,\fara Xos Queizn

fico, das carabelas. Pdese dar por descuberto o estreito de Magalhes.

"Creo que non hai no mundo mellor estreito ca
este", escribe o cronista. No comezo dese estreito vai erixirse unha cidade clave neste relato: Punta Arenas.
Sados ao ocano, unha forte tempestade estraga a
Trindade que perde o mastro maior e os castelos de proa
e popa. Mesmo derramada, foi logo capturada polos
portugueses. Queda s a Vitoria, capitaneada por Juan
Sebastin Elcano que chegar en 1522 a San Lucas de
Barrameda con 18 superviventes, entre eles o veneciano
Antonio Pigaf~!t~ que relatara o descubrimento do estreito de Magalhes.
Despois, des cargan as especias que traan, en Sevilla, e cobren con creces os gastos da expedicin do defunto Magalhes que non puido retornar.
Morrera o capitn cando unha frecha envelenada lle
atravesara unha perna, nunha batalla na illa de Mactn
(Filipinas). Comprenderan os indios que os golpes cabeza ou ao corpo non os danaba pola proteccin da armadura, e tiraban tantas frechas, lanzas e pedras s
pernas como podan. Decatndose de quen era o capitn, asaronse con el at que conseguiron matalo. As
morreu o gua, a luz e o sostn da expedicin.
A gloria de Magalhes sobrevivir sa morte, que
tivo lugar o 27 de abril de 1521.

SEGUNDA REVELACIN

CHILE, LUGAR DE GRANDES DESCUBRIMENTOS!

n 1832 chega Charles Darwin a Chile e vai escribir

...... A orixe das especie?, un libro que ter mis consecuencias sobre o coecemento humano que calquera
outro na historia. A partir desa revelacin, a especie humana deixou de ser a especie privilexiada para ser unha
evolucin das anteriores e mesmo dos organismos mis
simples e primitivos. A ciencia comeza a aplicarse vida
mesma.
Chile vai ser un lugar clave nas ideas transformadoras
darwinistas. Onde a encontrar unha terra volteada,
unha inversin xeolxica tan aguda que leva cunchas
marias ao cume dos Andes, unhas rochas tan esgrevias,
unhas neves tan puras que se precipitaban en esculturas de
mrmore, transparente? En que libro? En que museo
de Inglaterra podera ver nada semellante?
A curiosidade do mozo Charles pola bioloxa comeza xa en Inglaterra. Pero nunca puido imaxinar o
que a coecer noutro extremo do mundo!, diferentes
2. Aparece en ingls en 1859. A primeira traducin ao casteln de 1877.

32

Mara Xo s Queizn

A boneca de Blanco Amor

animais, plantas exticas, pedras con historia, fsiles ...

O asombro que lle provocan convrtese en incgnitas,
dbidas. A clave est nas preguntas. As incertezas acosan ao mozo Charles Darwin, que sae novo e inxenuo
dunha vida sosegada e conservadora.
O novo investigador produce a delicada impresin
de habitar nun cadro paisaxstico ingls: ondeantes e verdes prados estendidos como roupa a clareo, e unha ovella
branca, acol, Iene motivo de vida. Resalta a rbore melanclica, cun tronco agardando as costas da seora que
se distende para ler os poemas de Emily Bronte, e un cotage, a casa de ca mpo antiga con tellados moi inclinados
coa modorra do musgo aletargado e a hedra como puntillas nas fiestras. Na lia do horizonte enxrgase, cando
non hai nboa, un castelo medio derrudo, testemua de
prolongadas rbores xenealxicas, tradicins dos devanceiros dun antigo pas. Dos doces campos avanza, entre
lusco efusco, unha brisa Iene.
A decadencia na que foi educado o mozo Charles,
impresa na sa mente, rchase coas azagaias glaciais,
crbase arrastrada por tormentosos ventos at esmagarse nos cants. A brisa d en furacn. Onde sentarse a
ler a Mary Anne Cross? Onde a mansedume, a placidez,
a cortesa? S os pingiins eran mansos e inseguros
como bbedos, en terra, pero non eran tan benevolentes cos peixes que pillaban cos seus grosos picos.
Charles poda pasar os das lendo, de querer, na biblioteca do Beagle. Non era esa a sa funcin. A curiosidade, a indagacin, o descubrimento foi fundamental
en Chile, pas de revelacins.

Sen transicin, sae do clasicismo ingls e introdcese no novo mundo, nunha paisaxe planetaria. A vida
humana, a pouca que ousa habitar esa natureza agreste,
non est civilizada, feroz, e malamente podera domesticar a natureza, desbordante e sensacional de
Chile. O mozo ingls afeito a un contorno traballado e
feito medida humana, chega a territorios inditos, salvaxes, con montaas recentes e aterradoras, neves faiscantes, glaciares atroces, lagoas como mares, mares
indomables, ventos brutais, que s poden aturar criaturas animalizadas.
O capitn Fitz Roy trae a Darwin nunha expedicin, esta vez desde Inglaterra, navegando nun tipo de
embarcacin que recibe o nome de bergantn da clase
Cheerokee da Marina Real britnica, chamado Beagle,
botado s augas do Tmesis en 1820.
Vn Fitz Roy en misin cientfica, encargado de
cartografar a zona, e sae de Plymouth o 27 de decembro
de 1831, na segunda expedicin, co Beagle, ignorando
que dirixa un bergantn que chegar a ser famoso e
mesmo reproducido no museo da navegacin de Punta
Arenas, as como a nao Vitoria. Unha carabela e un bergantn unidos polos importantes achados, dous barcos
fundamentais na historia de Punta Arenas e do sur de
Chile.
Fitz Roy descobre outra ruta interocenica, a que lle
deron o nome de Canal Beagle. En sentido contrario ao
estreito de Magalhes, esta va de navegacin brese
lonxitudinalmente, separando a illa grande de Terra do
Fogo das illas do restante arquiplago foguino, at

34

35

Mara Xos Queizn

A boneca de Blanco Amor

Usuaia, que en idioma ymana significa "baa do fondo".

Hoxe a cidade mis austral de Arxentina.
O vicealmirante da Real Armada inglesa, Fitz Roy,
lembrado na zona, onde pasou catro anos. Unha montaa que divide Chile e Arxentina leva o seu nome, as
como unha unha baa da rexin de Magalhes, e mesmo
unha especie de arroaz: o delphinus fitzroy.
Un azar lvao a elixir a Charles Darwin como compaeiro. John Henslow, que coeca o interese de Charles pola bioloxa, e que xa intentara introducir a Darwin
na xeoloxa, foi quen o recomendou a Fitz Roy, e ofreceulle ao mozo a oportunidade de embarcarse como naturalista no Beagle, nunha viaxe arredor do mundo.
O capitn aceptou a un mozo naturalista de vinte e
dous anos, como colega e recadador de exemplares en
terra, sen salario.
Charles, que comezara en Edimburgo os estudos de
medicina e cirurxa por decisin paterna, que tamn era
mdico, abandnaos, horrorizado polas operacins sen
anestesia, onde o sangue corra para os caldeiros baixo a
mesa onde xaca un individuo previamente emborrachado, e mesmo as retorcido polas terribles dores e retido na mesa por robustos axudantes de quirfano.
O delicado Charles non poda tolerar tal tortura.
Sempre que ten a posibilidade, no seu pas, recolle
material biolxico e botnico. A bioloxa, a xeoloxa,
son a sa vocacin. O pai non quere saber nada diso.
Comprobando o fracaso en medicina, pensa na carreira
eclesistica e introclceo no estudo da Teoloxa e da Filosofa. Est decidido, Charles Darwin ser eclesistico.

A proposta de Fitz Roy para acompaalo na expedicin, rexeitada polo pai, inicialmente, pero aceptada ao
final, grazas a significadas intervencins, era por dous
anos que se converteron en case ClllCO.
Fitz Roy non a desprovisto de lectura. O Beagle
non era un mal bergantn para un intelectual. A biblioteca do barco acolla mis de 250 libros. Entre eles, como
non!, a Enciclopedia Britnica que ocupaba quince metros de andel nun barco que meda vinte e sete metros
de lonxitude. Unha desmesura incomprensible. Nove de
cada dez tripulantes eran analfabetos. A quen quera
asombrar o culto capitn de non ser a si mesmo? Cantos daqueles libros non seran relixiosos? Fitz Roy era
un creaccionista convencido con ideas conservadoras.
Indignouse ao saber que an ditar unha nova lei inglesa
que lle concedera o voto clase media.
Ademais de conservador era dspota. Se algun na
travesa lle levaba a contraria, sera azoutado publicamente. Charles Darwin deba asistir a esas escenas que
o turbaban e entristecan.
Resultaba difcil conversar co terrible capitn. Darwin
tema comentar as sas ideas. Nunha ocasin mostrou a
opinin negativa sobre a escravitude e o capitn dixo:
-Parvadas. Ters ocasin de comprobalo. Os salvaxes s serven para exercer de escravos
dixo seguro
de si.
Con todo, era tolerante con Charles que consideraba como a sa mascota cientfica.
Darwin foi aprendendo a gardar as sas opinins na
mesa de Fitz Roy.

36

37

Mara Xos Queizn

A boneca de Blanco Amor

o delicado mozo Charles levou un duro golpe. A sa

Mareado durante a travesa desde que saron de Inglaterra, mellorou cando pasaron o Ecuador. Sau a cuberta e lanzou unha rede no ronsel do barco. As foi
como comezou a recoller fermosas criaturas dos fondos
.
mannos.
Primeira colleita e primeira pregunta: que sentido
tia a creacin de seres tan marabillosos para viviren en
lugares onde ningun os ve? A sa mente comeza a
cuestionarse a creacin bblica antes de ser consciente.
O asombro e a ledicia nense no nimo do mozo.
En Arxentina descobre sos fosilizados procedentes
de animais descoecidos de grandes dimensins, semellantes a dragns. Nova pregunta: por que non hai fsiles dos bichos modernos? A resposta tia que ser que
non se deron vez, daquela, non houbera creacin bblica en poucos das.
Sara de Inglaterra como un cristin convencional e
chega Chile xa coas crenzas cambaleadas como o Beagle naqueles mares. A mis traidora ser a que lle agarda
na mis intricada e fabulosa costa do mundo, mis de
mil seiscentos quilmetros de mar batido polas treboadas, os ventos, os furacns ... A natureza en estado puro.
Conmovido, Charles estaba preparado para mis preguntas.
O Beagle tocou terra na punta meridional de Terra
de Fogo, a 160 quilmetros de Cabo de Fornos. Foi al
cando Darwin veu os yemenes, aqueles salvaxes espidos
que facan horribles movementos coa cara e cos brazos.
Descoecan os rifles, porque non se inmutaban se os
ap untaban con eles.

fe liberal de igualdade e bondade entre os seres humanos, algo esencial na sa vida anterior, quebrou no encontro cos yemenes, aquela tribo que malviva nunha
natureza hostil.
Andaban espidos a pesar do fro austral, e nin saban construr unha vivenda rstica. Unhas ramas
abondaban para formar un teito con que tapar da inclemencia os seus corpos cobrizos e uns cabelos negros,
rudos e enguedellados. A sa nica tecnoloxa era a de
faceren unhas canoas con troncos e uns sacos onde as
mulleres, as nicas que saban nadar, traballaban, xurdan e recollan os mariscos dos que se alimentaban,
baixo a vixilancia masculina. Os homes batan nelas ou
lles esnaquizaban os flllos contra as rochas, de non faceren ben o traballo ou deixar perder unha porcin da
pesca. Pasaban parte da vida na canoa, remando dun
lado a outro. Tian os brazos longos. Dbanlle de
mamar s cras mesmo baixo da chuvia.
Un arco e unha frecha completaban o seu universo
tecnolxico. Aqueles nativos eran "salvaxes, miserables e
degradados" aos ollos asustados e inxenuos de Darwin.
Espidos naquelas neves. Seran humanos? Non era
posible. Seran unha especie a medio camio entre os
animais e os humanos? Novas preguntas, cada vez mis
afastadas da creacin bblica. O naturalista deu tamn
en antroplogo cando coeceu a estes seres que vivan
como animais. De non ser que falaban. Unico distintivo da sa humanidade. Pouco a pouco, Charles Darwin foi concibindo a idea da seleccin natural, e da

38

39

Mara Xos Queizn

A boneca de Blanco Amor

evolucin a partir dunha antepasada comn. Non

poda comentar nada disto co capitn.
Mentres o Beagle realizaba medidas de correntes
ocenicas e cartografaba a costa, Darwin investigaba en
terra firme, para dedicarse ao seu labor infatigable de
recollida de flora, pedras, fsiles e ao mesmo tempo
fuxir do Beagle naqueles mares onde as tempestades
asustaban os marieiros mis avezados e as borrascas
movan o barco como unha noz. O propio Darwin
dica que "Terra de Fogo tia un clima espantoso, un
dos peores do mundo". Sempre golpeada polo vento
iracundo.
Non era no mar, senn en terra onde o mozo Darwin fixo grandes descubrimentos. Asistiu a un terremoto e puido ver mexillns por riba da altura da marea.
Encontrou cunchas no alto dos Andes, ou covas onde
quedaban restos dun animal que bautizou como milodn,
unha e'specie de oso de gran tamao. A travs dos fsiles
que foi recollendo, e comprobando a distribucin xeogrfica da vida, foi decatndose de que non haba moita
diferenza entre os animais e os humanos.
Percorra Chile a cabalo e enviaba algns restos fsiles ou de animais a Cambridge para clasificalos e obteren mis informacin. Os cinco anos de expedicin no
Beagle foron fundamentais para idear a base evolutiva
moderna.
Anos despois, casado coa sa prima, muller exemplar e rica herdeira, que coidaba da sa escasa sade,
pasou a vida na paz da campia, nunha gran casa en Inglaterra, cis mando e escribindo sobre a evolucin. Un

paradigma de home conservador na vida privada e revolucionario na vida pblica. A existencia desas das esferas
s reduca as posibilidades humanas da esposa, dedicada a el. Para el eran os coidados, a paz e o tempo libre,
que lle procuran as atencins da esposa no eido privado, para facilitarlle a preparacin para o pblico.
Dubidou Charles se casar ou non. Finalmente decdese. "Ter unha esposa consguelle nenos (se Deus
quere), compaa constante, un interese cara a sa persoa, un obxecto para amar e xogar (mellor do que un
can) ... Son cousas boas para a sade, anda que supoan unha terrible perda de tempo", recapacita.
Busca unha muller domstica para vivir tranquilo.
Nada na casa o vai disuadir das sas opinins sobre "a
superioridade do cerebro masculino, cunha meirande
xenialidade e inventiv'.
O perverso argumento, tan utilizado, do nmero
escaso de mulleres poetas, pintoras, msicas, historiadoras, cientficas, filsofas ... en proporcin coa cantidade de homes, tamn o usa Darwin. Dirase que se
esqueceu das mulleres yemenes, parindo, criando, pescando, alimentando a familia. S a violencia faca superiores aos homes.
Tampouco saa Charles do seu ambiente social, nin
se achegaba s fbricas para ver a producin das mulle.
,.
.
res e as cnaturas, nos postos maiS pengosos e peor pagados, nin reflexionaba sobre a sa enorme contribucin
revolucin industrial.
Cando deixaran de ser as mulleres escravas para faceren os peores traballos e os menos recoecidos e paga-

40

41

Mara Xos Queizn

dos? Cando se an preparar as mulleres para pensar, estudar, instrurse? Cando iran, primeiro escola e logo
universidade? As preguntas darwinianas non procuraban esas luces.
Como un home que concibe a evolucin das especies,
non pode concibir a evolucin humana, e as dificultades
que tiveron e teen as mulleres para chegar ao mesmo estadio de formacin e liberdade ca os homes, para seren
poetas, cientficas, msicas, pintoras ... ? Que lxica segue
Darwin para reflexionar sobre a seleccin natural e con que
raciocinio cis ma sobre as mulleres, inferiores per se?
Misterios que non aborda. O creag:ionismo tia
todo resolto.
O feito que Darwin escribe A orixe das especies por
medio da seleccin natural. Mais atrasa a sa publicacin. Sabe que o libro vai provocar un escndalo e teme
as repercusins. Incluso a reaccin da sa esposa.
Nun ambiente anda dominado pola Biblia, a evolucin foi considerada unha inmoralidade, unha desvergonza, ou unha desorde nunha sociedade ordenada
coa creacin divina, sen crear mis complicacins. Por
moito rudo que motivara, nada ser xa igual despois da
sa publicacin.
Con este libro ingresamos na cultura moderna,
atinxindo unha teora crtica e anti dogmtica. O creacionismo substitudo pola evolucin.
As mulleres, mesmo se non podiamos concibir nin
escribir o libro de Darwin, no seu tempo, beneficimonos do seu xenio.

42

TERCEIRA REVELACIN

CHILE: LUGAR DE CREATIVIDADE E PROGRESO

unta Arenas, a carn do porto que se inicia co descubrimento do estreito de Magalhes, foi fundada
en 1848, sendo en principio un asentamento militar e
unha colonia penal, un sistema gobernamental para
iniciar o asentamento en lugares arredados, de clima
extremado e vida difcil, onde a xente non vai de seu.
Arxentina utilizou o mesmo mtodo con Ushuaia,
onde formou un campo de concentracin para delincuentes reincidentes ou disidentes polticos. O goberno chileno intentara o mesmo sistema cunha colonia
penal.
A mediados do sculo XIX prodcense uns grandes
disturbios no penal. Saqueados os edificios e asasinados
os gobernadores, sacerdotes, armadores e capitns, o
sanguinario morn termina coa destrucin e incendio
da igrexa, o hospital e o edificio da gobernacin. Nomeado un novo goberno, e cunha forte represin, a cidade penal subsistiu at 1877.
Mis adiante, cunha presidencia chilena mis lcida e con vistas ao futuro, brese a unha nova poltica