Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
do
CWICZEN STYLISTYCZNYCH
POLSKICH.
Przez
Adolfa Dygasiskiego.
INSTYTUT
BADA I.ITF" * '"KICH
B I B L I O T E K A
^ 3.
cv
WARSZAWA.
NAKAD GEBETHNERA
1889.
WOLFFA.
/I,03B0Jien0 ItenaypoK).
Bapuiaea, dna 15 Omumpn 1887 z.
l'
n i w Vv bt
V 7'
yvv^w
v-yv^v'w-w
Warszawa,Druk S. Orgelbranda Synw, Krak.-Przedm. Nr. 66
' *? ^
>< i
ftp
PRZEDMOWA.
Majc na uwadze, i zarwno ustne jak pi
mienne wypracowania stanowi najlepszy rodek
w nauce ojczystego jzyka, a literatura nasza peda
gogiczna nie odznacza si pod tym wzgldem bo
gactwem, zwaszcza gdy idzie o praktyk nauczy
cielsk, sdz, i ksika moja przyniesie niejaki
poytek. Uwagi o stylu staraem si oprze na
gruncie psychologicznym- by moe, i nie podoaem
w zupenoci temu zadaniu.
Co si tyczy doboru przedmiotw do wypra
cowali, korzystaem gwnie z prac: E. Kehra,
I. Venna, W. Somniera, .1. Kehreina, 1). G. Herzoga,
Fr. Linniga, A. Mobus'a, L. Rudolph'a, C. H. Reihardt'a, Hartunga i t. d.
Ukad ksiki wyda mi si najwaciwszy
taki, jaki przedstawiam.
Autor.
'
rr
-i
..
te
I . 'i
;W
Uwagi wstpne.
Wypracowanie albo wiczenie stylistyczne jest
to wyraenie na pimie myli o jakim przedmiocie.
Ju wypowiedzenie lub napisanie jednego zdania czyli
sdu nie moe si obej bez umysowego wysiku, tem
bardziej umysow czynnoci jest podanie caego sze
regu myli uzwizkowanycli midzy sob. Kto pisze,
musi myle, a u t w r p i s a r s k i o t y l e m a warto, o ile
pisarz dobrze myli.
Kady utwr pisarski daje si streci do jednej
gwnej myli, ktra, postawiona na czele, nosi nazw
tematu lub tytuu. Ot, w czynnoci pisania chodzi
o w y s z u k a n i e w s z y s t k i c h myli, objtych p r z e z d a n y
temat; nastpnie naley myli owe uporzdkowa-, osta
tecznie za trzeba im nada pewn form. Wszystkie
myli danego utworu pisarskiego, zesumowane w tema
cie, odszukane i uporzdkowane, stanowi tre tego
utworu; wyraenie ich za, e tak powiemy^ w szacie
jzykowej stanowi forme.
II
Stylu nikogo nauczy nie mona; nauczyciel po
winien tylko ucznia wspiera w samodzielnem myleniu
i w porzdnem wyraaniu tego mylenia na pimie.
Prawide stylistycznych niema adnych, s tylko prawa
mylenia. Poniewa atoli mody czowiek nie jest
w stanie tak myle jak dojrzay, przeto nauczyciel
powinien by wyrozumiaym zarwno dla mylenia, jak
i dla stylu swego ucznia.
Temat powinien ju tkwi w umyle ucznia przed
tem, zanim go na czele wypracowania postawi jako
napis; bo sam napis nic nie znaczy, jeli umys i uczu
cia drzemi. Nauczyciel podaje tu rk uczniowi, jeeli
potrafi uchwyci oraz rozwin odpowiedni materya,
jeeli rozum dziecka si ocknie i serce drgnie, nim rka
piro wemie. Wewntrz ucznia musi by gotowa
bogata tre, ktr 011 ma nastpnie w form przyoblec.
Bo pisa dobrze jest to pisa atwo, a nie mona pisa
atwo, jeli si ciko myli. Dobrze napisze ucze
wypracowanie, np. pod napisem: Opis konia", jeli
na koniu jedzi, koniom si przyglda, o koniu si
uczy i konie lubi. Ma on wtedy w sobie grunt przy
gotowany do zajcia si t treci, ktr mu nauczyciel
11.
12.
3) Dla czowieka:
a) Jako przedmiot upikszajcy ogrody, parki.
b) Jako materya opaowy.
c) Jako materya dla rzemios i do budowy.
d ) Z powodu h i c przedmiot handlu.
Nareszcie zakoczenie opisu moe by takie:
Wszystkie ludy szanoway zawsze to drzewo, a w sta
roytnoci bogom je nawet powicano".
Przykady dyspozycyi do wypracowali innego
rodzaju znajdzie czytelnik w ksice naszej. Tutaj
musimy jednak nadmieni, e dyspozycya powinna by
logiczn, to jest nie zawiera adnych podziaw,
ktre do rzeczy nie nale, i wyran, to jest kady
pomys gwny ma by jasny i pozostawa w zwizku
z tematem.
Wstp i zakoczenie. Wstp nie moe bra mate
rya u tego, ktrego si ma uy przy waciwem roz
winiciu tematu, przy ekspozycyi. Stanowi on przy
gotowanie czytelnika, z wrcenie j ego uwagi na to, co
ma nastpi. Najlepszy wstp jest zwykle krtki,
a dobrze, jeeli zawiera odpowiednie przejcie do opisu,
opowiadania lub rozprawy. Tak np. w wypracowaniu
O czytaniu ksiek" wstp jest taki: W czasach,
kiedy prawie kady czyta, kiedy ilo ksiek jest
nadzwyczajnie wielka, naley si powanie liczy z po
pdem do czytania". Przejcie od tego wstpu do samej
ekspozycyi jest takie: Czytanie ksiek moe by
poyteczne lub szkodliwe, co zaley: 1) Od wyboru
ksiek, ktre si czyta. 2) Od sposobu, w jaki
si ksiki czyta". Zakoczenie powinno sprawi
na czytelniku wraenie, e przedmiot zosta dosta-
III.
Jakie wsparcie moe nauczyciel poda uczniowi,
gdy idzie o samo wyraenie myli?
Najwaniejszym obowizkiem na tym punkcie
jest odczytywanie wypracowali i poprawianie ich
wobec ucznia. Bdy za, ktre uczniowie zwykle
popeniaj, s przede wszy stkiem uchybieniami przeciw
czystoci jzyka.
Zanieczyszczaj jzyk wyrazy, z obcych jzykw
przybrane (<barbaryzmy); rwnie przestarzae wyrazy
i wyrazowe formy (archaizmy); albo i swojskie wyrazy
oraz zwroty jzykowe, nowo utworzone a wbrew pra
wom jzyka lub panujcemu zwyczajowi mwienia
i pisania (neologizmy); to samo da si powiedzie o wy
razach, uywanych w niektrych tylko okolicach kraju
(proivincyonalizmy).
Nie naley jednake by znowu zbyt arliwym
obroc czystoci jzyka, bo ju wiele terminw nauko
wych, jakkolwiek cudzoziemskich, moe i musi pozo
sta w jzyku, nie przynoszc mu ujmy; niektre
nawet pospolite wyrazy tak si utary, i je na
pierwszy rzut oka za swojskie bierzemy, chocia przy
byy z jzykw wschodnich, np. konopie z arabskiego,
18
A.
1.
4.
20
- 21 -
4.
5.
Przeciwstawienie
6.
9.
Ustpstwo:
Wszystko to by moe,
prawd jest, i...
jednake
TV
Gatunki stylu.
O ile pisarz czy mwca przemawia do cudzych uczu
i cudzej wyobrani, o tyle jest on sztukmistrzem, poet,
a styl jego utworu bdzie nosi nazw stylu aryslycznryo czyli poetycznego. Jeeli natomiast pisarz opisuje,
opowiada lub dowodzi, majc na celu rozszerzenie
czysto umysowego widnokrgu; jeeli mu chodzi
0 przekonanie lub pouczenie czytelnika, i rzeczy s
takie, jakie s: jeeli wic przemawia do wadzy, zwa
nej rozumem, w takim razie styl jego jest naukowy,
prozaiczny.
Atoli i ze wzgldu na form, to jest na sposb
wyraania duchowej treci, styl ma rwnie swoje
gatunki. Zarwno nadobne obrazy, jak naukowe opisy
1 traktaty, daj si przedstawi w jzyku prostym,
popularnym lubwyszukanym, wzniosym.
S wic tak w utworach poetycznych, jak i pro
zaicznych, dwie odmiany stylu: prosty i zoom/.
Pierwszy unika kunsztownych zwrotw i przenoni,
posuguje si zwykym, codziennym, powszechnie zro-
V.
Synonimy.
Kieda, niedola, nieszczcie, brak, ubstwo, ndza.
Przykady:
26
28
Cze, zaszczyt, hod, honor, szacunek, powaanie.
Przykady:
Objanienia:
30
Bitnym zowie si czowieka, ktry w bitwie
^
zapomina o caym wiecie i o sobie.
Czowiek, gotw zawsze narazi wasne ycie,
nazywa si odwanym. ,
M
Dzielny jest ten, kto posiada si energicznego
dziaania.
Wyrany, zrozumiay, dobitny, dosadny.
Objanienia:
fU
ii i
c
i
''
i i
>
(it sn
31
Objanienia:
Przykady:
|
'|
Objanienia i przykady:
Zwraca na co oczy.
Przykady:
Objanienia:
34
Przykady i objanienia:
Przykady:
3*
36 -
Objanienia:
VI.
- 39
przedewszystkiem celem opisu moe by danie
czytelnikowi naleytego pojcia o rzeczy, co si osiga
za pomoc wyliczenia najwaniejszych cech, dobrego
tych cech uporzdkowania i dokadnego ich jzykowego
m/raenia. Ale opis moe mie inne jeszcze zadanie
nie dydaktyczne lecz estetyczne; bywa on czstokro
uietyle przedmiotowym, ile podmiotowym, nietyle prze
mawia do rozumu, ile do uczu, dziaa na fantazy
i zachwyca albo wzrusza czytelnika czy suchacza.
T w takich to mianowicie razach w opisie chodzi
o uwydatnienie tych cech przedmiotu, ktre wywouj
silne wraenie i mocno oddziaywaj na uczucia.
Przedmiotem obu gatunkw opisu mog by:
a) rzeczy wiata zmysowego, wzite pojedynczo (sowa,
buk i t. d.) lub zbiorowo (ptaki drapiene, nocne.
drzewa liciaste); b) rzeczy wiata duchowego (mztwo,
cierpienie, szczcie, rozum); c) fakta albo zdarzenia
(zamienie soca, bitwa).
Aeby wyliczy cechy przedmiotu, a tem samem
opis uczyni dokadnym, czyli uzmysowi go, naley
opisywany przedmiot rozpatrywa:
a) pod wzgldem przestrzennym: od dou do gory,
ze strony prawej ku lewej i t. d.
b) pod wzgldem czasowym: powstawanie, rozw oj,
dojrzewanie i t. d.
c) pod wzgldem czci skadowych.
d) pod wzgldem jego przeznaczenia: zwieiz
pocigowe, rolina lekarska i t. d.
e) pod wzgldem pokrewiestwa: gatunek, rzd,
gromada.
41
wane, z ciemnemi lub zielonkowatemi plamkami. Z ja
jek owych zwykle w trzynacie dni wylgaj si
pisklta, ktre rodzice ywi owadami, najczciej
miekkiemi gsienicami, dopki sobie same ywnoci
wyszukiwa nie potrafi. Przyjemny piew tych pta
kw jest powodem, dla ktrego rne ich gatunki
utrzymujemy w klatkach; atoli rzadko kiedy mog one
w niewoli y przez czas duszy. To te lepiej napa
wa si ich piewem, gdy yj na wolnoci. Owi wawi
piewacy oswabadzaj nasze ogrody i pola od natrt
nych a niepodanych goci, rnorodnych gsienic,
ktrych aroczno wyrzdza ludziom niekiedy wielkie
szkody w owocach i podach polnych. Naley wic
troskliwie ochrania gniazda ptakw piewajcych.
Liczne spostrzeenia wykazay, e jedna para potrze
buje dziennie dla siebie i dla swych szeciu pisklt
przynajmniej trzystu gsienic. Ot, w epoce wycho
wywania pisklt na dziesi dni potrzeba dla jednego
gniazda zapasu 3?000 gsienic, ktre, zanimby ulegy
przemianie, poaryby jakie 45,000 lici. Jednej przeto
parze ptakw zawdziczamy zachowanie caego drzewa
w naleytym stanie, a jest zarwno nierozsdkiem jak
i okruciestwem niepokoi lub chcie wytpi tak uy
teczne stworzenia.
Podzia ptakw jest taki:
Drapiene (spy, sowy, sokoy i t. d.), grzebice
kury, dropie, przepirki i t. d.), brodzce
(bocian, raw, czajka i t. d.), pywajce
(kaczka, g, abd i t. d.), actce (dzicio,
papuga i t. d.), biegajce (stru, kazuar i t. d.)
-
4.
a) wielkoci.
|J
b) sposobie ycia.
;| 1
c) poywieniu.
Przeprowadcie co do tych punktw porwnanie
ptakw piewajcych z innymi ptakami!
-M
Ptaki piewajce s ptakami wdrownymi. Co to
znaczy? Czy oprcz ptakw piewajcych, s jeszcze
inne wdrowne ptaki? Ktre? Kiedy odlatuj? Doko|
- 43
Dlaczego odlatuj do krajw poudniowych? Wymie
a) szkodliwe i nierozsdne.
b) niesumienne i okrutne.
Co ostatecznie ludzie czyni powinni ze wzgldu
lia
e ptaki piewajce niszcz mnstwo gsienic?
Podug przykadu, podanego w opisie, obliczcie
szkody, ktre wyrzdza chopiec, jeli w cigu roku
zniszczy dziesi gniazd ptasich.
WYPRACOWANIA:
Zastosowa w szczeglnoci do skowronka to, co
w opisie powiedziano o ptakach piewajcych
w ogle. I tak: Skowronek odznacza si
dziobem prostym, cienkim" i t. d.
Opisa odpowiednio do powyszego opisu ptaki
pywajce.
3. Gniazda ptakw.
(dla uczniw starszych).
Dyspozycya.
4.
5.
45
(Opis uaukowy).
II y s p o z y e y a.
Cechy gatvnkowe konia: Zwierz czworonone
ssce, jeduokopytowe, grzywa, ogon dugo
wosy,
2. Wielko, ksztat: Pikna gowa z koczystemi
uszyma, duga szyja, wysokie nogi.
8. U b arwienie (ma): Kasztan, wrony lub kary,
szpak, buanek, deresz i t. d.
4. Glos.
5. Poywienie i wiek.
6. Pierwotna ojczyzna konia. (Prawdopodobnie po
udniowo zachodnia Azy a, Arabia, gdzie dzi
jeszcze s najpikniejsze konie).
7. Dalsze rozsiedlenie si konia (rasy): Hiszpanie
zawieli konia do Ameryki, gdzie obecnie
na tamtejszych stepach spotyka si zdziczae
konie. Oprcz Arabii, dzielne konie znajduj
si: w Persy i, w Neapolitaskiem, Hiszpanii,
1.
8.
9.
10.
48
K o .
(Opia estetyczny).
50
kopie, ry i parska, miotany dz, boju. Grzmi trby,
a on nie czeka ostrogi rycerza i rzuca si na szeregi dzid
poyskujcych. Z jedcem swoim stanowi 011 jedno.
Ta sama wola nimi rzdzi, jedziec i rumak, razem
wzici, stanowi bohatera. Rumak jest tarcz wo
jownika, jest on jego strza, ktra dosiga nieprzyja
cielskich zastpw. Grzywa rumaka powiewa jak
chorgiew mierci, uprzedzajc razy wieccego mie
cza. Ko stoi przed ostrzem dzidy, lecz nie dry, jest
spokojny, nieustraszony i ma stao skay wrd
dymu, grzmotu strzaw. Ani zgiek, ani wist kul,
ani razy i skargi umierajcych nie zdoaj go zachwia.
Jeeli rycerz jego pad, on staje w szeregach towa
rzyszy i sam jeden rzuca si w burz bitwy. Nawet
gdy krew z ran jego broczy, nie wydaje 011 jku, nie
okazuje znaku blu, bo tylko rado lub wojenny
zapa z piersi mu gos wyrywaj.
Powany i spokojny, kroczy ko za zwokami
wojownika, ktrego nosi. Ale gra w nim odwaga,
budzi si jego duma wrd dwikw trb tryumfu.
W zotym munsztuku, ze wietnemi lejcami, zdobny
purpurowym czaprakiem uroczycie postpuje pikny
andaluzyjczyk, wysoko niesie gow, pogodne ma oko;
bo wawrzynowy wieniec i jemu si naley, on wie,
e z panem ziemi zawar przymierze.
Ko nietylko jest sprzymierzecem czowieka
na wojnie, jest 011 jego przyjacielem i pomocnikiem
w czasie pokoju. Kiedy po skoczonej wojnie powrci
z rycerzem do ojczyzny, zrzuca z siebie rynsztunek
a cignie cierpliwie pug, lub wz peen snopw. Nosi
011 11a swym grzbiecie podrnika poprzez strome
cieki grskich krain, wrd pl lodowych Syberyi
51
i rozlegych stepw Ameryki. Towarzyszy Arabowi,
jak 011 skromnemu w potrzebach, przebywa z nim
palce pustynie, dwiga cay jego majtek, bawi
si z jego dziemi i wraz z niemi wypoczywa pod
jednym dachem. Ko pozostaje zawsze wytrwaym
a cierpliwym pracownikiem, dzielnym i niestrudzonym
pielgrzymem, rczym biegunem, szczerym i miaym
bohaterem, wiernym towarzyszem broni, nie znajcym
podstpw i zoci. Czowiekowi danem jest, aeby
uszlachetni konia, uczyni go zwierzciem domowem,
pojtnem i dla celw swoich podatnem. Gdzie za ko
pozbawiony jest zwizku z czowiekiem, tam on swo
bodnie bka si, jak np. po stepach Tataryi i Syberyi,
tam jest maym, kosmatym, dzikim synem natury,
ktry trwoliwie przebiega stepy wraz ze swymi
towarzyszami.
Tylko kaprys tyrana, zo i samolubstwo niszcz
odwag, a budz chytro w szlachetnym koniu; wtedy
wyczerpuj si jego siy i zjawia si przedwczesna
staro. Tylko okrutnik nie ma wzgldw na stary
wiek konia i niepomny jest na dzielne niegdy czyny
ognistego rumaka, ktry zwycia w bitwach, ktry
rd swj od czasw Mahometa wywodzi; zamilky
teraz dla niego pochwalne hymny i zwidy laurowe
wiece. Biedne zwierz, okropne mczarnie oczekuj
ci na staro jako nagroda trudw!... Boki jego
od ostrg pokryte s bliznami, uda mu obrzmiay,
zesztywniay mu nogi od natonej pracy, kopyta ma
poszarpane gwodziami, a usta utraciy si od wdzi
de, przy pomocy ktrych twarda rka nim kierowaa.
Staro zamienia go w ndzny szkielet, zgas ogie
Jego oczu, a gowa od znuenia chyli si ku ziemi.
4*
WYPRACOWANIE Z LEKTURY.
K o .
(Opis estetyczny).
Dyspozycja.
Zakoczenie: Nieche
We.
(Opis naukowy).
1.
cia, gady.
2.
4.
Wielko.
5.
7.
54
55
I.
Posta zwierzcia.
1.- C i a o :
a) Wielko zwaszcza wysoko i dugo: w sto
pach, metrach lub w porwnaniu z innemi
zwierztami.
b) Zewntrzne czci ciaa (gowa, kadub, szyja,
koczyny, wymiary czci ciaa, pokrycie zwie
rzcia i t. d.).
r) Wewntrzne czci ciaa, (kociec, narzdy od
dychania, trawienia i t. d.).
d ) Odmiany lub podgat.unki zwierzcia, jeeli
w ogle istniej.
2. Duchowo (psychiczne wadze, ktre znamy
u zwierzt wyszych, np. pami, wyobrania
i t. d Tu take nale przyrodzone uzdol
nienia zwierzt i ich charakter; agodno, nie
poskromiona dziko, chytro i t. d.).
II.
1.
2.
3.
4.
Zycie zwierzcia.
1.
2.
3.
ze zwierzecia:
a) Poytki (owy, hodowla i t. d.).
1) Unikanie szkd, jakie dane zwierz wyrzdza
4. Historya zwierzcia (odkd znane jest w Europie,
kto je wprowadzi i t. d.).
Zakoczenie np. Kozica jest jedyn antylop w Euro
pie i jeeli czowiek nie wemie jej pod sw
opiek, to w niedalekim czasie moe ona z atwo
ci przej do liczby zwierzt zaginionych i t. d.
4.
mf
D b .
Wrd krajowych drzew lenych pierwsze miej
sce naley si wspaniaemu dbowi, ktry czy w sobie
pikno, si i poytek. On to na budow domw
dostarcza nam mocnych jak skay belek a mieszkania
przyozdabia uytecznymi sprztami. Wszystkie ludy
szanoway to drzewo a w staroytnoci bogom je nawet
powicano. W Europie znamy rne gatunki dbw.
Db zimowy albo kamienny ma kor brunatn, bruzdo
wan, ktra jednake na modszych gaziach jest
biaawa i gadka. Kwiat jego pojawia si dopiero
w kocu Maja; odzie rosn gronami na krtkich szypukach, po trzy do dwunastu sztuk obok siebie, a doj
rzewaj w Listopadzie. Drzewo jego jest czerwonawe
i ze wszystkich europejskich drzew najmocniejsze oraz
najtrwalsze. Innym gatunkiem jest db letni. Licie
jego i kwiaty s o kilka tygodni wczeniejsze, owoce
bardziej odosobnione, na duszych sypukach, a ju
2.
1.
Posta roliny.
ycie roliny.
59
4
2.
III.
Stosunek roliny.
1.
Do innych rolin.
2.
Do czowieka:
a ) Wpyw jej na niego: czy jest rodkiem zadowolnienia jego zmysw z powodu barwy, woni i t. d.
lub rodkiem poywienia, lekarstwem, trucizn,
materyaem opaowym, suy do wyrobu tkanin
na ubranie. Materya dla rnych rzemios
(ciela, stolarz, tokarz, farbiarz i t. d.).
b) Jego wpyw na ni: moe j sprowadzono
z obcych krajw, aby hodowa na miejscu,
przez co staa si przedmiotem gospodarstwa
rolnego, handlu, przemysu i t. d.
Zakoczenie, np. Jest nadzieja, e przy ulepszonej
60
Wieczr letni.
Dzie ma.si ku schykowi, ognista kula soca
schodzi za lasy, cichy zachodni wiatr powiewa i wo
tysica kwiatw przynosi. Znueni rolnicy opuszczaj
pola, pasterz ryczc trzod zagania do domu, po
Lato.
Dyspozycya.
Wstp: Lato jest najbogatsz por roku; jego dostatki
nuij na cay rok wystarczy.
63
1.
2.
3.
4.
5.
Jesie.
1> y s p o z y c y a.
64
<
Z i m a .
Znikny dni pogody, jakby je wiatr unis;
zostao po nich tylko wspomnienie, jakby obraz sennego
marzenia, i oko naprno ju szuka rozkosznych wido
kw natury. Wyniose drzewa, nadobne krzewy stoj
65
odarte ze swych ozdb; srebrno-biay szron naniza
si na ich gazie i posia je byszczcym pyem. Staw,
na ktrym niedawno lniy si przy socu ruchliwe fale,
sil skrpowao zimno i opiecztowao go w twardej
powoce. Modzie goni po tej krysztaowej posadzce,
zbiega si gromadkami i wnet si rozstrzela na wszyst
kie strony. Tam znowu oto z grzbietu spadzistej gry
wrd wybuchw miechu inna gromadka malcw pdzi
na zamanie karku.
Dzie chyli si ku wieczorowi, szary mrok zapada
wszdy. Z okien chat poyskuj wiateka a promienie
ich padaj na ciche wiejskie drogi i poty.
Okoo ciepego komina zbiera si rodzinne kko,
snuje si ciekawa opowie o starych czasach lub i nie
dawnych wypadkach, a moe kto z ksiki odczytuje
zajmujc history, czy te ssiad albo przyjaciel domu
rozpowiada przygody swojej modoci.
Zima nie jest pozbawiona przyjemnoci. Podczas
gdy przyroda zdaje si drzema, ludzie szerzej i ser
deczniej obcuj ze sob, a w ten sposb wypeniaj
brak wieoci i wesela, ktry znamionuje pospn
zim.
Obraz zimowy.
i
67
Z i m a .
Powszechnie uwaa si zim za najnieprzyjemniejsz por roku. Ubogi z trwoga jej oczekuje, chory
z niepokojem, a mao jest takich, ktrzyby si z przy
bycia jej cieszyli.
Soce pno wschodzi a wczenie zachodzi,
krtkie za dni pozbawione s blasku z powodu mgy
i chmur ciemnych. Ale chocia dni s nawet pogodniej
sze, to i wtedy promienie soca ukonie padaj na
ziemi, sabo j ogrzewajc. Jeeli nie dm burzliwe
wichry, to zimny Aviatr zachodni wywouje wszdzie
odrtwienie i skrzepo. Ziemia pokrywa si niegiem
a rzeki lodem; na gaziach i konarach drzew wisi
nieg lub szron, a z dachw domw spadaj ku doowi
dugie sople lodu.
Mrozem z warzone, zamieraj roliny; znikaj
ozdoby ki pl. Drzewa ogoocone wygldaj smutnie,
a ostre wiatry zdzieraj z nich resztki suchych lici.
Opustoszay ogrody; pod kupami suchych lici spoczy
waj bardziej wraliwe na zimno roliny, powoka
ze somy otacza puie delikatniejszych drzew owoco
wych. Zamilky piewne chry ptakw; owady skryy
si w gbokie jamy i w sen popady. Polne i lene
zwierzta zasny w nie zimowym: zwierzyna tylko
bka si tu i owdzie. Niektre ptaki, zwykle tak
miujce ycie swobody, jak kruki i wrony, poszukuj
5*
69 -
Wiosna.
I) y s |) o i, y e y a.
*
S.
las, ogrd).
W i o s n a .
Przybya pikna wiosna i niesie nam swe uciechy!
Ju jasne soce lepiej ogrzewa odmodzon ziemi.
Niebo si w bkitn przybrao szat. Drzewa przy
wdziewaj strj zielony i darz nas dobroczynnym
cieniem. Moda trawa okrya ki. Fioek zakwita
70
W i o s n a .
W pocztkach Marca jest jeszcze zwykle bardzo
zimno, jeszcze nieg osania pola, a wod rzek i jezior
pokrywa grube zwierciado lodu. Ale poniewa soce
codziennie wikszy uk na niebie opisuje, wic nie
znacznie ogrzewa si powietrze coraz wicej i wreszcie
ciepe jego powiewy wypowiadaj walk mrozom.
Wprawdzie sroy si jeszcze stara zima w swem
biaem futrze i czsto wieczorami wpada na ziemi,
aeby poata te dziury, ktre w poudnie wypalio
soce; jednake dziury s coraz wiksze i zima musi
w achmanach z ziemi uchodzi. Rzeki te uwalniaj
si z lodowych wizw. Ale kiedy niegi oraz lody
w wod si przemieniaj, wzbieraj strumienie i jeziora,
a powd zalewa nizkie okolice. I to niewiele znaczy,
bo sia promieni sonecznych wzmaga si nieustannie
i silny wiatr powstaje jednoczenie, a przeto woda
tam, gdzie spyn nie moe, rycho wyparowa musi.
Zieleniejce zboa, wyzwolone zpod niegu, prdko
wytwarzaj sobie silne korzonki i rczo garn si
w gr ku wiatu, ktre na sklepieniu nieba poyska.
Nieuprawione pola, zrazu mikkie jeszcze od niegowej
wody, ktra w nie wsikna, nabieraj staoci i t-
71
Wiosna.
D y s p o z y c y a.
W cigu roku maj miejsce cige zmiany tak
w yciu przyrody jak i czowieka, a kada
pora roku ma swoje dobre strony. Najprzy
jemniejsz atoli jest wiosna.
2. Zwiastunami wiosny s: Znikanie niegu po polach
oraz tajenie p>dw na wodach; piewy sko
wronka; wyrastanie zpod ziemi zielonych
kiekw (nieguka zakwita); pogodne dni so
neczne przeplataj si niekiedy dniami nie
nych zamieci.
3. Czas pojawienia si wiosny przypada 21 Marca
a trwanie jej rozciga si. do 21 Czerwca;
wiosna przeto nastpuje po zimie a poprzedza
lato; waciw r e jej pojawienie si jest wtedy,
1.
4.
">.
(j.
Burza.
(Opis estetyczny).
*1
74
75
pm
B u r z a .
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
77
Burza.
(Obszerniejszy opis).
78
' A.
2
Przed
burz.
'
79
11.
W czasie burzy.
80
. m
C. Po burzy.
Ptaki opuszczaj gniazda, skacz z gazi na ga
, wypiewujc wesoe piosnki; pszczka pracuje na
Opis Wisy.
Wstp: Rzeka to niewielka; wiele innych rzek w Euro
pie przewysza j pod wzgldem dugoci, szero
koci i obfitoci wody. Ale rzeka ta ma dla nas
najwiksze znaczenie, jako krajowa; przedstawia
nam si te najpikniej.
Ekspozycya odnosi si do:
I. Samej e Wisy, a mianowicie:
1) Do jej rde i grnego biegu.
2) Do biegu redniego.
3) Do biegu dolnego i ujcia.
4) Do jej dugoci, szerokoci i gbokoci
(spawno).
II. Znaczenie Wisy dla miejscowoci, przez ktre
ona pynie, i to:
1) Ze wzgldu na sarn Wis.
2) Ze wzgldu na jej dopywy.
Wskazwki.
Pomysy.
. Jego myli:
83
- 84
1.
VII.
w
86
Flet pasterski.
(z Kehraj.
3.
Zazdro oszczercw.
|
4. Podskarbi w swoim lamusie.
5. Myli krla, kiedy oszczercy skarg przedstawili6. Myli krla, gdy si znalaz przed elaznemi
drzwiami.
7. Krl w lamusie podskarbiego.
8. Oszczercy przed krlem, gdy niewinno podskar
biego na jaw wysza.
9. Krl Abbas by sprawiedliwym monarch.
10. Obraz charakteru podskarbiego.
1.
6.
7.
Proba podskarbiego.
Skutki przeprowadzonego ledztwa:
a) Dla podskarbiego.
b) Dla oszczercw.
8.
Sens moralny.
Opowiadanie rozszerzone.
Abbas Wielki, krl perski, zabdzi raz na polo
waniu. Przyby na wzgrze, gdzie jaki pastuszek
pas stado owiec; chopiec siedzia pod drzewem i przy
grywa sobie na fujarce. Mie dwiki pieni oraz
ciekawo pocigny krla do tego pasterza. Spodo
baa mu si mia twarz chopca, ktry, zapytywany
o rne rzeczy, dawa szybkie i trafne odpowiedzi.
Wprawio krla w podziw takie zachowanie si dziecka,
wychowanego bez adnej nauki przy trzodzie owiec.
Wanie si zastanawia nad tein, kiedy nadszed jego
wezyr, ktry szuka krla. Pjd," zawoa Abbas
na dworzanina, i powiedz mi, jak ci si podoba ten
chopiec'. Gdy si dworzanin zbliy, monarcha po
cz stawia chopcu rne pytania a na kade pytanie
otrzymywa bardzo dobr odpowied. miao oraz
zdrowy sd pastuszka podobay si zarwno krlowi,
jak i wezyrowi. Postanowi wic Abbas zabra ze
sob chopca i kaza go wychowywa.
Jako kwiat polny, ktry z nieurodzajnej gleby
dostaje si na lepsz ziemi i w krtkim czasie
si rozrasta oraz ywszemi barwami przyozdabia,
tak ksztaci si i w chopiec na ma cnt
penego. Krlowi stawa on si codziennie mil%
- 92
1
szym; otrzyma nazwisko Ali-Begai zosta krlewskim
podskarbim.
f
Ali-Beg posiada wszystkie cnoty, zdobice czo
wieka: Nieskaono obyczajw, wierno i pilno
w penieniu obowizkw, uprzejmo oraz wspaniao
mylno wzgldem ludzi obcy cli, a, jakkolwiek by
ulubiecem krla, zachowywa jednak skromno. Atoli
wrd perskich dworakw najbardziej on si odznacza
bezinteresownoci, poniewa nie przyjmowa nigdy
zapaty za rne przysugi, poniewa dobre jego czyny
pochodziy zawsze z najczystszego rda: Ze szczerej
chci, aby ludziom by uytecznym. Z tein wszystkiem nie ocali si przed oszczerstwami dworakw,
patrzcych niechtnem okiem na jego wyniesienie.
Stawiali oni na rozmaite zasadzki, starajc si obu
dzi przeciw niemu podejrzliwo krla. Jednak A bbas
by wadzc penym rzadkich przymiotw. Podejrzli
wo nie znajdowaa przystpu do wielkiej jego duszy,
to te, dopki on y, Ali-Beg mia zawsze jak naj
lepsze zachowanie u dworuj
Na nieszczcie umar ten wielki krl, a na
stpca jego Sesi mia wrcz przeciwny charakter, by
podejrzliwy, okrutny i chciwy. Takiego wanie
monarchy potrzebowali nieprzyjaciele Alego, aeby
ujawni zawi swoj. Codziennie przedstawiali oni
potwarcze oskarenia, wymierzone przeciw podskar
biemu: krl z pocztku mao zwraca uwagi na owe
oszczerstwa, dopki im niespodziane zdarzenie nie na
dao wagi.
Zada by mianowicie perski monarcha, aby mu
pokazano drogocenn szabl, ktr nieboszczyk A bbas
mia by otrzyma w darze od sutana tureckiego,
- 93
a o czern opowiadali niektrzy dworzanie. Szabli tej
nie mona byo znale, jakkolwiek znajdowaa si
w spisie Abbasowych klejnotw. Niebawem wic Sesi
powzi podejrzenie, e podskarbi winien tu jest przeniewierstwa. Tego te tylko pragnli nieprzyjaciele
Alego. Podwoili swoje oskarenia i przedstawili
dzielnego ma jako oszusta ostatniego rzdu. Wy
budowa on bardzo duo domw dla podejmowania
cudzoziemcw i powznosi inne publiczne gmachy
wielkim kosztem. Przyby na dwr jako uagi chopak,
a teraz posiada niezliczone bogactwa. Skdeby wzi
wszystkie te kosztownoci, ktrymi dom jego jest
przepeniony, jeeliby nie okrada krlewskiego skarb
ca?" Ali-Beg przyby wanie do krla, gdy go nie
przyjaciele obwiniali, a krl, gniewnie na spogldajc,
zawoa:
Ali-Begu, uiecnota twoja jest mi ju znana;
stracie swoje stanowisko i rozkazuj ci w cigu czter
nastu dni zoy rachunki!"
Ali-Beg nie przestraszy si bynajmniej, mia
bowiem czyste sumienie. Ale pomyla sobie, e jest
nadzwyczajnie niebezpiecznie da nieprzyjacioom
czternacie dni czasu, zanimby si jego niewinno
okazaa; rzek wic:
Panie, ycie moje jest w twoich rkach.
Jestem gotw zoy dzi lub jutro u stp twych klucze
krlewskiego skarbca oraz oznaki godnoci, ktr mi
obdarzye; zechciej tylko sug swojego zaszczyci
swemi odwiedzinami."
Ta proba spodobaa si monarsze, zgodzi si na
ni i zaraz nazajutrz zwiedzi skarbiec. Wszystko
byo tutaj w jak najlepszym porzdku a Ali-Beg prze-
94
:i|
Cudowne ziele.
Dwie suce wiejskie szy razem do miasta,
a kada niosa na plecach ciki kosz owocw. Bry
gida cigle narzekaa na swj ciar, Kasia za miaa
si i artowaa.
^
Nie wiem, skd ci si bierze taka wesoo?"
Mwia pierwsza. Przecie ani twj koszyk nie jest
lejszy od mojego, ani ty nie jeste mocniejsza
odenmie."
Bo nie wiesz," odpowiedziaa Kasia, e ja
woyam w swj koszyk pewne ziko, ktre ma tak
wasno ; i ciaru prawie nie czuj na sobie."
Doprawdy?" Zawoaa Brygida. Musi to
by jakie cudowne ziele! Jakeby ono si i mnie
przydao! Ale jaka jego nazwa, skd go dosta
mona?"
Kasia rozemiaa si i rzeka:
atwo moesz pozna i posi to ziele, jest
niem bowiem cierpliwo, ktra kad prac uatwia,
wszelki ciar lejszym czyni."
WICZENIA.
31
Cz opowiadajca:
Cz opisowa:
99
S o k r a t e s .
Sokrates, najwikszy mdrzec grecki, by synem
rzebiarza i sam przez jaki czas oddawa si zawodowi
swego ojca; ale naj gwni ejszejn jego zajciem byo
nauczanie modziey. y on nadzwyczajnie umiarko
wanie, poprzestajc na prostym pokarmie i na niewy
szukanych napojach; nosi na sobie paszcz ze zwykej
materyi, chodzi boso a z atwoci mu przychodzio
przepdza noc bezsennie. Zasad ycia mia tak:
Nie mie adnych potrzeb jest to zblia si do bstwa
i im mniej potrzebujemy, tem bardziej do bstwa si
zbliamy.
Zdarzao si, i bieganie do mety, zapanictwo
oraz inne wiczenia ciaa znuyy go nad miar; jeeli
wtedy przyby spragniony do studni, to jednak nie
zaspakaja natychmiast pragnienia, lecz kilkakrotnie
napenia wiadro i wylewa z niego wod, czci dla
tego, aeby sobie nie zrobi uszczerbku w zdrowiu, ju
te, aby si nauczy panowa nad wasnemi zachceniami.
Mia on on Ksantyp, ktra z natury swej bya
bardzo ktliw. Jednego razu ajaa go ona nadzwy
czajnie; Sokrates nie rzek sowa i zachowywa si ze
spokojem. Kiedy niewiasta owa, doprowadzona do osta
tecznoci, pocza bardziej jeszcze wybucha, on wsta
i wyszed. Rozgniewao to Ksantyp nadzwyczajnie,
porwaa naczynie z wod i wylaa j na przez okno.
Sokrates rzek wtedy: Byem pewny, e po grzmotach
deszcz lun musi."
7*
%
100
Jaki Ateczyk uskara si przed nim na trudy
pieszej podry, ktr, wanie odby. A czy niewol
nik twj nastarczy za tob poda?" Spyta filozof.
Jak najzupeniej". Czy nis jakie rzeczy?" Mia na
sobie duy pakunek." AV takim razie musia si nadzwy
czajnie znuy?" Wcale nie, wanie wysaem go ju
nawet z nowem zleceniem." Widzisz," rzecze Sokra
tes, los da ci wyszo bogactw nad niewolnikiem;
ale przyroda daa nad tob wyszo niewolnikowi."
Innym razem Sokrates pozdrowi na ulicy jakie
go znakomitego obywatela, ktry nie odpowiedzia na,
pozdrowienie, lecz z dum przeszed mimo. Taki po
stpek rozgniewa przyjaci mdrca. Zdaje mi si,"
rzek filozof, ebycie si wcale nie gniewali, gdybym
spotka czowieka brzydszego od siebie. Czemu si
wic obraacie, gdy spotykam czowieka nieprzy
zwoitego?"
\ |]
atwo mona byo przewidzie, e mdry a cnot
liwy Sokrates cignie na siebie gniew i zawi wielu
swoich zepsutych wspobywateli, ktrych nagaune
obyczaje ostremi sowy karci. Tacy wanie rzucili
na po twarz i oskaryli go publicznie, jakoby nie wie
rzy w krajowe bstwa, a niesprawiedliwi sdziowie
wydali na mdrca wyrok mierci. Sokrates wysucha
potpienia z najwikszym spokojem. Przebaczy on
wszystkim, ktrzy do takiego wyroku przyoyli rk
i cieszy si, e wkrtce pocznie obcowa z duchami
szlachetnych mw przeszoci. Nastpnie odprowa
dzono go do wizienia, gdzie uczniowie jego przekupili
stranika, aeby ukochany ich mistrz mg si ocali
ucieczk: 011 wszake odrzuci propozycy i zgodnie
z wyrokiem sdu wypi podan sobie czar trucizny.
Sokrates.
Pomysy do wypracowania.
S o k r a t e s .
Im bardziej znikaa w Atenach stara czysto
obyczajw, tem potrzebniejszym by tutaj m posia
dajcy zapasy energii i odwagi, ktryby dzielnie
wystpi przeciw szerzcemu si skaeniu moralnoci.
Takim mem wanie by Sokrates, najszlachetniejszy
ze wszystkich charakterw, jakie do pamici naszej
przekazaa historya Grecy i.
Sokrates urodzi si 469 r. przed Clir. w Atenach
i najprzd oddawa si zawodowi ojca swego Sofroniska, ktry by rzebiarzem; ale protekcya bogatego
pana i wasne niezmiernie skromne wymagania umliwiy mu porzucenie tego zajcia i oddanie si badaniu
prawdy. Przedewszystkiem obezna 011 si z pracami
102
104
105
stenes iEnklides; ten ostatni naraa si nawet na nie
bezpieczestwo utraty ycia, aby tylko mg sucha
nauk mistrza.
Diaalno Sokratesa sprawia, i sta on si
nienawistnym zarwno dla sofistw, jak i dla ludowych
przywdzcw. Poeta Arystofanes by take jego
przeciwnikiem, poniewa w naukach Sokratesa upa
trywa niebezpieczestwo dla religii i z tego powodu
wydrwi go w komedyi Chmury." Ubogo przyodziany
filozof, z paskim zadartym nosem, z wypukemi oczy
ma, ys czaszk, ktrego posta zwracaa na siebie
uwag wszystkich, by osobistoci jakby umylnie
stworzon dla atyckiej komedyi. W czasie przedsta
wienia Chmur" Sokrates znajdowa si pomidzy
widzami i nikt si nie mia serdeczniej od niego ze
zjadliwych dowcipw.
Kiedy liczy szedziesity dziewity rok ycia,
trzej Ateczycy wystpili przeciw niemu z publicznem
oskareniem, jakoby lekceway narodowych bogw
i sia zepsucie midzy modzie. Peen prostoty oraz
godnoci, broni si przed sdem starzec przeciwko bez
zasadnemu obwinieniu; nie usiowa wzruszy sdziw
probami lub narzekaniem, lecz powoywa si poprostu
na czyny swego ycia. Nieznaczn wikszoci trzech
gosw uznano go za winnego. Wedug prawa suy
mu wybr midzy kar pienin, wygnaniem i mier
ci; ale on owiadczy, e jeliby sobie mia wybiera
kar, to t jedynie, aby go na koszt pastwa utrzymy
wano w prytaneum. Poniewa za utrzymanie w prytaneum stanowio nagrod, ktr osign mogli tylko
najznakomitsi mowie, sdziowie przeto obrazili si,
uwaajc owiadczenie takie za szyderstwo, a kiedy
106
107
WYPRACOWANIE.
108
Horacyusze i Kuryacyusze.
Kiedy Rzym doszed by ju do pewnej potgi,
zapragn owadn losami Alby, miasta w Lacyum,
ktre niegdy z powodu bardzo mnogiej ludnoci, dao
pocztek wielu latyskim miastom, a nawet samemu
Rzymowi. Okoo roku 670 przed nar. Chr:, pod pano
waniem Tuliusza Hostyliusza, trzeciego krla rzym
skiego, owa cli wywyszenia si wzrastajcego grodu
i niezadowolnienie zazdroszczcej mu Alby wybuchny jawnym i gronym pomieniem nienawici.
Powodem zaczepki by wypadek niewiele zna
czcy. Kilku rzymskich pasterzy wpado do dzieraw
albaskich dla upieztwa. Albaczycy uyli praw
odwetu. Rzym natychmiast zanis skarg, a nie
otrzymawszy zadosy uczynienia, wypowiedzia wojn.
Or mia rozstrzygn, ktry nard bdzie panowa
nad drugim. Z obu stron poczyniono przygotowania.
Mecyusz Pufecyusz, wdz albaski, wyruszy z dobrze
uzbrojonem wojskiem i stan obozem o kilka mil od
Rzymu, gdzie dostrzeg ju namioty Hostyliusza. sta
wiajcego mu grone czoo. Oba wojska w szyku
bojowym oczekiway tylko hasa do walki, kiedy wdz
albaski wystpi z szeregw, wezwa Tuliusza do roz
mowy i tak odezwa si do niego:
Jawnem jest, i tylko zazdro pobudza oba
spokrewnione narody do miertelnej rozprawy; ale na
c przelewa krew bratni, na co osabia wzajemne
siy? Chyba na to, aby potem sta si pastw naszych
wsplnych nieprzyjaci. Nie, krlu, tak by nie moe.
109
112
WYPRACOWANIE.
Walka Horacyuszw i Kuryacyuszw.
A.
113
2.
C.
Akt drugi:
a ) Poraka dwch Horacy uszw.
b) Pooenie Horacyusa, ktry pozo
sta przy yciu.
c) Chytro jego podstpu.
3. Akt trzeci: Trzy sceny walki i ostatecz
ne zwyciztwo Horacyusa.
Nastpstwo zwyciztwa:
1. Dla pastwa rzymskiego.
2. Dla samego zwycizcy.
Odkrycie Ameryki.
Skoro nareszcie zamano potg Arabw na p
wyspie Pirenejskim, a na wybrzeu oceanu Atlan
tyckiego powstao samoistne pastwo pod imieniem
Portugalii, panowa tam podwczas monarcha, Henryk
eglarz, ktry powzi by myl odkrycia morskiej
drogi naokoo Afryki do bogatych Indyj. W usio
waniach swoich dotarcia do poudniowych kracw
zachodniego wybrzea Afryki nie zraa on si adnem
niepowodzeniem. Wysya wic coraz inne okrty,
a coraz nowe odkrycia w nieznanych krajach nieustan
nie go pobudzay do dalszej dziaalnoci. Ju w roku
1420 odkryto wysp Mader z dziewiczym lasem, ma
jcym 18 mil dugoci, na popioach ktrego po poa
rze jego, trwajcym przez lat siedm, powstay wspa
niae plautacye wina i cukru. W nastpnym czasie
dotarto do wysp Kanaryjskich, gdzie kanarki latay
w takiej obfitoci, jak u nas wrble, a ze szczytw
Teneryty sup dymu wznosi si pod niebiosa. W roku
Wskazwki.
114
116
118
Odkrycie Ameryki.
Pomysy.
Znaczenie Indyj dla handlu. Usiowania Portu
galczykw, aeby odkry drog morsk do Indyj.
Pojawia si Kolumb, ktry z innej strony pojmuje
zadanie. Trudnoci, jakie 011 spotyka na swej drodze.
Umowa zawarta z krlow Izabel. Jego flota. Odjazd.
Kierunek, w ktrym pyny okrty. Niepowodzenia,
wzburzenie umysw zaogi. Termin oznaczony przez
Kolumba. Oznaki blizkoci ldu. Odkrycie wyspy
Guanachani.
Wynalazek druku.
Wynalazek druku mia miejsce okoo roku 1440.
Do owego cza&u trzeba byo uywa ksiek pisanych
i, jeeli kto chcia posiada ksik, udawa si do
mnicha biegego w sztuce pisania, aby sobie u niego
zamwi przepisanie ksiki. Zakonnik taki bra wte
dy pargamin, ktry bardzo duo kosztowa, liniowa
go i zabiera si do przepisywania. Ale, zanim ksika
bya gotowa, mija nieraz rok czasu lub wicej f
119
a przeto liiedziw, e ksika taka kosztowaa bar
dzo duo pienidzy. Trzeba wiedzie, i wczesne
ksigi przepisywano nadzwyczajnie ozdobnie. Poczt
kowe litery robiono wielkie, zocono je i piknie
barwiono, tak e w niektrych ksikach znajdowao
si zota za jakie dwadziecia dukatw. Wszystko to
sprawiao nadzwyczajn rzadko i droyzn ksiek.
Rzecz prosta, i o ksikach szkolnych nie byo mona
myle. Jake wic z tego powodu niedoskonaemi
byy szkoy! Nauczyciele te nie mogli si doskonali
i rycho zapominali tego, czego si niegdy nauczyli.
Ksiek do czytania nie byo wcale w owe czasy,
a wic nie istnia rodek dostarczania umysowi po
karmu jako te uzacniania serca i ksztacenia smaku.
Susznie zatem moe wieki rednie nazwano czasami
ciemnoty. Za szczliwego uwaa si czowiek, ktry
wtenczas posiada ksik; albowiem bogaci tylko
mogli gromadzi szczupe ksigozbiory. Wiadomo, i
caa biblioteka cesarza, Karola IV, skadaa si ze
114 tomw.
Wyrabianie kart do gry stanowio krok w kie
runku wynalazku sztuki drukarskiej. Gdy bowiem
wyrb i malowanie pojedynczych kart szy nadzwy
czajnie powoli, wtedy wycinano figury na drewnianej
desce tak, aeby byy wydatne, nastpnie znowu poci
gano je farb i odbijano, ilekro zasza tego potrzeba.
Skoro si to za udao, wyrzynali mnisi podobne
drzeworyty i z nich odbijali wizerunki witych na
pargaminie lub na cienkich rogowych blaszkach. Po
czto te ju uywa papieru ze szmat, ktry si
okaza o wiele taszym anieli pargamin. Pomys
wyrzynania caych ksiek na drewnianych deskach
Po
mys Jana Gansefleischa, zwanego Gutenbergiem. Pierwsze prby. Powrt Gutenberga
do Moguncyi. Dalszy cig prb i usiowa.
Przymierze jego z Janem Faustem i Piotrem
Szeferem. Udoskonalenie czcionek i farby
drukarskiej. Pierwsze drukowane ksiki.
Losy Gutenberga. Pniejsza dziaalno Fa
usta i Szefera.
Zakoczenie: Korzyci i znaczenie wynalazku diuku.
POMYSY DO WYPRACOWANIA.
2.
124
4.
5.
125
6.
VIII.
Celem porwnania jest da czytelnikowi pojcie
o podobiestwach i rnicach dwch lub wicej przed
miotw. Przedmioty takie, wzite pod uwag, naley
rozpatrywa ze wzgldu na ich cechy zewntrzne,
wewntrzne wasnoci, na cel, uytek. T drog otrzy
mujemy tak zwane pun/da porwnania. Objanijmy
to na przykadzie.
127
Rnice:
Owca jest mniejsza i sabsza ni krowa.
Na skrze owcy porasta wena; krowa pokryta
jest sierci.
Owca jest agodniejsza ni krowa i daje si
atwiej uoy do posuszestwa dla swego
pasterza.
W podobny sposb porwnywa siwz i okrt,
poranek i wieczr, skpca i marnotrawc.
Jest atoli inny jeszcze rodzaj porwna, w kt
rych piszcemu nietyle chodzi o wyliczenie wszystkich
podobiestw i rnic, ile o upatrzenie podobiestwa
pomidzy jednym przedmiotem a drugim, to jesto spo
strzeenie, o ile jeden przedmiot jest obrazem drugiego;
tak np. zima jest obrazem staroci, podr znowu jest
obrazem ludzkiego ycia, a zachodzce soce obra
zem zgonu. Utwory literackie w tym ostatnim razie
monaby nazwa przyrwnaniami w odrnieniu od po
rwna.
Gutenberg i Kolumb.
Wstp: Wynalazek druku i odkrycie Ameryki s to
dwa historyczne fakta nadzwyczajnej donio
soci. Gwni ich sprawcy, Gutenberg i Ko
lumb s sobie bardzo pokrewni ludzie.
Ekspozycya:
1. Co do pochodzenia i wieku, w ktrym yli.
Obaj s Europejczycy; nale do XV wieku.
128
2. Co do osobistych przymiotw:
a) Wadze umysowe, wyksztacenie, inteligeucya: Gutenberg przemyli wa i robi
prby. Kolumb rwnie rozmyla nad
swem zadaniem; jego dowiadczenie i nauka.
Oba dokonali wielkich rzeczy maymi rod
kami (24 litery i 3 okrty). Obaj znajduj
odpowiednie rodki dojcia do zamierzo
nego celu, pomimo nadzwyczajnych prze
szkd.
b ) Inne duchowe przymioty:
a) Sia woli i wytrwao w wykonaniu
raz zamierzonego przedsiwzicia, jak
kolwiek przyszo walczy z ograniczo
noci umysu i przesdami ludzi.
p) Szlachetno i bezinteresowno wo
bec ludzkiej zawici i chciwoci.
y) Charakter stay w nieszczciu.
3. Co do zachowania si wspczesnych wzgldem
wielkich czynw: wiat zabija swoich pro
rokw."
4. Co do istoty i nastpstw dzie swoich:
Obaj rozszerzyli widnokrg ludzkoci; Gu
tenberg widnokrg gwnie umysowy;
Kolumb materyalny i umysowy. Obaj otwarli
nowejwiaty: Gutenbergwiat umysowy (lek
tura, opinia publiczna, wyksztacenie powszech
ne); Kolumb przedewszystkiem odda przy
sug materyaln (nowa cze wiata, handel,
przemys), a nadtoumysow (nauka i sztuka).
Obaj uprzedzili Reformacy. Oddziaywali
i oddziaywaj nietylko kady na swj nard,
J 29
lecz na ca ludzko. Potomno ocenia te
skutki jak najzupeniej i uczcia obu pomnika
mi. Historya dopiero wydaje dobry sd."
Koyska i trumna.
Na kracach naszego ziemskiego ywota stoi
koyska i trumna. Pierwsz witamy na progu y
cia, drug, gdy si z yciem egnamy. Tak rne,
tak przeciwne sobie zdaj si by one ze wzgldu na
cel swj, a jednak pokrewiestwo ich jest bardzo
blizkie.
Koysk tak samo jak trumn z drewnianych
desek si zbija.
Stao niegdy w boru drzewo, z ktrego deski
owe pochodz. Cieniste, zieleni okryte, rozpocierao
ono swe konary dokoa, i wtedy ju spoczywa pod
niem znuony wdrowiec. Ale powalono drzewo, rozpiowano pie jego i w spokojnych ludzkich praco
wniach przerobiono na rozmaite sprzty. Kto wie, czy
koyska i trumna nie powstay z jednego kloca. Wic
koyska i trumna wzrastay niegdy pene siy. byy
one drzewem, na ktrego gaziach ptaki wypie
wyway.
Onego czasu obiedwie zielonymi limi okryway
si na wiosn, a jesie te licie im zabieraa; obie ci
topr lub burza powalia.
I w obu zasypia czowiek; w obu panuje spokj
i cisza. Jake spokojnie w kolebce wypoczywa nie
mowl! adna obawa go nie truje. Niebo jego ycia
jest czyste, niezachmurzone. Czy inaczej jest w trumWskazwkL
130 -
Co tu stanowi wstp?
Jakie rnice ukazano midzy koyska a trumn?
Jakie podobiestwa midzy niemi zachodz?
Wsplno ich pochodzenia. Podobiestwo niemowlcia w koysce do czowieka zmarego, gdy ley
w trumnie. Do koyski tak samo, jak do trumny, kto
nas wkada. Przy koysce i przy trumnie: Pacz, na
dzieja, modlitwa.
Co tu jest zakoczeniem?
Koyska i trumna.
Koyska i trumna jake one s do siebie po
dobne! S to dwa punkta, zamykajce lini naszego
ycia; dwa tak ciasne domki, a jednak zupenie wystar
czaj. swoim mieszkacom.
Czy niema midzy niemi i rnic?
Przy kolebce pyn zy szczerej radoci; przy
trumnie gorzkie zy boleci.
133
h) Jeden pielgrzym odbywa sw podr przez
okolice przyjemne i wolny jest od trudw,
niebezpieczestw; drugiego drcz prze
ciwnoci i niebezpieczestwa; jednemu ju
od kolebki umiecha si mile szczcie, pod
czas gdy drugi ma czarny los przed sob.
c) Czem dla wdrowca s wierni towarzysze,
tern dla czowieka w yciu dobrzy przyja
ciele.
d) Pielgrzym po odbytych trudach potrzebuje
spoczynku i znajduje go. ycie ludzkie nie
jest nieprzerwanem pasmem mozolnych tru
dw bez adnego wytchnienia.
Szczegowe uwzgldnienie czterech pr ludz
kiego wieku ycia.
a) Zycie dziecicia. Pielgrzym rozpoczyna po
dr, nie wiedzc, co go w niej oczekuje,
czy dozna cierpie, czy szczcia; dzieci
z tym samym brakiem wiedzy rozpoczyna
ycie.
b) Pielgrzym na pocztku podry wes jest
i peen nadziei; tak samo dziecko, miejc
si i artujc, przebywa czasy swej mo
doci.
c) Niewiadomy drogi wdrowiec potrzebuje
przewodnika oraz rady dowiadczonych.
Przewodnik mu towarzyszy wic, a dobrze,
jeli go na z drog nie wprowadzi, zych
rad nie udzieli. Dzieci ma przewodnikw
w rodzicach i nauczycielach: szczliwe,
jeli je dobrze poprowadzono i jeli poszo
za ich radami.
134
3. ycie modzieca.
ci) Pierwsza cz drogi daa si przeby.
Wdrowiec szed wrd rozkosznych dolin
w agodnie chodny poranek, mia nad sob
pogodne niebo i krzepi si przy czystej kry
nicy; teraz zaczyna si ju cisza cz
podry. Powietrze jest coraz duszniejsze,
gry, ktre przeby, zasaniaj mu widok.
Pragnie on uproci sobie drog; bada ; ktra
jest najlepsza i najprdzej do celu prowa
dzi. Dla modzieca te przemin czas
zabawy i wesooci; opuciwszy szko, wst
puje na pole ycia obywatelskiego, obiera
sobie zawd, do ktrego si przygotowuje.
Dobrze, gdy si nie pomyli w wyborze tej
drogi ycia.
b) W dalekiej podry opuszcza pielgrzym
swych przewodnikw' dotychczasowych i wi
cej sam sobie u/a. Towarzysz mu tylko
ich nauki i przestrogi. Podobnie modzie
niec, kiedy zosta ju obywatelem swego
spoeczestwa, pragnie polega na wasnych
siach i musi to czyni.
c) Rano naprzd kroczc, odmawiajc sobie
wypoczynku, prdko nuy si wdrowiec.
'
To samo dzieje si z modziecem, jeeli go
ambicya za nadto pobudza i siy wyczer
puje. Za szybko podajc do szczcia, oba
odsuwaj od siebie cel, ku ktremu d.
d) Samotna wdrwka nie przypada ju w
drowcowi do smaku: Przybiera 011 sobie
towarzyszy . Atoli nie nauczy si znajo-
136
137
- 138
Wdrowiec potrzebuje pokrzepienia, aby wytrwa
i ze znuenia nie usta w drodze. Ile pokrzepienia,
pomocy, pociechy i zachty potrzebuje saby czowiek,
aby si utrzyma na wakiej i ciernistej drodze cnoty!
Wielk jest rado pielgrzyma, kiedy nareszcie
znalaz si u celu tak dawno i tak gorco upragnionego.
Szczcie wieczne oczekuje czowieka, ktry dobrze
odpowiedzia w yciu swemu wysokiemu przezna
czeniu.
1.
2.
3.
4.
I. Przygotowania do podry.
1.
2.
Podr.
II.
1.
Odbywanie podry.
140
3.
4.
5.
i).
141
Poranek i wieczr.
Pomysy.
Oba s porami dniu? jeden z nich
zaczyna, drugi koczy przebieg dnia, wiec
stanowi one kracowe chwila Jeden i drugi
przemijaj szybko i nie powf aca J% j 11 ^ nigdy
wrd tych samych okolicznoci- Rano i wie
czr rozumny czowiek patrzy przed siebie
i za siebie.
Rnice: Rano mamy wiee siy, noW e myli i posta
nowienia, jestemy wawi. Wi e c z o r e m owada
nami zmczenie i potrzeba spoczynku czu
si daje. Ranek podobny jest do pocztku po
dry, wieczrdo jej koca, lub do powrotu
z podry. Czstokro ranek zaczyna si od
r, wieczr koczy si na ciernych.
Podobiestwa:
IX.
Zadaniem rozprawy jest albo okreli i rozwin
jakie pojecie ; ze wzgldu na jego pochodzenie, objawy,
jako te tre i zakres, jak np. w rozprawie o przy
jani, o nadziei, o skromnoci; albo uzasadni pewne
oglne prawdy, wyraane w formie przysowi, pyta lub
twierdze, gdzie naley powoywa si na cae szeregi
dowodw, czerpanych z rozumu lub dowiadczenia;
albo wreszcie wyjani i oceni dzieo, o ile w niem
tkwi, pewne prawdy i ideje.
I. Dyspozycya czyli uporzdkowanie pomysw
w rozprawie charakterystycznie przedstawia si
w tak zwanej chrei, to jest w zastosowaniu roz
prawy do uzasadnienia przysowia lub prawdy
wyraonej w formie zdania. Wemy np. za te
mat do rozprawy zdanie: Poznaj siebie samego."
C tutaj bdziemy przedstawiali? Oto e:
1) Jest to napis pooony na wityni JJelfickiej
a pochodzcy od jednego ze siedmiu mdrcw
greckich, co wiadczy, i staroytni kadli
nacisk na samowiadomo, uwaajc j za
wielce wan dla czowieka.
145
10
146
S po czci wewntrzne,
po czci zewntrzne.
Przyczyny lenistwa.
wyobraeniach i prze
wrotnych zasadach.
147
Wstp.
2. Sama rozprawa.
A. Przymioty Litawora:
a) Jest to m tkliwy dla swej zony.
>
148
149
D y s p o z y c y a .
1.
Wstp.
a) Kady wiek, kada pe, kady stan ma
swoje cnoty i wady.
b) Co to jest skromno?
2. Sama rozprawa. Cnoty tej mianowicie modzie
potrzebuje:
a ) Poniewa modzie pod wielu wzgldami
wymaga pobaania.
- 151 -
3.
okrtw,
c)
mostw.
4) Z drzewa wyrabia si rne przedmioty:
a ) Sprzty domowe: Stoy, stoki, ka, szafy
i t. d.
/>) Instrumenta muzyczne: Fortepiany, flety
i t. d.
c) Wozy i w ogle przyrzdy, uatwiajce
odbywanie podry.
5) Drzewo stanowi wany artyku handlowy i to:
a ) Jako drzewo opaowe.
b)
budulcowe.
c)
O czytaniu ksiek.
Dyspozycya.
A. Wstp. W czasach, kiedy prawie kady czyta, kiedy
ilo ksiek jest bardzo wielka, naley si
powanie liczy z popdem do czytania.
B. Przejcie. Czytanie ksiek moe by poyteczne lub
szkodliwe, co zaley:
153
154
Dyspozycya.
I.
K o r z y c i .
Szkody.
KORZYCI WIATRU.
155 2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
156
S. Rozbicie okrtw.
Dyspozycja.
157
pomidzy
wszystkich wynalazkw wynalazek druku na
ley do najwaniejszych.
Ekspozycya. Dziki wynalazkowi druku ujawniy si
si takie nastpstwa:
I. Nauki si rozpowszechniy wrd ludzi, gdy:
1. Ksiki, sporzdzane przedtem przez mo
zoln prac przepisywaczy, a w skutek
tego nadzwyczajnie drogie, stay si teraz
taszemi.
2. Tanio spowodowaa rozpowszechnienie
ksiek, ktrych posiadanie stanowio
przedtem osobliwo.
3. Poyteczne prace nieatwo ju teraz ule
gay zniszczeniu, poniewa drukowano je
w licznych egzemplarzach.
159
2. Ich dowiadczenie.
3. Pooenie w yciu zasug.
4. Elizko grobu.
Zakoczenie. A tak, powysze wzgldy dodaj jeszcze
siy przepisom nauki chrzeciaskiej.
160
O skutkach niewstrzemieliwo&ci.
%
Dyspozycya.
Wstp. Niewstrzemieliwo jest wad, ktrej skut
ki s nieraz bardzo przykre. Skutki te mo
emy podzieli na dwie kategorye;
11
b)
c)
d)
e)
162
Przyczyny prniactwa.
Dyspozycya.
Wstp. Przeznaczeniem ludzi na ziemi jest pracowa
i dziaa. Niektrzy jednak maj wstrt do
wszelkiej systematycznej pracy i chtnie od
daj si prniactwu.
Przejcie. Rozwamy zatem, dlaczego czowiek przeniewierza si swemu przeznaczeniu.
163
Przyczyny prniactwa s:
I. Wewntrzne.
1. AVrodzona skonno
2. Brak naleytego wychowania.
3. Brak zdrowia.
4. Niepewno celu, do ktrego ludzka praca
zmierza.
II. Zewntrzne.
1. Bogactwo, ktre sprzyja przekonaniu, e
praca jest zbyteczn dla ludzi zamonych.
2. Wpyw i przykad otoczenia, prniactwu
oddanego.
3. Szczeglne jakie stosunki, dziki ktrym
praca czowieka chybia celu.
Zakoczenie
Skutki prniactwa; jest ono matk
wszystkich wystpkw.
Ekspozycya.
vi
Ju
X.
D 0 I) A T E K.
Listy.
List do przyjaciela
z podzieli oicani em za pami o dniu imienin.
N. N.
165
List do dobroczycy
z podzikowaniem za wywiadczon przysug.
Szanowny Panie!
Szlachetne dusze nie czyni nic dlatego, aeby
sobie pozyska rozgos i uznanie; postpuj one zacnie,
poniewa inaczej postpowa nie umiej. Ale jeeli
pikne czyny s obowizkiem szlachetnych, to powin
noci innych ludzi jest czyny takie waciwie ocenia
i uznawa. Nie zasuyem sobie niczem na wzgldy
Szanownego Pana, a jednak doznaem aski Jego.
Wyraa podzikowanie w licznych sowach za to
dobrodziejstwo uwaam sobie za niegodne samego do
broczycy, wic krtko mwi po polsku Bg zapa"
i pozostaj gotowym do usug
Szauownego Pana
N. N.
List do krewnego
z prob o pomoc iv celu dolcoczenia studyw.
Szanowny Panie!
Ciko jest czowiekowi wyzyskiwa wspczucie
drugich; s jednake okolicznoci, w ktrych czowiek
do czowieka odwoa si musi. W tem pooeniu
wanie znajduj si ja obecnie, gdy mi ju tylko rok
czasu pozosta do ukoczeuia uniwersyteckich studyw.
166
List do kolegi
z prob o poyczenie ksiki do czytania.
Kochany kolego!
N. N.
List do rodzicw
z yczeniami w imieniny lub iv dzie nowego roku.
Najdrosi Rodzice!
Przeniknity uczuciami synowskiej czci i wdzicz
noci, z radoci chwytam wszelk sposobno, aeby
Wam uczucia te wyjawi. Ostatni dzie starego roku
zbyt wyranie mi przypomina prawa Wasze do mojej
mioci i wdzicznoci. Wynurza tutaj na papierze
jakie oklepane yczenia jest cikiem zadaniem dla
syna, ktry serdecznie kocha, czci swoich Rodzicw.
J sobie tylko postanowiem, aeby czynami w cigu
ycia dowie, jak bardzo Was miuj, moi drodzy.
Wasz wdziczny syn
N. N.
List do nauczyciela
z yczeniami w imieniny lub to dzie nowego roku.
Szanowny Panie!
Trudno jest czowiekowi zapomnie o tych, kt
rzy s blizcy jego sercu, wic nie dziw, e wrd grona
yczliwych w dniu dzisiejszym i ja zjawiam si przed
Tob, Szanowny Panie. Zawdziczam Ci przecie
nauk, wyksztacenie rozumu i charakteru, a przeto
po tych, ktrzy mi dali ycie, musz Ci uwaa za
N. N.
L i s t do m o n e g o
z prob o protekcy.
%
Szanowny Panie!
Korzystam w potrzebie z zaszczytnej dla siebie
znajomoci z Szanownym Pauem i udaj si do Niego
z nastpujc prob,:
O ile mi wiadomo, w birze zarzdu Kolei Nad
wilaskiej jest do objcia posada urzdnika, pracuj
cego przy dzienniku. Zdaje mi si, e obowizki te
mgbym z atwoci spenia i dlatego miem trudzi
Szanownego Pana, proszc Go najuprzejmiej, aby mi
raczy poleci dyrektorowi zarzdu, od ktrego wspom
niana posada najzupeniej zaley. Na korzy swoj
nie mog przytoczy adnych zasug, jak tylko, e by
em kiedy nauczycielem, a obecnie jestem wraz z ro
dzin bez sposobu do ycia.
Prosz przy sposobnoci przyj zapewnienie
rzeteluego powaania, z jakiem
przyjemnie mi jest pozosta
N. N.
169
L i s t .
^*
Szanowny Panie!
W uniesieniu popeniem bd, ktry dugo pa
mitnym dla mnie bdzie, poniewa wyrzdziem
krzywd na czci czowiekowi ze wszechmiar godnemu
mojego szacunku. Szanowny Panie, pu w niepami
postpek niedorzeczny, a ja ze swej strony doo
wszelkich stara, aebym star ze siebie plam tak
szpetn! W przystpie gniewu wyrzekem sowo obel
ywe, ktre dzisiaj mnie samego najbardziej rani;
albowiem nie mogo ono dotkn Ciebie tak znanego
z prawoci charakteru.
Na ten list mj mog nie otrzyma odpowiedzi,
a wic i nie zyska Paskiego przebaczenia, coby sta
nowio zasuon kar. Ale ja pragn tylko w tej
chwili ujawni, i za postpek swj cierpi, i go
mocno auj. Przyszo moe mi pozwoli naprawi
nieogldnie rozerwany a wielce dla mnie cenny sto
sunek.
Pozostaj z gbokim i rzetelnym szacunkiem.
N. N.
XI.
Temata do opracowania:
Opisy:
Krowa.
Lipa.
Ra.
elazo.
Powietrze.
Woda.
Wz.
Ogrd Saski.
Las w zimie.
Wschd soca.
Puszcza (podug Pana Tadeusza").
Opowiadania:
Piotr z Amiens.
Leonidas pod Termopilami.
Podr na wakacye.
Wyprawa na Bielany.
yciorys wasny.
Zajcia dzienne.
Jak rolnik uprawia ziemi?
Porwnania:
Mdry i gupi.
Mieczysaw I i Bolesaw Chrobry.
mmmm
171
Oszczdny i skpy.
Mwi a papla.
Pogoda i burza.
wiat jest jako teatr.
Pug i miecz.
Czowiek i zwierz.
IV. Rozprawy:
Warto dobrego wychowania.
Bogactwa nie stanowi szczcia.
Wyszo Europy nad innemi czciami wiata. f
Wpyw klimatu na czowieka.
Skutki akomstwa.
Dlaczego Polacy przyjli wiar clirzeciask?
Kto rano wstaje, temu Pan Bg daje.
Y.
Listy:
KONIEC.
4
SPIS IIZECZY.
Str.
I.
10
15
22
24
37
TI
Sir.
VII.
m
l
-1
84
^
VIII.
IX.
125
,
141
III
.#
Str.
zaleca si skromno; o poytkach z drzewa (dyspozycya); o czytaniu ksiek (dyspozycya); ko
rzyci i szkody wiatru (wypracowanie krtkie);
korzyci i szkody wiatru (wypracowanie obszerne);
rolnictwo byo pocztkiem cywilizacyi; korzystne
nastpstwa wynalazku druku; sdziwemu wiekowi
naley si szacunek; na czem polega przywizanie do miejsca rodzinnego; o skutkach niewstrzemieliwoci; przyczyny prniactwa
Dodatek. Wzory listw rnej treci
Temata do wypracowania
1 63
169
170
^
o v.- w
^^ v " J o
^VX'.,*'tf
5^
vs
t> p
i' *
P
f3Bh
/
iMff*