zasad wikszoci odnoszon do mechanizmu stanowienia praw i podejmowania

decyzji politycznych, polegajc na tym, e po swobodnej wymianie pogldw
przyjmuje si stanowisko, za ktrym opowiada si wikszo.
Demokracj antyczn od nowoytnej dzieli ponad dwa tysice lat. Mona postawi pytanie: jakie szczeglne okolicznoci sprawiy, e wanie ta forma rzdw zostaa wprowadzona okoo 200 lat temu w najwyej cywilizowanych pastwach nowego krgu kulturowego?
W odpowiedzi na tak postawione pytanie wymienia si zazwyczaj cay splot uwarunkowa
o rnym charakterze. Niektre z nich oddziayway dugofalowo i porednio, jak nauka
Ewangelii mwica o rwnoci wszystkich ludzi wobec Boga czy stopniowe znoszenie niewolnictwa i feudalnych form poddastwa, prowadzce do nowego zrozumienia ludu, obejmujcego znacznie szersze grupy spoeczne ni w staroytnoci27. Wymienia si take
rozwizania praktyczne, takie jak: dowiadczenia republik woskich doby Renesansu, polsk
demokracj szlacheck, a przede wszystkim praktyk parlamentaryzmu brytyjskiego. Wrd
rde intelektualnych wymienia si myl Renesansu, zwaszcza w tej warstwie, ktra
zwizana bya z fascynacj Antykiem (co spowodowao zainteresowanie demokracj staroytn), poszukiwaniem nowego miejsca czowieka w spoeczestwie i pastwie28. Jednake czynnikiem decydujcym staa si reformacja, podwaajca fundamenty katolickiej nauki
o wadzy, pastwie i roli Kocioa w yciu publicznym oraz formuujca nowe postulaty
ustrojowe29.
Przeomem w dyskusji nad demokracj bya rewolucja francuska, podczas ktrej po raz
pierwszy w sposb bezporedni pojcie suwerennoci zostao odniesione do caego ludu. Od
tego momentu to Nard stawa si suwerenem, a tym samym pojcie suwerenno zostao
oderwane od podmiotu bezporednio sprawujcego wadz30. Rewolucja francuska wywara
olbrzymi wpyw na losy wczesnego wiata; bya zwrotnym punktem w nowoytnych dziejach ludzkoci. Rewolucja mieszczaska, znoszc ustrj stanowy, spowodowaa upodmiotowienie wszystkich ludzi, uczynia z nich obywateli wolnych i rwnych wobec prawa;
stworzya polityczne i ekonomiczne podstawy ustroju demokratycznego31.
Przyjcie zasady obieralnoci urzdw zaczto utosamia z istot demokracji, to jest
z autentycznym ludowadztwem. Zafascynowany tak wanie uksztatowan scen polityczn
Stanw Zjednoczonych, Tocqueville napisa: Lud rzdzi amerykask rzeczywistoci polityczn tak, jak Bg rzdzi wszechwiatem; jest zarazem racj i kresem wszystkich rzeczy;
wszystko pochodzi od niego i wszystko do niego wraca32.
Wsptwrca socjologicznej teorii elity Gaetano Mosca zwrci uwag, i przez demokracj nie powinno si rozumie urojonej suwerennoci liczebnej wikszoci, ktra bdzie zawsze
rzdzona przez mniejszo bardziej inteligentn, przedsibiorcz i lepiej zorganizowan33.
Warto w tym miejscu zaakcentowa, i Mosca powici wiksz cz swego dorobku naukowego koncepcji rzdzcej mniejszoci. Jak sam stwierdzi, we wszystkich organizacjach
27

Ibidem, s. 1314.
Ibidem, s. 14.
29
Zob. szerzej: A. Antoszewski, Demokracja, w: Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocaw
2002, s. 68.
30
W. Bernacki, Demokracja, w: Sownik historii doktryn politycznych, t. 2, red. M. Jasklski, Warszawa 1999,
s. 32.
31
S. Wykrtowicz, Samorzd jako wyraz demokracji obywatelskiej, w: Samorzd w Polsce. Istota. Formy. Zadania, red. S. Wykrtowicz, Pozna 1998, s. 10.
32
A. Tocqueville, O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976, s. 69.
33
Cyt. za: M. yromski, Gaetano Mosca: twrca socjologicznej teorii elity, Pozna 1996, s. 112.
28

74

Marcin RACHWA

PP 1 13

spoecznych wikszoci byy i zawsze s bierne, a rzdz zorganizowane mniejszoci34.

Wynika to, jego zdaniem, przede wszystkim z faktu, i w wyborach (nawet jeli s oparte na
powszechnym prawie wyborczym), wyborcy gosuj zawsze na ustalonych ju znacznie
wczeniej kandydatw. Kandydaci ci s natomiast mianowani przez grupy o charakterze
mniejszociowym (komitety wyborcze), ktre narzucaj swych kandydatw niezorganizowanej wikszoci wyborcw. W efekcie Mosca doszed do wniosku, i to nie wyborcy wybieraj
deputowanego, ale zwykle to deputowany daje si wybra przez wyborcw35. Wikszo obywateli nie moe wygra wyborw i narzuci swej woli, przede wszystkim z powodu trudnoci
w zorganizowaniu si i braku koordynacji. Na marginesie warto podkreli du aktualno
uwag woskiego socjologa w odniesieniu do dnia dzisiejszego, chociaby odnonie praktyki
w wyborach do Sejmu RP.
Wodzimierz Wesoowski, analizujc myl Mosci podkreli, i pozostajc do koca wierny swojej naczelnej tezie, e demokracja pojta jako rzdy wikszoci jest funkcjonalnie niemoliwa, dostrzega on coraz wyraniej znaczenie parlamentu jako jednej z wanych instytucji,
ktre zabezpieczaj swobod wyraania opinii i rzdy prawa36. Woski socjolog reprezentowa wspczesne podejcie do wyborw parlamentarnych, przyznajc elektoratowi funkcj
sdziego we wspzawodnictwie pomidzy rnymi elitami politycznymi, tworzcymi klas
polityczn37. W tym kontekcie warto wskaza chociaby na proceduraln (minimaln) koncepcj demokracji Josepha Schumpetera, wedug ktrego demokracja jest jedynie metod dochodzenia do decyzji politycznych, ktre podejmuj elity polityczne z upowanienia wyborcw.
W koncepcji J. Schumpetera istota systemu demokratycznego sprowadza si do tego, e
obywatele maj moliwo za porednictwem wyborw zaakceptowania lub odrzucenia
tych, ktrzy maj nimi rzdzi. Demokracja nie oznacza ani realizacji woli czy dobra ludu, ani
te jego wpywu na tre decyzji politycznych. Stanowi ona nie tyle rzdy ludu, ile rzdy
majce aprobat ludu38. Rola ludu polega na wyonieniu rzdu, albo te jakiego ciaa poredniego, ktre z kolei wyoni wadz wykonawcz na szczeblu krajowym [...]. Metoda demokratyczna jest rozwizaniem instytucjonalnym dochodzenia do decyzji politycznych, w ktrym
jednostki uzyskuj moc decydowania poprzez walk konkurencyjn o gosy wyborcw39. Tak
wic dla Schumpetera demokracj jest kady system polityczny, w ktrym odbywaj si cykliczne i rywalizacyjne wybory. Idea szerokiej i egalitarnej partycypacji obywateli w yciu
publicznym okazywa si w tej perspektywie rwnie iluzoryczny jak przekonanie, i struktury
wadzy powinny wyraa potrzeby, denia i pragnienia ogu spoeczestwa. Egalitarna partycypacja jest nieosigalnym w praktyce ideaem ze wzgldu na irracjonalno mylenia, niski stopie odpowiedzialnoci oraz brak wyrazistej wizji dobra wsplnego spoeczestwa
masowego40. Z tego punktu widzenia demokracja waciwa spoeczestwu masowemu ma
przede wszystkim charakter proceduralny, niemajcy wiele wsplnego z klasycznymi ideami
demokracji.

34

Cyt. za: ibidem, s. 32.

Cyt. za: ibidem, s. 33.
36
W. Wesoowski, Teoria politycznej warstwy rzdzcej Gaetano Mosca, w: Spoeczestwo i socjologia. Ksiga
powicona Profesorowi Janowi Szczepaskiemu, red. J. Kulpiska, Wrocaw 1985, s. 589.
37
A. Lombardo, Gaetano Mosca e la classe politica nelleta giolittiana, w: G. Mosca, Il tramonto dello stato liberale, Catania 1974, s. 47; cyt. za: M. yromski, Gaetano..., op. cit., s. 174.
38
J. A. Schumpeter, Kapitalizm. Socjalizm. Demokracja, Warszawa 1995, s. 307.
39
Ibidem, s. 336337.
40
J. Noco, Elity polityczne. Studium interpretacji funkcjonalnej, Toru 2004, s. 166167.
35

PP 1 13

Wadza ludu czy elit politycznych? Prba zdefiniowania...

75

Jeszcze bardziej radykalne stanowisko w kwestii podwaania zakresu znaczeniowego pojcia demokracji reprezentowa Vilfredo Pareto. W wietle jego pogldw demokracja nie ma
nic wsplnego z obiektywn rzeczywistoci. Jest raczej rodzajem religii politycznej, fikcj
odgrywajc rol uytecznego symbolu. Wspczesne mu systemy demokratyczne okrela
jako ekonomicznej natury feudalizm, oparty na manipulowaniu poparciem politycznym. Parlament natomiast traktowa jako gwne narzdzie demagogicznej plutokracji, ktra faworyzuje jednostki wprawione w manipulowaniu masami41.
Pesymistycznie na temat moliwoci urzeczywistnienia demokracji w zoonych spoeczestwach wypowiada si take Robert Michels. Jak sam podkreli, demokracja prowadzi
do oligarchii42. Wszystkie organizacje formalne maj wpisan zasadnicz sprzeczno midzy zasadami swego funkcjonowania a zasadami demokracji. Dostrzeg j wspomniany Robert Michels i nazwa elaznym prawem oligarchii.
W marksistowskiej koncepcji demokracji podniesiono konieczno powrotu do form demokracji bezporedniej, traktowanej jako uniwersalny rodek urzeczywistnienia faktycznej
wadzy ludu, co zrodzio teori demokracji partycypacyjnej43. Wskazany model demokracji
sprowadza si do postulatu bezporedniego i jak najbardziej rozlegego udziau obywateli
w procesach decyzyjnych44.
Przeciwko pogldom goszonym przez zwolennikw demokracji partycypacyjnej zaprotestowali przedstawiciele teorii elit, goszcy utopijno idei rzdw mas i stojcy na stanowisku, e niezalenie od przyjtej formy rzdw, zawsze u wadzy pozostaj nieliczne
i najbardziej do tego predestynowane jednostki. Charles W. Mills opar swoj teori elit na
gboko krytycznej analizie wspczesnego mu (lata 50. XX wieku) spoeczestwa amerykaskiego45. Zdecydowana wikszo czonkw amerykaskiej elity swoj pozycj spoeczn
zawdziczaa nie tyle osobistym osigniciom, ile raczej dokonaniom wielu pokole danej rodziny46. W dodatku osoby dochodzce same do najwyszych pozycji wystpoway z reguy
w takich sferach aktywnoci spoecznej, jak dziaalno artystyczna czy sportowa, a nie w polityce, wielkim biznesie czy wojsku47.
W koncepcji Millsa elita wadzy obejmuje koa polityczne, ekonomiczne i wojskowe, ktre
podejmuj wsplnie jako zoony zesp nakadajcych si na siebie klik decyzje pocigajce za sob skutki w skali przynajmniej oglnokrajowej48. Tak wic w ujciu Millsa
amerykaska elita wadzy stanowi spjn grup osb wzajemnie powizanych oraz wiadomych swych potrzeb i interesw. Osoby te zajmuj najwysze pozycje w trzech krgach amerykaskiej elity wadzy. Krg polityczny obejmuje wybitnych politykw, kongresmenw,
najwyszych przedstawicieli waszyngtoskiej administracji. Krg ekonomiczny to wielcy
przemysowcy, prezesi koncernw czy szefowie ich rad nadzorczych. Z kolei krg militarny

41

Zob. szerzej: M. Stefaniuk, Teoria elit Vilfreda Pareta, Lublin 2001.

R. Michels, Political Parties. A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy, New
YorkLondon 1968, s. 6.
43
Zob. szerzej: D. Held, Modele demokracji, Krakw 2010, s. 125157.
44
Zob. szerzej: S. Zyborowicz, Partycypacyjny model demokracji, w: Midzy histori a politologi: Kazimierzowi Robakowskiemu w szedziesit rocznic urodzin, red. W. Gill, M. Kosman, T. Wallas, A. Adamczyk, Pozna
1998, s. 329338.
45
Zob. szerzej: Ch. W. Mills, Elita wadzy, Warszawa 1961.
46
Zob. szerzej: Ch. W. Mills, The American Political Elite: A Collective Portrait, w: Power, Politics and People:
the Collected Essays of C. Wright Mills, red. I. L. Horowitz, New York 1963, s. 196207.
47
M. yromski, Teorie elit a systemy polityczne, Pozna 2007, s. 188.
48
Ch. W. Mills, Elita..., op. cit., s. 22.
42

76

Marcin RACHWA

PP 1 13

to generaowie, admiraowie czy szefowie sztabw49. W miar jak kady z tych systemw zazbia si z pozostaymi, w miar jak decyzje staj si totalne ze wzgldu na swe nastpstwa,
czoowi ludzie trzech sfer wadzy [...] zbliaj si coraz bardziej do siebie i tworz elit wadzy
w Stanach Zjednoczonych50. Tej zwartej grupie monopolizujcej wadz przeciwstawiane s
bierne, apatyczne i bezwadne masy spoeczne.
Tezy Millsa, a szczeglnie jego wizja spjnej elity wadzy (obejmujcej krg ekonomiczny, polityczny i wojskowy) panujcej nad amerykaskim spoeczestwem, spotkay si wrcz
z ostr krytyk51. Jednoczenie Mills zapocztkowa elitystyczny nurt analizy elity amerykaskiej. Podobnie jak woscy twrcy koncepcji elity (Mosca, Pareto, Michels), take Mills prezentowa dychotomiczny podzia spoeczny na elit i masy spoeczne. Zgodnie z t koncepcj
elita nie jest przez masy kontrolowana i podejmuje decyzje suce interesom jej samej, a nie
interesom caego spoeczestwa52. W odpowiedzi na pogldy elitystw rozwina si pluralistyczna szkoa demokracji, utosamiajca j ze stworzeniem szans dla dziaania i konkurencji
wielu grup interesw (twrc tej koncepcji by Robert Dahl).
Opierajc si na wynikach bada empirycznych, przeprowadzonych nad funkcjonowaniem wsplnoty lokalnej w New Haven, Robert Dahl podj krytyczn dyskusj z koncepcj
jednej spjnej elity wadzy, zaprezentowan w 1956 roku przez Charlesa W. Millsa. Wedug
Dahla, dla okrelenia elity danego pastwa trzeba bada konkretne decyzje, gdy elita musi
by grup dobrze zdefiniowan. I to wanie kwestia podejmowania decyzji powoduje, e
obecnie niezwykle trudno jest wykaza istnienie jednej elity rzdzcej53.
W 1971 roku R. Dahl, zgodnie z tytuem swej ksiki, okreli wspczesny pluralistyczny
system spoeczno-polityczny mianem poliarchii54. Termin poliarchia pochodzi od greckich
sw oznaczajcych wielu i rzdy, a zatem oznacza rzdy wielu. Jak wskaza Dahl,
ustrj demokratyczny nie polega na rzdach wszystkich obywateli (przedmiotowe rozwizanie jest utopi w warunkach wspczesnych spoeczestw), lecz opiera si na odpowiedzialnoci przedstawicieli wadzy przed wyborcami. Przyjmuj, i kluczow cech demokracji jest
ciga odpowiedzialno rzdu przed obywatelami, uwaanymi za rwnych pod wzgldem
politycznym55. Dlatego te zjawisko demokracji jest stopniowalne, a aden wielki system w realnym wiecie nie jest w peni zdemokratyzowany [...]. W zwizku z tym poliarchie mog by
uznane za stosunkowo (cho nie cakowicie) demokratyczny ustrj polityczny56. Jak zaznaczy
Robert Dahl w jednej z kolejnych ksiek, to co czyni poliarchi unikalnym typem demokracji
to instytucje polityczne, ktre wzite jako cao, odrniaj poliarchi nie tylko od rnego
rodzaju ustrojw niedemokratycznych, ale take od wczeniejszych demokracji i republik, takich jak demokracja ateska czy republiki w redniowiecznej i renesansowej Italii [...]. Poliarchia, na swym najbardziej oglnym poziomie, to porzdek polityczny wyznaczony przez
dwie oglne cechy: obywatelstwo jest rozcignite na wikszo osb dorosych, a prawa
obywatelskie uwzgldniaj moliwo sprzeciwu i gosowania przeciwko najwyszym urzdnikom w rzdzie danego pastwa57.
49
50
51
52
53
54
55
56
57

M. yromski, Teorie..., op. cit., s. 189190.

Ch.W. Mills, Elita..., op. cit., s. 9.
Zob. szerzej: M. yromski, Teorie..., op. cit., s. 193206.
J. Mucha, C. W. Mills, Warszawa 1985, s. 120.
Zob. szerzej: M. yromski, Teorie..., op. cit., s. 376377.
R. A. Dahl, Polyarchy: Participation and opposition, New HavenLondon 1971.
Ibidem, s. 1.
Ibidem, s. 8.
R. A. Dahl, Toward democracy: a journey reflections 19401997, Berkeley 1997, s. 93.

PP 1 13

Wadza ludu czy elit politycznych? Prba zdefiniowania...

77

W koncepcji Roberta Dahla demokracja oznacza pewien stan idealny, ktry w rzeczywistoci nie zosta nigdy i nigdzie osignity. Dla przywoanego autora, demokracja jest wizj
systemu politycznego, w ktrym jego uczestnicy traktuj si wzajemnie jako politycznie rwni, s zbiorowo suwerenni, dysponuj wszystkimi moliwociami, zasobami i instytucjami, jakie s niezbdne, aby mogli sami si rzdzi58. Poszczeglne systemy mog rozwija si
w tym kierunku, nie dochodzc jednak do penego ideau. Z tego wzgldu Dahl zaproponowa
uywanie terminu poliarchia, ktry odnosi si do konkretnych (funkcjonujcych) systemw
politycznych (speniajcych okrelone przez autora warunki) i w ten sposb termin demokracja zosta zarezerwowany dla okrelenia nieistniejcego, idealnego typu59. Wszystkie systemy polityczne le na osi wyznaczonej biegunami idealnej demokracji i idealnej autokracji,
ale najbliej tego pierwszego plasuj si te, ktre Robert Dahl nazywa poliarchiami. W tym
kontekcie warto doda sowa zamieszczone w pracy Kontrdemokracja. Polityka w dobie nieufnoci, i jeli chodzi o najmocniejszy sens tego sowa, to mona powiedzie, e nigdy nie
mielimy do czynienia z ustrojami w peni demokratycznymi60.
Poliarchia zabezpiecza osignicie dwch efektw: partycypacji i rywalizacji politycznej.
Dla ich spenienia naley stworzy odpowiednie gwarancje instytucjonalne. Robert Dahl
sporzdzi list niezbdnych instytucji dla istnienia poliarchii, ktre w pierwotnej wersji
wyglday nastpujco61:
1) wolno zakadania organizacji i wstpowania do nich;
2) swoboda wypowiedzi;
3) powszechne prawo udziau w wyborach;
4) obieralny charakter urzdw publicznych;
5) prawo liderw politycznych do rywalizowania o poparcie i gosy;
6) alternatywne rda informacji;
7) wolne i uczciwe wybory;
8) instytucje czynice polityk wadz zalen od gosw obywateli.
W przedstawionym wyej modelu poliarchii przewaaj gwarancje instytucjonalne, takie
jak powszechne prawo wyborcze, swoboda wypowiedzi czy wolno zrzeszania si. Dahl
uwaa, e naley je zwiza z prawem do istnienia opozycji politycznej, przesdzajcej o moliwoci zakwalifikowania danego systemu jako poliarchii62. Podkrela rwnoczenie, e warunkiem efektywnego wykorzystania instytucjonalnych gwarancji opozycji jest wysoka liczba
uprawnionych do gosowania (winna przewysza 90% ogu dorosej ludnoci) oraz wysoka
frekwencja w wyborach. Oznacza to, e podstawowymi kierunkami rozwoju poliarchii winny
by redukcja liczby prawnych wyjtkw od reguy goszcej, e prawo wyborcze przysuguje
wszystkim dorosym obywatelom obojga pci, oraz zapewnienie wysokiego poziomu partycypacji politycznej obywateli63.
Robert Dahl w ksice opublikowanej w 1997 roku potwierdzi nieuchronno wadzy elity we wspczesnych demokracjach. Kluczowe decyzje, zarwno w rzdzie, jak i w innych in58

R. A. Dahl, Demokracja i jej..., op. cit., s. 431.

Zob. szerzej: R. A. Dahl, Polyarchy..., op. cit., s. 79; R. A. Dahl, Modern Political Analysis, New Jersey 1963,
s. 73; R. A. Dahl, Introduction, w: Regimes and Oppositions, red. R. A. Dahl, New HavenLondon 1973, s. 125;
R. A. Dahl, B. Stinebrickner, Wspczesna analiza polityczna, Warszawa 2007, s. 125127.
60
P. Rosanvallon, Kontrdemokracja. Polityka w dobie nieufnoci, Wrocaw 2011, s. 8.
61
R. A. Dahl, Polyarchy..., op. cit., s. 3.
62
A. Antoszewski, Modele demokracji przedstawicielskiej, w: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza
porwnawcza, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocaw 1997, s. 24.
63
Ibidem, s. 24.
59

78

Marcin RACHWA

PP 1 13

stytucjach spoecznych, s z koniecznoci podejmowane przez niewielkie grono osb [...].

Klasa polityczna i inne elity strategiczne, ktre podejmuj kluczowe decyzje o charakterze
politycznym, ekonomicznym czy spoecznym w danym pastwie s z koniecznoci zoone
z niewielkich mniejszoci. Nawet w demokracji bezporedniej podejmowanie strategicznych
decyzji jest ewidentne, w pewnym sensie, przypisane do niewielu64.
Nie podejmujc si w tym miejscu rozstrzygnicia, ktra koncepcja (elitystyczna czy pluralistyczna) jest blisza istocie wadzy we wspczesnych demokracjach, warto zauway, i
w zasadzie oba ujcia cigle zbliaj si do siebie i maj coraz wicej wsplnych cech w analizowaniu struktury spoecznej wspczesnych systemw demokratycznych65. Ani teoretycy
elitaryzmu, ani pluralici nie uznaj tradycyjnego wyobraenia o Stanach Zjednoczonych
jako demokracji rzdzonej przez lud. I jedni, i drudzy s zdania, e decyzje polityczne podejmuje niewielka grupa ludzi, na og bogatszych, lepiej wyksztaconych [...] ni przecitny
Amerykanin. Elitaryci i pluralici maj jednak bardzo odmienne pogldy na kwesti solidarnoci elit oraz znaczenie spoecznego uczestnictwa w wyborach i grupach interesu. Elitaryci
uwaaj, e ci na grze dziaaj wsplnie, a wybory i grupy interesu maj raczej symboliczne
znaczenie. Zdaniem pluralistw, sprawujcy wadz ostro rywalizuj midzy sob, a wybory
i grupy interesw umoliwiaj zwykym ludziom dostp do systemu politycznego66. Tak wic
oba ujcia nie s tak bardzo odlege od siebie, jak mona by sdzi i jak stara si wykaza wielu elitystw i pluralistw.
Michael Parenti w ksice Demokracja dla nielicznych (ktra w zasadzie jest polemik
z pluralistami) stwierdzi, i niemal wszystkie instytucje spoeczne i zasoby materialne istniejce w spoeczestwie amerykaskim s kontrolowane przez nie podlegajce wyborom,
lecz dobierajce si wzajemnie oraz nawzajem utrzymujce si przy wadzy grupy biaych
biznesmenw w rednim wieku, ktrzy nie odpowiadaj przed nikim, ale jedynie przed samymi sob. Reszta spoeczestwa stara si jako urzdzi w ramach tych instytucji jako zatrudnieni i klienci, postpujc zgodnie z wymogami ustalonymi przez rzdzcych oligarchw lub
ich agentw administracyjnych. Gwna teza ksiki Parentiego gosi, i rzd amerykaski
reprezentuje garstk uprzywilejowanych, a nie tych, ktrzy s w potrzebie, i e wybory, partie
polityczne, wolno sowa rzadko kiedy s skutecznymi rodkami przeciw wpywom korporacyjnego bogactwa67. W dalszej czci Parenti wskaza, e w demokracji amerykaskiej udzia
jednostki w rzdzeniu ogranicza si do paru chwil spdzonych w kabinie wyborczej68. Oczywicie przywdcy polityczni nie s obojtni na nastroje spoeczne, jednake reaguj oni na
dania ludu za pomoc odwracajcych uwag, nieistotnych posuni, stosowania zniechcajcej i obliczonej na zwok taktyki, atwych zapewnie, nie spenionych obietnic, oczywistych
kamstw lub symbolicznych programw oferujcych tylko kosmetyczne poprawki gbokich
problemw spoecznych69.
Jack L. Walker odnoszc si do debaty elitystw z pluralistami podkreli, i teoria elitystyczna przyznaje obywatelowi jedynie pasywn rol jako obiektowi aktywnoci politycznej:
przejawia on wpyw na tworzenie polityki jedynie poprzez wyraenie swego zdania w oglno64

R. A. Dahl, Toward..., op. cit., s. 293.

Zob. szerzej: J. Wasilewski, Spoeczne procesy rekrutacji regionalnej elity wadzy, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1990, s. 1418.
66
M. G. Roskin, R. L. Cord, J. A. Medeiros, W. S. Jones, Wprowadzenie do nauk politycznych, Pozna 2001,
s. 118.
67
M. Parenti, Demokracja dla nielicznych, Warszawa 1982, s. 19.
68
Ibidem, s. 58.
69
Ibidem, s. 402.
65

PP 1 13

Wadza ludu czy elit politycznych? Prba zdefiniowania...

79

narodowych wyborach70. Jednake rwnie pluralici nie twierdz, i Stany Zjednoczone to

demokracja rzdzona przez lud. Dlatego nazywa si ich czasem pluralistami-elitarystami71.
Zwolennicy tej teorii demokracji wskazuj, i Ameryk rzdzi zbir rnych grup, ktre
w trakcie otwartej konkurencji wzajemnie si kontroluj.
Prezydent USA Abraham Lincoln w Przemowie gettysburskiej zdefiniowa demokracj
jako rzd ludu, przez lud i dla ludu72. Monteskiusz stwierdzi, e kiedy w republice lud, jako
ciao, ma najwysz wadz, wwczas jest to demokracja73. Jednake Leszek Koakowski
podkreli, i nie byo i chyba nie bdzie nigdy, w dosownym sensie wadzy ludu, niemniej
jednak mog istnie narzdzia, za pomoc ktrych lud patrzy wadzy na rce i jest w stanie
zastpi j inn74. Wydaje si, i sowa Leszka Koakowskiego najtrafniej odpowiadaj istocie wspczesnych pastw demokratycznych.
Podsumowujc naley zauway, i jeszcze w drugiej poowie XVIII wieku istniao ostre
przeciwstawienie rzdw demokratycznych i rzdw reprezentacyjnych. Nie obejmowano obu tych postaci wsplnym pojciem demokracji; nie rozrniano demokracji bezporedniej i przedstawicielskiej. Jak podkreli Konstanty Grzybowski, za demokratyczny uwaano
tylko taki ustrj, ktry zapewnia ogowi obywateli bezporednie wykonywanie wadzy ustawodawczej, bezporedni wpyw na wadz wykonawcz i sdow. System polegajcy na tym,
i obywatele wybieraj swoich przedstawicieli, ktrzy sprawuj wadz ustawodawcz oraz
kontroluj wadz wykonawcz i sdow, okrelano jako system reprezentacyjny75. Wraz
z oparciem ustroju pastwa na zasadzie reprezentacji politycznej, pierwotne okrelenie demokracji stracio swoje praktyczne znaczenie przywoanemu terminowi nadano now tre,
a to, co byo dotychczas desygnatem demokracji, zaczto nazywa demokracj bezporedni76. W tym kontekcie warto przytoczy sowa Ryszarda Krasnodbskiego, ktry susznie
podkreli, i wspczesne rozumienie demokracji oderwao si od swych korzeni historycznych w takim stopniu, e etymologia tego sowa raczej wprowadza w bd, ni wyjania77.
W zwizku z tym pojawia si pytanie, jak zdefiniowa wspczesn demokracj?
Pamitajc o duym zrnicowaniu obecnie funkcjonujcych pastw demokratycznych
mona zaoy, i wspczesna demokracja to ustrj, gdzie sprawujcy wadz odpowiedzialni s na forum publicznym przed obywatelami, ktrzy dziaaj za porednictwem obieralnych
przedstawicieli, wspzawodniczcych i wsppracujcych zarazem ze sob78. Innymi sowy,
wspczesna demokracja to wadza elit politycznych, ktre s kontrolowane przez lud w drodze cyklicznych i rywalizacyjnych wyborw. Oczywicie naley mie na uwadze demokracj
bezporedni, ktra pozostaje nieporwnanie bliej etymologicznego znaczenia sowa demokracja i jej greckiego rda79. Jednake jak susznie podkreli Piotr Uzibo, poza Szwajcari instrumenty bezporedniego wadztwa ludowego s narzdziem stworzonym nie z myl
70

Zob. szerzej: J. L. Walker, A Critique of the Elitist Theory of Democracy, The American Political Science
Review 1966, vol. 60, no. 2, s. 285295.
71
Zob. szerzej: R. A. Dahl, A Preface to Democratic Theory, Chicago 1956.
72
Cyt. za: S. D. Tansey, Nauki polityczne, Pozna 1997, s. 176.
73
Monteskiusz, O duchu praw, Kty 1997, s. 18.
74
L. Koakowski, O wadzy, Gazeta Wyborcza z 78 wrzenia 1996 roku, s. 9.
75
K. Grzybowski, Referendum, Pastwo i Prawo 1946, nr 3, s. 4.
76
A. Puo, W sprawie pojcia demokracji bezporedniej w pastwie socjalistycznym, Pastwo i Prawo 1986,
nr 12, s. 24.
77
R. Krasnodbski, Rozwaania o demokracji. Uwarunkowania, istota, implikacje, Wrocaw 1994, s. 13.
78
B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2008, s. 414.
79
T. Mert, Recenzja ksiki: Gdask i Ateny. O demokracji bezporedniej w Polsce, Res Publica Nowa 1996,
nr 3, s. 83.

80

Marcin RACHWA

PP 1 13

o samych obywatelach, lecz o podmiotach opozycyjnych, ktre mog z nich korzysta w celu
budowy swojej pozycji80. W ten sposb instytucje z definicji przynalene do obywateli stay
si instrumentem wykorzystywanym przez partie polityczne81. Co wicej, praktyka stosowania najwaniejszej instytucji demokracji bezporedniej, a mianowicie referendum, zdaje si
potwierdza tez, ktr sformuowa Kris W. Kobach, i wikszo rzdw wykazuje niech
do gosowania powszechnego z powodu istotnego ryzyka zwizanego z podejmowaniem decyzji t drog82. Zwykle przedstawiciele decyduj si tylko na rozwizanie, ktre Gordon
Smith sklasyfikowa jako kontrolowane referendum83. Charakteryzuje si ono trzema cechami: rzdzcy decyduj czy w ogle odbdzie si gosowanie, kiedy bdzie miao miejsce,
jak rwnie rozstrzygaj o pytaniach84. Tak wic instrumenty demokracji bezporedniej rwnie pozostaj pod kontrol elit politycznych, co z pewnoci potwierdza praktyka ich stosowania w Polsce.
Bibliografia
Antoszewski A., Demokracja, w: Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocaw 2002.
Antoszewski A., Modele demokracji przedstawicielskiej, w: Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porwnawcza, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocaw 1997.
Bankowicz M., Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Krakw 2006.
Becker C. L., Modern democracy, New HavenLondon 1941.
Bernacki W., Demokracja, w: Sownik historii doktryn politycznych, t. 2, red. M. Jasklski, Warszawa 1999.
Birch A. H., The concepts and theories of modern democracy, LondonNew York 1993.
Chmaj M., migrodzki M., Sok W., Teoria partii politycznych, Lublin 2000.
Dahl R. A., A Preface to Democratic Theory, Chicago 1956.
Dahl R. A., After the Revolution? Authority in a Good Society, New HavenLondon 1970.
Dahl R. A., Democracy and its critics, New HavenLondon 1989.
Dahl R. A., Demokracja i jej krytycy, Krakw 1995.
Dahl R. A., Introduction, w: Regimes and Oppositions, red. R. A. Dahl, New HavenLondon 1973.
Dahl R. A., Modern Political Analysis, New Jersey 1963.
Dahl R. A., O demokracji, KrakwWarszawa 2000.
Dahl R. A., Polyarchy: Participation and opposition, New HavenLondon 1971.
Dahl R. A., Stinebrickner B., Wspczesna analiza polityczna, Warszawa 2007.
Dahl R. A., Toward democracy: a journey reflections 19401997, Berkeley 1997.
Grzybowski K., Referendum, Pastwo i Prawo 1946, nr 3.
Hansen M. H., Demokracja ateska w czasach Demostenesa. Struktura, zasady i ideologia, Warszawa 1999.
Held D., Modele demokracji, Krakw 2010.
Huntington S. P., Trzecia fala demokratyzacji, Warszawa 1995.
Kelsen H., O istocie i wartoci demokracji, Warszawa (b.r.w.).

80
P. Uzibo, Demokracja bezporednia i semibezporednia, w: Demokracja w XXI wieku, red. M. Szyszkowska,
Warszawa 2009, s. 102.
81
Zob. rwnie: D. Sieklucki, Instytucje demokracji bezporedniej w Polsce gos obywateli czy instrument walki
politycznej?, w: Demokracja w Polsce i w wiecie, red. S. Zyborowicz, Toru 2009, s. 314334.
82
K. W. Kobach, The Referendum: Direct Democracy in Switzerland, Dartmouth 1993, s. 2.
83
Do wyjtkw naley Szwajcaria, gdzie demokracja bezporednia nie jest broni stosowan przez centraln
wadz. Zob. szerzej: K. W. Kobach, op. cit., s. 2.
84
Zob. szerzej: G. Smith, The Functional Properties of the Referendum, European Journal of Political Research 1976, vol. 4, issue 1.

PP 1 13

Wadza ludu czy elit politycznych? Prba zdefiniowania...

81

Kobach K. W., The Referendum: Direct Democracy in Switzerland, Dartmouth 1993.

Koakowski L., O wadzy, Gazeta Wyborcza z 78 wrzenia 1996 roku.
Krasnodbski R., Rozwaania o demokracji. Uwarunkowania, istota, implikacje, Wrocaw 1994.
Lombardo A., Gaetano Mosca e la classe politica nelleta giolittiana, w: G. Mosca, Il tramonto dello stato liberale,
Catania 1974.
Marczewska-Rytko M., Przyjaciele ludu i ich instytucje polityczne, w: Idee Instytucje Demokracja. Instytucjonalizacja polskiej transformacji ustrojowej, red. L. Rubisz, Toru 2006.
Marczewska-Rytko M., Demokracja bezporednia w teorii i praktyce politycznej, Lublin 2001.
Mert T., Recenzja ksiki: Gdask i Ateny. O demokracji bezporedniej w Polsce, Res Publica Nowa 1996, nr 3.
Michels R., Political Parties. A Sociological Study of the Oligarchical Tendencies of Modern Democracy, New
YorkLondon 1968.
Miklaszewska J., Demokracja dzieje pojcia, w: Oblicza demokracji, red. R. Legutko, J. Kloczkowski, Krakw
2002.
Mills Ch. W., Elita wadzy, Warszawa 1961.
Mills Ch. W., The American Political Elite: A Collective Portrait, w: Power, Politics and People: the Collected
Essays of C. Wright Mills, red. I. L. Horowitz, New York 1963.
Monteskiusz, O duchu praw, Kty 1997.
Mucha J., C. W. Mills, Warszawa 1985.
Noco J., Elity polityczne. Studium interpretacji funkcjonalnej, Toru 2004.
Parenti M., Demokracja dla nielicznych, Warszawa 1982.
Puo A., W sprawie pojcia demokracji bezporedniej w pastwie socjalistycznym, Pastwo i Prawo 1986, nr 12.
Rachwa M., Prawo wzrastajcej dysproporcji w procesie rekrutacji elit politycznych a sytuacja kobiet w Polsce
(w druku).
Rhodes P. J., Democracy and Empire, w: The Cambridge Companion to the Age of Pericles, red. L. J. Samons II,
New York 2007.
Rosanvallon P., Kontrdemokracja. Polityka w dobie nieufnoci, Wrocaw 2011.
Roskin M. G., Cord R. L., Medeiros J. A., Jones W. S., Wprowadzenie do nauk politycznych, Pozna 2001.
Sartori G., Teoria demokracji, Warszawa 1998.
Schumpeter J. A., Kapitalizm. Socjalizm. Demokracja, Warszawa 1995.
Sieklucki D., Instytucje demokracji bezporedniej w Polsce gos obywateli czy instrument walki politycznej?, w:
Demokracja w Polsce i w wiecie, red. S. Zyborowicz, Toru 2009.
Smith G., The Functional Properties of the Referendum, European Journal of Political Research 1976, vol. 4,
issue 1.
Stefaniuk M., Teoria elit Vilfreda Pareta, Lublin 2001.
Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2008.
piewak P., Lud i demokracja, Wiedza i ycie 1997, nr 2.
Tansey S. D., Nauki polityczne, Pozna 1997.
Tocqueville A., O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976.
Ulicka G., Demokracje zachodnie, Warszawa 1992.
Uzibo P., Demokracja bezporednia i semibezporednia, w: Demokracja w XXI wieku, red. M. Szyszkowska,
Warszawa 2009.
Walker J. L., A Critique of the Elitist Theory of Democracy, The American Political Science Review 1966,
vol. 60, no. 2.
Wasilewski J., Spoeczne procesy rekrutacji regionalnej elity wadzy, WrocawWarszawaKrakwGdaskd
1990.
Wesoowski W., Teoria politycznej warstwy rzdzcej Gaetano Mosca, w: Spoeczestwo i socjologia. Ksiga powicona Profesorowi Janowi Szczepaskiemu, red. J. Kulpiska, Wrocaw 1985.
Wykrtowicz S., Samorzd jako wyraz demokracji obywatelskiej, w: Samorzd w Polsce. Istota. Formy. Zadania,
red. S. Wykrtowicz, Pozna 1998.
Zacher L. W., Demokracja jako rozczarowanie i nadzieja uwagi i refleksje wprowadzajce, w: Transformacje demokracji. Dowiadczenia, trendy, turbulencje, perspektywy, red. L. W. Zacher, Warszawa 2011.

82

Marcin RACHWA

PP 1 13

Zyborowicz S., Partycypacyjny model demokracji, w: Midzy histori a politologi: Kazimierzowi Robakowskiemu w szedziesit rocznic urodzin, red. W. Gill, M. Kosman, T. Wallas, A. Adamczyk, Pozna 1998.
yromski M., Demokracja ateska jako demokracja dla elity, w: Stan i perspektywy demokracji bezporedniej
w Polsce, red. M. Marczewska-Rytko, Lublin 2010.
yromski M., Gaetano Mosca: twrca socjologicznej teorii elity, Pozna 1996.
yromski M., Teorie elit a systemy polityczne, Pozna 2007.

Power of the people or of the political elite?

An attempt to define modern democracy
Summary
Taking into consideration the etymology of the concept, it seems obvious that democracy
stands for the power of the people. It needs to be borne in mind, however, that the concept of
democracy was coined in Antiquity and served to describe the political reality at the time. The
premises and practice of modern democratic states have considerably diverted from the ancient model. It therefore seems justifiable to ask whether democracy continues to stand for the
power of the people. From the point of view of Ch. W. Mills, for instance, the power of the
people is an idealistic intention and a noble postulate rather than a realistically achievable political phenomenon. He is not alone in this opinion. Therefore, the question arises of how to
define modern democracy.
Bearing in mind the considerable variety of current democratic states, it can be assumed
that modern democracy is a system where the authorities are publicly accountable to the citizens, who act by means of elected representatives that compete and cooperate with one another. In other words, democracy is the power of a political elite controlled by the people via
cyclical, competitive elections. Direct democracy needs to be highlighted here, as it is considerably closer to the etymology of the word democracy and its Greek roots. Apart from Switzerland, however, the instruments of direct democracy are tools construed not for the citizens
but rather for an opposition that can use them in order to build their position. In this manner the
institutions that, by definition, should belong to the citizens have become instruments used by
the political elite.