Marek Lubiski

ANALIZA KONIUNKTURY
I BADANIE RYNKW

DOM
WYDAWNICZY

Warszawa 2002

Spis treci
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia I
Przedmiot analizy koniunktury i badania rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Pojcie waha koniunkturalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Schemat analizy koniunktury (zasady oglne) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Przedmiot i rodzaje analiz rynkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Schemat analizy rynku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Uwagi kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11
11
13
21
25
27

Rozdzia II
Procesy dynamiczne w gospodarce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Klasyfikacja i charakterystyka procesw dynamicznych . . . . . . . . . . . . .
2. Dekompozycja szeregw czasowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29
29
44

Rozdzia III
, ,
:
Mierzenie i opis cyklu koniunkturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Mierniki aktywnoci gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Metody wyodrbniania waha koniunkturalnych . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Zewntrzny obraz cyklu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ilociowa charakterystyka cyklu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53
53
64
69
73

Rozdzia IV
Teorie cyklu koniunkturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 7
1. Oglna charakterystyka teorii cyklu koniunkturalnego . . . . . . . . . . . . . 77
2. Endogeniczne teorie waha koniunkturalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
3. Egzogeniczne teorie cyklu koniunkturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
4. Popytowo-podaowa interpretacja waha koniunkturalnych . . . . . . . . . . 108
Rozdzia V
Rynek dbr konsumpcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Determinanty wydatkw konsumpcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Elastyczno i funkcje popytu jako narzdzia analizy rynku . . . . . . . . .
3. Rynek trwaych dbr konsumpcyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Czynniki ksztatujce popyt na artykuy ywnociowe . . . . . . . . . . . . . .

116
116
124
133
143

Rozdzia VI
Rynek dbr inwestycyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Cechy dbr inwestycyjnych . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Czynniki ksztatujce popyt na dobra inwestycyjne
3. Koniunkturalna zmienno akumulacji prywatnej

147
147
153
162

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

Rozdzia VII
Rynek surowcw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Pojcie surowcw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Uwagi o oglnej teorii zasobw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Cechy strukturalne rynku surowcw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

167
167
168
170

4. Czynniki ksztatujce popyt na surowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Rozdzia VIII
Handel zagraniczny a cykl koniunkturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

1. Wpyw waha koniunkturalnych na handel zagraniczny . . . . . . . . . . . . 200

216

2. Oddziaywanie handlu zagranicznego na poziom aktywnoci gospodarczej

Rozdzia IX
Przebieg waha koniunkturalnych (wybrane elementy) . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Zyski i ceny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Rynek pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Rynek kredytowy i obieg pieniny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

224
224
227
232

Rozdzia X
Metody analizy i prognozy koniunktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
1. Barometry koniunktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

2. Testy koniunktury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Metoda bilansowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Metody ekonometryczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Metody eksperckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Uwagi kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

247
256
258
264

265

Wprowadzenie
Ksika zostaa pomylana jako podstawowy podrcznik dla studentw kierunkw ekonomicznych z przedmiotw zwizanych z analiz koniunktury i badaniem rynku. Moe by rwnie przydatna jako literatura uzupeniajca na
zajciach z mikro- i makroekonomii, midzynarodowych stosunkw gospodarczych czy marketingu oraz w ksztaceniu podyplomowym, a take na rnego
rodzaju kursach i szkoleniach. Z pewnoci zainteresuje rwnie praktykw
gospodarczych. Celem podrcznika jest zapoznanie odbiorcy z mechanizmami decydujcymi o fluktuacjach poziomu aktywnoci gospodarczej oraz z charakterem i przyczynami zmian krtko- i redniookresowych na poszczeglnych rynkach towarowych. Zostan omwione rwnie podstawy analizy tych
procesw.
Krg potencjalnych odbiorcw oraz cele podrcznika okrelaj sposb ujcia poszczeglnych zagadnie. Od odbiorcw oczekuje si elementarnej wiedzy z dziedziny ekonomii, uzupenionej znajomoci podstaw statystyki, ekonometrii i midzynarodowych stosunkw gospodarczych. Niemniej jednak,
kwestie kluczowe dla omawianych zagadnie zostay krtko przypomniane.
W prezentacji podstawowe znaczenie przypisuje si aspektom praktycznym. Z tego wzgldu zrezygnowano z uj czysto teoretycznych, ktre nie maj bezporednich walorw aplikacyjnych. Nie oznacza to, e praca cakowicie
stroni od teorii. Teoria zostaa wprowadzona z zakresie i miejscu niezbdnym
dla objaniania rzeczywistoci. O konstrukcji podrcznika zadecydowao rwnie denie do wyeksponowania dwustronnych zalenoci midzy wahaniami
koniunkturalnymi w skali caej gospodarki oraz niestabilnoci popytu i poday na poszczeglnych rynkach towarowych.
W strukturze podrcznika wyodrbniono dziesi rozdziaw. Pierwszy jest
wprowadzeniem do obszaru rozwaa. Rozpoczyna go zdefiniowanie waha
koniunkturalnych, a nastpnie zosta zaprezentowany podstawowy schemat analizy koniunktury. Symetrycznie do tego zakrelono zakres przedmiotowy analizy rynku. Rozdzia zamykaj uwagi wskazujce na cele analizy koniunktury
i badania rynku oraz silny zwizek merytoryczny obydwu rodzajw rozwaa.
Poniewa ujmowane od strony formalnej analizy koniunktury i rynku sprowadzaj si w duej czci do badania zmian w czasie, rozdzia drugi dotyczy
7

procesw dynamicznych. Punktem wyjcia jest ich systematyzacja i charakterystyka. Szczeglnie duo uwagi powicono wahaniom oscylacyjnym, do ktrych zaliczaj si midzy innymi wahania koniunkturalne i cykle specjalne. Druga cz rozdziau dotyczy dekompozycji szeregw czasowych, czyli procedur,
ktrych celem jest wyodrbnienie poszczeglnych skadowych szeregw dynamicznych. Relatywnie mniej uwagi powicono wymiarowi formalnemu omawianych zagadnie, ktre s obszarem docieka statystyki i ekonometrii, koncentrujc si na ich wymiarze merytorycznym.
W rozdziale trzecim zostay omwione techniczne aspekty analizy koniunktury. Skada si na nie blok zagadnie dotyczcych miernikw aktywnoci gospodarczej, metod wyodrbniania waha koniunkturalnych, zewntrznego obrazu cyklu oraz elementw jego ilociowej charakterystyki. W rozwaaniach
na temat miernikw aktywnoci gospodarczej najwicej uwagi powicono
wskanikom zbiorczym (indeks dyfuzji oraz wskanik zbiorczy o znormalizowanej amplitudzie), ktre, chocia niezmiernie przydatne, s mniej znane. Rozwaone zostay podstawowe konwencje wyodrbniania cyklu, tzn. cykl poziomw, cykl odchyle oraz cykl wzrostu ze wskazaniem wad i zalet poszczeglnych
sposobw podejcia.
Techniczne problemy analizy koniunktury s wprawdzie wane, jednak nie
mog przesania kwestii zasadniczej, jak jest wyjanienie przyczyn powstawania waha. rdom cyklicznoci w gospodarce rynkowej zosta powicony
rozdzia czwarty. Charakterystyk wybranych teorii cyklu koniunkturalnego poprzedzia prezentacja ich ewolucji w czasie oraz prba systematyzacji. Nie sposb byo przedstawi wszystkich teorii, dlatego prbowano omwi koncepcje
reprezentatywne dla gwnych nurtw refleksji nad cyklem i te z nich, ktre
mog by przydatne dla objaniania procesw rynkowych.
Kolejne trzy rozdziay zostay powicone rynkowi dbr konsumpcyjnych,
inwestycyjnych oraz surowcw. Analiz rynku trwaych dbr konsumpcyjnych
i artykuw ywnociowych poprzedzaj oglne uwagi na temat skonnoci do
konsumpcji (oszczdzania). Odwoano si nie tylko do teorii J. M. Keynesa,
ale uwzgldniono rwnie nowsze ujcia problemu. Walor oglny maj rwnie rozwaania na temat funkcji i elastycznoci popytu z perspektywy ich wykorzystania w analizie rynku. Po tym wprowadzeniu przedstawiono cechy
trwaych dbr konsumpcyjnych, nastpnie omwiono czynniki ksztatujce popyt, z podziaem na nowy i restytucyjny. Podsumowaniem jest model koniunkturalnych zmian popytu na trwae dobra konsumpcyjne. Zgodnie z oglnym
przesianiem wskazano na dwustronne zalenoci midzy koniunktur i zapotrzebowaniem. Szczeglnie zostaa wyeksponowana coraz bardziej aktywna
rola dbr trwaych we fluktuacjach gospodarczych. Ostatnia cz pitego rozdziau odnosi si do rynku artykuw ywnociowych.
Rozdzia szsty, o strukturze zblionej do poprzedniego, ma za przedmiot
rynek dbr inwestycyjnych. Cao omawianych w nich zagadnie zostaa uje-

l
ta w dwa bloki tematyczne: cechy dbr i rynku oraz czynniki ksztatujce popyt. Rozdzia ten zamykaj szersze uwagi na temat koniunkturalnego ruchu
akumulacji prywatnej, ktrej inwestycje w kapitale trwaym s wanym, ale
nie jedynym skadnikiem.
Tematem rozdziau sidmego jest rynek surowcw. Po zdefiniowaniu tej grupy towarowej przedstawiono pogldy gwnych nurtw ekonomii na rol surowcw w gospodarce. Rynek surowcowy charakteryzuje wiele osobliwoci,
wrd ktrych naley wymieni chociaby sztywno poday przy duej elastycznoci popytu, zmienno cen czy wpyw czynnikw naturalnych na lokalizacj
produkcji. Zostay one, wraz z czynnikami ksztatujcymi popyt, omwione
w rozdziale sidmym.
Rozwaania na temat koniunktury i rynkw towarowych byyby, zwaszcza
w warunkach wspczesnych, niepene bez uwzgldnienia handlu zagranicznego. Czynnik ten wprowadzono w rozdziale smym. Punktem wyjcia jest klasyczny model zmian handlu zagranicznego w cyklu koniunkturalnym. Nastpnie model ten zosta rozbudowany w celu uwzgldnienia dodatkowych czynnikw
wpywajcych na strumienie wymiany oraz poddany dezagregacji, aby oceni
skutki oscylacji gospodarczych dla obrotw w poszczeglnych grupach towarowych. Osobne miejsce zajmuje ocena oddziaywania przepyww towarowych na przebieg waha koniunkturalnych. Zaprezentowano przy tym podejcie szersze, nie ograniczone wycznie do analizy mechanizmu mnonika
eksportowego.
Rozdzia dziewity jest swoistym podsumowaniem, przedstawiono w nim bowiem modelowe ujecie przebiegu waha koniunkturalnych. Wykorzystano nie
tylko wnioski z wczeniejszych rozwaa, ale wprowadzono rwnie elementy
nowe, jak chociaby opis typowych zmian na rynku pracy, ruchu kosztw, zyskw, cen itp.
Rozdzia ostatni dotyczy metod analizy i prognozy koniunktury. Podzielone one zostay zgodnie z powszechn praktyk na barometry koniunktury, testy koniunktury, metody ekonometryczne, metody bilansowe oraz oceny ekspertw. Najwicej miejsca powicono dwm pierwszym grupom metod, z tej
przede wszystkim racji, e zostay one opracowane i s stosowane przede wszystkim dla potrzeb analizy koniunktury. Natomiast pozostae narzdzia maj
szerszy zakres zastosowania, nie tylko zreszt do badania problemw ekonomicznych. Dlatego zwrcono uwag jedynie na specyfik ich aplikacji w badaniu koniunktury.

Rozdzia I

Przedmiot analizy koniunktury

i badania rynku

Celem niniejszego rozdziau jest wprowadzenie czytelnika w obszar rozwaa. Zdefiniowano przede wszystkim wahania koniunkturalne. Jest to bowiem
punkt wyjcia do przedstawienia schematu analizy koniunktury. Nastpnie wyjaniono pojcie analizy rynku i zaprezentowano jej schemat. Rozdzia zamykaj uwagi na temat zwizkw obydwu obszarw bada i wskazanie ich przydatnoci praktycznej.

1. Pojcie waha koniunkturalnych

Pojcia koniunktury uywa si w dwch znaczeniach. W pierwszym jest to
splot okolicznoci, warunki wywierajce znaczny, gwnie pozytywny, wpyw
na co. W odniesieniu do gospodarki koniunktura to caoksztat wskanikw
ycia gospodarczego, takich jak: produkcja, zatrudnienie i inne, charakteryzujce stan gospodarki kraju lub rynku towarowego. Termin koniunktura" w wszym rozumieniu jest odnoszony wycznie do specyficznego zjawiska, jakim
s cykle koniunkturalne.
Cykle koniunkturalne, mimo e ju od dawna s przedmiotem badania, nie
doczekay si dotd jednoznacznej definicji. Jedno z klasycznych ju dzisiaj
okrele zaproponowali A. F. Burns i W. C. Mitchell, ktrzy uznali, e cykle
koniunkturalne s rodzajem waha wystpujcych w agregatach przedstawiajcych dziaalno gospodarcz narodw, organizujcych swoj produkcj przewanie w przedsibiorstwach; cykle skadaj si z okresw ekspansji, nastpujcych po nich rwnie powszechnych kryzysach, zastojach oraz oywieniach,
ktre cz si z faz ekspansji cyklu nastpnego.
Od podanej definicji niewiele odbiega okrelenie G. Haberlera, ktry uzna
cykle koniunkturalne za ruch typu falowego, obejmujcy system gospodarczy
jako cao, przejawiajcy si przede wszystkim w wahaniach produkcji i zatrudnienia. Z tej samej tradycji wyrasta propozycja J. A. Estey'a, ktry traktuje wahania koniunkturalne jako fluktuacje, obejmujce caoksztat ycia
gospodarczego, a ktre s wypadkow wzajemnie powizanych wielu cykli
specjalnych.
11

Przejawem dostosowania do warunkw wspczesnych jest definicja odnoszca si tym razem do cyklu wzrostu, ktre s wahaniami tempa wzrostu wystpujcymi w dziaalnoci gospodarczej. Skadaj si one z okresw relatywnie wysokiej stopy wzrostu, obejmujcej w tym samym czasie wikszo dziaa
gospodarczych oraz z nastpujcego po nich rwnie generalnego okresu relatywnie niskiej stopy wzrostu, prowadzcego do fazy wysokiej stopy wzrostu cyklu nastpnego.
Wahania koniunkturalne mog by take definiowane od strony formalnostatystycznej. Wwczas s one traktowane jako ujemna autokorelacja podstawowych agregatw makroekonomicznych w wyraeniu realnym, takich jak
produkcja czy zatrudnienie oraz nominalnych, jak inflacja oraz zbieno ruchu poszczeglnych szeregw, midzy ktrymi mog wystpowa wyprzedzenia i opnienia, a take zgodno zmian w czasie, co jednak nie musi implikowa zalenoci przyczynowych.
Niezalenie od rnic dzielcych poszczeglnych autorw zauwaalne s
podobiestwa w ich podejciu. Jednomylnie zwracaj uwag na cykliczno
waha koniunkturalnych, rozumian jako powtarzalno sekwencji wzrostu
i spadku. Jednak atrybut cyklicznoci jest przypisywany wahaniom koniunkturalnym nieco na wyrost. Elementem powtarzalnoci w wahaniach koniunkturalnych jest bowiem wycznie nastpstwo faz. Dlatego te naley raczej
mwi o wahaniach lub fluktuacjach, a nie cyklach koniunkturalnych. Uywanie w tym kontekcie pojcia cyklu nie odzwierciedla istoty badanych
procesw i jest przejawem ustpstwa na rzecz przyjtych zwyczajw jzykowych.
Wahania koniunkturalne s procesem o charakterze makroekonomicznym.
A wic przedmiotem obserwacji s podstawowe agregaty charakteryzujce, traktowan jako cao, dziaalno gospodarcz spoeczestw. Zgodnie z powszechn definicj makroekonomia bada funkcjonowanie gospodarki jako caoci.
Ponadto wahania koniunkturalne s procesem redniookresowym. Horyzont
rozwaa obejmuje wiec okres okoo picioletni. Czasami, o czym bdzie mowa dalej, do koniunkturalnych s take zaliczane wahania o duszym czasie
trwania (por. rozdz. II). Od strony formalnej przedmiotem uwagi s zmiany
badanych agregatw w czasie. Analiza koniunktury ma wic charakter dynamiczny.
Niezalenie od wymienionych cech formalnych waha koniunkturalnych
naley zwrci uwag na pewne typowe zdarzenia w ich przebiegu. Do kategorii owych typowych lub inaczej stylizowanych faktw, odwoujc si do terminologii wprowadzonej przez Kaldora, zalicza si nastpujce:
1. Fluktuacjom produkcji towarzysz, zachodzce w tym samym kierunku, zmiany stopy inflacji i przeciwnie skierowane wahania bezrobocia.
A wic w okresie oywienia ronie produkcja i ceny, a spada stopa bezrobocia.
12

2. Zgodno ruchu cen i pac, przy czym z reguy pace zaczynaj rosn
wczeniej ni ceny. Prawidowo ta nie sprawdza si jedynie w okresach
szczeglnego nasilenia inflacji.
3. W okresie oywienia rosn pace realne, co jest rwnoznaczne ze wzrostem ich udziau w dochodzie narodowym. Tym samym udzia zyskw w grnych punktach zwrotnych jest relatywnie niski.
4. W dugim okresie ma miejsce wzrostowy trend PKB. Oznacza to, e zaamanie koniunktury nie przekrela korzyci osignitych w fazie wzrostowej cyklu poprzedzajcego. Jest to potwierdzenie przewiadczenia Schumpetera o nierozerwalnym zwizku wzrostu i cyklu.
5. Powtarzalno, ale niepena periodyczno, waha koniunkturalnych. Utrudnia to przewidywanie punktw zwrotnych.
6. Jednokierunkowo zmian produkcji i wydajnoci pracy. Koliduje to z teori neoklasyczn, ktra przyjmuje standardow funkcj produkcji z malejc kracow produkcyjnoci czynnikw produkcji.
7. Z reguy ruch zyskw paralelny do zmian koniunktury. W szczeglnoci spadek zyskw na jednostk poprzedza koniunkturalny spadek sprzeday.
8. Du zgodno ze zmianami poziomu aktywnoci gospodarczej wykazuj
inwestycje w kapitale trwaym oraz przyrosty zapasw. Jednoczenie poszczeglne skadniki akumulacji mog wykazywa zoony wzorzec wyprzedze i opnie.
9. Charakter procykliczny nosz rwnie zmiany kredytw i agregatw pieninych. W czasie recesji wsko i szeroko definiowane agregaty pienine wykazuj malejce tempo wzrostu, a nie spadek absolutny.
10. Rosnca zgodno waha koniunkturalnych midzy krajami. Decyduj o tym
zmiany instytucjonalne w gospodarce wiatowej takie jak liberalizacja midzynarodowych przepyww towarowych i kapitaowych, system pynnych
kursw walutowych, arbitra midzynarodowy i spekulacja.
Przedstawiona charakterystyka waha koniunkturalnych jest punktem wyjcia z jednej strony dla teorii cyklu koniunkturalnego, o czym bdzie mowa
pniej (por. rozdz. IV), z drugiej za schematu analizy koniunktury.

2. Schemat analizy koniunktury (zasady oglne)

Zarwno analiz koniunktury, jak i badanie rynku mona prbowa uj,
cho bynajmniej nie jest to zadanie atwe, w pewne schematy teoretyczne. Trudno zaproponowania powtarzalnych wzorcw wynika ze zmiennoci warunkw funkcjonowania gospodarek i rynkw, ujawniania si czynnikw specyficznych zalenych od kraju i okresu. Przy wszystkich tych zastrzeeniach schemat
taki zostanie zaproponowany, z trzema jednak uwagami.

13

Po pierwsze, w analizie koniunktury mona wyodrbni cz formalno-statyczn, kiedy przy zastosowaniu opisanych dalej technik (por. rozdz. II) identyfikuje si punkty zwrotne i fazy cyklu. Po drugie, wikszo analiz koniunktury jest prowadzonych z mniej lub bardziej wyranym odwoaniem si do teorii
rwnowagi. Po trzecie, wikszo badanych wskanikw, jest porwnywana
z okresem bezporednio poprzedzajcym, a w przypadku danych kwartalnych
i miesicznych take z analogicznym okresem roku poprzedzajcego, oraz
dugookresowym trendem.
Analizie poddaje si przede wszystkim poda, ktrej najbardziej syntetycznym wyrazem jest PKB. Ten agregatowy miernik podlega nastpnie rozbiciu
i wyodrbnia si gwne skadniki poday, tzn.:
- przemys,
- rolnictwo,
- budownictwo,
- transport,
- usugi.
W przypadku przemysu analizie poddaje si wielkoci, takie jak:
- wolumen produkcji,
- warto produkcji,
- dynamika zdolnoci wytwrczych,
- stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego,
- zatrudnienie,
- portfel zamwie,
- dynamika zapewnionego zbytu, czyli stosunek zamwie do wielkoci produkcji,
- zapasy u producentw,
- stosunek zapasw do biecej produkcji.
Niektre przynajmniej z wymienionych wskanikw wymagaj krtkiego
komentarza. Znaczenie wszystkich jest mniej wicej tak samo wane dla oceny stanu gospodarki, natomiast nieliczne tylko maj istotn warto prognostyczn. Do tej kategorii naley stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego, przy czym wnioskowanie na jego podstawie o perspektywach gospodarki
nie jest proste. Niski stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego oznacza
znaczne moliwoci wzrostu produkcji biecej, jednoczenie zniechca do
podejmowania inwestycji. Z kolei przekraczajcy 95% stopie wykorzystania
zdolnoci wytwrczych niesie ze sob grob powstania napi inflacyjnych,
ale jednoczenie sugeruje przyszy wzrost inwestycji.
Ze wzgldu na niejednorodno tej kategorii rwnie trudno jest zinterpretowa zmiany stosunku zapasw do biecej produkcji. Wzrost zapasw wyrobw gotowych u producentw wiadczy o narastaniu trudnoci realizacji i moe zwiastowa spadek produkcji. Natomiast znacznie trudniej oceni skutki
zmian zapasw surowcw i materiaw do produkcji. Z jednej strony ich
14

wzrost moe sygnalizowa optymistyczne przewidywania odnonie do przyszoci, z drugiej jednak moe zwiastowa rozmijanie si oczekiwa z rzeczywistoci, kiedy wzrost produkcji jest wolniejszy od zakadanego.
Tych niejednoznacznoci interpretacyjnych jest pozbawiony w zasadzie wskanik zapewnionego zbytu, obliczany jako stosunek portfela zamwie do biecej produkcji. Wysoka jego warto gwarantuje wzrost produkcji, natomiast
spadek jest prawie nieomylnym symptomem zaamania.
Agregatowa analiza przemysu moe zosta uzupeniona badaniem zdezagregowanym, przy czym trudno jest przesdza o kryteriach dezagregacji. Jednym z nich moe by udzia w produkcji przemysowej kraju. Uzasadnione
moe by take wyodrbnienie przemysw o dynamice znaczco niszej lub
wyszej od.przecitnej. Czsto wydzielane s, zwaszcza wspczenie, przemysy zaawansowane technologicznie.
W analizie rolnictwa, ktre czsto jest ujmowane cznie z lenictwem, mylistwem i rybowstwem, wymagaj uwzgldnienia cechy specyficzne. Po pierwsze, zmiany produkcji rolnej badane s w okresach rocznych, bowiem tyle w strefie klimatu umiarkowanego wynosi cykl produkcji rolinnej. Po drugie, rolnictwo
podlega silnemu wpywowi rnego rodzaju czynnikw zakcajcych. Po trzecie, w rolnictwie wystpuj cykle specjalne. Po czwarte, oglnogospodarczy
cykl koniunkturalny w specyficzny sposb wpywa na rolnictwo. Po pite, w krajach rozwinitych rolnictwo nie jest znaczcym dziaem gospodarki. Po szste,
w rolnictwie rozbudowana jest w wielu krajach ingerencja pastwa, ktra deformuje lub wrcz zastpuje mechanizmy rynkowe.
Liczba wskanikw badanych dla rolnictwa jest stosunkowo niewielka. Podstawow rol odgrywa analiza produkcji globalnej, uzupeniana czasami podziaem na rolinn i zwierzc, z wyodrbnieniem produktw wanych dla
gospodarki kraju, ze wzgldu na udzia w produkcji lub eksporcie. Natomiast
wana jest analiza cen ze wzgldu na rol w rwnowaeniu rynku, a take ich
relacja do cen artykuw przemysowych (noyce cen), ktre wyznacza rentowno produkcji rolnej.
Podstawowy zestaw wskanikw badanych w przemyle i budownictwie jest
zbliony. Jednak niezalenie od cech wsplnych wystpuj odrbnoci budownictwa. Pierwsz z nich jest zoono jego struktury. W ramach caego agregatu wyodrbnia si przynajmniej budownictwo mieszkaniowe, przemysowe,
infrastrukturalne i komunalne. Podzia ten jest podyktowany nie tylko wzgldami formalnymi, ale wynika z faktu, e poszczeglne skadowe podlegaj
rnym prawidowociom koniunkturalnym.
W budownictwie wystpuj niespotykane w innych dziedzinach gospodarki
mierniki aktywnoci gospodarczej. S to wnioski o zezwolenia budowlane.
W wikszoci krajw rozpoczcie inwestycji wymaga uzyskania zezwole, ktre s ewidencjonowane wedug przewidywanej wartoci kosztorysowej robt.
Wprawdzie zezwolenie nie przesdza jeszcze o podjciu inwestycji, jest jecl15

nak dobrym sygnaem intencji przedsibiorcw, zwaszcza e uzyskanie ze-,

zwolenia wymaga poniesienia pewnych kosztw i mitrgi administracyjnej. Drugim takim miernikiem s roboty w toku, ktre pokazuj t cz budownictwa, ktra zapewne bdzie kontynuowana w duym stopniu niezalenie od
sytuacji koniunkturalnej. Wynika to std, e kontynuowanie rozpocztych inwestycji jest czsto bardziej opacalne ni ich przerwanie. Wskanikiem dopeniajcym obydwa wymienione jest warto (lub liczba) obiektw oddanych
do uytku w okresie sprawozdawczym.
Z racji funkcji usugowej penionej w stosunku do innych dziaw szczegln rol w analizie strony podaowej odgrywa transport. Transport towarw
jest czuym miernikiem koniunktury, poniewa kady wyrb kocowy musi
by dostarczony odbiorcy, a jego wytworzenie wymaga zaopatrzenia producenta w surowce i materiay. O stanie koniunktury wiadczy nie tylko wielko
przewozw, ale rwnie ich struktura. W okresie oywienia wykorzystywane
s drosze rodki transportu, natomiast recesja sprzyja oszczdzaniu wydatkw na przewozy. Ten schemat moe ulec zakceniu, gdy nasilenie konkurencji w czasie recesji skania do wyduenia, w zwizku z poszukiwaniem nabywcw, i zwikszenia szybkoci przewozw.
Osobne miejsce w analizie koniunktury zajmuje sektor usug. Wspczenie
jest to dominujcy dzia produkcji spoecznej, ktrego udzia w tworzeniu
PKB krajw rozwinitych wynosi okoo dwch trzecich. Jednoczenie sektor
usug charakteryzuje si du niejednorodnoci. Trudno byoby wskazywa
na wszystkie aspekty tego zrnicowania, dlatego ograniczono si tylko do zasygnalizowania podstawowych.
Usugi, w wikszym stopniu ni inne sektory, s domen dziaalnoci pastwa. Ma ono monopol w takich dziedzinach, jak administracja publiczna, sdownictwo, bezpieczestwo zewntrzne, a w ochronie zdrowia, bezpieczestwie
wewntrznym czy edukacji jego udzia jest znaczcy. Podzia na sektor prywatny i publiczny w usugach pokrywa si w znacznym stopniu z ich wiadczeniem na zasadach odpatnych i nieodpatnych. Warto usug bezpatnych
wyznaczana jest jedynie w przyblieniu. Umowno liczenia wartoci usug jest
widoczna rwnie w przypadku szacowania czynszw od mieszka zajmowanych przez wacicieli. Cz usug zwizana jest bezporednio z gospodarowaniem (reklama, usugi finansowe itp.), a cz takiej zalenoci nie wykazuje (administracja). W przypadku usug wystpuje jedno aktw kupna
i sprzeday, oraz nakadanie si miejsc produkcji i konsumpcji. Zrnicowanie sektora usug sprawia, e wystpuje wrd nich wiele wzorcw zmian koniunkturalnych. Mimo tej wewntrznej niejednorodnoci usugi najczciej analizowane s jako agregat, z wyodrbnieniem jedynie handlu, z podziaem na
hurtowy i detaliczny. Przedmiotem analizy jest wielko obrotw oraz ksztatowanie si zapasw.

16

Przejcie do strony popytowej gospodarki wymaga przede wszystkim rozstrzygnicia czy popyt powinien by rozwaany w kategoriach popytu globalnego czy finalnego. Rnica sprowadza si do sposobu potraktowania biecego zuycia produkcyjnego. Jednak trudno jest dokadnie okreli jego wielko.
Ponadto istnieje automatyzm midzy zmianami produkcji i ksztatowaniem si
biecego popytu produkcyjnego. Dlatego ten strumie popytu nie ma specjalnego znaczenia dla ksztatowania si rwnowagi makroekonomicznej i wystarczy skoncentrowa si na popycie finalnym.
Podstawowymi skadnikami popytu finalnego s konsumpcja i inwestycje.
Wprawdzie udzia inwestycji jest znacznie mniejszy ni konsumpcji, to jednak,
ze wzgldu na rol w mechanizmie cyklu koniunkturalnego, wanie na nich
koncentruje si uwaga. Bada si przede wszystkim poziom oraz dynamik inwestycji. Wielkoci te rozwaane s w rnych ukadach podmiotowych i przedmiotowych. Oprcz narzucajcego si podziau wedug dziaw gospodarki
mona, w zalenoci od potrzeb i dostpnoci danych statystycznych, stosowa
podziay inwestycji wedug:
- form technicznych na wyposaeniowe i w obudow,
- form wasnoci na prywatne i publiczne,
- rde finansowania na finansowane ze rodkw wasnych oraz rde zewntrznych.
W niektrych przypadkach uzasadnione jest wyodrbnienie inwestycji krajowych i zagranicznych.
Jeeli informacja statystyczna na temat konsumpcji jest dostpna jej analiza w podziale na gwne grupy towarw i usug nabywanych przez ludno nie
nastrcza szczeglnych trudnoci. Popyt konsumpcyjny jest badany z rn
szczegowoci. Jednak nawet w analizach najbardziej zagregowanych wyodrbnia si usugi, ywno, trwae dobra konsumpcyjne. Te podstawowe kategorie s uzupeniane o wydatki na odzie i obuwie oraz cele mieszkaniowe.
Brak danych na temat konsumpcji wymaga jej oszacowania na podstawie
informacji porednich na temat dochodw lub sprzeday w sieci handlu detalicznego. W metodzie dochodowej uwzgldnia si dochody placowe, renty i emerytury, rnego rodzaju transfery (zasiki dla bezrobotnych, pomoc z opieki
spoecznej, stypendia itd.), dochody z wasnoci itd. Dochody stu nie tylko
finansowaniu konsumpcji biecej, ale rwnie powikszaniu oszczdnoci. Konsumpcja jest finansowana nie tylko biecymi dochodami, ale take poprzez
ograniczenie oszczdnoci lub zaciganie kredytw. Zatem oszacowanie konsumpcji metod dochodow wymaga wzicia pod uwag oprcz dochodw
take zmian oszczdnoci i kredytw, zaciganych przez ludno.
Podstaw szacowania konsumpcji metod bezporedni s obroty w sieci
handlu. Wprawdzie dobra spoywane w gospodarstwach domowych pochodz rwnie z nagromadzonych w okresach poprzednich zapasw oraz pro-

17

dukcji wasnej konsumentw, jednak w warunkach wspczesnych te dwa

rda poday, z wyjtkiem ludnoci rolniczej, nie odgrywaj wikszej roli.
W analizie strony popytowej gospodarki uwzgldnienia wymagaj wydatki sektora publicznego. Naley zwrci uwag na dwie kwestie. Po pierwsze,
nasuwa si pytanie o miejsce sektora publicznego w caoksztacie analizy koniunktury. Najprostsze podejcie polega na potraktowaniu go, na rwni z innymi, jako reprezentanta jednego ze skadnikw popytu. Jednak rozwizanie takie nie zawsze jest celowe, bowiem o stanie gospodarki decyduje nie
tylko popyt pastwa, ale rwnie wielko i sposb gromadzenia dochodw
sektora publicznego. Przemawia to za potraktowaniem zarwno wydatkw,
jak i dochodw budetowych jako jednego z elementw polityki ekonomicznej, omawianych zwykle w dalszych czciach analizy koniunktury.
Po drugie w tradycyjnie pojmowanej analizie sektora publicznego naley
wystrzega si niebezpieczestwa podwjnego liczenia niektrych kategorii
wydatkw konsumpcyjnych i inwestycyjnych. W konsumpcji policzone ju bowiem zostay dochody pracownikw sektora publicznego, transfery wypacane
przez pastwo itp. W podziale inwestycji na prywatne i publiczne zostaa ju
uwzgldniona rola sektora publicznego.
W analizie budetu na plan pierwszy wysuwaj si trzy kwestie. Podstawowe znaczenie ma stosunek deficytu (nadwyki) finansw publicznych do PKB.
Przyjmuje si zwykle, e bezpieczestwo gwarantuje deficyt utrzymujcy si
w granicach 2,5-3%. Nastpnie naley okreli charakter nadwyki (deficytu).
Zwykle wyodrbnia si dwa skadniki: strukturalny i koniunkturalny. Element
strukturalny informuje, jaka jest relacja midzy dochodami i wydatkami budetu przy przecitnym (normalnym) poziomie aktywnoci gospodarczej. Skadowa koniunkturalna okrela natomiast czy i w jakim stopniu do powstania
deficytu (nadwyki) przyczyniaj si odchylenia biecego stanu gospodarki
od cieki wzrostu dugookresowego.
W strukturze wydatkw sektora publicznego wyodrbnienia wymagaj tzw.
wydatki sztywne, ktre w niewielkim jedynie stopniu zmieniaj si w krtkim
lub nawet rednim okresie. Cech budetu jest to, e dochody w znacznie
wikszym stopniu ni wydatki zale od biecej sytuacji gospodarczej. Przewaajca cz dochodw budetowych jest funkcj produkcji. Pociga to za
sob grob narastania deficytu budetowego w okresie pogorszenia koniunktury, kiedy nie zawsze udaje si zrekompensowa spadek dochodw ograniczeniem wydatkw. Dla oceny stanu gospodarki zasadnicze znaczenie ma saldo strukturalne. Wyodrbnia si rwnie saldo pierwotne budetu, ktre oznacza
rnic midzy biecymi dochodami i wydatkami, z pominiciem kosztw
obsugi dugu publicznego. Celem takiego podejcia jest wyeliminowanie w ocenie stanu finansw publicznych wpywu zaszoci.
Szczegln rol w makroekonomicznym bilansie popytu i poday odgrywaj zapasy, a mwic bardziej precyzyjnie ich przyrosty, ktre w zalenoci od
18

znaku wystpuj po stronie popytu lub poday. Spadek zapasw oznacza, e

popyt zaspokajany jest nie tylko biec produkcj, lecz rwnie z nagromadzonych w okresach poprzednich rezerw. Do sytuacji takiej dochodzi, gdy zapotrzebowanie ronie szybciej ni produkcja. Ma to miejsce na pocztku oywienia, kiedy producenci nie zwikszaj produkcji, chcc upynni nagromadzone
w czasie recesji nadwyki. W tym przypadku dochodzi do przywrcenia stanu
zapasw do poziomu normalnego. Zapasy mog rwnie spada pod koniec
fazy wzrostowej cyklu koniunkturalnego, kiedy ujawniaj si podaowe bariery wzrostu produkcji. Zapasy rosn natomiast, gdy biecy popyt jest niszy
od produkcji. Sytuacja taka moe rwnie ujawni si pod koniec fazy oywienia, jako wynik narastajcych trudnoci realizacji.
Z przedstawionych uwag wynika, e w tej samej fazie cyklu koniunkturalnego mona oczekiwa odmiennych wzorcw zmian zapasw. Zatem warunkiem
wnioskowania na temat koniunkturalnych zmian zapasw jest wniknicie w ich
struktur. Przy przyjciu za kryterium miejsca powstawania wyodrbnia si:
- zapasy u producentw,
- zapasy w handlu.
Z kolei na podstawie stopnia przetworzenia dzieli si zapasy na trzy
grupy:
- surowce i materiay,
- produkcja w toku,
- wyroby gotowe.
Dostpne statystyki, w niektrych przynajmniej krajach, pozwalaj na wyodrbnienie wymienionych rodzajw zapasw.
Natomiast trudniejszy do operatywnego zastosowania, chocia atrakcyjny
z teoretycznego punktu widzenia, jest podzia zapasw w zalenoci od przyczyny powstawania. Prowadzi to do podziau na:;
- zapasy technologiczne (normalne);
- zapasy nadwykowe:
* dobrowolne,
* przymusowe.
Za normalne uznaje si zapasy zmieniajce si proporcjonalnie do produkcji (sprzeday). Jest to rwnoznaczne z zaoeniem, e w krtkim lub rednim
okresie podyktowany wzgldami technologicznymi stosunek zapasw do produkcji (sprzeday) jest w przyblieniu stay. Wzrost ponad t norm oznacza
powstanie zapasw nadwykowych. Jednak niezmiernie trudno jest rozstrzygn czy nadwyka ta ma charakter dobrowolny czy przymusowy.
Analiza zapasw zamyka analiz ruchu popytu i poday ze rde wewntrznych. Poniewa jednak w warunkach wspczesnych gospodarki s otwarte uwzgldnienia, jako czynnik bilansujcy, wymaga handel zagraniczny. Podobnie jak zapasy handel zagraniczny wystpuje po stronie poday, jeeli import
przewysza eksport lub popytu, gdy eksport jest wikszy od importu. Przed19

miotem analizy jest cakowita warto obrotw, ich struktura geograficzna

i towarowa, z uwzgldnieniem gwnych partnerw handlowych oraz podstawowych towarw i grup towarowych, a take ceny.
Nastpnym etapem analizy jest ocena moliwoci podaowych gospodarki
od strony, aparatu wytwrczego oraz rynku pracy. Zmiany aparatu wytwrczego s szacowane na podstawie stanu wyjciowego, ubytku zdolnoci wytwrczych, spowodowanego zuyciem fizycznym i moralnym, wielkoci inwestycji
restytucyjnych, wzrostu zdolnoci wytwrczych dziki inwestycjom netto oraz
dziaaniom modernizacyjnym. Zastosowanie takiego podejcia w praktyce jest
utrudnione ze wzgldu na niedostatki informacji. Dlatego o zmianach aparatu wytwrczego wnioskuje si w sposb uproszczony na podstawie przeszych
relacji midzy wzrostem inwestycji i produkcji.
Drugim czynnikiem produkcji o podstawowym znaczeniu jest praca, ktra
charakteryzowana jest od strony ilociowej i jakociowej. W przypadku rynku
pracy, podobnie jak kadego innego, badana jest strona popytowa i podaowa. Specyfika rynku pracy polega na tym, e wiele charakteryzujcych go elementw jest stosunkowo stabilnych w krtkim i rednim okresie. Pozwala to
na ich pominicie lub marginesowe jedynie potraktowanie w analizie koniunktury. Dotyczy to takich wielkoci jak liczba ludnoci, liczba gospodarstw
domowych, liczba ludnoci w wieku produkcyjnym, struktura ludnoci wedug
pici, wieku, wyksztacenia i miejsca zamieszkania, dziaowej i gaziowej struktury zatrudnienia.
Natomiast szczegln uwag naley zwrci na poziom i dynamik zatrudnienia, wielko i dynamik bezrobocia, stop bezrobocia, liczb wolnych miejsc pracy w przeliczeniu na liczb bezrobotnych oraz przecitny tygodniowy czas pracy. Dla analizy koniunkturalnej szczeglnie wane s dwa
ostatnie wskaniki. Dopiero stosunek wolnych miejsc pracy do liczby osb
poszukujcych zatrudnienia odzwierciedla w peni realn sytuacj na rynku
pracy. W wikszoci krajw tygodniowy czas pracy jest okrelony ustawowo, jednak zalenie od koniunktury ulega zmianom za spraw liczby godzin
nadliczbowych. W okresie oywienia rzeczywisty tygodniowy czas pracy ronie, poniewa przedsibiorcom, mimo zwykle wyszego wynagrodzenia za
dodatkowy czas pracy, bardziej opaca si wyduenie czasu pracy ni zatrudnianie nowych pracownikw. Odwrcenie tego mechanizmu ma miejsce
w fazie spadkowej, kiedy przede wszystkim nastpuje rezygnacja z godzin
nadliczbowych, a dopiero pniej dochodzi do spadku zatrudnienia. W analizie rynku pracy nie mona pomija rwnie zmian wydajnoci pracy, przy
czym ze wzgldw praktycznych jest ona ograniczona do przemysu przetwrczego.
Dotychczas omawiane czci analizy koniunktury koncentroway si na ilociowych moliwociach zbilansowania popytu i poday. Jednak oprcz realnych w gospodarce wystpuj dostosowania nominalne, przejawiajce si w ru20

chu cen. Celem analizy cen jest zawsze okrelenie ich roli w ustalaniu si rwnowagi wewntrznej oraz znalezienie odpowiedzi na pytanie czy gospodarka
nie wesza w obszar ostrych dostosowa inflacyjnych.
Dla okrelenia dynamiki gospodarki ^fundamentalne znaczenie-ma ksztatowanie si zyskw, ktre rzutuj na podejmowane przez przedsibiorcw decyzje produkcyjne i inwestycyjne. Zyski s czsto analizowane w powizaniu
z ksztatowaniem si kosztw produkcji, wrd ktrych podstawow kategori
s koszty placowe.
"
Opisywane autonomiczne zmiany moe korygowa polityka gospodarcza.
Przedmiotem uwagi staj si zatem posunicia wadzy, ktre wpywaj na warunki funkcjonowania podmiotw gospodarujcych. Naley si przy tym skoncentrowa wycznie na dziaaniach, ktre mog powodowa skutki krtkookresowe.

3. Przedmiot i rodzaje analiz rynkowych

/ K^

Badanie rynku to oparte na naukowych podstawach rozpoznanie struktury

i mechanizmw okrelonego rynku oraz ocena stanu i kierunkw ewolucji poszczeglnych jego elementw. Natomiast zgodnie z encyklopedyczn definicj
rynek w znaczeniu najbardziej dosownym oznacza miejsce spotka w celu dokonania transakcji kupna i sprzeday. Najczciej jednak rynek jest rozumiany jako zesp wszystkich kupujcych i sprzedajcych, ktrych decyzje, wzajemnie od siebie uzalenione, ksztatuj poda, popyt i ceny.
Przedstawiona definicja jest tak obszerna, e obejmuje rynki rnice si
pod wzgldem form organizacyjnych, zasigu geograficznego czy przedmiotowego. W tym miejscu trudno byoby nawet wymieni wszystkie formy organizacyjne rynku, poczynajc od najprostszej, jak jest wiejskie targowisko, na
ktrym bezporednio spotykaj si sprzedawcy i nabywcy wraz z dostarczanymi przez siebie towarami do wyrafinowanych form handlu elektronicznego.
Rynkiem jest rwnie bank, w ktrym ludno i przedsibiorstwa zacigaj
kredyty i gdzie skadane s depozyty.
Z punktu widzenia zasigu geograficznego mona mwi o rynku lokalnym
i krajowym (narodowym). Wychodzenie podmiotw poza granice wasnego
kraju doprowadzio do powstania rynku midzynarodowego. Rynki rwnie rni si pod wzgldem przedmiotu transakcji. Na tej podstawie wyodrbnia si
rynek dbr, usug, czynnikw produkcji, rynek pieniny czy kapitaowy. Obszarem dalszego zainteresowania bd wycznie rynki towarowe.
Z przedstawionej definicji wynika, e w ramach analizy rynku rozpoznaje si:
- struktur,
- mechanizmy,
- stan rynku.
21

Struktura rynku jest to zestaw cech charakterystycznych (elementw) okrelajcych w sposb w miar trway, tzn. niezmienny w krtkim i rednim okresie, warunki funkcjonowania okrelonego rynku. Jedn z wanych cech struk r _
turalnych rynku jest chociaby liczba podmiotw dziaajcych po stronie popytu
i poday. W kadym przypadku mona wyodrbni sytuacj polipolu, ktr
wyrnia wielo uczestnikw rynku, oligopolu, kiedy dziaa niewiele podmiotw oraz monopol, gdy rynek jest opanowany przez jednego sprzedawc (nabywc). Konfiguracje si po stronie popytu i poday przedstawia tabl. 1.
Tablica l
Formy rynku

^~~~~--~--_______^ Nabywcy
Sprzedawcy~~~~~~~---^^_^^ Wielu
polipol
Wielu
.Kilku
oligopol
Jeden
monopol

Kilku

Jeden

oligopson
monopson
oligopol obustronny monopol ograniczony
monopol ograniczony monopol obustronny

rdo: W. Wrzosek, Funkcjonowanie tynku, PWE, Warszawa 1998, s. 50.

W tabl. l wyodrbniono dziewi podstawowych struktur, co nie oznacza,

e nie moe ich by wicej. Na przykad mog by zrnicowane ukady oligopolistyczne, w zalenoci od tego ile podmiotw tworzy rynek i jakie s ich
udziay. Szczeglnym przypadkiem oligopolu jest duopol. Ponadto przy dominujcym udziale w rynku jednego sprzedawcy (nabywcy) pozostaa cz popytu (poday) moe by rozproszona midzy wieloma lub nielicznymi podmiotami. Kady z przedstawionych w tabl. l ukadw znajduje odpowiednik
w realnym wiecie. Na przykad rynek samochodw osobowych charakteryzu- >
je si oligopolem po stronie poday i rozproszeniem popytu. Natomiast rynek
niektrych surowcw rolnych, np. burakw cukrowych wyrnia si dekoncentracj poday i sytuacj zblion do monopolu po stronie popytu.
Formy rynku s z reguy trwae, co wynika z wystpowania barier wejcia
i wyjcia. Bariery wejcia mog mie charakter naturalny, kiedy np. jedno
przedsibiorstwo opanowao rdo wody mineralnej o unikatowym skadzie,
techniczny, gdy nie jest powszechnie dostpna wiedza o metodach wytwarzania oraz ekonomiczny, jeeli warunkiem podjcia produkcji jest poniesienie znacznych nakladw. Bariery wyjcia s najczciej natury ekonomicznej
i zwizane s przede wszystkim z ograniczon mobilnoci czynnikw produkcji.
Forma rynku okrela zachowanie podmiotw bdcych jego uczestnikami,
wpywa chociaby na sposb dostosowa, ktre mog mie charakter ilociowy lub cenowy. Dostosowania ilociowe dominuj na rynkach rozproszonych,
gdzie ceny s traktowane jako dane. Natomiast dostosowania cenowe dominuj w przypadku monopolu.

BIBLIOTEKA

Wyszej Szkoty g&ndlu i Prawa

im. Ryszarda azarskiego
02-662 Warszawa, ul. wieradowska 43
-l-

Oprcz tego uwzgldnienia wymagaj inne cechy podmiotw dziaajcych

na rynku, np. wielko, formy wasnoci (prywatne i_ publiczne). Cech strukturaln jest rwnie wystpowanie oraz skala waha koniunkturalnych i sezonowych.
W czci powiconej rozpoznaniu mechanizmw rynku poszukuje si odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki -wpywaj na popyt, poda i ceny. S to
wielkoci charakteryzujce kady rynek, jednak na kadym z nich zale od
innych" przyczyn. I tak popyt na dobra konsumpcyjne zaley przede wszystkim
od liczby nabywcw (ludnoci) oraz ksztatowania si dochodw indywidualnych. Z kolei popyt na dobra inwestycyjne bdzie zdeterminowany przez zyski przedsibiorstw.
Na poszczeglnych rynkach rni si rwnie mechanizmy cenowe. W przypadku konkurencji doskonaej cena jest dla sprzedawcy wielkoci dan.
Natomiast w monopolu dostawca jest cenotwrc. Najbardziej zoony jest
mechanizm ksztatowania si cen na rynku oligopolistycznym. W ekonomii
najlepiej zosta rozpracowany szczeglny przypadek oligopolu, jakim jest
duopol. Kade z przedsibiorstw dziaajcych na rynku moe funkcjonowa
niezalenie lub te moe ustali si wsppraca zmierzajca do maksymalizacji zysku.
Rynek poszczeglnych dbr, podobnie jak cala gospodarka, podlega fluktuacjbm, przecie wszystkim o podou koniunkturalnym. Dlatego jednym z celw analizy rynku jest okrelenie jego stanu w danym momencie. Sprowadza
si to przede wszystkim do znalezienia odpowiedzi na pytanie: czy w porwnaniu z przeszoci sytuacja rynkowa ulega poprawie czy wrcz przeciwnie,
pogorszya si? Oczywicie ocena bdzie zaleaa od tego czy jest dokonywana z perspektywy sprzedawcy, czy nabywcy. Pierwszy z nich przyjmie zadowoleniem wzrost popytu i cen, natomiast dla nabywcy jest podany spadek cen i wzrost produkcji.
Analiza struktury rynku, rozpoznanie jego mechanizmw oraz ocena stanu
jest najczciej podstaw wnioskowania o przyszych kierunkach ewolucji. Wszystkie te trzy elementy cznie pozwalaj na sporzdzenie prognozy. Bowiem przyszy stan rynku zaley od uwarunkowa strukturalnych, ksztatowania si zmiennych objaniajcych oraz sytuacji wyjciowej.
Analizy rynkw, mimo e wszystkie maj wiele cech wsplnych, mog by
klasyfikowane wedug rnych kryteriw, spord ktrych trzy maj znaczenie
podstawowe. Pierwsze z nich, horyzontu czasowego, odnosi si raczej do przewidywa, a nie analiz i pozwala na wyodrbnienie prognoz:
- krtkookresowych o horyzoncie od okoo l roku do najwyej 2 lat,
- redniookresowych okoo 5-cio letnich,
- dugookresowych ponad 10 lat.
Podane przedziay nie zostay przyjte arbitralnie, ale maj uzasadnienie
merytoryczne. W zalenoci bowiem od horyzontu zmieniaj si czynniki wy23 '

'

magajce uwzgldnienia w prognozie. W krtkim okresie mona zakada

niezmienno aparatu produkcyjnego. Tym samym sytuacja rynkowa jest okrelana przede wszystkim przez czynniki popytowe. W rednim okresie zmienia
si wielko mocy wytwrczych, z reguy przy danym poziomie techniki. Z kolei w dugim okresie w parze ze zdolnociami produkcyjnymi, zmienia si
technika wytwarzania.
Zaproponowane zasady podziau prognoz nie maj charakteru absolutnego, lecz wymagaj uwzgldnienia specyfiki badanego zjawiska, ktre charakteryzuj si zrnicowan zmiennoci w czasie. Niczym nadzwyczajnym nie
s kilku lub nawet kilkunastoprocentowe zmiany kursw akcji w cigu paru
godzin, natomiast przyrost liczby ludnoci o 3% w cigu roku jest uwaany
za znaczcy. Takie zrnicowanie stopnia zmiennoci rnych wielkoci znajduje przeoenie na horyzonty prognoz, co mona zawrze w nastpujcej regule: im wysza dynamika badanego procesu tym krtsze s horyzonty prognoz. Prawdziwe jest rwnie stwierdzenie odwrotne. Tak wic sporzdzane
s prognozy krtkookresowe rzdu godzin lub dni dla kursw akcji, natomiast nikt rozsdny nie przewiduje w takim przedziale procesw demograficznych.
Drugie kryterium, zasigu geograficznego (przestrzennego) pozwala na wyodrbnienie analiz i prognoz sporzdzanych dla:
- regionu,
- kraju,
- grupy krajw.
Podstawow jednostk analityczn jest kraj i odwoywanie si do jednostek
mniejszych lub wikszych powinno by zawsze uzasadnione merytorycznie.
Jest rzecz oczywist, e waciciel piekarni bdzie zainteresowany rynkiem
lokalnym, a nie narodowym. Badanie grupy krajw ma uzasadnienie w przypadku gospodarek poczonych silnymi wizami ekonomicznymi, geograficznymi czy kulturowymi. Szczeglnym przypadkiem jest analiza rynku wiatowego, za czym przemawia coraz dalej posunita internacjonalizacja procesw
gospodarowania.
W kocu analizy mog by dzielone ze wzgldu na zakres przedmiotowy,
Na tej podstawie wydziela si rynki:
- towaru,
- grupy towarowej,
- brany.
Najbardziej typowa jest analiza rynku jednego towaru. Jednak czsto, ze
wzgldu na zbliony charakter zaspokajanych potrzeb, podobiestwo procesu
produkcyjnego, specyficzne relacje istniejce midzy dobrami (komplementarno i substytucyjno) jest uzasadnione czenie towarw w wiksze grupy. Typowym przykadem s analizy i prognozy rynku surowcw energetycznych.
24

Przedstawione kryteria nie s rozczne. Prowadzi to do rnorodnoci

analiz i prognoz co nie oznacza, e nie mona zidentyfikowa najbardziej typowych ich przypadkw. S to nastpujce przekroje:
towar
- kraj
grupa towarw - kraj
\ towar
- grupa krajw
grupa towarw - grupa krajw.
Zwrcono w tym miejscu uwag na podstawowe kryteria klasyfikacji. Stosowane s rwnie podziay wedug zastosowanej metody, stopnia szczegowoci itd.

4. Schemat analizy rynku

Znacznie trudniej ni schemat analizy koniunktury jest zaproponowa oglny wzorzec badania rynku. Wynika to z faktu, e w tej oglnej i pojemnej definicji mieci si wiele kategorii bada. Oczywicie oglne podstawy s wsplne dla wszystkich analiz rynkowych, bez wzgldu na ich charakterystyk. Jednak
w celu nadania niniejszym rozwaaniom wikszych walorw praktycznych podane wydaje si skonkretyzowanie rodzaju analizy. Przede wszystkim rozwaona zostanie analiza sporzdzana dla potrzeb przedsibiorstwa (producenta lub sprzedawcy), ktre jest zainteresowane w ustanowieniu, utrzymaniu lub
zwikszeniu zbytu. Pod wzgldem zakresu przedmiotowego za podstawow jednostk analityczn uznano grup towarow. Wynika to przede wszystkim
z faktu, e niewiele jest towarw tak wyizolowanych Od innych, aeby mona
byo pomin istniejce powizania. W celu zachowania symetrii i powizania
z analizami koniunktury skoncentrowano si na badaniu rynku w perspektywie krtko- i redniookresowej.
Rozrnienie, ktre naley dodatkowo wprowadzi dotyczy charakteru rynku krajowego lub zagranicznego. Jeeli nawet mechanizmy rzdzce, zmianami na obydwu rynkach s jeeli nie identyczne to bardzo podobne, to badanie rynku zagranicznego musi by uzupenione dodatkowymi elementami, jak
chociaby obowizujce ca, przepisy zwizane z przekraczaniem granicy, warunki dopuszczenia do obrotu itp.
Punktem wyjcia analizy rynku powinna by oglna charakterystyka kraju
z uwzgldnieniem czynnikw naturalnych (pooenie geograficzne, topografia,
klimat itd.), demograficznych (liczba ludnoci, gsto zaludnienia, struktura
osadnicza, zawodowa, wedug pci i wieku, wyksztacenia) oraz ekonomicznych (PKB cakowity i w przeliczeniu na mieszkaca, struktura jego tworzenia i podziau). Nastpnie naley przej do oceny biecego stanu gospodarki, a wic sytuacji koniunkturalnej.
Kolejnym etapem jest charakterystyka strony podaowej gospodarki, ktra
25

jest przetworzeniem schematu stosowanego w analizie koniunktury. Pojawia

si jednak rwnie element nowy, jakim jest charakterystyka producentw.
Chodzi przede wszystkim o takie czynniki, jak liczba wytwrcw dziaajcych
na rynku, ich potencja ekonomiczny i jego zrnicowanie itp.
Dalej nastpuje przejcie do charakterystyki strony popytowej gospodarki.
Badane s takie elementy, jak liczba i charakter nabywcw, czynniki okrelajce popyt oraz jego ksztatowanie si w przeszoci. Ocenie podlega dynamika popytu, jego stabilno w czasie, podatno na dziaanie czynnikw zakcajcych. Uwzgldnienia wymagaj ceny jako wypadkowa zmian popytu i poday.
W celu skonkretyzowania rozwaa zostanie przedstawiony schemat analizy rynku tekstyliw odziey krajw Unii Europejskiej w 1998 r. Analiz otwiera omwienie, jak to si zwykle okrela, otoczenia" ekonomicznego. Mieci
si w tym ocena stanu gospodarki wiatowej oraz koniunktury w pastwach
UE. Ze wzgldu na specyfik okresu szczeglnie wiele uwagi powicono
skutkom kryzysu w Azji Poludniowo-Wschodniej dla przemysu tekstylnego
i odzieowego. rodowisko polityczne to przede wszystkim omwienie implikacji dla badanego rynku posuni z dziedziny polityki gospodarczej.
Rozdzia drugi dotyczy popytu na tekstylia i artykuy odzieowe. Punktem
wyjcia s trendy konsumpcji, zarwno w wyraeniu globalnym, jak i w podziale na grupy towarowe. W tej samej czci omwiono wydatki konsumpcyjne oraz zmiany obrotw w sieci handlu detalicznego. Na pozr wydawa
si moe, e konsumpcja, wydatki i sprzeda s pojciami tosamymi. W rzeczywistoci s to pojcia blisko-, ale nie rwnoznaczne. Zamiast o konsumpcji naleaoby raczej mwi o dostawachjest to bowiem wynik bilansu, produkcji, importu i eksportu. Wydatki w poszczeglnych krajach zale przede
wszystkim od liczby ludnoci. Dla funkcjonowania rynku nie bez znaczenia
jest struktura sprzeday detalicznej, z podziaem midzy innymi na sprzeda
wysykow, domy towarowe itd.
Po charakterystyce strony popytowej nastpuje przejcie do strony podaowej rynku. Przedmiotem analizy jest produkcja, zatrudnienie oraz inwestycje
i wykorzystanie zdolnoci produkcyjnych. W kadym przypadku przedstawiono kierunki zmian oraz struktur badanych wielkoci.
Czynnikiem bilansujcym popyt i poda jest handel zagraniczny, ktrego
dotyczy nastpna cz raportu. Omwiono kolejno handel tekstyliami i odzie (import i eksport), bilans handlowy, struktur towarow i geograficzn obrotw. Specyficznym dla rynku odzieowego zagadnieniem jest obrt uszlachetniajcy, ktry polega na wywozie tkanin za granic w celu konfekcjonowania.
W tego typu handlu wanym partnerem UE s kraje Europy rodkowowschodniej, w tym Polska.
Cao zasadniczej czci opracowania zamyka ocena konkurencyjnoci
przemysu tekstylnego i odzieowego UE. Oceny takiej dokonano na podstawie kursu walutowego, kosztw pacowych i materiaowych. Sporo uwagi
26

powicono kosztom oglnym, takim jak wydatki na energi i ochron rodowiska, amortyzacja, oprocentowanie kredytw, koszty zagospodarowania
odpadw itd. Istotnym miernikiem efektywnoci gospodarowania jest wydajno pracy, mierzona wartoci dodan na jednego zatrudnionego. Na podstawie przebadanych czynnikw wycignito wnioski o perspektywach konkurencyjnoci.
,
Oczywicie, przedstawiony schemat nie moe by traktowany jako obowizujcy zawsze i wszdzie wzorzec, jednak jest dobrym punktem odniesienia
przy rozwizywaniu konkretnych problemw.

5. Uwagi kocowe
Na zakoczenie naley rozway dwie jeszcze kwestie. Trzeba si zastanowi czemu maj suy analizy koniunktury i badania rynku. Oprcz celu poznawczego, ktry narzuca si w sposb naturalny, obydwa rodzaje bada
wspomagaj podejmowanie decyzji, tak na szczeblu mikroekonomicznym, jak
i na poziomie makroekonomicznym.
Rola fmaliz i prognoz wynika z wystpowania opnie:
- od zaistnienia zdarzenia do pozyskania informacji,
- od pozyskania informacji do-"jej przetworzenia,
- od przetworzenia informacji do podjcia decyzji,
- od podjcia decyzji do jej zrealizowania,
- od zrealizowania do ujawnienia si penych skutkw.
Poszczeglne opnienia s bardzo zrnicowane i zamykaj si w przedziale od kilku godzin (spekulacje giedowe) do kilku lat, w przypadku duych projektw inwestycyjnych. Istnienie opnie sprawia, e odnoszce si
do przyszoci decyzje podejmowane s na podstawie pochodzcych z przeszoci informacji. Zamkniciu owej luki czasowej oraz zmniejszeniu niepewnoci w dziaalnoci gospodarczej maj wanie suy budowane na podstawie analiz przeszoci prognozy.
Wyjanienia wymagaj rwnie wzajemne relacje zachodzce midzy analiz koniunktury i badaniem rynku. Obydwie te dziedziny bada wyodrbniy
si pod koniec XIX w. pod wpywem potrzeb ycia gospodarczego. Na okres
ten przypadao powstawanie i rozwj monopoli. Wielkie przedsibiorstwa
prowadz dugofalow polityk, znaczna jest rwnie skala ich dziaania. Z tego wynikao naturalne zapotrzebowanie na analizy tendencji rozwoju gospodarczego. Jednoczenie zapotrzebowanie i charakter odbiorcw sprawiy, e
silny akcent pada na analizy rynkw towarowych. Szybko uwiadomiono sobie jednak, e wikszo procesw zachodzcych na rynkach towarowych jest
gboko osadzona w zjawiskach koniunkturalnych. Od tego czasu analizy rynku nie istniej bez odwoa koniunkturalnych. O zintegrowanym podejciu do
27

obydwu obszarw bada decyduj wic wzgldy merytoryczne. Po pierwsze,

analiza koniunktury stwarza ukad odniesienia dla oceny stanu poszczeglnych rynkw towarowych. Ponadto wiele elementw analizy koniunktury i rynku jest wsplnych, a badanie rynku oznacza przeniesienie analizy z poziomu
makro- na mikroekonomiczny.

28

Rozdzia II

Procesy dynamiczne w gospodarce

Od strony formalnej w analizie koniunktury i badaniu rynku poczesne

miejsce zajmuje analiza zmian w czasie wielkoci ekonomicznych. Z tego wzgldu niezbdna jest systematyzacja i charakterystyka procesw dynamicznych
wystpujcych w gospodarce, a nastpnie zaproponowanie podstawowych metod ich analizy.

I. Klasyfikacja i charakterystyka procesw dynamicznych

Obserwacja kadej waciwie wielkoci ekonomicznej w przedziaach krtszych ni roczne, czyli miesicznych lub kwartalnych, wskazuje na du nieregularno zmian (rys. 1). Wynika to przede wszystkim z faktu, e poziom kadej wielkoci w danym momencie jest wypadkow rnych procesw
dynamicznych, na ktre skadaj si:
I. Tendencja rozwojowa (trend).
II. Wahania oscylacyjne:
1. Wahania koniunkturalne:
- cykle Wagemana,
- cykle Kondratiewa,
- cykle Kuznetsa,
- cykle Juglara,
- cykle Kitchina.
2. Cykle specjalne.
3. Wahania sezonowe.
4. Wahania krtkookresowe.
III. Wahania nieregularne:
1. Przypadkowe.
2. Katastroficzne.

29

Rysunek l
Hipotetyczne zmiany produkcji przemysowej

120-

10080-

6040
20-

rdto: Opracowanie wasne.

Tendencja rozwojowa to kierunek zmian, ktry ujawnia si w dugim, przynajmniej dziesicioletnim, okresie. Regu s trendy rosnce, co oznacza, e
w kolejnych okresach badana wielko przybiera coraz wysze wartoci. Jeeli stae s pierwsze przyrosty, wwczas trend jest liniowy. Stao drugich przyrostw oznacza konieczno wyrwnania szeregu przy pomocy paraboli stopnia drugiego. Jeeli natomiast stale s stopy wzrostu wwczas obraz rozwojowy
danego procesu przedstawia funkcja wykadnicza. Powszechno trendw wzrostowych nie oznacza, e w dugim okresie nigdy nie wystpuje spadek. Przykadem jest produkcja wgla kamiennego w Polsce od 1980 r. Szczeglnym
przypadkiem jest brak zmian w czasie, co graficznie odpowiada prostej rwnolegej do osi czasu.

Wahania oscylacyjne
Cech waha oscylacyjnych jest powrt po zakoczeniu penego cyklu do
stanu wyjciowego. Od strony formalnej oscylacje dzielimy na gasnce, wybuchowe i fluktuacje o staej amplitudzie (rys. 2). W pierwszym przypadku amplituda systematycznie maleje, a dochodzi do cakowitego zaniku waha (rys.
2a). Oscylacje wybuchowe (rys. 2b) charakteryzuj si cigym wzrostem amplitudy. Wikszo oscylacji w gospodarce charakteryzuje si mniej wicej sta amplitud (rys. 2c). Oscylacje gasnce doprowadziyby bowiem do wyrwnania przebiegu procesw gospodarczych, chyba e systematycznie pojawiaby
30

si czynnik destabilizujcy, a wybuchowe oznaczayby wczeniej lub pniej

cakowit destrukcj systemu ekonomicznego. Natomiast ze wzgldu na przyczyny powstawania, czas trwania czy zasig,wahania oscylacyjne dziel si na
cztery kategorie: koniunkturalne, specjalne, sezonowe, krtkookresowe.
Rysunek 2
Rodzaje waha oscylacyjnych

a) oscylacje gasnce

b) oscylacje wybuchowe

c) oscylacje o staej amplitudzie

rdto: Opracowanie wtasne.

31.

Wahania koniunkturalne
Wspln cech'wszystkich waha koniunkturalnych jest zasig makroekonomiczny, przy trudnym do jednoznacznego okrelenia czasie trwania i amplitudzie. Najduszymi z dotd zaobserwowanych waha koniunkturalnych s
cykle Wagemana, ktry na podstawie ksztatowania si stp procentowych zidentyfikowa fluktuacje o czasie trwania okoo 150 lat. Jednak w kategorii
dugich waha najbardziej znane s cykle Kondratiewa, zamykajce si w granicach 50 lat. Koncepcja Kondratiewa jest tyle interesujca, co kopotliwa.
Jej urok polega na tym, e jest atrakcyjnym narzdziem oswajania rzeczywistoci. Czowiek zawsze dy do przypisywania obserwowanym zmianom atwych do opisania schematw. Jednym z takich schematw s rnego rodzaju fluktuacje koniunkturalne (cykle Juglara, Kuznetsa, Kitchina i oczywicie
Kondratiewa). Cykle Kondratiewa s rwnie pomostem czcym procesy dugookresowe i koniunkturalne.
Natomiast kopoty z cyklami Kondratiewa polegaj na tym, e dotychczas
nie znaleziono odpowiedzi na wiele podstawowych pyta. Lista nie rozstrzygnitych kwestii obejmuje takie miedzy innymi zagadnienia, jak wtpliwoci
odnonie do samego faktu ich wystpowania, charakteru obserwowanych zmian,
ich zasigu w czasie i przestrzeni, przyczyn itd.
Wprawdzie koncepcja dugich cykli jest nierozerwalnie zwizana z nazwiskiem Kondratiewa, to jednak bynajmniej nie on by autorem pomysu. Jednym z jego poprzednikw by J. van Geldern, ktry w opublikowanym w 1913 r.
artykule wykaza istnienie cykli dugich, na podstawie pogbionych studiw
zmian produkcji, cen i handlu zagranicznego rnych gazi. W 1919 r. zupenie niezalenie swoje prace rozpocz N. D. Kondratiew. Jego zasugi doceni J. A. Schumpeter i wprowadzi do jzyka ekonomicznego pojcie cykli
Kondratiewa.
Poniewa badania Kondratiewa byy punktem wyjcia rozwoju teorii warto
je scharakteryzowa. Dane statystyczne wykorzystywane przez Kondratiewa
odnosiy si do Anglii, Francji, Stanw Zjednoczonych, Niemiec, a w nielicznych przypadkach do caej gospodarki wiatowej. Najduszy analizowany szereg czasowy obejmowa lata 1780-1920. za najkrtszy okres 1855-1915. Przedmiotem analizy byy takie wielkoci, jak: wskanik cen towarw, przychody
z obligacji pastwowych, roczna paca robotnikw rolnych, paca tygodniowa
zatrudnionych w przemyle wkienniczym, obroty handlu zagranicznego w przeliczeniu na mieszkaca, wydobycie wgla kamiennego i zuycie paliw mineralnych na mieszkaca, produkcja oowiu na mieszkaca, produkcja eliwa na
mieszkaca. Z powyszego wyliczenia nie wynika bynajmniej, e dla kadego
kraju byy badane wszystkie te wielkoci. Ogem Kondratiew przeledzi 25 szeregw czasowych. Baza danych zostaa pokrtce scharakteryzowana, poniewa
z jej niedostatkw wyrasta jeden z kierunkw krytyki teorii dugich fal.

32

Wykorzystywane dane zostay poddane nastpnie dosy elementarnym przeksztaceniom polegajcym na:
- wyznaczeniu trendu,
- obliczeniu odchyle wielkoci rzeczywistych od trendu,
- wyrwnaniu odchyle przy pomocy dziesicioletniej redniej ruchomej w celu wyeliminowania cykli Juglara.
Kondratiew wyodrbni 3 cykle o czasie trwania 50-60 lat, dzielce si w mniej
wicej rwnych czciach midzy faz wzrostow i spadkow. Poniewa periodyzacja Kondratiewa zakoczya si na 1920 r., jego sukcesorzy wyduyli badane szeregi czasowe (tabl. 2).
Tablica 2
Periodyzacja cykli Kondratiewa

Cykl
1

2
3
4

Faza wzrostowa
Pocztek
Koniec
1780-1790
1810-1817
1870-1875
1844-1855
1914-1920
1891-1896
1967-1974
1949-1952

Faza spadkowa
Pocztek
Koniec
1810-1817
1844-1851
1870-1875
1890-1896
1914-1920
1939-1948
-

rdo: E. Mandel, Long Wavcs ofCapitalist Development. A Manist Interpretation, Yerso, LondonNew York 1995, s. 127.

We wszystkich badanych szeregach czasowych Kondratiew stwierdzi wystpowanie dugich cykli, o znacznej, chocia nie penej synchronizacji. Jednoczenie zastrzega, e nie wszystkie wielkoci ekonomiczne podlegaj fluktuacjom dugookresowym.
Kondratiew nie tylko przeprowadzi analiz statystyczn, ale, wprawdzie
z du ostronoci, podj prb wyjanienia zidentyfikowanych zmian, wic je dosy jednoznacznie z postpem technicznym. Stwierdza bowiem, e na
okoo 20 lat przed rozpoczciem fazy wzrostowej obserwuje si oywienie w sferze wynalazczoci. Tu przed lub na pocztku fazy oywienia wynalazki te s
powszechnie stosowane w przemyle. Ponadto pocztek cyklu jest na og zbieny w czasie z rozszerzeniem sfery midzynarodowych stosunkw ekonomicznych. Ponadto w dwch cyklach wystpiy zasadnicze zmiany w wydobyciu
metali szlachetnych i obiegu pieninym. Kondratiew zauwaa rwnie, e
fazy wzrostowe s okresami wstrzsw spoecznych. Tak wic za przyczyny
dugich cykli Kondratiew uznaje:
- zmiany techniki produkcji,
- wojny i rewolucje,
- podbj nowych terytoriw,
- wahania wydobycia zota.
33

Mechanizm waha wie Kondratiew z tzw. rwnowag trzeciego rzdu

na rynku podstawowych dbr kapitaowych, do ktrych nale budynki, infrastruktura oraz kwalifikowana sia robocza, dostosowana do okrelonej techniki wytwarzania. W przewiadczeniu Kondratiewa odnowa podstawowych
dbr kapitaowych nie zachodzi pynnie, lecz skokowo pod wpywem postpu technicznego. Okres ycia dbr podstawowych wyznacza czas trwania dugiego cyklu.
Na pocztku oywienia koniunktury akumulacja kapitau osiga takie rozmiary, e moliwe staje si zyskowne inwestowanie w celu odnowienia podstawowych dbr kapitaowych i radykalnej przebudowy techniki. Oywienie
prowadzi do zaostrzenia walki o rynki zbytu i rda zaopatrzenia w surowce,
co sprzyja konfliktom wewntrznym i midzynarodowym. Jednak procesy inwestycyjne stopniowo sabn i tempo wzrostu wygasa. Zwiksza to intensywno poszukiwa bardziej efektywnych rozwiza technicznych, co stwarza przesanki dla kolejnego oywienia.
Koncepcja Kondratiewa przechodzia zmienne koleje. Znajdowaa si w centrum uwagi po Wielkim Kryzysie i nastpnie w latach 30.-40. XX w. Wyranie nawizuj do niej w swoich pracach J. A. Schumpeter, S. Kuznets, C. Clark,
W. C. Mitchel, A. Burns czy E. Wageman. Bezporednio w okresie powojennej odbudowy gospodarek zainteresowanie dugimi falami wyranie sabnie.
Renesans teorii nastpi na przeomie lat 60.--70. XX w., kiedy coraz wyraniejsze byy oznaki wygasania kolejnego boomu i wchodzenia gospodarki w faz obnionego dugookresowego tempa wzrostu.
Od momentu powstania teoria Kondratiewa staa si przedmiotem kontrowersji, a wiele z wysuwanych w trakcie dyskusji wtpliwoci i zastrzee nie doczekao si rozstrzygnicia. Jedno z podstawowych pyta dotyczy samego faktu wystpowania dugich fal. Obiekcje w tej materii byy zwizane przede
wszystkim z charakterem wykorzystywanych danych statystycznych. Akcentuje
si przede wszystkim krtko badanych szeregw czasowych. Dane analizowane przez Kondratiewa obejmoway od 1,5 do 2,5 cykla. Wspczenie wykorzystywane statystyki obejmuj okoo 3 penych cykli. Jest to wprawdzie postp,
jednak nie zawsze uznawany za wystarczajcy do bezdyskusyjnego zaakceptowania istnienia cykli Kondratiewa.
Drugim problemem jest zakres przedmiotowy danych wykorzystywanych
przez Kondratiewa. Jedynymi danymi sigajcymi dostatecznie daleko wstecz,
aby obj 2,5 cykla byy szeregi czasowe cen. Jeli natomiast chodzi o szeregi produkcji to okoo polowy danych nie wykazywao dugich cykli lub ujawnio co najwyej jeden dugi cykl. Taka sytuacja utrzymuje si rwnie obecnie
i istnienie dugich cykli najbardziej bezspornie zostao wykazane na przykadzie cen. Nie musi to wcale oznacza, e podobnym fluktuacjom podlegaj
rwnie inne wielkoci ekonomiczne. Dlatego wtpliwoci wywouje zaliczanie
cykli Kondratiewa do procesw koniunkturalnych.
34

Nawet uznanie wystpowania waha zaobserwowanych przez Kondratiewa

nie zwalnia od odpowiedzi na pytanie, czym s waciwie owe fluktuacje.
Cz ekonomistw generalnie neguje zasadno przypisywania atrybutu cyklicznoci wahaniom, by moe z wyjtkiem sezonowych, obserwowanym w gospodarce (por. rozdz. I). Ich zdaniem pojcie cyklicznoci implikuje regularno pod wzgldem zewntrznych form przejawiania si, przebiegu oraz przyczyn
powstawania, ktre z rzadka tylko mona przypisa procesom ekonomicznym.
Kondratiew broni terminu cykl dla okrelenia zaobserwowanych przez siebie
fluktuacji, uzasadniajc to wiksz ich regularnoci ni innych kategorii waha koniunkturalnych.
Ostatnia podejmowana w tym kontekcie sprawa ma nieco szerszy wymiar
i dotyczy reinterpretacji waha koniunkturalnych, jaka dokonaa si we wspczesnej ekonomii. Zgodnie z tradycyjnym podejciem produkcja bya traktowana jako stacjonarna wzgldem trendu. Oznaczao, to e po przejciowym
wzrocie/spadku pod wpywem jednookresowego wstrzsu nastpowa powrt
do stopy wzrostu wyznaczonej przez trend.
W przeciwiestwie do tego obecnie twierdzi si, e wikszo obserwowanych zmian PKB jest trwaa, w tym sensie, e produkcja po wstrzsie nie powraca do poprzedniego poziomu. Zatem w rezultacie procesu okrelonego jako
bdzenie losowe, to co wyglda jak fluktuacje produkcji wok gadkiego
trendu jest w rzeczywistoci fluktuacj samego trendu, spowodowan przez
trway wstrzs, ktry wyznacza now ciek wzrostu. Wydaje si, e spojrzenie z tej perspektywy na cykle Kondratiewa moe by szczeglnie none intelektualnie. Intuicja podpowiada bowiem, e bardziej prawdopodobna jest zmiana trendu w rytmie dugich fal Kondratiewa ni cykli o krtszym czasie trwania.
Reasumujc, mona uzna, e zaliczanie waha obserwowanych przez Kondratiewa do kategorii cyklicznych, a tym bardziej uznawanie ich za koniunkturalne nie jest do koca uprawnione. Najbardziej adekwatne do ich charakteru jest pojcie dugich fal. Jeeli wic dalej bdzie mowa o koniunkturalnych
cyklach Kondratowa, to bdzie to zawsze koncesja na rzecz tradycji i zawsze
naley pamita o umownoci takiej terminologii.
Otwarta jest rwnie sprawa zasigu geograficznego cykli Kondratiewa. Tradycyjnie badania Kondratiewa i jego sukcesorw ograniczay si do grupy pastw
najwyej rozwinitych. Dobr badanej zbiorowoci by podyktowany wzgldami merytorycznymi, ale po czci wynika rwnie z koniecznoci. Racj merytoryczn bya rola wymienionych-krajw w gospodarce wiatowej. Ponadto tylko dla nich byy dostpne odpowiednio dugie szeregi, w miar wiarygodnych,
danych. Konsekwencj jest prawie cakowita nieobecno w rozwaaniach na
temat cykli Kondratiewa krajw peryferyjnych. Wzmianki na ich temat, jeeli
nawet si pojawiaj to jedynie na marginesie gwnego nurtu analizy. Kondratiew dostrzega wycznie biern rol krajw spoza cisego centrum.
W ramach twrczego rozwinicia teorii Kondratiewa poszukiwano rwnie
35

odpowiedzi na pytanie, w jak odlegej przeszoci mona doszukiwa si pocztkw wystpowania dugich fal. Jak wskazywano wikszo rutynowych studiw sigaa do schyku XVIII w. Odwoanie si do bardziej odlegej przeszoci wymagao przezwycienia zupenie fundamentalnego problemu dostpnoci
odpowiednich danych. Nie jest to jednak problem jedyny, rialey bowiem rwnie ustali co naley waciwie mierzy w celu identyfikacji wystpowania dugich fal. Sprawa bya stosunkowo prosta w odniesieniu do okresw badanych
przez Kondratiewa i jego bezporednich sukcesorw. Ich analizy przypaday na
okres rewolucji przemysowej i narzucajce si mierniki byy zwizane z produkcj przemysow.
Rwnie oczywistych rozwiza nie ma dla okresw wczeniejszych, tym bardziej e na przestrzeni dziejw zmieniaa si ranga poszczeglnych dziedzin gospodarki. Rozwizaniem moe by koncepcja gospodarek i sektorw wiodcych.
Jej istot jest skoncentrowanie si na analizie fluktuacji gospodarczych wiodcych sektorw w gospodarkach dominujcych. W danym okresie wiodc jest
gospodarka, ktra jest rdem innowacji i nowych technologii. Z kolei za wiodce zostaj uznane sektory, ktre decyduj o dynamice gospodarki wiodcej.
Na przykad jednym ze wskanikw wiodcych w latach 1500-1540 by import
przypraw do Portugalii, a w okresie 1570-1710 batycki handel zboem. Metoda
ta pozwolia na zidentyfikowanie dugich fal w gospodarce europejskiej ju w latach 1500-1780. Doprowadzia rwnie do stwierdzenia, e dugie cykle nie s
tylko fluktuacjami cen.
Dotychczas wskazywano przede wszystkim na problemy techniczne zwizane
z cyklami Kondratiewa. Zjawisko to nie doczekao si jednak dotychczas rwnie zadowalajcej interpretacji teoretycznej. Trudno byoby nawet przedstawi
zadowalajc systematyzacj teorii, bowiem poszczeglni autorzy wskazuj na
wicej ni jedn przyczyn powstawania dugich fal. Niezalenie od przedstawionych wtpliwoci mona odwoa si do podziau na teorie egzogeniczne
i endogeniczne.
Zwolennicy teorii egzogenicznych nie tylko upatruj przyczyn powstania dugich fal w czynnikach zewntrznych, ale take traktuj je jako zjawiska odrbne w stosunku do innych rodzajw waha koniunkturalnych w gospodarce.
W tyra nurcie mieszcz si wyjanienia Wagemana, ktry uznaje dugie fale
za zjawisko ekonomiczno-demograficzne i nazywa je cyklami pokoleniowymi.
Jego zdaniem cechy nastpujcych po sobie generacji rni si zasadniczo.
Po pokoleniu energicznym i przedsibiorczym przychodzi generacja oszczdna, ostrona i powcigliwa.
Na inny aspekt zmiennoci pokole zwraca uwag S. von Ciriacy-Wantrup.
Uwaa, e wojowniczo cechuje co drugie pokolenie. Uraz psychiczny spowodowany wojn sprawia, i dopiero nastpna generacja ucieka si do wojen jako
metody rozwizywania problemw. Wojny, ich przygotowanie, przebieg i nastpstwa maj zasadnicze znaczenie dla rytmu ycia gospodarczego.
36

Modelski wie powstawanie dugich fal z walk o przywdztwo polityczne

w wiecie. Po okresie niekwestionowanej dominacji przewaga lidera zaczyna
by podwaana. Przeciwko kontestatorom jest tworzona, z reguy zwyciska,
koalicja z udziaem dotychczasowego przywdcy. Z grona zwycizcw wyania
si nastpnie nowy lider. Powstawanie i rozadowywanie napi zwizanych
z walk o dominacj w wiecie powoduje dugie fale.
Zwolennicy teorii endogenicznych prbuj w ramach zintegrowanej koncepcji zawrze przyczyny wszystkich typw waha koniunkturalnych. W tym
myleniu mieci si Schumpeter, ktry konsekwentnie wyjania falowanie koniunktury rnicymi si midzy sob innowacjami. Czas dojrzewania innowacji i absorpcja ich efektw s rne dla poszczeglnych innowacji, a ponadto
wielkie innowacje realizowane s etapami, a ich nastpstwa w strukturze gospodarczej ujawniaj si w duszym czasie.
Cykle Kondratiewa byy rwnie objaniane z odwoaniem si do czynnikw monetarnych, a cilej mniej lub bardziej wyrafinowanych wersji ilociowej teorii pienidza. Zgodnie z t teori szybszy wzrost masy pieninej w stosunku do produkcji wywouje wzrost cen, co z kolei pobudza produkcj.
Obserwacje empiryczne wskazyway, e w XIX w. i na pocztku XX w. wystpowaa niezbyt cisa zbieno midzy cyklami dugimi a zmianami zapasw zota porwnywanymi ze zmianami produkcji.
Znacznie ubosza jest literatura dotyczca cykli Kuznetsa. Sam autor stwierdza: Oprcz dugookresowych trendw jednokierunkowych przyspiesze i zwolnie w ksztatowaniu si stp wzrostu mog wystpowa ruchy wahadowe w gr i w d, rozcigajce si na okres duszy od cztero- do dziesicioletnich
okresw cyklw koniunkturalnych, ale na tyle krtkie, e mona zaobsprwowa ich powtarzanie si w ramach penych okresw objtych naszymi szeregami czasowymi. Dugie fale - rozcigajce si na 18 do 25 lat - w ksztatowaniu si stp wzrostu produktu, ludnoci i szeregu elementw skadowych
gospodarki zostay stwierdzone w licznych krajach". Swoje badania przeprowadzi Kuznets dla okresu od drugiej poowy XIX w. do wybuchu pierwszej
wojny wiatowej dla takich krajw, jak: Zjednoczone Krlestwo, Niemcy, Szwecja, Australia i Stany Zjednoczone.
Niezalenie od wystpowania rnego rodzaju waha koniunkturalnych uwaga w analizie koniunktury koncentruje si na cyklach Juglara
i Kitchina. Poniewa s one rwnie gwnym przedmiotem dalszych rozwaa, niniejsze uwagi maj jedynie charakter wprowadzajcy. Okres jednego
cyklu wynosi wedug Juglara 7-11 lat. Pniej cykl o tej dugoci przyjto
okrela rwnie mianem cyklu klasycznego lub gwnego. Problemem wyodrbniania cykli krtszych, o czasie trwania okoo 40 miesicy zajmowa si
Kitchin.
Zaobserwowanie waha koniunkturalnych o rnym czasie trwania zachca do ich powizania w jeden wsplny schemat. Proponowane s dwa rozwi37

zania. Jedno sprowadza si do stwierdzenia, e cykl dugi, na kanwie ktrego

przebiega cykl krtki, wpywa na proporcje faz cyklu krtkiego (rys. 3).
Rysunek 3
Przenikanie si rnego rodzaju waha koniunkturalnych
trend

cykle Kondratiewa
cykle Juglnra
- cykle Kitcliina

rdo: A. Jabloska, Stagnacja sekulama kapitalizmu, PWN, Warszawa 1988, s. 242.

Zwizek ten najbardziej lapidarnie odzwierciedla wywodzce si od Schumpfetera stwierdzenie, e kady cykl duszy jest trendem dla cyklu krtszego.
Zatem cykl Juglara przebiega na tle cyklu Kondratiewa, a sam z kolei jest
ukadem odniesienia dla cyklu Kitchina. W konsekwencji w cyklach Juglara,
przypadajcych na faz wzrostow cyklu Kondratiewa, mona oczekiwa przewagi okresw oywienia w stosunku do okresw spadku. Pogld taki zdaj si
potwierdza dane empiryczne (tabl. 3). Wyjtkiem od tych prawidowoci s
jedynie Niemcy w latach 1919-1940, co wyjania dziaanie czynnikw specyficznych.
Tablica 3

Wpyw cykli Kondratiewa na cykle krtsze

Faza cyklu Kondratiewa

Ekspansja
Zaamanie
Ekspansja
Zaamanie

1848-1873
1873-1895
1895-1913
1919-1940

Stosunek miesicy ekspansji do miesicy spadku

USA
Wielka Brytania
Niemcy
1,80
2,71
1,61
0,86
0,76
0,79
1,14
1,62
2,33
0,67
1,82
1,36

rdo: E. Mandcl, Long Waves of Capitalisl Devdopment. A Mamst Interpretation, Yerso, London - New York 1995.
38

Zatem stan produkcji w danym momencie zaley jednoczenie od fazy cyklu Kondratiewa, Juglara i Kitchina w ktrej znajduje si gospodarka. Oczywicie konfiguracje faz poszczeglnych cykli mog by bardzo rne. Poniewa omwienie wszystkich przypadkw nie jest moliwe odwoamy si jedynie
do pewnych przykadw, przy zaoeniu, e cykle dusze wpywaj na krtsze, natomiast oddziaywanie odwrotne jest sabsze. W cyklach Juglara, przypadajcych na faz spadkow cyklu Kondratiewa, skrceniu ulega faza oywienia za wydueniu faza spadkowa. Oywienie cyklu Kondratiewa sprzyja
wydueniu faz wzrostowych i skrceniu spadkowych cyklu Juglara. Podobne
rozumowanie mona przeprowadzi odnonie do przeplatania si cykli Juglara i Kitchina.
Ten oczywisty na pozr pogld koliduje ze spotykanymi rwnie w literaturze opiniami, e faza wznoszca cyklu duszego jest wynikiem przewagi lat
dobrej koniunktury nad latami spadku w cyklu krtszym i odwrotnie. W takim przypadku cykle dusze byyby powodowane fluktuacjami cech morfologicznych cykli krtszych. Pogld ten w nieco zmodyfikowanej postaci podziela rwnie Kitchin, stwierdzajc, e co drugi lub co trzeci krtki cykl zwraca
na siebie uwag wiksz amplitud i dlatego powstaje wraenie wystpowania
cykli duszych siedmio- lub dziesicioletnich.
Zoono interakcji midzy rnymi rodzajami waha koniunkturalnych
sprawia, e we wspczesnej makroekonomii rezygnuje si z prb interpretowania fluktuacji jako kombinacji deterministycznych cykli o rnej dugoci.
Natomiast przewaa zaczyna pogld, e gospodarka podlega rnego rodzaju zakceniom w mniej lub bardziej przypadkowych odstpach czasu. Jednak
w zakceniach tych najczciej identyfikuje si rytm 4-5-letni, co odpowiada
zdefiniowanym w rozdz. I wahaniom koniunkturalnym. Tego typu wahania s
zarazem gwnym przedmiotem dalszych rozwaa.

Cykle specjalne
Zasig cykli specjalnych, w odrnieniu od waha koniunkturalnych, ograniczony jest tylko do niektrych dziedzin gospodarki lub wrcz jedynie do
pewnych rodzajw produkcji, ktre zreszt daj cyklom odpowiednie nazwy.
Cykle specjalne takie jak cykle produkcji trzody chlewnej, cykl baweny czy
kawy najczciej wystpuj w produkcji rolnej. Schemat zmian przedstawiono
na przykadzie cyklu wiskiego.
W punkcie wyjcia istnieje rwnowaga na rynku trzody chlewnej i pasz. Nastpnie np. w wyniku nieurodzaju rwnowaga ta zostaje zakcona. Nieurodzaj
powoduje zmniejszenie poday pasz, co, przy danym popycie, prowadzi do wzrostu cen. Wzrost cen wywouje okrelone reakcje dostosowawcze. Dla producentw pasz jest to sygna do zwikszenia produkcji. Jednak dostosowanie nastpuje najwczeniej po upywie okresu rocznego, bo tyle mniej wicej trwa
39

f
cykl produkcyjny dla wikszoci upraw w Polsce. Natomiast wzrost cen pasz
zniechca hodowcw do produkcji trzody, co przekada si na zmniejszenie
pogowia. Jeeli zamiary obydwu stron powiod si, to w nastpnym okresie
zwikszona poda pasz napotka na mniejszy popyt, co prowadzi do spadku
cen. Stanie si to bodcem dla kolejnych dostosowa przebiegajcych wedug
schematu: spadek cen pasz, spadek ich produkcji, wzrost pogowia trzody
chlewnej, wzrost popytu na pasze i wzrost ich cen.
Jak wic wida jednorazowe zakcenie rwnowagi prowadzi do powtarzajcych si oscylacji. Tego typu schemat zmian szczeglnie czsto wystpuje na
rynku artykuw rolno-spoywczych ze wzgldu na specyficzne cechy produkcji. Po pierwsze, rolnictwo charakteryzuje si dugim cyklem produkcyjnym,
co oznacza midzy innymi, e dostosowania do warunkw rynkowych nie dokonuj w sposb cigy, lecz zachodz skokowo. Po drugie, producenci rolni
s najczciej rozproszeni i dlatego minimalne jest prawdopodobiestwo, aby
podejmowane przez nich decyzje zapewniy rwnowag rynkow.
Model opisanego cyklu specjalnego jest obciony pewnymi sabociami.
Pierwsz jest zaoenie o zdolnoci producentw do realizowania zamierze
produkcyjnych. Tymczasem, w wyniku rnego rodzaju zakce, wielkoci
planowane odchylaj si od rzeczywistych. Kolejne ograniczenie modelu wie si z zaoeniem, e producenci mog i chc zmienia plany produkcyjne,
mimo zwizanych z tym kosztw. Koszty uzyskania, przetwarzania i analizy informacji maj rwnie istotny wpyw na zachowania producentw.
Mechanizm powstawania cykli specjalnych dosy dobrze oddaj tzw. modele pajczynowe. Modele te pokazuj ksztatowanie si poday jako opnionej funkcji cen. W przypadku artykuw rolnych produkcja w danym roku (St)
jest funkcj ceny z roku poprzedniego (p,./), podczas gdy popyt zaley od cen
roku biecego. Zatem funkcja popytu ma posta:

za poday

Jeeli odpowiednie funkcje s liniami prostymi, to w punkcie P popyt jest

rwny poday (rys. 4). Jeli w wyniku zmiany warunkw rynkowych nastpi
przesunicie funkcji popytu z D do D', dojdzie do wzrostu cen do OM2 i produkcji w okresie nastpnym do ON/. Wysoce prawdopodobne jest, e nowa
produkcja przekroczy istniejcy popyt. Wwczas poda ONj bdzie moga by
sprzedana jedynie po cenie OM, co z kolei w nastpnym okresie skoni producentw do ograniczenia produkcji do ON?. Jak wic wida jednorazowe zakcenie rwnowagi prowadzi do powtarzajcych si oscylacji popytu, poday
i cen. Oscylacje owe mog przybiera charakter wybuchowy, kiedy w kolejnych okresach - tak jak to ma miejsce na rys. 4 - nastpuje coraz wiksze od40

chylenie od stanu rwnowagi, gasncy, gdy wielko odchyle stopniowo maleje oraz waha o staej amplitudzie, jeeli jednorazowe odchylenie utrzymuje si praktycznie w nieskoczono.
Rysunek 4
Model pajczynowy
D,S

M,

M,

Zrdto: Opracowanie wasne.

O charakterze oscylacji pod wpywem jednorazowego impulsu decyduje relacja midzy cenow elastycznoci popytu (erf) i poday (es). Wystpuj tutaj
trzy podstawowe przypadki:
1. eti > es - wystpuj gasnce oscylacje cen i produkcji,
2. e(i < es - oscylacje przybieraj charakter wybuchowy,
3. e,i = es - maj miejsce wahania o staej amplitudzie.
Wprawdzie cykle specjalne najczciej pojawiaj si w rolnictwie, to jednak
ich wystpowanie nie jest ograniczone wycznie do tego dziau gospodarki.
41

Przykadem moe by cykl budowlany. Termin ten jest uywany w dwojakim

znaczeniu. Pierwsze, pomijane obecnie, odnosi si do specjalnych form przejawiania si w budownictwie makroekonomicznego cyklu koniunkturalnego.
Drugie, dotyczy specjalnych kategorii waha wystpujcych w budownictwie,
ktre zwizane s nazwiskiem wspomnianego ju Kuznetsa. Kuznets powiza cykle budowlane, o czasie trwania 15-20 lat, z okresow, masow odnow
budynkw mieszkalnych i niektrych elementw majtku produkcyjnego.

Wahania sezonowe
Specyficzne miejsce wrd oscylacji zajmuj wahania sezonowe. Ich wyrnikiem jest przede wszystkim dua regularno. Przejawia si ona w jednoznacznie okrelonym i staym, wynoszcym jeden rok, czasie trwania penego
cyklu. Oznacza to zarazem, e wahania sezonowe ujawniaj si jedynie w danych statystycznych dla okresw krtszych ni rok a wic miesicznych i kwartalnych.' Ponadto wahania sezonowe charakteryzuj si rwnie w miar sta, czciej w wyraeniu wzgldnym ni absolutnym, amplitud.
Zjawisko sezonowoci jest zwizane z istnieniem pr roku, a wic z obrotem rocznym ziemi dookoa soca. W naszych warunkach klimatycznych
wpywa to na poda artykuw rolnych, popyt na surowce energetyczne itd.
Drugim rdem waha sezonowych s istniejce w danym spoeczestwie
tradycje i zwyczaje. To wanie tumaczy zwikszone zakupy w okresie wit
Boego Narodzenia. Rwnie liczba przypadajcych w danym miesicu lub
kwartale dni roboczych jest rdem waha sezonowych.
Wahania sezonowe ze szczegln sil ujawniaj si w pewnych tylko dziaach gospodarki, jednak ich zwizek z innymi dziedzinami sprawia, e wahaniom sezonowym, podobnie jak koniunkturalnym, przypisuje si charakter
makroekonomiczny. Dlatego wanie wahania sezonowe ze wzgldu na wiksz czstotliwo traktowane s jako swoiste poletko dowiadczalne do analizy waha koniunkturalnych.
Ostatni kategori waha oscylacyjnych s wahania krtkookresowe, o czasie trwania krtszym ni jeden miesic. Przykadem tego typu waha mog
by dobowe zmiany przewozw w sieci komunikacji miejskiej, tygodniowe oscylacje zakupw w sieci handlu detalicznego itp. Istnienie tego typu waha jest
wprawdzie niekwestionowane, to jednak, z nielicznymi wyjtkami, nie s one
przedmiotem ewidencji statystycznej i obszarem zainteresowania analizy koniunktury i badania rynku.

Wahania nieregularne
Najtrudniejsze do zdefiniowania s wahania nieregularne. Najczciej okrela si je jako zmiany ktrych nie mona przypisa dziaaniu trendu, czynni42

kw sezonowych i koniunkturalnych. S wic traktowane jako skadnik resztowy. Ich zasadnicz cech jest nieprzewidywalno.
Wahania nieregularne mona podzieli na dwa typy:
- wahania (zdarzenia) katastrofalne spowodowane przez pewne zdarzenia
historyczne, takie jak wojny, klski ywioowe, epidemie;
- wahania przypadkowe, bdce wynikiem dziaania duej liczby stosunkowo
sabych przyczyn ubocznych.
Tylko pierwszy typ waha nieregularnych wywiera znaczcy wpyw na przebieg badanych zjawisk, bowiem z definicji wypadkowa oddziaywania waha
przypadkowych wynosi zero. Dla waha katastrofalnych mona jednoznacznie
okreli jedynie moment wystpienia, natomiast znacznie trudniej jest oceni
si, kierunek i okres przejawiania si skutkw.
Rysunek 5
Stao bezwzgldnych (a) i wzgldnych (b) waha oscylacyjnych

rdto: Opracowanie wasne.

Wpyw wszystkich wymienionych czynnikw skada si na kocowy poziom

danego zjawiska wedug formuy addytywnej lub multiplikatywnej (rys. 5). Pierwsza formua

oznacza, e warto wyrazu szeregu czasowego w danym momencie (Y,) jest

sum trendu (T1,) oraz skadnika cyklicznego (C,), sezonowego (S,) i nieregularnego (/,). W przypadku formuy multiplikatywnej
43

y11 T t c*-T <\^t Tt

l

jedynie skadnik trendu jest wyraony w takich samych jednostkach, jak wyrazy szeregu pierwotnego, natomiast pozostae skadowe maj posta uamkw. Warto rwna jednoci oznacza brak wpywu danego czynnika, za wiksza lub mniejsza odpowiednio ujemne lub dodatnie oddziaywanie.
W przypadku modelu multiplikatywnego, po wyeliminowaniu sezonowoci,
skadnik cykliczny mona wyrazi jako
100,
T,
za sezonowo, przy zaoeniu braku zakce nieregularnych przybiera posta
100.
Zasadnicza rnica midzy dwoma przedstawionymi modelami sprowadza
si do tego, e w pierwszym przypadku zakada si stay w wyraeniu absolutnym, wpyw poszczeglnych czynnikw, w drugim za jest on stay, w wyraeniu wzgldnym. Trudno przesdzi, ktry model jest bardziej przydatny, jednak dominujce w procesach ekonomicznych wahania o staej amplitudzie
wskazuj na przewag faktycznie czciej stosowanej formuy multiplikatywnej.

2. Dekompozycja szeregw czasowych

Opisane dotychczas zalenoci s podstaw procedury okrelanej jako dekompozycja szeregw czasowych. Jej istota sprowadza si do prby okrelenia wpywu poszczeglnych procesw na badan wielko. Zasadno dekompozycji szeregw czasowych jest podyktowana wzgldami praktycznymi.
Wspomniano ju uprzednio, e celem analizy koniunktury i badania rynku
jest wspieranie podejmowania decyzji podmiotw gospodarujcych. Z tego
punktu widzenia wany jest poziom badanej wielkoci, ale nie jest rwnie
obojtne co o nim zadecydowao. Przedsibiorc musi cieszy wzrost sprzeday w grudniu, ale powinien wiedzie, jakie s jego przyczyny. Czy naley go
przypisa normalnej w okresie Boego Narodzenia i Nowego Roku euforii zakupw, szczeglnie sprzyjajcym warunkom klimatycznym, poprawie sytuacji
makroekonomicznej, czy te jest to skutek dugookresowego trendu wzrostu.
Kada z tych przyczyn wymaga innego typu dostosowa od braku reakcji poczwszy, a na podjciu inwestycji skoczywszy.
Na dekompozycj szeregw czasowych mona patrze z dwojakiej perspektywy. Z jednej strony chodzi o identyfikacj wpywu szczeglnie interesujce44

go lub wanego czynnika. Przykadem niech bdzie obliczenie wspczynnikw sezonowoci. Z drugiej za strony dekompozycj mona traktowa jako
eliminowanie wszystkich czynnikw, ktre z perspektywy prowadzonych bada s uznawane za zakcenia. W rozwaaniach na temat cyklu koniunkturalnego takimi niepodanymi wpywami s wahania nieregularne, sezonowe
oraz, w niektrych przypadkach, trend.
W celu dekompozycji szeregw czasowych wykorzystywane s rnorodne
wyspecjalizowane techniki statystyczne, ktre trudno byoby w tym miejscu
szczegowo omawia. Dlatego zwrcono jedynie uwag na pewne problemy
zwizane z ich stosowaniem, akcentujc szczeglnie silnie kwestie merytoryczne, a nie techniczne.

Eliminacja waha nieregularnych

Najbardziej kopotliwe jest eliminowanie waha nieregularnych, zwaszcza
katastroficznych. Cech waha przypadkowych jest bowiem, jak wskazywano,
wzajemne znoszenie si oddziaywa pozytywnych i negatywnych, a wic w rezultacie nie wpywaj one na przebieg badanego zjawiska.
Cakowicie odmiennie wyglda sprawa w odniesieniu do waha katastroficznych. W peni precyzyjnie mona jedynie okreli miejsce i moment ich
wystpienia, natomiast ocena siy i rozcigoci w czasie ich oddziaywania
moe by jedynie przedmiotem szacunkw. Wiadomo kiedy i w jakim miejscu
miao miejsce np. trzsienie ziemi. Wiadomo rwnie, e spowoduje to spadek produkcji na terenach bezporednio dotknitych klsk. Jednoczenie zostan uruchomione mechanizmy kompensacyjne, polegajce chociaby na odbudowie zniszcze. Sumaryczny wpyw na przebieg badanych procesw bdzie
wypadkow oddziaywa dodatnich i ujemnych. Ponadto nie mona okreli
jak dugo bd one wystpoway. Reasumujc przedstawione argumenty trzeba stwierdzi, e wobec waha katastroficznych analityk jest w duym stopniu
bezradny.

Wyodrbnienie waha sezonowych

Sprawa jest znacznie mniej skomplikowana w przypadku waha sezonowych.
Decyduj o tym dwie ich wskazywane ju uprzednio cechy, a mianowicie jednoznacznie okrelony czas trwania oraz, co ju mniej wane, stosunkowo stal
amplituda czy to w wyraeniu absolutnym, czy wzgldnym.
Stay i jednoznacznie okrelony czas trwania waha sezonowych pozwala
na zastosowanie w celu ich wyeliminowania metody redniej ruchomej. Jej
istot jest obliczanie redniej arytmetycznej kolejnych wyrazw szeregu czasowego. W pierwszym etapie rednia jest obliczana dla n" pocztkowych wyrazw, a nastpnie pierwszy wyraz jest pomijany, a obliczany szereg uzupenia45

ny o wyraz n + 1. Liczba wyrazw, dla ktrych jest obliczana rednia musi by

rwna czasowi trwania cyklu lub jego wielokrotnoci. W przypadku eliminowania waha sezonowych rednia ruchoma jest wyznaczana dla 4 obserwacji
kwartalnych lub 12 obserwacji miesicznych albo odpowiednich ich wielokrotnoci.
Wartoci obliczonych w ten sposb rednich ruchomych informuj, jaka
byaby badana wielko, gdyby nie podlegaa ona wpywowi czynnikw sezonowych. Ich mankament polega jednak na tym, e nie maj bezporednich
odpowiednikw w szeregu wyjciowym, co oznacza, e nie pokrywaj si z okresami kalendarzowymi (miesicami lub kwartaami). I tak pierwsza czterookresowa rednia ruchoma wyznaczona dla okresw kwartalnych, zgodnie z definicj, przypada na poow badanego okresu, czyli przeom drugiego i trzeciego
kwartau. W celu uniknicia tej niedogodnoci jest stosowany zabieg tzw. centrowania, ktry polega na wyznaczaniu redniej arytmetycznej dla kadej pary pierwotnie wyznaczonych rednich. W ten sposb jest osigana zgodno
szeregu wygadzonego (szeregu z poprawk sezonow) z wyjciowym cigiem
danych statystycznych.
Konfrontacja szeregu wygadzonego i wyjciowego pozwala na okrelenie
wpywu czynnikw sezonowych na przebieg badanego zjawiska. Wpyw czynnikw sezonowych moe by okrelony w postaci absolutnej

gdzie:
x - wartoci szeregu wyjciowego,
~xn - wartoci szeregu wygadzonego

lub wzgldnej
x

jeeli mona oczekiwa, e czynniki sezonowe powoduj w przyblieniu stale

odchylenia procentowe. Absolutne wskaniki sezonowoci wiksze od zera
(mniejsze od zera) oznaczaj, e w danym okresie czynniki sezonowe przyczyniay si do wzrostu (spadku) badanej wielkoci. Suma bezwzgldnych wskanikw sezonowoci dla danego roku zawsze wynosi zero. Z kolei o wpywie
dodatnim (ujemnym) wiadcz wiksze (mniejsze) od jednoci wzgldne wskaniki sezonowoci. Ich suma dla danego roku wynosi 4 lub 12, odpowiednio
dla kwartaw lub miesicy.
Eliminowanie waha sezonowych metod redniej ruchomej oraz obliczanie odpowiednich wskanikw na przykadzie hipotetycznych danych przedstawiono w tabl. 4. Jednak niezalenie od podkrelanej wielokrotnie regularnoci waha sezonowych rnice bd relacje midzy wielkociami pierwotnymi
i wygadzonymi wykazuj zmienno, chociaby w wyniku dziaania rnych
46

czynnikw specyficznych. wiadczy o tym chociaby porwnanie wzgldnych

wskanikw sezonowoci dla trzecich kwartaw (tabl. 4).
Tablica 4
Eliminowanie waha sezonowych i obliczanie wskanikw sezonowoci

metod redniej ruchomej

Rok
Szereg
i
wyjciowy
kwarta
42
1998 III
IV
67
86
1999 I
II
95
54
III
IV
107
11.8
2000 I
II
125
58
III
IV
124
134
2001 I
II
127

Sumy
4-kwartalne

rednia
ruchoma

72,5

75,5
85,5
93,5
101,0
102,0
106,3
110,3
110,8

290
302

342
374
404'
408
425
441
443

rednia
scentro-

wana

Bezwzgldny Wzgldny
wskanik
wskanik
sezonowoci sezonowoci

74,0
80,5
89,5
97,3
101,5
104,2
108,3
110,6

12,0
14,5
-35,5
9,7
16,5
20,8
-50,3
13,4
.

1,16
1,18

0,60
1,09
1,16
1,20
0,54
1,12

rdo: Opracowanie wasne.

Dlatego bezpieczniej jest oblicza wskaniki sezonowoci w postaci redniej

arytmetycznej dla jednoimiennych kwartaw lub miesicy w poszczeglnych
latach, a wic
x

l ~~ n

lub
x ,= _

>

nM

Wykorzystanie urednionych wskanikw sezonowoci pozwala na uniknicie

mudnej procedury wyznaczania redniej ruchomej przy nanoszeniu poprawki
sezonowej.
Metoda redniej ruchomej nie jest oczywicie jedynym sposobem eliminowania wpywu czynnikw sezonowych. Jedn z innych technik jest metoda waonych rednich ruchomych. Oprcz mechanicznych stosowane s metody
analityczne, w ktrych wyodrbnianie elementu sezonowego nastpuje za pomoc okrelonych funkcji matematycznych.
47

Specyficznym, czsto stosowanym rwnie w polskiej praktyce statystycznej, sposobem eliminowania waha sezonowych jest porwnywanie zmian
midzy jednoimiennymi okresami (miesicami lub kwartaami) w kolejno nastpujcych po sobie latach. Postpowanie takie jest oparte na zaoeniu, e
wpyw czynnika sezonowego w jednoimiennych okresach jest taki sam, a zatem istniejce midzy nimi rnice wynikaj wycznie z dziaania trendu (lub
dodatkowo cyklu).

Trend i cykl
Skadnikami szeregu czasowego po wyeliminowaniu waha sezonowych s
trend i cykl. Zatem kolejnym etapem dekompozycji szeregw czasowych jest
wyznaczenie trendu. Rnica (relacja) midzy wielkociami rzeczywistymi i\eo-

retycznymi wynikajcymi z trendu jest traktowana jako skadnik cykliczny.

Istnieje kilka podstawowych metod wyznaczania trendu z szeregw czasowych. Nale do nich:
- metoda graficzna okrelana rwnie jako metoda na oko",
- metoda redniej ruchomej,
- metoda analityczna.
Punktem wyjcia metody na oko jest stwierdzenie, e skadow trendu jest
krzywa, ktr badacz cyklu koniunkturalnego i wzrostu moe narysowa na
podstawie wykresu szeregu czasowego". Polega ona na odrcznym wykreleniu linii, ktra najlepiej odpowiada oglnemu kierunkowi zmian i jest najbliej pooona wzgldem wszystkich punktw szeregu czasowego. Nastpnie na
podstawie wykresu wyznacza si rwnanie nakrelonej krzywej, co pozwala na
wyznaczenie skadnika trendu i cyklu.
Zalet metody na oko" jest jej niewtpliwa prostota, natomiast rwnie
bezdyskusyjn wad znaczna arbitralno. Jest bowiem prawie pewne, e badacze postawieni przed zadaniem wykrelenia trendu na podstawie takiego
samego szeregu czasowego zrealizuj je w odmienny sposb. W konsekwencji otrzymamy rwnie diametralnie odmienne obrazy trendu i cyklu.
Istot metody redniej ruchomej zaprezentowano przy okazji omawiania
eliminacji waha sezonowych, dlatego w tym miejscu przedstawiono jej specyfik w zastosowaniu do wyznaczania trendu. Pierwszym i podstawowym problemem jest okrelenie liczby okresw, dla ktrych powinna by wyznaczona
rednia ruchoma. Przede wszystkim jest ona obliczana dla nieparzystej liczby
okresw, co pozwala na uniknicie komplikacji zwizanych z centrowaniem.
Warunkiem wyeliminowania cykli z szeregw czasowych jest znajomo
czasu ich trwania. Tymczasem czas trwania waha koniunkturalnych nie jest
jednoznacznie okrelony. Wprawdzie najczciej wynosi okoo 5 lat, to jednak
indywidualne wielkoci dosy znacznie odbiegaj od przecitnej. Teoretycznie
mona byoby zastosowa rozwizanie polegajce na obliczaniu redniej o dlu48

goci odpowiadajcej maksymalnej zaobserwowanej dugoci cyklu, czyli w praktyce okoo 10-12 lat. Jednak sposb taki jest obciony zasadnicz wad.
Mianowicie wyznaczanie redniej ruchomej pociga za sob zawsze utrat informacji, tym wiksz im dla duszego okresu jest obliczana. Na przykad dla
redniej piciookresowej nie mona wyznaczy wielkoci wyrwnanych dla
dwch pierwszych i dwch ostatnich lat badanego szeregu czasowego. Ubytek
informacji na pocztku okresu mona z reguy bez specjalnych trudnoci uzupeni. Znacznie bardziej kopotliwa jest jej utrata dla lat kocowych. Z tych
wzgldw rednia ruchoma jest obliczana z reguy dla 5 lat, co daje dosy due szans na wyeliminowanie najbardziej typowych waha koniunkturalnych
i zarazem nie pociga za sob nadmiernej straty informacji.
Na podkrelenie zasuguj dwie cechy metody redniej ruchomej. Nie wymaga ona okrelenia z gry postaci funkcji trendu. Wynikajce z tego tytuu
korzyci stan si istotne w kontekcie dalszych rozwaa. Mankamentem metody jest natomiast to, e nie pozwala ona w sposb bezporedni na wyznaczenie rwnania trendu. Utrudnia to obliczenie skadnika cyklicznego oraz nie
pozwala na ewentualn ekstrapolacj.
Wyznaczanie trendu metod analityczn przebiega w dwch etapach. W pierwszej fazie wybiera si funkcj trendu najbardziej odpowiedni dla danego szeregu empirycznego. W drugim etapie, przy pomocy jednej z metod statystyczLnych wyznacza si parametry wybranej funkcji trendu. Poniewa drugie
agadnienie ma wymiar przede wszystkim formalny, skoncentrowano si na
pierwszej kwestii.
Problemu wyboru funkcji trendu nie mona rozstrzygn wycznie na podJstawie formalnej analizy matematycznej. Wprawdzie istniej techniki statystyczIne, ktre pozwalaj na ocen dopasowania funkcji trendu do danych wyjciotwych, jednak w tym przypadku ich przydatno jest ograniczona. Zawsze bowiem
mona osign idealny stopie dopasowania, znajdujc wielomian stopnia
n" przechodzcy przez wszystkie zadane punkty. Wwczas oszacowana funkcja bdzie odzwierciedlaa nie tylko trend, ale rwnie wszystkie inne rodzaje zmian, w tym wahania koniunkturalne. W przypadku wyznaczania trendu
trzeba zawsze zaakceptowa dopasowanie odbiegajce od ideau. Pozostawia
to znaczn swobod przy doborze funkcji trendu. Tylko analiza prawidowoci rozwojowych stanowi wskazwk do wyboru najbardziej odpowiedniej
krzywej.
Jeli natomiast zapadnie decyzja odnonie do postaci analitycznej funkcji
trendu dostpne techniki, takie jak chociaby metoda najmniejszych kwadratw, pozwalaj na oszacowanie parametrw funkcji najlepiej dopasowanej do
danych. Jest to zasadnicza rnica w porwnaniu z metod graficzn. W przypadku metody na oko" dowolnie dobierano funkcj trendu, jak i okrelano
jej przebieg. Natomiast w metodzie analitycznej arbitralnos zostaa ograniczona do wyboru postaci funkcji trendu.
49

Rysunek 6

Wpyw metody wyznaczania trendu na cykl

odchylenia od trendu liniowego

_____ odchylenia od hiperboli

_._._.- odchylenia od trendu wykadniczego
3-okresowa rednia ruchoma
5-okresowa rednia ruchoma

-11

rdo: Opracowanie wtasne.

50

Tablica
Wpyw metody wyodrbniania trendu na obraz waha koniunkturalnych
Trend liniowy
Okres

Dane
Wielkoci Odchylerzeczywiste teoretycz- nia od
ne
trendu

Wielkoci
teoretyczne

rednia ruchoma

Trend wykadniczy

Hiperbola
Odchylenia od

trendu

3-okresowa
5-okresowa
Wielkoci Odchyleteoretycz- nia od
Dane
OdchyleDane
Odchyletrendu
ne
wyrwnane
nie
wyrwnane
nie

1
2

940

919

21

870

70

926

14

945

940

/ o

971

952

19

1019

968

986

991

1009

1020

-11

1027

1 053

-26

1063

1 087

-24

7
4
-3
-11
_7

1 100

1 120

1 152

1 154

-20
_2

1 184

1 187

-3

1234

1 221

13

1280

1 254

26

1069
1094
1 109
1 119
1 126
1 131
1 135
1 139
1 141

3
1

964

992

955
984
1015
1046
1079
1 112
1 147
1 183
1 220
1 157

16

3,
4
5
6
7
8
9
10
11

-48
-77
-85
-82
-56
-26
21
49
95
139

rdto: Opracowanie wasne.

-6

1009

-19

1033

-16
-12
5
1
14
12

1063
1 105
1 145
1 190
1233
1276

0
-6
0
5
7
-6
1
4

988
1012
1038
1 070
1 105
1 147
1 190
1233
1276

5
7

-6
1
4

Z przedstawionych uwag wynika, e wszystkie metody wyznaczania trendu

z szeregw czasowych obcione s wikszymi lub mniejszymi mankamentami. Przyczyn niedostatkw jest specyfika waha koniunkturalnych, ktre charakteryzuj si nieregularnoci amplitudy i czasu trwania. Ponadto przyczyny lece u podoa waha koniunkturalnych i zmian dugookresowych s
podobne.
W zalenoci od zastosowanej metody zasadniczo bdzie si rwnie rni obraz trendu i cyklu. Ilustruj to obliczenia przedstawione w tabl. 5, gdzie
dla tego samego szeregu czasowego zastosowano rne metody wyodrbniania trendu. Graficznie przedstawiono natomiast cykl pojmowany jako odchylenia absolutne od trendu (rys. 6).

52

Rozdzia III

Mierzenie i opis cyklu koniunkturalnego

Rozdzia niniejszy dotyczy czterech powizanych zagadnie, ktrymi s:

- mierniki aktywnoci gospodarczej,
- metody wyodrbniania waha koniunkturalnych,

- zewntrzny obraz cyklu koniunkturalnego,

- ilociowa charakterystyka cyklu.
Ich przenikanie si jest na tyle silne, e niejednokrotnie trudno wskaza,
do ktrej grupy naley przypisa konkretn kwesti. S jednak wakie argu-

menty przemawiajce za przyjtym ukadem. Analiza kadego procesu ekonomicznego wymaga zaproponowania, odwoujcego si do sposobu jego zde-

finiowania, sposobu mierzenia. Std te punktem wyjcia jest charakterystyka

miernikw aktywnoci gospodarczej. Dopiero na tej podstawie przy uyciu

jednej z przyjtych metod mona pokusi si o wyodrbnienie waha koniunkturalnych. Od zastosowanej metody zaley zewntrzny obraz cyklu ko-

niunkturalnego. Pozwala to z kolei na przeprowadzenie jego ilociowej charakterystyki.

1. Mierniki aktywnoci gospodarczej

Definicje waha koniunkturalnych nie pozwalaj na jednoznaczne okrelenie sposobu mierzenia tego fenomenu. Wynika z nich jedynie, e naley uwzgld-

ni zmiany najwaniejszych wielkoci ekonomicznych. Na podstawie tego oglnego stwierdzenia mona zaproponowa nastpujce mierniki aktywnoci
gospodarczej:
1. Mierniki produkcji:

- produkt krajowy brutto,

- produkt potencjalny,

- produkcja przemysowa,
- proste mierniki reprezentacyjne.
2. Mierniki wykorzystania czynnikw produkcji:
- stopa bezrobocia,
- wykorzystanie zdolnoci produkcyjnych.

53

,
r

3. Mierniki cen:
- deflator PKB,
- wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych,
- wskanik cen producentw.

4. Wskaniki rynku pieninego:

- poda pienidza,
- stopa procentowa.
5. Wskaniki zbiorcze:
- wskanik dyfuzji,
\
- wskanik zbiorczy o znormalizowanej amplitudzie.
/
Wszystkie wielkoci powinny by ewidencjonowane w przedziaach miesicznych lub kwartalnych. Dane roczne prowadz bowiem do zatarcia zmian krtkookresowych. Charakter wykorzystywanych danych sprawia, e przede wszystkim musz zosta wyeliminowane wahania sezonowe. Ponadto wszystkie dane
wartociowe musz by wyraone w cenach staych.
Ciekaw form s dane kwartalne (miesiczne) w skali rocznej. S to pewne hipotetyczne wielkoci, mwice, jaka byaby warto miernika, gdyby
zmiany w cigu roku zachodziy z tak sam intensywnoci, jak w okrelonym kwartale (miesicu). Walorem takiego podejcia jest bezporednia porwnywalno danych kwartalnych (miesicznych) i rocznych. Zabieg taki pozwala rwnie na wyeliminowanie rnic wynikajcych z niejednakowej liczby
dni roboczych w poszczeglnych miesicach i kwartaach.
Mierniki produkcji
Produkt krajowy brutto jest powszechnie traktowany jako miernik najbardziej syntetyczny. S trzy sposoby jego obliczania. Zgodnie z pierwszym, PKB
jest sum poniesionych w danym okresie (miesicu, kwartale, roku) wydatkw
na zakup dbr i usug kocowych w cenach rynkowych, staych lub biecych,

ktre zawieraj podatki porednie. Kocowy charakter dbr i usug oznacza,

e w danym okresie nie s one przetwarzane w danej gospodarce.
Gwnymi elementami popytu finalnego, tworzcymi PKB, s konsumpcja indywidualna, inwestycje prywatne brutto, wydatki pastwa oraz eksport
netto. Udzia poszczeglnych skadnikw rni si zalenie od kraju i okresu jednak dominujcym komponentem PKB jest konsumpcja indywidualna. W jej ramach wyodrbnia si zakupy dbr nietrwaych i trwaych oraz
usug.
Udzia inwestycji jest wprawdzie mniejszy ni konsumpcji, niemniej jednak
wywieraj one istotny wpyw na dynamik gospodarki. Inwestycje podobnie
jak konsumpcja nie s agregatem jednorodnym. Ich gwnymi skadnikami s
inwestycje prywatne brutto w kapitale trwaym oraz przyrosty zapasw. Specyficzn rol odgrywaj zmiany zapasw, ktre s czynnikiem bilansujcym
54

popyt z poda. Relacje midzy skadnikami popytu finalnego w Stanach

Zjednoczonych przedstawiono w tabl. 6.
Tablica 6
Struktura rozdysponowania PKB w USA w 1999 r. w cenach biecych i staych
z 1996 r. (mld USD i %)

Ceny biece
mld USD
%
6 257,3
Prywatne wydatki konsumpcyjne
67,6
Dobra trwae
758,6
8,2
19,9
Dobra nietrwae
1 843,1
Usugi
3 655,6
39,5
Wyszczeglnienie

Prywatne inwestycje krajowe

brutto
Inwestycje brutto w kapitale
trwaym
Zmiany zapasw

Eksport netto dbr i usug

Eksport
Import
Rzdowe wydatki

konsumpcyjne i inwestycyjne
Budet federalny
Budety stanowe i lokalne
Produkt krajowy brutto

Ceny stae
mld USD
%
5 983,6

67,6

815,7
1 776,1
3 400,1

9,2
20,0
38,4

1 622,7

17,5

1 637,7

18,5

1 578,0
44,6
-253,9
998,3
1 252,2

17,0
0,5
-2,7
10,8
13,5

1 590,5
-323,0
1 042,3
1 365,4

18,0
0,5
-3,6
11,8
15,4

1 630,1
570,6
1 059,4
9 256,1

17,6
6,2
11,4
100,0

1 534,1
540,8
993,1
8 848,2

17,3
6,1
11,2
100,0

42,2

rdo: Statislical Abslmct of ihe United Stae, Hoover's Business Press, 2000.

Na PKB mona rwnie patrze od strony dochodw, poniewa kada jednostka wydana na zakup dbr i usug kocowych generuje dochody sprzedawcw. Podstawowymi kategoriami dochodw s pace, czynsze, odsetki netto,
zyski, renty, amortyzacja oraz podatki porednie. Wyjanienia wymaga wprowadzenie dwch ostatnich pozycji. Amortyzacja jest uwzgldniana ze wzgldu
na prowadzenie caego rachunku w kategoriach brutto. Podatki porednie s
wprawdzie gromadzone przez przedsibiorstwa, ale transferowane do budetu pastwa.
PKB jest rwnie miar produkcji. Wwczas jest on zdefiniowany jako warto pienina w cenach rynkowych wszystkich kocowych dbr spoycia i usug,
cznie z wartoci wszystkich nowych dbr kapitaowych wyprodukowanych
w danym okresie. Zatem PKB moe by traktowany jako strumie popytu,
poday lub dochodw. Oczywicie kada metoda prowadzi do identycznych
rezultatw.
55

PKB bez wzgldu na sposb liczenia jest punktem wyjcia do wyznaczania piciu innych kategorii dochodw (tabl. 7). PKB, po uwzgldnieniu przepyww midzynarodowych, zwizanych z wynagrodzeniem czynnikw produkcji, tworzy produkt narodowy brutto (PNB). Odjcie od tej kategorii
amortyzacji pozwala na wyznaczenie produktu narodowego netto (PNN).
PNN pomniejszony o podatki porednie i powikszony o subsydia to dochd
narodowy, interpretowany jako suma wynagrodze czynnikw produkcji.
Uwzgldnione w tabl. 7 korekty pozwalaj na wyznaczenie dochodw indywidualnych po pomniejszeniu o podatki, tworzcych dochody rozporzdzalne ludnoci.
Tablica 7
Relacje midzy produktem krajowym brutto i innymi kategoriami dochodu
narodowego w USA w 1999 r. w mld USD w cenach biecych

Wyszczeglnienie
Produkt krajowy brutto
plus: wpywy z tytutu wynagrodze czynnikw produkcji
minus: wypaty z tytuu wynagrodze czynnikw produkcji
= Produkt narodowy brutto

minus: amortyzacja
= Produkt narodowy netto
minus: podatki porednie od przedsibiorstw i zobowizania
niepodatkowe
plus: subsydia
= Dochd narodowy
minus: zyski przedsibiorstw
odsetki netto
wpaty na ubezpieczenia spoeczne
plus: dochody kapitaowe ludnoci
dywidendy
transfery rzdowe dla ludnoci
transfery przedsibiorstw dla ludnoci
= Dochody indywidualne
minus: podatki od dochodw indywidualnych i patnoci
niepodatkowe
= Dochody rozporzdzalne
Minus: wydatki indywidualne
= Oszczdnoci indywidualne
rdto: Slalistical Abstract of Ihe United States, Hoover's Business Press, 2000.

56

Warto
9 256,1

302,3
322,3
9 236,2
l 135,8
8 100,4
716,3
26,5
7 496,3
892,7
467,5
658,2
931,3
364,3
988,6
29,6
7 791,8
l 152,1
6 639,7
6 483,3
156,3

Produkt potencjalny, w odrnieniu od PKB oraz wielkoci pochodnych,

nie jest przedmiotem bezporedniej ewidencji statystycznej i jest okrelany na
podstawie szacunkw, dla ktrych punktem wyjcia jest rzeczywista wielko
produkcji lub wykorzystanie czynnikw produkcji. W pierwszej grupie najbardziej znana jest, opracowana przez Wharton School of Finance and Commerce Uniwersytetu w Pensylwanii, metoda trendu po wierzchokach, ktra to nazwa dobrze oddaje jej istot. Przyjmuje si, e w punktach szczytowych szeregu
empirycznego produkcja rzeczywista jest rwna potencjalnej, natomiast midzy wierzchokami ma miejsce rwnomierny przyrost produktu potencjalnego.
W drugiej grupie metod wyodrbnia si dwa rozwizania. W pierwszym
produkt potencjalny szacowany jest na podstawie nakadw jednego z podstawowych czynnikw produkcji (pracy lub kapitau). W tej kategorii mieci si
procedura zaproponowana przez A. Okuna. Przyj on, e pene zatrudnienie, przy ktrym nie pojawia si jeszcze nadmierna inflacja, odpowiada 4%
stopie bezrobocia. Przy kadej wyszej stopie bezrobocia produkt potencjalny
jest wikszy od rzeczywistego. Na podstawie analizy empirycznej Okun stwierdzi}, e kady wzrost bezrobocia o jeden punkt ponad wyznaczon norm
sprawia, i odchylenie produktu rzeczywistego od potencjalnego ronie o trzy
punkty. Relacja 3: l, znana jako prawo Okuna, pozwala na stosunkowo proste wyznaczenie produktu potencjalnego na podstawie stopy bezrobocia.
Drugie rozwizanie polega na wykorzystaniu funkcji produkcji, najczciej
w formie zaproponowanej przez C. W. Cobba i P. H. Douglasa, czyli

gdzie:

Y - produkcja,
e - podstawa logarytmu naturalnego,
K - nakady kapitau,
L - nakady pracy,
t - czas,
a, a, /S - wspczynniki rwnania.

Po wyznaczeniu, na podstawie danych z przeszoci, parametrw funkcji

w celu obliczenia produktu potencjalnego w miejsce zmiennych objaniajcych podstawia si dostpne hipotetycznie zasoby pracy i kapitau. Oszacowane wielkoci produktu potencjalnego przydatne s do okrelenia stopnia wykorzystania czynnikw wytwrczych w gospodarce, ktry jest relacj produktu
rzeczywistego do potencjalnego.
Produkcji przemysowa jest konkurencyjn w stosunku do PKB i wielkoci
z nim zwizanych miar aktywnoci gospodarczej. Midzy tymi dwiema wielj kociami wystpuj zasadnicze rnice pod wzgldem zakresu przedmiotoweo. Produkcja przemysowa, w odrnieniu od PKB, nie obejmuje takich dzie57

dzin, jak rolnictwo, budownictwo i sektor usug. Jest to poczytywane zarwno

za wad, jak i zalet. Do plusw zalicza si pominicie dziedzin stosunkowo
nietypowych. Rolnictwo w wikszym stopniu ni od czynnikw koniunkturalnych zaley od incydentalnych zakce. Istnieje rwnie, wspomniana ju
uprzednio, hipoteza zakadajca istnienie specyficznego cyklu w budownictwie. Natomiast najwicej problemw, ze wzgldu na niejednorodno, jest/
zwizanych z sektorem usug (por. rozdz. I). Skoncentrowanie si na produkcji przemysowej ma pozwoli na uchwycenie procesw koniunkturalnych w czystej postaci.
Mona wskaza rwnie na dodatkowe zalety produkcji przemysowej jako
miernika aktywnoci gospodarczej. Naley do nich wysoka podatno dziaalnoci przemysowej na wahania koniunktury, wys.oki udzia wyrobw przemysowych w handlu zagranicznym oraz decydujca rola dziaalnoci przemysowej w okrelaniu istotnych w analizie koniunktury, inwestycji zarwno od strony
popytowej, jak i podaowej.
Wydaje si jednak, e zalety te musz ustpi wobec faktu, e produkcja
przemysowa w gospodarkach wspczesnych krajw rozwinitych stanowi czsto mniej ni 30% PKB. Trudno wic w analizie koniunktury, ktra ma z definicji charakter makroekonomiczny, w imi specyficznie pojmowanej czystoci
podejcia, skupia si tylko na czci, i to bynajmniej nie zawsze najwaniejszej, produkcji spoecznej.
Wskanik produkcji przemysowej odgrywa natomiast nieocenion rol we
wszystkich tych przypadkach, kiedy uomne s statystyki PKB. Jest to midzy
innymi sytuacja Polski, dla ktrej informacje o produkcji przemysowej dostpne
s w przedziaach miesicznych z poprawk sezonow. Natomiast kwartalne
statystyki PKB maj jedynie charakter obcionych duym bdem szacunkw.
Ponadto dla wikszoci krajw dane o produkcji przemysowej, w formie
przydatnej dla analizy koniunktury, dostpne s dla duszych okresw. Nie
bez znaczenia jest rwnie fakt, e dane o produkcji przemysowej s dostpne wczeniej ni informacje o PKB. Tak wic wprawdzie wzgldy merytoryczne przemawiaj za wykorzystaniem jako podstawowej miary produkcji PKB
i wielkoci pochodnych to z przyczyn technicznych niezbdne moe by posugiwanie si wskanikiem produkcji przemysowej.
Proste wskaniki reprezentacyjne s specyficznymi miernikami produkcji.
S to wielkoci na tyle wane dla ukadu gospodarczego, e charakteryzuj
wprawdzie bezporednio jeden tylko obszar dziaalnoci, to jednak podlegaj
wpywowi wszelkich powaniejszych zmian w jej caoksztacie. Tradycyjnie do
tej kategorii byy zaliczane takie wielkoci jak produkcja elaza oraz stali,
energii elektrycznej czy wydobycie wgla kamiennego. Wszystkie tego typu
mierniki maj nieocenione znaczenie we wszelkiego rodzaju analizach historycznych, sigajcych do okresw, kiedy stosunkowo sabo bya rozwinita sprawozdawczo statystyczna. W biecych analizach koniunktury wskaniki re-

58

prezentacyjne peni jedynie rol wspomagajc, zwaszcza jeeli informacja

o nich jest dostpna wczeniej ni o innych wielkociach.

Mierniki wykorzystania czynnikw produkcji

O stanie gospodarki wiadczy nie tylko bieca produkcja, lecz rwnie
stopie wykorzystania zasobw, wany dla oceny perspektyw. Najwaniejszym zasobem produkcyjnym jest praca, a jej koszty stanowi okoo 75% dochodu narodowego. Miar stopnia wykorzystania pracy jest stopa bezrobocia, rnie definiowana i obliczana w poszczeglnych krajach. Najbardziej
oglnie okrela si stop bezrobocia jako stosunek liczby bezrobotnych do
liczby cywilnej ludnoci aktywnej zawodowo, co oznacza w przypadku Polski
pominicie osb odbywajcych czynn sub wojskow oraz pracownikw jednostek budetowych resortw obrony narodowej i spraw wewntrznych.
Rwnie wany jest stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego. Jest to zarazem miara obciona najwikszym marginesem bdu. Stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego nie jest bezporednio ewidencjonowany. Std te
wielko ta jest dostpna na drodze bada ankietowych lub szacunkw, ktrych podstaw s midzy innymi wskazane rnice miedzy produkcj rzeczywist i potencjaln.

Mierniki cen
Znaczenie wskanikw cen jest podwjne. Po pierwsze, su one urealnianiu wielkoci nominalnych, takich przede wszystkim jak PKB, konsumpcja czy
inwestycje. Zabieg znany jako deflowanie pozwala na ocen procesw realnie
zachodzcych w gospodarce. Po drugie, nasilenie ruchu cen jest jednym z samoistnych kryteriw oceny stanu gospodarki. Przyspieszenie inflacji oznacza
bowiem powstawanie napi, jest przejawem nierwnowagi wewntrznej.
Podstawowym wskanikiem cen jest deflator PKB, odzwierciedlajcy zmiany cen wszystkich dbr i usug wchodzcych w skad PKB. Oprcz tego powszechnie jest obliczany wskanik cen towarw i usug konsumpcyjnych oraz
wskanik cen producentw. Zgodnie z polsk praktyk statystyczn pierwszy
i nich uzyskuje si na podstawie obserwacji cen wytypowanych towarw i usug
konsumpcyjnych (od 1500 do 1800 w rnych latach) notowanych w 308 rejonach na terenie caego kraju. Jako system wag przyjto w 1990 r. struktur
sprzeday towarw i usug dla ogu ludnoci z roku poprzedniego, a od 1995 r.
wydatkw (bez spoycia naturalnego) na zakup towarw i usug.
Znacznie bardziej zoone jest obliczanie wskanikw cen produkcji sprzedanej przemysu w Polsce. Nie obejmuj one podatku VAT i akcyzy, ale zawieraj dotacje przedmiotowe. Badanie obejmuje 3,6 ty. podmiotw, w ktrych
liczba pracujcych przekracza 9 osb. Oczywicie zasady rachunku stosowane

59

w innych krajach mog w licznych szczegach rni si od przedstawionych.

Wskazuje to na konieczno, w kadym przypadku dokonywania porwna
midzynarodowych, odwoania si do szczegowego opisu stosowanych sposobw liczenia.
Obok wymienionych, podstawowych wskanikw cen, w analizach stosowane
s take bardziej szczegowe miary, takie jak wskanik cen towarw importowanych i eksportowanych, nakadw inwestycyjnych, skupu produktw rolnych itd.

Wskaniki rynku pieninego

Wskaniki rynku pieninego s uwzgldniane z powodu ich roli w okrelaniu produkcji, cen i wykorzystania zasobw. Podstawowymi wskanikami rynku pieninego jest poda pienidza oraz wysoko stopy procentowej. Do poday pienidza zalicza si zwykle nalenoci podmiotw niebankowych od systemu
bankowego i tylko te, ktre peni funkcj rodka patniczego. Jednak nawet
przyjmujc za punkt wyjcia podane okrelenie istnieje kilka alternatywnych
miar poday pienidza. Istniejce midzy nimi zalenoci mona przedstawi
nastpujco:
Gotwka w obiegu (bez gotwki w kasach bankw) + wkady na danie krajowych podmiotw niebankowych (bez depozytw jednostek budetowych w banku centralnym) - agregat pieniny M/
+ depozyty terminowe krajowych podmiotw niebankowych z terminem wymagalnoci do 4 lat
agregat pieniny M2
+ wkady oszczdnociowe krajowych podmiotw niebankowych z okrelonym przez prawo okresem wypowiedzenia
= agregat pieniny M3.
Procent jest to z kolei cena czasowego uyczenia kapitau (pienidza) zwykle w formie poyczki. Stopy procentowe banku centralnego to ustalona przez
bank stopa redyskonta i stopa oprocentowania kredytu lombardowego, po jakich banki komercyjne poyczaj pienidze na krtkie okresy z banku centralnego. Pozostae stopy procentowe ksztatuj si pod wpywem popytu i poday.

Wskaniki zbiorcze
Omwione dotychczas mierniki poziomu aktywnoci gospodarczej charakteryzuj zawsze jeden tylko aspekt stanu koniunktury. Tworzy to swoisty dyskomfort polegajcy na tym, e jedno zjawisko - w tym przypadku cykl koniunkturalny - jest oceniane przy pomocy zestawu wskanikw, ktre musz
by jednoczenie analizowane i oceniane. Czciowym rozwizaniem tego
problemu jest wykorzystanie wskanikw zbiorczych. Ich istot jest sprowadzenie do jednej liczby kilku miernikw aktywnoci gospodarczej, przy czym
60

zadanie to jest odmiennie rozwizywane w przypadku wskanika dyfuzji i indeksu zbiorczego o znormalizowanej amplitudzie.
Wskanik dyfuzji jest to stosunek liczby wskanikw wykazujcych ten sam
kierunek zmian do cakowitej ich liczby. Moe to by zatem zarwno udzia
wskanikw rosncych, jak i malejcych. Wprawdzie obydwa rozwizania s
dopuszczalne, to jednak czciej stosowane jest pierwsze z nich, poniewa pozwala na zgodn z potocznym odczuciem interpretacj wskanika dyfuzji, kiedy wzrost jest kojarzony pozytywnie, a spadek negatywnie.
Procedura wyznaczania wskanika dyfuzji jest nastpujca:
- dobr zestawu miernikw, ktre charakteryzuj stan gospodarki,
- okrelenie, ile spord badanych wielkoci w danym okresie wykazao wzrost,
- obliczenie wskanika dyfuzji.
Jego warto jest zawarta w przedziale od O do l, a jeli - jak to si najczciej dzieje - zostanie wyraony w procentach to przedzia ten wynosi od
0% do 100%. Od strony formalnej wskanik dyfuzji informuje, jak powszechny by okrelony kierunek zmian. Jeeli np. 6 spord 10 dobranych wielkoci roso, to wskanik dyfuzji wynosi 0,6 (60%). Gdyby w okresie poprzednim
wielko ta wynosia 0,4, to zmiana informuje o wikszym rozpowszechnieniu
tendencji wzrostowych.
Zasadniczym problemem merytorycznym w budowie wskanika dyfuzji jest
dobr tworzcych go wielkoci. Mona si przy tym odwoywa do teorii cyklu koniunkturalnego lub dowiadcze badacza. Jednak w adnym przypadku
nie uzyska si jednoznacznych wskaza, raz ze wzgldu na wielo interpretacji rde cyklicznoci, dwa ze wzgldvi na subiektywizm indywidualnych opinii.
Wskanik dyfuzji zosta wprawdzie pomylany jako narzdzie analizy koniunktury, to jednak jest przydatny wszdzie tam, gdzie przedmiotem zainteresowania jest powszechno okrelonego kierunku zmian. Indeksy dyfuzji s
konstruowane dla rnych procesw ekonomicznych bd te przedstawiaj
rne cechy tego samego procesu. Na przykad dla kierownictwa placwki
handlowej wana jest nie tylko wiedza o kierunkach zmian sprzeday, ale
rwnie o tym czy i w jakim stopniu obejmuj one wszystkie asortymenty.
Przy obliczaniu wskanika dyfuzji mog pojawi si dwie komplikacje. Pierwsza z nich ma miejsce, gdy dana wielko w porwnywanych okresach bya
stabilna. Wwczas obserwacja taka przybiera warto 0,5. Druga trudno powstaje, gdy wzrost wielkoci jest traktowany, jak to ma miejsce w przypadku
stopy bezrobocia, jako zjawisko negatywne. W takich sytuacjach zmienia si
znak przypisywany danej obserwacji.
Oprcz podstawowej zalety, sprowadzajcej si do wszechstronnego spojrzenia na przebieg procesw gospodarczych, wskanik dyfuzji nie jest pozbawiony wad. Po pierwsze, wszystkim skadnikom jest przypisywana taka sama
waga. Mona sdzi, e dla oceny stanu gospodarki waniejszy jest PKB ni
konsumpcja. Jednak przeoenie tej intuicji na konkretne wartoci liczbowe
61

nie bardzo jest moliwe. Po drugie, brany jest pod uwag wycznie kierunek
zmian, a nie ich nasilenie. Z punktu widzenia wartoci wskanika jest wic/
bez znaczenia czy badana wielko wzronie o 1% czy o 5%.
Wskanik zbiorczy o znormalizowanej amplitudzie jest udoskonalon wersj wskanika dyfuzji, ktra uwzgldnia nasilenie zmian. Obliczenie indeksu
zbiorczego o znormalizowanej amplitudzie przebiega w kilku etapach (tabl.
8). Przede wszystkim na podstawie szeregu wyjciowego oblicza si stop
wzrostu wedug zmodyfikowanej formuy:

t - xt./

100%

Korzyci z takiego rozwizania najatwiej dostrzec na przykadzie szeregu

statystycznego, w ktrym przemiennie wystpuj tylko dwie wielkoci, np. 30,
40, 30, 40 itd. Obliczane w tradycyjny sposb stopy wzrostu wynios kolejno
+25%, -33% itd. Porwnanie szeregu wyjciowego i stp wzrostu wskazuje na
pojawienie si asymetrii polegajcej na tym, e takim samym zmianom absolutnym odpowiadaj rne zmiany procentowe, w zalenoci od tego czy ma
miejsce wzrost, czy te spadek o 10 jednostek. Ponadto przecitna zmiana
procentowa wskazuje na istnienie trendu, ktry faktycznie nie wystpuje. Zastosowanie skorygowanej formuy obliczania stopy wzrostu pozwala na uniknicie tego typu deformacji, bowiem wyniesie ona 14%, przyjmujc przemiennie znak dodatni i ujemny.
Nastpnie szeregi skorygowanych stp wzrostu poddawane s standaryzacji (normalizacji). Celem standaryzacji jest sprowadzenie do porwnywalnoci, najczciej poprzez podzielenie przez redni arytmetyczn. Standaryzacja jest rwnie niezbdna w przypadku stp wzrostu, bowiem poszczeglne
wielkoci charakteryzuj si rn zmiennoci. Wzrost kursw akcji o 10%
nie jest niczym nadzwyczajnym, natomiast analogiczny przyrost PKB jest
wyjtkowy. W celu normalizacji dla poszczeglnych szeregw wyznacza si
redni arytmetyczn wartoci bezwzgldnych stp wzrostu i dzieli przez
ni wszystkie wyrazy szeregu wyjciowego, tym razem ju z uwzgldnieniem
znaku.
Ostatnim krokiem jest obliczenie redniej arytmetycznej znormalizowanych stp wzrostu. Otrzymana wielko jest wanie wskanikiem zbiorczym
o znormalizowanej amplitudzie. W odrnieniu od wskanika dyfuzji indeks
zbiorczy o znormalizowanej amplitudzie przybiera wartoci dodatnie i ujemne, przy czym nie mona okreli przedziau, w ktrym s one zawarte. Wskanik zbiorczy o znormalizowanej amplitudzie uwzgldnia wprawdzie skal
zmian, ale nadal nie rnicuje wag przypisywanych poszczeglnym skadnikom.

62

3 N <r,

o 5

3 B" ^OQ

O j-3 C

"O

CT

-<V CD

Tablica 8
Przykad oblicze indeksu zbiorczego o znormalizowanej amplitudzie

Roki
miesic
1998 XII
1999 I
II
III
IV

V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII

o\
u>

2|x|
|x|

Dane wyjciowe
Produkcja
Wydobycie
wgla
przemysowa
w Polscea
kamiennego
w Polsce1'
124,0
10060
123,1
9405
122,1
9 634
10901
129,1
9277
129,1
131,4
8 911
131,0
9 095
133,4
8 907
135,3
8895
9205
137,0
9075
139,8
141,4
8825
146,0
9485
-

Skorygowana stopa wzrostu

Produkcja
przemysowa

rdto: Obliczenia wtasne na podstawie danych GUS.

Produkcja
przemysowa

Wydobycie
wgla

Indeks zbiorczy
o znormalizowanej
amplitudzie

-0,36
-0,40
+2,78
0,0
+0,88
-0,15
+0,91
+0,71
+0,62
-f 1,01
+0,57
+ 1,60
9,99
0,83

-3,36
+ 1,20
+6,17
-8,05
-2,01
+ 1,02
-1,04
-0,07
+ 1,71
-0,71
-1,40
+3,60
30,34
2,53

-0,43
-0,48
+3,34
0,0
+ 1,06
-0,18
+ 1,09
+0,85
+0,74
+ 1,21
+0,68
+ 1,92
-

-1,33
+0,47
+2,44
-3,18
-0,79
+0,40
-0,41
-0,03
+0,68
-0,28
-0,55
+ 1,42
-

-0,88
0,0
+2,89
-1,59
+0,14
+0,11
+0,34
+0,41
+0,71
+0,47
+0,07
+ 1,67
-

) przecitna miesiczna 1995 = 100, dane z poprawk sezonow

_) ty. t.

Wydobycie
wgla

Znormalizowana stopa wzrostu

2. Metody wyodrbniania waha koniunkturalnych

Wyodrbnianie waha koniunkturalnych, polegajce na oznaczaniu punktw zwrotnych i faz cyklu, jest jednym z najtrudniejszych problemw analizy
koniunktury. Wynika to z wieloci metod, wyrastajcych z rnych przesanek
teoretycznych i wykorzystujcych odmienne techniki. Oczywicie zalenie od
przyjtej procedury rni si zewntrzny obraz cyklu, usytuowanie punktw
zwrotnych oraz czas trwania faz. Najbardziej oglna systematyzacja, obejmuje
cztery podstawowe metody wyodrbniania waha koniunkturalnych:
- cykl poziomw,
- cykl odchyle,
- cykl wzrostu,
- cykl odchyle stopy wzrostu od trendu.
Podstaw pierwszej metody jest ksztatowanie si w czasie wielkoci absolutnych wybranego miernika poziomu aktywnoci gospodarczej. Procedura
jest w tym przypadku stosunkowo prosta, bowiem na podstawie wykresu lub
danych liczbowych oznacza si, zgodnie z przyjtymi zawczasu kryteriami, punkty zwrotne cyklu. Zgodnie z czsto stosowan konwencj grny punkt zwrotny cyklu koniunkturalnego to:
- punkt kocowy nieprzerwanego wzrostu wskanika trwajcego pewien minimalny okres,
- punkt pocztkowy nieprzerwanego spadku wskanika trwajcego pewien minimalny okres,
- maksymalny poziom wskanika w danym przedziale czasowym.
Analogicznie dolny punkt zwrotny jest to:
- punkt kocowy trwajcego pewien minimalny okres nieprzerwanego spadku miernika aktywnoci gospodarczej,
- punkt pocztkowy trwajcego pewien minimalny okres nieprzerwanego
wzrostu aktywnoci gospodarczej,
- minimalny poziom miernika aktywnoci gospodarczej w danym okresie.
Zastosowanie przedstawionych kryteriw pozwala na w miar jednoznaczne
datowanie punktw zwrotnych, przy zaoeniu stosunkowo regularnego
przebiegu procesw koniunkturalnych. Jednak przechodzenie miedzy fazami
cyklu stosunkowo rzadko odbywa si wyranie i czytelnie. Dlatego zwrcono
uwag na powikania, ktre pojawiaj si w przebiegu procesw gospodarczych:
- wystpowanie podwjnych szczytw ma miejsce, gdy waciwe zaamanie
koniunktury jest poprzedzone tzw. zaamaniem inicjujcym, po ktrym
produkcja moe jeszcze przejciowo wzrasta. W takich przypadkach za
grny punkt zwrotny przyjmuje si pierwszy wierzchoek lub ten, w ktrym
badany wskanik przyj warto maksymaln;
- wystpowanie podwjnych den, gdy w trakcie spadku dochodzi do przejciowej poprawy lub te zaamania w trakcie wychodzenia z recesji. Ww64

czas za dolny punkt zwrotny przyjmuje si pierwsze dno lub moment minimalnej wartoci wskanika.

Moliwe komplikacje i sposb oznaczania punktw zwrotnych w przypadkach

wtpliwych zilustrowano na rys. 7.
Rysunek 7
Oznaczanie punktw zwrotnych w cyklu poziomw

a) podwjne zaamanie (zaamanie inicjujce)

b) podwjne dno

punkt zwrotny

c) stabilizacja produkcji
rdto: Opracowanie wasne.

Oprcz opisu okrelonej procedury naleaoby oczywicie dokona jej oceny. Poniewa jednak wikszo ocen ma charakter porwnawczy przeprowadzono

je dopiero po prezentacji innych metod wyodrbniania waha koniunkturalnych.

W cyklu odchyle podstaw rozwaa s rozbienoci midzy wielkociami
rzeczywistymi i przyjtym ukadem odniesienia, ktrym najczciej jest trend
lub produkt potencjalny. Stosowana procedura jest wic dwustopniowa. W pierw-

65

szym etapie wybiera si ukad odniesienia, w drugim wyznacza si rnice absolutne lub wzgldne wielkoci teoretycznych i rzeczywistych. Do metody dostosowana jest rwnie definicja punktw zwrotnych. S one okrelane jako
maksymalne (grny punkt zwrotny) lub minimalne (dolny punkt zwrotny) odchylenie od przyjtego ukadu odniesienia.
Punktem wyjcia koncepcji cyklu odchyle jest zaoenie o wyranej odrbnoci dwch procesw: dugookresowego wzrostu wyraanego trendem oraz
waha koniunkturalnych. Od strony poprawnoci czysto formalnej koncepcja
cyklu odchyle jest jedyn dopuszczaln. W badaniu cyklu koniunkturalnego
wszelkie inne procesy, w tym i trend, naley traktowa jako czynnik zakcajcy. Logiczn konsekwencj takiego mylenia jest denie do wyodrbnienia
trendu i cyklu oraz oddzielne badanie kadego z tych procesw.
Warunkiem przeprowadzenia takiego - zasadnego z teoretycznego punktu
widzenia - zabiegu jest dostpno odpowiednich technik statystycznych. Jednak, jak wskazywano ju uprzednio, wszystkie w zasadzie metody wyznaczania trendu s zawsze obcione elementami arbitralnoci. Oznacza to, e trend,
a w konsekwencji take zewntrzny obraz cyklu odchyle jest wraliwy na:
- przyjt formalnie lini trendu,
- zastosowan metod wyznaczania trendu,
- dugo szeregu czasowego,
- przyjte wartoci kracowe szeregu czasowego.
Powstajce z tego tytuu komplikacje wyjania przykad, w ktrym pocztkowo trend liniowy zosta oszacowany metod najmniejszych kwadratw dla
okresu 1980-95. Napyw nowych informacji statystycznych i konieczno oceny biecej sytuacji koniunkturalnej zmusza do uwzgldnienia danych najnowszych. Mona to zrobi na dwa sposoby, bd odpowiednio wyduajc badany szereg bd, przy zachowaniu staej jego dugoci, poprzez zastpienie danych
starszych najnowszymi. Bardziej poprawne jest rozwizanie pierwsze, bowiem
prowadzi do podanego w kadym przypadku zwikszenia liczby obserwacji.
Niezalenie jednak od przyjtego rozwizania zmiana zbioru obserwacji prowadzi do modyfikacji obrazu cyklu.
Na zakoczenie dwie jeszcze uwagi. Po pierwsze, cykl odchyle moe by
zidentyfikowany od strony empirycznej, trudna jest jednak jego interpretacja
na gruncie teoretycznym. Wikszo bowiem teorii cyklu koniunkturalnego
objania niestabilno wzrostu gospodarczego w kategoriach waha absolutnych, a nie odchyle od trendu.
Po drugie, odwoanie si do trendu i odchyle od niego moe zburzy istniejce w punkcie wyjcia zalenoci bilansowe miedzy wielkociami. Rozwaany od strony wydatkw PKB jest sum kilku wielkoci, a zmiany caego
agregatu s wypadkow ruchu poszczeglnych skadowych. Natomiast po wyznaczeniu trendu poszczeglnych wielkoci suma odchyle skadnikw nie
musi si bynajmniej sumowa na odchylenie PKB oti trendu.
66

W cyklu wzrostu podstaw oznaczania cyklu jest dynamika wzrostu. Punkty zwrotne wypadaj w okresie, kiedy tempo wzrostu przybiera wartoci minimalne (dolny punkt zwrotny) lub maksymalne (grny punkt zwrotny). Sposb
postpowania od strony technicznej jest wic niezmiernie prosty. Naley si
natomiast zastanowi nad jego uzasadnieniem teoretycznym.
Podstawowym argumentem przemawiajcym za odwoaniem si do konwencji cyklu wzrostu jest jego dopasowanie do form przejawiania si waha
koniunkturalnych w gospodarce wspczesnej. Stosunkowo rzadko wystpuj
spadki absolutne badanych wielkoci, natomiast czste s, i to nawet dosy znaczne, zahamowania tempa wzrostu. Jeeli za istot analizy koniunktury uzna
badanie nierwnomiernoci wzrostu gospodarczego, to nierwnomiernoci te
mog si przejawia w rnych formach zalenie od kraju i okresu. Metoda cyklu
wzrostu pozwala na uchwycenie zarwno waha absolutnych, jak i wzgldnych.
Metoda cyklu wzrostu nie jest rwnie pozbawiona wad. Przede wszystkim
obliczenie tempa wzrostu nie jest uzasadnione dla wielkoci, ktre mog przemiennie przybiera znak dodatni i ujemny (saldo bilansu handlowego czy wynik budetu pastwa). W takich sytuacjach trudna byaby interpretacja stp
wzrostu, ktre mogyby przyjmowa znak dodatni lub ujemny w cakowicie
odmiennych sytuacjach. Na przykad tempo zmian bilansu handlowego bdzie
dodatnie zarwno wtedy, gdy pogbi si deficyt, jak i wwczas, gdy wzronie
nadwyka. Poprawna interpretacja jest niemoliwa bez niedogodnego odwoywania si do wielkoci absolutnych. Ponadto tak wyznaczone tempa pozostayby w sprzecznoci z potoczn intuicj, ktra przypisuje znaczenie pozytywne dodatniej stopie wzrostu, za negatywne ujemnej. Wyznaczenie
i interpretacja tempa wzrostu moe by rwnie ryzykowna, jeli przyrosty s
na przemian due lub mae w stosunku do stanu wyjciowego.
Stopy wzrostu charakteryzuj si du zmiennoci, co utrudnia odczytanie
cyklicznoci zmian bez uprzedniego wyrwnania szeregu danych statystycznych.
Wystpuje tu rwnie problem podobny do sygnalizowanego w przypadku cyklu odchyle. Trudno jest mianowicie zinterpretowa na gruncie teoretycznym
niestabilno stopy wzrostu.
Ostatnie w kocu, chocia rzadko w praktyce stosowane rozwizanie polega na porwnaniu stp wzrostu z dugookresowym trendem. Jego niska popularno wynika z faktu, e stopa wzrostu w dugim okresie jest stosunkowo stabilna. W zwizku z tym pomniejszenie rzeczywistych stp wzrostu o pewn
stal nie wpywa na usytuowanie punktw zwrotnych. Obliczanie takich odchyle moe jednak peni funkcj pomocnicz w periodyzacji cyklu wzrostu.
Trudno byoby pokusi si o caociow ocen przedstawionych metod wyodrbniania waha koniunkturalnych, bowiem kada z nich ma okrelone wady
i zalety. Ich porwnanie nie pozwala na wskazanie metody jednoznacznie zlej,
a tym samym cakowicie nieprzydatnej. Nie ma rwnie metody, ktra miaaby zdecydowan przewag nad pozostaymi. Std istnieje zawsze moliwo

67

wybrania jednej z nich. Od dokonanego wyboru bdzie zalea otrzymany zewntrzny obraz cyklu, a przede wszystkim wzajemne usytuowanie punktw
zwrotnych (rys. 8).
Rysunek 8
Rozkad punktw zwrotnych przy rnych koncepcjach identyfikacji cykli
Cykl poziomw

rdo: D. Hiibner, M. Lubiski, W. Maecki, Z. Matkowski, Koniunktura gospodarcza, PWE,

Warszawa 1994, s. 19.
/

68

Jak wynika z rys. 8 szczyty koniunktury w cyklu odchyle poprzedzaj grne punkty zwrotne w cyklu poziomw. Na wykresie odpowiada to przesuniciu w lewo grnych punktw zwrotnych. Natomiast w dolnych punktach zwrotnych dna cyklu odchyle wystpuj z opnieniem, s przesunite w prawo,
w stosunku do cyklu poziomw. Z kolei zwroty cyklu wzrostu wyprzedaj zwroty w cyklu odchyle i cyklu poziomw. Wynika to z faktu, e maksymalne i minimalne wartoci stp wzrostu s punktami przegicia krzywej obrazujcej cykl
poziomw.
Opisane relacje zachodz tylko przy spenieniu dwch warunkw. Po pierwsze, obserwowane zmiany musz zachodzi stosunkowo regularnie. Wykluczone s wic sytuacje, w ktrych dokonuje si przejcie od wysokich dodatnich
do ujemnych stp wzrostu, z pominiciem okresu stopniowego wygasania dynamiki. Po drugie, zakada si cigo funkcji opisujcych przebieg procesw
koniunkturalnych. W rzeczywistoci obserwacje dane s w przedziaach miesicznych lub kwartalnych, a cigle wykresy s rezultatem interpolacji. Poniewa w praktyce aden z tych warunkw nie jest speniony, zestawienie rnych
metod wyodrbniania waha koniunkturalnych nie musi prowadzi do wynikw zgodnych z oczekiwaniami.
Przy penej akceptacji rnych konwencji analizy waha koniunkturalnych
nie naley pomija wynikajcych z tego konsekwencji. W nowym rozumieniu
wahania koniunkturalne zostay pozbawione jednoznacznie negatywnych konotacji. Jeeli nawet, cho nie bez pewnych zastrzee, mona uzna spadek
PKB, z towarzyszcym wzrostem bezrobocia, drastycznym niejednokrotnie ograniczeniem popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, za swoiste zo, to trudno rwnie niepochlebn ocen sformuowa odnonie do stopy wzrostu lub
ksztatowania si podstawowych wskanikw ekonomicznych poniej lub powyej wielkoci wynikajcych z trendu. Trudno byoby bowiem na gruncie teoretycznym uzasadni pogld, e gospodarka powinna wzrasta wedug staej
stopy lub te cigle rosn zgodnie z dugookresowym trendem. Obiekcje te
potwierdza coraz mniej chtnie uywanie, w przypadku niekonwencjonalnych
metod analizy cyklu, wywoujcych ujemne skojarzenia, takich poj jak kryzys czy recesja.
Wprawdzie dostpnych jest wiele metod wyodrbniania waha koniunkturalnych, to ze wzgldw praktycznych w dalszych rozwaaniach, jeeli wyranie nie zostanie zaznaczone inaczej, wykorzystywana bdzie przede wszystkim
konwencja cyklu poziomw.

3. Zewntrzny obraz cyklu

Analiza zewntrznego obrazu cyklu sprowadza si do oznaczenia punktw
zwrotnych i faz cyklu. Sposb zdefiniowania punktw zwrotnych, w powiza69

niu z przyjt metod wyodrbniania waha koniunkturalnych, zosta ju omwiony uprzednio, dlatego naley si skoncentrowa na oznaczaniu faz.
W cyklu poziomw w zalenoci od sposobu podejcia wyodrbnia si od
dwch do czterech faz. Podziay te ewaluowaly w celu najlepszego dostosowania do sposobw przejawiania si waha koniunkturalnych. Najdusz tradycj maj podziay czterofazowe. Wprawdzie poszczeglni autorzy stosuj rn terminologi w odniesieniu do faz cyklu, to jednak w ich podejciu mona
wyodrbni pewne elementy wsplne. Wszyscy identyfikuj okres, ktry charakteryzuje si duym nasileniem spadku produkcji. Faza ta jest okrelana jako kryzys, recesja lub zaamanie i trwa w zasadzie od grnego do dolnego
punktu zwrotnego. Po niej nastpuje faza depresji, kiedy produkcja pozostaje na niskim poziomie lub ulega niewielkim jedynie zmianom. Po depresji nastpuje oywienie, ktre trwa do momentu osignicia poziomu sprzed zaamania. Od tej chwili do osignicia kolejnego grnego punktu zwrotnego
trwa faza rozkwitu (rys. 9).
Rysunek 9
Klasyczny czterofazowy podzia cyklu

trend.

rdto: Opracowanie wtasne.

Cech wspln omawianych klasycznych podziaw czterofazowych jest podzia na dwie czci okresu spadku i wzrostu produkcji. J^st to obraz nieadekwatny dla warunkw wspczesnych, w ktrych okres spadku jest znacznie
70

krtszy ni wzrostu. Uwzgldnia ten fakt podzia zaproponowany przez A.

Szeworskiego. Wyodrbni on cztery nastpujce fazy:
1. recesja - co najmniej dwukwartalny okres spadku,
2. poprawa - wzrost od dolnego punktu zwrotnego do poziomu sprzed zaamania,
3. oywienie - okres dalszego szybkiego wzrostu,
4. stabilizacja na wysokim poziomie - okres zwolnionego wzrostu wraz z grnym punktem zwrotnym (rys. 10).
Rysunek 10
Wspczesny czterofazowy podzia cyklu

trend

rdo: Opracowanie wasne.

Jednak podziay czterofazowe niezalenie od wszelkich prb modyfikacji

maj dwa zasadnicze mankamenty. Po pierwsze, niejednokrotnie trudne moe

by przeprowadzenie linii demarkacyjnej midzy fazami przypadajcymi na
okres spadku (wzrostu) produkcji. W schemacie Szeworskiego trudno
jednoznacznie rozgraniczy okres wysokiego i niskiego tempa wzrostu produkcji.
Po drugie, nie w kadym cyklu musz wystpi wszystkie wyodrbnione fazy.
Nie jest i nie byo regu wystpowanie depresji.
Przedstawione racje przemawiaj za stosowaniem podziau dwufazowego.
Zgodnie z nim wyodrbnia si okres, gdy produkcja ronie, okrelany jako
faza ruchu zwykowego koniunktury, oywienie. Natomiast gdy produkcja
71

spada ma miejsce faza znikowego ruchu koniunktury, zaamanie lub faza

spadkowa. Podejcie takie pozwala na jednoznaczne wyznaczenie faz, i to
faz, ktre musz wystpi w kadym cyklu. Bez fazy wzrostowej i nastpujcej po niej fazy spadkowej nie ma bowiem cyklu koniunkturalnego. Ponadto podzia ten jest przydatny dla kadej konwencji analizy waha koniunkturalnych.
Pod adresem podziau dwufazowego mona jednak skierowa zarzut nadmiernie uproszczonego traktowania, niejednorodnych przecie, okresw wzrostu i spadku. Wydaje si, e rozsdnym kompromisem midzy deniem do
przejrzystoci i uniknicia nadmiernych uproszcze s propozycje czysto mechanicznego podziau okresw wzrostu i spadku na czci skadowe. Jedna z takich propozycji segmentacji cyklu zostaa przedstawiona przez Mitchella. Analiz rozpoczyna si od dolnego punktu zwrotnego - segment 1. Numer 5 i 9
otrzymuj odpowiednio grny punkt zwrotny oraz kolejny dolny punkt zwrotny, koczcy cykl. Czas trwania segmentu l, 5 i 9 jest z definicji okrelany na
trzy miesice, co odzwierciedla fakt, e zmiana kierunku ruchu aktywnoci gospodarczej nigdy nie dokonuje si natychmiastowo i dlatego zamiast o punktach zwrotnych naleaoby raczej mwi o strefach przejciowych. Nastpnie
cay okres wzrostowy midzy segmentem l i 5 jest dzielony na rwne pod wzgldem czasu trwania odcinki oznaczone kolejnymi numerami 2, 3 i 4. Analogicznie zostaje podzielona faza spadkowa. Koncepcja Mitchella jest o tyle atrakcyjna, e podobnie jak podzia dwufazowy moe by stosowana do rnych
metod wyodrbniania waha koniunkturalnych.
Niezalenie od podej uniwersalnych stosowane s rozwizania specjalistyczne dostosowane np. wycznie do cyklu wzrostu. Ciekawy pomys zaproponowa M. K. Evans. W koncepcji tej kryterium oznaczania faz stanowi relacja rzeczywistego tempa wzrostu do trendu. W pierwszej fazie wzrost jest
szybszy ni wynikajcy z trendu, w fazie drugiej jest zbliony do trendu, za
w trzeciej ksztatuje si poniej trendu.
Interesujc koncepcj identyfikacji faz w cyklu wzrostu jest jednoczesne
porwnywanie stopy wzrostu ze redni dugookresow i poziomem zerowym,
przy uwzgldnieniu kierunku zmian stopy wzrostu (rys. 11). Dziki temu wyodrbnia si sze faz cyklu:
I. spadek, kiedy stopa wzrostu i jej przyrosty s mniejsze od zera, czyli r <
O i zarazem Ar < 0;
II. poprawa, gdy przy nadal ujemnej stopie wzrostu dodatnie s jej przyrosty, a wic r < O oraz Ar > 0;
III. oywienie, w ktrym stopa wzrostu staje si dodatnia, ale nie przewysza
przecitnej dla cyklu;
t :;,
IV. rozkwit, gdy tempo wzrostu jest wiksze od redniej dla cyklu;
V. przesilenie, charakteryzujce si cigle wysz od redniej stopy wzrostu,
ale mniejszymi od zera jej przyrostami;

IV. hamowanie, kiedy stopa wzrostu jest dodatnia, ale nisza od redniej
i sukcesywnie zblia si do zera.
Rysunek 11

Periodyzacja cyklu wzrostu

r<0

0<r<f
III

r>r
IV

r>f
V

0<r<f r<0
VI
I

rdto: Opracowanie wasne.

Walorem takiego rozwizania jest moliwo uwzgldnienia waha wzgldnych, kiedy stopa wzrostu jest wysza od zera oraz absolutnych, gdy przybie\ ra ona wartoci ujemne. Pozwala to na atwe przejcie od cyklu wzrostu do
cyklu poziomw. Caty okres, gdy stopa wzrostu pozostaje ujemna (r < 0) to
faza spadkowa cyklu poziomw. Z kolei w cyklu wzrostu spadek to wycznie
czas, gdy przyrosty stopy wzrostu s ujemne (Ar < 0). Niedogodnoci jest natomiast trudno wyodrbnienia wszystkich wymienionych faz.

4. Ilociowa charakterystyka cyklu

Wahania koniunkturalne, podobnie jak wszystkie procesy o charakterze cyklicznym, charakteryzuje kilku typowych wielkoci, do ktrych naley:
- czas trwania,
73

- proporcja midzy fazami,

- amplituda zmian,
- intensywno zmian.
Wymienione wielkoci s podstaw porwnywania cykli w rnych okresach
w jednym kraju lub su zestawieniom midzynarodowym. Cz tylko zaproponowanych miernikw ma charakter uniwersalny, w tym znaczeniu, e jest
przydatna bez wzgldu na metod wyodrbniania waha. I tak na przykad, jak
to wynika z dalszych rozwaa, nie mona obliczy intensywnoci zmian dla cyklu odchyle czy ich amplitudy dla cyklu wzrostu. Natomiast zawsze moliwy
jest do obliczenia czas trwania cyklu i proporcje midzy fazami.
Rysunek 12
Elementy ilociowej charakterystyki cyklu

GPZ,

OPZ

faza cyklu

faza cyklu

^ __

faza cyklu

DPZ - dolny punkt zwrotny

GPZ - grny p u n k t zwrotny

rdo: Opracowanie wasne.

>!..

Czas trwania cyklu jest wyznaczony przez odstp midzy dwoma ssiednimi jednoimiennymi punktami zwrotnymi (rys. 12). Na rys. 12 odpowiada to
odlegoci GPZ i od GPZ2 lub dystansowi midzy DPZi i DP2- Gdyby wahania koniunkturalne byy w peni symetryczne nie miaoby znaczenia czy
pomiar jest dokonywany midzy dolnymi czy grnymi punktami zwrotnymi.
74

Poniewa jednak wymg podziau cyklu w rwnych czciach midzy faz spadkow i wzrostow nigdy nie jest speniony naley zawsze wskaza sposb wy-

znaczania dugoci cyklu. Czasami konfrontowane s obydwa alternatywne podejcia.

Obserwacja czasu trwania waha koniunkturalnych wskazuje na ich dwie
znamienne cechy. Po pierwsze, cykle s bardzo zrnicowane pod wzgldem
czasu trwania. Rozpito czasu trwania 32 cykli zaobserwowanych w Stanach

Zjednoczonych w latach 1796-1920 wynosia od l do 9 lat, przy przecitnej

okoo 4 lata, a najczciej spotykanej dugoci okoo 3 lat. Analogiczne dane
dla Wielkiej Brytanii wynosz 2-10 lat, 5'/2 roku oraz 4 lata. Z kolei czas
trwania 166 cykli zaobserwowanych w 17 krajach w latach 1920-1925 by zawarty w granicach od l do 12 lat, przy redniej okoo 5 lat i sabo zaznaczonej wartoci modalnej. Po drugie, znamienna jest stabilno przecitnej dugoci cyklu. Na przykad w Stanach Zjednoczonych mierzone od dna do dna
cykle w podokresach 1854-1919, 1919-1945 oraz 1945-1982 trway po 46 miesicy. Jedynie w przypadku pomiaru od szczytu do szczytu zaobserwuje si
nieznaczne skrcenie dugoci cyklu z 47 do 44 miesicy.
Proponowan czasami, lecz rzadko stosowan w praktyce, miar ilociowej
charakterystyki cyklu jest czstotliwo, ktra okrela liczb cykli wystpujcych w przyjtej umownie jednostce czasu. Jest to wic odwrotno czasu
trwania. Niedogodnoci tej miary jest niezbyt wygodna prezentacja. atwiej
bowiem powiedzie, e cykl trwa pi lat ni stwierdzi, e na jeden rok przypada 1/5 lub 20% cyklu.
Proporcje midzy fazami wyznacza stosunek czasu trwania okrelonej fazy
cyklu koniunkturalnego do cakowitej jego dugoci. Z kolei czas trwania fazy
to okres midzy dwoma ssiednimi rnoimiennymi punktami zwrotnymi,
przy czym grny punkt zwrotny jest zaliczany do fazy wzrostowej za dolny do
spadkowej. Na rys. 12 fazy cyklu wyznaczaj odpowiednio GPZ, i DPZ, (faza
spadkowa) oraz DPZ, i GPZ2 (faza wzrostowa).
Tak zdefiniowane proporcje miedzy fazami przeszy znamienn ewolucje
w czasie. Do II wojny wiatowej cykl mniej wicej w rwnych czciach dzieli si na okres wzrostu i spadku. Prawidowo ta bya szczeglnie wyrana
w cyklach przypadajcych na okres znikowego ruchu cen. Ponadto duszy
od przecitnego czas trwania cyklu by z reguy konsekwencj gbokiej i dugiej recesji. Po II wojnie wiatowej faza spadkowa obejmowaa okoo 20-25%
cakowitej dugoci cyklu. Ponadto czas trwania cyklu zalea przede wszystkim od dugoci fazy wzrostowej.
Amplituda wyraana jest w jednostkach absolutnych lub wzgldnych. W pierwszym przypadku jest to rnica midzy wielkociami skrajnymi, np. wartoci
zmiennej w grnym i dolnym punkcie zwrotnym. Jeeli jednak, jak to si najczciej dzieje, ma miejsce trend wzrostowy to amplituda w wyraeniu absolutnym bdzie na ogl rosa. Dlatego czciej jest wykorzystywana amplituda
75

wzgldna, czyli wyraona w procentach zmiana okrelonej wielkoci odpowiednio w fazie wzrostowej, spadkowej i w przekroju caego cyklu.
W okresie powojennym doszo do wvyranego zagodzenia waha koniunkturalnych. W Stanach Zjednoczonych w latach 1889-1945 recesja przynosia
spadek produkcji o 22%, a oywienie powodowao jej wzrost o 53%. Dla okresu 1945-1992 odpowiednie wskaniki wyniosy odpowiednio 11% i 35%. Trudno byoby jednoznacznie zidentyfikowa czynniki, ktre przyczyniy si do zagodzenia waha koniunkturalnych. Wydaje si jednak, e naley je wiza
z przemianami strukturalnymi w gospodarce.
Miar pochodn w stosunku do amplitudy jest intensywno, zdefiniowana
jako stosunek amplitudy do wyraonego w miesicach lub kwartaach czasu
trwania fazy cyklu koniunkturalnego. Wielko ta pokazuje, jaka bya rednia
procentowa zmiana danej wielkoci w jednostce czasu. Intensywno powinna
by obliczana wedug wzoru na redni geometryczn.
Rnic midzy dwiema metodami ilustruje przykad liczbowy. Jeeli w cigu
czterech kwartaw recesji produkcja spadla o 4%, to rednia arytmetyczna
wynosi 1%, a rednia geometryczna obliczona ze wzoru
gdzie:
n - liczba okresw,

co oznacza, e produkcja malaa redniokwartalnie o 1,1%. Jednak w przypadku krtkich okresw i niewielkiej skali zmian posuenie si redni arytmetyczn jest dopuszczalnym uproszczeniem.
Intensywno jest z reguy znacznie wiksza w fazie spadkowej ni wzrostowej cyklu. Jest to nie do koca wyjanione zjawisko szybszego przebiegu procesw destrukcji ni tworzenia. Ponadto intensywno zmian jest tym mniejsza im duej trwa okrelona faza cyklu. Mona to wyjani odwoujc si do
mechanizmu zmian koniunkturalnych w gospodarce. W momencie rozpoczcia oywienia gospodarka dysponuje okrelonym potencjaem wzrostu. Potencja ten zostaje szybko wyczerpany, jeeli oywienie przebiega intensywnie,
natomiast wystarcza na duej, gdy ekspansja nie jest tak gwatowna. Jeeli
za przyjmiemy, e zaamanie suy usuniciu dysproporcji narosych w czasie
oywienia, to mog one by zagodzone szybko, przy gwatownoci spadku,
lub rozcignite w czasie. Jednak przedstawione zalenoci s tylko hipotezami, bowiem zalenoci miedzy czasem trwania i nasileniem zmian s sabo
rozpoznane w teorii oraz w niewielkim stopniu zbadane empiryzje.

76

Rozdzia IV

Teorie cyklu koniunkturalnego

Teorie cyklu koniunkturalnego zajmuj si wykrywaniem mechanizmw

powodujcych okresowe wygasanie sil napdowych wzrostu produkcji i prowadzcych do periodycznych spadkw aktywnoci gospodarczej. Bezsprzecznie z przypywami i odpywami aktywnoci gospodarczej, skadajcymi si na
cykle gospodarcze, wie si wiele procesw, a tylko niektre z nich s pierwotnymi sprawcami cyklicznoci. Szczeglnie kopotliwe bywa odrnienie
mechanizmu powstawania i rozprzestrzeniania si waha koniunkturalnych.
Z powodu zoonoci i mnogoci si wchodzcych w gr wiele jest moliwych
wyjanie rde cylicznoci rozwoju.

1. Oglna charakterystyka teorii cyklu koniunkturalnego

Problematyk fluktuacji gospodarczych zajto si w latach 1810-1820, jednak ekonomia klasyczna niewiele uwagi powicaa zagadnieniom cyklu koniunkturalnego. Wynikao to w duej mierze z faktu, e kryzysy okresu 1763-1843
miay charakter nieregularnych zakce, wicych si z przyczynami zewntrznymi. Dlatego te zanegowana zostaa nieuchronno kryzysw, przy jednoczesnym dopuszczeniu moliwoci ich wystpowania.
Powszechno pogldu o przypadkowym charakterze waha bya utrwalona przez prace J. B. Say'a, z ktrych wynikaa teoretyczna niemoliwo oglnej nadprodukcji. Pogld o przypadkowym (niesystematycznym) charakterze
waha koniunkturalnych zyska dalsz podbudow w pracach kierunku marginalistycznego, ktrego przedstawiciele uwaali, e gospodarka zawsze zmierza do stanu rwnowagi. Wszelkie zakcenia powodowane s zatem jedynie
przez czynniki egzogeniczne, ktre uruchamiaj zarazem procesy dostosowawcze. Na tej drodze trudno jednak byo wyjani zjawisko periodycznoci
waha. Prb tak bya teoria St. Jevonsa, ktry prbowa wiza wahania
produkcji z rytmem pojawiania si plam na socu.
Na wczesnym etapie rozwoju teorii zwolennikami pogldu o nieuchronnoci waha koniunkturalnych byli midzy innymi J. Cli. S. de Sismondi i T. R.
Malthus. Sismondi sformuowa w gwnych zarysach koncepcj, w myl kt77

rej nie mona realizowa i akumulowa kapitau w spoeczestwie pozbawionym drobnych producentw, a skadajcym si wycznie z kapitalistw i robotnikw. Malthus gwn przyczyn kryzysw upatrywa w tym, e konsumpcja osb biorcych udzia w produkcji nie wystarcza do jej realizacji.
Przedsibiorcy nie konsumuj tyle ile potrzeba, a robotnicy nie rozporzdzaj rodkami dostatecznymi, aby kupowa niezbdne towary.
Zota epoka bada nad cyklem koniunkturalnym przypada na lata 1870-1930.
Szerokie badania empiryczne, gwnie autorstwa J. C. Juglara, pokazaty, i
koncepcje cyklu jako cile periodycznych waha wynikajcych z przyczyn zewntrznych byy wyjanieniami mylcymi. Stwierdzenie to stao si punktem
wyjcia dla powstania wielu czsto sprzecznych koncepcji teoretycznych.
Wielo teorii cyklu koniunkturalnego z trudem jedynie poddaje si systematyzacji, dlatego przedstawiono jedynie gwne nurty bada. Podstawowy
problem zasygnalizowany ju wczeniej sprowadza si do tego, czy moliwe
jest ujcie waha koniunkturalnych w pewne oglne schematy teoretyczne. Za
poszukiwaniem uoglnionej teorii przemawia fakt, e cykle s podobne w rnych krajach i okresach. Podobiestwa owe zostay zasygnalizowane ju w rozdz. I.
Regularno zmian, przejawiajca si w postaci wspczynnikw korelacji i odchyle standardowych, jest typowa (wsplna) dla wszystkich zdecentralizowanych gospodarek rynkowych. Wprawdzie antycypacja taka nie ma uzasadnienia teoretycznego, to jednak na podstawie faktw pozwala wnioskowa
o podobiestwie wszystkich cykli. Dla ekonomistw o inklinacjach teoretycznych konkluzja taka jest atrakcyjna, poniewa sugeruje moliwo stworzenia
zunifikowanej teorii cyklu koniunkturalnego, opartej na generalnych reguach
rzdzcych gospodark rynkow, a nie na politycznych i instytucjonalnych charakterystykach specyficznych dla okrelonego kraju lub okresu. Powinowactwo
cykli implikuje bowiem podobiestwo lecych u ich podoa przyczyn.
Przeciwnicy takich pogldw dostrzegaj wprawdzie analogie midzy poszczeglnymi cyklami, widzc rwnie czynniki specyficzne, decydujce o ich
odrbnoci. Rola owych cech specjalnych ma by na tyle dua, e przekrela
szans stworzenia jednolitej teorii cyklu koniunkturalnego. W zwizku z tym
kady cykl musi by rozwaany jako niezaleny od innych fenomen, a mylenie na ten temat zmierza w kierunku historii gospodarczej.
Koncentrujc si w tej chwili wycznie na refleksji teoretycznej nad cyklem, mona uzna, e jedna z podstawowych zarysowanych historycznie linii
podziau przebiega midzy teoriami egzogenicznymi i endogenicznymi. Teorie
egzogeniczne wyjaniaj wahania koniunkturalne dziaaniem czyiikiikw zewntrznych w stosunku do gospodarki. Natomiast teorie endogeniczne wi
fluktuacje z normalnym mechanizmem jej funkcjonowania. Wskazane rozrnienie jest gboko osadzone w sposobie widzenia gospodarki.
Zwolennicy teorii egzogenicznych postrzegaj gospodark, w sposb wywodzcy si ekonomii klasycznej, jako system generalnie stabilny. Ponadto jest
78

to ukad wykazujcy tendencj do szybkiego wzrostu gospodarczego, napdzanego akumulacj kapitau, postpem technicznym, odkryciami nowych zasobw czy wzrostem ludnoci, przy penym wykorzystaniu czynnikw produkcji.
Ten wyidealizowany obraz koliduje z rzeczywistoci, w ktrej obserwuje si
stosunkowo regularne fluktuacje. Te dwie wizje zbliaj zakcenia zewntrzne, destabilizujce system. rdem zakce mog by szoki technologiczne
lub interwencja pastwa. Jednak zakcenia te nie s w stanie spowodowa
dugotrwaych negatywnych nastpstw, bowiem po ich ustpieniu gospodarka
wzgldnie szybko powraca samoistnie na ciek dynamicznego wzrostu, przy
penym wykorzystaniu czynnikw produkcji.
Skrajnym przykadem koncepcji egzogenicznych jest tzw. teoria szokw. Gosi ona, i cykle koniunkturalne s rezultatem cakowicie losowych, zewntrznych bodcw, ktre pojawiaj si nieregularnie i w sposb nieskoordynowany wywouj zakcenia w rnych komponentach gospodarki. Teorie te
ujmowane s czsto w teoretyczne modele konstruowane w sposb wykluczajcy moliwo fluktuacji czysto endogenicznych (J. Adelman, G. H. Fisher).
Zewntrzne zakcenia (szoki) generuj regularne wahania cykliczne.
Stronnicy teorii endogenicznych postrzegaj gospodark jako system niestabilny, w ktrym jest miejsce nie tylko dla dugookresowego wzrostu, ale take
powtarzajcych si okresw oywienia i zastoju. Ma wic miejsce jednorodny
proces wzrostu cyklicznego, w odrnieniu od sumowania si wzrostu i cyklu
w teoriach egzogenicznych.
Obydwa przedstawione podejcia maj rwnie implikacje dla zalecanych
metod wyodrbniania waha koniunkturalnych. Zwolennicy teorii egzogenicznych
postrzegaj wahania koniunkturalne jako odchylenia od cieki dugookresowego
zrwnowaonego wzrostu. Uzasadnia to traktowanie waha koniunkturalnych
w kategoriach odchyle od trendu, tym bardziej, e inne czynniki s rdem
fluktuacji, a inne wzrostu. W teoriach endogenicznych wahania s nieodcznym
atrybutem wzrostu, dlatego oddzielanie trendu i cyklu nie jest uzasadnione.
Drugie kryterium podziau teorii zwizane jest z czasem powstania i co za
tym idzie zwizkw z dominujc w owym czasie szkol ekonomiczn. Na tej
podstawie wyodrbnia si teorie klasyczne, ktrych podstaw jest prawo
Say'a i ilociowa teoria pienidza. Drugi etap ewolucji teorii rozpocz si
okoo 1870 r. i jest zwizany z ekonomi neoklasyczn, ktrej jednym z wyrnikw jest teoria rwnowagi oglnej. Kolejny, trzeci ju, etap zapocztkowao opublikowanie fundamentalnej pracy J. M. Keynesa. Na okres po II
wojnie wiatowej przypada cieranie si rnych kierunkw mylenia, ktre niejednokrotnie trudno jest przyporzdkowa jednoznacznie do jednego z gwnych nurtw ekonomii.
Teorie mog by w kocu dzielone wedle gwnego czynnika, traktowanego
jako przyczyna sprawcza waha koniunkturalnych. Zgodnie z tym kryterium
wyodrbnia si teorie eksponujce:
79

przyczyny rzeczowe,
przyczyny psychologiczne,
przyczyny pienine,
przyczyny zwizane ze zmianami w wydatkowaniu pienidzy, oszczdzaniu
oraz inwestowaniu.
Klasyfikacja ta nie jest bynajmniej atwa do zastosowania, poniewa teorie
cyklu koniunkturalnego, z racji wielkoci przyczyn lecych u podoa waha
rzadko maj charakter monokazualny. Niezalenie jednak od tego wedug jakich kryteriw i do jakiej kategorii zostanie zaliczona teoria cyklu koniunkturalnego, aeby zasuy na to miano musi speni dwa podstawowe wymogi. Po
pierwsze, teoria musi korespondowa z wikszoci zmian obserwowanych w trakcie typowego przebiegu waha koniunkturalnych. Wskazywano ju wczeniej,
e w kadym cyklu obok zmian typowych, powtarzalnych wystpuj cechy indywidualne. Jeeli teoria moe ignorowa elementy specyficzne, to musi by
w zgodzie ze zmianami typowymi. Po drugie, teoria musi zawiera mechanizm
tumaczcy powtarzalno nastpstwa faz spadkowych i wzrostowych.
Teorii, ktre speniaj te wymogi jest wiele i dlatego jakakolwiek prba,
chociaby najbardziej oglnego ich omwienia z gry jest skazana na niepowodzenie. Sukcesem nie moe si rwnie zakoczy prba wyboru najlepszej
z nich z braku jednoznacznych kryteriw oceny i co za tym idzie niezgodnoci opinii midzy ekonomistami. Dlatego kada prezentacja musi mie charakter selektywny, a dobr jest dokonywany wedle subiektywnych kryteriw.
Takimi wadami jest take obciany niniejszy przegld. Przywiecao mu denie do przedstawienia teorii, ktre powstay w rnych okresach i przynale do rnych nurtw.

2. Endogeniczne teorie waha koniunkturalnych

Wahania koniunkturalne w teorii ekonomicznej J. M. Keynesa
Wprawdzie J. M. Keynes zosta wymieniony jako ekonomista, ktry wnis
przeom do sposobu mylenia o wahaniach koniunkturalnych, to jednak nie
przedstawi spjnej teorii cyklu.
Jeeli uwagi samego Keynesa na temat przebiegu i mechanizmu waha koniunkturalnych byy do lapidarne, to jego sukcesorzy dopracowali si modelu znacznie bardziej rozbudowanego, pozostajcego w oglnych ramach'teorii. Dla modelu zasadnicze znaczenie ma ksztatowanie si agregatowego popytu
(wydatkw). Oznacza to zasadnicze odstpstwo od dogmatw ekonomii klasycznej, ktra uznawaa, e gospodarka ma skonno do penego wykorzystania czynnikw produkcji jako, e poda kreuje odpowiadajcy jej popyt. Keynesici nie odrzucaj cakowicie roli czynnikw podaowych, ktre okrelaj
80

produkcj potencjaln. Jednak bieca produkcja i wykorzystanie czynnikw

produkcji zale od popytu.
W celu uatwienia ekspozycji modelu przyjto zaoenia upraszczajce. Pierwsze dotyczy braku rzdu. Tym samym nie s pobierane podatki, a cay popyt
jest zgaszany przez podmioty prywatne. Gospodarka jest zamknita, czyli wystpuje tylko popyt wewntrzny. Dobra kapitaowe s niezniszczalne, a tym
samym nie wystpuje odtworzenie, a kategorie brutto i netto s rwne. Przedsibiorstwa wypacaj cae zyski akcjonariuszom. Stopa procentowa i ceny s
staie. Z ostatniego zaoenia \vynika, e cao dostosowa zachodzcych
w gospodarce ma charakter realny, a nie nominalny. Przyjmuje si rwnie,
e przedsibiorstwa w celu amortyzowania waha popytu utrzymuj zapasy,
jednak nie troszcz si o jaki szczeglny ich poziom, czy to w wyraeniu wzgldnym czy absolutnym. Z zaoe wynika, e w uproszczonym ukadzie gospodarczym jest speniona rwno produktu narodowego brutto i netto, dochodu narodowego, dochodw indywidualnych i dochodw rozporzdzalnych.
Wydatki agregatowe tworz wydatki gospodarstw domowych na zakup dbr
i usug konsumpcyjnych oraz wydatki przedsibiorstw na zakup nowych budynkw, maszyn i urzdze, czyli
AE = C + I
gdzie:
AE - popyt agregatowy,
C - konsumpcja,
/ - inwestycje.

Problem sprowadza si do wyznaczenia determinant konsumpcji i inwestycji,

ktrych poczenie wyznacza PKB (Y) w stanie rwnowagi.
W systemie keynesowskim funkcja konsumpcji ma posta

C = a + bY
Znajomo parametrw a i b pozwala przy danym Y na jednoznaczne wyznaczenie konsumpcji. Dla uproszczenia pominito pozadochodowe wyznaczniki
konsumpcji. Zmiany konsumpcji i dochodu przy zaoeniu braku inwestycji
i funkcji konsumpcji danej wzorem C = 1000 + 0,6Yprzedstawia tabl. 9 i rys. 13.
Gospodarka znajduje si w rwnowadze przy dochodzie wynoszcym 2500,
bowiem wwczas take konsumpcja, tosama z popytem, wynosi 2500.

81

Tablica 9
Hipotetyczne zmiany konsumpcji i dochodu

Okres
1
2
3
4
5
6
7
8
9

PKB
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000

Konsumpcja
1000
1300
1600
1900
2200
2500
2800
3100
3400

Oszczdnoci
-1000
-800

-600
-400
-200
0
+200
+400
+600

rdo: Opracowanie wasne.

Rysunek 13
Funkcja konsumpcji

4000 H

3000 H

2000 H

1000

1000

2000

rdo: Opracowanie wasne.

82

3000

4000

W ramach inwestycji wyodrbnia si:

- dokonywane przez przedsibiorstwa zakupy maszyn, urzdze i obiektw
produkcyjnych,
- mieszkania nabywane przez gospodarstwa domowe,
- zapasy.
Dla uproszczenia poczono pierwszy i drugi rodzaj inwestycji, przy zaoeniu,
e mieszkania nabywane s wycznie przez przedsibiorcw w celu wynajmu.
Zaoenia odnonie do zapasw pozwalaj na skoncentrowanie si na
inwestycjach w kapitale trwaym, ktre traktowane s jako funkcja kracowej
rentownoci kapitau i stopy procentowej. Istotne jest, e adna z dwch
zmiennych objaniajcych inwestycje nie zaley ani od konsumpcji ani od dochodu
narodowego. Z tego punktu widzenia inwestycje s autonomiczne. Ksztatowanie
si dochodu, konsumpcji, zapasw i oszczdnoci przy zaoeniu poprzedniej
postaci funkcji konsumpcji i inwestycjach wynoszcych 500 przedstawiono w tabl.
10 i na rys. 14. Rwnowaga zostanie osignita przy dochodzie w wysokoci
3750 jednostek, kiedy oszczdnoci i inwestycje wynios 500 jednostek.
Tablica 10
Hipotetyczne zmiany dochodu, konsumpcji i inwestycji

Popyt
Nieplanowane
Okres PKB Konsumpcja Oszczdnoci Inwestycje agregatowy
zmiany zapasw
1
0
-1000
500
1500
1000
-1500
2
500
1300
-800
500
1800
-1300
3
1000
500
2100
1600
-600
-1100
4
1500
1900
^OO
500
2400
-900
5
2000
-200
500
2700
2200
-700
3000
6 2500
2500
0
500
-500
7
3000
+200
500
3300
2800
-300
500
8 3500
3100
+400
3600
-100
9 4000
3400
+600
500
3900
+ 100
10 4500
3700
+800
500
4200
+300
11 5000
500
4000
+1000
4500
+500
rdo: Opracowanie wasne.

W kontekcie opisywanego modelu na podkrelenie zasuguj trzy sprawy.

Po pierwsze, produkcja wzrasta dopki agregatowy popyt jest wikszy od poday z biecej produkcji. Utrzymywanie si takiej sytuacji oznacza zaspokajanie popytu kosztem malejcych zapasw, co zachca przedsibiorcw do
(zwikszania produkcji. Po przekroczeniu punktu rwnowagi poda wiksza od
popytu powoduje wzrost zapasw, zniechcajcy do rozwijania produkcji.
Po drugie, w punkcie rwnowagi oszczdnoci s rwne inwestycjom. Istotna jest przy tym nie tyle sama ta rwno, ile sposb jej ustalania si. Na rw83

no inwestycji i oszczdnoci zwracali uwag ju poprzednicy Keynesa, przy

czym wedug nich do rwnowagi dochodzio w wyniku jednoczesnego oddziaywania stopy procentowej na obydwie te wielkoci. Tymczasem u Keynesa
oszczdnoci dostosowuj si do danych autonomicznie inwestycji poprzez zmiany dochodu, ktrego s funkcj.
Po trzecie, chocia inwestycje nie s funkcj dochodu, to dochd jest funkcj inwestycji. Warto zatem rozway wpyw na dochd autonomicznego wzrostu inwestycji, ktry powoduje wikszy przyrost PKB (rys. 14). Nieproporcjonalne zmiany obydwu wielkoci wynikaj z dziaania mnonika.
Rysunek 14
Rwnowaga popytu i poday
C+l

5000 -

4000-

3000 -

2000 -

1000-

1000

2000

3000

4000

rdo: Opracowanie wasne.

Mnonik okrela wpyw przyrostu jednej wielkoci na drug, ktrej ta pierwsza

jest skadnikiem. Poniewa inwestycje wchodz w skad PKB jest uprawnione
mwienie o mnoniku inwestycyjnym, ktrego warto z definicji jest rwna
84

k = AY
A/
poniewa
AY = AC + A/
to
A/= AY-AC
i
AY

AY

Podstawiajc
AC
=c
AY
otrzymujemy

A/
AY
oraz

1-c
lub

AS
Al7
Poniewa z reguy c < l to najczciej A: > 1. Oznacza to, e przyrost inwestycji
powoduje wikszy przyrost PKB. Dzieje si tak, poniewa dodatkowy strumie
inwestycji, przekadajcy si bezporednio na wzrost PKB, pobudza konsumpcj.
Dodatkowa konsumpcja oznacza przyrost agregatowego popytu, PKB itd.
Oczywicie kolejne przyrosty PKB i konsumpcji s coraz mniejsze, co oznacza
stopniowe wygasanie efektw mnonikowych.
Wprowadzone zalenoci pozwalaj na przedstawienie mechanizmu waha
poziomu aktywnoci gospodarczej. Uwzgldnienia wymagaj w tym celu zmiany inwestycji, ktre zale od kracowej rentownoci kapitau i wysokoci stopy procentowej. Kracowa rentowno kapitau, ktra jest wielkoci kluczow, jest definiowana jako stosunek wpyww oczekiwanych w pewnym okresie
z dodatkowego aktywu kapitaowego do jego ceny poday, czyli ceny, ktra

gdzie s =

85

skoni do wytworzenia okrelonego dobra. Dopki tak pojmowana rentowno jest wysza od stopy procentowej przedsibiorcy inwestuj.
Punktem wyjcia analizy jest pocztek oywienia koniunktury, kiedy inwestycje s wysokie, do czego zachcaj zyski. Oznacza to due zapotrzebowanie na dobra inwestycyjne, ktrych ceny, za spraw nacisku popytu, zaczynaj rosn. Do wzrostu cen poday dbr inwestycyjnych przyczynia si zwikszone
zapotrzebowanie na czynniki produkcji. Jednoczenie wpywy z tytuu zakupu
dbr kapitaowych s nisze od oczekiwanych, poniewa nasilajca si konkurencja wymusza obniki cen. W rezultacie kracowa rentowno kapitau
zmienia si na niekorzy przedsibiorcw. W efekcie gwatownie redukuj
oni zamierzenia inwestycyjne, przy czym zjawisko to pod wpywem ywioowych nastrojw, przybiera charakter masowy.
Teoretycznie zaamania byoby mona unikn pod warunkiem utrzymania
odpowiednio niskich stp procentowych lub rwnowacego spadek inwestycji, wzrostu popytu konsumpcyjnego. Jednak, z omwionych dalej powodw,
spenienie tych warunkw jest mao prawdopodobne.
Raz zainicjowane zaamanie rozwija si nastpnie lawinowo. Dochodzi do
spadku dochodw i zatrudnienia. Wszystko to zostaje spotgowane przez depresje giedow oraz pojawienie si nadmiernych zapasw dbr. Kumulacyjny spadek trwa dopki ponownie nie pojawi si bodce do inwestowania.
Jednym z nich moe by starzenie si dbr kapitaowych, ktre stwarza brak
kapitaw, a wraz z tym wzrost oczekiwanej rentownoci w produkcji aktyww
kapitaowych. Jeeli mechanizmy te zaczn dziaa, ronie kracowa rentowno kapitau i przy niskich stopach procentowych rozpoczyna si oywienie.
Logicznym uzupenieniem modelu keynesowskiego jest uwzgldnienie mechanizmu akceleracji. Keynes koncentrowa si na przypadku niepenego wykorzystania czynnikw produkcji. Nasuwa si zatem pytanie, co si dzieje, gdy
wzrost dochodu doprowadzi do penego wykorzystania czynnikw produkcji.
Zgodnie z odpowiedzi udzielon przez P. A. Samuelsona rozpoczyna si wzrost
inwestycji w sposb okrelony dziaaniem akceleratora. Zatem oprcz inwestycji autonomicznych, niezalenych od poziomu aktywnoci gospodarczej, pojawiaj si inwestycje indukowane (wzbudzone), ktre s funkcj PKB.
W modelu Samuelsona przyjto, e konsumpcja w okresie biecym zaley od dochodu z okresu poprzedniego, a biece inwestycje indukowane zale od zmian konsumpcji (dochodu). W lad za tym modyfikacji ulega rwnanie opisujce PKB. A zatem:
*(

Q + IAI "*" ^iiit

C, = aYt.,
/,, = b(Ct - C,.7) = b(aYt., - aYt.2} = ab(Y<_, - Yt.2)

86

Y, = aY,_, + abY,., - abY,.2 + IAt = a(

- abYt_2 + 7,Al

gdzie:
IA - inwestycje autonomiczne

Iin - inwestycje indukowane

przy zachowaniu pozostaych oznacze niezmienionych.

Zmiany inwestycji indukowanych, konsumpcji i dochodu narodowego przy
przyjciu kracowej skonnoci do konsumpcji a = 0,5 oraz wspczynnika przyspieszenia b = 2, a take staoci wydatkw autonomicznych zostay przedstawione w tabl. 11.
Tablica 11

Wspdziaanie mnonika i akceleratora

Okres Inwestycje autonomiczne

1
100
2
3
4
5

6
7
8
9
10
11
12
13

100
100

100
100
100
100
100
100
100
100
100
100

Konsumpcja
-

50
125
188
206
172
102
30
-6
11
72
147
199

Inwestycje wzbudzone
-

100
150
125
38
-69
141
-142
-73
33
122
150
103

PKB

100
250
375
41.3
344
203
61
-12
-22
144
295
398
402

rdo: A. H. Hansen, Business Cycles and Nationale Income, New York 1951, s. 178.

Midzy dziaaniem mnonika i akceleratora wystpuje interakcja. Autonomiczny wzrost inwestycji zwiksza dochody w proporcji okrelonej przez
mnonik. Ten wzrost dochodu pobudza dalszy wzrost inwestycji w stopniu wyznaczonym przez wspczynnik akceleracji. Z kolei w wzrost inwestycji indukowanych rozpocznie ponown dziaalno mnonika.
Charakter zmian w czasie dochodu generowanego przez model mnonika
- akceleratora zaley od wartoci wspczynnikw a i b.
1. a = 0,5; b = 0; w wyniku dziaania wycznie efektw mnonikowych dochd narodowy zblia si asymptotycznie do poziomu wyznaczonego przez
mnonik,
2. a = 0,5; b = 1; powstaj oscylacje tumione wok poziomu mnonikowego,
87

3. a = 0,5; b = 2; generuje oscylacje o staej amplitudzie wok poziomu mnonikowego,

4. a 0,6; b 2; wywouje cykle o rosncej amplitudzie wok poziomu mnonikowego,
5. a = 0,8; b 4; powoduje stay wzrost dochodw, zbliajcy si stopniowo
do wzrostu wykadniczego.
W modelu mnonika akceleratora powstawanie regularnych cykli, ktre
najlepiej odpowiadaj rzeczywistemu przebiegowi waha koniunkturalnych,
moliwe jest jedynie przy cile okrelonych wartociach a i b, ktrych wystpienie jest mao prawdopodobne (przypadek 3). Cykle regularne mogyby
take wystpowa w przypadku 2, gdyby w gospodarce okresowo pojawiay si
impulsy podtrzymujce wahania lub w sytuacji 4, jeeli istniayby granice oscylacji. Przyjcie przypadku 2 oznaczaoby, e model mnonika - akceleratora
nie wystarczy do wytumaczenia waha koniunkturalnych i niezbdnym uzupenieniem staje si dodatkowy mechanizm generujcy impulsy podtrzymujce oscylacje. Dlatego bardziej racjonalne wydaje si zaproponowane przez J. R.
Hicksa rozwizanie, polegajce na uwzgldnieniu grnych i dolnych puapw
waha (przypadek 4).
Hicks rozwaa gospodark, w ktrej inwestycje autonomiczne rosn w staym tempie. Wyznaczaj one zarazem dynamiczn rwnowag dochodu. Wzrost
inwestycji autonomicznych powoduje uruchomienie mechanizmu mnonika akceleratora, a produkcja zaczyna rosn szybciej ni to wynika ze stopy rwnowagi. Ekspansja trwa do osignicia penego zatrudnienia czynnikw produkcji. Teoretycznie od tego momentu dalszy wzrost mgby si dokonywa
wedug stopy rwnowagi. Jednak przejcie od ekspansji do stopy rwnowagi
czy si z okresowym zmniejszeniem tempa wzrostu. Jest to bodziec wystarczajcy, aby mechanizm mnonika - akceleratora zacz dziaa w kierunku
ograniczania produkcji. Raz uruchomiony spadek nie trwa jednak nieskoczenie, bowiem depresja, podobnie jak ekspansja, napotyka na ograniczenia.
Hamulcem spadku jest to, e inwestycje brutto nie mog by nisze od zera.
Bariera spadku inwestycji powoduje odbicie" si gospodarki i powrt ekspansji.

Prba teorii koniunktury M. Kaleckiego

W teorii cyklu koniunkturalnego M. Kaleckiego wystpuj zaoenia upraszczajce. Przebieg waha koniunkturalnych jest rozwaany w warunkach gospodarki zamknitej. Abstrahuje si wic od wpywu otoczenia na poziom wewntrznej aktywnoci gospodarczej. Rozpatrywana gospodarka jest zbliona do modelu
kapitalizmu czystego. Wystpuj w niej dwie podstawowe grupy spoeczne. Kapitalici otrzymuj dochd w postaci zysku przeznaczonego na akumulacj i konsumpcj oraz robotnicy, ktrych paca suy w caoci zaspokojeniu potrzeb ko-

[sumpcyjnych. Ponadto przyjmuje si brak trendu. Oznacza to, e gospodarka

l po zakoczeniu penego cyklu wraca do stanu wyjciowego.
Zaoenia szczegowe dotycz sposobu powizania midzy wielkociami
ekonomicznymi. Kluczowy jest zysk (Z), ktry ujmowany cznie z odpisami
amortyzacyjnymi, tworzy cakowity dochd kapitalistw, przeznaczany na zakup dbr konsumpcyjnych (S) oraz akumulacj (A), zatem:
Z = S +A
j W ramach konsumpcji kapitalistw wystpuje cz stal (B0), niezalena od
(biecych dochodw, oraz cz zmienna, ktra jest niewielkim uamkiem (X)
r zyskw, czyli:
S = B0 + XZ,
natomiast zyski:
Z = B0 + \Z +A,

a po dokonaniu przeksztace
Z=

BO+A

Poniewa Z oznacza dochody kapitalistw, B0 + A ich wydatki, mona powiedzie, e kapitalici zarabiaj tym wicej, im wicej wydatkuj. Jest to jedna z licznych oryginalnych konstatacji Kaleckiego.
Akumulacja brutto obejmuje inwestycje brutto w kapitale trwaym oraz przyrost zapasw. Jeeli zapasy towarowe pozostaj stale w przebiegu cyklu koI niunkturalnego, A bdzie rwne produkcji dbr inwestycyjnych. W dziaalno[ ci inwestycyjnej wyodrbnia si trzy podstawowe etapy:
- skadanie zamwie na dobra kapitaowe, ktrych wolumen wynosi /,
t - produkcj dbr kapitaowych, ktra odpowiada akumulacji brutto A,
l- dostawy gotowych obiektw inwestycyjnych D.
Jeli zaoymy, e wykonanie kadego rodzaju inwestycji wymaga takiego sa[mego czasu, rwnego dwm jednostkom, wwczas D, It_2 i A, = I,.,.
Inwestycje wpywaj na wielko aparatu produkcyjnego (K). Jego przyrost
jest rwny rnicy midzy dostawami nowych urzdze wytwrczych
joraz ubytkiem wynikajcym ze zuycia (U), a wic:
:

Poniewa U podlega jedynie nieznacznym wahaniom w przebiegu cyklu

j przyjto, e jest wielkoci stal. Z zaoenia o braku trendu wynika take:

= I0=A0 =
gdzie subskrypt o" oznacza wielkoci przecitne dla cyklu.
89

Wielkoci kluczow w modelu s zamwienia inwestycyjne, okrelone przez

przewidywan rentowno netto. Nie bez podstaw mona przypuszcza, e przysza rentowno jest oceniana na podstawie biecej stopy zysku oraz stopy
procentowej. Poniewa, jeeli pomin czynniki zakcajce, rynkowa stopa
procentowa zaley od stanu koniunktury, to jest ona zarazem rosnc funkcj rentownoci brutto. Upowania to do pominicia jej wpywu na ksztatowanie si zamwie inwestycyjnych. Dodatkowo naley uwzgldni, e od stopy zysku zale nie tyle zamwienia inwestycyjne, ile raczej ich relacja do
aparatu produkcyjnego, a wic:

BO+A
K
Jeeli f jest funkcj liniow to:

I
B0+A
- = m -
-n
K
K
lub inaczej:

= m(B0 +A)-nK

Wyprowadzone dotychczas zalenoci pozwalaj na przedstawienie mechanizmu cyklu koniunkturalnego oraz zmian podstawowych wielkoci ekonomicznych. Wzrost zamwie inwestycyjnych prowadzi do zwikszonej produkcji dbr
kapitaowych, czyli akumulacji brutto. Przyczynia si do dalszego pobudzania
dziaalnoci inwestycyjnej. Wzrost trwa dopki dostawy dbr inwestycyjnych
nie przekrocz zapotrzebowania na uzupenienie aparatu produkcyjnego, co
powoduje wzrost K, a tym samym prowadzi do zmniejszenia zamwie inwestycyjnych.
Spadek trwa do momentu, gdy zamwienia inwestycyjne nie spadn ponownie poniej poziomu niezbdnego dla utrzymania staoci aparatu produkcyjnego. Kurczenie si aparatu wytwrczego pobudza wzrost zamwie inwestycyjnych, ktre oscyluj wic wok poziomu niezbdnego dla utrzymania
staych rozmiarw aparatu produkcyjnego. Wahania zamwie inwestycyjnych
prowadz do zmian innych wielkoci ekonomicznych.
W celu atwiejszego przeledzenia mechanizmu powstawania waha koniunkturalnych oraz relacji zachodzcych midzy wielkociami ekonomicznymi posuono si przykadem liczbowym. W tym celu przeksztacono rwnanie wyznaczajce rozmiary zamwie inwestycyjnych. Kt przedstawiono
jako:
Kt = K,., + AK,
Poniewa:
, = D, - U0
90

A = /,-2

oraz
otrzymano:
Uwzgldniajc ponadto, i:

A, = /,.,
to rwnie:

7, = m(B0 + I,.,) - n(K,.,

Okrelenia wymagaj jeszcze wartoci parametrw m i n oraz I, B, K w momencie zero. Omawiane rwnanie musi by spenione dla wielkoci przecitnych dla cyklu, a wic:
I0 = m(B0 + I0) - nK0

n (m- 1) + m
v
v
A
JV>
gdzie: /0//^0 oznacza stop amortyzacji, natomiast BJK0 stosunek staej czci
konsumpcji kapitalistw do wielkoci aparatu produkcyjnego. I0/K0, zgodnie
z obliczeniami Kaleckiego, przyjto jako rwne 0,06, a BJK0 = 0,13. W tych
warunkach parametry n" i m" musz spenia rwnanie:

n = 0,13m - 0,06
Warunek ten jest speniony dla m = 0,95 i n = 0,12. Ponadto przyjto K0 = 100,
/ = 6 oraz B0 = 13.
Przebieg zmian zamwie inwestycyjnych dla wprowadzonych wartoci liczbowych zosta przedstawiony w tabl. 12. Dodatkowo tabl. 13 pokazuje zmiany
poszczeglnych zmiennych w kategoriach odchyle od redniej, obliczone np.

dla zamwie inwestycyjnych wedug formuy

. Rys. 15 jest graficznym
uzupenieniem tabl. 13. Zamwienia inwestycyjne dla okresu 15 obliczono nastpujco:

7,5 = 0,95(13 + 714) - 0,12(^,4 + 713 - 6) =

= 0,95(13 + 5,7387) - 0,12(100,6720 -l- 5,7572 - 6) = 5,7502
"

91

Tablica 12
Koniunkturalne zmiany inwestycji, kapitau, zyskw i produkcji

Lp.
1
2

3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24

I
6,0563
6,1098
6,1539
6,1826
6,1013
6,1778
6,1419
6,0866
6,0169
5,9404
5,8656
5,8017
5,7572
5,7387
5,7502
5,7926
5,8627
5,9543
6,0578
6,1615
6,2532
6,3209
6,3548
6,3485

K
99,9474
99,9474
100,0030
100,1130
100,2670
100,4490
100,6410
100,8190
100,9610
101,0470
101,0640
101,0040
100,8700
100,6720
100,4290
100,1680
99,9182
99,7108
99,5735
99,5278
99,5876
99,7471
100,0000
100,3210

rdo: Opracowanie wasne.

92

Z
1,39
19,45
19,50
19,54
19,57
19,58
19,57
19,53
19,48
19,40
19,33
19,25
19,19
19,14
19,12
19,13
19,18
19,25
19,34
19,45
19,55
19,65
19,72
19,75

P
289,9450
290,5100
291,0990
291,6500
292,0920
292,3620
292,4180
292,2380
291,8270
291,2140
290,4680
289,6580
288,8840
288,2420
287,8130
287,6680
287,8440
288,3370
289,1140
290,1040
291,2000
292,2780
293,2070
293,8680

Tablica 13
Amplituda waha inwestycji, kapitau, zyskw i produkcji

Lp.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24

I-Io
Io

1,06
1,95
2,69
3,17
3,31
3,09
2,49
1,56
0,40
-0,88
-2,12
-3,19
-3,93
-4,24
-4,05
-3,34
-2,17
-0,64
1,08
2,81
4,34
5,47
6,04
5,93

K-Ko
K0
-0,45
-0,45
-0,39
-0,28
-0,13
0,05
0,24
0,42
0,56
0,65
0,66
0,60
0,47
0,27
0,03
-0,23
-0,48
-0,68
-0,82
-0,87
-0,81
-0,65
-0,40
-0,08

rdto: Opracowanie wtasne.

93

Z-Zo

P -Po

Z0

Po

0,05
0,36
0,61
0,82
0,97
1,03
0,97
0,77
0,51
0,10
-0,26
-0,68
-0,99
-1,24
-1,35
-1,30
-1,04
-0,68
-0,21
0,36
0,87
1,39
1,75
1,90

-0,14
0,05
0,26
0,45
0,60
0,69
0,71
0,65
0,51
0,30
0,04
-0,24
-0,51
-0,73
-0,88
-0,93
-0,86
-0,69
-0,43
-0,09
0,29
0,66
0,98
1,21

Rysunek 15
Odchylenia od przecitnej zamwie inwestycyjnych (I), ^-skw (Z),
produkcji (P) i kapitalu(K) w jednostkach tej przecitnej

%
4-

2_.3-4'"5

9 \ 10 l O l 2 13 14

15

16^J7 18

-2-

-3-

-4-

rdto: Opracowanie wasne.

Mechanizm zmian zamwie inwestycyjnych stanie si jeszcze bardziej

czytelny, jeeli przeledzimy ksztatowanie si ich przyrostw, ktre wynosz:
A/ =

= D-U = D-I0 = It_2- 10

W okresie oywienia koniunktury I,_2 > I0, a wic drugi skadnik rwnania
przyczynia si do zmniejszenia wielkoci zamwie inwestycyjnych. Prowadzi
to do systematycznego spadku wartoci wyraenia /, - /,_?. W okresie recesji
94

It_2 -10 przybiera znak dodatni i przyczynia si do pobudzenia dziaalnoci inwestycyjnej. Wyznaczone wartoci /" pozwalaj okreli przebieg dostaw dbr
inwestycyjnych i akumulacji prywatnej. Przebieg wszystkich trzech funkcji jest
identyczny, z tym jednak, e zgodnie z zaoeniami wyjciowymi s one przesunite wzgldem siebie.
Ksztatowanie si zyskw zostao wyznaczone przy zaoeniu, e warto A,
wynosi 0,02. Jak wynika z danych liczbowych (tabl. 13) oraz rys. 15 zysk brutto, proporcjonalny do B0 + A, waha si synchronicznie do akumulacji brutto,
lecz sabiej ni ona. Relatywnie sabsza amplituda waha zyskw wynika ze
stabilizujcej roli staej czci konsumpcji kapitalistw. Jednoczenie zyski spadaj z opnieniem w stosunku do zamwie inwestycyjnych i z wyprzedzeniem w porwnaniu z dostawami w grnym punkcie zwrotnym. Identycznie
wyglda wzajemne usytuowanie dolnych punktw zwrotnych cyklu koniunkturalnego.
Krzyw produkcji oglnej mona wyznaczy przy zaoeniu, e miedzy P/K
i Z/K zachodzi zaleno liniowa, a Z jest proporcjonalne do B0 + A. Wwczas:

P
K

B +A
K

0
q -
+v

lub inaczej
P = q(B0

Dla okrelenia wielkoci produkcji niezbdna jest znajomo parametrw

q i v. W celu wyznaczenia ich relacji przyjto, e wzrostowi rentownoci brutto
o 15% odpowiada przyrost stopnia wykorzystania aparatu produkcyjnego o 10%,
wwczas:

p
/ n 4- A
1,10 -^ = 1,150
KO

+ V

a po dokonaniu podstawienia:

+v
11,10
m {q\
l -o +i sio

Podstawienie zamiast I0, B0 i K0 przyjtych uprzednio wartoci daje:

1,10(0,190 + v) = 1,15 0,19? + v

0,209g + l,lv = 0,2185<7 + v

95

0,lv = 0,0095<?
= 0,095

Dla uproszczenia oblicze przyjto v = l oraz q = 10, ktre speniaj w przyblieniu przedstawion zaleno.
Otrzymane dotychczas dane liczbowe pozwalaj na okrelenie ksztatowania si produkcji. Ponowne odwoanie si do oblicze (tabl. 13) i rys. 15 wskazuje, e wahania produkcji s sabsze ni zysku brutto i opniaj si w stosunku do nich. Tym samym zmiany produkcji s sabsze i take opnione
w stosunku do akumulacji brutto.

Produkcja moe by traktowana jako suma dochodw kapitalistw i robotnikw, przy czym pace s rwne P - Z. Zestawiajc zmiany produkcji i zyskw mona zatem stwierdzi, e wahania dochodw robotnikw s sabsze
ni produkcji. Udzia kapitalistw w dochodzie spoecznym zmienia si zgodnie ruchem produkcji oglnej, natomiast udzia robotnikw spada w okresie
oywienia i ronie w czasie recesji.
Na produkcj globaln skadaj si dobra inwestycyjne oraz artykuy konsumpcyjne. Produkcja dbr inwestycyjnych jest rwna akumulacji brutto, w konsumpcyjnych odpowiada sumie plac, ktre zgodnie z zaoeniami s w caoci

wydatkowane na zakup dbr spoycia oraz konsumpcji kapitalistw. Tym samym produkcja dbr spoycia wykazuje sabsze wahania ni produkcja oglna i akumulacja brutto. Zatem w przebiegu cyklu koniunkturalnego zmieniaj si nie tylko rozmiary produkcji spoecznej, lecz take jej struktura.

3. Egzogeniczne teorie cyklu koniunkturalnego

cznikiem teorii cyklu M. Kaleckiego i J. M. Keynesa byo traktowanie
fluktuacji gospodarczych jako konstytutywnej cechy systemu ekonomicznego.
W odrnieniu od nich obecnie omawiane teorie przyjmuj wizj stabilnego
systemu gospodarczego, do ktrego zakcenia wnoszone s przez czynniki

zewntrzne. Do grupy tej naley koncepcja cyklu politycznego, a take teoria

monetarystyczna i realnego cyklu koniunkturalnego.

Teoria cyklu politycznego

Wprawdzie narodziny koncepcji cyklu politycznego wizane s powszechnie z nazwiskiem J. Akermana, to jednak wydaje si, e pierwszestwo naley
odda M. Kaleckiemu, ktry w opublikowanym w latach czterdziestych XX w.
artykule uy pojcia politycznego cyklu koniunkturalnego i objani jego mechanizm. M. Kalecki wiza niestabilno gospodarki, z podlegajc wpywo96

wi rnych grup nacisku, polityk gospodarcz rzdu. Zgodnie z jego sowami w czasie kryzysu - albo na skutek nacisku mas, a by moe nawet bez tego
- uruchamia si bdzie w celu przeciwdziaania masowemu bezrobociu inwestycje publiczne finansowane za pomoc deficytu budetowego". Z kolei w czasie oywienia nacisk wszystkich si, a w szczeglnoci wielkiego kapitau,
skoni zapewne rzd do nawrotu do tradycyjnej polityki unikania deficytu budetowego. W ten sposb nastpi kryzys, w ktrym polityka ekspansji wydatkw pastwowych odzyska znw swe znaczenie". Nie umniejszy w niczym zasug M. Kaleckiego stwierdzenie, i w prezentowanym podejciu ma miejsce
cykliczno polityki gospodarczej, ktra jednak nie musi by autonomicznym
rdiem niestabilnoci w gospodarce, zwaszcza e Kalecki stworzy rwnie
samoistn teori cyklu koniunkturalnego, ktrej podstaw byy fluktuacje inwestycji prywatnych w kapitale trwaym. Dokonaniem Kaleckiego pozostanie
stwierdzenie, e do powstawania lub pogbienia waha koniunkturalnych w gospodarce mog przyczyni si podporzdkowane celom pozaekonomicznym decyzje gospodarcze wadzy centralnej.
Traktowanie fluktuacji gospodarczych jako podanego skutku dziaa wadzy zapocztkowao jeden kierunek mylenia o cyklu politycznym. Drugi nurt
wywodzi si z zaoenia, e niestabilno gospodarki wynika z niezdolnoci rzdu do prowadzenia skutecznej polityki stabilizacyjnej. Jednak w takim przypadku polityka gospodarcza jest jedynie odpowiedzi na endogeniczne wahania. Dlatego te w dalszych rozwaaniach za cykle polityczne bd uznawane wycznie
wahania wywoane przez podyktowane wzgldami pozaekonomicznymi zmiany
polityki gospodarczej, ktrych zamierzonym efektem s fluktuacje.
W tej definicji mieci si koncepcja cyklu wyborczego. W modelach tych
przyjmowane s zaoenia upraszczajce. Przede wszystkim zakada si, e zasadniczym celem elit politycznych jest utrzymanie lub zdobycie wadzy. W systemie demokratycznym, a taki jest atrybutem wikszoci wspczesnych gospodarek rynkowych, mona to osign wycznie dziki zwycistwu w wyborach.
Jeeli elektorat jest wraliwy na wasn sytuacj materialn lub stan caej gospodarki atwo wyobrazi sobie pokus wykorzystania polityki ekonomicznej
do uzyskania sukcesu wyborczego. Warto zwrci uwag, e nawet w dojrzaych gospodarkach rynkowych wadza jest obciana odpowiedzialnoci za stan
kraju.
W modelu cyklu politycznego przyjmuje si take specyficzny wzorzec zachowa spoecznych. Zgodnie z nim na decyzje wyborcw w najwikszym
stopniu wpywaj dowiadczenia najnowsze. Ponadto elektorat nie uczy si, co
oznacza, e zachowania wyborcw s powtarzalne, nie podlegaj modyfikacji
wraz ze zdobywaniem pozytywnych i negatywnych dowiadcze. Reasumujc,
z jednej strony mamy do czynienia z wyrachowanymi, cynicznymi elitami politycznymi, z drugiej za naiwnymi wyborcami, ktrzy daj si systematycznie
omamia.
97

Zakada si rwnie, e podstawowe zalenoci ekonomiczne dobrze odzwierciedla krzywa Phillipsa. Oznacza to, e decydenci maj moliwo wyboru optymalnej z punktu widzenia swoich interesw, kombinacji bezrobocia
i inflacji, czyli dwch podstawowych wskanikw na podstawie, ktrych wyborcy oceniaj wadz.
W przedstawionych uwarunkowaniach mechanizm powstawania waha koniunkturalnych moe by pokazany nastpujco. Rzd jest tym bardziej popularny im nisza jest stopa inflacji (W) i bezrobocia (U). Sposb, w jaki relacja
tych dwch wielkoci przekada si na oceny spoeczne odzwierciedla specyficzna funkcja obojtnoci (V, na rys. 16). Im bliej pocztku ukadu wsprzdnych jest ta krzywa, tym wikszym poparciem cieszy si rzd. Przyjto, e
wanie wszystkie kombinacje inflacji i bezrobocia znajdujce si na krzywej V|
gwarantuj rzdowi zdobycie liczby gosw, niezbdnej do zwycistwa w wyborach. Dlatego rzd bdzie prowadzi polityk gospodarcz zapewniajc podan konfiguracj inflacji i bezrobocia. Jednak ograniczeniem jest krzywa Phillipsa, ktra okrela moliwe do uzyskania w danych warunkach cele (P[ na rys.
16). Punktem osigalnym dla polityki gospodarczej a zarazem podanym
z perspektywy celw politycznych jest A. Samoistnie gospodarka moe si w nim
znale jedynie w wyniku mao prawdopodobnego zbiegu okolicznoci.
Rysunek 16
Mechanizm wyborczego cyklu koniunkturalnego

Zrdto: Opracowanie wasne.

Pomijajc tak szczliw sytuacj przyjmujemy, e gospodarka znalaza si

w punkcie B. Rzd zainteresowany jest prowadzeniem polityki ekspansywnej,
ktra zmniejsza bezrobocie kosztem oywienia inflacji. Jeeli nawet dokona
si przejcie do punktu A, to utrzymanie si w nim duej nie jest moliwe,
bowiem przyspieszenie tempa wzrostu cen pobudza zarazem oczekiwania inflacyjne, ktrych skutkiem jest przejcie na wyej pooon krzyw Phillipsa
(P2) do punktu C. W punkcie C zbyt dua jest inflacja, co zmusza do zastpienia polityki ekspansywnej restrykcyjn. Efektem jest wprawdzie zwalczanie
inflacji, ale przy nadmiernym bezrobociu, co prowadzi do powtrzenia caego
schematu.
Druga wersja cyklu politycznego traktuje politykw z wiksz wyrozumiaoci. Przyjmuje si, e podporzdkowuj si oni nie wycznie cynicznej
walce o wadz, lecz przywizani s rwnie do pryncypiw ideologicznych,
od ktrych zale preferencje w polityce gospodarczej. Zgodnie z tym partie o orientacji lewicowej wiksze znaczenie przypisuj walce z bezrobociem,
za ugrupowania prawicowe koncentruj si na zwalczaniu inflacji. Rozrnienie to ma znaczenie w przypadku zmiany ekipy rzdowej. Sytuacja jest
bardziej skomplikowana w sytuacji, gdy dochodzi do powstawania rzdu koalicyjnego, dwu- lub wielopartyjnego, gdy przeszkadza to ujawnianiu si
preferencji.
Wybory nios ze sob zawsze element niepewnoci, zwaszcza jeeli trudno jest przewidzie werdykt elektoratu. W zwizku z tym podmioty gospodarujce przyjmuj przed wyborami postaw wyczekujc. W wyniku wyborw
moliwe s dwie sytuacje: albo do wadzy dojdzie nowa ekipa lub te bdzie
rzdzi dotychczasowa. W pierwszym przypadku prawdopodobna jest zmiana
polityki gospodarczej, z wynikajcymi z tego tytuu reperkusjami dla poziomu
aktywnoci gospodarczej. Utrzymanie status quo koczy stan niepewnoci i przywraca normalny rytm ycia gospodarczego. W jednym i drugim przypadku dochodzi do perturbacji w gospodarce.
Obydwa podejcia do genezy cyklu politycznego mona zintegrowa i uj
w nastpujcy schemat. Okres przedwyborczy kusi wadz do prowadzenia
polityki gospodarczej zapewniajcej zyskanie sympatii spoeczestwa i jednoczenie niepewno odnonie do wynikw elekcji sprzyja postawom wyczekujcym podmiotw gospodarujcych. Po wyborach dochodzi do zmiany polityki gospodarczej w wyniku zmiany ekipy rzdzcej lub zmiany polityki
dotychczasowego rzdu.
Koncepcja cyklu politycznego rodzi jedno zasadnicze pytanie. W jaki sposb pogodzi regularno kalendarza wyborczego z niepen regularnoci
waha koniunkturalnych. Wyjanie jest kilka. Po pierwsze, zmiany polityki
ekonomicznej wpywaj z trudnymi do przewidzenia ex ante i trudnymi do wyznaczenie ex post opnieniami na przebieg procesw realnych. Oznacza to,
e nawet regularny rytm fluktuacji polityki gospodarczej nie musi skutkowa

99

i'

regularnymi wahaniami aktywnoci. W rezultacie nieregularne wahania mog

by generowane przez regularnie dziaajce przyczyny. Nie jest zatem niezbdna pena synchronizacja midzy dziaajc sil lub siami a ruchem oscylujcego systemu.
Po drugie, nie zawsze impulsy pochodzce ze strony polityki gospodarczej
musz generowa wahania aktywnoci gospodarczej. Bez zbytniej obawy popenienia bdu mona domniemywa, e z reguy pastwo prbuje modyfikowa autonomiczny ruch gospodarki. Podana konstelacja wielkoci makroekonomicznych nie powinna skania do nadmiernego i kosztownego aktywizmu.
Prba odwrcenia autonomicznych zmian w gospodarce moe zakoczy si
sukcesem (cykl polityczny) lub niepowodzeniem (wwczas cykl polityczny nie
ujawni si).
Po trzecie, naley si zastanowi na jakie waciwie bodce reaguj wyborcy.
Ich zachowania mog by bowiem podyktowane:
- deklaracjami politykw,
- posuniciami z zakresu polityki gospodarczej,
- zmianami sytuacji ekonomicznej.
Wraliwo na okrelone sygnay zaley od wiadomoci ekonomicznej i politycznej spoeczestwa. Wyborcy naiwni bd reagowali na goosowne, cho
niejednokrotnie sugestywne, programy wyborcze partii politycznych. Uzalenienie decyzji wyborczych od faktycznie realizowanej polityki gospodarczej
wymaga umiejtnoci identyfikowania zwizkw midzy przyczynami i skutkami. Niezbdna jest wic znaczna dojrzao i wiadomo wyborcw. Przypadek ostatni wiadczy o ich daleko posunitej nieufnoci i ostronoci. Warto
zaznaczy, e w pierwszej z wymienionych sytuacji, gdy wystarcz same obietnice, nie musi dochodzi do rzeczywistych zmian polityki gospodarczej, a tym
samym generowania cyklu politycznego. Z kolei od tego, ktry z pozostaych
przypadkw ma faktycznie miejsce zaley oczekiwane wyprzedzenie polityki
ekonomicznej w stosunku do terminu wyborw.
Niezalenie od tego czy i w jakim stopniu koncepcja cyklu politycznego odpowiada rzeczywistoci wskazuje na grob wykorzystania przez wadz instrumentw ekonomicznych wycznie do realizacji zada politycznych. W celu
zmniejszenia takiego niebezpieczestwa formuowane s postulaty ograniczenia roli pastwa w gospodarce, a tam gdzie nie jest to osigalne podporzdkowanie tej dziaalnoci jednoznacznym i sztywnym reguom.

Teorie zrwnowaonego cyklu koniunkturalnego

W refleksji na temat teorii cyklu koniunkturalnego nie moe zabrakn
najnowszych dokona w tej dziedzinie, jak jest koncepcja monetarystyczna
oraz teoria realnego cyklu koniunkturalnego, ktre tumacz wahania poziomu aktywnoci gospodarczej na gruncie teorii neoklasycznej. Z tej racji maj
100

wiele cech wsplnych. Przede wszystkim stoj na gruncie stabilnoci systemu

gospodarczego, do ktrego zakcenia wnoszone s przez czynniki zewntrzne. Szoki te mog mie charakter pieniny (w teoriach monetarnych) lub realny (popytowy lub podaowy).
Obydwie teorie przynosz rwnie nowe spojrzenie na istot waha koniunkturalnych. Zgodnie z tradycj wahania koniunkturalne, a zwaszcza okresy zaama postrzegane byy jako zjawisko negatywne z racji strat produkcji,
zatrudnienia czy inwestycji, ktre ze sob nios. Tymczasem obydwie wymienione teorie traktuj zarwno oywienie koniunktury, jak i recesj jako konsekwencj decyzji optymalizacyjnych podmiotw gospodarujcych. Zatem z tego punktu widzenia obydwie fazy cyklu koniunkturalnego s tak samo dobre,
a kada prba zmiany biegu koniunktury powoduje straty dobrobytu spoecznego. Dlatego te, jakby to paradoksalnie nie brzmiao, obydwie teorie zaliczane s do koncepcji cyklu koniunkturalnego rwnowagi (zrwnowaonego
cyklu koniunkturalnego). Ta zaskakujca nazwa akcentuje fakt, e w kadym
momencie biegu cyklu gospodarka znajduje si w stanie rwnowagi. Jest to
zasadnicze novum, bowiem tradycyjnie wahania koniunkturalne byy traktowane jako przejaw odejcia od rwnowagi.

Monetarystyczny model dochodu nominalnego

Istot sformuowanego przez M. Friedmana modelu dochodu nominalnego ujmuje stwierdzenie, i znaczce zmiany stopy wzrostu zasobu pienidza
s warunkiem koniecznym i dostatecznym istotnych zmian stopy wzrostu dochodw pieninych. Stwierdzenie to odnosi si do zmian dugookresowych,
a take zmian odpowiadajcych w przyblieniu czasowi trwania cyklu koniunkturalnego". Oprcz stwierdzenia, e czynniki pienine odgrywaj dominujc rol w ksztatowaniu dynamiki dochodu narodowego i formowaniu cyklu kilka konstatacji jest kluczowych dla teorii monetarnej.
1. Funkcja popytu na pienidz jest stabilna w dugim okresie i wyznaczona
przez skonno do oszczdzania, wynikajc z denia do osignicia podanego poziomu zamonoci. Dlatego normalne funkcjonowanie gospodarki wymaga systematycznego wzrostu poday pienidza, w tempie wyznaczonym przez dynamik dochodu narodowego.
2. Poda pienidza moe by niestabilna w wyniku zasad funkcjonowania instytucji pienino-kredytowych. Konfrontacja stabilnej funkcji popytu i niestabilnej funkcji poday jest rdem zakce w gospodarce.
3. Zmiany iloci pienidza w obiegu wpywaj na dochd nominalny poprzez
wzrost cen i dochodu realnego. Mechanizm transmisji jest zwizany ze
zmianami cen relatywnych rnego rodzaju aktyww w rezultacie naruszenia optymalnej struktury portfela, w ktrym pienidz jest tylko jednym ze
skadnikw.
101

4. Sposb w jaki wzrost iloci pienidza w obiegu wpywa na wzrost cen i dochodu realnego zaley od relacji midzy biec produkcj i jej wielkoci
przy penym zatrudnieniu czynnikw produkcji.
5. Teoria monetarna cakowicie wyklucza moliwo wystpowania dugotrwaych zakce rwnowagi gospodarczej. M. Friedman stwierdza, e jedynie
sztywno systemu utrudnia osignicie rwnowagi przy penym wykorzystaniu zasobw.

Przypumy, e w opisanych uwarunkowaniach istnieje naturalna stopa

procentowa, ktra nie jest znana centralnej wadzy monetarnej. Jest wysoce

prawdopodobne, e w tej sytuacji zwikszenie poday pienidza obniy rynkow stop procentow poniej naturalnej. Powoduje to, oprcz skutkw natychmiastowych, take efekty odlege w czasie.
Efekt dorany polega na tym, e niska stopa procentowa pobudza inwestycje i inne skadniki popytu, co zwiksza dochody, a w dalszej kolejnoci pre-

ferencj pynnoci. Niska stopa procentowa stymuluje rwnie zapotrzebowanie na kredyt. Oglne zwikszenie popytu wywiera presj na ceny, ktrych
wzrost eliminuje skutki pierwotnego podniesienia nominalnej poday pienidza. Tak wic realna poda pienidza spada wraz ze wzrostem cen i w konsekwencji stopa procentowa powraca do poziomu istniejcego przed zwikszeniem poday pienidza. Obnienie rynkowej stopy procentowej poniej

naturalnej moliwe jest wic tylko przejciowo. Natomiast trwaym skutkiem

jest wzrost cen. Dugo okresu przejciowego zaley od szybkoci dostosowa
cenowych. Jeeli ekspansywna polityka monetarna ma charakter trway podmioty gospodarujce ucz si przewidywa jej skutki. W rezultacie spoecze-

stwo spodziewa si staego wzrostu cen i ekspansja monetarna nawet okresowo nie wpynie na obnienie stp procentowych.
Zmiany poday pienidza wpywaj take na procesy realne w gospodarce.
Wzrost poday pienidza, jak wskazywano, przyczynia si do powszechnego
wzrostu cen. Natomiast przedsibiorcy s skonni pocztkowo traktowa oglny wzrost cen jako odnoszcy si wycznie do produkowanych przez nich wyrobw. Nie dostrzegaj zatem wzrostu cen czynnikw produkcji, co skania do
zwikszenia produkcji powyej pierwotnych zamierze. Warunkiem zwikszenia produkcji jest wzrost zatrudnienia. Dodatkowy popyt na sil? robocz wpynie wprawdzie pobudzajco na pace nominalne, ale jeeli ich wzrost bdzie
mniejszy ni cen wyrobw gotowych, to przedsibiorcy zaakceptuj tak sytuacj, poniewa udzia plac w kosztach produkcji i tak bdzie niszy ni poprzednio. Z kolei, poniewa pracobiorcy pocztkowo utosamiaj wzrost pac
realnych i nominalnych, wysze pace zachcaj do podejmowania pracy, co

oznacza dostosowanie popytu do poday oraz spadek stopy bezrobocia poniej poziomu naturalnego.
Jednak podmioty gospodarujce, ktrych euforia sprzyja oywieniu koniunktury, po pewnym czasie doznaj rozczarowania. Tak przedsibiorcy, jak i pra-

102

cobiorcy uwiadamiaj sobie, e, z racji powszechnoci zachodzcych w gospodarce zjawisk, obserwowane przez nich wzrosty cen i plac maj tylko charakter nominalny, a nie realny. Skania to do zrewidowania zamierze. Spadek
rentownoci zniechca producentw do zwikszenia wytwarzania. Maleje rwnie zainteresowanie pracownikw podejmowaniem pracy, co zmniejsza poda
siy roboczej. W rezultacie urealnienia wszystkich wielkoci, produkcja i zatrudnienie powracaj do stanu wyjciowego. Jedyn trwa konsekwencj caej
operacji jest wyszy poziom cen.
Rysunek 17
Krtko- i dugookresowa krzywa Phillipsa
W

rdo: Opracowanie wtasne.

Dodatkowo naley uwzgldni fakt, e ceny sprzeday produktw z reguy

szybciej reaguj na nieoczekiwany wzrost popytu nominalnego ni ceny czynnikw produkcji (place). W miar wzrostu cen otrzymywane place realne malej, chocia realne pace oczekiwane rosn. Dzieje si tak, poniewa pracobiorcy oceniaj pace z perspektywy wczeniejszego poziomu cen. W rzeczywistoci
ma wic miejsce jednoczesny spadek ex post pac realnych dla pracodawcw
i ich wzrost ex ante dla pracobiorcw, co pozwala na wzrost zatrudnienia. Innymi sowy, pracownicy nie dysponuj najnowsz informacj na temat cen.
W efekcie akceptuj oni place nominalne, ktre bynajmniej nie s wysze
w kategoriach realnych. Spadek ex post plac realnych zmieni oczekiwania pracobiorcw. Bd oni dali wyszych plac, co ponownie zepchnie stop bezro103

bocia do poziomu naturalnego. Oznacza to, e wadza monetarna nie moe

trwale utrzyma stopy bezrobocia na poziomie niszym od naturalnego.
Dla caego rozumowania kluczowe jest twierdzenie o przyspieszeniu oraz
uwzgldnienie faktu, e podmioty gospodarujce ucz si. Cale dotychczasowe rozumowanie byo prowadzone przy zaoeniu, e podmioty gospodarujce, przynajmniej pocztkowo, daj si zwie pozorom. Po owym okresie dochodzi jednak do zderzenia z twardymi realiami. Kilkakrotne tego typu
rozczarowanie sprawi, e podmioty gospodarujce zdobd dowiadczenie
i przestan utosamia wzrost cen (plac) nominalnych i realnych. W takiej sytuacji wzrost poday pienidza nie wywoa adnych dostosowa po stronie
produkcji i zatrudnienia, a wpynie jedynie trwale na ceny. Na oywienie gospodarcze mona liczy tylko wwczas, gdy wzrost poday pienidza zaskakuje podmioty gospodarujce. Teoria monetarna nie tylko pokazuje, jak zmiany
poday pienidza przekadaj si na fluktuacje gospodarcze, ale uzasadnia rwnie dlaczego polityka monetarna jest nieskuteczna w pobudzaniu wzrostu gospodarczego.
Opisane mechanizmy rozstrzygaj rwnie dylemat zwizany z krzyw Phillipsa. Wynika z nich bowiem, e zamienno midzy inflacj i bezrobociem,
jest charakterystyczna tylko dla krtkiego okresu, natomiast w dugim - zejcie poniej naturalnej stopy bezrobocia nie jest moliwe (rys. 17).
Przy stopie bezrobocia wynoszcej UN tempo wzrostu plac i cen wynosi 0.
Jeeli wadza zdecyduje si na obnienie stopy bezrobocia do U,, to w wyniku ruchu wzdu krtkookresowej krzywej Phillipsa zwikszy si tempo wzrostu plac i cen, co oywi oczekiwania inflacyjne. Oznacza to, e robotnicy bd spodziewali si wzrostu plac w tempie uwzgldniajcym oczekiwan inflacj.
Pace nominalne bd wic rosy wedug stopy W powikszonej o oczekiwan stop inflacji. Przedsibiorstwa bd zwalnia robotnikw w zwizku ze
wzrostem pac realnych, a bezrobocie bdzie si zwiksza, a place realne
zostan przywrcone do swojego poprzedniego stanu przy naturalnej stopie
bezrobocia.

Teoria realnego cyklu koniunkturalnego

Wprawdzie teoria realnego cyklu koniunkturalnego i monetarystyczna nale do tej samej rodziny, to jednak wystpuje miedzy nimi podstawowa rnica pod wzgldem charakteru uwzgldnianych szokw. Teoria realnego cyklu
koniunkturalnego, w odrnieniu od koncepcji monetarystycznych, zasadnicze
znaczenie przypisuje szokom realnym, gwnie po stronie podaowej gospodarki. Mona sobie wyobrazi rozmaite wstrzsy podaowe, ktre prowadz
do zmian produkcyjnoci. Do tej kategorii nale, spowodowane niekorzystnymi warunkami klimatycznymi, wahania produkcji rolnej, znaczce zmiany
cen energii, wojny, przewroty polityczne, zmiany polityki gospodarczej oraz
104

wstrzsy technologiczne wywoane przez zmiany jakoci nakadw pracy i kapitau, nowe praktyki zarzdzania, wytwarzanie nowych produktw oraz wdraanie nowych technik produkcji. Chocia nie mona wykluczy dziaania adnego z wymienionych czynnikw, to jednak w warunkach krajw rozwinitych
najbardziej prawdopodobnym, periodycznym zakceniem s szoki technologiczne. Dlatego im wanie w ramach teorii realnego cyklu koniunkturalnego
przypisuje si podstawowe znaczenie. W tym ujciu potencjalny PKB zaley
od usytuowania trzech krzywych: poday pracy, popytu na prac oraz funkcji
produkcji, ktrych pooenie zaley od kracowej wydajnoci pracy, dokonywanych przez pracownikw wyborw midzy czasem wolnym i czasem pracy,
zasobw kapitau i stosowanej technologii.
Odpowied na pytanie, jak w tych warunkach wstrzsy podaowe, poprzez
funkcj produkcji, wpywaj na produkcj i zatrudnienie wymaga przyjcia nastpujcych zaoe:
1. Podmioty gospodarujce d do maksymalizacji uytecznoci (zyskw) w warunkach ograniczonych zasobw.
2. Podmioty gospodarujce ksztatuj swoje oczekiwania w sposb racjonalny
i nie odczuwaj asymetrii informacyjnej.
3. Fluktuacje zatrudnienia odzwierciedlaj dobrowolne zmiany liczby godzin,
ktre ludzie chc przepracowa.
Rysunek 18
Mechanizm realnego cyklu koniunkturalnego
Ptace

Produkcja

Zatrudnienie

rdto: Opracowanie wtasne.

105

Zatrudnienie

Zastanowi si trzeba, jakie s skutki szokw technologicznych. Zgodnie

z logik teorii przyjmuje si, e doszo do korzystnej zmiany technologii wytwarzania, co odpowiada przesuniciu w gr i zwikszeniu kta nachylenia funkcji produkcji. Na rys. 18 wyraa to przemieszczenie funkcji produkcji z Y, do
Y2. Poniewa jednoczenie szok technologiczny podnosi kracow wydajno pracy krzywa popytu na prac przesuwa si w prawo z L'd do L"d. W rezultacie ronie produkcja, zatrudnienie z Z} do Z2, a take pace nominalne i realne z Wt
do W2- Mona sobie take wyobrazi scenariusz odmienny, w ktrym pracownicy zdecydowali si na zwikszenie poday pracy, chociaby w konsekwencji preferowania dochodw dzisiejszych w stosunku do przyszych. Wwczas zatrudnienie i produkcja wzrosn, natomiast place nominalne i realne spadn.
Kluczowym ogniwem w teorii realnego cyklu koniunkturalnego s fluktuacje w tempie postpu technicznego. Wi si z tym bezporednio dwa problemy. Jeden dotyczy sposobu pomiaru postpu technicznego, drugi za interpretacji uzyskanych wynikw. Powszechnie stosowanym miernikiem postpu
technicznego jest rnica midzy procentowym przyrostem produkcji i procentowymi zmianami nakadw czynnikw produkcji, waonymi ich udziaem
w tworzeniu produktu. Tak zdefiniowana wielko wykazuje daleko posunit
zbieno z przebiegiem waha koniunkturalnych. Najdalej nawet posunita
koincydencja nie przesdza jeszcze o wystpowaniu w systemie zalenoci
przyczynowo-skutkowych, a tym bardziej o ich kierunku. Mona bowiem z powodzeniem argumentowa, e to nie szoki technologiczne generuj wahania
koniunkturalne, ale wahania koniunkturalne wpywaj na produkcyjno czynnikw wytwrczych. Potwierdzeniem takiej hipotezy jest fakt, e w Stanach
Zjednoczonych najszybsze tempo postpu technicznego zaobserwowano w latach II wojny wiatowej, kiedy wysoki by stopie wykorzystania czynnikw produkcji. Wynika z tego, e zdefiniowana uprzednio wielko nie jest dobrym
miernikiem zmian technologicznych zachodzcych w krtkim okresie w warunkach znacznych waha wykorzystania czynnikw produkcji.
Zgoszone wtpliwoci potwierdzaj take argumenty zdroworozsdkowe.
Szoki wpywajce istotnie na zdolnoci produkcyjne spoeczestwa byyby wydarzeniami na tyle wanymi, e zyskayby szeroki rozgos, jak to miao miejsce chociaby w przypadku kryzysu naftowego. Tymczasem odwoanie si do
rzeczywistoci nie potwierdza takich oczekiwa.
Trudnoci z udowodnieniem wystpowania systematycznych agregatowych
szokw technologicznych sprawiy, e zwolennicy teorii realnego cyklu koniunkturalnego zaczli alternatywnie rozwaa zakcenia na poziomie gazi jako
rdo perturbacji makroekonomicznych. Zaburzenia powstajce w jednym sektorze rozprzestrzeniayby si nastpnie na ca gospodark. Jednak taki tok
rozumowania take zosta poddany krytyce.
Hipotetycznie wyodrbnia si dwa rodzaje szokw zdezagregowanych: wiele
sabych lub nieliczne, silne zakcenia. W pierwszym przypadku mona przy106

j, e obok szokw negatywnych i rwnolegle z nimi wystpuj zakcenia

pozytywne, a zatem wypadkowa ich czstkowych oddziaywa na gospodark
powinna wynosi zero. Aby zakcenia wzajemnie si nie neutralizoway musiaoby by ich stosunkowo niewiele, a przy tym relatywnie silnych i dziaajcych w jednym kierunku. Niezalenie wic od tego czy realny cykl koniunkturalny rozwaamy w kategoriach agregatowych, czy zdezagregatowych
jednakowo niezbdne jest udowodnienie wystpowania znacznych, egzogenicznych waha postpu technicznego, co, jak wskazywano, wcale nie jest takie
oczywiste.
W ramach teorii realnego cyklu koniunkturalnego trudne jest rwnie wyjanienie zachowania si w niektrych wielkoci ekonomicznych. Obserwuje
si midzy innymi procykliczny ruch stopy bezrobocia. Oznacza to rwnie procykliczno ruchu plac i silne reakcje poday pracy. Tymczasem procykliczny
ruch pac trudno byoby wytumaczy na gruncie teorii realnego cyklu koniunkturalnego. Zgodnie z teori neoklasyczn wynagrodzenie czynnika produkcji zaley od jego produktywnoci kracowej, na ktr wpywa wielko
nakadw. Mona zatem oczekiwa, e w czasie oywienia koniunktury wzrostowi zatrudnienia towarzyszy spadek produktywnoci i plac. Trudno jest zatem wyjani wzrost poday pracy.
Jeeli nawet pominiemy trudnoci wyjanienia procyklicznego ruchu plac
otwarta pozostaje kwestia reakcji poday pracy na ich zmiany. Wedug teoretykw realnego cyklu koniunkturalnego poda pracy w wyniku substytucji
midzyokresowej, silnie reaguje na mae zmiany pacy realnej. Motywem podejmowania pracy jest ch uzyskania dochodu w celu zakupu dbr i usug
rynkowych, kosztem rezygnacji z czasu wolnego. Podjcie pracy oznacza wic
substytucj midzy konsumpcj i czasem wolnym. Do substytucji takiej bd
skaniay wysokie piace realne. Jednak obok substytucji uwzgldnienia wymaga efekt dochodowy, ktry sprawia, e w wyniku wzrostu plac realnych robotnicy czuj si zamoniejsi, co wpywa na obnienie poday pracy. Wypadkowa bdzie zaleaa od tego, ktry efekt przeway.
Dla przebiegu dostosowa wane jest czy zmiany pacy realnej s trwale czy
przejciowe. Jeeli wzrost pacy jest krtkotrway i szybko naley oczekiwa jej
obniki robotnicy gwatownie zwikszaj poda pracy, aby skorzysta z okazji,
a czasem wolnym ciesz si w okresie niskich plac. Dlatego poda pracy silnie
reaguje na przejciowe wzrosty plac. Natomiast gdy wzrost pac ma charakter
trway bieca poda pracy nie tylko nie ronie, ale wrcz moe spada.
Czasami podkrela si znaczenie stp procentowych dla poday pracy. Wzrost
realnej stopy procentowej zachca gospodarstwa domowe do zwikszania poday pracy w biecym okresie, poniewa warto dochodu zarobionego dzisiaj wzrasta w stosunku do dochodu z jutrzejszej pracy.
Przejciowy wzrost produktywnoci wpywa rwnie na ruch inwestycji, przy
czym charakter owego oddziaywania jest trudny do jednoznacznej oceny, bo-

107

wiem wystpuj rne reakcje przedsibiorcw na korzystne zmiany technologii. Jedna z nich polega na zwikszeniu konsumpcji ponad normalne rozmiary, przy utrzymaniu inwestycji i nakadw pracy na dotychczasowym poziomie. W tym przypadku szok zostanie zasymilowany w cigu jednego okresu,
bez adnych dalszych nastpstw.
Mona jednak sdzi, e podmiot gospodarujcy przypisuje okrelone znaczenie take przyszej konsumpcji. Wwczas dokonuje inwestycji, zwikszajc
zasb kapitau i przysz produkcj, co oznacza wzrost inwestycji w wyniku
szoku. Typ reakcji zaley take od oceny trwaoci szoku. Zakcenie przejciowe rodzi typow ch korzystania z okazji. Szok trway nie musi rodzi
wzrostu inwestycji, bowiem nadarzajca si szansa nie ucieknie.
Na zakoczenie naley zwrci uwag na dosy jednomyln ocen teorii
realnego cyklu koniunkturalnego zarwno przez jej przeciwnikw, jak i zwolennikw. Wskazuj oni, e na jej gruncie dosy trudno jest objani niektre zachowania wielkoci ekonomicznych obserwowanych w przebiegu cyklu
koniunkturalnego. Jest to zarzut istotny, bowiem teoria cyklu powinna tumaczy nie tylko powtarzalno waha, lecz rwnie okrelone sekwencje zmian
w ich przebiegu. Natomiast jako podstawow zalet wymienia si gbokie
osadzenie teorii realnego cyklu koniunkturalnego w mikroekonomii, co oznacza objanienie fluktuacji makroekonomicznych poprzez odwoanie si do zachowa podmiotw gospodarujcych. Brak podstaw mikroekonomicznych byi
jednym z podstawowych zarzutw formuowanych midzy innymi pod adresem teorii Keynesa.

4. Popytowo-podaowa interpretacja waha koniunkturalnych

Punktem wyjcia teorii jest obserwowana pod koniec okresu oywienia
nadwyka poday nad popytem. Jeeli przyj, e powstajce w gospodarce
dochody s wystarczajce do zakupienia caej wytwarzanej produkcji, to nierwnowaga wynika wycznie z powstrzymywania si okrelonej grupy podmiotw gospodarujcych od wydatkw. Rezygnacja z zakupw musi przy tym
zachodzi dosy gwatownie. Wyjanienie przyczyn tego typu zmian zostanie
przeprowadzone przy przyjciu zaoe upraszczajcych. Pierwsze z nich dotyczy roli handlu zagranicznego w gospodarce. Przyjmuje si, e przepywy towarowe midzy krajami nie wpywaj na wewntrzn aktywno gospodarcz.
Po drugie, abstrahuje si od polityki antycyklicznej pastwa. Dopuszcza si
wprawdzie istnienie sektora publicznego, ale jego funkcjonowanie podporzdkowane jest reguom dugookresowym, a nie potrzebom krtko- czy redniookresowym. Po trzecie, zakada si rwnomierne dziaanie postpu technicznego w przebiegu cyklu. Po czwarte, rozwaania odnosz si do gospodarki
zmonopolizowanej, co zreszt odpowiada realiom wspczesnoci.
108

Cala analiza prowadzona jest w kategoriach popytu finalnego, a nie globalnego. Rozwizanie takie uzasadnia automatyzm ustalania si rwnowagi na
rynku dbr porednich. Teoretycznie mona oczekiwa, e kady ze skadnikw popytu finalnego jest rwnoprawnym rdem powtarzajcych si okresowo zakce reprodukcji. Jednak prawdopodobiestwo czynnej roli jednych
jest wysze ni innych. Dla potrzeb dalszych rozwaa wyodrbniono trzy kategorie podmiotw gospodarujcych, wraz z reprezentowanym przez nie popytem. S to pastwo, gospodarstwa domowe oraz przedsibiorcy.
Popyt ze strony pastwa jest mato prawdopodobnym rdem systematycznie powtarzajcych si zakce rwnowagi, poniewa jest ono jedynym wiadomym podmiotem gospodarujcym, w tym znaczeniu, e uwzgldnia makroekonomiczne efekty swoich zachowa. Dlatego niechtnie i w szczeglnych
tylko przypadkach decyduje si na ograniczenie wydatkw, prowadzce do
pogorszenia koniunktury. Ponadto nadwyka dochodw nad wydatkami w sektorze publicznym jest mao prawdopodobna ze wzgldu na rda finansowania. Czci dochodw dostarcza dziaalno ekonomiczna sektora publicznego. Jednak przewaajca ich cz pochodzi z podatkw. Niech spoeczestwa
do pacenia podatkw, a ponadto poddanie ich kontroli parlamentarnej, skutecznie ogranicza gromadzenie nadmiernych dochodw przez pastwo. Obserwacja budetw wskazuje, e znacznie czciej zamykaj si one deficytem
ni nadwyk.
W ostatnich latach pojawi si postulat, ktrego uzasadnienie teoretyczne
w tym miejscu pominito, nadwyki w sektorze finansw publicznych. Jednak
nawet realizacja takiego zalecenia nie jest w stanie doprowadzi do gwatownego zachwiania rwnowagi midzy popytem i poda, poniewa przejcie od
deficytu do nadwyki jest procesem dugotrwaym, a jego dynamika nie ma
nic wsplnego z gwatownoci zaamania koniunktury. Ponadto znaczna cz
wydatkw pastwa jest zwizana z realizacj celw dugofalowych lub zada,
ktre s stabilne w krtkim i rednim okresie. Tym samym na rynku dbr nabywanych przez pastwo nie pojawia si raczej nadwyka poday nad popytem oraz nie wystpuj gwatowne wahania zapotrzebowania. Nie oznacza to
bynajmniej, aeby wydatki pastwa nigdy nie mogy by przyczyn sprawcz
zaamania w sytuacjach szczeglnych, naley jednak wyeliminowa je jako
rdo powtarzajcych si cyklicznie zakce reprodukcji.
Teorie poszukujce rde cyklicznych zakce reprodukcji w niedostatku
popytu konsumpcyjnego, mimo rnic w licznych szczegach, zgodne s co'
do tego, e niezdolno konsumentw do zakupu wytworzonych przez przemys wyrobw po cenach pokrywajcych koszty produkcji jest podstawow przyczyn periodycznych nawrotw kryzysw i depresji. Jednak teorie podkonsumpcji trudno jest zaakceptowa, bowiem istniej mechanizmy prowadzce do
rwnowagi na rynku dbr spoycia. Wydatki konsumpcyjne s okrelone przez
powstajce w procesie produkcji dochody ludnoci. Jednoczenie wielko

109

^^M

i struktura popytu konsumpcyjnego charakteryzuje si inercj. Trudno byoby

znale przykady takich raptownych zmian konsumpcji, ktre uzasadniayby

gwatowno zaama koniunktury.

Cale rozwaania na temat popytu konsumpcyjnego prowadzone s przy zaoeniu, e przewaajca cz dochodw gospodarstw domowych pochodzi
z pracy najemnej, oraz e gospodarstwa domowe nie inwestuj. Na rynku
dbr konsumpcyjnych przeznaczonych dla robotnikw zachwianie rwnowagi
moe powsta w wyniku spadku popytu efektywnego lub nieuzasadnionego
wzrostu wagi rodkw spoycia w produkcji. Do pierwszej z wymienionych sytuacji, przy zaoeniu staoci pac i skonnoci do konsumpcji, dojdzie w przypadku spadku zatrudnienia w sektorach wytwarzajcych dobra inwestycyjne lub
konsumpcyjne dla przedsibiorcw. Gdyby obnieniu uleg fundusz plac w sektorze produkujcym artykuy konsumpcyjne dla robotnikw spadek poday byby wikszy ni popytu. Jest bowiem pewne, e kady zatrudniony wytwarza
wicej ni wynosi jego paca robocza. A zatem spadek popytu efektywnego
robotnikw moe by jedynie skutkiem, a nie przyczyn zaburze w innych
sektorach gospodarki. Druga z wymienionych sytuacji wystpi jako rezultat bdw w alokacji nakadw inwestycyjnych, a wic przyczyny zaamania le po
stronie inwestycji.
Krtkiego komentarza wymaga sprawa zaoenia staoci skonnoci do konsumpcji. Keynes uzasadnia, o czym bdzie szczegowo mowa dalej (por. rozdz.
V), e elastyczno konsumpcji wzgldem dochodu jest mniejsza od jednoci.
Jeeli zaakceptujemy t zaleno, cho mona zgosi do niej wiele zastrzee, to nie musi ona prowadzi nieuchronnie do zaamania koniunktury.
Przyjmijmy, e funkcja konsumpcji jest dana wzorem:
C = 20 + 0,6Y
Wwczas przy dochodzie 100 konsumpcja wynosi 80, a przy dochodzie 104
(realny wzrost o 4% w skali roku) 82,4. Gdyby skonno do konsumpcji bya staa i wynosia 0,8 to konsumpcja przy dochodzie 104 osignaby 83,2.
Oznacza to, e relatywna strata konsumpcji wyniesie 0,8 czyli 0,8% PKB. Nie
jest to zatem rnica doprowadzajca do zaamania koniunktury.
Wzgldna stabilno konsumpcji z jednej strony, a z drugiej istnienie mechanizmu ekonomicznego, wicego j z produkcj, stwarzaj warunki do
powstawania i utrzymywania si rwnowagi na rynku dbr spoycia dla robotnikw. Jednoczenie w gospodarce wspczesnej pojawiaj si czynniki
sprzyjajce powstaniu zakce take na tym rynku. Naley do nich wzrost
udziau w spoyciu towarw zaspokajajcych potrzeby wyszego rzdu oraz
trwaych dbr konsumpcyjnych, a take rozszerzenie asortymentu wytwarzanych dbr spoycia. Kwestie te zostan szczegowo omwione dalej (por.
rozdz. V).

110

Poniewa na rynku dbr nabywanych przez pastwo i gospodarstwa domowe dziaaj mechanizmy doprowadzajce do rwnowagi, zakcenia mog powstawa wycznie na rynku towarw kupowanych przez przedsibiorcw. Przedsibiorcy wydatkuj swoje dochody, otrzymywane w formie zysku, na konsumpcj
i inwestycje. Konsumpcja odgrywa ma rol w caoci wydatkw, std te niewielkie jest jej znaczenie w ukadzie rwnowagi oglnej. Ponadto ograniczenie
spoycia automatycznie oznacza zwikszenie rodkw, ktre su finansowaniu inwestycji. Niewydatkowanie przez przedsibiorcw caoci dochodw wie
si zatem z ograniczeniem popytu inwestycyjnego. W celu wyjanienia przyczyn
zaamania koniunktury naley ustali dlaczego w pewnym momencie dochody
przedsibiorcw przestaj przeksztaca si bez zakce w popyt inwestycyjny.
Nakiady inwestycyjne s wypadkow dziaania wielu czynnikw zwizanych
z sytuacj przesz, biec i przysz. Wrd nich kluczow rol odgrywa stopa zysku. Jest to wielko podstawowa z punktu widzenia podejmowania decyzji inwestycyjnych, poniewa wpywa na ni wiele innych. Stopa zysku moe
by przedstawiona jako iloczyn dwch skadnikw:

n_
K

H L
Y

gdzie:
F! - masa zysku,
K - kapita,
Y - wielko produkcji.

n/7 oznacza zysk na jednostk produkcji, za Y/K odwrotno wspczynnika kapitalochonnoci, czyli norm efektywnoci wykorzystania kapitau. Od
strony czysto formalnej spadek stopy zysku wynika ze zmniejszenia zysku jednostkowego lub obnienia efektywnoci zastosowania kapitau.
Przy danym majtku produkcyjnym warunkiem zmniejszenia relacji Y/K jest

spadek produkcji, do ktrego dojdzie tylko przy braku dostatecznego efektywnego popytu. Poniewa, jak wskazywano uprzednio, popyt pastwa i gospodarstw domowych, a take zakupy konsumpcyjne przedsibiorcw utrzymuj
si na dostatecznym poziomie, to jedyne zagroenia zwizane s z wydatkami
inwestycyjnymi przedsibiorstw. Przyjto take wczeniej, e inwestycje zale
przede wszystkim od stopy zysku, zatem jej spadek powinien poprzedza spadek inwestycji. Spadek stopy zysku byby wwczas czynnikiem wtrnym, a nie
pierwotnym, co prowadzi do sprzecznoci z dotychczasowym wywodem.
W przypadku wzrostu majtku produkcyjnego stopa zysku ulegnie obnieniu, jeeli efektywno nowo realizowanych inwestycji jest mniejsza ni dokonanych uprzednio, co odpowiada sytuacji Y/K > AY/A/ . Sytuacj tak, jako
mao prawdopodobn w warunkach wspczesnych, mona pomin. Trudno
bowiem wskaza racjonalne powody, dla ktrych sprawno techniczna kapi111

talu miaaby si systematycznie obnia. Hipotetycznie moe si zdarzy, e

Y bdzie roso niedostatecznie szybko za spraw zbyt wolnego wzrostu popytu. Konkluzj przeprowadzonego rozumowania jest wic stwierdzenie, e spadek stopy zysku moe wynika jedynie ze zmniejszenia zysku jednostkowego.
Zysk jednostkowy jest rnic midzy cen (p) a kosztem (c):

TT = p-c

i jeeli pomin sytuacje bardziej skomplikowane, ulegnie obnieniu jeeli spadnie cena lub wzrosn koszty. Podstawowymi czynnikami cenotwrczymi s koszty oraz relacja midzy popytem i poda. Trudno jednak przypuszcza, eby
w fazie wzrostowej cyklu koniunkturalnego dziaanie ktrego z nich doprowadzio do spadku cen. Jeeli nawet zaoymy, cakowicie hipotetycznie, e
doszo do obniki kosztw, to przedsibiorcy utrzymuj ceny niezmienione

lub obni je mniej ni proporcjonalnie w stosunku do spadku kosztw. A wic

zysk jednostkowy nie tylko nie ulegnie obnieniu, ale wrcz przeciwnie, wzronie.
Drug ewentualnoci jest pojawienie si nadwyki poday nad popytem
w wyniku zahamowania w wydatkowaniu dochodw. Uprzednio jednak zostao ustalone, e czynnikiem zakcajcym moe by jedynie popyt inwestycyjny, dlatego te przebieg zmian musiaby wyglda nastpujco: spadek popy-

tu inwestycyjnego, wystpienie nadwyki poday nad popytem na rynku dbr

inwestycyjnych, obnienie cen, spadek stopy zysku. Przy przyjciu takiego wariantu spadek stopy zysku byby zjawiskiem wtrnym, a nie pierwotnym, co

pozostaje w sprzecznoci z dotychczas wyprowadzonymi wnioskami i oznacza,

e spadek stopy zysku powodowany jest jedynie wzrostem kosztw.

Na koszty skada si cz stal i zmienna. Jednostkowe koszty zmienne

zale od efektywnoci wykorzystania czynnikw produkcji oraz ich cen. Zamy dla uproszczenia, e efektywno wykorzystania czynnikw produkcji
w przebiegu cyklu koniunkturalnego pozostaje stal. Wwczas koszty bd
wyznaczone przez ruch cen czynnikw produkcji. W fazie wzrostowej cyklu
koniunkturalnego szczeglnie szybko bd wzrastay ceny tych czynnikw produkcji, ktrych elastyczno poday w krtkim okresie jest stosunkowo niewielka, przy znacznej elastycznoci popytu. Warunki te spenione s przede
wszystkim w odniesieniu do pracy i surowcw.
Najprociej wyjani to na przykadzie rynku pracy. Na pocztku fazy wzrostowej na rynku pracy istnieje nadwyka poday nad popytem, czego zewntrznym przejawem jest bezrobocie. Jeeli, zgodnie z zaoeniem, wydajno jest
staa oywienie kreuje popyt na prac w tempie wzrostu produkcji. W fazie
wzrostowej cyklu moe to by wielko rzdu 3-4%. W krajach o ustabilizowanej sytuacji demograficznej, w ktrych nie zmieniaj si wspczynniki aktywnoci zawodowej, okres edukacji czy wiek przechodzenia na emerytur, poda pracy ronie w przyblieniu w tempie przyrostu naturalnego. W pastwach
112

rozwinitych jest to wielko nie przekraczajca 1% rocznie. Dysproporcja w tempie wzrostu midzy popytem i poda prowadzi do powstawania napi na
rynku pracy, ktre przejawiaj si midzy innymi we wzrocie plac. Podobne
mechanizmy (opisane w rozdz. VII) dziaaj rwnie na rynku surowcowym.
Istota obecnych rozwaa sprowadza si do stwierdzenia, i w fazie wzrostowej ujawniaj si tzw. wskie garda, ktre hamuj wzrost produkcji.
Teraz mona ju przedstawi caociowo mechanizm zaamania koniunktury. Wzrost produkcji kreuje popyt na czynniki produkcji. Jednak po wyczerpaniu istniejcych rezerw dalsza ekspansja napotyka ograniczenia podaowe. Bariery podaowe prowadz do wzrostu cen czynnikw produkcji, a w konsekwencji
do wzrostu kosztw, spadku zysku jednostkowego oraz stopy zysku i zmniejszenia popytu inwestycyjnego. Z kolei zmniejszenie popytu inwestycyjnego poprzez efekty mnonikowe prowadzi do zaamania w gospodarce.
Przedstawiony schemat wymaga uzupenie. Przede wszystkim naley si
zastanowi czy przedsibiorcy, a szerzej podmioty gospodarcze mog zaradzi
wzrostowi kosztw, podnoszc ceny. Jeeli zamiar podniesienia cen powiedzie
si wszystkim w takim samym stopniu sytuacja nie ulegnie zmianie w stosunku do wyjciowej. Bardziej prawdopodobne jest jednak, e sukces w podnoszeniu cen bdzie zalea od cenowej elastycznoci popytu oraz stopnia monopolizacji. Tym samym jednym przedsibiorstwom powiedzie si bardziej innym
mniej i dojdzie do redystrybucji zyskw w skali gospodarki, na ktrej jedni
strac, inni za zyskaj. Nowy podzia zyskw moe by mniej korzystny z punktu widzenia wzrostu. Ponadto spadek rentownoci czci przedsibiorstw bdzie na tyle duy, e wycofaj si one z inwestowania, inicjujc zaamanie,
ktre nastpnie rozprzestrzeni si na ca gospodark.
Oprcz redystrybucji zyskw midzy rnymi grupami przedsibiorstw dokonuje si take zmiana ich podziau midzy przedsibiorcami i pracownikami. Wzrost pac, przy innych warunkach niezmienionych, prowadzi do spadku zyskw. Teoretycznie mona byoby to zbagatelizowa, zakadajc e o tyle,
o ile spadnie popyt przedsibiorcw zwiksz si zakupy robotnikw. Jednak
taki mechanizm kompensacyjny zadziaa w ograniczonym tylko zakresie, bowiem przedsibiorcy ogranicz popyt inwestycyjny nie tylko w stopniu wyznaczonym spadkiem zyskw, ale znacznie silniej, za spraw spadku rentownoci
inwestowania.
Powstaje jeszcze pytanie czy powtarzajce si w gospodarce rynkowej periodycznie zaamania produkcji s zjawiskiem nieuchronnym. W ramach omawianego schematu odpowied jest jednoznaczna. Dla kadej gospodarki istnieje, przynajmniej teoretycznie, cieka zrwnowaonego wzrostu. Trajektoria
ta bdzie okrelona przez tempo wzrostu poday czynnikw wytwrczych oraz
zmiany efektywnoci ich wykorzystania. Biorc dodatkowo pod uwag, e w produkcji wykorzystywany jest nie jeden, lecz kilka czynnikw, tempo wzrostu moliwe do osignicia w duszym okresie bdzie wyznaczone przez poda czyn113

nika produkcji znajdujcego si w minimum. Utrzymanie gospodarki na tak

okrelonej ciece wzrostu wymaga, po pierwsze, doskonaej znajomoci mechanizmw jej funkcjonowania, po drugie za, koordynacji decyzji produkcyjnych i inwestycyjnych.
Spenienie tych wymogw jest nierealne, bowiem decyzje podejmowane s
przez wielu rozproszonych, kierujcych si sprzecznymi interesami przedsibiorcw. Trudno przypuci, aby wypadkowa ich posuni zapewnia gospodarce nie zakcony wzrost, tym bardziej, e w wyniku konkurencji i efektu
naladownictwa pojawia si' skonno do kumulowania si dziaa jednokierunkowych. Zjawiska te szczeglnie silnie wystpuj w gospodarkach zmonopolizowanych. Przekroczeniu optymalnej cieki wzrostu sprzyja wspdziaanie mnonika i akceleratora.
Ostatnia wtpliwo dotyczy nastpujcej kwestii. Dlaczego w momencie pojawienia si napi podaowych na rynku czynnikw produkcji nie jest moliwy dalszy wzrost zgodnie ze stop zrwnowaon. Ot w momencie przejcia od nadmiernego do zrwnowaonego tempa wzrostu, ktre jest z reguy
nisze, zostanie uruchomiony mechanizm akceleracji, dziaajcy tym razem
w kierunku spadku produkcji (por. rozdz. VI).
Gospodarka nie utrzymuje si oczywicie w nieskoczono w fazie spadkowej i w pewnym momencie zostaj uruchomione mechanizmy powodujce
wyjcie z recesji. Czynnikiem, ktry osabia tempo spadku produkcji oraz
przyspiesza przezwycienie recesji, otwierajc perspektywy nowych inwestycji
jest postp techniczny. Przeduanie si okresu recesji, ktremu towarzyszy
utrzymywanie si wysokich lub nawet rosncych kosztw, skania producentw do unowoczeniania aparatu wytwrczego w celu uzyskania oszczdnoci
na surowcach i pracy. Inwestycje modernizacyjne stwarzaj rwnie efekt popytowy. Istotnym czynnikiem pozwalajcym przezwyciy kryzysowy spadek
produkcji moe by odbudowa zapasw (por. rozdz. VII).
agodny przebieg oraz skrcony czas trwania okresu zaamania wie si
rwnie z rozwojem inwestycji nieprodukcyjnych, zarwno w sferze usug, jak
i w budownictwie mieszkaniowym. Rozwojowi tego typu inwestycji sprzyja
wzgldna dostpno czynnikw produkcji oraz kredytw, jak te dziaalno
inwestycyjna pastwa. Tradycyjne formy antycyklicznego oddziaywania rzdu,
ktrego celem jest stworzenie impulsw popytowych, charakteryzuj si jednak w warunkach wspczesnego cyklu koniunkturalnego znikom skutecznoci.
W warunkach dezintegracji wiatowego cyklu koniunkturalnego czynnikiem antyrecesyjnym moe okaza si wzrost eksportu. Eksport jest jednym
ze skadnikw popytu finalnego. Rni si jednak od pozostaych tym, e o jego ksztatowaniu si w wikszym stopniu ni wewntrzne decyduj czynniki
zewntrzne. Zatem oywienie koniunktury za granic agodzi tendencje recesyjne w kraju, rekompensujc spadek popytu na rynku wewntrznym.
114

Przeprowadzony wywd pozwala na uzasadnienie nazwy omawianej teorii.

Wywodzi si ona z faktu, e zaamanie koniunktury jest tumaczone interakcj czynnikw podaowych i popytowych. Ograniczenia poday czynnikw
produkcji, za porednictwem wzrostu kosztw i spadku stopy zysku, przekadaj si na malejcy popyt inwestycyjny. Jeeli zaamanie wyjaniane jest wspdziaaniem czynnikw popytowych i podaowych to za powrt oywienia jest
odpowiedzialny wycznie popyt. Ta asymetria wynika z faktu, e w dolnym
punkcie zwrotnym dostateczna jest poda czynnikw produkcji, a stopie ich
wykorzystania i wielko produkcji zaley od popytu.
Trudno byoby pokusi si o podsumowanie rozwaa na temat teorii cyklu. Warto jednak wskaza, e zasadnicza midzy nimi rnica sprowadza si
do sposobu postrzegania czynnika inicjujcego zaamanie. Dalszy przebieg
zmian, czyli rozprzestrzenianie si pierwotnego impulsu, jest z reguy opisywany podobnie.

115

Rozdzia V

Rynek dbr konsumpcyjnych

Wprawdzie rozdzia niniejszy dotyczy przede wszystkim rynku dbr konsumpcyjnych, to jednak rozwaania szczegowe zostay poprzedzone prezentacj
dwch problemw oglnych, istotnych dla caoksztatu problematyki. Pierwszym takim zagadnieniem jest ksztatowanie si relacji midzy dochodami
ludnoci i popytem konsumpcyjnym (lub ujmujc z innej perspektywy oszczdnociami). W tym nurcie mieci si rwnie informacja o kluczowych w analizie rynku kategoriach elastycznoci. Po takim wprowadzeniu zostay omwione rynki trwaych dbr konsumpcyjnych i artykuw ywnociowych.

1. Determinanty wydatkw konsumpcyjnych

Podstawowym czynnikiem wpywajcym na wydatki konsumpcyjne s dochody. Zaleno midzy tymi dwiema wielkociami lapidarnie uj J. M. Keynes piszc, e z reguy czowiek zwiksza konsumpcj wraz ze wzrostem dochodw, chocia wolniej ni rosn dochody". Zaleno t w najprostszej
wersji pokazuje liniowa funkcja konsumpcji o postaci:
gdzie:
C - konsumpcja,
Y - dochd,

C = a + bY

a, b - wspczynniki rwnania,

ktrej graficznym odwzorowaniem jest rys. 19.

Wyraz wolny a" oznacza konsumpcj autonomiczn, ktra jest stal, niezalena od dochodu i pojawia si nawet gdy Y = 0. Wwczas rdem jej finansowania s nagromadzone w okresach poprzednich oszczdnoci lub przyrost zaduenia, okrelane jako dezoszczdnoci.
Z przedstawionej funkcji wynikaj istotne dla ksztatowania si popytu
konsumpcyjnego zalenoci. Pierwsz z nich jest przecitna skonno do konsumpcji, ktra okrela jaka cz cakowitych dochodw jest przeznaczana na
konsumpcj. Wielko t mona wyznaczy po podzieleniu rwnania stronami przez Y, czyli
116

C _ a , j

T^ u

y Y

Przecitna skonno do konsumpcji jest zawsze wielkoci dodatni i przy

wzrocie dochodu dy do b", jako e a/Y zmierza do zera.
Rysunek 19
Funkcja konsumpcji i oszczdnoci

rdo: Opracowanie wasne.

Oprcz przecitnej wystpuje rwnie kategoria kracowej skonnoci do konsumpcji, wyraajca stosunek przyrostu konsumpcji do przyrostu dochodu, a wic

AC
= b.
AY
117

Kracowa skonno do konsumpcji zawarta jest w przedziale od zera, gdy

cay przyrost dochodu jest oszczdzany, do jednoci co oznacza, e cay przyrost dochodu przeznaczany jest na konsumpcj. Rzeczywiste wartoci zawarte s midzy tymi dwiema skrajnociami.
W przypadku funkcji liniowej przecitna skonno do konsumpcji jest wiksza od kracowej. Ponadto elastyczno konsumpcji wzgldem dochodu jest
mniejsza od jednoci, poniewa z definicji

e=

AC
C

AF
Y

AC Y
Y
<l
=b
AY C
a + bY

Z omawianej funkcji konsumpcji wynikaj take wnioski dotyczce oszczdnoci. Poniewa na podstawie znanej tosamoci:

Y= C + S
gdzie:
S - oszczdnoci

to przy zachowaniu pozostaych oznacze:

S = Y- C
S = Y-a-bY
S = (l-fe)Y-fl.
Wykres funkcji oszczdnoci zosta przedstawiony w dolnej czci rys. 19.
Pomocn w jego skonstruowaniu jest linia wychodzca pod ktem 45 z pocztku ukadu wsprzdnych, co odpowiada tym wszystkim przypadkom, gdy
C = Y. W lewo od punktuj, przy dochodzie niszym od Y/, oszczdnoci s
mniejsze od zera (S < 0), a w prawo od tego punktu S > 0. Gdy Y = Y/ to
S = O, a dla Y = O 5 = -a. Wyznacza to dwa punkty, przez ktre przechodzi funkcja oszczdnoci.
Analogicznie jak dla konsumpcji mona wyznaczy skonnoci do oszczdzania. Przecitna skonno do oszczdzania wynosi:

Y
za kracowa
AY
118

Porwnanie obydwu wielkoci wskazuje, e kracowa skonno do oszczdzania jest wiksza od przecitnej. Jednoczenie z definicji suma przecitnej
(kracowej) skonnoci do konsumpcji i przecitnej (kracowej) skonnoci
do oszczdzania jest rwna 1.
Z omawianej funkcji konsumpcji (oszczdnoci) wynika, e mona oczekiwa systematycznego wzrostu udziau oszczdnoci w dochodzie. Tymczasem
obserwacje empiryczne wskazuj, e w dugim okresie wielko ta jest stal
lub nawet nieco spada (rys. 20). I tak w latach 1950-1954 w Stanach Zjednoczonych udzia oszczdnoci indywidualnych w dochodach by prawie taki sam
jak w okresie 1980-1984 (odpowiednio 6,8% i 6,6%), aby na przeomie lat
2000-2001 przybra wartoci ujemne. Oznacza to, e inne, oprcz dochodu,
czynniki wpywaj na konsumpcj. Jedn z przyczyn rozbienoci midzy teoretycznymi i rzeczywistymi oszczdnociami jest inercja popytu konsumpcyjnego, ktra polega na opnieniu zmian konsumpcji wzgldem dochodu.
Rysunek 20

Udziat oszczdnoci indywidualnych netto w PKB Stanw Zjednoczonych (w %)

O
59 61 63 65 67 69 71 73 75 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95 97 99 01

Uwaga: Obszary zaciemnione oznaczaj faz spadkow cyklu koniunkturalnego.

rdto: Suivcy oj Ciurcnl Business, June 2001.

Konsument na podstawie osiganych dochodw ksztatuje model spoycia,

co przekada si na ich podzia midzy cz oszczdzan i konsumowan.
Gdy dochd zaczyna rosn konsumpcja, przynajmniej pocztkowo, utrzymuje si na ju osignitym poziomie, co Wynika z dziaania czynnikw, ktre
umownie mona okreli jako psychologiczne i techniczne. Znacznej czci zakupw konsument dokonuje rutynowo. Zmiana zakorzenionych nawykw zawsze
wymaga czasu. Dopiero oswojenie si konsumenta z nowymi, wyszymi dochodami przynosi wzrost wydatkw. Oczywicie mechanizm ten dziaa jedynie pod
warunkiem, e podstawowe potrzeby konsumenta zostay ju zaspokojone. Drugim rdem inercji s wzgldy techniczne, czyli obiektywne bariery, ktre nie
pozwalaj na natychmiastowe dostosowanie konsumpcji do nowego dochodu.
Zmiana samochodu lub przeprowadzka do nowego mieszkania z reguy wymaga czasu, niezbdnego do zgromadzenia odpowiednich rodkw, czy dokonania wyboru przedmiotu zakupu.
119

r,'*v'

Opisany mechanizm oznacza, e przejciowo skonno do oszczdzania moe rosn, natomiast w okresie dugim ksztatuje si zgodnie z pewn stosunkowo stabiln norm. Wynika z niego take, e w okresie oywienia koniunktury konsumpcja ronie wolniej ni dochody, a w czasie recesji spada wolniej
i w mniejszym stopniu ni dochody.
Niezaleno konsumpcji od krtkookresowych waha dochodu akcentuje
M. Friedman. Charakter relacji midzy tymi wielkociami zaley bowiem jego
zdaniem od dochodu uznanego przez jednostk za stay i podany, ktry

okrela konsumpcj. Dochd stay to dochd, ktry jednostka spodziewa si

osign w cigu caego ycia. Natomiast zmiany skonnoci do konsumpcji obserwowane przy wahaniach dochodu Friedman traktuje wycznie jako iluzj
statystyczn. Tok mylenia jest nastpujcy. Kategori ewidencjonowan jest
dochd osigany w danym momencie, ktry moe by wyszy lub niszy od staego. Przyjmijmy zatem, e okresowo dochd rzeczywisty jest niszy od staego. Jednak jednostka w nadziei na przyszy jego wzrost utrzymuje konsumpcj
na dotychczasowym poziomie, co kreuje statystyczny efekt wzrostu skonnoci
do konsumpcji w okresie spadku dochodw. Odwrcenie tego schematu ma
miejsce w przypadku przejciowego wzrostu dochodu powyej staego. Koncepcja Friedmana tumaczy dlaczego, mimo krtkookresowych waha, w dugim okresie obserwuje si stal skonno do konsumpcji (oszczdnoci).

Modyfikacje klasycznej funkcji konsumpcji wnosi rwnie, zaproponowana

w dwch wersjach przez J. Duesenberry'ego, koncepcja dochodu wzgldnego.
W myl pierwszej propozycji konsument przy okrelaniu wydatkw odwouje
si nie do biecych dochodw, ale ich maksymalnej wielkoci z przeszoci.
Jest to prosta konsekwencja zasady, e do dobrego czowiek szybko i atwo
si przyzwyczaja i niechtnie rezygnuje z osignitego standardu.
Wprawdzie sama regua jest prosta, to jednak ma powane konsekwencje
dla koniunkturalnych zmian konsumpcji. W okresie oywienia, kiedy dochody rosn, zwiksza si take, cho zapewne z opnieniem, konsumpcja. Jeeli natomiast w recesji dochody nawet spadn, to z pewnoci konsumpcja
ulegnie mniejszemu ograniczeniu. Opisany mechanizm nosi nazw efektu zapadki (rygla) i jest traktowany jako jeden z automatycznych stabilizatorw gospodarki, jako e bez adnej ingerencji przyczynia si do agodzenia przebiegu waha koniunkturalnych.
W drugiej wersji Duesenberry zblia si do mylenia Yeblena. Zwraca bowiem uwag, e konsumenci przy dokonywaniu wydatkw kieruj si nie tylko wasnymi dochodami, ale rwnie standardem ycia najbliszego otoczenia. Jest to zgodne z zasad dotrzymywania kroku ssiadom. W tym przypadku
rwnie dochodzi do zerwania bezporedniej relacji midzy dochodem jednostki, zwaszcza biecym, i konsumpcj.
Efekt naladownictwa wystpuje rwnie w skali midzynarodowej, kiedy]
spoeczestwa mniej rozwinite skwapliwie przejmuj wzorce spoycia zamo120

niejszych ssiadw, czemu sprzyja zwaszcza blisko geograficzna, kulturowa

i intensywno kontaktw midzyludzkich. Jest to jedno z wyjanie bezprecedensowego oywienia obserwowanego w Polsce na rynku samochodw osobowych w drugiej poowie lat dziewidziesitych. Zadecydowaa o nim midzy innymi ch dorwnania pod wzgldem zewntrznych oznak standardu

ycia spoeczestwom Europy Zachodniej.

Analizy empiryczne wskazuj rwnie, e skonno do konsumpcji (oszczdnoci) rni si w zalenoci od wieku jednostki. Stao si to przesank do
stworzenia przez A. Ando i F. Modiglianiego teorii cyklu ycia, zgodnie z ktr psychologiczna skonno do oszczdzania jest najwysza u ludzi w rednim
wieku, natomiast ludzie modzi i starzy relatywnie wicej konsumuj. Ludzie
modzi, ktrzy bd jeszcze nie osigaj dochodw bd uzyskuj dochody

stosunkowo niskie ponosz wydatki zwizane chociaby ze zdobywaniem wyksztacenia czy zagospodarowaniem si. W tej grupie niecierpliwo przewaa nad awersj do ryzyka, co rwnie nie sprzyja oszczdzaniu. Poniewa wysoce prawdopodobna jest nadwyka wydatkw nad dochodami konieczne jest
uruchomienie rde ich finansowania. Jednym z nich moe by kredyt bankowy, drugim za odwoanie si do pomocy rodzicw. Korzystanie z takiego
wsparcia sprawia, e w grupie konsumentw najmodszych wystpuj dezoszczdnoci (oszczdnoci ujemne), ktre w latach siedemdziesitych w Stanach
Zjednoczonych szacowane byy na okoo 7%.
Konsumenci w wieku dojrzaym otrzymuj wprawdzie wysze dochody, ale
rwnie wicej oszczdzaj. Ta wysoka skonno do oszczdzania wynika
z dwch przyczyn. Po pierwsze, zwizana jest z koniecznoci spaty zacignitych w modoci zobowiza. Spata ta moe przybiera bardziej skomplikowan posta, kiedy to dugi w stosunku do rodzicw spaca si wasnym dzieciom. Motywem oszczdzania staje si wwczas ch zabezpieczania bytu ;
nastpnego pokolenia. Po drugie, ludzie dojrzali oszczdzaj, aby zapewni
sobie przysowiow spokojn staro. Oszczdzanie to moe by dobrowolne,
kiedy wynika z dziaania indywidualnej przezornoci lub te przymusowe, gdy
obowizkowa jest przynaleno do rnego rodzaju funduszy emerytalnych.
Wraz z wiekiem spada rwnie skonno do ryzyka, a tym samym ronie rola motywu przezornoci w gromadzeniu oszczdnoci. Ludzie w podeszym wieku ponownie oszczdzaj mniej nie tylko dlatego, e dowiadczaj spadku dochodw, lecz rwnie dlatego, e przestaj dziaa motywy, ktre uprzednio
nakazyway powstrzymywanie si od konsumpcji.
Z teorii cyklu ycia wynika, e relacja midzy wydatkowan i oszczdzan
czci dochodu w skali makroekonomicznej zaley od struktury ludnoci
wedug wieku. Oczywicie czynnik ten nie wpywa na krtkookresowe wahania konsumpcji, ale moe dywersyfikowa skonno do oszczdzania midzy
spoeczestwami w tym samym czasie, przy porwnywalnym poziomie dochodw.
121

Wraz z wiekiem zmienia si nie tylko relacja konsumpcja - dochd, ale

take struktura wydatkw konsumpcyjnych, zalena od fazy, w ktrej znajduje si rodzina. W pierwszej fazie, zwanej okresem kawalerskim dominuj potrzeby zwizane z wygldem, rekreacj czy rozrywk. W drugiej fazie, obejmujcej pierwszy okres maestwa, do momentu pojawienia si potomstwa,
dominuj potrzeby zwizane z organizacj wsplnego ycia, koncentrujc si
na wyposaeniu mieszkania. Z kolei w trzeciej fazie, czyli w okresie wczesnego rodzicielstwa, wzrastaj potrzeby ywnociowe oraz pojawiaj si potrzeby,
wynikajce z posiadania maych dzieci. Natomiast w fazie czwartej, przypadajcej na okres dorastania potomstwa, przewaaj potrzeby zwizane z odpowiednim standardem wychowania dzieci i zapewnieniem im odpowiedniego
wyksztacenia. W fazie pitej, w ostatnim okresie utrzymywania dzieci przez
rodzicw, kreowane s potrzeby zwizane z podwyszeniem standardu ycia,
midzy innymi poprzez wymian i nabywanie nowych dbr trwaego uytku.
W fazie szstej, po usamodzielnieniu potomstwa i dalszej aktywnoci zawodowej rodzicw, moe doj do zmiany miejsca zamieszkania w konsekwencji
zmiany struktury rodziny. W dwch ostatnich fazach narastaj potrzeby zwizane z ochron zdrowia, opiek medyczn czy usugami pielgnacyjnymi1.
Na zakoczenie naley wspomnie o pozadochodowych wyznacznikach
konsumpcji (oszczdnoci). Pierwszym z nich s postawy spoeczne, ktre
sprawiaj, e w dwch na pozr podobnych spoeczestwach skonno do
oszczdzania rni si dosy zasadniczo. Czynnik ten eksponowa M. Weber,
wskazujc na rnice postaw w spoeczestwach katolickich i protestanckich.
Wspczenie czynnik ten ujawnia si przy zestawieniu skonnoci do oszczdzania w Europie rodkowowschodniej i Azji Poudniowo-Wschodniej.
Na relacj konsumpcja/dochd wpywa take zamono gospodarstwa domowego wyraona wartoci nagromadzonych, w rnych zreszt formach (lokaty
bankowe, akcje i obligacje, nieruchomoci oraz inne przedmioty o wysokiej
wartoci jak biuteria, dziea sztuki, antyki) aktyww. Aktywa te, traktowane
jako ubezpieczenie przed nieoczekiwanymi zdarzeniami, gromadzone s w wyniku dziaania motywu przezornoci. S to wic skumulowane przesze oszczdnoci. Im bardziej zamony konsument (gospodarstwo domowe) tym wysza
skonno do konsumpcji. Co tumaczy wystpowanie tego typu zalenoci? Konsument na og dy do maksymalizacji konsumpcji, a do gromadzenia oszczdnoci skania przezorno. W momencie, kiedy nagromadzone zasoby gwarantuj poczucie bezpieczestwa konsument wicej bdzie wydawa na zaspokojenie
biecych potrzeb, a zatem zwikszy si skonno do konsumpcji.
Niezmiernie trudno okreli zasoby, ktre zapewniaj poczucie bezpieczestwa. Zale one przede wszystkim od cech indywidualnych jednostki, gw1

J. Perek-Bietas, M. Rszkiewicz, Sklonno gospodarstw domowych do oszczdzania w celu j

zabezpieczenia okresu staroci, Pont Info, Warszawa 1999, s. 13-14.

122

nie za skonnoci do ryzyka. Awersja do ryzyka usposabia do gromadzenia

wikszych rezerw. Czynnikiem bardziej obiektywnym s osigane dochody; im
s one wysze, tym wiksze w wyraeniu absolutnym, cho niekoniecznie relatywnym, podane zasoby.
Podane zasoby zale take od sytuacji makroekonomicznej. Podstawowe znaczenie ma stopa bezrobocia. Niska stopa bezrobocia oznacza niewielkie ryzyko utraty pracy, a jeeli ju do tego dojdzie stosunkow atwo ponownego znalezienia zatrudnienia. Tym samym nie jest konieczne gromadzenie
rezerw na wypadek bezrobocia. Podobnie dziaa wysoka dynamika dochodw,
ktra rwnie daje poczucie bezpieczestwa.
Trudno jest jednoznacznie okreli wpyw zmian cen na skonno do gromadzenia rezerw. Najczciej przyjmuje si, e wzrost cen powoduje ucieczk
od pienidza, zachcajc do gromadzenia trwaych aktyww i pobudzajc zarazem popyt. Jednak nie jest to regua. Inflacja, podobnie jak bezrobocie, rodzi poczucie niepewnoci, a atwiej dostosowywa si do nieoczekiwanych
zdarze, dysponujc aktywami w formie pynnej, przede wszystkim za pienidzem. Czynnik ten dziaa szczeglnie silnie w sytuacji wspwystpowania
bezrobocia i inflacji.
Efekt majtkowy (zamonoci), niezalenie od wysokoci gromadzonych
rezerw, ma niebagatelne znaczenie dla objanienia koniunkturalnych zmian
konsumpcji. W okresie oywienia koniunktury ronie nominalna, jeli nie realna, warto aktyww gospodarstw domowych. Skada si na to wzrost oprocentowania wkadw bankowych, kursw akcji i obligacji, cen nieruchomoci.
Wynikajce z sytuacji makroekonomicznej poczucie bezpieczestwa skania
do zwikszania konsumpcji. Te same czynniki ograniczaj popyt w czasie znikowego ruchu koniunktury.
Wpyw efektu majtkowego pospou z dziaaniem motywu przezornoci
bardzo wyranie ujawnia si w Stanach Zjednoczonych (rys. 20). Wida wyranie, e udzia oszczdnoci indywidualnych w PKB z reguy ronie w okresie recesji (czci zaciemnione na rysunku) i przez pewien czas po jej ustpieniu, natomiast dojrzale" oywienie przynosi jego spadek
Na oszczdnoci gospodarstw domowych wpywa take polityka fiskalna
rzdu. Zaleno t mona wywie z ricardiaskiego teorematu ekwiwalentnoci dugu. Wynika z niego, e wzrost wydatkw pastwa ponad dochody bez
wzgldu na sposb pokrycia deficytu prowadzi do rwnowaonego powikszenia oszczdnoci prywatnych. Na przykad na finansowanie wydatkw pastwa
emisj obligacji, ludno reagowaaby zwikszeniem oszczdnoci w biecym
okresie w celu pokrycia przyszych zobowiza podatkowych. W rozumowaniu tym zakada si, trudno powiedzie na ile zasadnie, przewag motyww
altruistycznych (interes przyszych pokole) nad egoistycznymi.
Oprcz wymienionych, podstawowych czynnikw wpywajcych na konsumpcj (oszczdnoci) mona wskaza rwnie inne, o mniejszym ciarze gatun123

kowym. Zalicza si do nich midzy innymi miejsce zamieszkania, wyksztacenie, liczebno gospodarstwa domowego i stop procentow. Cech wspln
wymienionych czynnikw, oprcz stopy procentowej jest wzgldna stabilno
w krtkim czy rednim okresie. Tym samym silniej wpywaj one na zrnicowanie przestrzenne ni dynamik badanych procesw.
Uwagi na temat czynnikw ksztatujcych konsumpcj pozwalaj na przedstawienie schematu jej zmian w przebiegu cyklu koniunkturalnego. W okresie oywienia popyt konsumpcyjny ronie, cho wolniej ni PKB. Decyduje

o tym wskazywana ju inercja popytu. W tym samym kierunku dziaa akcentowany przez Keynesa wzrost skonnoci do oszczdzania. Ponadto malej
najnisze dochody transferowe typu zasikw dla bezrobotnych czy te zapomg z opieki spoecznej. Zwiksza si zatem w PKB udzia dochodw, z ktrych skonno do konsumpcji jest nisza.
Oprcz tego dziaaj czynniki, ktre dynamizuj popyt konsumpcyjny. Po

pierwsze, dokonuj si zmiany w podziale dochodu narodowego, bowiem ronie

udzia pac kosztem zyskw, a skonno do konsumpcji z pac jest wiksza ni
z zyskw. Po drugie, uwzgldnienia wymaga opisany ju efekt majtkowy. Zmiany konsumpcji w okresie oywienia koniunktury poddawane s dziaaniu przeciwstawnych si, z ktrych jedne hamuj inne za dynamizuj jej wzrost. Do pierwszej kategorii naley wzrost skonnoci do oszczdzania, wzrost dochodw

wysokich. W drugiej mieci si wzrost zamonoci czy udziau pac w PKB.

Opis zmian konsumpcji w fazie spadkowej cyklu koniunkturalnego mona

zawrze w lapidarnym stwierdzeniu, e dziaanie przedstawionych mechanizmw ulega odwrceniu. Dodatkowo naley zwrci uwag na rol mechanizmu zapadki (rygla). Dziki temu zjawisku w przypadku recesji pytkiej i krtkotrwaej spadek konsumpcji wcale nie wystpuje.
Generalnie konsumpcja w fazie wzrostowej cyklu ronie z reguy wolniej

ni PKB, jeeli natomiast ulega zmniejszeniu w czasie recesji to w stopniu

mniejszym ni PKB. Konsumpcja traktowana jako cao agodzi zatem przebieg waha koniunkturalnych, jest stabilizatorem koniunktury. Opinia ta, o czym
bdzie mowa dalej, nie odnosi si w jednakowym stopniu do wszystkich jej
skadnikw.

2. Elastyczno i funkcje popytu jako narzdzia analizy rynku

W analizie rynku, nie tylko zreszt dbr konsumpcyjnych, istotn rol odgrywa kategoria elastycznoci. Najbardziej oglnie elastyczno jest to stosunek wzgldnej zmiany jednej wielkoci do wzgldnej zmiany drugiej, czyli
fLj

Ax
x

Ay
y

____ __ -/

x,y ~

124

gdzie:
ev, - elastyczno x wzgldem y.

Jest to elastyczno punktowa, ktrej rwnowan postaci przy wikszej

skali zmian jest formua ukowa:
_ x0 + x, _ l x0 - x, \ _ / y0 + y,

y0-y;
y o + yi

\x0 + x,) \y0-y,

Elastyczno przybiera wartoci dodatnie i ujemne zawarte w szerokim

przedziale od + co do -. Elastyczno jest dodatnia, jeeli ruch obydwu
wielkoci jest jednokierunkowy, a przy rnokierunkowoci przybiera znak
ujemny.
W analizie rynku szczeglne znaczenie maj trzy kategorie elastycznoci:
- prosta cenowa elastyczno popytu,
- mieszana (krzyowa) elastyczno popytu,
- dochodowa elastyczno popytu.
Prosta cenowa elastyczno popytu wyraa wpyw zmiany ceny dobra na popyt. Poniewa z reguy, o nielicznych od niej wyjtkach bdzie mowa dalej, gdy
cena ronie (spada) popyt spada (ronie) elastyczno cenowa popytu przybiera znak ujemny. Jednak posugiwanie si liczbami ujemnymi jest niedogodne
i zapewne dlatego A. Marshall zaproponowa, stosowan do dzisiaj konwencj, zgodnie z ktr wzgldna zmiana ceny jest poprzedzona znakiem (-), a w rezultacie elastyczno przybiera znak (+). Rozwizanie takie pozwala na uniknicie wielu nieporozumie, bowiem bardziej odpowiada potocznemu" odczuciu.
Jeeli elastyczno cenowa dla dwch dbr wynosi odpowiednio -2 i -l mwimy, e jest ona wysza dla pierwszego ni drugiego towaru dla zaznaczenia silniejszej reakcji na zmian ceny. Natomiast matematycznie -l > - 2.
Elastyczno cenowa popytu moe przybiera wartoci z szerokiego przedziau, ale jedynie na niektre z nich warto zwrci uwag:
- e O oznacza, e popyt praktycznie nie reaguje na zmiany cen. Mwimy
wwczas o popycie sztywnym.
O < e < l, popyt jest mao elastyczny, reaguje mniej ni proporcjonalnie
na zmiany cen.
e = l, kiedy zmiany cen i popytu s proporcjonalne.
- e > l oznacza popyt silnie reagujcy na zmiany cen.
- e 00 gdy kady wzrost ceny sprowadza sprzeda do zera.
Ksztatowanie si wspczynnikw elastycznoci ma istotne znaczenie dla
polityki cenowej prowadzonej przez przedsibiorcw. Jeeli wspczynniki
elastycznoci s nisze od jednoci wzrost ceny zawsze przynosi wzrost wpyww ze sprzeday. Jeeli elastyczno jest wysoka bardziej korzystne jest obnienie cen. Zestawienie rnych przypadkw zawiera tabl. 14.
125

Tablica 14
Elastyczno, zmiany cen i wplyww ze sprzeday

Elastyczno
_ n

0<e< 1
e-1
e> 1

cen
wzrost
spadek
wzrost
spadek
wzrost
spadek
wzrost
spadek

Kierunek zmian
wpyww ze sprzeday
wzrost
spadek
wzrost
spadek
brak zmian
brak zmian
spadek
wzrost

rdo: Opracowanie wtasne.

Ze wzgldu na znaczenie tej kategorii naley si zastanowi co decyduje

o cenowej elastycznoci popytu. Elastyczno cenowa zaley od charakteru
potrzeb zaspokajanych przez dane dobro. Jest najnisza dla dbr podstawowych, a wysoka dla towarw luksusowych. Innym czynnikiem jest udzia do-

bra w cakowitych wydatkach. Elastyczno cenowa popytu jest tym wysza im

bardziej dane dobro way w popycie. Korzyci ze zmniejszenia zakupw, w przypadku wzrostu cen, s tym wiksze im wysze s wyjciowe wydatki na dane
dobro. Elastyczno cenowa jest tym wiksza im wicej i atwiej dostpnych
istnieje substytutw.

Reakcja zaley rwnie od skali "zmiany ceny. Wydaje si, e silniej popyt
zareaguje na jednorazow du zmian ceny ni niewielkie ich ruchy w krtkim nawet okresie. Pezajcy wzrost (spadek) cen moe by niezauwaalny dla
konsumentw, natomiast trudno sdzi, aeby nie dostrzegli oni skokowej
jednorazowej zmiany.
Istotn w kocu spraw jest miejsce na krzywej popytu, czyli cena wyjciowa. Dzieje si tak, poniewa elastyczno nie jest jednakowa w caym przebiegu funkcji popytu. Cenowa elastyczno popytu jest staa jedynie w przypadku hiperboli, czyli funkcji danej wzorem

p = /3c-
gdzie:

p - popyt,
c cena,
a, [3 - parametry rwnania,

a jest wanie elastycznoci. W szczeglnoci, gdy a l krzywa o staej elastycznoci jest hiperbol rwnoramienn, ktra jest obrazem zalenoci od-

126

wrotnie proporcjonalnej. Stal elastycznoci charakteryzuje si rwnie funkcja popytu rwnolega lub prostopada do osi odcitych.
Poniewa z reguy ksztat funkcji popytu odbiega od hiperboli, elastyczno
jest rna w poszczeglnych jej czciach. W typowej funkcji popytu mona
umownie wyodrbni trzy segmenty (rys. 21):
I. Charakteryzujcy si siln reakcj na zmiany cen. Wynika to z wystpowania na rynku grupy nabywcw, dla ktrych zakup okrelonego dobra
znajduje si na granicy moliwoci finansowych. Dla nich niewielki wzrost
(spadek) ceny oznacza konieczno rezygnacji z zakupu (pozwala na jego
dokonanie).
II. Popyt reaguje w przyblieniu proporcjonalnie na zmiany cen.
III. Popyt staje si niewraliwy na zmiany cen. Dzieje si tak, gdy na rynku
pozostan nabywcy o najwyszych dochodach i/lub szczeglnie przywizani do okrelonego dobra, dla ktrych cena ma niewielkie znaczenie przy
podejmowaniu decyzji o zakupie.
Rysunek 21
Cenowa funkcja popytu
Popyt

III
Cena

rdto: Opracowanie wasne.

Najbardziej oglnie mona powiedzie, e elastyczno jest tym nisza im

wysza jest cena. Dodatkowo popyt reaguje niesymetrycznie na wzrost i spadek ceny. Jest to asymetria, ktra sprawia, e popyt silniej reaguje na wzrost
ni spadek ceny. Dzieje si tak zawsze, gdy nie jest moliwy wzrost konsumpcji danego dobra, natomiast moliwe jest ograniczenie jego zuycia. Nie jest
wykluczone, e taka wanie bdzie reakcja popytu gospodarstw domowych na
zmiany cen energii elektrycznej.
127

W analizie wpywu ceny na popyt zakada si, e reakcja wystpuje bez zwoki. W rzeczywistoci jednak maj miejsce opnienia wywoane midzy innymi niepen informacj, niepewnoci konsumenta, barierami technologicznymi i instytucjonalnymi, a take konserwatyzmem i nawykami konsumenta.
Aby konsument zareagowa na zmian ceny musi by o niej poinformowany. W przypadku zakupw dokonywanych z niewielk czstotliwoci konsumenci nie rejestruj ruchw cen, zwaszcza jeeli ich nasilenie jest niewielkie.
Podobnie nabywca nie zauwaa zmian cen oddzielnych produktw w przypadku duych zakupw dokonywanych w sklepach wielkopowierzchniowych.
Niepewno konsumenta jest zwizana z ocen trwaoci i oczekiwaniami
odnonie do dalszego kierunku zmian cen, zwizanego z omawianym dalej
paradoksem spekulacyjnym. Jeli konsument uzna, e zmiana ceny, bez wzgldu na to czy ma miejsce wzrost czy spadek, jest jedynie przejciowa najprawdopodobniej nie podejmie adnych dziaa dostosowawczych. Dopiero przewiadczenie o trwaoci zmian uruchomi dostosowania. Pominito w tym miejscu
reakcj czysto spekulacyjn.
Wzgldy technologiczne wi si chociaby z okresem ycia produktu. Jeeli cena pralki spadnie konsument nie dokona zakupu, dopki dotychczas
posiadana nadaje si do eksploatacji. Podobnie wzrost cen energii elektrycznej nie wpynie na popyt w krtkim okresie, natomiast w duszym czasie spowoduje zastpienie zwykych arwek energooszczdnymi.
Warunkiem dostosowania do zmian cen jest przezwycienie nawykw i przyzwyczaje, co rwnie wymaga-czasu. Ponadto konsument przewaajc cz
dochodw wydaje na dobra nabywane rutynowo. W zwizku z tym nie skorzysta z obniki cen dbr nie wchodzcych w skad standardowego koszyka.
W dugim okresie pojawiaj si substytuty.
Z powyszych uwag wynika, e cenowa elastyczno popytu jest raczej wysza w dugim ni krtkim okresie. Odstpstwem od tej prawidowoci jest
przypadek szoku cenowego, kiedy nabywca gwatownie ogranicza popyt bezporednio po wzrocie ceny, a pniej stopniowo przyzwyczaja si do nowego
jej poziomu, przywracajc pierwotn wielko zakupw.
Jeeli nawet nie zostao to wyranie powiedziane rozwaano zachowanie
si indywidualnego konsumenta. Z reguy stosunkowo atwe jest przejcie, przez
zwykle sumowanie, od popytu indywidualnego do rynkowego (zagregowanego). Jednak takie sumowanie zakada, e zachowania konsumpcyjne jednostek s niezalene od konsumpcji innych. Zdarza si jednak, e uyteczno
przypisywana danemu dobru zaley od spoycia innych jednostek. Do sytuacji
takich dochodzi w przypadku efektu owczego pdu i efektu snobizmu.
Efekt owczego pdu polega na wzrocie popytu tylko dlatego, e inni kupuj wicej. Odzwierciedla on denie do postpowania tak jak inni, poddawania si modzie. Popyt indywidualny jest wwczas dodatnio skorelowany z cakowitym popytem rynkowym. Wpyw zmiany ceny na popyt jest poczeniem
128

efektu cenowego i efektu owczego pdu. Jeeli cena spadnie to efekt cenowy
spowoduje wzrost popytu, a to zachci innych nabywcw do zwikszania zakupw. Zatem efekt owczego pdu przyczyni si do wzrostu cenowej elastycznoci popytu. Szczeglnym przypadkiem owczego pdu jest istnienie w spoeczestwie tabu, ktre nakazuje powstrzymywanie si od dokonywania zakupw
okrelonego dobra. Jeeli nabywca zakada, e inni podporzdkuj si temu
zakazowi, to popyt wyniesie zero przy kadej cenie.
Odwrotnoci efektu owczego pdu jest efekt snoba, ktry polega na ujemnej korelacji midzy popytem indywidualnym i agregatowym popytem rynkowym. Efekt snoba odzwierciedla ch wyrniania si. W tym przypadku, podobnie jak poprzednio, zmiana ceny wywouje skutki dwojakiego rodzaju:
efekt cenowy i efekt snobizmu. Efekt cenowy, jak zwykle, spowoduje wzrost
popytu, gdy cena spadnie, natomiast efekt snoba jego spadek, poniewa cz
snobw wycofa si z rynku, a cz tylko ograniczy zakupy. Najczciej efekt
cenowy dziaa silniej ni efekt snoba, a wic spadek ceny prowadzi do wzrostu popytu, chocia efekt snoba powoduje spadek elastycznoci cenowej.
Dotd byy omawiane wycznie przypadki, kiedy elastyczno cenowa popytu jest ujemna. Zdarzaj si rwnie sytuacje, okrelane mianem paradoksw, kiedy zmiany popytu i cen s jednokierunkowe. Najbardziej znany i najszerzej opisany w literaturze jest paradoks Giffena, polegajcy na wzrocie
zakupw dbr podstawowych przy wzrocie ich ceny przez konsurnentw
o najniszych dochodach. Dodatkowo dane dobro musi istotnie way-w cakowitych wydatkach i nie posiada bliskich substytutw.
Paradoks Giffena jest zwizany z efektem substytucyjnym i dochodowym
zmiany cen. Efekt substytucyjny polega na tym, e dobro drosze jest zastpowane taszym. Efekt dochodowy jest zwizany natomiast z tym, e wzrost
ceny kadego dobra powoduje spadek dochodu realnego. Efekt dochodowy
jest tym silniejszy, im wyszy udzia danego dobra w cakowitych wydatkach
i prowadzi do zmian struktury popytu. Podwyka cen chleba wywoa w konkretnych warunkach wzrost popytu. Na skutek podwyek cen zmniejszyy si
bowiem rodki, ktre mona skierowa na zakup misa. A wic powstaa luka w popycie zostanie uzupeniona zwikszonym zapotrzebowaniem na dobro
niszego rzdu.
Rwnie znany jest paradoks Yeblena, kiedy rwnie obserwuje si wzrost
popytu przy wzrocie ceny, lecz tym razem na rynku dbr luksusowych. Efekt
veblenowski odnosi si do zjawiska ostentacyjnej konsumpcji czyli wzrostu popytu, gdy dobro jest drogie, a nie tanie. W odbiorze konsumenta uyteczno
dobra zaley nie tylko od jego waciwoci (cech jakociowych), ale rwnie ceny, ktr za nie zapaci. Przy czym nie chodzi o faktyczn cen zakupu, ale
o cen na pokaz czyli tak, o ktrej jak wyobraa sobie nabywca, inni myl,
e zostaa zapacona. W tej sytuacji spadek ceny spowoduje, e cz nabywcw odejdzie z rynku, gdy obniona cena zniechci do dokonywania zakupw.
129

Do nietypowej reakcji na zmian ceny moe doj rwnie, gdy jest ona
traktowana, a tak dzieje si dosy czsto, jako wyraz jakoci. Niska cena,
a zwaszcza jej spadek, utwierdzi wwczas klientw w przewiadczeniu, e towar ma wady, jest przestarzay lub jako ulega pogorszeniu. Z kolei podwyka ceny jest odbierana jako sygna wiadczcy o poprawie jakoci i tym samym
skania do zakupu.
Ostatnim w kocu paradoksem jest paradoks spekulacyjny zwizany z obserwowanym ruchem cep oraz przewidywanymi ich zmianami. Wystpuj tutaj cztery podstawowe przypadki:
- ceny rosn i zakada si utrzymanie wzrostu rwnie w przyszoci. Wwczas konsumenci bd starali si dokona zakupu jak najszybciej, aby uciec
przed rosncymi cenami;
- wzrost cen jest traktowany jako przejciowy. Logiczn reakcj konsumentw jest powstrzymanie si od zakupw w celu przeczekania niekorzystnej
sytuacji. Popyt reaguje wic w sposb typowy, jedynie z wiksz sil;
- dochodzi do uznanego za przejciowy spadku ceny. Nabywcy bardzo gwatownie zwikszaj popyt w deniu do skorzystania z nadarzajcej si sposobnoci;
- przyjmuje si, e obserwowana spadkowa tendencja cen utrzyma si take
w przyszoci. Konsumenci jak dugo moliwe odrocz~zakupy w czasie, aby
dokona ich po najniszej cenie.
W dwch tylko przypadkach dochodzi do nietypowej reakcji popytu. Dla
tych zachowa wane s przewidywania nabywcw. Niezmiernie trudno odgadn jak powstaj oczekiwania konsumentw. Wydaje si jednak, e nie bez
znaczenia s dowiadczenia przesze. Jeeli konsumenci dowiadczali wzrostw (spadkw) trwaych to najprawdopodobniej rwnie obecnie zostanie im
przypisana ta cecha. Jeeli natomiast stykali si gwnie ze wzrostami (spadkami) przejciowymi to take bieco obserwowane zostan uznane za przejciowe.
Mieszana cenowa elastyczno popytu. Przedmiotem dotychczasowych rozwaa bya reakcja popytu na okrelone dobro na zmian jego ceny wyraona przy pomocy prostej cenowej elastycznoci popytu. Ponadto w analizie rynku jest wykorzystywana kategoria mieszanej (krzyowej) cenowej elastycznoci
popytu. Okrela ona jak zmieni si popyt (p) na dobro i" pod wpywem
zmiany ceny (c) dobra ,/', czyli
M

Ac.-

Znak tej elastycznoci pozwala na zidentyfikowanie dbr substytucyjnych

i komplementarnych.
Komplementarno wystpuje, gdy okrelon potrzeb uytkownika zaspokaja jedynie czna konsumpcja jednego lub wicej dbr (usug), przy czym
130

moe mie ona charakter technologiczny lub psychologiczny. Komplementarno technologiczna ma miejsce, gdy czna konsumpcja jest wymuszona przyczynami technicznymi, np. atrament i wieczne piro. Nasilenie komplementarnoci technologicznej moe by wysokie lub umiarkowane. Wysoka
komplementarno ma miejsce w przypadku jednoczesnego zakupu, w cile
okrelonych proporcjach, mki, cukru, tuszczy i innych ingrediencji niezbdnych do upieczenia ciasta w gospodarstwie domowym. Wwczas jest to popyt
czny. Zbieno uytkowania herbaty i cukru nie jest rwnie sztywna. Jest
to przypadek popytu towarzyszcego. W przypadku komplementarnoci psychologicznej czna konsumpcja wynika z upodoba preferencji czy nawykw,
np. czarna kawa i sodycze. Jednak niezalenie od charakteru komplementarnoci w przypadku tej kategorii dbr wzrost (spadek) ceny dobra ,/' powoduje spadek (wzrost) popytu na dobro /". Oznacza to, e dla dbr komplementarnych elastyczno mieszana jest ujemna.
..;'.
Substytutami s dobra (usugi), ktre alternatywnie zaspokajaj t sama>
potrzeb uytkownika. W bardzo szerokim znaczeniu za substytuty mog by
uznane wszystkie artykuy ywnociowe. Oprcz takiego szerokiego podejcia
mona wyodrbni substytuty netto i brutto. Dobra i" oraz ,/' s substytutami netto, jeli wzrost ceny dobra i" pociga za sob jego zastpowanie
przez dobro ,/', przy czym konsument pozostaje na tej samej krzywej obojtnoci. Natomiast dobra i" oraz ,/' s substytutami brutto, jeli wzrost ceny
dobra i" prowadzi do wzrostu popytu na dobro ,j", ktry wynika z cznego
dziaania efektu dochodowego i efektu substytucyjnego zmiany cen. Jednak
w kadym przypadku dla dbr substytucyjnych mieszana cenowa elastyczno
popytu jest dodatnia.
Dochodowa elastyczno popytu w odrnieniu od cenowej przybiera z reguy znak dodatni i wartoci z przedziau od O do +00. Podobnie jak w przypadku elastycznoci cenowej mona wyodrbni kilka charakterystycznych sytuacji:
- e ~ O co oznacza niewraliwo popytu na zmiany dochodu (popyt sztywny) ,
- O < e < l popyt reaguje, ale sabo na wzrost dochodu,
- e = l popyt zmienia si w tym samym stopniu jak dochd,
- e > l popyt jest wraliwy na zmiany dochodu,
- e ~ oo kiedy spadek dochodu sprowadza popyt do zera.
W przebiegu typowej funkcji popytu wystpuj odcinki charakteryzujce
si rn elastycznoci (rys. 22). Pocztkowo nawet niewielkie zmiany dochodu powoduj znaczcy wzrost popytu. Po przekroczeniu pewnego dochodu
popyt wprawdzie nadal ronie, jednak coraz wolniej. Nastpnie po dojciu do
poziomu nasycenia popyt przestaje rosn. Jeeli dane dobro posiada bliskie
substytuty wyszego rzdu dochodzi nawet do spadku popytu, mimo wzrostu
dochodu (dochodowa elastycznoci popytu staje si ujemna).

131

Rysunek 22
Dochodowa funkcja popytu
Popyt.

Dochd

rdo: Opracowanie wtasne.

Wzrost dochodu moe nie wpywa na .wolumen zakupw, przy jednoczesnym wzrocie ich wartoci. Dochodzi do tego w przypadku substytucji jakociowej, kiedy w ramach tej samej grupy towarowej produkty tasze (gorsze) s zastpowane droszymi (lepszymi). Uwzgldnienie tego czynnika pozwala na
wyodrbnienie kilku typw reakcji na wzrost dochodw, ktry spowoduje wzrost:
- wolumenu nabywanych dbr, przy danej ich jakoci,
- jakoci kupowanych dbr,
- wzrost wolumenu i jakoci zakupw.
Dotychczasowe rozwaania dotyczyy przemieszczania si wzdu funkcji
popytu, natomiast naley si zaj przyczynami i skutkami zmian pooenia
funkcji popytu w ukadzie wsprzdnych. Jest to zwizane ze zmianami preferencji nabywcw. Zmiana preferencji oznacza, e przy danym dochodzie
(cenie) jednostka nabywa mniej (wicej) jednostek danego dobra, co graficz-i
nie odpowiada rwnolegemu przesuniciu funkcji popytu. Dwa podstawowe'
czynniki okrelaj preferencje, obydwa zwizane zreszt z grupami odnie-,
sieni. Pierwszym jest efekt demonstracji, kiedy to jednostka nabywa dobra
w celu zbudowania swego prestiu. Z drugiej strony konsumpcja grup odniesienia jest kopiowana, w czym przejawia si efekt naladownictwa.
Midzy wspczynnikami elastycznoci zachodz zalenoci. Pierwsz z nich
jest warunek homogenicznoci, ktry oznacza, e suma wspczynnikw cenowej,
dochodowej i mieszanej elastycznoci popytu dla danego produktu wynosi zero.
Z kolei warunek agregacji Engla ujmuje zwizki midzy dochodowymi elastycznociami popytu. Zgodnie z nimi rednia waona suma elastycznoci dochodo132

wych popytu dla wszystkich dbr nabywanych przez konsumenta wynosi 1. Wagami s przy tym udziay wydatkw na dane dobro w wydatkach cakowitych.

3. Rynek trwaych dbr konsumpcyjnych

Dotychczasowe rozwaania byy prowadzone na wysokim poziomie oglnoci, kiedy to cakowite wydatki konsumpcyjne traktowano jako w miar jednorodny agregat. Tymczasem w jego strukturze wyodrbnia si zrnicowane
pod wzgldem jakociowym skadniki. Do najwaniejszych nale usugi oraz
zakupy dbr nietrwaych i trwaych, ktre podlegaj zmianom dugookresowym (rys. 23) i wahaniom koniunkturalnym. Obecnie poddano analizie rynek
trwaych dbr konsumpcyjnych i artykuw ywnociowych, traktowanych jako
reprezentant dbr nietrwaych.
Rysunek 23
Dugookresowe zmiany w strukturze popytu konsumpcyjnego
w Stanach Zjednoczonych

59 61

63 65

67 69

71

73 75

77 79 81

83 85 87 89

91

93 95 97 99

01

rdto: Stuvey of Cwrent Business, June 2001.

Poniewa dla funkcjonowania rynku trwaych dbr konsumpcyjnych niebagatelne znaczenie maj ich cechy omwienie wyrnikw trwaych dbr konsumpcyjnych poprzedzi analiz czynnikw ksztatujcych popyt i ocen jego
wraliwoci koniunkturalnej.

Cechy trwaych dbr konsumpcyjnych

Cechy trwaych dbr konsumpcyjnych zostan omwione z perspektywy
ekonomicznej, wpywu na funkcjonowanie rynku, a nie waciwoci technicznych.
Pierwsz cech, zawart w samej nazwie, jest trwao, rozumiana na dwa spo133

soby. Od strony czysto formalnej za trwae jest uwaane kade dobro o okresie uytkowania duszym ni pewien minimalny okres, z reguy jeden rok. Za
trwae mona uzna rwnie dobro, ktre nie zuywa si w jednorazowym akcie konsumpcji.
Z trwaoci wynikaj okrelone konsekwencje dla funkcjonowania rynku.
Pierwsz z nich jest niecigo zakupw. Nabywca po dokonaniu transakcji

na okres rwny czasowi uytkowania dobra wypada" z rynku. Nastpnie dobra, ktre zostay zakupione i s nadal uytkowane skadaj si na zasb, istniejcy w danym momencie w gospodarce. Jest to zasb rzeczywisty w odr-

nieniu od potencjalnego (o czym mowa bdzie dalej), ktry oznacza zasb

dbr, ktre mogyby istnie w gospodarce przy danym poziomie cen i dochodw. Trwao powoduje rwnie zjawisko nasycania rynku.

Zasadnicz konsekwencj trwaoci jest jednak wystpowanie na rynku popytu nowego i restytucyjnego, przy czym mog one by rozwaane na pozio-

mie mikro- (odnoszcym si do gospodarstwa domowego) i makroekonomicznym (czyli caej gospodarki). Popyt nowy w ujciu mikroekonomicznym to cz
zakupw, ktra suy do powikszenia zasobu w gospodarstwie domowym.
Natomiast popyt restytucyjny na szczeblu mikroekonomicznym suy utrzymaniu zasobu ju istniejcego w gospodarstwie domowym. Popyt nowy na poziomie makroekonomicznym powiksza zasb dobra w gospodarce, a restytucyj-

ny zapobiega jego zmniejszeniu.

Z reguy suma popytu na szczeblu mikroekonomicznym (czy to nowego
czy restytucyjnego) skada si na odpowiedni popyt makroekonomiczny. Od-

stpstwo od tej zasady ma miejsce tylko wwczas, gdy rozwinity jest, jak to
ma miejsce w przypadku rodkw transportu, rynek dbr uywanych. Dochodzi wwczas do sytuacji, w ktrej gospodarstwo domowe kupuje od innego

np. samochd. Wwczas wystpi popyt nowy na poziomie mikroekonomicznym, jeeli nabywca nie posiada wczeniej danego dobra, natomiast nie
wzronie zasb w gospodarce, chyba e sprzedawca dokona jednoczenie zakupu.
Statystyczna identyfikacja popytu nowego i restytucyjnego, zwaszcza w uj-

ciu mikro- i makroekonomicznym, poza nielicznymi wyjtkami nie jest moliwa. Tym odstpstwem od reguy jest rynek rodkw transportu, gdzie w wiek-,
szci krajw na nabywcy spoczywa obowizek rejestrowania zakupionego!
pojazdu. Wzrost liczby zarejestrowanych pojazdw w kolejnych okresach po-j
zwala na okrelenie popytu nowego. Pozostaa cz zakupw jest tosama]
z popytem restytucyjnym.

Drugim wyrnikiem trwaych dbr konsumpcyjnych jest niepodzielno,!

ujmowana jako niepodzielno zakupu i niepodzielno uytkowania. Niepo-j

dzielno zakupu oznacza, e na rynku mona dokona zakupu tylko caej j

jednostki danego dobra lub zrezygnowa z transakcji. Istniej formy agodzenia niepodzielnoci zakupu. Pierwsz z nich s zakupy ratalne. Skoro niej

134

mona podzieli dobra to mona podzieli patno. Drugim sposobem jest

co co mona okreli mianem moduowego systemu sprzeday, szczeglnie
popularnego na rynku sprztu elektronicznego powszechnego uytku. Stwarza
to szans, po dokonaniu zakupu podstawowej jednostki, uzupenienia jej dodatkowymi lub udoskonalonymi elementami. Na zakoczenie naley wspomnie
o tzw. skadakach, czyli dobrach montowanych po amatorsku z czci dostpnych w sieci handlu. Bya to do popularna forma agodzenia trudnoci zaopatrzeniowych w Polsce w okresie realnego socjalizmu. Niepodzielno uytkowania oznacza tyle tylko, e okrelon potrzeb uytkownika zaspokaja
tylko caa jednostka dobra.
Trwale dobra konsumpcyjne charakteryzuj si take wysok cen jednostkow. Powstaje oczywicie pytanie, jak naley pojmowa ow wysoko.
Najprostsze rozwizanie sprowadza si do okrelenia pewnego minimalnego
progu. Kade dobro, ktrego cena przekracza warto minimaln jest zaliczane do trwaych. Zalet tego podejcia jest atwo operacjonalizacji, jednak pozostawia ona niedosyt, poniewa nie uwzgldnia zmiennoci cen i dochodw.
Zgodnie z drugim podejciem cena powinna by na tyle wysoka, aeby zakupu nie mona byo sfinansowa z normalnych, biecych dochodw nabywcy. Oznacza to konieczno uruchomienia dodatkowych rde finansowania,
jakimi s kredyty bankowe lub nagromadzone w okresach wczeniejszych
oszczdnoci. Czynnikiem agodzcym wysokie ceny jednostkowe s wspomniane ju uprzednio zakupy ratalne. Lapidarnie mona powiedzie, e wysokie
ceny jednostkowe wymagaj finansowania nabycia dbr trwaych z dochodw
przeszych (oszczdnoci), teraniejszych i przyszych (kredyt).
Cech trwaych dbr konsumpcyjnych, ktra nie wymaga specjalnego komentarza jest zaspokajanie przez nie potrzeb wyszego rzdu, zwizanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego, sportem, kultur, rozrywk, wypoczynkiem.
Zakres rozwaa jest ograniczony do dbr, ktre nie tylko posiadaj wszystkie wymienione cechy, ale ponadto wytwarzane s przez nowoczesne gazie
przemysu, takie jak elektroniczny, elektrotechniczny, maszynowy, rodkw
transportu. Unika si w ten sposb koniecznoci uwzgldnienia w analizie
dbr stosunkowo nietypowych, jakimi s dziea sztuki, czy biuteria. Pomijane s rwnie dobra zaliczane do tradycyjnych, takie jak meble, ktrych zakupy zwizane s przede wszystkim z urzdzeniem mieszkania.

Czynniki ksztatujce popyt na trwale dobra konsumpcyjne

Mechanizmy zmian popytu nowego i restytucyjnego na rynku trwaych dbr
konsumpcyjnych rni si dosy zasadniczo i z tego wzgldu wymagaj odrbnego potraktowania.
135

Czynniki okrelajce popyt nowy (pierwotny) na trwale dobra

konsumpcyjne
Podstawowe czynniki ksztatujce popyt nowy na trwale dobra konsumpcyjne nie odbiegaj zasadniczo od generalnych uwarunkowa popytu konsumpcyjnego i sprowadzaj si do czynnikw demograficznych, dochodowych i cenowych.
W grupie czynnikw demograficznych podstawowe znaczenie ma liczba gospodarstw domowych, poniewa wikszo trwaych dbr konsumpcyjnych zaspokaja potrzeby gospodarstwa. Gospodarstwa domowe rni si pod wzgldem wielkoci i na tej podstawie mona wyodrbni gospodarstwa jednoosobowe
(osb samotnych) oraz wieloosobowe, ktre kreuj relatywnie wikszy popyt
na trwae dobra konsumpcyjne. Dlatego na popyt oddzialywuje take liczba
zawieranych maestw. Nie bez znaczenia jest r\vriie wiek gowy gospodarstwa domowego. Jest to zwizane z omawianym uprzednio cyklem rozwojowym, przez ktry przechodzi gospodarstwo domowe. Poniewa czynniki demograficzne charakteryzuj si niewielk zmiennoci, ich wpyw bdzie si
ujawnia w dugim okresie.
Znacznie bardziej zoony jest wpyw czynnikw dochodowych. W tej grupie uwzgldnia si poziom i dynamik dochodw. W przypadku poziomu dochodw mona mwi o dochodach indywidualnych, dochodach rozporzdzalnych, dochodach nadwykowych oraz dochodowym progu dojcia. Wielkoci
te mog by rozwaane w kategoriach nominalnych lub realnych. Kade z tych
rozwiza ma wady i zalety. Rachunek w wartociach nominalnych pozwala
na uniknicie rozlicznych komplikacji zwizanych z obliczaniem i doborem
wskanikw cen.
Odwoanie si do kategorii nominalnych jest uzasadnione przy zaoeniu,
e konsumenci ulegaj iluzji pieninej tzn., e kad znak rwnoci midzy
dochodami realnymi i nominalnymi. e tak si rzeczywicie dzieje wiadczy
dowiadczenie krajw, w ktrych po zwalczeniu inflacji, ku niezadowoleniu pracobiorcw, doszo do zmniejszenia tempa wzrostu pac nominalnych. Przyzwyczajeni w poprzednich latach do szybkiego (podyktowanego inflacj) tempa
wzrostu plac nominalnych (cho niekoniecznie realnych) s rozczarowani, gdy
dynamika ta spada, co nie musi koniecznie oznacza zahamowania tempa wzrostu plac realnych. Jednak trudno uwierzy w iluzj pienin, gdy tempo
wzrostu cen jest wysokie. Zatem przy umiarkowanej inflacji mona posugiwa si dochodami nominalnymi, ktre jednak wymagaj deflowania przy wikszym nasileniu tempa wzrostu cen.
Najszersz kategori dochodow s dochody osobiste ludnoci, ktre obejmuj midzy innymi dochody z pracy najemnej, z pracy na wasny rachunek,
dochd ze wiadcze z tytuu ubezpiecze spoecznych, wynajmu oraz inne
dochody. Jednak nie cale dochody osobiste s przeznaczone, pomijajc nawet
136

oszczdnoci, na zakup dbr i usug konsumpcyjnych, poniewa ulegaj one

pomniejszeniu o rnego rodzaju obowizkowe patnoci, takie jak podatki,
skadki na ubezpieczenia od bezrobocia, emerytalne i rentowe itp. Pomniejszone o tego typu wiadczenia dochody osobiste tworz kategori dochodw
rozporzdzalnych, ktre dopiero mog by skierowane na zakup dbr i usug
konsumpcyjnych.
Przy badaniu upywu dochodw na popyt na trwale dobra konsumpcyjne
wymaga uwzgldnienia fakt, i zaspokoj one potrzeby wyszego rzdu. Tym
samym popyt pojawia si dopiero po pokryciu potrzeb uznawanych za podstawowe, takich jak wyywienie, ubranie czy mieszkanie. Dlatego te uzalenia si popyt na trwae dobra konsumpcyjne od dochodw nadwykowych
zwanych rwnie dochodami swobodnej decyzji, czyli tej czci dochodw rozporzdzalnych, ktra pozostaje po zaspokojeniu potrzeb podstawowych. Kategori t atwiej zdefiniowa ni obliczy.
Dochd nadwykowy mona wyznaczy pomniejszajc dochody rozporzdzalne o wydatki niezbdne, ktre z pewnym uproszczeniem mona utosami z rnym w zalenoci od wielkoci gospodarstwa, wieku, wyksztacenia
czy miejsca zamieszkania minimum kosztw utrzymania. Poniewa jednak minimum kosztw utrzymania jest tyle kategori polityczn co ekonomiczn,
o jego wielkoci decyduj nierzadko wzgldy pozamerytoryczne. Drugi sposb
polega na pomniejszeniu cakowitych dochodw ludnoci o t ich cz, ktra suy przede wszystkim finansowaniu potrzeb podstawowych. Nale do tej
grupy dochody najnisze, przede wszystkim transfery, a wic stypendia, od
onierzy suby zasadniczej, zasiki dla bezrobotnych czy zasiki wypacane
z opieki spoecznej.
W analizie rynku trwaych dbr konsumpcyjnych jest rwnie uywane pojcie dochodowego progu dojcia, ktre oznacza dochody, przy ktrych okrelony odsetek, najczciej nie mniej ni 50% nabywcw, kupuje okrelone dobro. Oznacza to take, e wszystkie gospodarstwa domowe, ktre osigny
dochd rwny tej wielkoci granicznej lub wyszy nale do grupy potencjalnych klientw. Na tej podstawie mona oszacowa zasb potencjalny, ktry
w konfrontacji z rzeczywistym wyznacza chonno rynku. Ponadto znajomo
dynamiki dochodw pozwala oceni jakiej grupie gospodarstw domowy awans
ekonomiczny pozwoli na wejcie do grupy potencjalnych nabywcw.
Zdziwienie moe wywoa fakt, e popyt na trwale dobra konsumpcyjne
zaley nie tylko od poziomu, ale rwnie dynamiki dochodw. Zwizane jest
to z finansowaniem popytu na trwale dobra konsumpcyjne nie tylko z wpyww
biecych, ale rwnie przeszych (oszczdnoci) oraz przyszych (kredyty).
Dynamika dochodw bezporednio wpywa na uruchomienie uzupeniajcych
rde finansowania.
Na decyzje podejmowane przez gospodarstwa domowe wpywa nie tylko
sytuacja bieca, ale take przewidywana. Wysoka dynamika dochodw skla137

ni do optymistycznego oceniania przyszoci. Szybki wzrost dochodw zachca przede wszystkim konsumentw do wydawania nagromadzonych wczeniej
oszczdnoci, poniewa due s szans na ich odtworzenie. Ponadto pomylna sytuacja powoduje zmniejszenie rezerw utrzymywanych na wypadek niepomylnych zdarze, takich jak np. utrata pracy.
Omwiona ju uprzednio inercja popyttTRonsumpcyjnego sprawia, e przy
wysokiej dynamice dochodu pojawia si przejciowo, wysza od przecitnej,
nadwyka nad biecymi wydatkami konsumpcyjnymi. Te nadzwyczajne"
oszczdnoci su finansowaniu nietypowych wydatkw konsumpcyjnych, a do
nich nale midzy innymi zakupy dbr trwaych.
Wysoka dynamika dochodw zwiksza take skonno do zacigania kredytw. Pomylna sytuacja rodzi przewiadczenie, e bd one spacane z rosncych dochodw, a tym samym w coraz mniejszym-stopniu bd obciay
budet. Obcieniem przyszego budetu s nie tylko spaty kredytw, ale
rwnie wydatki zwizane z eksploatacj dbr trwaych, ktre np. w przypadku samochodw s znaczne. Rosnce dochody i nadzieja na ich wzrost w przyszoci zachcaj do podejmowania tego typu zobowiza. Finansowanie zakupw trwaych dbr konsumpcyjnych przy pomocy kredytu uzalenia popyt
od warunkw rynku kredytowego, takich jak wysoko stopy procentowej, wysoko pierwszej wpaty, okres karencji, czas spaty czy liberalizacja rynku finansowego.
Popyt na trwale dobra konsumpcyjne zaley rwnie od cen, przy czym
podstawowe znaczenie maj ceny absolutne i relatywne. Charakter zaspokajanych potrzeb sprawia, e naleaoby oczekiwa wysokiej cenowej elastycznoci popytu. Jednak w rzeczywistoci znaczenia tego czynnika nie naley przecenia. Cena jak si wydaje przede wszystkim wyznacza moment dokonania
zakupw, poprzez okrelenie okresu gromadzenia rodkw. Po drugie, cena!
silnie wpywa na wybr dobra w ramach okrelonej ich grupy i/lub wybr dostawcy.
Ceny relatywne to stosunek ceny dobra do cen pozostaych dbr i usug
konsumpcyjnych. Oczywicie wystpuj rne relacje midzy zmianami ceni
danego dobra i oglnym wskanikiem kosztw utrzymania. Jeeli cena dobra
trwaego jest staa, a ceny pozostaych dbr malej to wprawdzie relatywnie
dane dobro droeje, to jednak popyt moe wzrosn, poniewa mniej trzeba]
przeznacza na inne zakupy. Mona przytoczy wicej przykadw, jednak]
przedstawiona ilustracja wystarcza do pokazania mechanizmu powiza.
Istotny wpyw na popyt wywieraj ceny dbr i usug komplementarnych!
z racji szerokiego zakresu komplementarnoci technologicznej oraz dugiego!
okresu eksploatacji dbr trwaych. Klasycznym przykadem jest ponownie ry-j
nek samochodw, gdzie konieczne jest poniesienie nie tylko jednorazowego!
wydatku na zakup, ale rwnie niezbdne s systematyczne nakady zwizane'
z eksploatacj (paliwo, naprawy, ogumienie, ubezpieczenie).
138

Osobliwoci rynku trwaych dbr konsumpcyjnych jest specyfika substytucji. Motywem dokonywania zakupu przez racjonalnie dziaajcego konsumenta jest nie tyle denie do posiadania okrelonego dobra, ile raczej ch korzystania ze strumienia wiadczonych przez nie usug. Zatem popyt bdzie
zalea od dostpnoci, jakoci i cen usug substytucyjnych.
Popyt na trwae dobra konsumpcyjne zaley take od, trudnego do zdefiniowania, klimatu konsumpcyjnego. Najbardziej oglnie mona go okreli jako te elementy sytuacji makroekonomicznej, ktre wpywaj na decyzje o zakupie. Wielkoci tak jest chociaby stopa bezrobocia. Niska stopa bezrobocia
daje poczucie bezpieczestwa, poniewa niewielka jest groba utraty pracy
lub ewentualnie dua szansa ponownego jej uzyskania. Dziki temu:
- zwiksza si skonno do zacigania kredytw,
- zmniejsza si skonno do oszczdzania zwizana z motywem przezornoci,
- zwiksza si skonno do wydawania oszczdnoci,
- ronie skonno do obciania przyszych dochodw kosztami eksploatacji
dbr trwaych.
Wszystkie te czynniki przyczyniaj si do wzrostu popytu na trwae dobra
konsumpcyjne.
Rysunek 24
Funkcja logistyczna

rdto: Opracowanie wtasne.

Wskazano ju uprzednio, e dokonane w okresach wczeniejszych zakupy

nadajcych si jeszcze do eksploatacji dbr tworz zasb rzeczywisty, ktry
jest mierzony bd liczb jednostek danego dobra, funkcjonujcych w gospodarce lub odsetkiem gospodarstw domowych, ktre s w nie wyposaone. Zmiany zasobu dobra w gospodarce opisuje si czsto przy pomocy funkcji logistycznej (rys. 24), ktra wyraa si wzorem
l + be~ct
139

gdzie:
a, b, c parametry funkcji,
e - podstawa logarytmu naturalnego,
t - zmienna oznaczajca czas.

Szybko (tempo) wzrostu jest proporcjonalne do ju osignitego poziomu y oraz jego odlegoci od stanu nasycenia a - y. Czynnik y, rosncy wraz
z upywem czasu, nosi nazw czynnika rozpdu, a rnica a - y jest czynnikiem hamowania, poniewa maleje wraz z upywem czasu.
Pierwsza cz funkcji logistycznej odpowiada okresowi wprowadzania dobra na rynek. Okres ten charakteryzuje si wysokimi kosztami produkcji, a co
za tym idzie wysokimi cenami. Wysokie ceny w parze z brakiem zaufania do
nowoci sprawiaj, e nabywcami s odbiorcy najbardziej awangardowi, o wysokich dochodach. W miar upywu czasu coraz lepiej opanowana zostaje
technika wytwarzania, co przekada si na spadek cen. Jednoczenie nabywcy
oswajaj si z danym dobrem, co powoduje gwatowny wzrost zakupw.
Po okresie ekspansji nastpuje asymptotyczne dochodzenie do poziomu
nasycenia. Dobra nie nabywaj jedynie konsumenci o szczeglnie niskich dochodach lub te odbiorcy programowo przeciwni okrelonemu dobru. Konkludujc, rozpito midzy rzeczywistym zasobem dobra i stanem nasycenia
pocztkowo dynamizuje popyt, aby pniej sta si hamulcem jego wzrostu.

Czynniki okrelajce popyt restytucyjny na trwae dobra

konsumpcyjne
Popyt restytucyjny zaley przede wszystkim od presji restytucyjnej, ktra
oznacza wynikajc z przyczyn technicznych konieczno wymiany dobra trwaego. Tak zdefiniowana presja restytucyjna zaley od zasobu dobra i jego
struktury wedug wieku oraz okresu eksploatacji. Poniewa wielko i struktura zasobu s dane, okrelenia wymaga okres eksploatacji. Zagadnieniem
tym zajmuje si teoria odnowy rodkw trwaych, ktra okrela, jakie jest
prawdopodobiestwo przetrwania dobra przez zadany okres. Wprawdzie teoria ta zostaa stworzona do badania procesw inwestycyjnych, to jednak moe by zaadoptowana do rynku trwaych dbr konsumpcyjnych.
Teoretycznie wiele dbr moe by wyczonych z eksploatacji w pierwszym
okresie uytkowania, poniewa w tym czasie ujawniaj si wady ukryte. Jednak nie wpywa to na popyt, poniewa z tytuu gwarancji lub rkojmi na producencie lub sprzedawcy spoczywa obowizek usunicia usterek lub wymiany dobra. Nastpnie ubytek zasobu i konieczno jego wymiany nastpuje
prawie wycznie w wyniku zdarze losowych. W ostatniej fazie masowo wycofywane s z eksploatacji dobra stare w wyniku technicznego (fizycznego)
zuycia. Okres, przez ktry dobro moe by eksploatowane zaley midzy innymi od:
140

cech technicznych dobra,

intensywnoci eksploatacji,
warunkw uytkowania,
kultury technicznej uytkownika.
W wyniku dziaania tych czynnikw wczeniej lub pniej dochodzi do sytuacji kiedy okrelone dobro z przyczyn technicznych lub ekonomicznych nie
nadaje si do dalszej eksploatacji.
Oprcz zuycia technicznego o popycie restytucyjnym decyduje take zuycie moralne, ktre zaley przede wszystkim od tempa postpu technicznego.
Oglna prawidowo polega na tym, e im szybszy postp techniczny, tym
okres eksploatacji jest krtszy. Z kolei powolna modernizacja wyrobw sprzyja wyduaniu czasu uytkowania.
Rozwaania na temat wpywu czynnikw technicznych na popyt restytucyjny na trwae dobra konsumpcyjne nie oznacza, e cakowicie mona zbagatelizowa czynniki ekonomiczne, chocia ich rola jest znacznie mniejsza ni w przypadku popytu nowego. Wynika to przede wszystkim z faktu, e popyt restytucyjny
reprezentuje specyficzna grupa odbiorcw, charakteryzujca si tym, e przy
danym poziomie cen osigna dochody pozwalajce na zakup okrelonego
dobra trwaego.
Dlatego te w grupie dochodowych za najwaniejszy czynnik wpywajcy na
popyt restytucyjny uznaje si dynamik dochodw. Popyt restytucyjny zgasza
gospodarstwo domowe, ktre osigno ju dochodowy prg dojcia. Pomijajc zdarzenia o charakterze nadzwyczajnym (utrata pracy, dugotrwaa choroba, przejcie na emerytur) raczej nie zdarza si, aeby ju osignity poziom
dochodw ulega drastycznemu ograniczeniu. Skoro tak, to gospodarstwo domowe moe nie tylko kupi dobro trwae, ale rwnie dokona jego odtworzenia. Natomiast moment odtworzenia zaley od tego jak szybko rosn dochody. Przejcie do wyszych grup dochodowych zachca lub wrcz zmusza do
zastpowania ju posiadanych dbr nowszymi, chocia nie zawsze lepszymi.

Koniunkturalne zmiany popytu na trwale dobra konsumpcyjne

Przeprowadzona analiza czynnikw ksztatujcych popyt nowy i restytucyjny na trwale dobra konsumpcyjne pozwala na przedstawienie wzorca ich
zmian koniunkturalnych. W okresie oywienia koniunktury popyt nowy wzrasta co najmniej do momentu osignicia przez gospodark grnego punktu
zwrotnego. Sprzyja temu wzrost realnych dochodw rozporzdzalnych, korzystne warunki zakupu, wzgldna stabilno cen, korzystny klimat konsumpcyjny,
popyt odoony z okresu poprzedzajcej recesji. W trakcie fazy wzrostowej
pojawiaj si czynniki hamujce popyt, poniewa zmniejszaj si przyrosty realnych dochodw rozporzdzalnych, pogorszeniu ulegaj warunki sprzeday,
pojawia si presja inflacyjna. Z reguy nabywcy nie reaguj jednak na pierw141

sze symptomy pogorszenia koniunktury. Dzieje si tak, poniewa ch posiadania danego dobra przewaa nad niekorzystnymi sygnaami z rynku. Dopiero wyrane wejcie gospodarki w recesj ogranicza popyt, ktry ponownie ronie dopiero po przekroczeniu dolnego punktu zwrotnego. Oznacza to, e popyt
nowy na trwae dobra konsumpcyjne postpuje w lad za zmianami poziomu
aktywnoci gospodarczej, a tym samym odgrywa biern rol w mechanizmie
cyklu koniunkturalnego.
W fazie wzrostowej cyklu ronie rwnie popyt restytucyjny, gwnie za spraw wysokiej dynamiki dochodw. Jednak wzrost ten moe zosta przyhamowany jeszcze przed grnym punktem zwrotnym. Zaamanie koniunktury jest
z reguy poprzedzane zwiastunami nadchodzcych zmian. Skania to nabywcw reprezentujcych popyt restytucyjny do przyjcia postawy wyczekujcej,
czyli przesunicia w czasie decyzji o restytucji. Odroczenie takie uatwia wzgldnie komfortowa sytuacja, w ktrej znajduje si ta grupa nabywcw. Przesunicie zakupu nie oznacza rezygnacji z uytkowania dobra, lecz jedynie wyduenie okresu eksploatacji. W rezultacie popyt restytucyjny na trwale dobra
konsumpcyjne moe zacz spada z wyprzedzeniem w stosunku do grnego
punktu zwrotnego.
Rwnie jednoznacznie nie mona okreli zachowania si popytu restytucyjnego w otoczeniu dolnego punktu zwrotnego, w stosunku do ktrego popyt restytucyjny ronie z wyprzedzeniem lub opnieniem, w zalenoci od
czasu trwania fazy spadkowej. Jeeli recesja jest dugotrwaa popyt restytucyjny zaczyna rosn jeszcze przed powrotem oywienia, poniewa zakupw nie
mona odracza w nieskoczono. Granic jest fizyczne zuycie dobra, ktre wymusi restytucj nawet mimo niesprzyjajcej sytuacji ekonomicznej. Jeeli nabywcom uda si przeczeka recesj popyt restytucyjny zaczyna rosn dopiero w fazie oywienia. Popyt restytucyjny moe wic nie tylko przyspiesza
zaamanie koniunktury, cho nie jest jego przyczyn, ale rwnie inicjowa
oywienie. W odrnieniu od popytu nowego odgrywa wic rol aktywn w mechanizmie cyklu koniunkturalnego.
Rozrnienie popytu nowego i restytucyjnego oczywiste teoretycznie nie
jest atwe do przeprowadzenia w praktyce, bowiem przedmiotem ewidencji
statystycznej jest wycznie popyt cakowity. O jego strukturze mona wnioskowa na podstawie przesanek logicznych. W okresie wprowadzania produktu na rynek mamy do czynienia wycznie z popytem nowym. Po upywie
okresu eksploatacji pojawia si wprawdzie'popyt restytucyjny, jednak jego udzia
jest ladowy. Wzrasta on systematycznie w miar wzrostu stopnia nasycenia
rynku. Od momentu, kiedy prawie 100% gospodarstw domowych posiada okrelone dobro trwale popyt nowy ronie prawie wycznie jako skutek wzrostu
liczby nabywcw, a wic stosunkowo powoli. Prawie cao sprzeday dokonywanych na rynku suy zaspokojeniu popytu odtworzeniowego. Te zmiany strukturalne powoduj ewolucj wzorca koniunkturalnych zmian popytu na trwae
142

dobra konsumpcyjne. Pocztkowo zachowanie si popytu cakowitego jest takie jak nowego, aby stopniowo dryfowa w kierunku schematu typowego dla
popytu restytucyjnego. Tym samym popyt na trwale dobra konsumpcyjne odgrywa coraz bardziej aktywn rol w mechanizmie cyklu.
Reasumujc, popyt na trwale dobra konsumpcyjne, tak nowy jak i restytucyjny charakteryzuje si wysok zmiennoci koniunkturaln. Potwierdza to obserwacja rys. 23, z ktrego wyranie wynika, e w okresach recesji udzia dbr
trwaych w konsumpcji maleje.

4. Czynniki ksztatujce popyt na artykuy ywnociowe

Popyt na ywno okrelaj:
- czynniki demograficzne,
- dochody,
- ceny,
- tradycje i zwyczaje.
Gwnym czynnikiem demograficznym jest oczywicie cakowita liczba ludnoci zamieszkujcej okrelone terytorium. Nie bez znaczenia s rwnie charakterystyki tej ludnoci, takie jak struktura wedug pici i wieku, struktura osadnicza (podzia na miasto i wie), struktura zatrudnienia (pracownicy fizyczni

i umysowi), struktura wedug wyksztacenia czy struktura etniczna. Badania

statystyczne dowodz, e zapotrzebowanie na ywno pod wzgldem ilociowym i jakociowym rni si dla grup ludnoci, wyodrbnionych zgodnie z przedstawionymi kryteriami.
Czynniki demograficzne wpywaj na popyt przede wszystkim w dugim okresie albo mwic bardziej precyzyjnie ich wpyw w krtkim okresie jest niewielki. Tempo przyrostu naturalnego, zwaszcza w krajach wysoko rozwinitych,
jest stosunkowo niskie. Jeszcze mniejsze jest nasilenie zmian strukturalnych.
Podstawow zaleno midzy dochodem i popytem na ywno ujmuje
prawo Engla. Zgodnie z nim wraz ze wzrostem dochodw w cakowitych wydatkach maleje udzia wydatkw na ywno. Oznacza to, e dochodowa elastyczno popytu na ywno jest mniejsza od jednoci. Prawo Engla mona
najprociej wywie z prawa jednego odka.
Wskazuje si jednak na pewne czynniki, ktre osabiaj przejawianie si prawa Engla. Pierwszym z nich jest niejednorodno artykuw ywnociowych,
w ramach ktrych wyodrbnia si towary niszego rzdu, dobra podstawowe,
dobra wyszego rzdu i luksusowe. Wpyw dochodw na zapotrzebowanie na
wyodrbnione grupy przedstawia rys. 25. Popyt na dobra niszego rzdu wystpuje nawet przy bardzo niskich dochodach i po przejciowym wzrocie zaczyna male. Zakupy dbr podstawowych pojawiaj si take przy niskich dochodach, a pniej do momentu osignicia stanu nasycenia cechuje je wysoka
143

elastyczno dochodowa. Dalej popyt utrzymuje si na ju osignitym poziomie. Zbliony do opisanego jest schemat zmian popytu na dobra wyszego
rzdu, z tym jedynie, e wystpuje on dopiero po przekroczeniu pewnego poziomu dochodw i mniejsze jest prawdopodobiestwo jego spadku przy wysokich dochodach. Nabywcami artykuw luksusowych s ludzie najzamoniejsi,
a popyt na t grup dbr moe wzrasta w zasadzie nieograniczenie.
Rysunek 25
Wpiyw dochodw na popyt
Popyt.

Popyt.

Dochd

O"

a) Dobra niszego rzdu

" Dochd

b) Dobra podstawowe

Popyt.

Popyt j

Dochd

Dochd

d) Dobra luksusowe

c) Dobra wyszego rzdu

rdo: Opracowanie wasne.

Podzia dbr na podstawowe, wyszego rzdu i luksusowe jest zmienny w czasie oraz zrnicowany dla poszczeglnych grup dochodowych. Zmienno w czasie wynika przede wszystkim z powszechnego wzrostu dochodw i tak samo
powszechnego spadku kosztw wytwarzania oraz postpujcego w lad za nim
spadku cen. Zwiksza to dostpno coraz szerszej gamy dbr dla coraz wikszego krgu klientw. Odnonie natomiast do grup dochodowych mona stwierdzi, e w wydatkach konsumentw zamonych dominuj, przy ich standardzie konsumpcji, dobra podstawowe. Natomiast odbiorcy najubosi wszystko
co nie jest przysowiowym chlebem codziennym traktuj jako luksus. Tak wic
144

dochodowa, a co za tym idzie cenowa, elastyczno popytu jest nisza dla

konsumentw bogatych ni mniej zasobnych.
Z powyszych uwag wynika, e w schemat zmian popytu zaproponowany
przez Engla nie wpisuj si artykuy luksusowe. Zatem wysoki udzia dbr luksusowych w popycie modyfikuje (agodzi) dziaanie prawa Engla. Podobne s
skutki zastpowania, przy takim samym wolumenie zakupw, dbr gorszych lepszymi jakociowo, a wic czsto rwnie droszymi. W tym samym kierunku
dziaa wzrost przetworzenia sprzedawanych produktw. Zmiany popytu mog
wystpi jako konsekwencja redystrybucji dochodw w spoeczestwie.
Wikszo oglnych uwag na temat wpywu cen na popyt znajduje zastosowanie rwnie do artykuw ywnociowych. Tu mona doda jedynie, e
elastyczno cenowa zaley od tego, do ktrej z wymienionych uprzednio
czterech kategorii naley dane dobro. Jest ona zdecydowanie najnisza dla
dwch pierwszych ich rodzajw, a najwiksza dla towarw luksusowych.
Przy omawianiu roli tradycji i zwyczajw jako wyznacznika popytu na ywno dwie przynajmniej sprawy zasuguj na uwag. Po pierwsze, jest to czynnik, ktry w wikszym stopniu ni na poziom wpywa na midzynarodowe lub
midzyregionalne odmiennoci struktury popytu. Dobrze znane jest zrnicowanie preferencji spoycia misa midzy spoeczestwami. Na Bliskim Wschodzie nie spoywa si wieprzowiny, Hindusi nie jedz woowiny, a Polacy nie
s entuzjastami koniny. Wszystkie wymienione nacje konsumuj miso, cho
rne jego rodzaje.
Po drugie, tradycje i zwyczaje ulegaj powolnym raczej zmianom, z jednym
wszelako wyjtkiem. Spoeczestwa krajw rozwinitych s wraliwe na wszelkie zalecenia dotyczce zdrowego stylu ycia, a tym samym podatne na sugestie dotyczce odywiania si. W wyniku dochodzi do szybkiego wzrostu popytu na pewne grupy produktw i eliminowania z jadospisu innych.
Na podstawie przedstawionych uwag mona zaproponowa schemat zmian
popytu na artykuy ywnociowe w przebiegu cyklu. Popyt na artykuy ywnociowe jest mao podatny na wahania koniunkturalne, co przejawia si
w niszej amplitudzie waha ni innych skadnikw popytu konsumpcyjnego.
Wynika to przede wszystkim z faktu, i wpyw dwch spord czynnikw wyznaczajcych popyt ujawnia si gwnie w dugim okresie (czynniki demograficzne oraz, przy poczynionych zastrzeeniach, tradycje i zwyczaje). Jeeli nawet wspczenie, na co ju wskazywano, nawyki ywieniowe zmieniaj si
w krtkim lub rednim okresie, to z pewnoci bez zwizku z wahaniami koniunkturalnymi.
Wpiyw dochodw na popyt neutralizuje niewielka skala ich waha w poczeniu z nisk dochodow elastycznoci popytu. Punktem wyjcia jest ksztatowanie si w fazie spadkowej podstawowych kategorii dochodw ludnoci,
tzn. pia, rent i emerytur, zasikw. Skadnikiem najbardziej newralgicznym s
place, tak z racji ich udziau w cakowitych dochodach, jak i za przyczyn 145

potencjalnie przynajmniej - duej wraliwoci na wahania koniunkturalne. Mona natomiast pomin renty i emerytury jako, e warto wypat z tego tytuu jest okrelona przez liczb wiadczeniobiorcw i przecitn wartoci wiadczenia, a nie biec sytuacj gospodarcz.
Warto funduszu plac w gospodarce zaley od zatrudnienia i przecitnego wynagrodzenia. W fazie spadkowej zatrudnienie, zwaszcza w recesji krtkotrwaej, spada mniej ni produkcja. Mao prawdopodobny jest rwnie spadek plac jednostkowych. Zatem nie maleje fundusz pac, a jeeli nawet dojdzie
do jego zmniejszenia dochody placowe zostan, w czci przynajmniej, zastpione dochodami pozapacowymi (zasiki dla bezrobotnych, wsparcie z opieki spoecznej). Wszystko to sprawia, e w okresie oywienia koniunktury, mimo wzrostu dochodw, za spraw niskiej elastycznoci popyt na ywno
wolno ronie. Z kolei'w okresie recesji ta sama niska dochodowa elastyczno
popytu, pospou ze stabilnoci dochodw, agodzi spadek zakupw artykuw ywnociowych.
Koniunkturalnych waha popytu na ywno nie naley rwnie wiza
z ruchem cen. Po pierwsze, wynika to z niskiej cenowej elastycznoci popytu,
charakterystycznej dla wikszoci artykuw ywnociowych. Po drugie, sygnalizowano ju uprzednio sabe powizanie rolnictwa z cyklem koniunkturalnym. Chocia wic w krtkim okresie mog wystpi znaczne wahania cen, to
jednak z reguy ich podoe jest pozakoniunkturalne. Reasumujc mona wic
uzna, e popyt na ywno jest niewraliwy na wahania koniunkturalne. Konstatacj t potwierdza rys. 23, na ktrym w recesjach, wprawdzie nie wszystkich, daje si zauway wzrost udziau dbr nietrwaych, w tym i ywnoci w cakowitych wydatkach konsumpcyjnych.

146

Rozdzia VI

Rynek dbr inwestycyjnych

Wprawdzie akumulacja nie jest najwikszym skadnikiem popytu spoecznego, to jednak z racji duej zmiennoci odgrywa ona zasadnicz rol w mechanizmie cyklu koniunkturalnego. Jest ona zarazem kategori niejednorodn, obejmujc kilka skadowvych, rnicych si pod wzgldem zachowania
w przebiegu cyklu koniunkturalnego. Tymi skadnikami s:
- zakupy maszyn i urzdze;
- budownictwo:
a) przemysowe,
b) mieszkaniowe;
- przyrost zapasw.
Ze wzgldu na akcent kadziony na sytuacj na rynkach towarowych w niniejszym rozdziale skupiono si gwnie na inwestycjach pojmowanych jako
wydatki na zakup maszyn i urzdze. Przedstawiono zatem cechy zarwno
rynku, jak i samych dbr inwestycyjnych, a w dalszej kolejnoci omwiono czynniki ksztatujce popyt na t grup towarow. Poniewa jednak akumulacja
nie ogranicza si do zakupw dbr inwestycyjnych dla caoci obrazu, zwaszcza w aspekcie koniunkturalnym, zaprezentowano take zmienno budownictwa i przyrostu zapasw.

1. Cechy dbr inwestycyjnych

Trudno byoby cechy charakterystyczne rynku i samych dbr inwestycyjnych
uporzdkowa zgodnie z jednoznacznymi kryteriami. Dlatego niniejsze omwienie i kolejno prezentacji naley traktowa wycznie jako enumeracj
najwaniejszych problemw, bez pretensji do ich hierarchizacji tym bardziej,
e poszczeglne cechy rynku i dbr s wzajemnie powizane.
Naley przede wszystkim zwrci uwag na zrnicowanie towarw, ktre
s zaliczane do dbr inwestycyjnych. Dywersyfikacja ta wynika gwnie, chocia nie jedynie, z rnorodnoci potrzeb zaspokajanych przez dobra inwestycyjne. Stanie si to oczywiste, jeli uwiadomi sobie, e dobra inwestycyjne
to w zasadzie wszystkie dobra trwale nabywane przez przedsibiorcw w zwiz147

ku z dziaalnoci produkcyjn. W tak pojemnej definicji mieci si wszystko

od wyposaenia biurowego poczwszy, a na kompletnych obiektach przemysowych skoczywszy. Bogactwo asortymentu sprawia, e aden kraj nie moe by samowystarczalny w produkcji dbr inwestycyjnych, dlatego znaczna
cz ich produkcji trafia do wymiany midzynarodowej. Jest to jednoczenie
przesanka rozwoju na tym rynku nie tylko handlu midzygaziowego, ale
take wewntrzgaziowego.
Dobra inwestycyjne s rwnie zrnicowane ze wzgldu na daleko posunit indywidualizacj, co oznacza dostosowanie ich do potrzeb i oczekiwa
konkretnego odbiorcy. Ujmujc rzecz bardziej precyzyjnie mona wyodrbni
maszyny i urzdzenia uniwersalne oraz wyspecjalizowane. Do pierwszej kategorii nale chociaby rnego rodzaju pompy, silniki, maszyny rolnicze, niektre rodki transportu drogowego itp. Tym natomiast, co naley uzna za wyrnik rynku s dobra specjalistyczne, unikatowe, wytwarzane czsto w niewielu
egzemplarzach. Jednostkowa produkcja czy si, z tytuu krtkoci serii, z wysokimi kosztami wytwarzania. Prb poczenia dwch na pozr sprzecznych
ze sob celw, jakimi jest indywidualizacja wyrobw z jednej strony, z drugiej
za - minimalizacja kosztw produkcji, jest wytwarzanie dbr inwestycyjnych
z moliwie duej liczby ujednoliconych, wystandaryzowanych elementw. Dlatego przedmiotem obrotu s nie tylko wyroby gotowe, ale^ rwnie czci
i podzespoy do ich produkcji.
Indywidualizacja powoduje, e transakcje na rynku dbr inwestycyjnych
maj jednostkowy, niepowtarzalny charakter. Dlatego rwnie zawarcie kontraktu poprzedzaj dugotrwae pertraktacje, w trakcie ktrych odbiorca precyzuje swoje yczenia i warunki, a dostawca deklaruje sposb ich uwzgldnienia.
Popyt na dobra inwestycyjne' jest w wysokim stopniu zracjonalizowany,
a odwracajc to stwierdzenie mona powiedzie, e w niewielkim zakresie
podlega dziaaniu czynnikw emocjonalnych. Oznacza to midzy innymi, e
na zapotrzebowanie sabo wpywa reklama. O racjonalizacji popytu decyduje
przede wszystkim fakt, e przez porwnanie ponoszonych nakadw ze spodziewanymi korzyciami mona przeprowadzi kalkulacj celowoci zakupu.
atwiej i bardziej precyzyjnie mona wyznaczy wydatki ni wpywy, bowiem
strumie przyszych przychodw zaley od znanych tylko w przyblieniu przyszych cen czynnikw produkcji i wyrobw gotowych. Jednak nawet te elementy niepewnoci nie podwaaj celowoci i moliwoci przeprowadzenia
kalkulacji racjonalnoci zakupu.
Ponadto decyzje o zakupie dbr inwestycyjnych podejmowane s przez fachowcw. S to ludzie, ktrzy potrafi w miar obiektywnie oceni wady i zalety dobra. Dlatego te nie poddaj si najbardziej nawet sugestywnej perswazji, ktra nie jest wsparta rzeczowymi argumentami. Racjonalizacji zakupu
sprzyja rwnie zespoowo podejmowania decyzji. Decyzje podejmowane s
148

przez grupy ludzi z racji zoonoci transakcji oraz ich wysokiej wartoci jednostkowej. Skomplikowanie transakcji sprawia, e w celu ich zawarcia tworzone s zespoy, skadajce si z inynierw, ekonomistw, prawnikw i finansistw. Zbiorowe podejmowanie decyzji wynika rwnie z denia do rozoenia
odpowiedzialnoci, wynikajcej z wysokiej wartoci jednostkowej dbr inwestycyjnych. Mona si nawet pokusi o sformuowanie prawidowoci, zgodnie
z ktr im wiksza warto dobra, tym wicej osb i szczebli jest zaangaowanych w procesie decyzyjnym. Zespoowo podejmowania decyzji zostaa
usankcjonowana w postaci czstych na rynku sformalizowanych procedur przetargowych. S one regu w przypadku zakupw dokonywanych przez sektor
publiczny, ale wcale nierzadko s stosowane take w przedsibiorstwach prywatnych.
Na rynku dbr inwestycyjnych wyrane s przejawy koncentracji po stronie
poday. Produkcja jest skupiona w niewielkiej liczbie krajw, z reguy najwyej rozwinitych, z ktrych pochodzi take przewaajca cz eksportu wiatowego. Czsto rwnie produkcja poszczeglnych asortymentw jest skupiona
w nielicznych przedsibiorstwach. Mwi si nawet o wystpowaniu prawidowoci 20/80, ktra oznacza, e 20% producentw dostarcza 80% poday brany. Koncentracj wyjania teoria midzynarodowego cyklu ycia produktu,
koncepcja luki technologicznej oraz korzyci skali.
W myl teorii midzynarodowego cyklu ycia, kady produkt przechodzi
przez trzy etapy: faz innowacji, dojrzewania i standaryzacji. W pierwszej fazie produkt jest wytwarzany w niewielkich ilociach, przy nie do koca opanowanej technologii, wysokich kosztach i cenach, w zasadzie wycznie w celu zaspokojenia potrzeb rynku wewntrznego kraju innowatora. Niezmiernie
trudno jest a priori przesdzi, ktremu pastwu przypadnie ta rola, bowiem
decyduje o tym zbyt wiele czynnikw. Wymienia si wrd nich wyposaenie
w czynniki produkcji, chonno rynku wewntrznego, elastyczno producentw i nabywcw itp. Zdolno innowacyjna kraju czy si bezporednio z rozwojem technologicznym, o czym jest mowa w koncepcji luki technologicznej.
Po okresie innowacji produkt wkracza w faz dojrzaoci, ktra charakteryzuje si sukcesywnym doskonaleniem technologii, popraw jakoci, obnieniem
kosztw wytwarzania oraz rozszerzaniem krgu odbiorcw. W tej fazie wchodz na rynek take nowi producenci, w tym kraje mniej zaawansowane technologicznie. W ostatniej fazie, standaryzacji, nie ma ju w zasadzie barier dla
podejmowania produkcji, ktrej technologia jest dobrze opanowana i czsto
dochodzi do automatyzacji wytwarzania. Towarzyszy temu dalsza internacjonalizacja produkcji. Niezalenie od tego schematu rozpowszechniania zawsze
produkcja dbr najbardziej zaawansowanych technologicznie jest skupiona
w kilku jedynie orodkach.
Dodatkowym uzasadnieniem koncentracji jest wystpowanie w produkcji
dbr inwestycyjnych korzyci skali. Korzyci skali pojawiaj si zawsze, gdy
149

zwikszeniu nakadw towarzysz wiksze przyrosty efektw. Dzieje si tak

chociaby za przyczyn rozkadania si kosztw staych na wiksz liczb wytwarzanych wyrobw. Korzyci skali sprawiaj midzy innymi, e zawsze istnieje pewna, z reguy dosy znaczna, wielko produkcji, ktra zapewnia minimalizacj kosztw. Utrudnia to wejcie na rynek nowych producentw, bowiem
na starcie musz oni ponie nie tylko znaczne nakady inwestycyjne, ale rwnie, co bywa nawet bardziej kopotliwe, zapewni zbyt.
Na zakoczenie tej czci rozwaa dwie jeszcze uwagi. Po pierwsze, koncentracja poday wystpuje take na rynku surowcowym. Mimo jednak zewntrznego podobiestwa podoe zjawiska w obydwu przypadkach jest odmienne. O koncentracji poday surowcw decyduj czynniki naturalne,
a koncentracja poday dbr inwestycyjnych ma podoe ekonomiczne. Po drugie, z faktu koncentracji produkcji w nielicznych przedsibiorstwach nie mona wyciga wniosku, e zawsze s to firmy due. Zrnicowanie asortymentowe powoduje, e pozycje monopolistyczn lub uasi-monopolistyczn zajmuj
na rynku krajowym lub nawet midzynarodowym przedsibiorstwa relatywnie
male, poczone sieci powiza kooperacyjnych z poddostawcami. Nawet
stosunkowo niewielkie firmy mog znale sobie lub stworzy nisz rynkow.
Na rynku dbr inwestycyjnych koncentracji poday towarzyszy koncentracja
popytu. Uzasadnia to prosty fakt, e liczba przedsibiorstw dziaajcych w danym kraju, zwaszcza w okrelonej brany, nigdy nie jest zbyt dua. Niewielka
liczba podmiotw dziaajcych na rynku po stronie popytu i poday decyduje
o jego przejrzystoci. Wrd uczestnikw rynku dosy dua jest wiedza o tym,
kto i jakie dobra jest w stanie dostarczy oraz kto moe by ich odbiorc. Odwoujc si do kolokwialnego sformuowania mona powiedzie, e obrt dobrami inwestycyjnymi jest w znacznej czci handlem w wskim krgu znajomych.
Koncentracja popytu ma rwnie aspekt przestrzenny. atwo zauway, e
w poszczeglnych krajach przemys jest skupiony w pewnych tylko regionach.
W jeszcze wikszym stopniu ni koncentracja caego przemysu wystpuje
koncentracja poszczeglnych jego bran, takich jak przemys tekstylny czy samochodowy. Oznacza to, e producent ma do czynienia nie tylko z wskim
krgiem odbiorcw, ale dodatkowo nabywcami skupionymi na okrelonym terytorium.
Dobra inwestycyjne, podobnie jak i trwale dobra konsumpcyjne, z podobnymi skutkami dla funkcjonowania rynku, charakteryzuj si dugim okresem
uytkowania. Bezporedni tego konsekwencj jest wystpowanie popytu nowego i restytucyjnego. Najbardziej oglnie popyt nowy jest to cz zakupw
maszyn i urzdze, ktra przyczynia si do powikszenia aparatu produkcyjnego. Popyt restytucyjny suy natomiast utrzymaniu istniejcego zasobu maszyn i urzdze na dotychczasowym poziomie. Obydwie kategorie popytu
mona rozwaa na poziomie mikroekonomicznym (przedsibiorstwa) i makroekonomicznym (gospodarki narodowej). Teoretycznie mona oczekiwa,
150

e suma odpowiednich popytw mikro jest rwna popytowi makro. Rwno

ta nie wystpuje jedynie wwczas, gdy dokonywane s obroty dobrami uywanymi. W rzeczywistoci handel taki nie jest bynajmniej zjawiskiem rzadkim i wystpuje zarwno na rynku wewntrznym, jak i midzynarodowym.
Midzynarodowa wymiana dobrami uywanymi dokonuje si midzy krajami o rnym poziomie rozwoju gospodarczego. W krajach rozwinitych powszechne jest stosowanie amortyzacji nieliniowej, na rwni z praktyk przyspieszonych
odpisw amortyzacyjnych. Oznacza to, e umorzone rodki trwae nadaj si do
eksploatacji i one wanie sprzedawane s do krajw mniej rozwinitych. rdem poday dbr uywanych na rynku wewntrznym bywa restrukturyzacja lub
upado przedsibiorstwa. Zjawisko takie na du skal wystpowao w Polsce
w pierwszym okresie transformacji, kiedy przedsibiorstwa wyzbyway si, zbdnych w zmienionych warunkach gospodarowania, rodkw trwaych.
Rozrnieniu popytu nowego i restytucyjnego przypisywano tradycyjnie
w ekonomii, a w analizie koniunktury w szczeglnoci, due znaczenie. Generalnie popyt restytucyjny by traktowany jako mniej podatny na wahania koniunkturalne, a w niektrych teoriach by uznawany za przyczyn sprawcz
wyjcia z recesji. Przyjmowano nieco arbitralnie, e inwestycje restytucyjne s
zawsze rwne zuyciu majtku produkcyjnego. W rzeczywistoci jednak trudno byoby znale mechanizm zapewniajcy taki automatyzm. Jeeli, jak to
ma miejsce w recesji, spada popyt, produkcja i w lad za tym stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego nie ma adnych racjonalnych powodw, aeby przedsibiorcy dyli do utrzymania zdolnoci wytwrczych. Wrcz przeciwnie, przedsibiorcy s zainteresowani w ich zmniejszeniu, bowiem podnosi
to obrachunkow stop zysku.
Z koncepcj automatyzmu popytu restytucyjnego wie si cile tzw. teoria echa. Jej istota polega na tym, e przeszy gwatowny wzrost lub spadek
inwestycji odtwarza si praktycznie w nieskoczono w przyszoci. Jednak
w rzeczywistoci bdzie si tak dziao jedynie pod warunkiem spenienia
dwch niezmiernie rygorystycznych zaoe, polegajcych na przyjciu, e okres
eksploatacji dbr inwestycyjnych jest jednoznacznie okrelony, a po jego upywie niezbdne jest odtworzenie. Poniewa warunki takie nie s spenione teori echa naley uzna za mao prawdopodobn, a inwestycje restytucyjne nie
powinny by traktowane jako mechaniczna funkcja przeszych inwestycji.
Wczeniej ju, przy omawianiu rynku trwaych dbr konsumpcyjnych, omwiono czynniki wpywajce na okres eksploatacji. Wynikao z nich, e mona
prbowa okreli maksymalny okres eksploatacji. Jednak rzeczywisty czas uytkowania, pod wpywem rnych zreszt przyczyn, moe odbiega od niego dosy zasadniczo. Uwagi te mona odnie take do dbr inwestycyjnych.
Z powyszego wynika, e inwestycje nowe i restytucyjne zmieniaj si podobnie w przebiegu cyklu koniunkturalnego, co uprawnia do ich cznego ujmowania. Za takim rozwizaniem przemawia rwnie fakt, e w praktyce nie151

zmiernie trudno, niezalenie od klarownoci definicji, wyodrbni popyt nowy i restytucyjny. Z klasycznym przypadkiem odtworzenia mamy do czynienia, gdy okrelona maszyna lub urzdzenie po upywie okresu eksploatacji jest
zastpowana identyczn. Jednak sytuacja taka jest raczej wyjtkiem, a nie regu, chociaby dlatego, e w wyniku dziaania postpu technicznego zakup
maszyny takiej samej jak uprzednio posiadana nie zawsze jest moliwy. Jeeli nawet jednakowe s ceny zakupu z reguy zdolnoci produkcyjne dobra nowego s wiksze ni starego.
Niemoliwe jest rwnie obiektywne wyznaczenie faktycznego zuycia rodkw trwaych. Dlatego za jego przyblion miar jest uznawana amortyzacja.
Rozwizanie takie nie jest jednak wolne od wad. Z reguy amortyzacja jest
nieliniow funkcj czasu, tak e przewaajca cz odpisw przypada na
pierwsze lata eksploatacji dobra. Jeeli faktycznie ma miejsce nieliniowo, to
ubytek zdolnoci produkcyjnych jest przypuszczalnie szybszy pod koniec, ni
na pocztku okresu eksploatacji. Ponadto na ogl zasady tworzenia odpisw
amortyzacyjnych nie s traktowane jako obiektywna kategoria ekonomiczna,
a s narzdziem polityki gospodarczej. Podwaa to dodatkowo zasadno traktowania odpisw amortyzacyjnych jako miary zuycia rodkw trwaych. Reasumujc mona uzna, e wprawdzie na rynku dbr inwestycyjnych wystpuje popyt nowy i restytucyjny, to jednak odwoywanie si do jego podziau
w analizie rynku nie jest uzasadnione teoretycznie i wykonalne praktycznie.
Podzia popytu na nowy i restytucyjny nie jest jedyn konsekwencj trwaoci dbr inwestycyjnych. Inne skutki s identyczne z omawianymi dla trwaych dbr konsumpcyjnych. Naley przypomnie, e chodzi o powstawanie zasobu, niecigo kontaktw sprzedawcy z nabywcami itd.
W charakterystyce rynku dbr inwestycyjnych nie sposb nie wspomnie
o cenach. Najbardziej oglnie ceny zale od kosztw produkcji (zwaszcza
w dugim okresie) oraz relacji midzy popytem i poda (gwnie w okresie
krtkim). Rola obydwu tych podstawowych czynnikw rni si nie tylko w zalenoci od czasu, ale rwnie rodzaju dobra. Na rynku dbr inwestycyjnych
decydujce znaczenie maj koszty produkcji. Dzieje si tak z dwch zasadniczych wzgldw. Po pierwsze, nabywcami dbr inwestycyjnych - jak ju wska*^
zywano - s fachowcy. Oznacza to, e nie tylko dysponuj oni wiedz o przedmiocie transakcji, ale maj rwnie wyobraenie o kosztach produkcji. W zwizku
z tym nie zaakceptuj ceny znaczco przewyszajcej te koszty, powikszone
o zwyczajowo przyjt mar zysku. Po drugie, rynek dbr inwestycyjnych jest
uomny. W klasycznym wydaniu rynek jest miejscem, w ktrym w wyniku konfrontacji midzy popytem i poda ustala si cena. Najblisza takiej definicji
jest gieda, natomiast najbardziej odlega jest procedura przetargowa stosowana na rynku dbr inwestycyjnych. W trakcie przetargu producenci proponuj
cen bez znajomoci ani liczby konkurentw, ani tym bardziej ich ofert. W tej
sytuacji jedyn racjonaln podstaw proponowanych cen s koszty produkcji.
152

Powysze uwagi w adnym wypadku nie powinny by odebrane jako prba

cakowitego zanegowania wpywu na ceny relacji popytu do poday, odgrywa
ona bowiem role korygujc. Stosunek ten moe wpywa na mar zysku
producenta oraz koszty produkcji.
Na rynku dbr inwestycyjnych zwraca rwnie uwag zoono i rozcigo w czasie kontaktw midzy sprzedawc i nabywc. Rozpoczynaj si one
ju w fazie projektowania wyrobw, kiedy nabywca precyzuje swoje oczekiwania, a producent okrela sposb ich spenienia. Odbiorca zastrzega sobie prawo do wgldu w przebieg procesu produkcyjnego. Obowizki producenta nie
kocz si z chwil dostarczenia dobra, ale jest on czsto zobligowany do dokonania montau, przeprowadzenia rozruchu technologicznego, szkolenia personelu nabywcy, napraw w okresie gwarancji, a take zaopatrywania w czci
zamienne po jego upywie. Zoone s rwnie wzajemne rozliczenia, w kto-,
rych wystpuje zaliczka w momencie zawierania kontraktu i rozliczenie ha
warunkach kredytowych pozostaej czci nalenoci.
Na zakoczenie naley wspomnie o kilku jeszcze kwestiach. Dobra inwestycyjne w wikszym jeszcze stopniu ni trwale dobra konsumpcyjne cechuje
niepodzielno zakupu i uytkowania. Cechy procesw technologicznych sprawiaj, e niejednokrotnie musz one by nabywane w postaci caych cigw.
Dobra inwestycyjne charakteryzuje rwnie wysoka warto jednostkowa. Wana dla funkcjonowania rynku jest dugo cyklu produkcyjnego, a dobra inwestycyjne s z reguy dostarczane na zamwienie. Popyt, o czym bdzie obszerniej mowa dalej, jest popytem wtrnym. Rynek dbr inwestycyjnych jest rwnie
tym, ktry w warunkach wspczesnych podlega najbardziej burzliwym przemianom. wiadczy o tym midzy innymi dynamika wzrostu obrotw, w tym
handlu wiatowego, wzbogacanie i czste odnawianie asortymentu, powstawanie i rozwj nowych form i metod handlu.

2. Czynniki ksztatujce popyt na dobra inwestycyjne

Popyt inwestycyjny zaley od wielu wzajemnie powizanych ze sob czynnikw. Trudno byoby przesdzi, ktry z nich jest najwaniejszy. Najdogodniej
jednak rozpocz od analizy zalenoci midzy popytem konsumpcyjnym i inwestycyjnym. Uzasadnia to fakt wtrnego charakteru popytu inwestycyjnego.
Dobra inwestycyjne s nabywane tylko wwczas, jeeli maj by wykorzystane
do produkcji innych towarw. W analizie agregatowej za taki inny produkt
moe by uznany PKB lub konsumpcja. Relacj midzy zmianami popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego odzwierciedla zasada (mechanizm) akceleracji.
Zgodnie z najbardziej ogln definicj dziaanie akceleratora wystpuje, gdy
ruchowi jednej wielkoci towarzysz nieproporcjonalnie due wahania drugiej.
Funkcjonowanie tego mechanizmu najatwiej wyjani na przykadzie liczbo153

wym. Rozwaono w tym celu ksztatowanie si popytu konsumpcyjnego, aparatu produkcyjnego oraz inwestycji z podziaem na nowe i restytucyjne (tabl. 15).
Z zaoenia w punkcie wyjcia wielko aparatu produkcyjnego wynosi 100
jednostek, ktre pozwalaj na wytworzenie 1000 dbr konsumpcyjnych czyli
tyle, ile w danym momencie wynosi zapotrzebowanie odbiorcw. Jednoczenie cay popyt jest zaspokajany produkcj biec. Pomija si wic istnienie
zapasw wyrobw gotowych. W przedstawionej sytuacji przedsibiorcy nie bd zainteresowani podejmowaniem inwestycji nowych, bowiem przy danym
popycie przyczyniyby si one jedynie do kreowania niewykorzystanych zdolnoci produkcyjnych. Zarazem producenci realizuj inwestycje restytucyjne, bowiem rezygnacja z nich oznaczaaby zmniejszenie aparatu wytwrczego i niemono zaspokojenia istniejcego zapotrzebowania. Wyznaczenie wielkoci
inwestycji restytucyjnych wymaga znajomoci okresu eksploatacji. Jeeli wynosi on 10 lat popyt restytucyjny wynosi 10 jednostek. Jeeli popyt konsumpcyjny nie bdzie ulega zmianom odtwarza si bdzie schemat, w ktrym popyt
restytucyjny wyniesie 10 jednostek, za nowy 0.
Przyjmijmy teraz, e obojtne z jakich przyczyn, popyt konsumpcyjny wzrasta o 10%, do 1100 jednostek. Zaspokojenie tego popytu w ramach istniejcego aparatu produkcyjnego nie jest moliwe, co skania przedsibiorcw do
podjcia nowych inwestycji. Przy zaoeniu, e relacja kapita produkt jest staa wymaga to dokonania nakadw inwestycyjnych w wysokoci 10 jednostek.
Poniewa nowowprowadzone do eksploatacji dobra inwestycyjne w pierwszym
roku uytkowania nie podlegaj odtworzeniu to popyt restytucyjny wyniesie
jak dotd 10 jednostek, a cakowity popyt inwestycyjny osignie 20 jednostek.
Zatem wzrost popytu konsumpcyjnego o 10% spowoduje wzrost popytu inwestycyjnego o 100%. Od strony formalnej ta dysproporcja w zmianach obydwu wielkoci wynika z faktu, i inwestycje s swoist kategori kracow, tj.
przyrostem aparatu produkcyjnego. W dalszym hipotetycznym przebiegu zdarze moliwych jest kilka przypadkw:
1. Po jednorazowym przyrocie popyt konsumpcyjny utrzymuje si na osignitym poziomie. W tym przypadku, jeeli pominiemy niewielki przyrost!
popytu restytucyjnego, popyt inwestycyjny po bardzo gwatownym wzrocie|
powraca do stanu wyjciowego.
2. W kolejnych okresach popyt konsumpcyjny wzrasta w staym, ale niszymi
ni 10% tempie. Wwczas rwnie dojdzie do spadku popytu inwestycyjnego.!
3. Jeeli popyt konsumpcyjny ronie o 10% w kadym okresie popyt inwesty-j
cyjny pozostanie stay.
4. Warunkiem staego wzrostu popytu inwestycyjnego jest coraz szybszy wzrs
popytu konsumpcyjnego.
Poniewa przypadki 3 i 4 s niezmiernie mao prawdopodobne naley siei
liczy z tym, e zmianom popytu konsumpcyjnego bd towarzyszyy niepro-l
porcjonalnie due wahania popytu inwestycyjnego. Warto rwnie zwrci uwa^j
154

g, e nieproporcjonalne zmiany popytu inwestycyjnego bd towarzyszyy rwnie spadkowi popytu konsumpcyjnego. Szczeglnie godne podkrelenia jest
oywienie popytu inwestycyjnego przy zahamowaniu tempa spadku konsumpcji (okres 7). Hipotetyczne zmiany konsumpcji i inwestycji pokazuje tabl. 15
oraz skonstruowany na jej podstawie rys. 26.
Tablica 15
Mechanizm dziaania akceleracji na rynku dbr inwestycyjnych

Aparat
wytwrczy
100
110
121
133
135
122
120

Okres
1
2

3
4
5
6
7

Konsumpcja
(Q
1000
1100
1210
1331
1350
1200
1200

Inwestycje*
Nowe (In) Restytucyjne (Ir) Ogem (I)
10
0
10
10
20
10
10
11
21
10
12
22
2
13
15
0
0
0
0
10
10

* Wszystkie wielkoci zostay zaokrglone do penych jednostek.

rdo: Opracowanie wasne.

Rysunek 26
Mechanizm dziaania akceleracji na rynku dbr inwestycyjnych

rdo: Opracowanie wtasne.

155

Mechanizm akceleracji przedstawiono przy pewnych zaoeniach upraszczajcych. Przede wszystkim przyjto stao relacji kapita/produkt oraz okresu
eksploatacji dbr inwestycyjnych. Ze wzgldu na krtko- i redniookresowy
charakter analizy koniunkturalnej pierwszy z wymienionych zwizkw przypuszczalnie jest stabilny.
Efekt akceleracji jest bezporedni konsekwencj trwaoci dbr inwestycyjnych. W skrajnym przypadku uytkowania ich tylko przez jeden okres zjawisko przyspieszenia nie miaoby miejsca. Natomiast im duszy jest okres
eksploatacji tym efekt ten silniejszy. Zarazem zoona jest sprawa zmiennoci
okresu eksploatacji aparatu produkcyjnego w przebiegu cyklu koniunkturalnego. Zalenoci te tumacz dwie przeciwstawne i jednakowo trudne do zweryfikowania hipotezy. Zgodnie z pierwsz okres eksploatacji wydua si w fazie wzrostowej cyklu, za skraca w spadku. Przyjmuje si, e wysoki popyt,
charakterystyczny dla oywienia, nie tylko sprzyja podejmowaniu nowych inwestycji, ale rwnie jak najduszemu wykorzystywaniu ju istniejcych, aby
skorzysta ze sprzyjajcych warunkw rynkowych. Z kolei w recesji jest wyczana z eksploatacji najstarsza cz aparatu produkcyjnego, bowiem niski popyt sprzyja przeprowadzaniu modernizacji. Hipoteza taka prowadzi do wniosku o spotgowaniu efektu akceleracji.
W myl drugiego przypuszczenia okres eksploatacji jest krtszy w fazie wzrostowej ni spadkowej cyklu koniunkturalnego. W okresie wzrostu aparat wytwrczy nie tylko jest powikszany, ale rwnie poddawany intensywnej modernizacji. Sprzyjaj temu wysokie zyski. Z kolei spadek zyskw w okresie
recesji zniechca przedsibiorcw do angaowania si w obydwa rodzaje inwestycji. W tym przypadku koniunkturalne zmiany okresu eksploatacji osabiaj efekt akceleracji.
W caym schemacie dotyczcym mechanizmu akceleracji przyjto zaoenie,
e jedyn form dostosowania przedsibiorcw do rosncego popytu jest zwikszenie produkcji poprzez wzrost inwestycji. W rzeczywistoci natomiast producenci rnie reaguj na zmiany sytuacji rynkowej. Mao precyzyjne jest przede
wszystkim pojcie penego wykorzystania aparatu produkcyjnego. Rzadko zdarza
si, aeby nie mona byo zwikszy produkcji w ramach posiadanych zdolnoci
wytwrczych. Przedsibiorstwo moe zwikszy poda nie tylko z produkcji biecej, ale rwnie nagromadzonych w okresach wczeniejszych zapasw. Wprawdzie mao prawdopodobne jest wspistnienie zapasw wyrobw gotowych z penym wykorzystaniem zdolnoci produkcyjnych, ale ewentualnoci takiej nie naley
definitywnie wykluczy. Oprcz dostosowa realnych przedsibiorcy czasami
wybieraj drog dostosowa nominalnych, a wic decyduj si na podniesienie
cen. Rozwizaniem porednim jest pogorszenie warunkw dostaw, a wic wyduenie terminw, pogorszenie warunkw patnoci itp. Tak wic wzrost popytu przekada si na rne dostosowania. Wzrost inwestycji jest tylko jednym
z nich. Rnorodno dostpnych dostosowa osabia efekt akceleracji.
156

W modelu przyjto rwnie, e dostosowanie dokonuje si w cigu jednego okresu, podczas gdy - jak si wydaje - jest ono rozcignite w czasie. Oczywicie mona przyj konwencj, zgodnie z ktr trwanie jednego okresu bdzie rwne czasowi realizacji inwestycji. Jednak rozwizanie takie bdzie
sprzeczne ze zdrowym rozsdkiem, ktry nakazuje posugiwanie si zwyczajowo przyjtymi okresami kalendarzowymi. W takim przypadku, z wielu zreszt
powodw, dostosowanie inwestycji bdzie trwao duej ni jeden rok. Po
pierwsze, przedsibiorstwo musi zebra i przetworzy informacje o sytuacji
rynkowej. Po drugie, niezbdna jest ocena charakteru obserwowanych zmian.
Warunkiem podjcia inwestycji jest przewiadczenie o ich trwaoci. Przekonanie takie przedsibiorstwo zdobywa na podstawie analizy dowiadcze przeszych, bd duszej obserwacji zachodzcych procesw. Jeeli w przeszoci
producent spotyka si gwnie z przejciowymi fluktuacjami popytu, to cecha
nietrwaoci zostanie przypisana take zmianom biecym i nie dojdzie do
wzrostu inwestycji. Jeeli natomiast na danym rynku dominuj zmiany trwae,
to i obecnie zostan one w ten sposb ocenione i zachc do inwestowania.
Racjonalno postpowania zakca dziaanie efektu naladownictwa, ktry oznacza zastpienie wasnych decyzji postpowaniem zgodnym z zachowaniem si
liderw rynku. Wynika to z faktu, e nie wszystkie przedsibiorstwa przeprowadzaj wasne analizy. Postpowanie w lad za liderem moe by wprawdzie
ryzykowne, ale niemniej niebezpieczne bdzie odstawanie od przywdcy. Po
trzecie, czasu wymaga opracowanie planw inwestycyjnych oraz zgromadzenie
rodkw niezbdnych do ich sfinansowania. Po czwarte, upywa zawsze pewien
okres od chwili zoenia zamwienia na dobra inwestycyjne do momentu ich
dostawy. O zaliczeniu do inwestycji decyduje moment dostawy, a nie zoenie
zamwienia. W wyniku wystpowania wszystkich wymienionych opnie dochodzenie od wyjciowej (K/) do docelowej (K2) wielkoci aparatu produkcyjnego dokonuje si sukcesywnie w cigu kilku kolejnych okresw, przy czym
w kadym z nich absorbowana jest coraz mniejsza cz rnicy (rys. 27).
Zmiany popytu konsumpcyjnego zachcaj do podejmowania inwestycji
jednak nie przesdzaj jednoznacznie o ich poziomie, bowiem przedsibiorca
inwestuje nie po to aeby zaspokoi istniejcy popyt, ale w celu osignicia
korzyci, mierzonych najczciej stop zysku. Narzuca si wic zatem automatycznie wystpowanie dodatniej korelacji midzy stop zysku i popytem inwestycyjnym. Od tej generalnej i nie wywoujcej specjalnych zastrzee prawidowoci w pewnych przypadkach szczeglnych pojawiaj si odstpstwa.
Pierwsze z nich ma miejsce, gdy przedsibiorstwo decyduje si na inwestycje,
mimo niskiej stopy zysku, jeeli jest to warunkiem utrzymania si na rynku.
Z kolei mona sobie wyobrazi, e przedsibiorstwo nie inwestuje nawet, gdy
stopa zysku jest wysoka. Dzieje si tak, jeli obecna stopa zysku zostaa osignita w wyniku wczeniejszego wysiku inwestycyjnego i okres biecy jest
traktowany jako okres niw inwestycyjnych". Reasumujc, dodatnia korela157

cja midzy stop zysku na poziomie makroekonomicznym jest regu bez adnych w zasadzie wyjtkw, za na szczeblu mikroekonomicznym ujawniaj si
od niej odstpstwa.
Rysunek 27
Dostosowanie inwestycji
Aparat
wytwrczy,

K,

rdo: Opracowanie wasne.

Obok stopy zysku czynnikiem wyznaczajcym popyt inwestycyjny jest masa

zysku, ktra jest jednym ze rde finansowania inwestycji. Popyt inwestycyjny osiga minimum przy niskiej masie i stopie zysku, natomiast jest najwyszy, gdy wysoka jest stopa i masa zysku (tabl. 16).
Tablica 16
Wpyw zyskw na popyt inwestycyjny

^ ^______^ Masa zysku

Stopa zysku ^~~~~~~~ ~-_____^
Niska
Wysoka

Niska

Wysoka

minimum
maksimum

rdo: Opracowanie wasne.

Oprcz stanu wyjciowego o inwestycjach decyduje kierunek zmian stopy

i masy zysku. W dwch sytuacjach, w ktrych stopa zysku jest identyczna zachowania inwestorw mog by odmienne, zalenie od tego czy jest ona skutkiem spadku, czy wzrostu.
Wskazuje si, e stopa zysku nie jest samoistnym czynnikiem wpywajcym
na popyt inwestycyjny, lecz dziaa w powizaniu ze stop procentow. Wedlug
tego rozumowania stopa procentowa wysza od stopy zysku zniechca do inwestowania, natomiast relacja odwrotna pobudza popyt inwestycyjny. Taka za-

158

leno wynika z dwch przyczyn. Po pierwsze, przyjmuje si, e dysponent

wolnych rodkw pieninych moe je przeznaczy alternatywnie na cele inwestycyjne lub ulokowa w banku. Decyzja bdzie zaleaa od relacji midzy stop procentow i stop zysku. Po drugie, rdem finansowania inwestycji jest
zawsze, oprcz rodkw wasnych, w mniejszym lub wikszym stopniu kredyt

bankowy. Warunkiem jego spaty jest osiganie zyskw w wysokoci przynajmniej rwnej stopie procentowej. Omawiane zalenoci przedstawiono schematycznie na rys. 28. Na osi odcitych zaznaczono inwestycje, za na osi rzdnych kracow rentowno kapitau i stopy procentowe. Kracowa rentowno
kapitau to relacja przychodu, jaki spodziewa si osign przedsibiorca do
poniesionych nakadw inwestycyjnych. Jest ona malejc funkcj inwestycji,

od ktrych nie zaley stopa procentowa, wyznaczana przez czynniki rynku pieninego.
Rysunek 28
Funkcja inwestycji

rdo: Opracowanie wasne.

Zalenoci te podlegaj znamiennym wahaniom w przebiegu cyklu koniunkturalnego. W oywieniu mona oczekiwa wzrostu stp procentowych,
gwnie w wyniku rosncego, zalenego od motywu transakcyjnego, ostronoci i spekulacyjnego, popytu na pienidz. Motyw transakcyjny jest zwizany,
z rosnc w fazie wzrostowej, liczb przeprowadzonych w gospodarce operacji kupna i sprzeday. Oprcz tego podmioty gospodarujce, kierujc si motywem ostronoci, utrzymuj, proporcjonalne do popytu transakcyjnego, rodki pynne na wypadek nieprzewidzianych zdarze. Rezerwy spekulacyjne

159

utrzymywane s w celu skorzystania z ewentualnie nadarzajcych si korzystnych okazji. W wyniku dziaania wszystkich wymienionych czynnikw w okresie oywienia koniunktury popyt na pienidz ronie, co prowadzi do wzrostu
stp procentowych. Warto zaznaczy, e wysoko stp procentowych, decydujc o koszcie utrzymania rezerw gotwkowych, wpywa na popyt na pienidz.
W okresie oywienia koniunktury prawdopodobny jest rwnie wzrost stp
procentowych w wyniku posuni wadz monetarnych. Zdecyduj si one na
ich podniesienie w celu zapobieenia nadmiernej inflacji, towarzyszcej przegrzaniu koniunktury, lub ograniczenia uznanej za nadmiern ekspansji gospodarczej. Tak wic w okresie oywienia koniunktury trzeba si liczy ze wzrostem stp procentowych z i0" do i/" (rys. 28).
W cyklu koniunkturalnym zmienia si take pooenie funkcji rentownoci,
poniewa oywienie koniunktury podnosi ceny poday dbr kapitaowych. Chodzi przy tym nie tylko o wsko pojmowan cen, ale take szeroko rozumiane koszty pozyskania dbr inwestycyjnych, na ktre skada -si midzy innymi
okres oczekiwania na dostaw lub warunki patnoci. Ze wzgldu na niech
producentw dbr inwestycyjnych do zmian cen, bardziej prawdopodobny jest
wzrost pozacenowych kosztw ich pozyskania. W wyraeniu graficznym opisanym zmianom odpowiada przemieszczenie si w lewo i d w kierunku pocztku ukadu wsprzdnych funkcji rentownoci inwestycji z pooenia I do
pooenia II. cznie ze wzrostem stp procentowych oznacza to spadek popytu inwestycyjnego z I0 do //.
Relacje midzy stop procentow i kracow rentownoci kapitau ulegaj zmianie w fazie spadkowej, pobudzajc popyt inwestycyjny. W uproszczeniu odpowiada to powrotowi krzywych na rys. 28 do pooenia wyjciowego.
W celu uniknicia nieporozumie naley bardzo wyranie zaakcentowa, e
w powyszym rozumowaniu uwzgldniono dziaanie dwch jedynie spord
czynnikw wpywajcych na popyt inwestycyjny i wystpujce midzy nimi interakcje. Wprowadzenie pozostaych prowadzi do modyfikacji opisanych mechanizmw.
Przeniesienie prowadzonych rozwaa z paszczyzny teoretycznej na praktyczn rodzi komplikacje. Uywane lub nawet naduywane w teorii pojcia
stopy procentowej i stopy zysku s trudno mierzalne. W gospodarce mamy
bowiem zawsze do czynienia nie z jedn, ale z wieloci stp procentowych.
Jednoznacznie s okrelone jedynie stopy procentowe banku centralnego. Natomiast warunki, na jakich udzielaj kredytu poszczeglne banki komercyjne,
zale od banku, podmiotu ktremu jest udzielany kredyt, celu oraz horyzontu finansowania. Wystpuje wic dywersyfikacja rynku kredytowego. Wprawdzie w dugim okresie stopy procentowe banku centralnego i bankw komercyjnych s zbiene, to jednak w okresie krtkim i rednim pojawiaj si midzy
nimi rnice. Z perspektywy koniunkturalnej naleaoby zestawia rodzaj przed160

siwzicia inwestycyjnego z odpowiadajc mu kategori stp procentowych.

Porwnanie takie jest w stanie przeprowadzi przedsibiorca, ale jest ono niewykonalne dla analityka z zewntrz.
Zoono problemu ronie w przypadku swobody przepyww kapitaw,

bowiem przedsibiorstwo kredytuje si wwczas alternatywnie na rynku krajowym i zagranicznym. Nie bardzo wtedy wiadomo, do ktrych stp procentowych naley przyrwnywa stop zysku. Skonno przedsibiorstwa do kredytowania si na rynku zagranicznym ogranicza zwizane z tym ryzyko kursowe,
przed ktrym mona si ubezpieczy, sprzedajc walut obc i jednoczenie
kupujc j w transakcji terminowej. Poniewa jednak relacja kursu terminowego i natychmiastowego zaley od relacji stp procentowych, koszty ubezpieczenia mog zniwelowa korzyci wynikajce z rnic oprocentowania.
Wskazuje si rwnie, e pod uwag naley bra nominalne stopy procentowe skorygowane o stop inflacji, czyli realne. Korekta taka jest atwa do
przeprowadzenia na poziomie gospodarki, a znacznie trudniejsza w przedsibiorstwie. Dla przedsibiorstwa wane jest bowiem ksztatowanie si cen nabywanych czynnikw produkcji i sprzedawanych wyrobw gotowych, a mniej-

sze znaczenie maj agregatowe wskaniki inflacji, ktrych przewidywanie jest

atwiejsze ni zdezagregowanych. Uwzgldnienia wymaga take horyzont czasu. W przypadku inwestycji finansowanych kredytem jest to horyzont kilkulub nawet kilkunastoletni. W takiej wiec perspektywie przedsibiorstwo musi przewidywa nominalne stopy procentowe, ceny czynnikw produkcji i wyrobw gotowych.
Wydaje si ponadto, e stopa zysku powinna by trwale wysza od stp
procentowych. Przedsibiorca prowadzcy dziaalno produkcyjn musi otrzy-

ma stop zwrotu od zaangaowanego kapitau, przynajmniej rwn stopie procentowej. Jednak przypuszczalnie jego oczekiwania s wysze. Spodziewa si
on przede wszystkim osign okrelone wynagrodzenie za swoj przedsibiorczo, pomys na okrelon dziaalno. Ponadto ryzyko zwizane z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej jest z reguy wiksze ni lokaty bankowej. Za to wanie ryzyko przedsibiorstwo otrzymuje premi. Oznacza to, e
stopa zysku jest trwale wysza od stopy procentowej. Problem sprowadza si
wic nie tylko do kierunku relacji midzy dwiema omawianymi wielkociami,
ale rwnie skali rnic. Dopiero dostatecznie dua warto rnicy skania
do inwestowania.
Podstaw caego rozumowania byo zaoenie, e przedsibiorca ma pen
swobod przy stosowaniu rodkw pieninych i moe je alternatywnie ulokowa w banku lub skierowa na inwestycje. W rzeczywistoci natomiast pole manewru jest ograniczone, chociaby dlatego, e z racji ju zaangaowanych rodkw, wycofanie si z inwestowania prowadzi do wypadnicia z rynku.
Na popyt inwestycyjny wpywa take postp techniczny i stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego. W odrnieniu od wczeniej omawianych za161

lenoci te s dosy oczywiste i mao skomplikowane. Role postpu technicznego objania ponowne odwoanie si do rys. 28. Postp techniczny wpywa
na obnienie ceny poday dbr kapitaowych lub przyczynia si do wzrostu
efektw produkcyjnych. W jednym i drugim przypadku dochodzi do wzrostu
popytu inwestycyjnego.
Rwnie dodatnio z popytem inwestycyjnym jest skorelowany stopie wy-

korzystania aparatu produkcyjnego. Oczywiste jest, e niepene, w praktyce

poniej 95% wykorzystanie zdolnoci wytwrczych, nie skania do inwestowania, bowiem dodatkowe nakady oznaczaj jedynie wzrost i tak ju nadmiernych zdolnoci produkcyjnych.
W analizie popytu na jakiekolwiek dobro nie sposb nie wspomnie o cenach, cho nie wydaje si, aeby szczeglnie wayy one na zakupach dbr inwestycyjnych. Nie bez znaczenia s natomiast relacje cen miedzy czynnikami
produkcji. Niskie ceny dbr inwestycyjnych w relacji do pracy zachcaj do

wybierania kapitaochonnych technik wytwarzania. W przypadku przeciwnym

praca zastpuje kapita, redukujc popyt na dobra inwestycyjne.
Na zakoczenie charakterystyki czynnikw okrelajcych popyt na dobra
inwestycyjne naley zwrci uwag na trzy jeszcze sprawy. Po pierwsze, dla
penej precyzji naleaoby doda, e popyt inwestycyjny zaley nie tylko i by
moe nie przede wszystkim od sytuacji biecej, ale rwnie przewidywanej.

Dzieje si tak, poniewa inwestycje przynosz skutki odroczone w czasie o lat

kilka lub kilkanacie, jeeli bra pod uwag nie tylko okres realizacji, ale rwnie eksploatacji inwestycji. Tak wic na inwestycje wpywa zarwno stopa zysku, jak i oczekiwane kierunki jej zmian. Poniewa jednak stan wyjciowy jest
zawsze podstaw przewidywa skoncentrowanie si na stanie istniejcym jest
dopuszczalnym uproszczeniem. Po drugie, popyt inwestycyjny jest wynikiem
zoonej interakcji midzy zmiennymi objaniajcymi, ktre w tym samym
czasie mog wywiera przeciwstawny wpyw na zapotrzebowanie. Rosnca
w okresie oywienia koniunktury konsumpcja zachca do podejmowania inwestycji, podczas gdy prawdopodobna w tym samym czasie zwyka stp procentowych stanie si ich hamulcem. Po trzecie, czynniki ksztatujce popyt inwestycyjny s silnie wzajemnie powizane. Na przykad stopa zysku zaley od
stopnia wykorzystania aparatu produkcyjnego. Wpywa na ni rwnie tempo
postpu technicznego.

3. Koniunkturalna zmienno akumulacji prywatnej

Jak ju wskazywano szczegln rol w analizie koniunktury odgrywa akumulacja prywatna, ktra jest zmiennym, a zarazem silnie wewntrznie zrnicowanym elementem popytu finalnego. W zalenoci od przyjtego kryterium
(forma techniczna, forma wasnoci, rdo finansowania, przeznaczenie itp.)

162

wyodrbnia si inwestycje produkcyjne i nieprodukcyjne, nowe i restytucyjne,

finansowane z funduszy wasnych i zewntrznych, w obudow i bezporedni
majtek produkcyjny. Wydziela si rwnie nakady na budownictwo mieszkaniowe. Koniunkturalny ruch wybranych skadnikw inwestycji prywatnych
przedstawiono na rys. 29.
Rysunek 29
Koniunkturalne zmiany inwestycji prywatnych w kapitale trwaym

59 61 63 65 67 69 71 73 75 77 79 81 83 85 87 89 91 93 95 97 99 01

rdo: Suivey of Cwrent Business, June 2001.

Inwestycje w kapitale trwaym objawiaj w swym ruchu wzgldem cyklu odniesienia opnienie zarwno w grnym, jak i dolnym punkcie zwrotnym.
Fakt, e inwestycje produkcyjne raczej id za produkcj ni j wyprzedzaj nie
przeczy bynajmniej tezie o aktywnej roli inwestycji w ksztatowaniu cyklicznych waha produkcji i dochodw. Dynamik produkcji ksztatuj bowiem
nie tyle wydatki inwestycyjne, lecz przede wszystkim zamwienia, na ogl znacznie wyprzedzajce wydatki.
Cztery podstawowe wskaniki charakteryzuj aktywno inwestycyjn przedsibiorstw. Nale do nich kontrakty i zamwienia na maszyny i urzdzenia,
produkcja dbr inwestycyjnych, sprzeda maszyn i urzdze oraz nakady inwestycyjne przedsibiorstw, reagujce w takiej wanie kolejnoci na wahania koniunkturalne. Takie nastpstwo czasowe wynika z logiki procesu inwestowania,
ktr tumaczy rwnie opnienie nakadw inwestycyjnych. Ponadto wynika
ono z dwch podstawowych wzgldw. Po pierwsze, wydatki na zakup dbr
produkcyjnych zaliczane s do inwestycji w momencie rzeczywistej dostawy,
a nie skadania zamwienia. Obydwa te zdarzenia mog mie miejsce w cakowicie odmiennej sytuacji koniunkturalnej. Po drugie, raz rozpoczte inwestycje
musz by kontynuowane bez wzgldu na zmiany sytuacji gospodarczej. Oczekiwania takie potwierdza na rys. 29 zachowanie si zakupw maszyn i urzdze.
163

Jak ju wspomniano, szczegln kategori s inwestycje budowlane, w ramach ktrych wyrnia si budownictwo mieszkaniowe i przemysowe. Ich miejsce w analizie koniunktury wynika z czsto osobliwego rozkadu waha w przebiegu cyklu oraz specyfiki ewidencjonowanych miernikw poziomu aktywnoci
gospodarczej. Na popyt na budownictwo mieszkaniowe duy wpyw wywieraj czynniki demograficzne (liczba ludnoci, struktura wedug wieku, liczebno rodziny), warunki udzielania kredytu konsumpcyjnego oraz polityka pastwa. Silnie zalene od dostpnoci taniej siy roboczej, materiaw budowlanych
i kredytu budownictwo mieszkaniowe moe wykazywa tendencj do zmian
przeciwstawnych biegowi koniunktury oglnogospodarczej, odgrywajc specyficzn rol w przezwycianiu tendencji recesyjnych.
Inwestycje w budownictwie przemysowym s zwizane gwnie z rozszerzeniem aparatu produkcyjnego, a wic realizowanymi przede wszystkim w okresie wzrostu aktywnoci gospodarczej i pomylnych przewidywa. Inwestycje
budowlane podejmowane s take w okresach dobrej koniunktury z uwagi na
dostpno rodkw finansowych, natomiast w okresie recesji z powodu ich
braku ograniczane. Szczeglna wraliwo inwestycji budowlanych na zmiany
stopy procentowej, wynikajca z zalenoci od finansowania kredytowego, sprawia i dziaalno w tej dziedzinie oywia si na pocztku poprawy koniunktury, gdy stopa procentowa jest niska. Na postpowanie przedsibiorstw budowlanych wpywaj rwnie oczekiwania cenowe, hamujc ich dziaalno
w recesji, stymulujc za w oywieniu.
Inwestycje budowlane uwaane s na og za obszar dziaalnoci gospodarczej szczeglnie podatny na polityk stabilizacyjn pastwa ze wzgldu na
bezporednie oddziaywanie zamwieniami, publicznymi oraz na relatywn atwo wpywania na prywatny popyt budowlany za porednictwem polityki budownictwa mieszkaniowego, podatkowej i kredytowej. Inwestycje budowlane,
gwnie przemysowe, charakteryzuje rwnie wysoki mnonik wpywu na sektory gospodarki powizane z budownictwem, w sferze zarwno produkcji, jak
i zatrudnienia.
Dla budownictwa ewidencjonowane s specyficzne mierniki aktywnoci gospodarczej: wydane zezwolenia budowlane, zawarte kontrakty, rozpoczte inwestycje, warto obiektw oddanych do uytku w okresie sprawozdawczym.
Wskaniki te odzwierciedlaj fazy procesu inwestycyjnego. Wydane zezwolenia
ilustruj skal podejmowanych decyzji inwestycyjnych. Poniewa ubieganie si
o zezwolenia budowlane nie wymaga z reguy wikszego zaangaowania finansowego, jest to wskanik mobilny, atwo ulegajcy wahaniom pod wpywem nie
tylko zmian realnych warunkw ekonomicznych, ale take nastrojw i oczekiwa i dlatego moe by dobrym barometrem koniunktury. Cz zezwole budowlanych materializuje si w postaci zawieranych kontaktw, ktre wiadcz
o utrwalaniu si wrd przedsibiorstw okrelonych nastrojw. Jeeli nie dojdzie do gwatownej zmiany sytuacji koniunkturalnej zawarte kontrakty staj si
164

podstaw do rozpoczcia inwestycji. Tak wic midzy omawianymi wielkociami istnieje okrelona sekwencja czasowa i relacja ilociowa.
Odrbn pozycj na tle innych skadnikw akumulacji prywatnej zajmuj
przyrosty zapasw, ktre wystpuj w ukadzie rwnowagi oglnej po obydwu
stronach bilansu - jako skadnik popytu i poday. O specyfice zapasw decyduje take ich silne i wielopaszczyznowe powizanie z innymi wielkociami ekonomicznymi, takimi jak produkcja, stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego, dynamika cen, terminy dostaw czy niezrealizowane zamwienia. Zmiany
zapasw wyrobw gotowych i niezrealizowanych zamwie powinny zachodzi
w przeciwstawnych kierunkach, symetrycznie wzgldem siebie. Mona si rwnie spotka z koncepcj traktowania niezrealizowanych zamwie jako ujemnych zapasw wyrobw gotowych. Zoona jest take rola zapasw w mechanizmie cyklu koniunkturalnego, s one bowiem istotnym, swoistym rdem
zakce, a take przyczyniaj si do rozprzestrzeniania si waha koniunkturalnych. Warunkiem zrozumienia przyczyn fluktuacji zapasw w przebiegu cyklu koniunkturalnego jest analiza motyww ich utrzymania. O utrzymaniu zapasw decyduj korzyci wynikajce z dokonywania zakupw i dostaw w duych
ilociach, zapewnienia cigoci wytwarzania, unikania fluktuacji produkcji oraz
zapobiegania skutkom nieoczekiwanych zakce rynkowych. Z utrzymywaniem
zapasw cz si oczywicie nie tylko korzyci, ale rwnie koszty. Wpywa na
nie stopa procentowa, koszty ubezpieczenia, skadowania, opodatkowanie, straty z tytuu obnienia jakoci przetrzymywanych dbr i prawdopodobiestwo
zmian cen.
Dwa z wyznacznikw kosztw utrzymywania zapasw, tzn. stopa procentowa i prawdopodobiestwo zmiany cen wykazuj wyrany wzorzec zmian cyklicznych. Wzrost stopy procentowej zwiksza koszty utrzymywania zapasw,
a rzeczywisty lub oczekiwany wzrost cen zmniejsza. Poniewa zmniejszenie kosztw utrzymania zapasw w wyniku ruchu cen w pocztkach oywienia jest wiksze ni ich wzrost w wyniku wysokiej stopy procentowej efekt netto sprowadza si do wzrostu zapasw.
Cyklicznie zmieniaj si take niektre czynniki decydujce o korzyciach
z utrzymywania zapasw. W wikszoci gazi przemysu korzyci te wynikaj
przede wszystkim z oszczdnoci w wyniku dokonywania zakupw w duych
ilociach, zmniejszenia kosztw transportu i obsugi mniejszej liczby zamwie.
Producent ciy take, poprzez polityk zapasw, do zapobiegania nadmiernym fluktuacjom produkcji. Fluktuacje produkcji pocigaj za sob konieczno zwalniania i zatrudniania pracownikw, pacenia za godziny nadliczbowe,
uruchamiania dodatkowych zmian, nabywania surowcw po wyszych cenach.
Wszystko to zwiksza koszty wytwarzania. W zwizku z powyszym dla przedsibiorstwa jest opacalne gromadzenie zapasw na pocztku okresu oywienia. Z tych samych powodw w recesji produkcja jest kontynuowana, mimo
spadku popytu.
165

Wan kategori s zmiany zapasw produkcji w toku. Motywem ich utrzymania jest przede wszystkim zmniejszenie kosztw zwizanych ze zbyt czstymi zmianami profilu produkcyjnego. Nastpnie, poniewa kompletacja dbr
wymaga czasu, produkty w toku s niezbdnym elementem procesu produkcyjnego. Ponadto koszty stae zwizane ze sprzeda wyrobw gotowych skaniaj do ekspediowania ich w wikszych partiach.
Wahania koniunkturalne wpywaj take na wielko zapasw buforowych,
ktre chroni przed nieuniknionymi trudnociami w zaopatrzeniu i przygotowuj na wypadek gwatownego wzrostu sprzeday. Odpowiednie koszty zale
od strat zwizanych z brakiem zapasw oraz prawdopodobiestwem wystpienia zakce rynkowych, ktre ronie w fazie wzrostowej cyklu koniunkturalnego. Jeeli zatem ronie sprzeda oraz spodziewane s trudnoci w zakupie
surowcw i materiaw, rosn take zapasy. Efekt ten jest relatywnie wikszy
w gaziach przemysu, w ktrych stosunek zapasw do produkcji jest generalnie niski. Utrzymywanie zapasw buforowych pozwala take na wiksz swobod w wyborze rde zaopatrzenia i kontrol jakoci surowcw przed skierowaniem ich do produkcji.
Naley podkreli, e rne rodzaje zapasw s wzgldem siebie substytucyjne, co oznacza, e przedsibiorstwo dokonuje midzy nimi wyboru. Na
przykad producent w zalenoci od indywidualnej funkcji produkcji utrzymuje zapasy surowcw i materiaw do produkcji lub wyrobw gotowych. Gromadzenie zapasw bywa rwnie przesuwane miedzy gaziami produkcji, poniewa produkty finalne jednej gazi s artykuami zaopatrzeniowymi w innej.
Substytucyjno wystpuje take midzy zapasami i innymi czynnikami produkcji.
Podsumowujc, mona stwierdzi, e efektem optymalnej polityki zapasw
bdzie ich wzrost w czasie oywienia relatywnie szybszy ni produkcji i sprzeday. Efekty te bd wiksze, jeeli mona oczekiwa wzrostu cen lub trudnoci zaopatrzenia w surowce i materiay. Jest to sytuacja typowa dla pocztkw wychodzenia z recesji.

166

Rozdzia VII

Rynek surowcw

W niniejszym rozdziale, dotyczcym gwnie cech strukturalnych rynku

oraz czynnikw ksztatujcych popyt, zostay dodatkowo omwione dwie kwestie, potraktowane jako wprowadzenie. Pierwsz z nich jest prba zdefiniowania surowcw, drug za - zarys ewolucji sposobu widzenia roli surowcw w ekonomii.

1. Pojcie surowcw
W myl najbardziej lakonicznej definicji surowce s to produkty o najmniejszym stopniu przetworzenia bd w postaci przygotowanych do dalszego przerobu kopalin, produktw rolnych, lenych i zwierzcych, bd produkty te po
wstpnym uszlachetnieniu. Wprawdzie wspln cech surowcw jest niski stopie przetworzenia, to jednak na podstawie tego kryterium trudno nieraz przeprowadzi precyzyjn lini demarkacyjn midzy tym, co jeszcze jest surowcem
i tym, co ju przestao nim by. Jednoznacznie daj si zakwalifikowa do surowcw tylko kopaliny, produkty rolne i zwierzce, np. rudy metali, wgiel kamienny, bawena. Surowce wstpnie przerobione, np. surwka elaza, celuloza
i drewno tartaczne, itp. cznie z pochodnymi o wyszym stopniu przetworzenia, jak stal, wyroby walcowane ze stali i metali nieelaznych, zaliczane s czsto do pproduktw.
W sposb jednoznaczny na wyodrbnienie surowcw nie pozwalaj rwnie
stosowane ujcia statystyczne produkcji i obrotw handlu midzynarodowego.
W najbardziej rozpowszechnionej klasyfikacji handlu SITC tylko raz, w przypadku grupy towarowej surowce niejadalne z wyjtkiem paliw", ma miejsce
bezporednie odwoanie si do surowcw. W duym stopniu charakter surowcowy ma grupa paliwa mineralne, smary i materiay pochodne". Natomiast obroty innymi surowcami s waciwie nie do zidentyfikowania na poziomie jednocyfrowym. W statystykach produkcji przemysowej jest wyodrbniona jedynie
produkcja grnictwa i kopalnictwa. Zatem ze wzgldu na brak jednoznacznych
kryteriw przy zaliczaniu okrelonych produktw do kategorii surowcw naley
zda si nie tylko na precyzyjne definicje, ale rwnie na intuicj. Dodatkow
167

komplikacj stanowi fakt, e cz przynajmniej surowcw, zwaszcza pochodzenia rolniczego, bez dalszego przetwarzania jest bezporednio przedmiotem konsumpcji.
Poniewa surowce s du grup towarow podejmowane s prby wyodrbnienia wszych, bardziej jednorodnych kategorii. Jednak prby te ze wzgldu
na niejednoznaczno kryteriw nie s zbyt udane. Uyteczny jest podzia na
surowce pochodzenia rolniczego i mineralnego. Surowce mineralne obejmuj
wszelkie nieoywione, naturalnie wystpujce substancje uyteczne czowiekowi,
pochodzenia zarwno organicznego, jak i nieorganicznego. Dalej s dzielone na
surowce metaliczne i niemetaliczne. W ramach pierwszej grupy wyrnia si
metale pospolite i rzadko wystpujce. Jest to jednak podzia mao precyzyjny,
poniewa odkrycie nowych z, opanowanie nowych technologii wydobycia czy
te zmiany w popycie mog zadecydowa o przemieszczeniu miedzy kategoriami. Wrd surowcw niemetalicznych wyrnia si mineray do produkcji chemikaliw, materiay budowlane czy paliwa kopalne. Jest to jednak take podzia
niezbyt klarowny, bowiem niezalenie od gwnego zastosowania niektre materiay budowlane czy paliwa kopalne przetwarza si w przemyle chemicznym.
Nie sposb natomiast nie zwrci uwagi na dwa kryteria klasyfikacji, odgrywajce szczeglnie istotn rol wspczenie. Pierwsze z nich pozwala na
wyrnienie surowcw odtwarzalnych i nieodtwarzalnych. Wikszo surowcw
podlega odtwarzaniu, jednak z reguy proces ten jest tak powolny, e praktycznie niezauwaalny z perspektywy ycia ludzkiego. Dlatego te o odtwarzalnoci mwimy tylko wwczas, gdy proces ten, tak jak to ma miejsce chociaby w lenictwie, przebiega relatywnie szybko. Cecha odtwarzalnoci nie
ma jednak charakteru absolutnego, lecz zaley od intensywnoci eksploatacji.
Jeeli pozyskanie drewna przekracza przyrost masy drzewnej, wwczas zostaje naruszona naturalna odtwarzalno zasobw.
Uzupeniajce znaczenie w stosunku do przedstawionego ma podzia na zasoby wyczerpywalne i niewyczerpywalne. Do niewyczerpywalnych nale surowce, ktrych zasoby s bardzo due w relacji do zuycia lub te uytkowanie, jak to ma miejsce chociaby w przypadku energii wiatru, nie wpywa na
wielko zasobu dostpnego dla innych uytkownikw. Do niewyczerpywalnych
nale rwnie wszystkie zasoby odtwarzalne. Bardzo wyranie naley podkreli, e wszelkie przedstawione podziay maj charakter dynamiczny, a nie statyczny, a wic mog podlega zmianom w czasie w wyniku dziaania czynnikw technicznych i ekonomicznych.

2. Uwagi o oglnej teorii zasobw

Wspczesne pogldy na temat wpywu zasobw naturalnych na rozwj gospodarczy na zasadzie kontynuacji lub opozycji nawizuj do doktryny stwier168

dzajcej szczupo zasobw, stworzonej przez T. R. Malthusa i D. Ricarda

w pierwszej wierci dziewitnastego wieku, a opracowanej pniej przez J. S.
Milla.
Istota pogldw Malthusa sprowadza si do trzech podstawowych stwierdze:
- zdolnoci czowieka do biologicznej reprodukcji przewyszaj jego umiejtnoci zwikszenia poday ywnoci,
- nieustannie dziaaj hamulce wzrostu liczby ludnoci,
- ostatecznym hamulcem zdolnoci do reprodukcji s ograniczenia poday
ywnoci.
Malthus prbowa wykaza, e szybki przyrost plonw jest wykluczony, poniewa poda ziemi jest ograniczona, a udoskonalenia techniczne w rolnictwie
nie nastpuj dostatecznie szybko. Dowodzi on ponadto, e akumulacja kapitau i postp techniczny nigdy nie zrekompensuj ograniczonoci zasobw
naturalnych. W istocie rzeczy porwnywa on hipotetyczny wzrost ludnoci
w okrelonym tempie z rzeczywist niemonoci wzrostu produkcji ywnoci
w takim samym tempie.
Z kolei Ricardo, zdajc sobie spraw z przestrzennych granic ziemi, skupia uwag na rnej urodzajnoci poszczeglnych gruntw i przyjmujc, e
lepsze ziemie bd wzite pod uwag najpierw stwierdza, i obniajca si
ich jako jest przyczyn wzrastajcej szczupoci zasobw. Ricardo przyjmowa, e w pierwszej kolejnoci wykorzystywane s dziaki ziemi o najwyszej
wydajnoci. Wzrost popytu prowadzi do uytkowania dziaek coraz gorszych
lub mniej korzystnie zlokalizowanych w stosunku do rynkw zbytu. Dziaanie
tego mechanizmu wymaga uporzdkowania zasobw wedle wzrastajcego kosztu pracy i kapitau, jakiego wymaga produkt, to znaczy wedug zmniejszajcej
si jakoci gospodarczej. Schemat omawiany przez Ricarda, ze wzgldu na
ograniczono zasobw, prowadzi do stagnacji sekularnej. Uytkowanie gruntw o coraz niszej jakoci powoduje wzrost cen produktw rolnych, kosztw
utrzymania, a nastpnie plac. Wzrost pac oznacza spadek zyskw i tym sposobem hamuje wzrost produkcji.
Kontynuatorem tradycji Malthusa i Ricardo by J. S. Mili. W jego przekonaniu wan racj, dla ktrej granice obszaru ziemi w ujciu Malthusa nie s
sil limitujc, jest to, e szczupo zasobw w wersji Ricarda wchodzi w gr
znacznie wczeniej ni te granice mogyby zosta osignite. Waniejsze ni
ograniczony obszar ziemi jako globu jest jeszcze bardziej ograniczony obszar
urodzajnych gruntw nadajcych si pod upraw. Natomiast oryginalny wkad
Milla polega na uzupenieniu teorii szczupoci zasobw o przestrze yciow. Zasoby naturalne jako przestrze w szerokim ujciu mog sta si szczupe. I ten skutek, niemniej ni szczupo namacalnych dbr gospodarczych,
wywiera ujemny wpyw na dobrobyt.
Wyranym nawizaniem do koncepcji Malthusa by opublikowany raport
Klubu Rzymskiego pt. Granice wzrostu. W raporcie pojawi si nowy element,
169

jakim jest emisja zanieczyszcze, natomiast sam sposb mylenia by dosy

konwencjonalny, co najlepiej chyba ilustruje jedna z konkluzji, e jeeli obecne trendy rozwojowe w zakresie zaludnienia, uprzemysowienia, zanieczyszczenia rodowiska, produkcji ywnoci i wyczerpywania si zasobw naturalnych
nie ulegn zmianie, to w ktrym momencie przed upywem stu lat osigniemy na naszej planecie granice wzrostu".
Raport wywoa zrnicowane reakcje. Z jednej strony by poddany dosy
jednoznacznej krytyce, jako mao realistyczna wizja przyszego biegu zdarze,
z drugiej za - akceptowany jako wartociowa prognoza ostrzegawcza. Autorom raportu zarzucano przede wszystkim niedocenianie znaczenia postpu
technicznego. Zwracano uwag zwaszcza na perspektywy odkrycia nowych z
surowcw i przekazania ich do eksploatacji, zastosowanie surowcw substytucyjnych, zmniejszenie zuycia surowcw w przeliczeniu na jednostk produkcji, niedocenianie wielu pozytywnych zjawisk, ktre wystpiy w produkcji
ywnoci.
Obecnie mona ju jednoznacznie stwierdzi, e pesymizm raportu nie by
uzasadniony. Zasadniczy odpr znalazy gwne tezy raportu w dynamicznej
teorii zasobw. Teoria ta, do ktrej nawizuje si dalej, nie traktuje zasobw
abstrakcyjnie, lecz jako produkt ludzkiej wiedzy, sucy do zaspokojenia konkretnych materialnych potrzeb czowieka. W teorii tej wyranie rozdzielone s
pojcia wystpowania energii i materii w przyrodzie, oraz tej ich czci, ktr czowiek wykorzystuje w celu zaspokojenia potrzeb. Kategorie te nie s
rwnoznaczne. Ilo materii i energii w przyrodzie jest ograniczona i skoczona. Jednak w tych granicach zasoby jako produkt ludzkiej wiedzy systematycznie rosn.

3. Cechy strukturalne rynku surowcw

Najbardziej chyba godn zaakcentowania cech strukturaln rynku surowcowego jest dua rola czynnikw naturalnych w ksztatowaniu jego strony podaowej. Wpyw czynnikw naturalnych przejawia si w oddziaywaniu na:
- lokalizacj produkcji,
- jako produkcji,
- wielko produkcji.
Najwiksze znaczenie dla funkcjonowania rynku ma bez wtpienia wpyw
czynnikw naturalnych na lokalizacj produkcji. Na granicy banau znajduje
si stwierdzenie, e kopaliny wydobywane s tylko w miejscach, gdzie ich dostatecznie dua koncentracja w skorupie ziemskiej pozwala na prowadzenie
opacalnej eksploatacji, a roliny przemysowe uprawia si tam, gdzie s sprzyjajce warunki glebowe i klimatyczne. Jednak cay problem nie sprowadza si
do takich oglnych stwierdze.
' ,
170

Dominujca rola czynnikw naturalnych, zasobw w przypadku mineraw,

nie oznacza ich wycznoci w wyznaczaniu lokalizacji produkcji. Naley si
w tym celu odwoa do terminologii, uywanej przy okrelaniu z. Stosowane s w tym celu trzy podstawowe pojcia:
- rezerwy, to zgodnie z powszechn definicj okrelona ilo kopaliny uytecznej, ktra w istniejcych warunkach technicznych i ekonomicznych nadaje si do eksploatacji;
- zasoby, to zoa ktre w danym okresie nie s dostpne z przyczyn technicznych lub eksploatacja nie jest opacalna, lecz moe to nastpi w nieodlegej przyszoci;
- czysto teoretyczne znaczenie ma baza zasobw, bowiem jest to okrelona
na podstawie szacunkw cao materii uytecznej zawartej w dostpnej
czci skorupy ziemskiej.
A wiec warunkiem prowadzenia wydobycia jest jednoczesne spenienie trzech
warunkw:
- wystpowanie kopaliny,
- technicznej moliwoci eksploatacji,
- ekonomicznej opacalnoci eksploatacji.
Poniewa warunki techniczno-ekonomiczne ulegaj zmianom w czasie, podejcie takie ma charakter dynamiczny. w dynamizm najlepiej chyba odzwierciedla zmienna klasyfikacja z i cigle ich przechodzenie z jednej kategorii do drugiej.
Wpyw warunkw naturalnych na jako produktu wystpuje zarwno w przypadku surowcw rolnych, jak i mineralnych. W pierwszym przypadku klimat
i gleba stwarzaj unikatowe warunki, ktre znajduj bezporednie przeoenie na cechy charakterystyczne produktu. Podobnie w niepowtarzalnych warunkach powstaway zoa surowcw mineralnych. O znaczeniu czynnikw naturalnych dla jakoci wiadczy fakt, e surowce s czsto charakteryzowane
przez wskazanie miejsca pochodzenia.
Oddziaywanie czynnikw naturalnych na wielko produkcji jest szczeglnie wyrane w przypadku surowcw rolnych. Odchylenie np. warunkw klimatycznych od rednich dugookresowych powoduje odpowiednio wzrost lub
spadek plonw. Nietypowe warunki pogodowe wpywaj rwnie na jako produktw rolnych. Pozyskiwanie wielu kopalin metodami odkrywkowymi take
uzalenia wielko produkcji od pogody.
Dua rola czynnikw naturalnych w okrelaniu lokalizacji produkcji ma istotne konsekwencje dla funkcjonowania rynku. Pierwszym skutkiem jest koncentracja produkcji. W pierwszej kolejnoci wykorzystywane s zasoby najatwiej
dostpne, pooone najbliej rynkw zbytu i oferujce surowce o najwyszej
jakoci. Pozyskanie surowcw skupia si w miejscach jak najmniej odlegych
od tak zarysowanego ideau. Poniewa liczba tak korzystnych lokalizacji jest
ograniczona, a wic rwnie poda surowcw jest skoncentrowana (tabl. 17).
171

Przykad ropy naftowej wskazuje, e 8 krajw dostarcza ponad 53% produkcji wiatowej, przy czym na trzy pierwsze z nich przypada wicej ni 1/3 cakowitej poday.
Tablica 17
wiatowa produkcja i eksport ropy naftowej w 1999 r.
Kraj
Arabia Saudyjska
Rosja

Stany Zjednoczone
Chiny
Wenezuela

Kanada
Meksyk
Iran

Produkcja
(min t)

411,8
395,1
292,7
160,0
160,0
101,7
155,0
175,2

Udzia

w produkcji
wiatowej (%)
12,4
9,2
8,8
4,8
4,8
3,1
4,7
5,3

Eksport

Udzia

eksportu w
(min t)
produkcji (w%)
318,3
77,3
124,6
40,8
5,9 2,0
4,4
7,1
144,3
90,2
66,0
64,9
80,3
51,8
71,2
124,7

rdo: Rocznik statystyczny, GUS, Warszawa, rne lata.

Z wyznaczonymi czynnikami naturalnymi rozmieszczeniem produkcji nie koresponduje lokalizacja popytu. W rezultacie surowce s przemieszczane z miejsca pozyskania do miejsca uytkowania. Dlatego te znaczna cz wiatowej
produkcji surowcw trafia do obrotu midzynarodowego. Teoretycznie moliwe s dwa warianty. Pierwszy polega na przetwarzaniu surowcw w miejscu
ich pozyskania, drugi za na przemieszczaniu w postaci nieprzerobionej lub
ewentualnie po wstpnym przetworzeniu, do miejsca uytkowania. Wybr jednego z nich zaley od tzw. indeksu materiaowego oraz podatnoci transportowej.
Indeks materiaowy jest to stosunek wagi produktu do ciaru zuytych w celu jego wytworzenia surowcw. Jeeli relacja ta jest bliska jednoci wwczas
surowce mog by przetwarzane w dowolnym punkcie midzy miejscem wydobycia i wykorzystania. Natomiast im stosunek ten jest niszy, tym bardziej
jest uzasadnione przetwarzanie surowcw w miejscu wydobycia. Podatno
transportowa zaley od kosztw przewozu i atwoci przemieszczania. Generalnie atwiej jest przemieszcza surowce ni wytworzone z nich wyroby kocowe.
Dziaanie czynnikw lokalizacyjnych sprawia, e poda surowcw pochodzi
z krajw mniej zaawansowanych ekonomicznie, za popyt jest skoncentrowany w krajach rozwinitych. Zjawisko to rwnie potwierdzaj dane zawarte
w tabl. 17. Na licie czoowych producentw znajduj si Stany Zjednoczone,
ktre cao wydobycia zuywaj na potrzeby wewntrzne. Rosja, kraj porw172

nywalny pod wzgldem powierzchni i produkcji ropy za spraw niszego poziomu rozwoju, i co za tym idzie popytu, jest znaczcym eksporterem. Takie
i podobne porwnania prowadz do wniosku, e eksporterami surowcw s
kraje o duych zasobach i niskim popycie wewntrznym, a wic gwnie pastwa sabo rozwinite. W rezultacie koncentracja eksportu surowcw jest jeszcze wiksza ni wydobycia. Poniewa wikszo uytkownikw surowcw zaopatruje si z tych samych rde wyposaenie w surowce w coraz mniejszym

stopniu wpywa na zrnicowanie warunkw wytwarzania w poszczeglnych

krajach.
W charakterystyce roli czynnikw naturalnych w ksztatowaniu rynku surowcowego nie sposb w kocu nie wspomnie o dwch jeszcze kwestiach. Po
pierwsze, dziaalno zwizana z pozyskaniem, wstpnym przetwrstwem i przemieszczaniem surowcw silnie wpywa na stan rodowiska naturalnego. Wydobycie surowcw mineralnych, czsto metodami odkrywkowymi, prowadzi
do bezporedniej dewastacji powierzchni ziemi, naruszenia stosunkw wodnych, nagromadzenia odpadw oraz wielu innych negatywnych nastpstw. Sprawia to, e dziaalno przemysu wydobywczego jest ograniczana bd poddawana rygorom, majcym na celu zmniejszenie lub nawet wyeliminowanie

negatywnego oddziaywania na rodowisko. Powanym rdem degradacji

rodowiska jest take wstpne przetwrstwo.

Po drugie, w zaspokojeniu zapotrzebowania coraz wiksz rol odgrywaj
surowce wtrne. Za recyclingiem przemawia wiele argumentw:
- ochrona zasobw naturalnych, zwaszcza nieodnawialnych,

- zagospodarowanie odpadw przemysowych i komunalnych,

- zblienie miejsca pozyskania i uytkowania surowcw,
- obnienie kosztw produkcji surowcw,
- zmniejszenie emisji zanieczyszcze.
Oczywicie skala wykorzystania surowcw wtrnych jest zrnicowana jednak w wikszoci krajw, szczeglnie rozwinitych, obserwuje si wyrany trend
wzrostowy. I tak w 1980 r. w Stanach Zjednoczonych odzyskiwano rednio
niecae 10% staych odpadw komunalnych, w tym blisko 22% papieru i tektury, ponad 3% elaza, 16,7% aluminium oraz 45,5% innych metali nieelaznych. W dwadziecia lat pniej wielkoci te wyniosy odpowiednio 28%, 42%,
35%, 28% oraz 67%. Postp jest wic wyrany.
Wykorzystanie surowcw wtrnych nie ogranicza si do Stanw Zjednoczonych, lecz jest zjawiskiem powszechnym. Potwierdza to wzrost wiatowej
produkcji aluminium ze zomu o 16% w latach 1994-1998. W 1995 r. okoo
1/3 wiatowej produkcji miedzi pochodzio ze rde wtrnych. Tak wic zaobserwowa mona zmiany w strukturze pokrycia zapotrzebowania na surowce, w ktrej rda pierwotne ustpuj wtrnym (rys. 30).
Kolejn cech rynku surowcowego jest instytucjonalizacja, co oznacza, e
jego funkcjonowanie jest ujte w ramy organizacyjne. Pierwszym przejawem jest

173 .

powstawanie karteli. Kartel to porozumienie przedsibiorstw wytwarzajcych jednolity, standardowy produkt w celu regulowania wielkoci produkcji i cen. Warunkiem sukcesu porozumienia kartelowego jest niska cenowa elastyczno popytu, udzia najwaniejszych producentw, powszechna zgoda na ograniczanie
produkcji oraz stworzenie mechanizmu, ktry zniechca do oszukiwania wsplnikw. Wyjciowe warunki niezbdne dla powstania kartelu s spenione w przypadku surowcw. Kartelom surowcowym przywiecaj rwnie wskazane cele,
z t jednak rnic, e tworzone s one przez pastwa, a nie przedsibiorstwa.
Naley jednak wskaza dodatkowe czynniki, ktre sprzyjaj powstawaniu tego
typu porozumie pastw-producentw surowcw.
Rysunek 30
Model gospodarki surowcami

Zuycie surowcw

pierwotnych

A - zapotrzebowanie na surowce, B - zapotrzebowanie na surowce pierwotne

rdo: J. Dembowski, Zaiys oglnej teorii zasobw naturalnych, PWN, Warszawa 1989, s. 83.

Pierwszym powodem zrzeszania si krajw okrelanych, nawet jako surowcowe jest zaleno gospodarki od rynku jednego tylko produktu. Klasycznym
przykadem s kraje naftowe, w ktrych PKB, produkcja przemysowa, zatrudnienie, wpywy budetowe i dochody z eksportu zale od sytuacji na wiatowym rynku ropy naftowej. Poniewa zarazem, jak to zostanie przedstawione
dalej, jest to rynek bardzo niestabilny, co przejawia si w czstych i gwatownych wahaniach cen i popytu, naturalne jest denie producentw do podda-

nia rynku kontroli. Powstawaniu porozumie kartelowych sprzyja niewielka

liczba potencjalnych jego uczestnikw. Produkcj i eksport wikszoci surowcw charakteryzuje wysoka koncentracja. W rezultacie kilka lub kilkanacie
krajw jest w stanie efektywnie kontrolowa rynek wiatowy.
174

Dodatkowy komfort uczestnikom porozumienia kartelowego daje niska

w krtkim okresie elastyczno poday oraz niewielkie ryzyko pojawienia si
na rynku nowych dostawcw. Istnienie porozumienia kartelowego zawsze
stwarza dla producentw niezrzeszonych pokus czerpania wynikajcych z tego tytuu korzyci bez ponoszenia kosztw, w postaci chociaby ograniczania
produkcji. Mimo, e s one niewielkie to jednak zagroe ze strony outside-

rw nie naley bagatelizowa. Dwa przykady odnoszce si do tego samego

surowca i okresu mog stanowi stosown ilustracj.
Na przeomie lat 1973-1974 kraje OPEC dokonay bezprecedensowej podwyki ceny ropy naftowej, ktrej towarzyszyo, podyktowane wzgldami politycznymi, a nie ekonomicznymi, wprowadzenie embarga na dostawy do niektrych krajw Europy Zachodniej. Powsta w ten sposb luk podaow
natychmiast wykorzysta wczesny Zwizek Radziecki. W duszym natomiast
okresie wywoana kryzysem naftowym podwyka cen stymulowaa zwikszenie
wydobycia ze z spod dna Morza Pnocnego. Dodatkowym efektem byo
pobudzenie energooszczdnych kierunkw popytu technicznego. W rezultacie
wiec dostosowania popytowe i podaowe osabiy pozycj krajw OPEC na
rynku wiatowym.
W przypadku surowcw w miar prosta jest kontrola przestrzegania porozumie. Konkurencja na rynku surowcowym ma przede wszystkim charakter
cenowy, a ceny, po ktrych zawierane s kontrakty, s stosunkowo przejrzyste.
Ponadto relatywnie atwe jest kontrolowanie wielkoci produkcji, a tym samym
przestrzegania ustale kartelu.
Niewykluczone rwnie, e skonno do zrzeszania si producentw bya
podyktowana chci przeciwstawienia si potencjaowi ekonomicznemu nabywcw. W gr wchodz tutaj przede wszystkim dwa elementy. Po pierwsze, popyt
skoncentrowany jest w krajach najwyej rozwinitych, ktre maj moliwo
podejmowania uzgodnionych dziaa. Po drugie, zakupy i wstpne przetwrstwo surowcw opanowane jest przez monopole.
Charakterystyka czynnikw sprzyjajcych kartelizacji rynku surowcowego nie
oznacza bynajmniej, e ich funkcjonowanie odbywa si zawsze w sposb niezakcony. Midzy producentami, obok wsplnoty, wystpuj znaczne sprzecznoci interesw.
Skutki istnienia porozumie kartelowych zostay zobrazowane dwoma przykadami, z ktrych pierwszy dotyczy OPEC, drugi za CIPEC2. Konsekwencje
polityki cenowej OPEC ilustruje rys. 31, na ktrym przedstawiono funkcje popytu, poday, kosztw i przychodw. TD jest funkcj popytu wiatowego. Popyt na jaki napotyka OPEC (D) jest rnic midzy TD i poda dostawcw
konkurencyjnych (Sc). Zgodnie z przedstawionym dalej uzasadnieniem mo2

Zrdto: E. Czarny, E. Nojszewska, E. M. Syczewska, Mikroekonomia, SGH, Warszawa 1995,

s. 225-228.

175

na przyj, e cakowity popyt i poda konkurencyjna s nieelastyczne, co oznacza rwnie, e popyt na produkty OPEC jest nieelastyczny. Koszty kracowe ponoszone przez kraje OPEC (MC) s nisze ni pozostaych producentw. Zrwnanie kosztw kracowych i przychodw kracowych OPEC (MR)
wyznacza produkcj i cen (P) znaczco wysz od tej, ktra ustaliaby si
w warunkach konkurencji (Pc). Po tej cenie dokonuj sprzeday rwnie inni
producenci.
Rysunek 31
Ustalanie cen przez OPEC
Cena
TD

MC

Q,

Popyt, poda

rdo: E. Czarny, E. Nojszewska, E. M. Syczewska, Mikroekonomia, SGH, Warszawa 1995, s. 226.

Nieco odmiennie wyglda sytuacja w przypadku CIPEC (rys. 32), kartelu

zrzeszajcego czterech producentw miedzi (Chile, Peru, Zambia, Zair). Zasadnicza rnica w stosunku do omawianego poprzednio przypadku polega
na tym przede wszystkim, e koszty kracowe CIPEC s tylko nieco nisze
ni pozostaych producentw. Poniewa jednak udzia CIPEC w rynku wiatowym jest stosunkowo niewielki, to rwnie elastyczno popytu na jego
176

produkty jest wiksza, co ogranicza swobod ustalania cen. W efekcie rnica midzy cenami kartelowymi i wolnokonkurencyjnymi jest relatywnie nieznaczna.
Rysunek 32
Ustalanie cen przez CIPEC
Cena

Popyt, poda

rdto: E. Czarny, E. Nojszewska, E. M. Syczewska, Mikroekonomia, SGH, Warszawa 1995, s. 227.

Charakterystyczn cech rynku surowcowego jest, oprcz porozumie po-

ziomych, skonno do integracji pionowej, ktra polega na skupianiu kolejnych etapw przetwrstwa, poczwszy od wydobycia, a na wytwarzaniu pproduktw skoczywszy. Za rozwizaniem takim przemawia wymuszona wzgldami
technologicznymi, jedno miejsca pozyskania i przetwrstwa surowcw. Sytuacja taka wystpuje midzy innymi w grnictwie wgla brunatnego, ktry ze
wzgldu na trudno transportu musi by wykorzystywany w zlokalizowanych
w pobliu elektrowniach. Podobnym przypadkiem jest celowo wzbogacania
w miejscu wydobycia rud o niskiej zawartoci metalu. Powstaj wic w ten spo-

sb naturalne cigi technologiczne.

Koncentracji pionowej sprzyja rwnie niewielki zakres zastosowa, a co za
tym idzie wski krg odbiorcw niektrych surowcw i to z reguy nabywcw
duych. Gwnym, jeeli nie jedynym, odbiorc ropy naftowej s zakady pe-

177

trochemiczne, charakteryzujce si duym potencjaem produkcyjnym. Niewykluczone rwnie, e integracja pionowa zmniejsza, wysze w gaziach surowcowych ni w innych dziedzinach przetwrstwa, koszty transakcyjne.
Drug form organizacyjn charakterystyczn dla rynku surowcowego s
midzynarodowe umowy towarowe. S to porozumienia dwch lub wicej rzdw, ktrych celem s studia i czsto jakie formy midzynarodowej regulacji
produkcji, handlu i cen okrelonego surowca lub cile powizanej grupy surowcw. Natomiast ich specyfika, w odrnieniu od karteli, sprowadza si do udziau w nich zarwno producentw (eksporterw), jak i nabywcw (importerw).
Prby regulacji rynku surowcowego maj dug tradycj. Pierwsza z nich
godna odnotowania przypada na 1920 r., kiedy brytyjscy i holenderscy plantatorzy zawarli Stowarzyszenie Plantatorw Kauczuku. Kolejnym impulsem stal
si Wielki Kryzys, ktry zachci do zawierania midzynarodowych umw surowcowych.
Motywem zawierania umw jest silna zmienno cen surowcw, ktrych nie
mog ustabilizowa wysiki oddzielnych pastw. W umowach wykorzystywane
s trzy podstawowe mechanizmy stabilizacji cen. Pierwszym z nich jest system
kontraktw wielostronnych, w ktrym konsumenci i producenci kupuj lub sprzedaj okrelone iloci surowca po ustalonych cenach minimalnych i maksymalnych lub mieszczcych si w okrelonym przedziale. Drugim rozwizaniem jest
system kwotowania (kontyngentowanie). Polega on na okreleniu najpierw cakowitej wielkoci wywozu, a nastpnie jego podziale midzy kraje eksportujce. W przypadku pojawienia si nadwyki wytwrcy ograniczaj eksport i produkcj. W sytuacji deficytu kwoty s rozdzielane midzy nabywcami.
Mechanizmy rynkowe w najwikszym stopniu s wykorzystywane w przypadku regulowania przy pomocy zapasw buforowych. Dla danego okresu jest
wyznaczany dopuszczalny przedzia waha cen. Nadmierny wzrost lub spadek
cen powoduje automatyczn interwencj polegajc na dokonywaniu zakupw lub sprzeday surowcw.
Zawieranie i pniejsze funkcjonowanie midzynarodowych umw surowcowych napotyka na wiele utrudnie. Skonno do zawierania porozumie zaley od sytuacji rynkowej. W czasie zaamania zawarciem uzgodnie s zainteresowani przede wszystkim producenci, za w okresie oywienia gwnie konsumenci.
Sprawne funkcjonowanie midzynarodowych porozumie towarowych wymaga zgodnego wspdziaania partnerw, co w praktyce nie jest bynajmniej
atwe do zagwarantowania, bowiem konflikt interesw pojawia si z jednej
strony midzy eksporterami i importerami, z drugiej za w samej grupie eksporterw. Jest rzecz oczywist, e w stabilizowaniu wiatowego rynku bardziej zainteresowani s sprzedawcy ni nabywcy surowcw. Jest to konsekwencja faktu, e:
- nabywcami s kraje o wysokim potencjale ekonomicznym, co uatwia amortyzowanie zakce rynkowych,
178

- kraje - importerzy s w mniejszym stopniu ni sprzedawcy uzalenieni od

sytuacji rynkowej.
Mimo asymetrii interesw porozumienia funkcjonoway w miar sprawnie
dopki kraje rozwinite traktoway je jako form wsparcia pastw surowcowych. Jednak wspczenie uznaje si, e umowy stabilizacyjne s mao skuteczn form pomocy.
Sprzecznoci interesw pojawiaj si take midzy producentami. Na przykad midzynarodowe porozumienie producentw kawy zaamao si, gdy
uczestnicy nie potrafili uzgodni zmian podziau kontyngentw na korzy
dostawcw podnoszcych efektywno (obniajcych koszt kracowy) lub
wytwarzajcych odmiany, na ktre popyt by coraz wikszy. Po okresie
utrzymywania stabilnych, wysokich cen w latach 1980-1989 organizacja przeya zapa. Wskutek wycofania si z niej Brazylii ceny hurtowe obniyy si
o 40%. Brazylia bdca producentem duych iloci nie najlepszej jakociowo
kawy nie chciaa si zgodzi na zmniejszenie swego limitu produkcji i eksportu.
Gwnym problemem s zawsze uzgodnienia cenowe. Wbrew obiegowej opinii nie zawsze importerzy s zainteresowani cenami niskimi, a eksporterzy wysokimi. Na przykad wytwrcy o niskich kosztach wytwarzania optuj za niskimi cenami, ktre daj zwikszenia udziau w rynku kosztem krajw mniej
konkurencyjnych.
Nawet jednak zgodne wspdziaanie wszystkich partnerw nie gwarantuje,
z przyczyn obiektywnych, niezakconego funkcjonowania porozumie towarowych. Mechanizmy stabilizacyjne zostay pomylane przede wszystkim jako sposb agodzenia zakce o charakterze koniunkturalnym, kiedy to po okresach
spadku cen i popytu dokonuje si ich powrt mniej wicej do poziomu wyjciowego. Tymczasem na wikszoci rynkw surowcowych ma miejsce dugookresowa tendencja spadkowa cen i popytu. Ponadto zarwno ceny, jak i popyt podlegaj gwatownym wahaniom pod wpywem czynnikw politycznych, czy te
spekulacyjnych. Skuteczno i celowo przedsiwzi stabilizacyjnych zaley rwnie od tego, czy zakcenia powodujce wahania cen s skutkiem przesuni
krzywej popytu, czy te raczej krzywej poday. Wpywa na to take elastyczno
tych krzywych.
Niezalenie od tych trudnoci nowy impuls koncepcji tworzenia midzynarodowych wielostronnych porozumie surowcowych nada uchwalony przez
UNCTAD w 1976 r. w Nairobi Zintegrowany Program Surowcowy. Program
mia obj 18 towarw, jednak porozumienia zawarto w odniesieniu do 11
spord z nich, przy czym jedynie 7 weszo w ycie. Obecnie istniejce pod
egid UNCTAD porozumienia mona podzieli na dwie kategorie:
- porozumienia, ktrych gwnym celem s konsultacje czy wymiana informacji midzy rzdami krajw czonkowskich. W wyniku tego typu porozumie tworzone s tzw. grupy studiw;
179

- umowy, kreujce midzynarodowe organizacje i rady surowcowe, ktrych

zadaniem jest interwencja na rynku wiatowym.
Do pierwszej kategorii naley midzy innymi Midzynarodowa Grupa Studiw Miedzi. Zasady jej funkcjonowania zostay okrelone na zwoanej w 1989 r.
przez UNCTAD Konferencji Narodw Zjednoczonych do Spraw Miedzi. Celem grupy jest stworzenie forum wsppracy midzynarodowej w zakresie gospodarki miedzi poprzez zbieranie i udostpnianie informacji oraz umoliwienie midzynarodowych konsultacji w tej dziedzinie.
Przykadem drugiego rodzaju jest Midzynarodowe Porozumienie Cukrowe, ktre kontynuuje sigajce 1937 r. tradycje. Midzynarodowe Porozumienie Cukrowe powstao jako organ wykonawczy Midzynarodowej Organizacji
Cukrowej, ktra wraz z Midzynarodow Rad do Spraw Cukru realizuj cele Porozumienia.
Specyficzn form handlu surowcami s kontrakty dugoterminowe. W odrnieniu od wczeniej omawianych nie s to porozumienia miedzy pastwami, lecz przedsibiorstwami, chocia niejednokrotnie zawierane s przy wsparciu rzdw. Kontrakty dugoterminowe wystpuj w dwch formach. Pierwsza
z nich ma charakter typowej umowy handlowej, w ktrej w zamian za okrelone wiadczenie pienine dostarczany jest surowiec z tym, e kontrakt trwa kilka lub kilkanacie lat. W drugim przypadku w zamian za dostawy surowca nabywca angauje si w inwestycje zwizane z pozyskaniem, wstpnym przetwrstwem
lub przemieszczaniem surowca. Zaangaowanie owo przybiera form udostpnienia rodkw finansowych, technologii lub dbr inwestycyjnych. Konstrukcja
kontraktu jest z reguy taka, e splata zobowiza jest dokonywana dostawami surowcw.
Warunkiem zawarcia kontraktu dugoterminowego jest wsplnota interesw. Naley si zatem zastanowi, co skania strony do podpisania umowy. Z perspektywy sprzedawcy zasadnicze znaczenie maj trzy wzgldy. Inwestycje w przemyle surowcowym charakteryzuj si wysok kapitaochonnoci oraz dugim
okresem realizacji. Dla inwestora oznacza to odroczenie momentu pojawienia
si wpyww w stosunku do chwili poniesienia nakadw. Ponadto dugi okres
realizacji inwestycji, sprawia, e dostawy mog trafi na rynek w warunkach
diametralnie odmiennych od istniejcych w momencie rozpoczynania inwestycji. W sytuacji tej producent jest zainteresowany w przyciganiu inwestorw oraz
zapewnieniu sobie w miar stabilnego zbytu. Dziki zawarciu kontraktu dugoterminowego producent nie tylko uzyskuje dostp do rde finansowania, ale
czsto rwnie technologii niezbdnych do prowadzenia wydobycia. Jest to szczeglnie wane dla krajw surowcowych, mniej zaawansowanych ekonomicznie.
Odmiennymi pobudkami kieruje si nabywca. Jest on przede wszystkim zainteresowany w zapewnieniu dostaw surowca i to czsto surowca pochodzcego z okrelonego rda. Pierwszy motyw jest szczeglnie istotny w przypadku surowcw strategicznych, a wic takich ktre maj zasadnicze znaczenie
180

dla funkcjonowania gospodarki. Drugi jest wany ze wzgldu na wskazan

uprzednio zaleno cech fizyko-chemicznych surowca od miejsca pochodzenia. Poniewa zmiana charakterystyk surowca wymaga dopasowa procesu produkcyjnego najbardziej korzystne jest trwae powizanie z jednym dostawc.
Na zakoczenie charakterystyki kontraktw dugoterminowych naley
zwrci uwag na sposb okrelania w nich dostaw i cen. Z reguy wyznaczane s kwotowo dostawy w kolejnych latach uzupeniane procentow opcj,
znajdujc si w gestii odbiorcy. W przypadku wykorzystania opcji sprzedawca jest zobowizany do dodatkowych dostaw na ustalonych warunkach. Producent w trakcie negocjowania kontraktu dy do maksymalizacji kwot dostaw i minimalizacji opcji, co jest przeciwstawne w stosunku do zamierze
odbiorcy.
Ze wzgldu na dugi okres obowizywania w kontrakcie nie mona kwotowo wyznaczy cen. W zwizku z tym przyjmowane s dwa rozwizania. Ceny
s negocjowane dla poszczeglnych okresw rocznych, bd te w kontrakcie
okrela si sposb ich ustalania, najczciej w stosunku do umownego ukadu
odniesienia. Relacja ta jest z reguy mniejsza od jednoci, co jest premi dla
nabywcy, a dla sprzedawcy kosztem stabilizacji rynku zbytu. Skutkiem kontraktw dugoterminowych, podobnie jak midzynarodowych umw towarowych, jest wyczenie czci obrotw spod dziaania normalnego mechanizmu
rynkowego.
Ostatni godn uwagi form instytucjonalizacji jest obrt surowcami na
rynkach formalnych, przede wszystkim giedach towarowych. O podatnoci
surowcw na handel giedowy decyduje:
- masowy charakter dbr,
- silne krtkookresowe wahania popytu, ktrym czsto towarzyszy sezonowo poday,
- dugookresowa przewaga poday nad popytem,
- trwao towaru,
- moliwo standaryzacji.
Wymienione cechy sprawiaj, e znaczna cz transakcji surowcami jest
dokonywana na giedzie.
Kolejnym wyrnikiem rynku surowcowego jest dua zmienno popytu
w krtkim i rednim okresie. Wahania redniookresowe zwizane s przede
wszystkim z koniunkturaln wraliwoci popytu. Dzieje si tak za spraw wystpowania w cakowitym zapotrzebowaniu dwch skadnikw: biecego zuycia produkcyjnego oraz przyrostu zapasw. Biece zuycie produkcyjne jest
iloczynem wielkoci produkcji i zuycia jednostkowego. Dostpne informacje
statystyczne nie pozwalaj na wnioskowanie o krtkookresowych zmianach materiaochonnoci, dlatego trzeba si o nich wypowiada wycznie na podstawie przesanek teoretycznych. Teoria dopuszcza dwa sprzeczne warianty zmian
materiaochonnoci w przebiegu cyklu koniunkturalnego. Zgodnie z pierw181

szym w recesji nastpuje wzrost materiaochonnoci, zapocztkowany jeszcze

pod koniec oywienia. Zmniejsza si ona natomiast pod koniec recesji i na
pocztku kolejnego oywienia. W myl drugiego materiaochonno maleje
w recesji i ronie w oywieniu.
Pierwsz koncepcj uzasadnia nisza od jednoci elastyczno zuycia surowcw wzgldem produkcji. Dzieje si tak, poniewa w cakowitym zuyciu
materiaw istnieje cze stal, niezalena od wielkoci produkcji i zmienna,
ktra jest jej funkcj. W oywieniu cz staa rozkada si na rosnc produkcj, co oznacza, e maleje w przeliczeniu na jednostk. W recesji okrelone zuycie stale przypada na malejc produkcj.
Rwnie logiczne uzasadnienie ma druga z zaproponowanych wersji. W oywieniu jest wykorzystywany mniej sprawny aparat techniczny, ktry wymaga
wikszych nakadw pracy ywej i uprzedmiotowionej. Nie mona take wykluczy marnotrawstwa materiaw, zwizanego z zatrudnianiem niej kwalifikowanej siy roboczej. Podobne skutki powoduje wykorzystywanie, wskutek napi podaowych na rynku surowcowym, gorszych materiaw. W recesji ujawnia
si specyficzna racjonalizacja, ktra sprowadza si do koncentrowania produkcji w zakadach najbardziej efektywnych. Ponadto nastpuje oddawanie do eksploatacji inwestycji zainicjowanych w okresie poprzedzajcej fazy oywienia, z reguy bardziej sprawnych technicznie, ni funkcjonujcy aparat produkcyjny.
Koniunkturalne zmiany materiaochonnoci s zwizane rwnie z przesuniciami w strukturze midzy sfer produkcji materialnej i sektorem usug. W warunkach oglnej tendencji wzrostowej znaczenie usug w gospodarce relatywnie
spada w oywieniu, za ronie w recesji. Z kolei zuycie surowcw w sektorze
usug jest nisze, co pogbia koniunkturalne wahania zuycia surowcw.
Koniunkturalne zmiany surowcochlonnoci zwizane s rwnie z przesuniciami w strukturze popytu konsumpcyjnego. W recesji szczeglnie silnemu
obnieniu ulega popyt na trwae dobra konsumpcyjne, natomiast zapotrzebowanie na nietrwae artykuy spoycia i usugi bd nie zmniejsza si, bd spada jedynie w niewielkim stopniu. Surowcochlonno produkcji dbr trwaych
jest wysza ni innych. Tak wic w wyniku zmian w strukturze wytwarzania surowcochonno w czasie recesji ulega obnieniu, nawet jeeli efektywno
wykorzystania surowcw w poszczeglnych dziedzinach nie zmniejsza si. Natomiast w czasie zwykowego ruchu koniunktury zmiany surowcochtonnoci
powinny przebiega w przeciwnym kierunku, a przesunicia w strukturze produkcji powinny dynamizowa zuycie surowcw.
Trudno przesdzi, ktra z przedstawionych hipotez jest blisza rzeczywistoci. Natomiast bez zbytniej obawy popenienia bdu mona sformuowa
dwa wnioski. Po pierwsze, koniunkturalne zmiany zuycia jednostkowego surowcw podlegaj dziaaniu przeciwstawnych sil. Po drugie, dlatego wanie
zmiany te, bez wzgldu na kierunek, nigdy nie mog by zbyt due. Mona
zatem przyj, e zuycie biece zmienia si proporcjonalnie do produkcji.

182

Natomiast bardziej skomplikowane s mechanizmy ksztatowania si zapasw. Teoretycznie mona wyobrazi sobie dwie strategie utrzymania zapasw.
Zgodnie z pierwsz z nich, mniej jednak prawdopodobn, zapasy s stale, niezalenie od zuycia surowcw i rozmiarw produkcji finalnej. Bardziej jednak
realistyczne bdzie zaoenie, e ze wzgldw technologicznych zapasy utrzymuje si w staej relacji do wielkoci zuycia, a co za tym idzie produkcji.
Przedstawienie na podstawie powyszych uwag modelu zmian popytu na
surowce wymaga przyjcia wartoci liczbowych. Zaoono zatem, e:
- w celu wytworzenia jednostki produktu kocowego niezbdne jest zuycie
jednostki surowca i relacja ta jest stal w czasie,
- z przyczyn technologicznych zapasy stanowi 50% wartoci zuycia.
Na tej podstawie mona okreli ksztatowanie si zuycia, zapasw i popytu na surowce przy rnych hipotetycznych wartociach produkcji (tabl. 18).
Dopki produkcja pozostaje niezmieniona popyt jest rwny zuyciu. Wzrost
produkcji powoduje nieproporcjonalnie due zmiany popytu za spraw koniecznoci uzupenienia zapasw. Z kolei ograniczenie produkcji powoduje gwatowny spadek popytu, poniewa zuywane s nadmierne, nagromadzone w okresach poprzednich, zapasy. Wida wic, e wahania popytu na surowce s znacznie
silniejsze, anieli generujce je zmiany produkcji. Tego typu relacje wystpujce midzy dwiema wielkociami nosz nazw mechanizmu akceleracji lub
przyspieszenia. Wystpuje tu pena analogia z omawianymi wczeniej zmianami popytu na dobra inwestycyjne.
Tablica 18
Mechanizm akceleracji na rynku surowcw

Okres

Produkcja

100
110
120
120
110
100

2
3
4
5
6
7

Zuycie
surowcw
100
110

100

120
120
110
100
100

Zapasy
surowcw

50
55
60
60
55
50
50

Przyrost
zapasw
+5
+5
0
_g

-5
0

Popyt na
surowce
100

115
125
120
105
95
100

rdto: Opracowanie wasne.

Nie nakadaj si punkty zwrotne cyklu produkcji i popytu na surowce. Zaamanie popytu na surowce moe wystpi nie w momencie Spadku produkcji, lecz ju w chwili, gdy zaczyna sabn tempo jej wzrostu lub nastpuje stabilizacja (okres 4). Podobnie popyt na surowce wzrasta, gdy maleje tempo
spadku produkcji (okres 7). Oznacza to, e popyt na surowce jest nie tylko
183

pochodny w stosunku do waha koniunkturalnych, ale wpywa rwnie na sytuacj gospodarcz. Z pewnoci moe on powodowa przyspieszenie zaamania, a take sprzyja wyjciu gospodarki z recesji.
Przyblieniu modelu do rzeczywistoci suy odejcie od upraszczajcego
zaoenia o wycznej roli czynnikw technologicznych w wyznaczaniu wielkoci
zapasw. Przedsibiorcy przy dokonywaniu zakupw surowcw bior pod uwag
nie tylko biec produkcj, ale rwnie przysz, przewidywan jej wielko.
Oczywicie niezmiernie trudno byoby si wypowiada na temat sposobu
budowania prognoz. Przyjmijmy zatem proste rozwizanie, zgodnie z ktrym
oczekiwana produkcja jest rwna jej wielkoci rzeczywistej w danym okresie
powikszonej o polowe przyrostu, zatem:

gdzie:
P - produkcja rzeczywista,
P - produkcja przewidywana,
t, t-1 - czas.

W wyniku uwzgldnienia przewidywa wielko zakupw surowcw jest

szacowana na podstawie antycypowanego zuycia i wyznaczonych na tej
podstawie zmian zapasw (tabl. 19). W stosunku do poprzednio omawianego
przypadku (tabl. 18) uwzgldnienie przewidywa zwiksza gwatowno zmian
popytu w porwnaniu z ruchem produkcji.
Tablica 19
Wplyw przewidywa na mechanizm akceleracji na rynku surowcw

Zuycie
Produkcja
Okres Produkcja
Zapasy
rzeczywista przewidywana przewidywane
1
100
100
50,0
100
2
115
115
57,5
110
3
125
120
125
62,5
4
120
120
60,0
120
5
105
105
52,5
110
6
100
95
95
47,5
7
100
100
100
50,0

Przyrost
zapasw
+7,5
+5,0
-25
&,-}
-7,5
-5,0
+2,5

Popyt
na surowce
100,0
122,5
130,0
127,5
97,5
90,0
100,0

rdo: Opracowanie wtasne.

Podobne konsekwencje rodzi uwzgldnienie swoicie pojmowanego motywu spekulacyjnego. Na podstawie przeszych dowiadcze przedsibiorcy oczekuj wzrostu cen surowcw w oywieniu i licz si z ich spadkiem w fazie
znikowej. Zatem w oywieniu zakupy dokonywane s z wyprzedzeniem w oba184

wie przed wzrostem cen, a w zaamaniu gwatownie ograniczane w nadziei na

ich spadek.
Skonno do gromadzenia zapasw spekulacyjnych zaley rwnie od ksztatowania si stp procentowych. Zakupy spekulacyjne przynosz korzyci w wyniku zakupu po niszych cenach, ale jednoczenie pocigaj za sob koszty rwne oprocentowaniu zaangaowanego kapitau. Korzyci s tym wiksze im szybsze
tempo wzrostu cen, za straty tym wysze im wysze stopy procentowe. Poniewa w przebiegu cyklu koniunkturalnego mona oczekiwa jednokierunkowych
zmian cen i stp procentowych, w fazie wzrostowej i spadkowej bd dziaay
bodce zachcajce i zniechcajce do gromadzenia zapasw spekulacyjnych.
Na marginesie mona zauway, e stopy procentowe mog by narzdziem oddziaywania na wany skadnik popytu finalnego, jakim jest przyrost zapasw.
Reasumujc w okresie oywienia koniunktury popyt na surowce bardzo gwatownie ronie ze wzgldu na:
- wzrost produkcji,
- konieczno dostosowania zapasw do zwikszonego zuycia,
- przewidywania wzrostu produkcji,
- oczekiwany wzrost cen.
Ten szybki wzrost popytu na surowce nie rodzi specjalnych problemw dopty rzeczywisty przebieg zdarze zgodny jest z oczekiwaniami. Jeeli jednak
faktyczny wzrost produkcji jest wolniejszy od oczekiwanego popyt na surowce gwatownie spada do chwili przywrcenia normalnej, dugookresowej relacji midzy zapasami i zuyciem. Jest to proces tzw. przejadania zapasw.
Od momentu jego zakoczenia rozpoczyna si odbudowywanie zapasw. Gwatowno zmian popytu zaley od relacji zapasw do zuycia (im jest ona wysza tym nasilenie zmian wiksze) oraz liczby ogniw poredniczcych. Jeeli
przepyw surowcw od producenta do kocowego odbiorcy nie dokonuje si
bezporednio, to w kadym ogniwie dystrybucji mechanizm ruchu zapasw
jest podobny do opisanego, a ich ruch w caej gospodarce jest sum zmian.
Cale dotychczasowe rozwaania odnosiy si do krtkookresowych relacji
midzy zuyciem i zapasami. Natomiast w dugim okresie stosunek zapasw do
zuycia maleje, co zmniejsza znaczenie opisywanych mechanizmw, ale trudno
sdzi, eby w dajcej si przewidzie przyszoci doszo do cakowitego ich zaniku.
Wyrnikiem rynku surowcowego jest niska w krtkim czy nawet rednim
okresie elastyczno poday. Ta oglna uwaga wymaga ucilenia. Popyt moe by zaspokajany z dwch rde. Pierwszym z nich i najwaniejszym jest
produkcja bieca, drugim za, ktre ma jedynie znaczenie uzupeniajce, s
nagromadzone w okresach poprzednich zapasy. Sformuowana na wstpie teza odnosi si tylko do produkcji biecej, ktra sabo reaguje na zmiany popytu i cen. Ilustruj to krzywe poday, ktrych kt nachylenia maleje w miar upywu czasu (rys. 33).
185

Rysunek 33
Funkcje poday surowcw
Cena
Krtki
okres

redni

okres
Dtugi

okres

Ilo

rdo: Opracowanie wasne.

Sztywno poday wystpuje na wszystkich rynkach, chocia, obok przyczyn

wsplnych, istnieje specyfika surowcw rolnych i mineralnych. Wspln przyczyn jest dugo cyklu produkcyjnego. W polskich warunkach klimatycznych dla
wikszoci upraw trwa on jeden rok. Oznacza to, e w okresach midzy zbiorami poda jest w zasadzie jednoznacznie okrelona. Zastrzeenie zostao zgoszone nie bez powodu, poniewa zwaszcza producenci drobnotowarowi, w zalenoci od sytuacji rynkowej modyfikuj wielko sprzeday, ograniczajc lub
zwikszajc zuycie wasne. Jednak pole manewru nigdy nie jest zbyt due. W przypadku takich dziaw produkcji rolnej, jak hodowla czy sadownictwo dugo
cyklu produkcyjnego ulega wydueniu do kilku lub nawet kilkunastu lat.
W przemyle wydobywczym naleaoby mwi nie o cyklu produkcyjnym,
a o cyklu inwestycyjnym, pojmowanym jako okres od rozpoczcia do zakoczenia inwestycji, ktry obejmuje czas wszystkich prac i czynnoci zwizanych
z przygotowaniem, realizacj i oddaniem okrelonego obiektu do eksploatacji.
Okres ten rni si w zalenoci od tego czy ma miejsce rozbudowa istniejcego potencjau produkcyjnego, czy te budowa nowego obiektu. W pierwszym przypadku cykl inwestycyjny zamyka si w kilku latach, w drugim ulega
wydueniu do lat kilkunastu. W kadym bd razie krtkookresowa reakcja
186

dostosowawcza do zmian warunkw rynkowych dokonuje si tylko w ramach

istniejcych zdolnoci produkcyjnych. Istniejce pole manewru jest stosunkowo wskie i moe by zwizane np. ze wzrostem zmianowoci.
Przedstawione argumenty uzasadniaj dlaczego poda sabo reaguje na wzrost
popytu. Jednak saba jest take reakcja na spadek popytu. Wynika to przede
wszystkim z faktu, e aparat produkcyjny w dziedzinach surowcowych jest wysoce wyspecjalizowany, co oznacza, e niewielkie s moliwoci jego alternatywnego wykorzystania. W tej sytuacji producent stoi wobec koniecznoci dokonania drastycznego wyboru sprowadzajcego si do kontynuowania produkcji
w dotychczasowych rozmiarach, mimo spadku popytu, bd te wyczenia
czci posiadanego majtku z eksploatacji. Decyzja taka jest trudna przynajmniej z dwch powodw.
Po pierwsze, wyczenie z eksploatacji jest czsto nieodwracalne. Zjawisko
to wystpuje zarwno w rolnictwie, jak i w przemyle wydobywczym. Natomiast utrzymywanie zasobw w stanie nadajcym si do uytkowania wymaga
ponoszenia nakadw w przyblieniu rwnych kosztom eksploatacyjnym. Po drugie, zwaszcza w przemyle wydobywczym duy jest udzia kosztw staych
w cakowitych kosztach produkcji. W sytuacji tej ograniczenie wydobycia jedynie w niewielkim stopniu wpynie na zmniejszenie kosztw jednostkowych,
a nawet w pewnych, wcale nierzadkich, przypadkach powoduje ich wzrost.
W omawianych uwarunkowaniach decyzja o niezmniejszaniu produkcji jest racjonalna. Produkcja bdzie wiec prowadzona do momentu, dopki cena pokrywa przynajmniej koszty zmienne. Oczekiwania na temat cenowej elastycznoci poday surowcw mineralnych potwierdzaj dane statystyczne (tabl. 20).
Tablica 20
Elastyczno cenowa poday surowcw
Surowiec
Aluminium
Mied

Ruda elaza
Cyna

Krtki okres (1 rok)

0,0
0,06
0
0,19

redni okres (3-5 lat)

0,4
0,1
0,3
0,44

rdo: W. C. Labys, Market Structure, Bargaining Power and Resource Price Formation, Lexington Books, 1980, s. 19.

W przypadku rolnictwa, omawianego dotd cznie z przemysem wydobywczym, zaakcentowania wymagaj odrbnoci. Po pierwsze, zmiana profilu produkcji rolnej nie zawsze jest moliwa ze wzgldu na uwarunkowania naturalne
i wspomnian ju uprzednio sztywno aparatu produkcyjnego. Po drugie, producentw rolnych czsto cechuje tradycjonalizm, wynikajcy midzy innymi
z niskiego poziomu kwalifikacji. atwiej jest prowadzi produkcj wedle powta187

rzalnych schematw ni wprowadza zmiany. Trzeci czynnik ma mniejsze znaczenie i jest zwizany z oddaleniem producentw rolnych od kocowego odbiorcy co sprawia, e sygnay rynkowe docieraj do nich z opnieniem. Po czwarte,
w kocu rodki produkcji w rolnictwie, takie jak zabudowania, ziemia, sprzt oraz
praca czonkw rodziny, s z reguy nisko wyceniane i poza rolnictwem rzadko
maj warto uytkow. Nawet jeli ceny produktw rolnych s niskie, przy braku alternatywnych rde dochodu, rolnikowi bardziej opaca si dalej inwestowa wasn si robocz w produkcj roln, ni szuka pracy poza rolnictwem,
sprzedajc za bezcen posiadany sprzt. Innymi sowy, rynkowa warto zasobw
wytwrczych w rolnictwie jest znacznie mniejsza od ich wartoci uytkowej. Dlatego te z ekonomicznego punktu widzenia nieraz lepiej jest kontynuowa podjt produkcj rolnicz, przynajmniej do czasu fizycznego zuycia zasobw.
Tablica 21
Ceny wybranych surowcw w USA w latach 1980-1999

Cyna
Siarka
centw
centw
dol.
Lata centw
1990=100
1990=100
USA/funt 1990=100 USA/tona 1990=100
USA/funt
USA/funt
1980
101
82,1
43
93,5
846
219,2
89,06
111,1
80,4
139,1
1981
84
68,3
37
733
189,9
111,48
1982
73
59,3
26
56,5
654
169,4
108,27
135,1
77
108,9
1983
62,6
22
47,8
655
169,7
87,24
624
117,7
1984
67
54,5
26
56,5
161,7
94,31
132,8
1985
54,5
19
41,3
596
154,4
106,46
67
1986
53,7
22
47,8
383
99,2
105,22
66
131,3
112,0
1987
83
67,5
36
78,3
419
108,5
89,78
121
98,4
80,4
112,2
1988
37
441
114,2
89,95
131
106,5
108,1
1989
39
84,8
520
134,7
86,62
1990
100,0
46
100,0
386
100,0
80,14
100,0
123
34
1991
109
88,6
73,9
363
94,0
71,45
89,2
1992
87,0
35
76,1
402
104,1
48,14
60,1
107
32
69,6
350
90,7
39,5
1993
92
74,8
31,86
1994
90,2
37
80,4
369
95,6
28,60
35,7
111
42
1995
138
112,2
91,3
416
107,8
44,46
55,5
1996
109
88,6
49
106,5
412
34,11
106,7
42,6
1997
107
87,0
47
102,2
384
99,5
36,06
45,0
1998
64,2
45
97,8
79
381
98,7
29,14
36,4
1999
44
95,7
76
61,8
329
85,2
30,00
37,4
Mied elektrolityczna

Ow

rdo: Statislical Abstract of the United States, US Census Bureau, Washington 2000, s. 698.
188

Osobliwoci rynku surowcowego zwizane s rwnie z cenami. Naley w tym

miejscu zwrci uwag na trzy ich cechy charakterystyczne. Pierwsza z nich
jest zwizana z mechanizmem ustalania si cen. Zgodnie z elementarnymi
prawidowociami ceny zale od relacji midzy popytem i poda, w krtkim
przede wszystkim okresie, oraz kosztw wytwarzania w duszej perspektywie.
Od tych oglnych prawidowoci, w zalenoci od rozwaanego rynku, mog
pojawi si odstpstwa. Przykadem takich odstpstw jest wanie rynek surowcowy, gdzie ceny zale przede wszystkim od relacji midzy popytem i poda. Jest to stwierdzenie dosy oczywiste, jeli skonfrontujemy wczeniejsze
uwagi na temat mechanizmu zmian popytu i poday na rynku surowcowym.
W systemie gospodarki rynkowej wahania popytu powoduj zmiany poday
i/lub cen. Poniewa w przypadku rynku surowcowego mechanizm dostosowa
podaowych, z wyjtkiem ruchu zapasw, zosta w zasadzie wyczony, prawie
cae wahania popytu przekadaj si na ruch cen. Ponadto, za spraw duej
zmiennoci popytu, mamy rwnie do czynienia z du zmiennoci cen.
Rysunek 34
rednie miesiczne ceny podstawowych gatunkw ropy naftowej (USD/baryka)
40

rdo: Energy Prices and Taxes" 2001, nr 3.

Pogld o duej zmiennoci cen surowcw potwierdzaj dane statystyczne

(tabl. 21). Dla uwzgldnionych w zestawieniu surowcw, niezalenie od wyranej dugookresowej tendencji spadkowej (wyjtkiem jest ow), widoczne
189

s bardzo znaczne wahania redniookresowe. Niczym wyjtkowym nie s

spadki cen rzdu kilkudziesiciu procent na przestrzeni dwch - trzech lat
(spadek cen oowiu o prawie 40% w okresie 1980-1982), po ktrych nastpuj rwnie gwatowne wzrosty (wzrost cen miedzi o ponad 40% w latach
1987-1988). Symptomatyczne s take zmiany cen surowcw energetycznych
(rys. 34).
Niestabilno wynika rwnie z niewielkich kosztw zmian cen. Korekty
takie zawsze pocigaj za sob koszty, przede wszystkim transakcyjne zwizane z przygotowaniem i wydrukowaniem nowych cennikw, poinformowaniem obecnych i potencjalnych klientw itd. W tej sytuacji, jeeli nawet cena odbiega od optymalnej, to ze wzgldu na wymienione koszty pozostaje
ona czsto na dotychczasowym poziomie. Poniewa jednak w przypadku rynku surowcowego koszty owe, chociaby ze wzgldu na jednorodno produktu i dokonywanie obrotw na rynkach formalnych, s niskie, to sprzyja to
czstym korektom cen.
Na rynku surowcowym najpeniej chyba przejawia si dziaanie prawa jednej ceny, ktrego istota sprowadza si do wyrwnywania cen jednorodnych
dbr na rynkach rnych krajw. W przypadku surowcw mechanizm ten
dziaa bez wikszych zakce ze wzgldu, na mimo wszystko du jednorodno dbr, przenono popytu i poday midzy rynkiem krajowym i zagranicznym, wysoki udzia importu i eksportu odpowiednio w zakupach i sprzeday oraz mniejsze obcienie surowcw cami i innymi opatami granicznymi
ni wyrobw przetworzonych.
Ostatni kwesti jest dua rola zapasw w funkcjonowaniu rynku co jest
potrzebne ze wzgldw ekonomicznych i osigalne z przyczyn technicznych.
Zapasy s drug, obok cen, form krtkookresowych dostosowa midzy popytem i poda. Generalnie teoria zapasw sugeruje, e koszt minimalizuje
si raczej przez wygadzanie produkcji ni przez jej zmienno. Jednak takie
wygadzanie jest moliwe tylko wwczas, gdy nagromadzone zapasy, wraz z upywem czasu, nie trac cech uytkowych, a wanie taka sytuacja ma miejsce na
rynku surowcowym. Wprawdzie postp techniczny wpywa na koszty i metody pozyskiwania surowcw, ale w niewielkim stopniu oddziaywuje na ich
przydatno dla uytkownika. W przypadku surowcw wystpuje wiec starzenie si fizyczne, ale nie moralne. Ponadto na rynku surowcw wystpuje specyficzna kategoria zapasw, jak s zapasy strategiczne. O roli zapasw wiadczy fakt, e w 1994 r. zapasy aluminium wynoszce ponad 4 min t stanowiy
okoo 1/3 handlu wiatowego i wicej ni 1/5 wiatowej konsumpcji aluminium rafinowanego. Wprawdzie w 1998 r. wskaniki te spady do 22% i 13%
odpowiednio, to jednak nadal pozostaway znaczne.
Rynek surowcowy jest niesychanie podatny na dziaanie wszelkiego rodzaju egzogenicznych zakce. Trudno byoby wymieni wszystkie rzeczywiste
lub potencjalne czynniki destabilizujce. Niewtpliwie jednym z najwaniej190

szych s warunki klimatyczne. Odbiegajce od typowych opady czy temperatury wpywaj na poda artykuw rolnych. Obliczenia przeprowadzone dla
Polski wskazuj, e odchylenie temperatur w I i IV kwartale roku od redniej
wieloletniej istotnie wpywa na zuycie energii w przeliczeniu na jednostk
produkcji.
Znaczna cz produkcji surowcw pochodzi z krajw, ktre charakteryzuj si nie tylko niskim poziomem rozwoju, ale take z pooonych w niestabilnych politycznie rejonach wiata. Konflikty spoeczne, polityczne, ekonomiczne lub chociaby sama groba ich wybuchu niesie ze sob niebezpieczestwo
zakcenia cigoci dostaw, co skania odbiorcw do gromadzenia zapasw.
Ponadto obrt giedowy czyni surowce szczeglnie wraliwymi na dziaania
czysto spekulacyjne.

4. Czynniki ksztatujce popyt na surowce

Popyt na surowce zaley od poziomu rozwoju gospodarczego. Jeeli za
konwencjonaln miar rozwoju uznamy dochd narodowy na mieszkaca,

to w miar jego wzrostu relatywnie wolniej zwiksza si zapotrzebowanie

na surowce w przeliczeniu na jednostk produkcji. Istotna jest jednak nie
tylko konstatacja pewnego faktu, ile raczej wyjanienie jego przyczyn. Powstaje zatem pytanie, dlaczego rozwj moe relatywnie hamowa popyt na
surowce.
Po pierwsze, rozwojowi gospodarczemu towarzysz zmiany strukturalne.
Ich najbardziej typow sekwencj opisuje teoria trzech sektorw. Wprawdzie poszczeglni autorzy rnie wyznaczaj lini demarkacyjn midzy nimi, to dla potrzeb naszych rozwaa mona przyj, e sektor pierwszy
zwany rwnie pierwotnym obejmuje rolnictwo, pasterstwo, mylistwo, lenictwo i rybowstwo, a czasami jest rwnie uzupeniany o przemys wydobywczy. Sektor drugi jest tosamy z przemysem przetwrczym, za trzeci z sektorem usug.

W krajach najmniej zaawansowanych ekonomicznie w dziaalnoci gospodarczej dominuje sektor pierwszy, ktry w miar rozwoju pod wzgldem znaczenia ustpuje sektorowi drugiemu. Jednak przewaga przemysu przetwrczego ma rwnie tylko charakter przejciowy, bowiem w pastwach najwyej
rozwinitych dominuje sektor usug (rys. 35). Z kolei wyodrbnione sektory
rni si surowcochonnoci. Zuycie surowcw na jednostk produktu jest

wysze w przemyle przetwrczym, ni w usugach. Zatem opisana sekwencja

zmian strukturalnych sprzyja przechodzeniu od wyszej ku niszej surowcochonnoci. Od tego oglnego schematu wystpuj odstpstwa dla poszczeglnych krajw i okresw, jednak sprawdza si on na najwyszym poziomie oglnoci.
191

Rysunek 35
Ewolucja struktury gospodarki
Udziay,)

sektorw

sektor I I I

rdo: E. Kwiatkowski, Teoria tnech sektorw gospodarki, PWN, Warszawa 1980, s. 98.

Przemianom strukturalnym, chocia trudniejszym do jednoznacznego opisania, podlega rwnie sama produkcja przemysowa, co przejawia si we wzrocie wartoci dodanej na jednostk produktu. W najwikszym skrcie ilustruje to przejcie od przemysu hutniczego do elektronicznego. Tak wic w krajach
najwyej rozwinitych nie tylko maleje udzia przemysu w caoksztacie dziaalnoci gospodarczej, ale ponadto sama produkcja przemysowa staje si mniej
surowcochonna.
Zwykle kraj wyej rozwinity stosuje bardziej zaawansowane technologie.
Wprawdzie o wpywie postpu technicznego bdzie jeszcze mowa, ale teraz
mona przyj, e pozwala on na uzyskanie okrelonego efektu uytkowego przy
mniejszych nakadach czynnikw produkcji, w tym i surowcw.
Ostatni kana oddziaywania poziomu rozwoju na popyt jest zwizany ze
specyfik wykorzystania niektrych surowcw. Cz z nich, jak chociaby surowce energetyczne, ulega bezpowrotnemu zuyciu. Inne natomiast tzw. materiay konstrukcyjne, w formie wytworzonych przy ich wykorzystaniu dbr, przez
dugie lata zaspokajaj potrzeby uytkownikw. Dotyczy to chociaby wzniesionych ze stali obiektw infrastruktury. W odniesieniu do takich surowcw
wystpuje swoicie pojmowany popyt nowy" i restytucyjny". W krajach znajdujcych si na wstpnych etapach rozwoju dominuje popyt nowy zwizany np.
z budow linii kolejowych czy autostrad, za w pastwach wyej zaawansowanych przewaa, niszy z natury, popyt restytucyjny" zwizany z ich naprawami, remontami czy modernizacj.
192

Z wymienionych powodw mona oczekiwa zmniejszenia zuycia surowcw na jednostk PKB w miar wzrostu PKB na mieszkaca. Oczekiwania te
potwierdzaj dane na temat energochonnoci PKB w krajach OECD (tabl.
22). Do przykadu surowcw energetycznych odwoano si nie bez powodu.
Zadecydowao o tym ich znaczenie dla gospodarki oraz powszechno zastosowania. Nie bez znaczenia byy take wzgldy techniczne, bowiem rne surowce energetyczne mona przeliczy na tony paliwa umownego (tony rwnowanika ropy naftowej). Zabieg taki nie jest moliwy w przypadku innych
surowcw. Z rys. 36 wynika wyranie, e przy wzrocie PKB na jednego mieszkaca maleje zuycie energii na jednostk PKB. Spadek ten jest szczeglnie
wyrany przy wzrocie dochodu do 16 ty. USD na mieszkaca. Pniej rwnie si dokonuje, chocia ju znacznie wolniej.
Rysunek 36
Energochonno i PKB na mieszkaca w krajach OECD w 1999 r.
Energochonno ''
Czechy

0,7-

0,6-

Polska

0,5Mcksyk^

0,4- Turcja

,.
.
Kanada
Korca

0,30,2-

NowaZdandia"
.Stany Zjednoczone
Austral
,
Finlandia
Grecja
Wielka Brytania
Szwecja
..
Pommillia"
Odgia*
.
Norwcuia
.Holandia
B lMnrwt.gia
.
Hiszpania
Irlandia' , Francja"-' BRFN
Wiochy

0,1l

Austria

10

15

i
20

i
25

Dania

Japonia"

i
30

, -

Szwajc: ria

i
35

Y - PKB na mieszkaca w ty. USD przeliczone z walut narodowych wg kursu oficjalnego

l ) - cakowite dostawy energii pierwotnej w tonach ekwiwalentu ropy naftowej na ty. USD
PKB przeliczonego z walut narodowych wg kursu oficjalnego

rdto: Opracowanie wasne na podstawie Energy Balances of OECD Countries 1998-1999,

OECD/IEA 2001; Statistical Abstmct of the United States, US Census Bureau 2000,
s. 831.

Miar intensywnoci wykorzystania energii jest rwnie zuycie energii na

jednego mieszkaca, ktre ronie wraz ze wzrostem dochodu (tab. 37). Wzrost
ten, pocztkowo stosunkowo szybki, ulega nastpnie spowolnieniu, a nie mo193

na rwnie wykluczy sabo zarysowanej tendencji spadkowej. Obserwowane

zalenoci s atwe do wytumaczenia. Zamoniejsi mieszkacy wicej konsumuj, co przekada si na rosnce zuycie energii.
Rysunek 37
Zuycie energii na mieszkaca i PKB na mieszkaca
w krajach OECD w 1999 r.
Zuycie energii
na mieszkaca ''
Stany Zjednoczone
Kamicia*

7Finlandia_

6-

Australia-

54-

321-

Nowa Zelandia

Holandia

Hiszpania

Francja
RFN
Wielka Brytania

Irlandia"
Austria

Czechy,

W<;gry

Norwogia

..Szwecja
Bclgm1-

japonia
'

Szwajcaria

Diniu

Wiochy

Grecja

Portugalia 1

Polskii
Turcja

10

15

20

25

30

35

Y - PKB na mieszkaca w ty. USD przeliczone z walut narodowych wg kursu oficjalnego

i) - cakowite dostawy energii pierwotnej w tonach ekwiwalentu ropy naftowej na jednego
mieszkaca

rdo: Opracowanie wasne na podstawie Energy Balances of OECD Countries 1998-1999,

OECD/IEA 2001; Statistical Abstract of the United States, US Census Bureau 2000,
s. 831.

Poniewa surowce s przetwarzane w procesach przemysowych popyt b-

dzie zalea od wielkoci produkcji. Poniewa ju wczeniej byy rozwaane oglnie zalenoci midzy produkcj i zapotrzebowaniem obecnie trzeba odpowiedzie na pytanie, co naley uzna za najbardziej waciwy jej miernik. Zwizane

z tym dylematy wynikaj ze specyfiki zuycia surowcw. Zapotrzebowanie na

wikszo surowcw jest skoncentrowane w jednej lub co najwyej kilku gaziach przemysu. Jednak z reguy wytwarzane w nich wyroby trafiaj do szer-

okiego krgu odbiorcw. Takie przepywy mona przeledzi na przykadzie siarki, ktra suy przede wszystkim do otrzymywania kwasu siarkowego. Z kolei
kwas siarkowy jest wykorzystywany w przemyle nawozw sztucznych i tworzyw
sztucznych, z ktrych korzysta waciwie caa gospodarka.

194

Tablica 22
Ksztatowanie si energochonnoci PKB, zuycia energii i PKB na mieszkaca
w krajach OECD w 1999 r.
Kraj

Energochonno
PKB1

Australia
Austria
Belgia
Czechy
Dania
Finlandia
Francja
Grecja
Hiszpania
Holandia
Irlandia
Japonia
Kanada
Korea
Meksyk
Norwegia
Nowa Zelandia
Polska
Portugalia
RFN
Stany Zjednoczone
Szwajcaria
Szwecja
Turcja
Wgry
Wielka Brytania
Wiochy

0,24
0,11
0,19
0,74
0,10
0,21
0,15
0,20
0,18
0,16
0,15
0,10
0,36
0,32
0,43
0,16
0,28
0,59
0,19
0,13
0,26
0,08
0,19
0,37
0,49
0,18
0,14

Zuycie energii2
na mieszkaca
5,69
3,51
5,74
3,75
3,77
6,46
4,23
2,55
3,01
4,69
3,73
4,07
7,92
3,87
1,53
5,96
4,77
2,42
2,37

4,11
8,31
3,74
5,77
1,07
2,51
3,87
2,93

PKB na mieszkaca3 w USD

20 640
26830
25 380
5 150
33 040
24280
24210
11 740
14 100
24780
18710
32350
19 170
8 600
3 840
34 310
14 600
3910
10 670
26 570
29240
39 980
25 580
3 160
4510
21 410
20090

catkowite dostawy energii pierwotnej w tonach ekwiwalentu ropy naftowej na 1000 USD PKB
przeliczonego wedug oficjalnego kursu walutowego.
2
cakowite dostawy energii pierwotnej w tonach ekwiwalentu ropy naftowej na jednego mieszkaca.
3
przeliczone z walut narodowych wedug oficjalnego kursu walutowego.
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Energy Balances of OECD Countries 1998-1999,
OECD/IEA 2001; Statistical Abstract of the United States, US Census Bureau 2000,
s. 831.

195

Powstaje wic pytanie czy popyt na siark naley uzaleni od produkcji

kwasu siarkowego, czy te zdecydowa si na wybr agregatowych miernikw
aktywnoci gospodarczej, takich jak produkcja przemysowa czy PKB. Poniewa pierwsze rozwizanie prowadzi do swoistej tautologii naley opowiedzie
si za drugim. Jednake w tym przypadku dodatkowo uwzgldnienia wymagaj zmiany dokonujce si w strukturze dobranych agregatw.
Wspominano ju kilkakrotnie o roli postpu technicznego w okrelaniu popytu na surowce, pora wic teraz bliej przyjrze si jego znaczeniu i mechanizmowi oddziaywania. Przede wszystkim wpyw postpu technicznego ujawnia si w dugim okresie i powoduje zmniejszenie norm jednostkowego zuycia
surowcw i tym samym hamuje tempo wzrostu popytu. Zmniejszenie zuycia
jednostkowego, cho to paradoksalne, moe rwnie doprowadzi do wzrostu
popytu. Wysza efektywno wykorzystania surowcw, przy danej cenie, stwarza przesanki dla obnienia kosztw. To z kolei moe by podstaw zredukowania ceny na oferowane nabywcom wyroby finalne. Przy dostatecznie wysokiej cenowej elastycznoci popytu doprowadzi to do wzrostu zuycia.
Na tym jednak oddziaywanie postpu technicznego si nie koczy. Kreuje on rwnie nowe zastosowania znanych ju surowcw. Wymownym przykadem jest upowszechnienie ropy naftowej. Postp techniczny wpywa na nadawanie surowcom nowych cen jakociowych i zwiksza tym samym zakres
uytkowania. W kocu postp techniczny powoduje wprowadzenie do obiegu
gospodarczego nowych surowcw.
Rozwaania na temat czynnikw ksztatujcych popyt na surowce byyby niepene bez uwzgldnienia cen. Do tej czci analizy w peni odnosz si wczeniejsze uwagi na temat cenowej elastycznoci popytu. Tak wic bdzie ona
zaleaa od czasu, skali zmiany cen, liczby i dostpnoci substytutw,czy te
udziau surowca w cakowitych kosztach produkcji.
Generalnie przyjmuje si, e w krtkim okresie elastyczno cenowa popytu na surowce jest bliska zera. Wynika to z faktu, e w krtkim czasie nie mog zmieni si normy zuycia jednostkowego, a popyt jest pochodny w stosunku do zapotrzebowania na dobra finalne. Przypuszczenie takie potwierdzaj
dane zawarte w tabl. 23.
Nie oznacza to jednak, e w pewnych przypadkach - nawet w krtkim czasie - nie wystpuje wyrana reakcja dostosowawcza popytu do ruchw cen. Zamy, e dochodzi do ich wzrostu. Producenci zareaguj na to w dwojaki sposb: przerzuc wzrost kosztu na ceny wyrobw kocowych lub zaakceptuj
spadek zysku w wyniku wzrostu kosztw. W tym drugim przypadku doranie
szok cenowy zostanie zaabsorbowany, co nie oznacza, i w duszym czasie nie
uda zwikszy si efektywnoci gospodarowania, malejce zyski za bd zniechcay do rozwijania produkcji, co zmniejszy take popyt na surowce.
Jeeli za dojdzie do przerzucenia wzrostu cen na odbiorcw kocowych to
dalszy rozwj zdarze moe przebiega wedug dwch schematw. Jeeli ce196

nowa elastycznoci popytu jest niska szok zostanie wytumiony, podobnie jak
w jednym z omawianych uprzednio przypadkw, z t jednak rnic, e koszty zostan poniesione przez konsumentw, a nie producentw. Gdy natomiast
elastyczno cenowa popytu jest wysoka, praktycznie wiksza od jednoci, sekwencja zdarze jest nastpujca: wzrost ceny surowca, wzrost kosztw wytwarzania, wzrost ceny wyrobu kocowego, spadek popytu na wyroby kocowe i zuywane do ich produkcji surowce. Tak wic nie mona wykluczy, e
nawet w krtkim okresie reakcja popytu na zmian ceny bdzie dosy silna.
Tablica 23
Cenowa elastyczno popytu na surowce
Surowiec

Aluminium
Kobalt
Mied
Ruda elaza
Ow
Cyna
Wolfram
Cynk
Ropa naftowa

Krtki okres (do 1 roku)

-0,13
-0,68
-0,3

-0,1
-0,1 do -0,3
-0,6 do -0,5
-0,15
-0,55
-0,4 do -1,0

redni okres (3-5 lat)

-0,8 do -1,35
-1,71
ponad -2,50
-1,25
-0,3
-0,67
-0,7 do -1,6

rdto: W. C. Labys, Market Stntcture, Bargaining Power and Resource Price Foimation, Lexington Books, 1980, s. 19.

Natomiast w duszym czasie zmiany cen surowcw uruchamiaj procesy

dostosowawcze wpywajce na zuycie. W pierwszym rzdzie ruch cen wpywa na nasilenie i kierunki postpu technicznego. Po drugie, skutkiem zmian
cen mog by zmiany strukturalne w gospodarce.
O popycie na surowce decyduj rwnie ceny relatywne, przy czym rozwaenia wymagaj dwojakiego rodzaju relacje cenowe: midzy rnymi czynnikami produkcji i midzy surowcami substytucyjnymi. Zacznijmy od kwestii pierwszej. W kadym procesie produkcyjnym, wprawdzie w rnych proporcjach, jest
wykorzystywana praca, kapita i surowce. Proporcje wykorzystania czynnikw
produkcji zale midzy innymi od istniejcych midzy nimi relacji cenowych.
W teorii ekonomii tradycyjnie, poprzez analiz funkcji produkcji, bada si
wpyw cen na wybr pracochonnych lub pracooszczdnych technik wytwarzania. Podobn analiz mona przeprowadzi rwnie w odniesieniu do surowcw, gdzie wystpuje zamienno midzy nimi oraz nakadami pracy i kapitam. Jeeli surowce s stosunkowo tanie naturalna jest skonno do wzrostu
ich zuycia w miejsce relatywnie droszej pracy i kapitau. Wzrost cen surow197

cw sprzyja poszukiwaniu surowcooszczdnych technik wytwarzania, co w praktyce sprowadza si do ich substytuowania prac i kapitaem. Jest to zjawisko,
ktre wystpio bardzo wyranie po tzw. pierwszym kryzysie energetycznym.
Drugim rodzajem relacji cenowych s stosunki cen midzy surowcami substytucyjnymi. Na rynku surowcowym w szerokim zakresie wystpuje zastpowalno. Nieliczne tylko surowce nie maj bliszych lub dalszych substytutw. Ujmujc rzecz bardziej precyzyjnie mona powiedzie, e kady surowiec w pewnej,
z reguy wskiej, dziedzinie ma wyczno zastosowa, natomiast w innych jest
wystawiony na konkurencj. Ilustruje to przykad surowcw energetycznych. Wikszo z nich jest prawie doskonaymi substytutami przy otrzymywaniu energii
elektrycznej, natomiast paliwa pynne s jak dotd nie do zastpienia w transporcie samochodowym czy lotniczym. Decyduje o tym jedna ich cecha, jak jest
wysoka warto kaloryczna w przeliczeniu na jednostk objtoci.
O wyborze surowca w obszarach konkurencyjnych nie decyduje samo porwnanie cen, lecz zestawienie penych, alternatywnych kosztw zastosowania.
Oczywicie trudno byoby przesdzi, jakie elementy naleaoby uwzgldni
w takim zestawieniu, poniewa zawsze jest to sprawa indywidualna. Dlatego
ograniczono si do przedstawienia przykadu. Wiele detali dla przemysu maszynowego moe by wytwarzanych z metali lub tworzyw syntetycznych. O wyborze decyduje oczywicie porwnanie cen obydwu materiaw. Nie jest to
jednak czynnik jedyny. Z reguy tworzywa s lejsze ni metale, co przesdza
o ich przewadze we wszystkich zastosowaniach, gdzie znaczenie ma ciar wyrobu, jak np. w przemyle lotniczym czy motoryzacyjnym. Detalom z tworzyw
sztucznych atwiej jest nada precyzyjny ksztat i powstaje przy tym mniej odpadw ni przy obrbce metali. Dopiero uwzgldnienie wszystkich tych elementw pozwala na wybr najbardziej efektywnego rozwizania.
Podobnie zoone problemy wyboru powstaj przy budowie przesyowych
linii energetycznych z wykorzystaniem przewodw aluminiowych lub miedzianych. Aluminium jest gorszym ni mied przewodnikiem elektrycznoci, co
oznacza straty w przesyle, a tym samym wzrost kosztw eksploatacyjnych. Z kolei aluminium, jako lejsze od miedzi, pozwala na wiksze odlegoci midzy
supami przyporowymi, co zmniejsza koszty inwestycyjne. Wybr wymaga zatem obok porwnania cen take zestawienia kosztw inwestycyjnych i eksploatacyjnych.
Popyt na surowce zaley w kocu od polityki pastwa. Mona wskaza na
trzy przynajmniej kanay oddziaywania. Po pierwsze, pastwo prowadzi polityk makroekonomiczn, ktra wpywa na dynamik i struktur wzrostu gospodarczego. O roli tych dwch wielkoci w ksztatowaniu popytu na surowce bya ju uprzednio mowa.
Po drugie, pastwo bezporednio ingeruje w funkcjonowanie rynkw surowcowych. Najbardziej wymownym przykadem byy programy polityki energetycznej, ktre powstay w krajach rozwinitych po przywoywanym ju kry198

zysie energetycznym. Ich celem byo zapewnienie bezpieczestwa energetycznego, dziki rozwojowi wasnej bazy surowcowej i dywersyfikacje rde zaopatrzenia. Rwnie przez pastwo bya prowadzona polityka restrukturyzacji grnictwa wgla kamiennego w takich krajach, jak Wielka Brytania i Niemcy,
a obecnie Polska.
Ostatnim i najwaniejszym chyba wspczenie obszarem jest polityka ekologiczna. Wprawdzie jej bezporednim celem jest oddziaywanie na stan rodowiska, to jednak poprzez wpyw na warunki pozyskania, przetwarzania i uytkowania surowcw wywiera dalekosiny wpyw na ksztatowanie si popytu.
Najczciej polega on na zmniejszeniu zuycia. Poniewa polityka ekologiczna stwarza dodatkowe rygory zwizane z uytkowaniem surowcw, prowadzi
to do wzrostu kosztw cen i ograniczenia zapotrzebowania. Polityka ekologiczna moe powodowa cakowity zakaz wykorzystania okrelonych surowcw.
Jednym przykadem jest azbest, drugim za zakaz uywania oowiu jako dodatku przeciwstukowego do benzyn.
Obok tych przypadkw stosunkowo prostych naley zwrci uwag na sytuacje bardziej skomplikowane. Pierwsza z nich dotyczy rynku siarki. We wszystkich w zasadzie krajach rozwinitych wprowadzono przepisy ograniczajce,
powstajc gwnie w trakcie spalania paliw, emisj do atmosfery zwizkw
siarki. Uruchomio to rnego rodzaju procesy dostosowawcze. Jednym z nich
bya tendencja do ograniczania zuycia paliw. Drugim przesunicie popytu
w kierunku surowcw o mniejszym zasiarczeniu. Najwaniejsze z punktu obecnych rozwaa byo natomiast odsiarczanie paliw i spalin ze rde stacjonarnych. Obydwie te technologie spowodoway powstawanie pokanych iloci
siarki regenerowanej. Siarka wykorzystywana w przemyle chemicznym pochodzi z dwch rde: z (siarka rodzima) i z odzysku, czyli wspomniana
ju siarka regenerowana. Pojawienie si siarki regenerowanej, ktra jako specyficzny odpad moga by teoretycznie oddawana za darmo doprowadzio do
spadku cen na rynku wiatowym i pogorszenia opacalnoci wydobycia siarki
rodzimej.
Polityka ekologiczna zmniejszya rwnie euforie zwizan z wykorzystaniem tworzyw sztucznych. S one wytwarzane z surowcw nieodnawialnych,
a ponadto odpady z trudem poddaj si zagospodarowaniu. W tej sytuacji ujawnia si przewaga papieru w porwnaniu z foli opakowaniow. Makulatura
nie tylko jest cennym surowcem wtrnym, ale ponadto podlega biodegradacji, a papier jest otrzymywany z surowcw odnawialnych.
Na zakoczenie naley wspomnie o omawianej ju uprzednio roli rnego rodzaju czynnikw zakcajcych w ksztatowaniu popytu. agodna lub ostra
zima w Polsce okrela zuycie surowcw energetycznych. Spekulacje giedowe
decyduj o nieuzasadnionej euforii zakupw lub pniej o rwnie gwatownym ich spadku.

199

Rozdzia VIII

Handel zagraniczny
a cykl koniunkturalny

Z dotychczasowych rozwaa by wyczony handel zagraniczny. Byo to

powane zaniedbanie, zwaszcza w warunkach wspczesnych, kiedy silne powizania gospodarek s regu, a nie wyjtkiem. Zwizki ekonomiczne midzy krajami realizuj si nie tylko za porednictwem obrotu towarowego, ale
rwnie innych form midzynarodowych przepyww gospodarczych. Skoncentrowano si jednak na handlu zagranicznym z racji jego silnego zwizku
z sytuacj na poszczeglnych rynkach towarowych.
Punktem wyjcia jest prezentacja klasycznego modelu zmian handlu zagranicznego w cyklu koniunkturalnym. Zwrcono przy tym uwag nie tylko na
podstawowy schemat, ale rwnie przyjmowane w modelu zaoenia. Rozszerzeniem ortodoksyjnego modelu jest refleksja na temat wpywu waha koniunkturalnych na struktur towarow handlu zagranicznego. Nie tylko koniunktura oddziaywuje na handel zagraniczny, ale rwnie handel zagraniczny wpywa
na koniunktur. Zagadnienia te s przedmiotem analizy w ostatniej czci
rozdziau.

1. Wpyw waha koniunkturalnych na handel zagraniczny

W niniejszym punkcie objanione zostanie jak zachowuje si handel zagraniczny kraju pod wpywem koniunktury wewntrznej. W celu uniknicia nieporozumie naley jednoznacznie stwierdzi, e przynajmniej w pierwszej czci analizy cykl koniunkturalny i towarzyszce mu zjawiska traktowane s jako
podstawowa determinanta, zarwno obrotw globalnych, jak i ich struktury
asortymentowej.

Wpyw waha koniunkturalnych na obroty globalne handlu

zagranicznego
Na tle kontrowersji dotyczcych podstawowych zagadnie ekonomii korzystnie wyrnia si dosy powszechna akceptacja ortodoksyjnego modelu zmian
handlu zagranicznego w cyklu koniunkturalnym. Podstawowe zalenoci przed200

stawiaj ponisze zapisy, odpowiednio dla fazy wzrostowej i spadkowej cyklu

koniunkturalnego:

Faza wzrostowa
Im,1

PKB,
PKBn

Ex,
Exn

Faza spadkowa
Im,
Im,

PKBt
PKBn

gdzie:
Im - import

Ex - eksport
PKB - produkt krajowy brutto
O, t - czas.

O" jest subskryptem odnoszcym si do okresu wczeniejszego, za ,/'

pniejszego. Tak wic w fazie wzrostowej O" oznacza badane wielkoci
w dolnym punkcie zwrotnym, natomiast t" w grnym. Odpowiednio dla fazy
spadkowej O" odnosi si do grnego punktu zwrotnego, a ,/' dolnego. Poniewa punkty zwrotne cyklu importu, eksportu i PKB nie musz si nakada podstaw oznaczania momentw O" i ,/' jest zachowanie si ostatniej
z wymienionych wielkoci.
Wystpujce w nierwnociach uamki wyraone w procentach s znanymi
wskanikami wzrostu. Z najprostszego odczytania przedstawionych formu
wynika, e w oywieniu wskanik zmian importu przewysza odpowiedni
wielko dla PKB, a obydwie s wysze od wskanika wzrostu eksportu. Z kolei w fazie znikowej import spada bardziej ni PKB i eksport. Jednak nie jest
to jedyny sposb interpretacji zaprezentowanych zalenoci. Przede wszystkim
ze wskanikw wzrostu wywodz si tempa zmian. Zatem w okresie oywienia tempo wzrostu importu jest wysze ni PKB i eksportu. W fazie spadkowej relacje te ulegaj odwrceniu.
Tablica 24
Dochodowa elastyczno importu i eksportu w przebiegu
cyklu koniunkturalnego

Faza cyklu
Elastyczno dochodowa
Importu
Eksportu
rdo: Opracowanie wasne.

201

Wzrost

Spadek

>1
<1

>1
<1

Omawiane nierwnoci pozwalaj rwnie na wycigniecie wnioskw na

temat dochodowych elastycznoci importu i eksportu. Skoro w okresie oywienia import ronie szybciej ni PKB, to tym samym jego elastyczno dochodowa jest wiksza od jednoci. Z tych samych powodw w fazie spadkowej cyklu elastyczno dochodowa importu jest take wiksza od jednoci.
Z kolei odpowiednie wielkoci dla eksportu s mniejsze od jednoci (tabl. 24).
Jeeli w okresie oywienia koniunktury import ronie szybciej ni PKB to,
zarazem ronie jego udzia w produkcie. Z kolei w tej samej fazie cyklu maleje stopa eksportu. Faza spadkowa cyklu koniunkturalnego przynosi spadek
stopy importu, przy jednoczesnym wzrocie udziau eksportu w PKB.
Porwnanie nasilenia zmian eksportu i importu pozwala na wycignicie
wnioskw odnonie do stanu bilansu handlowego. Poniewa w okresie oywienia import ronie szybciej ni eksport pogarsza si sytuacja w bilansie handlowym. W zalenoci od stanu wyjciowego oznacza to powstanie lub pogbienie deficytu ewentualnie zmniejszenie nadwyki. Natomiast recesja przynosi jego
popraw.
Niezalenie od sposobu zinterpretowania z przedstawionych formu wynika,
e import zmienia si w tym samym kierunku co PKB, chocia z wikszym nasileniem (rys. 38). Sytuacja nie jest rwnie jednoznaczna w odniesieniu do eksportu. W nierwnoci charakterystycznej dla okresu oywienia koniunktury z definicji PKB,/PKB0 > 1. A wic K\ac]aPKBt/PKB0 > Ext/Ex0]est speniona zarwno
wtedy, gdy Ex,/Ex0 > l, jak i wwczas, gdy Ext/Ex0 < 1. Zatem w modelu w czasie oywienia dopuszczalny jest zarwno wzrost eksportu, cho w tempie wolniejszym ni PKB, jak i jego spadek.
Rysunek 38
Schemat koniunkturalnych zmian PKB i importu (rok wyjciowy = 100%)
PKB
Import

PKB
Import

rdto: Opracowanie wasne.

202

Omawiany schemat dopuszcza take dwa warianty zachowania si eksportu

w fazie spadkowej cyklu. W tym okresie z definicji PKB,/PKB0 < 1. Zatem
schemat modelowy bdzie speniony, gdy Ex,/Ex0 < l, jak i dla Ext/Ex0 > 1.
Oznacza to, e w czasie recesji eksport spada, cho wolniej ni PKB, ale dopuszczalny jest take jego wzrost. Zatem oczekiwa mona dwch schematw
zachowania si eksportu. W pierwszym z nich eksport zmienia si zgodnie
z ruchem koniunktury, chocia z mniejszym nasileniem. W myl drugiego mamy do czynienia z przeciwstawnym biegiem koniunktury i eksportu (rys. 39).
Moe wystpi kombinacja obydwu wymienionych schematw.
Rysunek 39

Schemat koniunkturalnych zmian PKB i eksportu (rok wyjciowy = 100%)

PKB
Eksport

Eksport
KB

rdo: Opracowanie wasne.

Dotychczas wiele uwagi powicono interpretacji modelu i prezentacji wynikajcych bezporednio z niego wnioskw. Jednak spraw zasadnicz jest wytumaczenie mechanizmu oczekiwanych zmian. Spowodowane s one dziaaniem
wewntrznych i zewntrznych czynnikw popytowych i podaowych o charakterze bezporednim i porednim.
Faza oywienia charakteryzuje si szybkim wzrostem popytu na wszystkie w zasadzie rodzaje dbr. Rosncemu zapotrzebowaniu wewntrznemu, do pewnego
przynajmniej momentu, towarzyszy wzrost poday krajowej. Jednak ograniczone zasoby czynnikw produkcji sprawiaj, e moliwoci wzrostu poday ulegaj wyczerpaniu. Wwczas rosncy popyt krajowy zaczyna by zaspokajany w coraz wikszym stopniu ze rde zewntrznych, a wic importem. Dodatkowym
bodcem wzrostu przywozu staj si zmiany konkurencyjnoci towarw krajowych i zagranicznych. Oywieniu moe towarzyszy chociaby wzrost cen, co
zmniejsza atrakcyjno zakupw na rynku wewntrznym i zachca do importu.
203

Zmiana rde zaopatrzenia zaley od elastycznoci przestawienia. Ot

wspomniany wzrost cen, jeeli do niego dojdzie wywoa efekty dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, w stopniu okrelonym przez cenow elastyczno popytu
doprowadzi do zmniejszenia zakupw. Po drugie, cz przynajmniej odbiorcw bdzie poszukiwaa alternatywnych rde zaopatrzenia. Powodzenie takich zamierze bdzie zaleao midzy innymi od rodzaju dobra.
Stosunkowo atwo zmieni rdo zaopatrzenia w surowce, natomiast w przypadku dbr inwestycyjnych spowoduje to komplikacje w postaci chociaby
utrudnienia serwisu. Nie bez znaczenia jest rwnie charakter powiza sprzedawcy i nabywcy. Kontrakty dugoterminowe, niejednokrotnie wzmocnione
dodatkowo powizaniami kooperacyjnymi, z pewnoci zmniejszaj elastyczno przestawienia.
Opisanemu dziaaniu czynnikw popytowych o charakterze bezporednim
(szybszy wzrost popytu ni poday) i porednim (zmiany relacji cenowych
midzy rynkiem krajowym i zagranicznym) na rynku wewntrznym towarzysz okrelone dostosowania ze strony dostawcw zagranicznych. Przynajmniej z dwch powodw staje si dla nich atrakcyjna sprzeda na rynku kraju przeywajcego oywienie. Po pierwsze, gwarantuje to wysoki popyt, po
drugie za zapewnia uzyskiwanie korzystnych cen. Zatem zgodne i harmonijne wspdziaanie czynnikw wewntrznych i zewntrznych, popytowych i podaowych, bezporednich i porednich prowadzi do wysokiej dynamiki importu.
Wyjanienia wymagaj z kolei antycypowane przez model zachowania eksportu. W pierwszej kolejnoci szybki wzrost popytu wewntrznego powoduje
przechwytywanie przez rynek krajowy czci towarw uprzednio eksportowanych. Owo zjawisko absorpcji nie sprowadza si jedynie do przejmowania towarw. Dochodzi bowiem rwnie do alokacji czynnikw produkcji z dziedzin
wytwarzajcych dobra eksportowalne, do gazi produkujcych towary nieeksportowalne. Do ograniczenia poday eksportowej dochodzi wic zarwno w wyniku absorpcji dbr, jak i czynnikw produkcji.
Mona jeszcze wskaza jeden mechanizm. Ot zarwno do produkcji dbr
eksportowalnych, jak i nieeksportowalnych wykorzystywane s takie same czynniki produkcji. Jeeli nawet nie dochodzi do przemieszczania si czynnikw
produkcji to ma miejsce powszechny wzrost ich cen, co zmniejsza konkurencyjno eksportu. Rwnie w przypadku, gdy do produkcji dbr eksportowalnych i nieeksportowalnych wykorzystywane s rne czynniki produkcji wzrost
cen przenosi si midzy rnymi rynkami.
Opisany mechanizm jest wan, ale nie jedyn przyczyn koniunkturalnych
zmian eksportu. Wynikaj one take z faktu, e producenci krajowi chtniej
dokonuj sprzeday na przeywajcym oywienie rynku wewntrznym, ni zagranicznym. Ponadto odbiorcy zagraniczni, chociaby za przyczyn wzrostu cen,
uciekaj" z rynku kraju przeywajcego oywienia koniunktury. Oczywicie
204

sia opisanych efektw bdzie zaleaa od wspomnianej ju uprzednio elastycznoci przestawienia ze strony producentw krajowych i nabywcw zagranicznych.
W fazie spadkowej cyklu koniunkturalnego opisane czynniki hamuj import i przyczyniaj si do pobudzania eksportu. Zakup towarw za granic
przestaje by niezbdny, a ponadto staje si mniej opacalny. Dodatkowo rynek kraju dotknitego recesj traci sw atrakcyjno dla dostawcw zagranicznych. Natomiast producenci krajowi staraj si zrekompensowa niedostatek
popytu wewntrznego sprzeda zagraniczn. Denia takie ze wzgldu na spadek cen napotykaj na przychylny odzew.
Opisany schemat zawiera wiele uproszcze, dlatego nie bez przyczyny wielokrotnie akcentowano, e jest to model. Uproszczenia polegaj midzy innymi na przyjmowanych zaoeniach. W caych rozwaaniach konsekwentnie
zakadano stabilno sytuacji gospodarczej w krajach otoczenia. Uznawano, e
wahania koniunkturalne wystpuj tylko w gospodarce badanego kraju, natomiast nie dotykaj jego partnerw handlowych. Sytuacja taka, w warunkach

powszechnoci zakce koniunkturalnych, jest mao prawdopodobna. Dlatego przede wszystkim naley rozway jak na model wpynie uwzgldnienie
zmiennoci sytuacji gospodarczej w kraju i za granic. W celu uatwienia rozwaa sprowadzono je do przypadku dwch tylko krajw A i B. Poniewa
przypadek taki jest mao realistyczny w celu zblienia do rzeczywistoci miernik poziomu aktywnoci gospodarczej kraju B zastpiono redni waon odpowiednich wskanikw dla wszystkich partnerw handlowych kraju A, gdzie
wagami s ich udziay w handlu zagranicznym pastwa A. W takim zamknitym ukadzie dwch obszarw spenione s zalenoci bilansowe, tzn. eksport
kraju A jest rwny importowi kraju B. Przyjto rwnie, e zalenoci midzy
koniunktur wewntrzn i handlem zagranicznym s zgodne z przedstawionymi uprzednio schematami.
Istnieje wiele, eby nie powiedzie nieskoczenie duo, wzajemnych konfiguracji waha koniunkturalnych w kraju A i B, ktrych analiza jest nie tylko
niemoliwa, ale i bezcelowa. Dlatego ograniczono si do rozwaenia dwch
jedynie skrajnych przypadkw. Pierwszym jest pena synchronizacja waha
koniunkturalnych, co jest rwnoznaczne z nakadaniem si punktw zwrotnych i co za tym idzie faz cyklu, drugim za cakowita rozbieno cykli, kiedy odpowiadaj sobie rnoimienne punkty zwrotne, za fazie spadkowej cyklu w jednym kraju odpowiada oywienie koniunktury w drugim.
Rozwaone zostan teraz konsekwencje synchronizacji waha, poczynajc
od fazy wzrostowej cyklu, przy czym gwnym przedmiotem rozwaa jest
kraj A. W okresie oywienia, zgodnie z wczeniejszym uzasadnieniem, czynniki wewntrzne bd pobudzay import i hamoway eksport. Analogiczne zmiany bd powodoway siy wewntrzne w kraju B. Tym samym kady strumie
wymiany zostanie poddany dziaaniu przeciwnie skierowanych sil. Dla przy205

kadu mona poda, e wzrost importu kraju A kreowany przez czynniki wewntrzne bdzie hamowany przez siy zewntrzne kraju B, dla ktrego jest on
eksportem. Natomiast eksport kraju A zostanie jednoczenie pobudzany przez
siy zewntrzne i hamowany przez czynniki wewntrzne. Oczywicie trudno
jest przesdzi, ktra z sil przeway, jednak bez zbytniej obawy popenienia
bdu mona stwierdzi, i zgodno waha zmniejszy tempo wzrostu importu kraju A i pobudzi jego eksport. Oznacza to osabienie zalenoci modelowych.
W wietle przeprowadzonych rozwaa nie wymaga chyba ju szerszego uzasadnienia dlaczego synchronizacja przebiegu faz spadkowych rwnie osabi
zalenoci modelowe.
Jeeli oywieniu koniunktury w jednym kraju towarzyszy recesja w drugim, jak to ma miejsce w przypadku desynchronizacji waha, import pastwa A jest pobudzony przez czynniki wewntrzne, a zarazem jego wzrostowi sprzyjaj czynniki zewntrzne. Natomiast eksport kraju A jest hamowany
nie tylko przez absorpcje wewntrzn, ale rwnie zmniejszone zapotrzebowanie za granic. W oywieniu kraj A bez przeszkd zaspokaja rosncy popyt na rynku kraju B, ktry przeywa recesj. Tendencj do absorpcji towarw przez rynek wewntrzny kraju A wzmacnia niska skonno do importu
kraju B. Tak wic w przypadku desynchronizacji waha dochodzi do wzmocnienia zalenoci modelowych. Reasumujc mona wic uzna, e model
jest lepiej dostosowany do przypadku desynchronizacji ni synchronizacji
waha. W sposb syntetyczny wnioski z dotychczasowej analizy zostay przedstawione w tabl. 25 odrbnie dla importu i eksportu. Strzaki oznaczaj kierunek oddziaywania fazy cyklu na badan wielko (odpowiednio import
i eksport kraju A).
Tablica 25
Wpyw czynnikw wewntrznych i zewntrznych na

import kraju A

Kraj B
Kraj A

Oywienie

eksport kraju A
Kraj B

Recesja

Kraj A

Oywienie

Oywienie

Recesja

Recesja

rdto: Opracowanie wtasne.

206

Oywienie

Recesja

Przedstawione rozwaania stwarzaj wraenie abstrakcyjnych, tymczasem

dosy dobrze przystaj do rzeczywistoci. wiadczy o tym analiza wymiany
handlowej midzy Polsk i pastwami UE. Syntetyczne dane na ten temat zawiera tabl. 26, w ktrej przedstawiono dynamik wolumenu importu i eksportu Polski, a take tempo wzrostu PKB w obydwu obszarach. Analiza jest uproszczona, bowiem odwoano si do cakowitych obrotw handlowych Polski, podczas
gdy naleao wykorzysta dane o eksporcie i imporcie Polski do UE. Jednak
uproszczenie takie nie jest grone, poniewa UE jest gwnym partnerem
handlowym Polski.
Tablica 26
Dynamika PKB, importu i eksportu Polski

UE

w latach 1991-1996 (w %)

Lata
1991
1992
1993
1994
1995
1996

PKB
-7,0
2,6

Polska
Import
37,8
13,9

Eksport
-2,4

3,8
5,2
7,0
6,0

18,5
13,4
20,5
28,0

-1,1
18,3
16,7
9,7

-2,6

Unia Europejska
PKB
1,6

1,0
-0,5
2,9
2,5
1,7

rdo: Opracowanie wtasne na podstawie Rocznika statystycznego GUS, Warszawa rne lata;
Main Economic Indicators, OECD, Paris, rne lata.

W latach 1992-1993 niska bya dynamika eksportu Polski. Naley to przypisa

wyszemu i rosncemu tempu wzrostu PKB w kraju (efekt absorpcji) oraz
niskiej i malejcej dynamice PKB w UE. Z kolei w tym samym czasie import
Polski szybko ronie, co tumaczy rosncy popyt wewntrzny cznie z wysok
poda zagraniczn. W 1994 r. import rs nieco wolniej, za eksport znacznie
szybciej, co wynikao z oywienia koniunktury w pastwach UE. Zaproponowana
interpretacja zmian polskiego importu i eksportu jest oczywicie uproszczona
z racji monokazualnoci, jednak zidentyfikowane zalenoci wskazuj na
racjonalno modelu.
Dotychczasowe rozwaania uwzgldniay oddziaywania midzy krajami,
ktre utrzymuj bezporednie stosunki handlowe. Interesujcy moe by rwnie
przypadek, gdy wymian towarow kraj A prowadzi tylko z krajem B, ale na
ich wzajemne relacje wpywa koniunktura w kraju C, ktry handluje wycznie
z B (rys. 40).

207

Rysunek 40

Schematyczny wpyw koniunktury na handel zagraniczny

midzy trzema krajami

Kraj A

>-

Ex A do B
Im A B

>~+

Kraj B

Kraj C
rdo: Opracowanie wasne

Powstaje teraz pytanie o skutki oywienia w kraju C. Przede wszystkim bdzie to prowadzio do wzrostu importu z B, co moe powodowa powstanie,
sprzyjajcej eksportowi A, luki na rynku B. Drugim skutkiem jest spadek eksportu z C do B, co oceniane z perspektywy A oznacza osabienie konkurencji. Wprawdzie wiec A i C nie utrzymuj stosunkw handlowych, to jednak
oywienie w C poprawia sytuacj w handlu zagranicznym kraju A.
Tak jak oywienie rodzi skutki pozytywne, tak recesja niesie nastpstwa negatywne. W fazie spadkowej C ogranicza eksport z B, co moe skania do
poszukiwania rekompensaty w formie zwikszenia eksportu do A. Zarazem
kraj C dy do zwikszenia sprzeday w kraju B, co z perspektywy A oznacza nasilenie walki konkurencyjnej. Mimo wic, e midzy krajami A i C nie
przepywaj towary, to sytuacja koniunkturalna w kraju C wpywa na handel
zagraniczny kraju A.
Istnienie podobnych trjktw w gospodarce wiatowej nie jest wcale zjawiskiem rzadkim. Przykadem, majcym wpyw na gospodark Polski, jest kryzys w Azji Poudniowo-Wschodniej. Wprawdzie rozmiary wymiany handlowej
Polski z takimi pastwami jak Korea czy Tajwan nie s zbyt due, to jednak
zaamanie w tych krajach spowodowao zaostrzenie konkurencji z ich strony
w Europie Zachodniej.
W modelu przyjmuje si zaoenie o staoci kursu walutowego, co pozwala na atwe przejcie od cen krajowych do zagranicznych. Poniewa jednak
w gospodarce wspczesnej stae kursy walutowe s raczej wyjtkiem, a nie regu naley si zastanowi nad zmianami kursu walutowego w przebiegu cyklu koniunkturalnego.
Rozwaania na temat koniunkturalnej zmiennoci kursu walutowego bd
prowadzone przy zaoeniu, e patnoci midzy krajami dokonywane s wycznie z tytuu wymiany towarowej. Przy takim zaoeniu niezbdne jest
okrelenie charakteru koniunkturalnych zmian importu i eksportu. Wydaje
si, e w tym przypadku najprostsze bdzie odwoanie si do omawianego ju
208

modelu, zgodnie z ktrym w okresie oywienia koniunktury mona oczekiwa pasywizacji salda bilansu handlowego, za recesja powinna przynie jego popraw.
Wprawdzie istnieje wiele teorii kursu walutowego, to jednak w pewnych
podstawowych kwestiach istnieje dosy daleko posunita zbieno pogldw.
Przyjmuje si, zwaszcza dla krtkiego i redniego okresu, e kurs walutowy
rwnoway biece strumienie wpyww dewizowych (w tym przypadku wycznie z tytuu eksportu towarw) i wydatkw dewizowych (patnoci za import). Zatem mona oczekiwa, e pasywizacja bilansu handlowego w fazie
wzrostowej prowadzi do deprecjacji waluty danego kraju, co staje si czynnikiem ograniczajcym import i pobudzajcym eksport. Jest to wic hamulec
opisanych uprzednio autonomicznych zmian handlu zagranicznego.
Mona odwoa si take do teorii parytetu siy nabywczej. Wprawdzie jest
ona stosowana gwnie do tumaczenia relacji wymiennych walut w dugim okresie, to chocia z zastrzeeniami, mona wykorzysta j rwnie w aspekcie koniunkturalnym. Zgodnie z najbardziej tradycyjnym schematem teoretycznym
ruch cen jest zgodny z ruchem koniunktury. Zatem ceny w kraju przeywajcym oywienie koniunktury rosn szybciej ni u jego partnerw handlowych.
Tym samym zmniejsza si sia nabywcza pienidza krajowego i dochodzi do jego deprecjacji. Zachca to do eksportu i zniechca do importu. W fazie znikowej
cyklu koniunkturalnego ceny mog zacz spada, co zwiksza si nabywcz,
powodujc aprecjacj, dynamizujc import i hamujc eksport. Okazuje si
wiec, e niezalenie od przyjtej teorii kurs walutowy przeciwdziaa ujawnieniu
si modelowych zmian handlu zagranicznego w cyklu koniunkturalnym.
Kolejnym problemem jest rola przypisywana w modelu handlowi zagranicznemu. Ot traktowany jest on jako czynnik bilansujcy okresowe niedostosowania popytu i poday na rynku wewntrznym. W praktyce oznacza to,
e eksport sprowadza si do upynniania przejciowych nadwyek, natomiast
import uzupenia czasowy deficyt towarw. Patrzenie na handel zagraniczny
wycznie jako czynnik bilansujcy jest w warunkach wspczesnych dla wikszoci gospodarek zbyt daleko idcym uproszczeniem. Dlatego te warto rozway jakie modyfikacje wniesie do modelu uwzgldnienie innych funkcji penionych przez handel zagraniczny.
W imporcie wystpuje przywz wyczny i uzupeniajcy. Import wyczny
oznacza przywz towarw, ktre bd wcale nie s wytwarzane w kraju, bd
te produkcja wewntrzna jest znikomo maa w stosunku do zapotrzebowania. Sytuacj tak przy dodatkowym, ale cakowicie realistycznym zaoeniu,
e popyt podlega wahaniom koniunkturalnym za poda jest niepodatna na
zmiany sytuacji gospodarczej przedstawiono na rys. 41. W takim przypadku
nie wystpuje eksport, a import jest tosamy z popytem wewntrznym. Nie
ma wic adnych powodw, aeby w oywieniu oczekiwa szybszego ni PKB
wzrostu importu, a w recesji intensywniejszego jego spadku.
209

Rysunek 41
Koniunkturalne zmiany importu wycznego
Popyt
Poda
Popyt

Import

Poda

rdo: Opracowanie wasne.

Import uzupeniajcy ma miejsce, gdy produkcja krajowa, tak jak uprzed-

nio niezalena od wewntrznej aktywnoci gospodarczej, zaspokaja zmienny

koniunkturalnie popyt na przecitnym poziomie (rys. 42). W recesji pojawia
si na rynku wewntrznym nadwyka poday nad popytem, ktra moe by

przeznaczona na eksport. W oywieniu poda eksportowa jest stopniowo absorbowana przez rynek wewntrzny i eksport teoretycznie spada do zera. Natomiast w jego miejsce pojawia si import, ktry ronie do koca fazy wzro-

stowej. Wraz z grnym punktem zwrotnym pojawia si gwatowny spadek

importu, a jeeli popyt na rynku wewntrznym kurczy si dostatecznie dugo
ponownie pojawia si eksport. Zatem w przypadku bilansujcej roli handlu
zagranicznego, gdy import i eksport s swoistymi wielkociami kracowymi,
ujawniaj si w caej peni schematy modelowe.
Nawet w przypadku importu uzupeniajcego nie zawsze musi dochodzi do

tak gwatownych zmian. Do zaamania koniunktury moe bowiem doj zanim

jeszcze zostan przekroczone krajowe zdolnoci podaowe, jak rwnie oywienie moe nastpi przed spadkiem popytu poniej produkcji krajowej. W pierwszym przypadku nie dojdzie do pojawienia si importu, w drugim za eksportu.
Pewnym podobiestwem do importu wycznego charakteryzuje si eksport
wyspecjalizowany. Jest to sytuacja, w ktrej produkcja znacznie przewysza popyt
wewntrzny w kadej fazie cyklu. Jeeli nawet ma miejsce absorpcja przez rynek
wewntrzny, to jedynie w niewielkim stopniu wpywa ona na eksport, ktry zaley przede wszystkim od czynnikw zewntrznych, a nie wewntrznych. Model
odpowiada przede wszystkim importowi uzupeniajcemu, natomiast moe by
zawodny, gdy wystpuje import wyczny lub eksport wyspecjalizowany.
210

Rysunek 42

Koniunkturalne zmiany importu uzupeniajcego

Popyt .
Poda

Popyt
Poda
Eksport

rdto: Opracowanie wasne.

W modelu przyjto rwnie, e konkurencyjno zmienia si w kierunku

przeciwnym w stosunku do ruchu koniunktury, tzn. spada w fazie wzrostowej
i ronie w okresie spadku. Tymczasem sprawa jest bardziej skomplikowana.
Dlatego przede wszystkim naley rozway od czego zaley konkurencyjno
towarw, a nastpnie oceni jak poszczeglne wyznaczniki konkurencyjnoci
zmieniaj si w przebiegu cyklu. Ostatni w kocu kwesti jest ustalenie, jakie reakcje wywoa to po stronie popytu.
Trudno byoby stworzy pen list czynnikw wpywajcych na konkurencyjno towarw, dlatego ograniczono si do wymienienia najwaniejszych, do
ktrych zaliczono:
- ceny,
- jako,
- terminy dostaw,
- warunki patnoci,
- gwarancje,
- inne usugi zwizane ze sprzeda.
Wprawdzie wszystkie wymienione czynniki wpywaj na konkurencyjno,
to jednak odmienna jest ich rola. Ot ceny decyduj o wielkoci popytu
i wyborze dostawcy, a pozostae przede wszystkim o wyborze rda zaopatrzenia.
Odnonie do cen powstaj dwie kwestie. Po pierwsze, czy i w jakim stopniu ruch cen jest zgodny z ruchem koniunktury, po drugie za jak ceny rnych towarw reaguj na zmiany aktywnoci gospodarczej. W omawianym
modelu przyjte zostao, wywodzce si z cyklu klasycznego, zaoenie o zgodnoci ruchu cen i poziomu aktywnoci gospodarczej. Tymczasem w okresie
powojennym obserwowano wiele odstpstw od tradycyjnego schematu. Spro-

211

wadzay si one bd do tego, e w recesji ceny ulegay stabilizacji bd te

malao jedynie tempo ich wzrostu. W przypadku najbardziej drastycznym dawao si nawet zauway przyspieszenie wzrostu cen w fazie spadkowej. Wyjanieniu tego fenomenu zostaa powicona obszerna literatura. Natomiast
w tym miejscu istotna jest konkluzja, e zgodno ruchu koniunktury i cen
wcale nie jest oczywista.
Od zasadniczego wzorca zmian odbiega zachowanie si cen poszczeglnych
towarw. Mona si odwoa w tym miejscu do omwionych uprzednio mechanizmw cenotwrczych na rynku surowcw i dbr inwestycyjnych. Ceny surowcw, jak uzasadniono, zale od stabilnej poday i silnie zmiennego koniunkturalnie popytu. Dlatego, co zreszt potwierdzaj analizy empiryczne, ceny
surowcw s podatne na wahania koniunktury. Natomiast ceny dbr przetworzonych s bardziej stabilne, nie tylko ze wzgldu na wskazywan rol kosztw
w ich ksztatowaniu, ale take dlatego, e producenci (sprzedawcy) dysponuj
pozacenowymi moliwociami dostosowa do zmiennych warunkw rynkowych. Ponadto, nabywcy surowcw w wikszym stopniu ni odbiorcy dbr inwestycyjnych bd si kierowali cen przy wyborze rda zakupu.
Jako mona uzna za niezalen od fazy cyklu koniunkturalnego. Natomiast z pewnoci stwierdzenie to nie odnosi si do terminw dostaw. Transakcje na rynkach surowcowych tradycyjnie dokonywane s na warunkach spot
lub zwyczajowo przyjtych terminach. Natomiast terminy dostaw dbr inwestycyjnych s dla producentw (sprzedawcw), alternatyw w stosunku do dostosowa cenowych, ktrych z wielu wzgldw chc unika. Wyduenie terminw dostaw jest niekorzystne dla odbiorcw, szczeglnie w okresie oywienia
koniunktury, kiedy to wyczekiwanie powoduje straty w postaci moliwej do
wytworzenia produkcji i, co za tym idzie, potencjalnych zyskw.
Na warunki patnoci skadaj si takie elementy, jak:
- wysoko zaliczki,
- okres kredytowania,
- rozoenie spat w czasie,
- oprocentowanie kredytw.
Wszystkie te elementy wystpuj przede wszystkim na rynku dbr inwestycyjnych, bowiem na rynku surowcowym regu s patnoci gotwkowe. Warunki patnoci zale od fazy cyklu. W oywieniu prawdopodobnie ronie wysoko zaliczek wymaganych w momencie zawierania kontraktu, skrceniu ulega
okres kredytowania i ronie oprocentowanie kredytw. W fazie spadkowej wszystkie wymienione czynniki staj si korzystniejsze dla odbiorcy. Taki wanie
ruch omawianych wielkoci wie z dwoma grupami przyczyn. Po pierwsze,
warunki patnoci s jedn z form walki o klienta, w zwizku z czym jest to
narzdzie energicznie stosowane w recesji, a mniej intensywnie w fazie wzrostowej.
Po drugie, warunki patnoci s, w czci przynajmniej, pochodne w stosunku
do stp procentowych, ktrych ruch jest zgodny z ruchem koniunktury.
212

Element konkurencyjnoci, jakim s gwarancje (czas i zakres) oraz inne

usugi posprzedane wystpuje tylko na rynku dbr przemysowych o dugim
okresie uytkowania. W tym zakresie istniej pewne minimalne standardy,
ktre musi speni dostawca dziaajcy na rynku. Ponadto wszystkie te elementy s instrumentem walki o klienta, wykorzystywanym chtnie w recesji
i mniej skwapliwie w oywieniu.
Podsumowanie przeprowadzonych rozwaa zawiera tabl. 27. Przedstawiono w niej, oddzielnie dla dbr przemysowych i surowcw, koniunkturaln
zmienno poszczeglnych wyznacznikw konkurencyjnoci oraz ich wpyw na
wybr rde zaopatrzenia dla obydwu wyodrbnionych kategorii dbr.
Tablica 27
Koniunkturalne zmiany konkurencyjnoci wyrobw przemysowych i surowcw

Wyszczeglnienie

Cena
Jako
Terminy dostaw
Warunki patnoci
Gwarancje

Wyroby przemysowe
Zmienno
Wpyw na
koniunktuwybr rde
ralna
zaopatrzenia
siaba
saby
silny
saba
silny
silna
silna
silny
silny
siaba

Surowce
Wpyw na
Zmienno
koniunktuwybr rdei
ralna
zaopatrzenia
silny
silna
nie dotyczy

nie dotyczy
nie dotyczy
nie dotyczy

rdo: Opracowanie wasne.

Z tabl. 27 wynika, e w miar jednoznaczna jest sytuacja na rynku surowcw, gdzie zmiennoci koniunkturaln charakteryzuj si ceny, silnie wpywajce na popyt. Bardziej zoona jest sytuacja na rynku dbr przetworzonych, gdy poszczeglne czynniki charakteryzuj si rn zmiennoci
koniunkturaln i oddziaywaniem na wybr dostawcy. Ocena ich wpywu wymagaaby dobrania odpowiedniego systemu wag, co praktycznie jest niewykonalne. Dlatego z koniecznoci trzeba poprzesta na dosy enigmatycznym stwierdzeniu, e trudno wypowiada si jednoznacznie o nasileniu i kierunku zmian
konkurencyjnoci wyrobw przemysowych w przebiegu cyklu koniunkturalnego. Dlatego model lepiej objania handel surowcami, anieli obroty wyrobami przemysowymi.
W modelu zmiany importu i eksportu zostay odniesione do PKB. Tymczasem z logiki wyjanie wynika, e o dynamice obrotw handlu zagranicznego
decyduje relacja midzy popytem i poda na rynku wewntrznym. PKB moe by traktowany jako miernik popytu lub poday, ale z pewnoci nie odzwierciedla relacji midzy tymi wielkociami. Dlatego postuluje si powizanie
ruchu importu i eksportu z naciskiem popytu na rynku wewntrznym. Najcz213

ciej stosowanymi miernikami nacisku popytu s stopa bezrobocia, stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego lub stosunek zapasw na produkcji. Dwie
pierwsze z wymienionych wielkoci odzwierciedlaj sytuacj na rynku czynnikw produkcji, ostatnia za stan rynku towarowego.
Naley uwzgldni zwrotne oddziaywanie handlu zagranicznego na koniunktur. Problem ten zostanie obszerniej omwiony dalej. W tym miejscu naley
jedynie wspomnie, e jeeli kraj jest podatny na wpywy koniunkturalne otoczenia opisywana sekwencja zdarze ulega odwrceniu. Najpierw wiec dojdzie
do wzrostu eksportu, pniej PKB i importu. W takim przypadku import nie
musi rosn szybciej ni PKB i eksport.
I w kocu wreszcie w modelu pomija si wpyw polityki pastwa na obroty handlu zagranicznego. Jednak w warunkach wspczesnych jest to uproszczenie w peni dopuszczalne. Po pierwsze, coraz mniejszy jest zakres dostpnych poszczeglnym krajom autonomicznych instrumentw polityki handlowej.
Po drugie, za handel zagraniczny z trudem poddaje si sterowaniu w krtkim czy rednim okresie. Tradycyjnym instrumentem biecej regulacji importu i eksportu bya polityka kursowa. Jednak rozpowszechnienie systemu pynnych kursw walutowych ogranicza wykorzystanie tego narzdzia.
Celem obszernej dyskusji zaoe przyjmowanych w modelu zmian handlu
zagranicznego w cyklu byo wskazanie czynnikw, ktre w wiecie realnym
mog powodowa odstpstwa od schematw teoretycznych. Nie przekrela to
jednak cakowicie ich przydatnoci, ujmuj one bowiem rozwaane zalenoci
w postaci czystej.

Wpyw waha koniunkturalnych na struktur towarow handlu

zagranicznego
Dotychczas import i eksport byy traktowane jako jednorodne agregaty,
natomiast w rzeczywistoci skadaj si na rne dobra, ktre odmiennie reaguj na wahania koniunkturalne. Przedmiotem rozwaa bdzie wic obecnie wpyw waha koniunkturalnych na struktur towarow handlu zagranicznego, przy wykorzystaniu wprowadzonego ju uprzednio podziau na artykuy
ywnociowe, surowce, dobra inwestycyjne i trwale dobra konsumpcyjne.
Obroty artykuami rolno-spoywczymi przy zaoeniu, e peni rol bilansujc s mao podatne na wahania koniunkturalne. Dzieje si tak gwnie za
spraw omawianej ju wczeniej stabilnoci popytu na rynku wewntrznym.
Rwnie poda w niewielkim stopniu podlega wahaniom koniunkturalnym. Nie
oznacza to, e nie ulega ona zmianom krtkookresowym, wywoywanym przez
czynniki pozakoniunkturalne, np. sprzyjajce lub niekorzystne warunki pogodowe. W rezultacie wolumen handlu zagranicznego jest w miar stay. Natomiast o tym czy mamy do czynienia z importem (nadwyka popytu nad poda), czy eksportem (przewaga poday nad popytem) decyduj czynniki
214

strukturalne, takie jak liczba i dochody ludnoci, powierzchnia uytkw rolnych, warunki glebowe i klimatyczne. Zatem jeeli w oywieniu import cakowity szybko ronie, to przy stabilnym wolumenie przywozu artykuw rolnospoywczych ich udzia maleje. Z kolei jeeli wystpuje eksport produktw
rolno-spoywczych, to w fazie wzrostowej ich udzia w cakowitym eksporcie
ronie. Analogiczne rozumowanie mona przeprowadzi w odniesieniu do fazy spadkowej. Odpowiednie wnioski zostay przedstawione w tabl. 28. i sprowadzaj si do stwierdzenia, e im wyszy (niszy) udzia ywnoci w handlu
zagranicznym, tym mniejsza (wiksza) jego podatno (wraliwo) na wahania koniunkturalne.
Tablica 28
Koniunkturalne zmiany udziau importu i eksportu artykuw rolno-spoywczych
w handlu zagranicznym

Faza cyklu
Wzrost
Spadek

Udzia w
imporcie
spadek
wzrost

eksporcie
wzrost
spadek

rdo: opracowanie wasne.

Stosunkowo atwo jest rwnie okreli koniunkturalne zmiany w handlu

zagranicznym surowcami. W tym przypadku ma miejsce niestabilno popytu, przy jednoczesnej sztywnoci poday. Dodatkowo w krajach rozwinitych
import surowcw ma w duym stopniu charakter wyczny. Oznacza to, e
wahania importu s proporcjonalne do silnie koniunkturalnie zmiennego
popytu wewntrznego. Tym samym w oywieniu rola surowcw w przywozie
cakowitym najprawdopodobniej ronie, natomiast w recesji maleje. Odwrotnie przebiegaj zmiany udziau eksportu surowcw w handlu zagranicznym (tabl. 29). Zatem im wyszy (niszy) udzia surowcw w handlu zagranicznym tym wiksza (mniejsza) jest jego podatno na zmiany koniunktury
wewntrznej.
Tablica 29
Koniunkturalne zmiany udziau importu i eksportu surowcw
w handlu zagranicznym

Faza cyklu
Wzrost
Spadek

Udzia w

imporcie

eksporcie

wzrost
spadek

spadek

rdto: Opracowanie wtasne.

215

wzrost

Sprawa jest znacznie bardziej skomplikowana w odniesieniu do dbr inwestycyjnych oraz trwaych konsumpcyjnych. W obydwu przypadkach popyt charakteryzuje si du podatnoci na wahania koniunkturalne. Z drugiej jednak
strony odpowiadaj temu znaczne moliwoci dostosowa podaowych, ktre
tumi przenoszenie si waha popytu wewntrznego na handel zagraniczny.
Upowania to do stwierdzenia, e obydwie omawiane grupy towarowe reaguj na wahania koniunkturalne zapewne silniej ni artykuy rolno-spoywcze,
ale sabiej ni surowce.

2. Oddziaywanie handlu zagranicznego na poziom aktywnoci

gospodarczej
Przedmiotem dotychczasowych rozwaa by wpyw stanu gospodarki na
handel zagraniczny. Nie naley jednak ignorowa oddziaywa zwrotnych,
czyli wpywu obrotw towarowych na koniunktur. Oywienie gospodarcze
w jednym kraju, oznacza zgodnie z tym, co zostao ju uprzednio powiedziane, szybki wzrost jego importu przy relatywnie wolniejszym przyrocie lub
wrcz spadku eksportu. Z punktu widzenia partnerw handlowych jest to
wzrost popytu na ich towary z okrelonymi konsekwencjami dla poziomu
wewntrznej aktywnoci gospodarczej, ktrymi obecnie naley si zaj. Tym
samym dokonuje si przenoszenie impulsw koniunkturalnych midzy krajami.
Identyfikuje si trzy podstawowe mechanizmy przenoszenia impulsw koniunkturalnych midzy krajami:
- mnonik eksportowy,
- bilans patniczy,
- terms of trade.
W rzeczywistoci wszystkie trzy mechanizmy wspdziaaj, a rozdzielono
je wycznie dla uatwienia prezentacji.

Mnonik eksportowy
Mnonik eksportowy jest rozszerzeniem analizy mnonikowej na przypadek gospodarki otwartej i podobne s rwnie przyjmowane zaoenia. Przyjmuje si stao skonnoci do konsumpcji, oszczdzania i importu oraz niepene wykorzystanie czynnikw produkcji, co pozwala oczekiwa dostosowa
realnych, a nie nominalnych. W gospodarce zamknitej w warunkach rwnowagi agregatowy popyt, na ktry skadaj si konsumpcja (C) i inwestycje (/)
jest rwny agregatowej poday (Y), czyli

Y = C + I,
216

co odpowiada punktowi przecicia funkcji agregatowego popytu z lini wyprowadzon pod ktem 45 z pocztku ukadu wsprzdnych. W gospodarce
otwartej dodatkowo uwzgldnienia wymagaj import (M) i eksport (X), co sprowadza zapis wyjciowy do postaci

Y=C + I + X-M,

gdzie dla uproszczenia nadal pomijane s podatki i wydatki pastwa.

W parze z wprowadzeniem nowych wielkoci idzie inne zdefiniowanie uprzednio wystpujcych zmiennych. W gospodarce otwartej C + 7 to ju nie jest
suma cakowitych wydatkw konsumpcyjnych i inwestycyjnych, ale jedynie ta
ich cz, ktra jest przeznaczana na zakup dbr wytworzonych w kraju. Wielko ta jest okrelana czasem jako absorpcja.
Zapis pozwala na wyznaczenie mnonika, ktry zgodnie z definicj jest
rwny wpywowi, jaki wywiera przyrost jednej wielkoci na drug, ktrej ta
pierwsza jest skadnikiem. W tym celu niezbdne jest jednak dokonanie pewnych podstawie i przeksztace. Przyjmijmy, e konsumpcja opisana jest klasyczn funkcj keynesowsk, w ktrej jedna cz jest autonomiczna (egzogeniczna) - za druga zaley od dochodu narodowego (c Y), czyli
C = C+ cY
Analogicznie mona zdefiniowa import

M = M + mY
Zakada si rwnie, e inwestycje i eksport s zdeterminowane egzogenicznie, co oznacza, e nie zale od dochodu narodowego. Jest to zaoenie uzasadnione jako, e w systemie keynesowskim inwestycje s funkcj kracowej
rentownoci kapitau i stopy procentowej, za eksport zaley przede wszystkim od dochodu narodowego zagranicy.
Uwzgldniajc powysze otrzymujemy

i po odpowiednich przeksztaceniach

Y=C' + T+X'-M+Y(c-m)
oraz dalej

Y- Y(c - m)= ~C + T + X - M

Y (l - c + m)= C" + 7 + X~ - M
Jeeli dla uproszczenia oznaczymy przez A egzogeniczn cz popytu i podstawimy s w miejsce l - c, to dochd w warunkach rwnowagi wyniesie

217

Y=

A
s+m

co pozwala ju na wyznaczenie efektu mnonikowego dowolnego autonomicznego skadnika popytu finalnego zgodnie z formu
s +m
Tym samym mnonik eksportowy wyniesie

^Y

l
s+m
Warto w tym miejscu zwrci uwag na trzy jego cechy:
- efekt mnonikowy eksportu jest z reguy wikszy od jednoci,
- mnonik w gospodarce otwartej jest zawsze mniejszy ni zamknitej, co wynika z dodatkowego wycieku popytu w postaci importu,
- w wyniku dziaania mnonika eksportowego zawsze dochodzi do poprawy
bilansu handlowego kraju.
Te ostatnie stwierdzenie wymaga krtkiego uzasadnienia. Dziaanie mnonika powoduje nie tylko wzrost dochodu, ale rwnie importu w skali wyznaczonej przez kracow skonno do importu, czyli
AM =
Poniewa
AY =

AAT
s+m

to
AM" =

s +m

Zmiana salda bilansu handlowego z definicji wynosi

s +m
a po sprowadzeniu do wsplnego mianownika i dokonaniu uproszcze
A7 =

(s + m)AX - mb*K _
s+m

(s + m - ,
s+m

s+m

czyli T jest zawsze dodatnie. Bilans handlowy ulegnie poprawie, poniewa warunkiem wzrostu dochodu jest skierowanie przynajmniej czci popytu na dobra krajowe, a zatem nie jest moliwy wikszy przyrost importu ni eksportu.

218

Oprcz najprostszego przypadku, ktry by dotd przedmiotem rozwaa

w analizie mnonika handlu zagranicznego uwzgldnienia wymagaj efekty
zwrotne, opisane na przykadzie zamknitego ukadu skadajcego si z umownego kraju oraz traktowanego jako jednorodna cao otoczenia. Sytuacja
wyjciowa jest analogiczna do ju opisanej. Ma miejsce wzrost importu Zagranicy (eksportu Kraju) oraz, w wyniku dziaania efektw mnonikowych,
dochodu Kraju. Ten wzrost dochodu, przy wysoce prawdopodobnej wikszej
od zera kracowej skonnoci do importu, powoduje wzrost importu (eksportu Zagranicy) i prowadzi do uruchomienia, take za granic efektw mnonikowych, ktre skutkuj wzrostem dochodu i importu (eksportu Kraju). Opisany mechanizm prowadzi do wniosku, e eksport Kraju nie moe by duej
traktowany jako zmienna egzogeniczna i jest powizany funkcyjnie z jego dochodem narodowym. Prowadzi on rwnie do wzrostu wartoci mnonika.
Na wpywy koniunkturalne otoczenia za porednictwem efektw mnonikowych wystawione s wszystkie kraje. Powstaje tylko pytanie od czego bdzie
zaleaa sita tego oddziaywania. Odpowied na takie pytanie uatwia wprowadzenie pojcia elastycznoci dochodu kraju wzgldem dochodu zagranicy,
ktra z definicji jest rwna
EY =

YB
^YB
YA
YA
Przemnoenie prawej strony rwnania przez &XA/&XA XA/XA, co nie wpywa
na jego warto, daje:

za po uporzdkowaniu:
AY,

J*

YA
Poszczeglne skadniki po prawej stronie rwnania maj jednoznaczn interpretacj ekonomiczn. &YA/hXA jest mnonikiem eksportowym, XA/YA jest
udziaem eksportu kraju w jego PKB, natomiast AA^/AY^ &YB/XA jest elastycznoci eksportu kraju A wzgldem dochodu kraju B. Biorc pod uwag
te ustalenia mona zapisa:

XA

EY = AEy, - k
co oznacza, e podatno kraju na wpywy koniunkturalne otoczenia zaley od
dochodowej elastycznoci popytu zagranicy na towary eksportowane, udziau
eksportu w dochodzie narodowym oraz wartoci mnonika.

219

Mechanizm wyrwnywania bilansu patniczego

Przepywom towarowym towarzysz przepywy pienine. Ich oddziaywanie
na wewntrzn aktywno gospodarcz zaley od systemu walutowego. Wprawdzie system waluty zotej jest odlegy od realiw wspczesnej gospodarki, to
jednak ze wzgldu na swoje cechy jest dogodnym punktem wyjcia dalszych
rozwaa.
Przyjmijmy, e w systemie waluty zotej w wyniku oywienia koniunktury za
granic eksport kraju zaczyna rosn. Jeeli w punkcie wyjcia saldo bilansu
handlowego byo zrwnowaone, dochodzi do powstania nadwyki. Odpowiada temu napyw zota, ktre automatycznie trafia do obiegu pieninego. Zwikszenie iloci pienidza w obiegu i ekspansja kredytowa przyczyniaj si do pobudzenia aktywnoci gospodarczej. Oywienie koniunktury prowadzi do wzrostu
cen i pac, co - przy staym kursie walutowym - oznacza, pogorszenie konkurencyjnoci eksportu i wzrost atrakcyjnoci importu. Sprzyja to przywrceniu
rwnowagi bilansu handlowego i powrotowi gospodarki do stanu wyjciowego.
Przywracanie rwnowagi przyspiesza, odwrotna do opisanej, sekwencja dostosowa u partnera handlowego.
Warunkiem dziaania opisanego mechanizmu jest wysoka elastyczno cen,
plac, kosztw i popytu. Mechanizm ten oznacza rwnie bezbronno kraju
wobec koniunkturalnych wpyww otoczenia. Jednoczenie zakcenia miay
charakter przejciowy i po zakoczeniu procesu dostosowawczego nastpowa
powrt rwnowagi wewntrznej i zewntrznej.
Opisany mechanizm ulega niewielkiej jedynie modyfikacji w przypadku przejcia od systemu waluty zotej do systemu sztywnych kursw walutowych, ktry jest zobowizaniem centralnej wadzy monetarnej do utrzymywania staej
relacji wymiennej midzy pienidzem krajowym i zagranicznym. Punkt wyjcia
analizy jest identyczny do ju przedstawionego. Nadwyka eksportu nad importem oznacza, e wysoki jest popyt na pienidz krajowy przy wysokiej poday waluty zagranicznej. Rodzi to tendencj do aprecjacji waluty, ktra jednak nie moe si urzeczywistni, ze wzgldu na zobowizania wadzy. Interwencja
na rynku walutowym, polegajca na sprzeday pienidza krajowego za pienidz zagraniczny, powoduje wzrost iloci pienidza w obiegu z opisanymi ju
wczeniej konsekwencjami. Tak wic w systemie waluty zotej i sztywnych kursw walutowych konsekwencje zakce za granic dla gospodarki krajowej
s identyczne, z t jedynie rnic, e w miejsce penego automatyzmu pojawia si ogniwo poredniczce w postaci interwencji banku centralnego.
Ostatnim w kocu przypadkiem jest system zmiennych kursw walutowych.
Nadwyka eksportu nad importem powoduje, w warunkach braku interwencji, natychmiastowe zmiany kursowe i zamortyzowanie zakcenia zewntrznego. Oznacza to, e system zmiennych kursw walutowych uniezalenia gospodark od wpyww koniunkturalnych otoczenia.
220

Wpyw terms of trade na koniunktur

Jak ju wskazywano poziom wewntrznej aktywnoci gospodarczej zaley
od efektw cenowych, wyraajcych si w zmianach terms of trade rozumianych jako relacje cen towarw eksportowanych do importowanych. Dla ich
uwzgldnienia niezbdne jest rozrnienie miedzy dochodem nominalnym
i realnym, bowiem dotd te kategorie byy utosamiane. Dochd nominalny
jest rwny
YN = pA - p<M

gdzie przy zachowaniu poprzednich symboli, p oznacza odpowiednie indeksy

cen wewntrznych i importowych. Ceny eksportowe s tosame z cenami wewntrznymi. Skoro tak, to dochd realny wynosi
YR = =
P

gdzie h" jest odwrotnoci terms of trade za m" przecitn skonnoci do

importu. Skutki zmian cen terms of trade mona przeledzi najpierw przy zaoeniu zerowych odpowiednich cenowych elastycznoci popytu. Wzrost cen
towarw importowanych (pm) powoduje wzrost relacji pm/p oraz spadek wartoci uamka (l - hm), a tym samym obnienie YR. Jednoczenie nastpi pogorszenie bilansu handlowego.
Mechanizm powstawania tego typu zmian mona objani nastpujco.
Wzrost cen towarw importowanych nie wpynie na wolumen ich zakupu (zaoenie zerowej cenowej elastycznoci popytu), co spowoduje wzrost wydatkw na import i przy danej wartoci dochodu mniej bdzie przeznaczone na
zakupy na rynku wewntrznym. Odwrotne skutki powoduje spadek cen towarw importowanych.
Opisany przebiegi zdarze ma miejsce w caym przedziale cenowej elastycznoci popytu na towary importowane od zera do jednoci. Diametralnie
odmiennie wyglda sytuacja, jeeli elastyczno ta jest wiksza od jednoci.
W takim przypadku wzrost ceny powoduje odpowiednio wikszy spadek popytu i tym samym spadek wydatkw na import, a co za tym idzie, przy danym
dochodzie, zwikszenie wydatkw kierowanych na dobra krajowe. Wzrost cen
towarw importowanych prowadzi do pobudzenia koniunktury. Jeeli z kolei
przy wysokiej cenowej elastycznoci popytu ceny towarw importowanych spadn, w stopniu wikszym wzronie popyt, pogorszeniu ulegnie bilans handlowy
i koniunktura wewntrzna. Jak z tego wynika wpyw na sytuacj koniunkturaln ruchu cen towarw importowanych zaley nie tylko od kierunku ich zmian,
ale take cenowej elastycznoci popytu. Zestawienie moliwych przypadkw
zawiera tabl. 30.
221

Tablica 30
Wpyw zmian cen towarw importowanych na wewntrzn
aktywno gospodarcz

Kierunek
Cenowa
zmian cen elastyczno popytu
e<1
Wzrost
e>1
e<1
Spadek
e > 1

Wydatki
Bilans
Popyt
na import handlowy wewntrzny
pogorszenie spadek
wzrost

Koniunktura
wewntrzna
pogorszenie

spadek
spadek
wzrost

poprawa
poprawa
pogorszenie

poprawa
wzrost
poprawa
wzrost
pogorszenie spadek

rdto: Opracowanie wasne.

Analogiczne rozumowanie zostao przeprowadzone w odniesieniu do cen

eksportowych, przy uwzgldnieniu tak jak uprzednio dwch przedziaw cenowej elastycznoci popytu. Ponadto trzeba zaoy, e ceny eksportowe s dla
producenta dane, czyli e zgodnie z reguami rynku wolnokonkurencyjnego mona sprzeda wszystko po okrelonej cenie, a sprzeda przy cenie wyszej wynosi zero. Przy niskiej cenowej elastycznoci popytu wzrost (spadek) cen eksportowych powoduje wzrost (spadek) wartoci zakupw, co przyczynia si do
poprawy (pogorszenia) sytuacji w bilansie handlowym, pobudzenia (osabienia)
popytu na rynku wewntrznym, a w konsekwencji do oywienia (spadku) koniunktury. Jeeli natomiast elastyczno cenowa popytu na eksport jest wiksza od jednoci wzrost (spadek) cen prowadzi do spadku (wzrostu) wartoci
zakupw, pogorszenia (poprawy) sytuacji w bilansie handlowym, spadku (wzrostu) popytu wewntrznego z oczywistymi konsekwencjami dla poziomu wewntrznej aktywnoci gospodarczej (tabl. 31).
Tablica 31
Wpyw zmian cen towarw eksportowanych na wewntrzn
aktywno gospodarcz

Kierunek
Cenowa
zmian cen elastyczno popytu
e<1
Wzrost
e>1
e < 1
Spadek
e>1

WpJywy

z eksportu
wzrost
spadek
spadek
wzrost

Bilans
handlowy
poprawa
pogorszenie
pogorszenie
poprawa

Popyt
wewntrzny
wzrost
spadek
spadek
wzrost

Koniunktura

wewntrzna
poprawa
pogorszenie
pogorszenie
poprawa

rdto: Opracowanie wtasne.

Sytuacja ulegnie dalszemu skomplikowaniu, jeeli zestawimy przedstawione przypadki zmian cen towarw importowanych i eksportowanych. Terms of
trade mog rosn jeeli:
- rosn ceny towarw eksportowanych,

222

- spadaj ceny towarw importowanych,

- ceny towarw eksportowanych rosn szybciej ni importowanych,
- ceny towarw eksportowanych spadaj wolniej ni importowanych.
Skutki makroekonomiczne bd zaleay nie tylko od kierunku zmian terms
of trade, ale take formalnych przyczyn lecych u ich podoa oraz od odpowiednich elastycznoci.

223

Rozdzia IX

Przebieg waha koniunkturalnych

(wybrane elementy)

We wstpie wskazano, e jednym z zaoe przywiecajcych konstrukcji podrcznika byo denie do przedstawienia wzajemnych interakcji zachodzcych
midzy sytuacj na poszczeglnych rynkach towarowych i przebiegiem procesw koniunkturalnych. Przyjta konwencja analizy pozwolia midzy innymi na
pokazanie ruchu popytu na trwale dobra konsumpcyjne czy te akumulacji
prywatnej. Poza zasigiem dotychczasowych rozwaa pozostao jednak wiele
wielkoci kluczowych dla obrazu sytuacji koniunkturalnej. Uzupenieniu tej luki suy niniejszy rozdzia, w ktrym przedstawiono cykliczn zmienno zyskw i cen, rynku pracy oraz rynku kredytowego i obiegu pieninego.

1. Zyski i ceny
Wrd wielkoci zmieniajcych si w przebiegu cyklu koniunkturalnego poczesne miejsce zajmuj wskaniki opisujce ksztatowanie si ekonomicznych
efektw produkcji. Naley do nich przede wszystkim stopa zysku, zyski cakowite, pochodny w stosunku do udziau plac w dochodzie, udzia zyskw w PKB,
koszty i ceny. Stopa zysku jest najczciej definiowana jako stosunek zyskw
(n), na ktre skadaj si dochody korporacji, renty i procenty, do kapitau
(K). Z definicji stopa zysku to iloczyn udziau zyskw w dochodzie (Y) i wspczynnika kapitaowego, czyli:

n_
K

Y K
W krtkim okresie produkcja rzeczywista (Y) jedynie przypadkowo i przejciowo zrwnuje si z produkcj potencjaln (Z), ktra moe by wytworzona przy penym wykorzystaniu mocy produkcyjnych. Stosunek produkcji rzeczywistej do potencjalnej, czyli stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego
(Y/Z) po wprowadzeniu do definicji stopy zysku, daje:

n_.Y_.z_

Z K

224

W ten sposb stopa zysku zaley od trzech czynnikw: udziau zyskw w dochodzie narodowym, stopnia wykorzystania zdolnoci produkcyjnych i relacji
produkcji potencjalnej do kapitau.
Udzia zyskw w dochodzie, jeeli W oznacza fundusz pac, a L zatrudnienie, przedstawia si nastpujco:

Y =n + W

n = Y- w

n_ = l_w = _w_ Y_
Y
Y
L ' L
Oznacza to, e udzia zyskw w dochodzie jest odwrotnie proporcjonalny do
plac jednostkowych (W/L) i wprost proporcjonalny do wydajnoci pracy (Y/L).
Wzrost wydajnoci szybszy ni plac, rwnoznaczny ze spadkiem jednostkowych kosztw placowych, prowadzi do wzrostu udziau zyskw w dochodzie.
W przypadku przeciwnym dochodzi do jego kurczenia si.
Wyprowadzone zalenoci stwarzaj podstawy do prezentacji obrazu zmian
stopy zysku w cyklu koniunkturalnym. Na pocztku fazy oywienia zwiksza
si udzia zyskw w dochodzie w wyniku szybkiego podnoszenia wydajnoci
pracy, przy niewielkich zmianach realnych plac godzinowych oraz wzrostu wykorzystania aparatu produkcyjnego. cznie prowadzi to do zwikszenia stopy zysku. W drugiej czci fazy wzrostowej stopa zysku spada, gwnie w wyniku zmniejszenia udziau zyskw wywoanego zmniejszeniem tempa wzrostu
wydajnoci pracy, a take w efekcie niewielkich zmian stopnia wykorzystania
aparatu produkcyjnego, w wyniku poprzedzajcego spadku skonnoci do konsumpcji i udziau pac w dochodzie. Stopa zysku spada przed grnym punktem zwrotnym, poniewa rosn koszty jednostkowe lub spada wydajno pracy i ograniczony jest popyt. Stopa zysku jest wic jednoczenie ograniczana
od strony popytu i poday, z negatywnymi nastpstwami dla inwestycji i aktywnoci gospodarczej.
Wielkociami okrelajcymi efektywno gospodarowania s kursy akcji i obligacji. Ich ksztatowaniu si przypisywano zawsze kluczowe znaczenie w analizie sytuacji koniunkturalnej. Wspczenie kursy akcji peni jednak bardziej
ograniczon rol, traktowane raczej jako symptom zmian koniunktury ni czynnik sprawczy jej rozwoju. Kursy akcji i obligacji okrelane s midzy innymi
przez relacj oczekiwanej stopy przychodw i stopy procentowej. Spadek zyskw pod koniec ekspansji wraz z towarzyszcym wzrostem stopy procentowej powoduje przewartociowanie akcji i ch ich sprzeday, co wywouje spadek notowa giedowych. Odwrotna tendencja ma miejsce w recesji.
O kursie decyduj nie tylko rzeczywiste, ale rwnie oczekiwane przychody od papierw wartociowych. W wiecie cakowitej pewnoci przychody te
s atwe do przewidzenia. Jednak w warunkach niepewnoci przeczucia doty225

czce przyszych kursw sumowane s w postaci indywidualnych oszacowa

prawdopodobiestwa rnych wartoci przyszych wpyww. rednia waona
tych oczekiwa jest okrelana jako oczekiwana zmiana. Im wysza jest warto
oczekiwana przewidywanych wpyww tym wyszy kurs. Ksztatuje si ona
pod wyranym wpywem czynnikw koniunkturalnych, odzwierciedlajc chwiejne nastroje inwestorw.
Przychody z posiadanych papierw wartociowych s dyskontowane wedug
stopy, ktra jest okrelana przez przychody z alternatywnych zastosowa kapitau, ktre nie pocigaj za sob, ryzyka zwizanego przede wszystkim z oczekiwan stop inflacji. A wic na stop dyskonta pewnych lokat wpywa wysoko stopy procentowej i przewidywane tempo wzrostu cen. W przypadku
lokat o podwyszonym ryzyku niezbdne jest uwzgldnienie dodatkowej, wynikajcej z tego tytuu, premii. Wyznacznikiem kursu jest take oczekiwany
zysk lub strata ze sprzeday posiadanych aktyww.
Wyprzedzenie przez kursy akcji zmian innych wielkoci ekonomicznych wynika z faktu, e szybciej ni inne reaguj na zmiany czynnikw okrelajcych.
Z drugiej strony sytuacja na rynku papierw wartociowych moe okrela
przebieg cyklu. Wydarzenia giedowe wpywaj na zamono gospodarstw domowych, a tym samym wzorzec ich wydatkw konsumpcyjnych. Jeeli kursy
akcji i obligacji s niskie przedsibiorstwa rezygnuj z gromadzenia pienidza
na drodze ich emisji, a tym samym odkadaj realizacj projektw inwestycyjnych. Ocen zalenoci midzy sytuacj na giedzie i przebiegiem realnych
procesw gospodarczych utrudnia wystpowanie zakce czysto spekulacyjnych.
Wan rol wrd wskanikw charakteryzujcych efektywno gospodarowania odgrywaj ceny. Jest to zarazem wskanik, ktrego zachowanie si w cyklu
przeszo znamienn ewolucj. W przekroju historycznym na przykadzie Stanw
Zjednoczonych wystpiy cztery fazy ewolucji cyklicznego wzorca ruchu cen.
1. W czasie dziewiciu cykli w latach 1854-1897 ceny umiarkowanie rosy w ekspansji i silnie spaday w recesji.
2. Pi cykli w latach 1897-1914 wykazywao dusze i silniejsze wzrosty cen
w oywieniu i relatywnie sabsze ich spadki w zaamaniu.
3. W piciu cyklach w latach 1919-1938 ruch cen by w przyblieniu symetryczny, z nieznacznie sabsz tendencj spadkow.
4. Dla siedmiu cykli w latach 1949-1982 typowy by systematyczny wzrost cen
o nieco mniejszym nateniu w okresach spadku ni recesji. Jednak mimo
tej cechy jednoczcej mona wyodrbni jakociowo odmienne podokresy:
- stabilizacj lub jedynie minimalny spadek oglnego wskanika cen w okresie zaamania, typowy dla lat czterdziestych i pocztku lat pidziesitych,
- systematyczny wzrost cen, ktrego nasilenie ulega jedynie nieznacznemu
przyhamowaniu w czasie pogorszenia koniunktury,
- przyspieszenie tempa wzrostu cen w okresie recesji w porwnaniu z oywieniem.
226

Trudno jest wskaza jednoznacznie przyczyny przedstawionych zmian. Przede

wszystkim stosowane wspczenie indeksy cen odzwierciedlaj zmiany, ktre
nastpiy w strukturze produkcji spoecznej. Zmniejszy si udzia artykuw
rolnych i surowcowych, ktrych ceny podlegay szczeglnie silnym fluktuacjom. Znaczna cz wyrobw przemysowych jest obecnie wytwarzana na bezporednie zamwienie. Wwczas funkcja peniona przez ceny w ramach normalnego mechanizmu rynkowego jest przejmowana przez portfel zamwie.
Coraz wiksza cz produkcji rynkowej jest dostarczana przez zmonopolizowane gazie gospodarki, co zmniejsza wpyw biecej sytuacji na ceny. W deformacji wskanikw cen istotn rol odegra te rozwj sektora usug, gdzie
- ze wzgldu na nierozdzielno aktu produkcji i konsumpcji - nie wystpuje
nadprodukcja.
W obliczaniu wskanikw zbiorczych gin rwnie zjawiska, ktre porednio odzwierciedlaj wpyw waha koniunkturalnych na ceny. Dotyczy to przede
wszystkim ukrytych upustw, ktrym towarzyszy z reguy zmiana warunkw
sprzeday, zapewniajca dodatkowe korzyci nabywcy. Substytucyjne w stosunku do ruchu cen s przesunicia struktury wytwarzania, a przede wszystkim wzrost udziau relatywnie taszych asortymentw w produkcji cakowitej
w recesji.

2. Rynek pracy
W formowaniu zyskw i cen istotn rol odgrywaj koszty, w tym szczeglnie placowe, ktre s cile powizane z sytuacj na rynku pracy. Koszty placowe w przeliczeniu na jednostk wyrobu s wypadkow ruchu wydajnoci
pracy i plac roboczych. Wzrost kosztw nastpuje, gdy pace rosn szybciej
ni wydajno. W przeciwnym przypadku koszty te malej.
Wydajno bywa z reguy definiowana jako stosunek produkcji do nakadu
pracy. Sposb liczenia produkcji nie wywouje specjalnych kontrowersji i jest
w miar ujednolicony, natomiast nakady pracy wyraane s rnie. Najbardziej poprawnym, jednak trudnym do obliczenia, miernikiem jest wyraony
w godzinach efektywnie wykorzystany czas pracy z uwzgldnieniem jakoci
pracy. Najczciej jednak, ze wzgldu na swoj prostot, stosowane jest liczenie wydajnoci na zatrudnionego. Wyznaczane w ten sposb zmiany wydajnoci pracy s zgodne z ruchem aktywnoci gospodarczej. W recesji wyranemu
obnieniu ulega tempo wzrostu wydajnoci pracy lub nawet obnia si jej poziom. Natomiast w oywieniu wydajno pracy wzrasta, lecz bynajmniej nie
rwnomiernie. Tempo wzrostu jest wysze na pocztku, ni pod koniec oywienia. Wydajno pracy wzrasta wic szybciej w okresie oywienia ni recesji, a tempo wzrostu jest wysze w pocztkowej, kiedy osiga maksimum, ni
kocowej fazie zwykowego ruchu koniunktury.
227

Po uwzgldnieniu cyklicznoci waha przecitnego czasu pracy wyraniejsze staje si przyhamowanie tempa wzrostu wydajnoci pod koniec oywienia,
kiedy przecitny czas pracy wzrasta i mniej drastyczny jest jego spadek w fazie recesji, gdy czas pracy skraca si. Przeciwdziaaj temu straty czasu pracy
wywoane nasileniem walki strajkowej, ktre ronie w oywieniu i maleje
w recesji.
Od strony formalnej zmiany wydajnoci pracy, przy przyjtej metodzie rachunku, wynikaj z ruchu zatrudnienia wzgldem produkcji. Z reguy jego
elastyczno w fazach spadku jest mniejsza od jednoci, co oznacza, e produkcja ulega wikszemu ograniczeniu ni zatrudnienie, co z kolei automatycznie wpywa negatywnie na wydajno pracy. Elastyczno w drugiej czci fazy wzrostowej jest z reguy wysza ni w pierwszej. Pocztkowo wic produkcja
ronie przy niewielkim przyrocie zatrudnienia. Z uwag tych wynika, e koniunkturalny ruch wydajnoci pracy wywoany jest rnicami w nasileniu krtkookresowych zmian produkcji i zatrudnienia.
We wspczesnej gospodarce wiele czynnikw przeciwdziaa redukcji zatrudnienia w czasie recesji. Dua cz zatrudnienia nie jest bezporednio zalena od wielkoci produkcji, poniewa systematycznie podnosi si udzia pracownikw nieprodukcyjnych. Rwnoczenie w grupie pracownikw produkcyjnych
wzrasta udzia sub utrzymania ruchu czy brygad remontowych i konserwatorskich, nie zwizanych bezporednio z produkcj.
Cechy wspczesnych procesw technologicznych sprawiaj niejednokrotnie,
e utrzymanie cigoci wytwarzania wymaga staego lub prawie staego zatrudnienia bez wzgldu na rozmiary biecej produkcji. Niewielkim tylko zmianom ulega liczebno obsugi tam w przemyle samochodowym czy linii technologicznych w przemyle chemicznym. S to przejawy wzrostu niepodzielnoci
pracy. Ponadto przedsibiorcy nie s zainteresowani w zwalnianiu pracownikw ze wzgldu na dominujce wrd nich przewiadczenie o przejciowoci
zaamania. W przypadku krtkich recesji, a takie przewaay w okresie powojennym, z przyczyn organizacyjnych i ekonomicznych nie jest uzasadnione, ze
wzgldu na kosztowno takiej procedury, zwalniania, a nastpnie ponowne
zatrudnianie pracownikw. Angaowanie nowych ludzi, niezalenie od formalnego ich wyksztacenia i dowiadczenia zawodowego, wymaga przyuczenia do
pracy na okrelonym stanowisku, co oznacza, przynajmniej przejciowo, nisk
wydajno przy danej stawce pacy. Szczeglnie niechtnie zwalniani s pracownicy o najwyszych kwalifikacjach, poniewa nawet w warunkach bezrobocia typowych dla koca recesji, liczba poszukujcych pracy kwalifikowanych
pracownikw nigdy nie jest znaczna.
Z wymienionych wzgldw przedsibiorcy stosuj czsto swoist polityk
przechowywania pracownikw. Dysponuj oni moliwociami zmniejszenia wykorzystywanych nakadw pracy, przy utrzymaniu zatrudnienia na niezmienionym poziomie, dziki rezygnacji z godzin nadliczbowych, skracaniu dzien228

nego czasu pracy, zmniejszaniu liczby dni roboczych w tygodniu itp. W recesji pracownicy czasowo zbdni w produkcji podstawowej kierowani s do
prac pomocniczych, atwo przesuwalnych w czasie i wykonywanych w okresie spadku produkcji. Recesja wykorzystywana jest take do szkolenia personelu.
Dodatkowo do stabilizacji zatrudnienia przyczyniy si zmiany w jego strukturze. W gospodarce ronie udzia zatrudnienia w gaziach dynamicznych,
mniej podatnych na wahania cykliczne, a maleje w dziedzinach schykowych,
o wysokiej podatnoci koniunkturalnej.
W rezultacie przedsibiorstwo wchodzi w oywienie ze znacznymi rezerwami, co pozwala na powikszenie produkcji bez przyrostu zatrudnienia. Stanowi to przesank szybkiego wzrostu wydajnoci pracy. Sprzyja temu rwnie
tzw. opnienie efektywnoci, czyli zjawisko polegajce na tym, e cz inwestycji rozpocztych w fazie oywienia cyklu poprzedniego jest oddawana do
eksploatacji w fazie wzrostowej cyklu nastpnego. Daje to materialne podstawy zwikszania efektywnoci wykorzystania pracy.
Moliwoci wzrostu produkcji bez odpowiednich przyrostw zatrudnienia
zostaj stosunkowo szybko wyczerpane i po wykorzystaniu prostych rezerw tempo wzrostu wydajnoci pracy uwarunkowane jest dugookresowymi tendencjami postpu techniczno-organizacyjnego. Ponadto w fazie wzrostowej ujawniaj si hamulce wzrostu wydajnoci. Do produkcji zostaj przycignici pracownicy
o niszych kwalifikacjach i mniejszym dowiadczeniu zawodowym, a tym samym mniej efektywni, ktrzy uprzednio pozostawali bezrobotni. Zatrudnienie
pracownikw mniej dowiadczonych powoduje pogorszenie jakoci produkcji,
co bezporednio wpywa na wydajno pracy. Wydueniu ulega czas pracy, co
rwnie rzutuje ujemnie na efektywno.
Osabienie tempa wzrostu wydajnoci pracy pod koniec fazy wzrostowej
jest rwnie zwizane ze stopniem wykorzystania aparatu produkcyjnego.
Poniewa relatywnie atwiej jest powiksza zatrudnienie ni nakady innych
czynnikw produkcji atwo dochodzi do zakcenia prawidowych proporcji
ich wykorzystania, a tym samym pogorszenia efektywnoci. Przy wysokiej
produkcji i penym wykorzystaniu mocy wytwrczych uytkowane s mniej
nowoczesne maszyny i urzdzenia, ktrych sprawne funkcjonowanie wymaga relatywnie wikszych nakadw pracy ywej. Wyduaj si przestoje maszyn czy spada zmianowo, co take hamuje wzrost wydajnoci pracy. Charakterystyczny dla fazy wzrostowej wysoki popyt uatwia utrzymanie si na
rynku przedsibiorstw mniej efektywnych, a wic rwnie o niszej wydajnoci pracy.
Omawiane procesy ze szczeglnym nasileniem wystpuj w usugach. Wydajno pracy w tym sektorze podlega silnym, znaczniejszym ni w innych
dziedzinach wytwarzania, wahaniom koniunkturalnym, ktre odbijaj si na
produkcji, a w mniejszym stopniu na zatrudnieniu.
229

Koniunkturalne zmiany wydajnoci pracy zwizane s take z przesuniciami w strukturze spoycia. W czasie recesji szczeglnie silnemu obnieniu ulega popyt na trwale dobra konsumpcyjne, natomiast zapotrzebowanie na nietrwae artykuy spoycia i usugi bd nie zmniejsza si, bd spada jedynie
w niewielkim stopniu. Z kolei wydajno pracy w dziedzinach gospodarki wytwarzajcych dobra trwale jest wysza ni w pozostaych. Tak wic w wyniku
zmian w strukturze wytwarzania makroekonomiczne wskaniki wydajnoci
pracy ulegaj obnieniu w recesji, nawet jeeli efektywno wykorzystania pracy w poszczeglnych dziedzinach nie tylko nie ulega zmniejszeniu, ale nawet
ronie. Natomiast w czasie zwykowego ruchu koniunktury zmiany powinny
przebiega w kierunku przeciwnym i sprzyja dynamizowaniu wydajnoci pracy. Zatem czne dziaanie czynnikw mikro- i makroekonomicznych decyduje o pogorszeniu efektywnoci wykorzystania siy roboczej w recesji i przyspieszeniu wzrostu wydajnoci pracy w oywieniu.
Wiele kontrowersji naroso wok cyklicznego ruchu plac realnych. Na drodze teoretycznej i empirycznej dowodzone byy trzy cakowicie sprzeczne ze
sob koncepcje. Uzasadniano bowiem zgodno ruchu plac i koniunktury, rnokierunkowy bieg obydwu wielkoci, a take brak jakiegokolwiek trwaego
wzorca koniunkturalnych zmian pac.
Koncepcja zgodnoci ruchu koniunktury i pac wywodzi si midzy innymi od K. Marksa. W jego ujciu popyt na sil robocz jest wyznaczany przez
akumulacj kapitau, szczeglnie intensywn w okresie oywienia koniunktury. Prowadzi to do poprawy pozycji przetargowej pracobiorcw w stosunku
do przedsibiorcw, co powoduje wzrost plac. Decyduj o tym cztery podstawowe przyczyny. Po pierwsze, szybkiemu wzrostowi popytu nie towarzyszy
odpowiednia reakcja po stronie poday. Wzrost poday siy roboczej zachodzi w rwnomiernym tempie wyznaczonym przez wzrost liczby ludnoci oraz
jej struktur wedug wieku, a take inne charakterystyki demograficzne. Po
drugie, wymagania placowe rosn w miar agodzenia konkurencji o miejsca
pracy. Po trzecie, przedsibiorcy chtniej dokonuj ustpstw placowych, gdy
popyt, ceny i zyski s wysokie. Po czwarte, nawet przy utrzymywaniu si bezrobocia odcinkowe deficyty kwalifikowanej siy roboczej przenosz wzrost pac
na ca gospodark. Procesy te trwaj do momentu, w ktrym wzrost plac
doprowadzi do spadku zyskw, zahamowania inwestycji i bezrobocia. Powstanie rezerwowej armii pracy powoduje spadek pac oraz ponowny wzrost
zyskw i akumulacji.
Wedug J. M. Keynesa cykliczny ruch plac podlega dziaaniu dwch przeciwstawnych sil. Z jednej strony, przy zaoeniu staego zasobu kapitau i doskonalej konkurencji, w okresie oywienia maleje kracowa produkcyjno pracy. Przy neoklasycznym zaoeniu, e wynagrodzenie czynnika produkcji powinno
by rwne produkcyjnoci kracowej wzrost plac ulega zahamowaniu. Z drugiej strony pace mog rosn w wyniku wzrostu stopnia wykorzystania pracy.
230

W kocowym efekcie zmiany pac mog by zgodne lub niezgodne z ruchem

koniunktury.
Niezalenie od tych kontrowersji zaczyna dominowa opinia o niezalenoci pac od ruchu koniunktury, a nawet ich przeciwcyklicznych zmianach. Czciowo jest to przypisywane dziaaniu efektw statystycznych. Przede wszystkim place pracownikw, ktrych zatrudnienie jest silnie zmienne koniunkturalnie
s o okoo jedn pit nisze ni pracownikw o stabilnym zatrudnieniu. Powoduje to antycykliczne obcienie agregatowego wskanika pac realnych. Deformacje statystyczne zwizane s take z kwalifikacjami zatrudnionych pracownikw. W okresie recesji z przemysu odchodz przede wszystkim pracownicy
o kwalifikacjach niszych od przecitnych. Oznacza to podniesienie rednich
kwalifikacji, a co za tym idzie i plac.
Jedn z merytorycznych przyczyn osabienia podatnoci pac na wahania koniunkturalne jest dziaalno zwizkw zawodowych. Pace s tym wysze im
lepsze jest zorganizowanie pracobiorcw. Przynaleno do zwizkw zawodowych decyduje nie tylko o poziomie, ale take o dynamice plac. Efektem dziaalnoci zwizkw zawodowych jest wyduenie okresw, na ktre negocjowane i zawierane s ukady zbiorowe. Porozumienia zbiorowe odzwierciedlaj
sytuacj na rynku pracy w momencie ich podpisywania, a nie obowizywania.
O wysokoci postulatw pacowych wysuwanych w trakcie negocjowania decyduj midzy innymi przewidywania cenowe. Poniewa ceny z reguy rosn, w kontraktach zbiorowych pracobiorcy d do zapewnienia sobie wzrostu plac co
najmniej w tempie dotychczasowego wzrostu kosztw utrzymania. Ruchy pac
s take skorelowane z ksztatowaniem si zyskw, jednak reaguj na ich
wzrost dopiero wwczas, gdy wrd pracownikw i dziaaczy zwizkowych utwierdzi si przekonanie o wzrocie dochodw przedsibiorcw oraz zwikszy si
poczucie wyzysku.
Wrd czynnikw okrelajcych dania pacowe wymienia si take wzgldne zuboenie, ktre ludzie odczuwaj, gdy dynamika dochodw realnych jest
nisza od oczekiwanej na podstawie dowiadczenia z przeszoci i porwnania z innymi grupami zawodowymi. Wzgldne zuboenie ma take wymiar
szerszy, przejawiajcy si w dziaaniu efektu demonstracji w skali midzynarodowej, kiedy oczekiwania placowe okrelane s nie przez biecy stan gospodarki wasnego kraju, lecz pooenie materialne ludnoci w krajach
najzamoniejszych.
rdem usztywnienia plac jest rwnie segmentacja rynku pracy. Segmentacja, ktrej skutkiem jest powstanie nie jednego, lecz kilku izolowanych
i w duym stopniu niezalenych rynkw pracy, oznacza jego niejednorodno nawet w ramach okrelonych grup zawodowych. Pene zatrudnienie na
jednym z nich idzie w parze z bezrobociem na innych. Zbiorcze wskaniki
plac kamufluj wic przeciwstawne ich ruchy w poszczeglnych segmentach
rynku.

231

Nie mona rwnie pomin naturalnych mechanizmw, ktre powoduj

zablokowanie pac na ju osignitym poziomie. Teoretycznie przedsibiorstwo w czasie recesji moe obniy wydatki na pace, zmniejszajc wynagrodzenia pracownikw dotd zatrudnionych i/lub przy jednoczesnym zwalnianiu
starych pracownikw zatrudnia nowych, oferujc im nisze pensje. Z oczywistych powodw rozwizanie takie nie wchodzi w rachub. Firma nie moe po
prostu powiedzie swoim dugoletnim pracownikom, aby nie przychodzili do
pracy i nie pobierali pacy, a jednoczenie rekrutowa nowych. Takie zawiedzenie zaufania miaoby znaczny, niekorzystny wpyw na pniejsze wskaniki porzucania pracy ustabilizowanych robotnikw i na stopy akceptacji nowo
przyjmowanych.
Na ruch pac wpyna niewtpliwie polityka interwencyjna pastwa i to nie
tylko w sferze bezporedniej regulacji rynku pracy. Przekonanie zarwno przedsibiorcw, jak i robotnikw o podjciu przez pastwo dziaa stabilizacyjnych, zmierzajcych do zagodzenia recesji, modyfikuje zachowania dotyczce
zatrudnienia i postulatw pacowych. W czasie krtkotrwaych i pytkich recesji, charakterystycznych dla wikszoci okresu powojennego, nie bardzo mogy ujawni si w peni mechanizmy cyklicznego ruchu plac. Osabienie reakcji plac na spadki produkcji w okresach agodnych zaama zarysowao si
zreszt ju w okresie midzywojennym, a po II wojnie wiatowej proces ten
obj rwnie gbsze spadki. O zachowaniu si pac decyduj rwnie wydatki socjalne rzdu, przede wszystkim zasiki dla bezrobotnych, rekompensujce spadek dochodu w wyniku utraty pracy. Jeeli oferta pacowa przedsibiorstwa ma by dostatecznie atrakcyjna musi znaczco przewysza wiadczenia
socjalne.
Przeprowadzona analiza stwarza podstawy do charakterystyki koniunkturalnych zmian jednostkowych kosztw pacowych. W okresie wychodzenia
z recesji szybki wzrost wydajnoci pracy przy stosunkowo stabilnych placach
sprawia, e koszty pacowe nie rosn lub nawet spadaj. W trakcie fazy wzrostowej osabieniu ulega tempo wzrostu wydajnoci pracy, a nasila si wzrost
plac, co prowadzi do wzrostu kosztw pacowych. W czasie znikowego ruchu
koniunktury pace nadal rosn, co bez odpowiedniego wzrostu wydajnoci przyczynia si do zwikszenia kosztw. Proces ten ulega zahamowaniu dopiero
pod koniec recesji.

3. Rynek kredytowy i obieg pieniny

Z ruchem koniunktury powizane s wskaniki rynku pieninego, takie
jak zacigane kredyty, szybko obiegu pienidza, czy wysoko stopy procentowej. Generalnie wskaniki rynku pieninego wykazuj najmniejsz regularno zmiin koniunkturalnych.
232

Stopy procentowe s istotnym miernikiem sytuacji koniunkturalnej, poniewa wraz z innymi czynnikami wyznaczaj one przebieg akumulacji kapitau.
Wydatki zwizane z uytkowaniem kapitau poyczkowego w postaci patnoci odsetek i dywidend s na rwni z innymi skadnikami kosztw, a ich wzrost
ogranicza dochody przedsibiorcw, osabiajc aktywno inwestycyjn. Gdy
tylko pojawi si deficyt kapitau poyczkowego, ronie stopa procentowa, spada dochd przedsibiorcw i inwestycje. Zaamanie produkcji osabia napicia na rynku kapitau poyczkowego i stwarza przesanki do obnienia wysokoci stopy procentowej i powrotu dobrej koniunktury. Jak ju wczeniej
wskazywano od wysokoci stopy procentowej zale take inne skadniki popytu, jak zapotrzebowanie na trwae dobra konsumpcyjne, przyrost zapasw
czy budownictwo mieszkaniowe.
Wysoko stopy procentowej jest wyznaczona przez relacj popytu i poday na rynku kapitaowym. Zapotrzebowanie na kredyt jest zgaszane przez
przedsibiorstwa, pastwo i ludno. Dynamika popytu na kapita poyczkowy ze strony przedsibiorstw podlega modyfikacji w wyniku powiza midzy
rynkiem kapitaowym i obiegiem pieninym, poniewa popyt na kredyt jest
zwizany nie tylko z potrzebami akumulacji, ale take zapotrzebowaniem na
pienidz jako rodek cyrkulacji i rodek patniczy. Zmiany pierwszego skadnika s proporcjonalne do poziomu aktywnoci gospodarczej, natomiast w drugim przypadku sytuacja jest bardziej zoona.
Zapotrzebowanie na pienidz jako rodek cyrkulacji i rodek patniczy jest
zaleny od liczby zawieranych transakcji i szybkoci obiegu. Poniewa w zaamaniu maleje szybko obiegu pienidza ronie zapotrzebowanie na kredyt
w celu zaspokojenia potrzeb cyrkulacji. W konsekwencji w zaamaniu maleje
zapotrzebowanie na kredyt na cele inwestycyjne, a wzrasta dla potrzeb regulowania zobowiza. W kocowym efekcie kredyty suce zaspokojeniu potrzeb obrotu rosn z reguy systematycznie w okresie oywienia, osigajc
maksimum w pocztkach zaamania i spadaj znacznie w dalszych czciach
znikowego ruchu koniunktury. Identycznie przebiegaj rwnie cakowite zmiany popytu na kapita poyczkowy. Charakterystyczne jest, e cakowity popyt
na kredyt ze strony przedsibiorstw ronie po przekroczeniu grnego punktu
zwrotnego, a spadek utrzymuje si czsto jeszcze w nastpujcej pniej fazie
oywienia. Rwnolegle z wielkoci zmienia si take struktura poyczek.
W okresach pomylnej koniunktury szczeglnie szybko wzrasta zaduenie krtkoterminowe, podczas gdy w okresie zaamania maleje ono szybko na rzecz
zaduenia dugookresowego.
Zapotrzebowanie na kredyt oprcz przedsibiorstw zgaszaj take pastwo i ludno. Poyczki rzdowe, nie wykazuje wyranego wzorca zmian cyklicznych. Kredyty zacigane przez ludno w relacji do PKB s z reguy najwysze w poowie fazy wzrostowej i najnisze w zaamaniu. Poniewa jednak
popyt ze strony przedsibiorstw jest najwikszy, a oprcz tego charakteryzuje
233

si wyranym wzorcem cyklicznym, decyduje o koniunkturalnych zmianach

zapotrzebowania na kredyt.
Poda kapitau poyczkowego w czci zaley od wysokoci stopy procentowej, ktra wpywa na szybko obiegu pienidza. Wzrost szybkoci obiegu
pienidza pozwala na zaspokojenie potrzeb obiegu przy mniejszej jego iloci
i skierowanie w ten sposb rodkw na rynek kapitau poyczkowego. Z kolei wysoka stopa procentowa skania podmioty gospodarcze do ograniczenia
zasobw pienidza gotwkowego i lokowania rodkw w aktywa przynoszce
procenty, co przy danej iloci zawieranych transakcji oznacza zwikszenie
szybkoci obiegu pienidza.
Na rynek kredytowy trafiaj przede wszystkim kapitay zbyt mae dla uruchomienia wasnej przedsibiorczoci. Waciciele takich kapitaw zawsze
kieruj je na rynek poyczkowy, niezalenie od wysokoci stopy procentowej, poniewa z reguy nie maj dla nich alternatywnego zastosowania. Przedsibiorcy kieruj na rynek kredytowy rwnie te rodki, ktre tylko czasowo
nie znajduj innego zastosowania. Poniewa za stopa zysku jest trwale wysza od stopy procentowej, to wahania tej ostatniej nie wywieraj szczeglnie
istotnego wpywu na poda kapitau poyczkowego z tego rda, ktra zaley przede wszystkim od klimatu inwestycyjnego i sytuacji finansowej przedsibiorstw.
W czasie oywienia, kiedy ronie stopa zysku przedsibiorstwa z reguy minimalizuj aktywa finansowe, aby zwikszy nakady na kapita trway. W czasie zaamania maleje wprawdzie atrakcyjno inwestycji w kapitale trwaym jednak niekorzystna sytuacja przedsibiorstw nie pozwala na zwikszenie aktyww
finansowych. Ponadto atwiej jest zredukowa inwestycje portfelowe ni nakady w kapitale trwaym. Inwestycje finansowe rosn znaczco jedynie w okresie przejciowym midzy faz zaamania i wzrostow, kiedy zyski ju rosn,
a niski stopie wykorzystania aparatu produkcyjnego nie sprzyja jeszcze podejmowaniu inwestycji w kapitale trwaym.
Zasoby kredytowe spoeczestwa uzupeniane s oszczdnociami pracobiorcw. Pewna ich cz, jak np. wkady na fundusze ubezpieczeniowe i emerytalne, nie zaley od czynnikw koniunkturalnych, w tym stopy procentowej.
Za druga cz - zakupy papierw wartociowych i depozyty bankowe - bdzie zaleaa od stopy procentowej. Oszczdnoci te reaguj oczywicie na
wysoko stopy procentowej, ale skala manewru jest ograniczona wysokoci
niezbdnych wydatkw konsumpcyjnych. W rzeczywistoci oszczdnoci ludnoci kierowane na rynek kapitaowy s najwysze w poowie oywienia, kiedy stopa procentowa znajduje si na umiarkowanym poziomie. Zwizane jest
to ze zmniejszeniem w tym samym czasie wielkoci zaciganych kredytw
konsumpcyjnych i rosnca cz dochodw zostaje przeznaczona na zrekompensowanie tego spadku. W rezultacie zmiany poday kapitau poyczkowego w efekcie wzrostu stopy procentowej dokonuj si w ograniczonym zakre234

si i poda kapitau poyczkowego ze strony ludnoci zmienia si w przyblieniu tak samo jako popyt.
Z tego co dotychczas powiedziano wynika, e zapotrzebowanie na kredyt ze
strony przedsibiorstw ronie w czasie zaamania, przy stosunkowo niskiej poday. Pod koniec zaamania popyt jest relatywnie niski, a poda stosunkowo
szybko ronie. Zatem znaczne wahania zapotrzebowania na kredyt nie s neutralizowane przez odpowiadajce im zmiany poday. Rwnowaga jest czciowo
osigana w wyniku zmian struktury popytu na rynku kredytowym w przebiegu
cyklu. W okresie oywienia przedsibiorstwa wypieraj innych kredytobiorcw,
aby nastpnie szybko wycofa si z rynku kredytowego.
Okresowe wahania popytu na kapita poyczkowy ze strony przedsibiorstw
prywatnych okrelaj sytuacj na tym rynku i wyznaczaj dynamik stp procentowych, ktre rosn w czasie oywienia, osigajc maksimum tu po zaamaniu, a minimum w otoczeniu dolnego punktu zwrotnego. Zmiany stp procentowych wykazuj opnienie w punktach zwrotnych, co mona przypisa
faktowi, i poyczki udzielane s na okresy minimum dziewidziesiciu dni,
a w wielu przypadkach nawet na rok. Ponadto kontrahenci modyfikuj zasady
kredytowania dopiero wwczas, gdy ma to wyrane uzasadnienie w warunkach
po stronie popytu i poday. Odnosi si to do nominalnych i realnych stp procentowych. Amplituda waha stp procentowych obligacji korporacji jest wiksza ni kredytw konsumpcyjnych, a oprocentowanie obligacji w punktach zwrotnych wyprzedza zmiany innych stp procentowych. Wahaniom koniunkturalnym
podlegaj take proporcje midzy rnymi rodzajami stp procentowych.
Spord wskanikw rynku finansowego przedmiotem ewidencji jest agregat pieniny Ml. Ten podstawowy agregat jest czsto uzupeniany o tzw. quasi-pienidz, czyli wkady terminowe w bankach handlowych. Poda pienidza
zaley od mnonika kreacji oraz przyrostu rnych aktyww banku centralnego. Tymi aktywami s tzw. aktywa zagraniczne, na ktre skadaj si zoto
oraz dewizy, obligacje skarbu pastwa, ktrych udzia odzwierciedla proces
zaduania si pastwa w banku centralnym i wreszcie redyskontowane weksle handlowe oraz kredyty dla bankw handlowych. Mnonik kreacji pienidza obliczany dla krtkiego okresu jako relacja przyrostw rezerw banknotw
i depozytw wykazuje bardzo silne wahania koniunkturalne.
Zamy, e w punkcie wyjcia popyt na pienidz przewysza poda. Sytuacja taka powstaje, gdy oywieniu towarzyszy stosunkowo niewielki wzrost wydatkw pastwa przy umiarkowanym tylko deficycie budetowym. Reakcj
rynku na tak sytuacj jest podwyszenie wysokoci stopy procentowej od wkadw terminowych. Wywouje to spadek zapotrzebowania na kredyt i zahamowania odpywu rodkw z rachunkw terminowych. Rynek dy wic do nowej rwnowagi na drodze zahamowania ekspansji w wyniku ograniczenia popytu
pieninego. Reakcja pastwa na dziaanie si rynkowych moe by neutralna, zgodna lub przeciwstawna w stosunku do ich wpywu.

235

Nadwyka poday pienidza w stosunku do popytu pojawia si przede wszystkim w czasie zaamania i pocztkach oywienia, kiedy popyt na kredyt jest
stosunkowo niski. Regu jest take wwczas deficyt budetowy. Ulokowanie
w takiej sytuacji obligacji pastwowych na rynku kredytowym nie przedstawia
specjalnych trudnoci.
Przedstawiona charakterystyka zmian podstawowych wielkoci ekonomicznych
w przebiegu cyklu koniunkturalnego nie jest oczywicie pena, a przede wszystkim nie wyczerpuje wszystkich istniejcych, midzy nimi wielopaszczyznowych
powiza, daje jednak przybliony obraz typowego ich zachowania si.

236

Rozdzia X

Metody analizy
i prognozy koniunktury

Analiza i prognoza koniunktury s dwoma nierozerwalnie poczonymi

etapami prac badawczych nad stanem gospodarki, bowiem podstaw przewi-

dywania jest ocena przeszoci, a celem badania zaszoci jest z reguy identyfikacja mechanizmw, ktre determinuj przyszy bieg zdarze. Analizy maj z definicji charakter retrospektywny i su przede wszystkim okreleniu
fazy cyklu, w ktrej znajduje si gospodarka oraz identyfikacji decydujcych
o tym czynnikw. W prognozie chodzi natomiast o ocen kierunku ewolucji
gospodarki w nieodlegej przyszoci. Jednak podstaw przewidywania jest zawsze opinia o stanie istniejcym.

Horyzont prognoz koniunktury nie przekracza z reguy roku, z podziaem

na podokresy kwartalne lub proczne. Prognozy koniunktury maj najcz-

ciej charakter kroczcy, tzn. prognoza proczna po upywie kwartau i do-

pywie nowych informacji jest przeduana o nastpne trzy miesice. Chodzi

w nich przede wszystkim o znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy w najbliszym czasie prawdopodobne jest wystpienie punktu zwrotnego oraz jak bd ksztatoway si podstawowe wielkoci makroekonomiczne, takie jak PKB,
inwestycje, konsumpcja, stopa bezrobocia itd.
Tak okrelone cele osiga si przy wykorzystaniu piciu podstawowych metod:
- barometrw koniunktury,
- testw koniunktury,
- metod ekonometrycznych,
- metod bilansowych,
- metod eksperckich.

Tylko dwie pierwsze z wymienionych zostay opracowane i wykorzystywane

s w zasadzie wycznie do analizy i prognozy koniunktury. Dlatego te one

wanie zostan omwione najobszerniej, pozostae natomiast uwzgldniono

w stopniu, w jakim wymaga tego specyfika zastosowania do analizy i prognozy koniunktury. Cech wsplna dwch pierwszych metod jest take to, e spo-

rzdzane z ich uyciem prognozy maj charakter jakociowy, co oznacza, e

wskazuj kierunek zmian, ale niekoniecznie natenie.

237

1. Barometry koniunktury
Barometry koniunktury s to odpowiednio dobrane zestawy wskanikw statystycznych wraliwych na zmiany koniunktury oraz skonstruowane na ich
podstawie indeksy zbiorcze. Pierwszy, odpowiadajcy tej definicji, barometr powsta w Harvardzie w Stanach Zjednoczonych w 1919 r. i obejmowa trzy, dobrane na podstawie obserwacji empirycznych, wskaniki:
- wskanik spekulacji, ktrym by przecitny kurs akcji na giedzie w Nowym
Jorku,
- wskanik rynku towarowego, wyznaczany na podstawie hurtowych cen towarw,
- wskanik rynku pieninego, obliczany na podstawie kursu papierw wartociowych o staym oprocentowaniu.
Midzy wymienionymi wskanikami zaobserwowano powtarzalne zalenoci.
Zarwno spadki, jak i wzrosty wskanika spekulacji wyprzedzay zmiany wskanika rynku towarowego. Natomiast maksymalne wartoci wskanika rynku pieninego przypaday na okres minimalnych wartoci wskanika spekulacji.
Trudno jednoznacznie oceni ten pierwszy barometr. W latach 1921-1924
rozwj gospodarki amerykaskiej przebiega w przyblieniu zgodnie z przewidywaniami. Jednak pniej zaczy si zaznacza coraz wiksze rozbienoci
midzy oczekiwanym i rzeczywistym przebiegiem zdarze. Szczeglnie dramatyczny by 1929 r., kiedy wbrew optymistycznym harvardzkim prognozom rozpocz si najgbszy kryzys gospodarczy w Stanach Zjednoczonych, a pniej
rwnie w innych krajach. Niepowodzenie to byo usprawiedliwione, jako e
w tym czasie zawiody rwnie prognozy ogromnej wikszoci amerykaskich
ekonomistw, ktrzy na podstawie innych wskanikw przewidywali dalszy
pomylny rozwj koniunktury.
Metoda barometrw, przy zachowaniu swej istoty, podlegaa wielu modyfikacjom i udoskonaleniom, przy czym orodkiem przodujcym byy Stany
Zjednoczone, Dlatego ich dowiadczenia zostan najobszerniej omwione.
Wanym etapem w doskonaleniu barometrw bya propozycja W. C. Mitchella i A. Burnsa z 1938 r., ktrzy odpowiadajc na pytanie wczesnego sekretarza skarbu USA o przypuszczalny termin zakoczenia recesji, zaproponowali rozbudowany zestaw wskanikw rwnoczesnych, wyprzedzajcych
i opnionych. Kolejne zmiany i udoskonalenia zestaww indeksw miay miejsce w latach 1950, 1961, 1967, 1975, 1983 i 1989. Budowa barometrw jest
procesem cigym i wynika nie tylko z doskonalenia metod statystycznych.
Jednym z powodw jest zmiana znaczenia ekonomicznego poszczeglnych
wielkoci. Na przykad ewolucji struktury przewozw prowadzi do zastpienia wielkoci przewozw kolejowych miernikiem pracy transportu samochodowego. Ponadto w wyniku zmian ustawodawstwa inaczej definiuje si poszczeglne kategorie ekonomiczne.
238

Punktem wyjcia budowy barometrw jest identyfikacja cyklu odniesienia,

ktra sprowadza si do wyznaczenia, na podstawie wybranego miernika aktywnoci gospodarczej, PKB lub produkcji przemysowej, za pomoc jednej
z opisanych uprzednio metod, punktw zwrotnych i faz cyklu. Nastpnie do
tak zdefiniowanego cyklu odniesienia przyrwnywane jest zachowanie si innych wielkoci. Przedmiotem porwnywania jest przede wszystkim usytuowanie punktw zwrotnych. Wyodrbnia si trzy podstawowe przypadki:
1. Punkty zwrotne badanej wielkoci wyprzedzaj punkty zwrotne cyklu odniesienia. Oznacza to, e zarwno wzrost, jak i spadek wskanika dokonuje si wczeniej ni cyklu odniesienia. Na wykresie odpowiada to przesuniciu krzywej w lewo. Zachowujca si w ten sposb wielko nosi nazw
wyprzedzajcej (rys. 43).
2. Punkty zwrotne badanej wielkoci nakadaj si z punktami zwrotnymi cyklu odniesienia. Wskanik taki jest zaliczany do kategorii rwnoczesnych.
3. Punkty zwrotne badanej wielkoci wystpuj z opnieniem (s przesunite
w prawo) w stosunku do cyklu odniesienia. Wskaniki takie okrela si jako
opnione.
Rysunek 43
Hipotetyczny przebieg zmian wskanikw wyprzedzajcych (a),
rwnoczesnych (b) i opnionych (c)

rdo: Opracowanie wasne

W wyniku porwna kada badana wielko ekonomiczna zostaje zaliczona do wyprzedzajcych, rwnoczesnych lub opnionych (rys. 43). Nastpnie
dla kadej z trzech wymienionych grup obliczany jest, zgodnie z opisan wczeniej procedur, wskanik dyfuzji lub indeks zbiorczy o znormalizowanej amplitudzie, przy czym badane wielkoci poddawane s uprzednio selekcji. W wyniku jej przeprowadzenia Amerykaskie Biuro Analiz Ekonomicznych (National
Bureau of Economic Research) z okoo 100 szeregw czasowych przypisanych
239

do jednej z wymienionych grup tylko 22 wprowadzio do ostatecznej formuy

barometrw.
Kryteria selekcji s wprawdzie zmienne w czasie i przestrzeni, to jednak
nastpujce uznawane s za podstawowe i najczciej stosowane:
- dostateczna dugo i jednorodno szeregu danych statystycznych,
- szeroki zakres przedmiotowy i istotna rola w mechanizmie zmian koniunktury,
- statystyczna adekwatno, czyli reprezentatywno przyjtych szeregw dla
badanych procesw ekonomicznych,
- stabilne sekwencje punktw zwrotnych,
- regularny przebieg zmian, maa skala i regularno waha sezonowych oraz
niewielka czsto i nasilenie zmian nieregularnych,
- czytelno waha koniunkturalnych,
- zgodno zmiennoci badanego szeregu z przebiegiem procesw cyklicznych w przeszoci,
- nieznaczne opnienie danych statystycznych,
- dostateczna czstotliwo notowa,
- niewielka podatno na rewizj danych.
Niektre przynajmniej z wymienionych zalece wymagaj komentarza. Dostateczna dugo szeregu czasowego oznacza, e obserwacje powinny obejmowa przynajmniej kilka cykli. Tylko bowiem wwczas mona stwierdzi regularno zachowania si badanej wielkoci w punktach zwrotnych. W praktyce
oznacza to, e badany szereg czasowy powinien obejmowa okoo 50 lat, co
wynika z faktu, e cykl trwa rednio okoo 5 lat, a minimalna liczba obserwacji 10. Ten oczywisty postulat bywa trudny do spenienia, bowiem nawet w krajach najwyej rozwinitych niewiele zjawisk ekonomicznych ewidencjonowanych jest tak dugo.
W dugim okresie z rzadka zagwarantowana jest pena porwnywalno
danych. Nawet w przypadku tak samo okrelonych szeregw zmienia si zakres czy sposb zbierania informacji. Trzeba rwnie zwrci uwag na nierozwizywaln sprzeczno. Uzasadniono bowiem wczeniej konieczno poddawania barometrw okresowej rewizji. Koliduje to wyranie z zaleceniem
wykorzystywania dugich szeregw obserwacji.
Drugi postulat sprowadza si do uwzgldnienia przede wszystkim wielkoci odgrywajcych wan rol w mechanizmie zmian koniunkturalnych. Spenienie tej sugestii wymagaoby odwoania si do teorii. Jedynie bowiem na tej
podstawie daje si okreli co jest wane dla mechanizmu zmian poziomu aktywnoci gospodarczej i jakiego zachowania si poszczeglnych wielkoci naley oczekiwa. Tak oczywista sugestia nie zawsze jednak jest wykonalna. Po
pierwsze, jak ju wskazywano, nie dopracowano si dotd jednej, w miar powszechnie akceptowanej, teorii cyklu koniunkturalnego. Z mnogoci teorii,
poza oglnymi zaleceniami, trudno wycign wnioski na temat wielkoci kluczowych. Po drugie, teori nie zawsze atwo jest przeoy na jzyk danych
240

statystycznych. Nasuwa si chociaby pytanie, jak wyrazi dziaalno innowacyjn przedsibiorstw. Mona w tym celu wykorzysta liczb udzielanych patentw, nakady na prace badawczo-rozwojowe czy liczb wdroonych innowacji.
Przedstawione trudnoci sprawiaj, e w doborze wskanikw barometru
w tym samym mniej wicej stopniu wykorzystuje si postulaty teoretyczne, co
intuicj badawcz i dowiadczenie empiryczne. Wanie owe wtle podstawy
teoretyczne s jednym z podstawowych zarzutw, ktre wysuwane s pod adresem barometrw. Oderwanie od teorii byo grzechem pierworodnym, ktry
obcia ju barometr harwardzki, ktrego autorzy w sposb wrcz programowy deklarowali empiryczny charakter metody.
Jednak staranniejszy ogld barometru harwardzkiego wskazuje, e wykracza on poza czyst empiri, a midzy poszczeglnymi wielkociami mona doszukiwa si zalenoci przyczynowo-skutkowych. Wskanik kursw akcji odzwierciedla bowiem oczekiwan, przysz rentowno inwestycji. Optymistyczne
przewidywania zwikszaj popyt na towary, co skutkuje wzrostem ich cen. W wyniku ronie popyt na pienidz i stopa procentowa, co przejawia si w spadku
kursu papierw wartociowych o staym oprocentowaniu.
W tym kontekcie naley nawiza do aktualnego w badaniach koniunktury pytania o neutralno teoretyczn analiz empirycznych. Z jednej strony
proponowano gromadzenie wielu faktw na temat przebiegu krtkookresowych procesw dynamicznych. Miao to by podstaw do wyprowadzenia uoglnie teoretycznych. Jednak taki postulat poznawczy jest nierealistyczny. Ewidencjonowanie wszystkich zdarze jest niewykonalne, dlatego te badacz zawsze
selekcjonuje je, zgodnie z wyartykuowan lub nie w peni uwiadamian teori. Nasuwa si analogia z fotografowaniem. Wbrew pozorom zdjcie nigdy
nie jest wiern kopi rzeczywistoci, bowiem sposb kadrowania, dobr kta
i gbi ostroci oddaje indywidualizm fotografa. Podobnie nigdy nie mona
mwi o penej neutralnoci teoretycznej bada empirycznych.
Nie bagatelizujc adnej z omwionych dotd kwestii zasadnicze znaczenie
maj stabilne sekwencje punktw zwrotnych. Oznacza to regularno zachowania si badanego wskanika w relacji do cyklu odniesienia. O ocenie tej regularnoci decyduje:
- stabilno kierunku przesunicia punktw zwrotnych w stosunku do cyklu
odniesienia. Na tej podstawie oczekuje si, e badana wielko konsekwentnie w dolnych i grnych punktach zwrotnych wykazuje wyprzedzenie,
opnienie lub rwnoczesno zmian;
- stal wielko przesuni (wyprzedze lub opnie).
Celowo obydwu tych zalece w wietle logiki budowy barometrw nie powinna wywoywa wtpliwoci. Ich spenienie prowadzi do wyeliminowania
wszystkich wielkoci, ktre raz reaguj z opnieniem, w innym za przypadku z wyprzedzeniem oraz takich, ktrych przesunicie jest zawarte w zbyt sze241

rokim przedziale czasowym. Poniewa procesy ekonomiczne charakteryzuj

si powtarzalnoci, ale sporadycznie tylko pen regularnoci, stabilne sekwencje punktw zwrotnych s raczej wyjtkiem ni regu.
Wymg maej skali i regularnoci waha sezonowych wynika z faktu, e
w analizie koniunktury wahania sezonowe s zakceniem. Std niezbdne
jest ich wyeliminowanie. Eliminacja waha sezonowych jest atwiejsza przy
niewielkim ich nasileniu i znacznej regularnoci. czy si z tym bezporednio postulat maej czstoci i niewielkiego nasilenia zmian nieregularnych. Poniewa trudno jest oszacowa i tym samym wyeliminowa wpyw zakce nieregularnych, std z reguy unika si wprowadzania do barometrw wielkoci
podlegajcych ich silnemu oddziaywaniu. Dotyczy to midzy innymi szeregw
danych zwizanych z produkcj i przetwrstwem artykuw rolnych.
Zmiany zachodzce w badanych szeregach czasowych powinny by na tyle
czytelne, aeby stosunkowo atwe byo oznaczenie punktw zwrotnych i co za
tym idzie faz cyklu. Zadanie to nie zawsze jest proste, ze wzgldu na omawiane wczeniej zaamania inicjujce czy podwjne recesje. Im mniej tego typu
zdarze, tym wiksza przydatno szeregw statystycznych dla budowy barometrw.
Istotne dla oceny walorw wskanika jest jego zachowanie si w przeszoci. Zwraca si uwag, w odniesieniu do wskanikw wyprzedzajcych, aby nie
generoway one faszywych sygnaw. Faszywym sygnaem jest sytuacja, w ktrej po zwrocie wskanikw wyprzedzajcych nie nastpuje zwrot wskanikw
rwnoczesnych. Rwnie negatywnie naley oceni przypadek, gdy zmiana koniunktury nie jest poprzedzona zwrotem wskanikw wyprzedzajcych.
Niewielkie opnienie danych statystycznych jest istotne ze wzgldu na
krtkookresowy charakter prognoz koniunktury. Jest to szczeglnie wane
w przypadku wskanikw wyprzedzajcych. Jeeli wyprzedzenie wynosi np.
pl roku i z takim wanie opnieniem dostpne s dane statystyczne to
przydatno prognostyczna barometru staje si wtpliwa.
W analizie koniunktury najczciej wykorzystywane s dane w przedziaach miesicznych, a w najgorszym przypadku kwartalnych. Mniejsza czstotliwo notowa nie pozwala na identyfikacj przebiegu procesu koniunkturalnego.
W wikszoci krajw dane statystyczne publikowane s w okrelonej sekwencji czasowej. Najwczeniej dostpne s dane wstpne, ktre nastpnie
poddawane s weryfikacji i publikowane jako wielkoci zrewidowane. Sporadycznie i ze znacznym opnieniem udostpniane s dane okrelane jako ostateczne. W analizie koniunktury najczciej wykorzystywane s dane wstpne,
istotne jest wic, aby dane skorygowane nie wprowadzay zbyt daleko idcych
modyfikacji.
Poszczeglne wskaniki w rnym stopniu speniaj przedstawione kryteria,
std powstaje potrzeba w miar obiektywnej oceny. Stosuje si w tym celu
242

system wag przypisywanych poszczeglnym kryteriom oraz sporzdza na tej

podstawie ranking poszczeglnych wielkoci. W rezultacie wytypowane zostaj wielkoci wchodzce w skad barometru w podziale na wyprzedzajce, rwnoczesne i opnione. Zarwno cakowita liczba wskanikw, jak i liczebno
poszczeglnych grup z reguy nie jest zbyt dua. Dla Stanw Zjednoczonych
przedstawiono je w tabl. 32.
Tablica 32
Skadniki barometrw koniunktury

Wskaniki wyprzedzajce
1. rednia tygodniowa
liczba przepracowanych
godzin w przemyle
przetwrczym
2. Tygodniowa liczba
nowych zgtosze
o wypat zasikw dla
bezrobotnych
3. Nowe zamwienia w
przemyle przetwrczym
- przemys dbr
konsumpcyjnych i artykuw zaopatrzeniowych
4. Kursy akcji

Wskaniki rwnoczesne
1. Zatrudnienie poza
rolnictwem

Wskaniki opnione
1. Koszty pacowe
w przemyle
przetwrczym

2. Indeks produkcji
przemysowej

2. Stosunek zapasw
w przemyle i handlu
do obrotw

3. Dochody ludnoci
pomniejszone
o transfery

3. Przecitne trwanie
bezrobocia

4. Obroty w przemyle
i handlu

4. Stosunek kredytw
konsumpcyjnych do
dochodw indywidualnych ludnoci
5. Saldo kredytw
w przemyle i handlu
6. Przecitne podstawowe
oprocentowanie kredytw bankowych
7. Wskanik cen usiug
konsumpcyj nych

5. Kontrakty i zamwienia
na maszyny i urzdzenia
6. Liczba zezwole na
budownictwo
mieszkaniowe
7. Opnienie dostaw

8. Wskanik oczekiwa
konsumentw
9. Portfel zamwie w
przemyle przetwrczym
10. Ceny surowcw
podatnych na wahania
koniunktury
11. Poda pienidza
(agregat M2)
w wyraeniu realnym
Zrdto: D. B. Dyen, Business Fluctuations and Forecasling, Deaborn Financial Publishing Inc.,
s.361.

243

W wikszoci mona uzasadni przyczyny wiodcego charakteru indeksw

wyprzedzajcych. W przypadku wskanika 3, 5 i 6 wynika to z faktu, e produkcj poprzedzaj zamwienia. Zdolno przedsibiorstw do zaspokajania popytu jest innym zwiastunem wskazujcym na przyszy ruch produkcji (7). Z kolei wyprzedzenie wskanika l, 2 oraz 10 oznacza, e zapotrzebowanie na czynniki
produkcji jest wczeniejsze ni jej zmiany. Wzrost popytu na prac przejawia
si we wzrocie przecitnego tygodniowego czasu pracy (co dotyczy pracownikw ju zatrudnionych) oraz zmniejszeniu napyww do bezrobocia. Ceny
surowcw s pochodn wzrostu popytu.
Spadek kursw akcji pod koniec okresu oywienia wynika przynajmniej
z trzech powodw. Wzrost cen czynnikw produkcji zmniejsza zyski i prowadzi do spadku kursw. Po drugie, prawdopodobne pod koniec oywienia poczenie restrykcyjnej polityki pieninej i wysokiego popytu na pienidz prowadzi do wzrostu stp procentowych. Skania to inwestorw do zastpowania
akcji aktywami o staym oprocentowaniu. Po trzecie, podmioty obracajce akcjami maj lepsz wiedz o gospodarce ni reszta spoeczestwa, std w swoich decyzjach antycypuj przysze tendencje.
Wanym skadnikiem popytu spoecznego jest konsumpcja indywidualna.
Dlatego te oczekiwania konsumentw oddzialywuj na ruch koniunktury.
Wpywa na to rwnie poda pienidza, ktrej spadek przyczynia si do wzrostu stp procentowych, hamujc tym samym popyt konsumpcyjny zwaszcza
na dobra trwale i budownictwo mieszkaniowe.
Wbrew pozorom wykorzystanie wskanikw wyprzedzajcych do prognozowania nie jest bynajmniej proste. Spraw zasadnicz jest odrnienie efektywnego i teoretycznego wyprzedzenia oraz zamienno dugoci efektywnego opnienia i liczby faszywych sygnaw. Przed wyjanieniem pierwszej kwestii naley
zacz od obserwacji, e zawodne jest operowanie przecitn wielkoci przesunicia, bowiem wielkoci indywidualne bardzo czsto odbiegaj od redniej.
Ponadto, w konsekwencji rnego czasu trwania faz, inne s przesunicia w grnym i dolnym punkcie zwrotnym.
Z przyczyn obiektywnych efektywne wyprzedzenie jest znacznie krtsze od
teoretycznego. Przyjmijmy, e obliczone na podstawie dowiadcze przeszych
wynosi ono 10 miesicy, a spadek indeksu wiodcego rozpoczyna si w styczniu. Wstpne dane na ten temat staj si dostpne w lutym. Dane zrewidowane, ktre potwierdzaj lub neguj zaobserwowany pocztkowo kierunek
zmian s osigalne w marcu. Oznacza to, e efektywne wyprzedzenie skraca
si z 10 do 7 miesicy. Jednak nieostronoci byoby wyciganie zbyt daleko
idcych wnioskw na podstawie jednomiesicznego incydentu. Dlatego wypowied na temat nadchodzcego oywienia lub recesji musi by poprzedzona
dusz obserwacj badanego wskanika. Im duszy ten okres tym wiksze
prawdopodobiestwo prawidowej oceny zmian w gospodarce. Jednak cen
zwikszenia trafnoci prognoz jest skrcenie okresu efektywnego wyprzedza-

244

ni. Poszukiwanie optymalnego rozwizania doprowadzio do wniosku, e ryzyko bdnego przewidywania punktw zwrotnych ulega minimalizacji, gdy jako sygna recesji traktowany jest spadek wskanika wyprzedzajcego w cigu
czterech kolejnych z siedmiu miesicy, za oywienie niesie jego wzrost w cigu dwch kolejnych miesicy. Oznacza to jednak, e efektywne wyprzedzenie
znacznie skraca si w stosunku do teoretycznego.
Zastosowanie barometrw wskazuje, e s one znacznie bardziej przydatne do przewidywania grnych ni dolnych punktw zwrotnych. Ponadto rzadko zdarza si spadek koniunktury w okresie wzrostu wskanika wiodcego,
jak rwnie oywienia w czasie jego spadku.
Pod adresem barometrw skierowano wiele uwag krytycznych, co nie przeszkodzio ich coraz wikszej popularnoci. Podstawowy zarzut sprowadza si
do braku teoretycznego uzasadnienia zwizku midzy wielkociami. Poniewa
kwestia ta zostaa obszernie przedyskutowana przy okazji omawiania zasad
konstrukcji barometrw nie jest w tym miejscu uzasadnione powtarzanie przytoczonych ju argumentw. Tytuem uzupenienia mona jedynie doda, e
barometry nie upowaniaj do wycigania wnioskw na temat mechanizmw
fluktuacji aktywnoci gospodarczej.
W budowie wskanikw zbiorczych w ramach poszczeglnych ich kategorii
przypisuje si takie same wagi poszczeglnym wielkociom, tymczasem intuicja
podpowiada, e ich rola w przebiegu procesw gospodarczych nie jest bynajmniej identyczna. Jednak przeoenie tej intuicji na jzyk konkretnych liczb jest
praktycznie niewykonalne. Jeeli nawet uznamy, e dla stanu gospodarki waniejsze s inwestycje ni konsumpcja, to obiektywnie tej rnicy nie da si wyrazi.
Istotn wad barometrw koniunktury, jest to, e sygnalizuj one jedynie
kierunek zwrotu, nie pozwalaj natomiast na wnioski odnonie do amplitudy
oscylacji. Jednak zwizki midzy czasem trwania faz cyklu i intensywnoci
waha, problem tzw. asymetrii faz czy relacji midzy cechami morfologicznymi fazy wzrostowej i spadkowej, s jak dotd zbyt sabo rozpoznane, aeby
mona je byo spoytkowa przy budowie barometrw.
Ryzykowne jest, bdce podstaw budowy barometrw, wnioskowanie oparte na analogiach historycznych. Z dowiadcze przeszych nie wynika nieuchronnie, e obserwowane zalenoci utrzymaj si rwnie w przyszoci. Wystpuje tu swoista sprzeczno. Z jednej strony postuluje si wykorzystanie
w barometrach jak najduszych szeregw czasowych, z drugiej strony ich nadmierne wyduanie zwiksza grob, e obserwowane w przeszoci zalenoci
ulegn deformacji.
Zarzuca si w kocu barometrom niedostateczn reprezentatywno, poniewa wiele wskanikw wanych dla oceny stanu gospodarki nie spenia rygorystycznych wymogw formalno-statystycznych.
W ocenie metody nie mona si ograniczy wycznie do uwag krytycznych. Jej zalet jest przede wszystkim przejrzysto i atwo uytkowania, je245

eli oczywicie zostan ju przezwycione wszystkie trudnoci zwizane z ich

budow.
Duga historia budowania i stosowania barometrw koniunktury w niczym
nie zmienia faktu, e s one cigle doskonalone. Usunicie niektrych mankamentw, jak chociaby brak wag przypisywanych poszczeglnym wskanikom, z przyczyn obiektywnych, jest niemoliwe. Inne jednak niedoskonaoci
daj si, jeeli nie wyeliminowa, to przynajmniej ograniczy.
Pierwsz propozycj s odrbne zestawy wskanikw dla dolnych i grnych

punktw zwrotnych. Dotychczas konstrukcja barometrw bya oparta na zaoeniu symetrii. Oczekiwano, e wielko wyprzedzajca (opniona) w dolnym punkcie zwrotnym wykae t sam cech w punkcie grnym. Tymczasem
trudno byoby przedstawi argumenty teoretyczne uzasadniajce takie nadzieje. Wrcz przeciwnie, teorie cyklu koniunkturalnego, z wyjtkiem najbardziej
sformalizowanych, wskazuj na odmienno mechanizmu zaamania koniunktury i powrotu oywienia. Std te asymetryczne zachowanie poszczeglnych
wskanikw jest regu, a nie wyjtkiem. Rygorystyczny wymg symetrii prowadzi do utraty wielu wartociowych informacji. Dlatego potraktowanie dolnego i grnego punktu zwrotnego jako odrbnych jakociowo fenomenw
i odzwierciedlenie zachodzcych w nich zmian przy pomocy dwch rnych

zestaww wskanikw jest w peni uzasadnione formalnie i merytorycznie.

Podejmowane s rwnie prace majce na celu dobr wskanikw, czy to
wyprzedzajcych czy opnionych, dla rnych przesuni w czasie. Oznacza

to, e w miejsce jednego zestawu wskanikw, np. wyprzedzajcych otrzymu-

je si dwa ich zestawy poprzedzajce zwrot koniunktury odpowiednio np. o sze

i dziewi miesicy. Tego typu modyfikacja, zwaszcza w odniesieniu do wskanikw wyprzedzajcych, jest podana. Szansa otrzymywania sekwencji sygnaw o zbliajcym si zaamaniu (oywieniu) koniunktury ma istotne znacze-

nie dla wszystkich podmiotw gospodarujcych. Ponadto tradycyjne podejcie

eliminowao z barometrw wskaniki o wyprzedzeniu (opnieniu) odbiegajcym od redniej. Nowe podejcie pozwala natomiast na wzbogacenie zakresu wykorzystywanej informacji statystycznej.
Barometry koniunktury jako metoda analizy i prognozy powstay w okresie,
gdy wahania koniunktury byy rozwaane wycznie w kategoriach cyklu poziomw. Rozwojowi metod wyodrbniania waha koniunkturalnych nie towarzyszya ewolucja sposobu podejcia do budowy barometrw. Dlatego niezbdne
staje si ich dostosowanie do koncepcji cyklu odchyle czy te cyklu wzrostu.
Ostatnim w kocu kierunkiem prac nad doskonaleniem barometrw jest
ich ujednolicenie w skali midzynarodowej. Opracowywane s rwnie barometry dla grup krajw. Zachowanie wskanikw wyprzedzajcych na tle cyklu
odniesienia w pastwach Unii Europejskiej przedstawiono na rys. 44.
Jednak prace takie napotykaj na cztery zasadnicze przeszkody. Po pierwsze, podstaw budowy barometrw s oficjalne statystyki ilociowe. Tymcza246

sem ich zakres w poszczeglnych krajach rni si, i to niejednokrotnie dosy

zasadniczo. Po drugie, wielkoci, ktre w statystykach poszczeglnych krajw
s nawet tak samo okrelane nie s identyczne pod wzgldem zawartoci merytorycznej. Lektura publikacji statystycznych rnych kraj w wskazuj e jak istotne i powszechne jest to zjawisko. Po trzecie, nawet pena identyczno sposobu liczenia nie zmienia w niczym faktu, e odmienny moe by sens ekonomiczny
wskanikw. Nie trzeba chyba nikogo przekonywa, e inne jest znaczenie
wskanika kursw akcji w Nowym Jorku, a inne WIG-u. Po czwarte, pena
standaryzacja nie tylko nie jest moliwa, ale wrcz niepodana ze wzgldu
na odmienne mechanizmy funkcjonowania poszczeglnych gospodarek. Gospodarki rynkowe wykazuj wprawdzie wiele podobiestw, to jednak cechuj
je rwnie odrbnoci. Inna jest chociaby rola handlu zagranicznego w Stanach Zjednoczonych i w tzw. maych krajach o gospodarce otwartej. Takie
i inne odrbnoci wymagaj oczywicie uwzgldnienia w barometrach.
Rysunek 44

Wskanik wyprzedzajcy w pastwach UE

8--

-4--

-8-1991

1992

1993

1994

1995

19%

1997

1998

1999

rdo: Main Economic Indicalors, OECD. December 1999.

2. Testy koniunktury
Testy koniunktury maj prawie rwnie dug jak barometry histori. Badania t metod zostay zainicjowane w Stanach Zjednoczonych na przeomie
lat dwudziestych i trzydziestych XX w. Jednak o rozpowszechnieniu metody
mona mwi dopiero po II wojnie wiatowej. Przyczyniy si do tego przede

247

wszystkim trzy instytuty europejskie: Institut fur Wirtschaftsforschung z Monachium (od 1949 r.), Institut National de la Statistiue et des Etudes Economiues z Parya oraz Instituto Nationale per lo Studio delia Congiuntura
z Rzymu. Dodatkowym impulsem dla rozwoju testw koniunktury byo powstanie Centre for International Research on Economic Tendency Surveys
(CIRET), ktre zajmuje si koordynacj oraz pogbianiem bada nad metod testu koniunkturalnego w skali wiatowej. Prace nad ujednoliceniem testw prowadzone s rwnie w OECD i UE. Obecnie do prac tych zostay
wczone pastwa Europy rodkowej i Wschodniej.
Testy koniunktury znacznie trudniej zdefiniowa ni barometry, natomiast charakteryzuje je odwoanie si do dwch podstawowych cech. Po pierwsze, testy
s metod badania ankietowego. Po drugie, badanie to ma charakter jakociowy, a nie ilociowy. Testy koniunktury przeprowadzane s najczciej w odstpach miesicznych oddzielnie dla poszczeglnych dziedzin, takich jak przemys,
budownictwo, handel (najczciej) czy rolnictwo (sporadycznie). Pojawiaj si
rwnie testy dla transportu, sektora bankowego czy gospodarstw domowych.
Spraw zasadnicz w metodzie testw jest konstrukcja ankiety. Wystpujce w niej pytania s klasyfikowane wedug dwch kryteriw:
1. Regularnoci wystpowania, co prowadzi do podziau na:
- pytania periodyczne:
* wystpujce w kadej ankiecie,
* o mniejszej czstotliwoci,
- pytania nieperiodyczne.
2. Okresu, ktrego dotycz, co pozwala na wyodrbnienie pyta:
- diagnostycznych,
- prognostycznych.
Najczciej podstawowy zestaw pyta powtarza si w kadym kwestionariuszu
ankietowym. Jednak nie zawsze jest uzasadnione tak czste zadawanie pyta,
np. o aktywno inwestycyjn, dlatego pojawiaj si one z mniejsz czstotliwoci.
Ponadto pewne zdarzenia incydentalne skaniaj do zbadania ich wpywu na aktywno podmiotw. Wwczas wprowadza si pytania nieperiodyczne.
Pytaniom diagnostycznym,czyli dotyczcym oceny sytuacji biecej w porwnaniu z przeszoci, towarzysz z reguy pytania prognostyczne, odnoszce si do najbliszej przyszoci. Pytania diagnostyczne rni si zalenie od
tego, jakiej dziedziny gospodarki dotycz, jednak dla kadej z nich mona okreli pewien zestaw standardowy. Informacje na temat typowych pyta dotyczcych przemysu zawiera tabl. 33. Dla porwnania w tabl. 34 przedstawiono standardowy zestaw pyta w tecie dla budownictwa.
Zasygnalizowano ju, e testy maj charakter jakociowy. Oznacza to, e przedmiotem badania jest wycznie kierunek, a nie natenie zmian. O przyjciu takiego rozwizania zadecydoway trzy podstawowe wzgldy. Po pierwsze, przedsibiorstwo wczeniej ma wiedz o kierunkach ni nasileniu zmian, a szybko
248

Tablica 33
Najczciej stosowane pytania w przemysowym tecie koniunktury w wybranych krajach
KRAJ

Pytania

AU

N/.

AUS

DN

FL

IRI.

NL

sw

CH

UK

l'L

PL

WG

GUS

Napyw nowych zamwie

Portie! zamwie

Zapasy wyrobw gotowych

Zatrudnienie

Ceny

Materiay i surowce

Czynniki ograniczajce
produkcj

X
X

X
X

GR
X

Moce produkcyjne
Produkcja

K)

USA

X
X
X

X^

Inwestycje

Eksport

Legenda: K - Kanada, USA - Stany Zjednoczone Ameryki Ptn., J - Japonia, AU - Australia, NZ - Nowa Zelandia, AUS - Austria, B - Belgia,

DN - Dania, FL - Finlandia, D - Niemcy, IRL - Irlandia, I - Wochy, L - Luksemburg, NL - Holandia, N - Norwegia, P - Portugalia, E - Hiszpania, SW - Szwecja, CH - Szwajcaria, UK - Wielka Brytania, PL IRG - Polska (test Instytutu Rozwoju Gospodarczego
Szkoty Gwnej Handlowej) PL GUS - Polska (test Gwnego Urzdu Statystycznego), GR - Grecja.
rdo: M. Biec, Test koniunktury. Metody, techniki, dowiadczenia, SGH, Warszawa 1996, s. 27.

Tablica 34
Najczciej stosowane pytania w budowlanym tecie koniunktury w wybranych krajach
Pytania

KRAJ

DM

FL

NZ

Powierzchnia budowlana
Produkcja sprzedana
Portfel zamwie mierzony w dniach realizacji

X
X

Wykorzystanie surowcw i materiaw

X
X

Ceny usug budowlanych

l'oda pracy

Popyt na prac

X
X

Oglna sytuacja gospodarcza

l.iczba zatrudnionych (wykwalifikowanych, niewykwalifikowanych)

Godziny nadliczbowe

Produktywno

Zyskowno
Sytuacja finansowa
Zmiany oprocentowania kredytw
Ceny materiaw budowlanych

NL

SA

CH

PL
IRG/SGH
X

X
X

X
X

X
X

PI.
AE/GUS

Eksport

Zamwienia

Inwestycje w wyposaenie

HK

X
X

X
X
X

X
X

X
X

Wynagrodzenia

X
X

Legenda: B - Belgia, DN - Dania, F - Francja, FL - Finlandia, NZ - Nowa Zelandia, HG - Hong Kong, J - Japonia, NL - Holandia, P - Portugalia, L - Luksemburg, D - Niemcy, SA - Poudniowa Afryka, CH - Szwajcaria, PL IRG SGH - Polska Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoty Gwnej Handlowej, PL AE/GUS - Akademia Ekonomiczna w Poznaniu i Gtwny Urzd Statystyczny.
rdo: M. Biec, Test koniunktury. Metody, techniki, dowiadczenia, SGH, Warszawa 1996, s. 33.

pozyskiwania informacji, jak o tym wielokrotnie mwiono, ma niebagatelne znaczenie w analizie koniunktury. Po drugie, jakociowy charakter pyta uatwia ankietowanym udzielanie odpowiedzi. Poniewa udzia w badaniach jest dobrowolny chodzi o to, aeby jak najmniej obcia respondentw. Po trzecie, rozwizanie
takie, dajc poczucie bezpieczestwa, skania do wsppracy z orodkami badawczymi. Respondenci nie s bowiem nakaniani do ujawniania danych liczbowych,
ktre mog by traktowane jako tajemnica handlowa. Wprawdzie ankietowanym
gwarantuje si anonimowo, jednak zapewnienia takie nie musz usuwa wszystkich obaw zwizanych z przenikniciem informacji do osb niepowoanych.
Specyfika badania okrela charakter proponowanych odpowiedzi. Najczciej jest to drabinka, uwzgldniajca zarwno w czci diagnostycznej jak i prognostycznej, trzy warianty:
- wzrost,
- brak zmian,
- spadek,
rozbudowywane czasami do skali piciostopniowej:
- znaczny wzrost,
- wzrost,
- brak zmian,
- spadek,
- znaczny spadek.
Rozwizanie ostatnie, wbrew pozornej precyzji, ma wicej wad ni zalet. Po
pierwsze utrudnia opracowywanie wynikw. Po drugie, zwiksza subiektywizm. Jeeli precyzyjnie mona przeprowadzi lini demarkacyjn midzy spadkiem i brakiem zmian, to znacznie mniej jednoznaczne jest okrelenie co jest
tylko spadkiem, a co jest uznawane za znaczny spadek. Decyzja w tej mierze
w duym stopniu bdzie zaleaa od przeszych dowiadcze przedsibiorstwa,
rodzaju badanego zjawiska itd. Przedstawione zastrzeenia dotycz w zasadzie
wszystkich rozbudowanych skal.
Po tej oglnej prezentacji naley przej do omwienia kilku zagadnie
zwizanych z konstrukcj kwestionariusza, doborem prby, opracowywaniem
i prezentacj wynikw bada. Przykady pyta zawartych w testach koniunktury zostay ju przedstawione, naley si natomiast zastanowi, w jaki sposb s
one dobierane. Wypada zacz od stwierdzenia negatywnego, bowiem metoda
testw, podobnie jak i barometrw nie ma podstaw teoretycznych, a pytania
s tak zestawiane, aeby uchwyci zjawiska, ktre na podstawie dowiadczenia
i intuicji, mona uzna za wane dla przebiegu procesw koniunkturalnych.
Bez wtpienia do tej kategorii nale zmiany produkcji, zatrudnienia, zamwie, zapasw czy cen. Liczba pyta w tecie koniunktury nie moe by nadmierna i zwykle wynosi okoo 20. Dzieje si tak, poniewa udzia w badaniach
jest dobrowolny i eby zanadto nie absorbowa respondentw naley si ograniczy do spraw podstawowych.
251

W testach, podobnie jak w kadym badaniu ankietowym, wany jest dobr

prby, ktry przeprowadza si trzema podstawowymi sposobami. Dobr przypadkowy polega na kierowaniu ankiety do dowolnie wybranej grupy w ramach badanej zbiorowoci. Dobr celowy sprowadza si do wyodrbnienia respondentw na podstawie jednego lub kilku kryteriw. W przypadku doboru
warstwowego struktura prby odpowiada w przyblieniu strukturze badanej
zbiorowoci. Osiga si to dzielc badan zbiorowo na grupy i nastpnie dokonujc losowania w kadej z nich. Najbardziej zgodna z reguami sztuki jest
ostatnia z metod, jednak nawet ona nie gwarantuje reprezentatywnoci ba-

da. Dzieje si tak, poniewa dobrowolny udzia w badaniach nie zapewnia

nigdy 100% zwrotnoci ankiet.

Procent zwrotnoci ankiet zawarty jest, zalenie od kraju, okresu, przedmiotu i sposobu badania, w granicach 20%-98%. Jednak nawet wzgldnie wysoki
procent (okoo 75%) nie zapewnia reprezentatywnoci. Dzieje si tak, poniewa w badaniu uczestnicz podmioty stosunkowo nietypowe, chociaby z tej
racji, e chc uzewntrzni swoje opinie. Ponadto nigdy nie ma gwarancji, e
odpowiedzi bd zawsze pochodziy z tej samej grupy respondentw. Zagroona jest wic nie tylko reprezentatywno, ale i porwnywalno wynikw.
Zebrane w wyniku badania informacje s nastpnie przetwarzane. Polega
ono na waeniu odpowiedzi, ich desezonalizacji, czasami eliminacji trendu,
oraz wyliczaniu wskanikw prostych i zoonych. Problem waenia, czyli zrnicowania znaczenia przypisywanego poszczeglnym odpowiedziom wystpu-

je zawsze, gdy pochodz one od niejednorodnych podmiotw. W nielicznych

przypadkach np. testach konsumenckich, gdy badana zbiorowo jest stosunkowo jednolita, z waenia mona zrezygnowa.
Waenie sprowadza si do tego, e odpowiedziom udzielonym przez respondenta nalecego do danej kategorii przypisuje si okrelone znaczenie.
Podstaw kategoryzacji przedsibiorstw jest najczciej wielko zatrudnienia,
produkcji czy sprzeday. Wedug przyjtego kryterium respondenci dzieleni s
na grupy, najczciej od 3 do 5, a kadej grupie przypisuje si okrelon wag. Wagi mog si zmienia liniowo (l, 2, 3 itd.) lub w postpie geometrycznym (odpowiednio 1,2,4). Geometryczny system wag ma uzasadnienie w przypadku, gdy badana cecha rwnie narasta w postpie geometrycznym. Za
stosowaniem systemu wag przemawia oczywisty zupenie fakt, e przedsibiorstwa due silniej ni male wpywaj na stan zbiorowoci, chocia z kolei
odpowiedzi niewaone pokazuj powszechno okrelonych tendencji. Surowe, pochodzce z ankiet, dane statystyczne s nastpnie poddawane przetwarzaniu w celu wyeliminowania waha sezonowych (z reguy) i trendu (rzadziej). Poniewa suce temu celowi techniki zostay omwione ju uprzednio
w tym miejscu naley zwrci uwag na jedn kwesti. Ot specyfika metody badania, jak s testy sprawia, e mona poprosi respondentw o uwzgldnienie czynnika sezonowego w udzielanych odpowiedziach. Jest to postpo252

wanie tyle wygodne, co ryzykowne. Wygoda wynika z przerzucenia na respondenta kopotw zwizanych z nanoszeniem poprawki sezonowej. Ryzyko
wynika natomiast z indywidualnego rozumienia czynnikw sezonowych i w konsekwencji odmiennoci przypisywanego im znaczenia.
Skorygowane systemem wag odpowiedzi s nastpnie zliczane i na tej podstawie jest wyznaczane saldo, rozumiane jako iloraz lub rnica procentowego udziau odpowiedzi pozytywnych i negatywnych. Forma ilorazu jest o tyle
kopotliwa, e niesie ze sob ryzyko, wprawdzie czysto hipotetyczne, dzielenia
przez zero, kiedy wszyscy respondenci wskazuj na wzrost badanej wielkoci.
Dlatego saldo jest najczciej wyraane w postaci rnicy. Obliczone w ten
sposb saldo jest nastpnie prezentowane w postaci wykresu (rys. 45).
Rysunek 45
Saldo odpowiedzi na pytanie o wielko produkcji w przemysowym
tecie koniunktury

S S

rdfo: Koniunktura w przemyle. Polska, IRG SGH, grudzie 2001.

Taka forma przedstawiania wynikw ma zarwno zalety, jak i wady. Walorem jest czytelne pokazanie czy w gospodarce dominoway (lub s oczekiwane tendencje) pozytywne czy negatywne. Z drugiej jednak strony jednakowe
salda wystpuj przy rnych rozkadach odpowiedzi in plus i in minus. Dlatego w pewnych przypadkach moe by uzasadnione ich prezentowanie w formie diagramu supkowego. Wyniki publikowane s w ukadzie zbiorczym (zagregowanym) lub w podziale przestrzennym, branowym, sektorw wasnoci,
wielkoci przedsibiorstw (zdezagregowanym).
Salda s najprostsz i podstawow, co nie oznacza, e jedyn form prezentowania wynikw testu. Proponowane s, zwaszcza dla przemysu, wskaniki
syntetyczne. Przykadem jest dla pastw UE przemysowy wskanik koniunktury (industrial confidence indicator) obliczany wedug wzoru:
253

(-Wt)
gdzie:
P - saldo przewidywanej wielkoci produkcji,
Z - saldo portfela zamwie,
W saldo wielkoci zapasw,
t - czas.

Saldo zmian zapasw jest uwzgldniane z odwrconym znakiem, poniewa wzrost

zapasw sygnalizuje pogorszenie koniunktury, a ich spadek jest zwiastunem
poprawy.
Inn konstrukcj ma wskanik stosowany przez Instytut Rozwoju Gospodarczego SGH, ktry jest redni sald rzeczywistej i przewidywanej produkcji
w cigu kolejnych trzech okresw czyli
Kt =

Pt-2 + Pt-l +Pt + Pt-2 +

gdzie:
P - saldo stanu produkcji.

Poniewa, jak wskazywano, badania metod testu prowadzone s odrbnie

dla poszczeglnych dziedzin gospodarki naturalne jest denie do zsyntetyzowania wynikw. Najczciej wskanik syntetyczny jest redni waon wskanikw
czstkowych, przy czym wagami s udziay danej dziedziny w tworzeniu PKB.
Prezentacja procedury badawczej upowania do przeprowadzenia oceny metody. Wypada zacz od stwierdzenia, e wyniki bada gospodarki metod testu dosy dobrze koresponduj z wynikami bada ilociowych. Po stronie zalet naley zapisa rwnie inne cechy metody. Pierwsz z nich jest szybko
pozyskiwania informacji. Wynika to przede wszystkim z niewielkiej, w stosunku do caej zbiorowoci, liczebnoci prby. Po drugie, prostota kwestionariuszy ankietowych pozwala na ich szybkie wypenienie, a niezbdna w tym celu
wiedza jest dostpna stosunkowo wczenie. Po trzecie, do przyspieszenia przepywu informacji midzy respondentami i orodkiem organizujcym badania
przyczyni si rozwj elektronicznych rodkw cznoci.
Testy koniunktury pozwalaj na uzyskanie w wyniku tej samej procedury oceny
stanu gospodarki i krtkookresowej prognozy. Istotna jest przy tym znaczna
trafno prognoz. Respondenci dosy dobrze wiedz, co bdzie si dziao w najbliszej przyszoci. Producenci na podstawie kontaktw z odbiorcami i znajomoci rynku nie tyle odgaduj, ile wiedz, jaka bdzie przysza wielko produkcji.
Dziki testom pozyskiwana jest informacja trudno dostpna lub niemoliwa do zdobycia w inny sposb. Na przykad producenci powiadamiaj o wy254

stepowaniu barier ograniczajcych wzrost produkcji. Dlatego te informacja

jakociowa powinna by traktowana jako komplementarna, a nie substytucyjna w stosunku do statystyki ilociowej.
Wymienione zalety nie mog przesania wad, ktrymi s obcione testy.
Pierwsz z nich jest subiektywny charakter odpowiedzi. Nawet przy zaoeniu
dobrej woli i wiedzy odpowiadajcego zawsze istnieje niebezpieczestwo deformacji, wynikajce chociaby z indywidualnej interpretacji kategorii spadku
i wzrostu.
Testy s sabo osadzone w teorii. T sam wad i z podobnych przyczyn byy obcione barometry, dlatego w tym miejscu nie jest celowe powtarzanie raz
ju uytych argumentw. Jednak opinii o sabym ugruntowaniu teoretycznym
testw koniunktury nie powinno si utosamia z przypadkowym doborem pyta. Wikszo z nich wie si bowiem z przebiegiem i mechanizmem waha
koniunkturalnych. Oczywiste s pytania dotyczce wielkoci produkcji i kierunkw jej zmian. Nie wywouje rwnie wtpliwoci zwizek ze stanem koniunktury pyta dotyczcych zamwie. Poniewa produkcja postpuje w lad za zamwieniami, a w niektrych przypadkach, np. dbr inwestycyjnych, odroczenie
jest dosy dugie, wskanik ten ma wysokie walory prognostyczne. Kolejnym
wanym elementem decydujcym o przebiegu cyklu koniunkturalnego s zapasy wyrobw gotowych. Ich wzrost, zwaszcza w relacji do produkcji biecej, oznacza narastanie trudnoci z realizacj, natomiast spadek zwiastuje szybszy wzrost
popytu ni poday, co dobrze rokuje perspektywom produkcji. Pytania dotyczce kosztw pozwalaj wnioskowa o rentownoci i konkurencyjnoci produkcji.
Wprawdzie wic pytania w testach koniunktury nie wywodz si z teorii cyklu
koniunkturalnego, to z reguy ich zasadno daje si umotywowa teoretycznie.
Oglnie sabe uzasadnienie teoretyczne nie moe przesania podstawowej
przesanki metodologicznej budowy testw, jak jest przewiadczenie, e na
przebieg procesw realnych silnie wpywaj plany, zamierzenia i oczekiwania
podmiotw gospodarujcych. Testy oznaczaj spojrzenie na gospodark z perspektywy mikroekonomicznej, podczas gdy wikszo teorii cyklu koniunkturalnego miao charakter makroekonomiczny. Dopiero stosunkowo niedawno
wanym nurtem bada stao si poszukiwanie podstaw mikroekonomicznych
dla procesw makroekonomicznych. Wzmocnio to zasadno stosowania testw do badania gospodarki.
Zastrzeenia wywouje rwnie wycinkowy zakres zbieranej informacji. Aby
nie zniechca respondentw do wsppracy cakowita liczba pyta nigdy nie
jest nadmierna. Oczywista jest wic koncentracja jedynie na zagadnieniach
najwaniejszych. Nie wydaje si jednak aeby takie samoograniczenie byo
problemem zasadniczym, zwaszcza jeeli pamita si, e liczba wskanikw
uwzgldnianych w barometrach rwnie tylko nieznacznie przekracza 20. Wycinkowo polega rwnie na tym, e przedmiotem badania s pewne tylko
obszary ycia gospodarczego i wybrane podmioty.
255

Lista uwag krytycznych jest znacznie dusza, jednak cz z nich wywouje wtpliwoci. Dotyczy to midzy innymi takich kwestii, jak brak kwantyfikacji opisywanych procesw i zjawisk, wysoki koszt bada ankietowych, czy problemy techniczne zwizane z przetwarzaniem i interpretacj danych ankietowych.
Problemy przetwarzania czy koszty wystpuj zawsze, a trudno byoby udowodni, e s one wiksze w przypadku testw ni innych metod. Niepowanie natomiast wyglda zarzut braku kwantyfikacji w odniesieniu do metody,
ktra z definicji ma charakter jakociowy.
Mimo mniej lub bardziej uzasadnionej krytyki testy s powszechnie stosowan metod analizy i prognozy koniunktury. Wynika to przypuszczalnie
z faktu, e dane jakociowe pozyskiwane metod testw wykazuj dosy du zgodno ze statystykami ilociowymi. Generalnie dane jakociowe i ilociowe s zbiene pod wzgldem kierunku zmian, przy czym dane jakociowe
wykazuj znacznie wiksz zmienno. Dzieje si tak, poniewa w sposb naturalny plany i zamierzenia s mniej stabilne ni procesy realne.
Powszechno testw koniunktury sprawia, e podejmowane s prby ich
standaryzacji w skali midzynarodowej. Denie do ujednolicenia obejmuje
takie obszary, jak:
- procedury i terminarz przeprowadzania bada,
- zasady doboru prby,
- metodologia bada,
- sposb obliczania wskanikw koniunktury,
- zestaw pyta ankiety.
Cze zagadnie ma znaczenie czysto techniczne, natomiast zasadnicze znaczenie ma dobr, pyta ankietowych. Osigniecie standaryzacji jest znacznie atwiejsze w przypadku testw ni barometrw, gdzie wystpuj uprzednio wskazane
bariery. Ponadto kady kraj zachowuje prawo uzupeniania obowizkowego zestawu pyta indywidualnymi propozycjami.

3. Metoda bilansowa
Metoda bilansowa wywodzi si bezporednio z przedstawionego uprzednio
schematu analizy (por. rozdz. I). Metoda ta zasadza si na kilku podstawowych
stwierdzeniach. Po pierwsze, w gospodarce ex post wszystkie wielkoci s zawsze w pewien sposb zbilansowane. Wyjanienia dostarcza chociaby odwoanie si do systemu keynesowskiego. Ot Keynes, adoptujc analizy szkoy
szwedzkiej, rozrnia rwnowag oszczdnoci i inwestycji ex ante i ex post (przed
rozpoczciem i po zakoczeniu danego okresu dziaalnoci gospodarczej).
Ex ante moe oczywicie pojawi si zupenie przypadkowo rwno zamierze podmiotw gospodarujcych dotyczcych oszczdnoci i inwestycji. Jeeli jednak, co zdarza si czciej, ex ante inwestycje rni si od oszczdnoci,
256

to ex post rwnowaga jest zawsze osigana. Zamy, e ex ante oszczdnoci

s wiksze od inwestycji. Tym samym nie caa produkcja dbr zostaje sprzedana i niezrealizowana nadwyka powiksza zapasy. Czynnikiem rwnowacym staj si inwestycje przymusowe. Z kolei nadwyka ex ante inwestycji nad
oszczdnociami prowadzi do inflacyjnego wzrostu cen.
Zatem w metodzie bilansowej nie chodzi o stwierdzenie zbilansowania, lecz
okrelenie sposobu osigania rwnowagi, bowiem to wanie bdzie czynnik przesdzajcy o dynamice systemu gospodarczego. Mona to wyjani, odwoujc
si ponownie do systemu keynesowskiego. Wspomniana ju nadwyka oszczdnoci nad inwestycjami ex ante, powodujca wzrost zapasw, zniechca do rozwijania produkcji i prowadzi w konsekwencji do recesji. Z kolei inflacyjny wzrost
cen skoni do zwikszania produkcji i pobudzi koniunktur, oczywicie pod warunkiem, e nie ujawni si ograniczenia poday czynnikw produkcji.
Te wstpne zaoenia przekadaj si na oglny schemat postpowania. Punktem wyjcia jest wstpna hipoteza dotyczca zmian popytu finalnego w okresie objtym prognoz. Stosunkowo najatwiej przewidzie wydatki pastwa, ktre w podstawowych zarysach okrelone s w budecie. Podstaw szacowania
popytu konsumpcyjnego s przewidywane dochody ludnoci. W warunkach
wzgldnie ustabilizowanej sytuacji gospodarczej nie jest to zadanie szczeglnie skomplikowane. Mona bowiem wwczas zaoy w miar rwnomierny
wzrost zatrudnienia, plac i cen oraz wzgldnie sta skonno do konsumpcji. Ryzyko gwatownych zmian sytuacji koniunkturalnej wymusza odrzucenie
zaoenia o staoci relacji strukturalnych.
Najbardziej kopotliwe jest sporzdzanie prognozy popytu inwestycyjnego,
z racji jego duej zmiennoci koniunkturalnej. Odwoywanie si do tendencji
obserwowanych w przeszoci jest mao uzasadnione. O perspektywach inwestycji mona wnioskowa na podstawie czstkowych informacji na temat planw najwikszych przedsibiorstw. Pomocne s rwnie wyniki bada ankietowych, midzy innymi testy koniunktury.
Wstpna hipoteza zmian popytu finalnego, z zarysowanym podziaem na
konsumpcyjny i inwestycyjny, suy, przy zaoeniu wzgldnej stabilnoci relacji strukturalnych, okreleniu popytu globalnego, a co za tym idzie rozmiarw
produkcji niezbdnych do jego zaspokojenia. Mylenie takie zawiera w sobie
dwa uproszczenia. Przyjmuje si; po pierwsze, e popyt finalny pochodzi wycznie ze rde krajowych, a zapotrzebowanie zaspokajane jest z biecej produkcji, z pominiciem handlu zagranicznego i ewentualnego ruchu zapasw.
Hipoteza wzrostu produkcji globalnej podlega nastpnie weryfikacji z perspektywy moliwoci jej wytworzenia. Uwzgldnia si w tym przypadku takie czynniki, jak wzrost zatrudnienia i wydajnoci pracy, stopie wykorzystania i wzrost
aparatu produkcyjnego. Wyniki takiej konfrontacji mog mie dwojaki charakter.
Moe si okaza, e popyt uda si zaspokoi przy istniejcych zasobach czynnikw produkcji. Wwczas ten etap badania zostaje zamknity. Jeeli natomiast
257

okae si, e tak znaczny wzrost produkcji nie jest osigalny, niezbdne jest
skorygowanie hipotezy wzrostu popytu. Ma wic miejsce procedura iteracyjna.
Prognoza popytu i poday pozwala na ustalenie innych podstawowych wielkoci makroekonomicznych, takich jak koszty, ceny czy zyski. S to czynniki
decydujce o charakterze rwnowagi wewntrznej. Nastpnie ustalenia wymaga rwnowaga zewntrzna. Import i eksport, w stopniu, w jakim wynikaj z czynnikw wewntrznych, mona okreli na podstawie wczeniejszych etapw
analizy. Dodatkowo uwzgldnienia wymagaj czynniki zewntrzne, przede
wszystkim koniunktura w krajach otoczenia, wpywajca na obroty handlu zagranicznego. Po analizie obrotw handlu zagranicznego badane s pozostae
skadniki bilansu patniczego. Analiz zamyka ocena wpywu przewidywanej
polityki gospodarczej na przebieg przyszych procesw autonomicznych.
Przedstawione w sposb bardzo skrtowy oglne zasady metody bilansowej
pozwalaj na dokonanie jej oceny. Po stronie zalet mona zapisa cech, ktr okrela si mianem duej elastycznoci, polegajc na tym, e daje ona badaczowi spor swobod w doborze liczby i charakteru wprowadzanych do
analizy wielkoci. Swoboda doboru zmiennych kontrastuje zwaszcza z omawianymi poprzednio metodami. Istnieje rwnie znaczna dowolno w sposobie identyfikowania i interpretowania zalenoci midzy badanymi wielkociami. Jednak to co jest zalet moe si przerodzi we wasne przeciwiestwo,
prowadzc do arbitralnoci i dowolnoci. Warunkiem stosowania metody bilansowej jest nie tylko doskonaa znajomo teorii ekonomii, ale take realiw okrelonej gospodarki.

4. Metody ekonometryczne
Istot metod ekonometrycznych ujmuje tyle prosta, co niewiele mwica
definicja. Ot powiada si, e metody ekonometryczne charakteryzuj si
wykorzystaniem modeli ekonometrycznych. Z kolei model ekonometryczny jest
to konstrukcja formalna, ktra przy pomocy rwnania lub ukadu rwna przedstawia zalenoci wystpujce w gospodarce.
Modele ekonometryczne s klasyfikowane wedle wielu kryteriw: liczby rwna (modele jedno- i wielorwnaniowe), sposobu ujmowania zalenoci w czasie (statyczne i dynamiczne), powizania midzy nieopnionymi w czasie zmiennymi endogenicznymi (proste, rekurencyjne, o rwnaniach wspzalenych).
W tym miejscu odwoano si do podziau z punktu widzenia walorw poznawczych modelu. Na tej podstawie mona wyodrbni:
- modele adaptacyjne,
- modele szeregw czasowych,
- modele przyczynowo-skutkowe,
- modele symptomatyczne.

258

W modelu przyczynowo-skutkowym zmienne objaniane s skutkami, za

zmienne objaniajce s traktowane jako przyczyny. W modelu symptomatycznym nie wymaga si zalenoci przyczynowo-skutkowych midzy zmiennymi. Wystarczy, e s one skorelowane. Modele szeregw czasowych s specyficzn kategori modeli symptomatycznych, w ktrym jedyn zmienn,
przybierajc kolejne wartoci cakowite rosnce o jeden w kolejno nastpujcych po sobie okresach, jest czas. Modele adaptacyjne cz w sobie cechy
modeli symptomatycznych i trendu, bowiem uzaleniaj, bez wnikania w mechanizmy przyczynowo-skutkowe, przebieg w czasie zmiennej endogenicznej
od jej realizacji w okresach poprzednich.

Modele adaptacyjne
Celem modelu adaptacyjnego nie jest odzwierciedlenie w sformalizowanej
postaci powiza ekonomicznych, a tylko jak najdokadniejsze dopasowanie
szeregu hipotetycznego, uzyskanego z rozwizania modelu, do rozkadu wartoci empirycznych zmiennej objanianej.
Podstawow zalet modeli adaptacyjnych w prognozowaniu jest ich szybkie
dopasowywanie si do zmian kierunku przebiegu zmiennej endogenicznej.
W prognozowaniu wielkoci o nieregularnym przebiegu, modele te maj zdecydowan przewag nad innymi. Typowym przykadem tej klasy modeli jest
wyrwnywanie wykadnicze, wyraajce si ogln formu:
Yt+, = wYt

w)Yt

gdzie:
Y - wartoci prognozowane,
Y - wartoci rzeczywiste,
- czas,,
- stal wyrwnywania wykadniczego przy czym O < w < 1.

Istot metody jest wykorzystanie do prognozowania wszystkich przeszych

realizacji zmiennej, przy czym przypisywane im wagi malej wykadniczo. Nie
wynika to wyranie z podanego rwnania, ale staje si czytelne, jeeli poddamy je stosownym przeksztaceniom. Na podstawie rwnania

Y, = wY,_, + (l - w)Yt.,

po podstawieniu otrzymujemy:
Yl+l = wYt + (L-w) [wY,., + (l - w)Yt.,]
lub inaczej:

Yt+, = wYt + w(l - w)Yt_, + (l - Wy-Yt_,.

259

Kontynuujc t procedur uzyskujemy:

Yl+! = wYt + w(l - w)Y,.j +

- wy-Yt_2 + (l-

Zastosowanie do prognozowania wyrwnywania wykadniczego wymaga rozwizania dwch problemw. Pierwszy wynika z faktu, e warto prognozowana zaley od poprzedniej wartoci prognozy. Zatem dla zainicjowania procesu przewidywania niezbdna jest znajomo pierwszej wartoci prognozowanej.
Ten problem rozwizuje si, zakadajc arbitralnie rwno wartoci rzeczywistej i prognozowanej dla pierwszego okresu.
Znacznie trudniejsze jest ustalenie wartoci w", tak aeby zminimalizowa
jeden z miernikw bdu prognozy, w" jest na og wyznaczane metod kolejnych przyblie, co nie oznacza, e nie mona zaproponowa pewnych
oglnych zalece. Gwatowne zmiany zachodzce w badanym szeregu czasowym sugeruj przyjcie wysokich wartoci w". Natomiast zmiany powolne
i regularne przemawiaj za doborem niskich wartoci w". Zalet metody jest
atwo stosowania. W tym celu niezbdna jest znajomo dwch jedynie wielkoci: wartoci biecych i prognozy dla okresu poprzedzajcego.

Modele szeregw czasowych

Drugim sposobem prognozowania z wykorzystaniem szeregw czasowych
jest zastosowanie procedury, bdcej odwrotnoci opisanej uprzednio dekompozycji (por. rozdz. II). Przyjto wwczas, e badane zjawisko jest wypadkow trendu, cyklu,waha sezonowych i nieregularnych. Jeeli tak, to przysze
wartoci zmiennej bd wynikiem przyszej wartoci trendu i pozostaych czynnikw. Przy zaoeniu multiplikatywnej postaci modelu

v
J-t

1J

t,

a stosownie do tego wartoci prognozowane:

Y,+i = Tt+! S,+1 Ct+!,

Pominito przysze wahania nieregularne, poniewa z zaoenia s one nieprzewidywalne.
Przewidywanie przyszych wartoci wynikajcych z trendu, po przezwycieniu trudnoci zwizanych z jego wyznaczaniem, jest ju stosunkowo proste.
Take regularno waha sezonowych pozwala na oszacowanie ich wpywu.
Najtrudniejsze jest przewidywanie skadnika cyklicznego, ale nadaje si w tym
celu do wykorzystania chociaby wyrwnywanie wykadnicze. Oczywicie mona si pokusi o ominicie mudnej procedury dekompozycji, a nastpnie
260

kompozycji szeregw czaso\vych i zaproponowa od razu funkcj opisujc

zmiany badanej wielkoci w czasie.
Najmniej skomplikowane, jeli chodzi o posta analityczn, modele szeregw czasowych s jednoczenie czsto wykorzystywanym narzdziem prognostycznym. Zalet jest dua prostota zastosowania. Prognoza wymaga stosunkowo niewielu informacji. Jedyn zmienn objaniajc jest czas, co eliminuje
problemy zwizane ze znajomoci jej wartoci w okresie docelowym prognozy.
Warunkiem ograniczajcym zakres stosowania tej klasy modeli jest wymg
utrzymywania si stanu okrelonego jako dynamiczne ,^tatus quo". Oznacza
to niezmienn si i kierunek oddziaywania czynnikw rzeczywicie ksztatujcych badan wielko. W praktyce przyjmuje si warunek w zagodzonej postaci, tj. zakada si, e wystarczy, aby wypadkowa dziaania tych czynnikw
pozostaa taka, jak w okresie badanym, dopuszczajc tym samym wzajemnie
znoszce si zmiany sil, a nawet kierunkw oddziaywania poszczeglnych czynnikw okrelajcych.

Modele przyczynowo-skutkowe

Modele przyczynowo-skutkowe to najbardziej podana z punktu widzenia

poznawczego klasa modeli ekonometrycznych. Punktem wyjcia ich budowy
jest wnikliwa analiza powiza ekonomicznych badanej zmiennej endogenicznej i wyodrbnienie czynnikw okrelajcych. Z punktu widzenia poznawczego podane byoby wprowadzenie wszystkich tych czynnikw, jako zmiennych objaniajcych modelu. Taki model odzwierciedlaby caoksztat sytuacji
wpywajcej na badan zmienn.
Budowa modelu przyczynowo-skutkowego przebiega w piciu podstawowych
etapach:
- okrelenie celw i co za tym idzie identyfikacja zmiennych objanianych i objaniajcych,
- zebranie danych statystycznych,
- estymacja parametrw modelu,
- weryfikacja modelu zarwno od strony formalnej, jak i merytorycznej; wyniki tego etapu mog zadecydowa o powtrzeniu wczeniejszych faz,
- wykorzystanie modelu.
Problemy zwizane z budow i wykorzystaniem modeli przyczynowo-skutkowych przedstawiono, odwoujc si do hipotetycznego przykadu:
C i = a j + a 2^1, + a3W,

It = b, + b2Tlt + b3Kt_,
Wt = c} + c2 Y, + c3Y,., + c4t
261

Yt = C, + It + G,
K, = Kt.j + I,
gdzie:
C - konsumpcja,
/ - inwestycje,
n - zyski,
W - place,
K - kapitai trway,
Y -PKB,
G - wydatki pastwa,
t - czas,
a, b, c - wspczynniki rwnania.

Spord szeciu rwna modelu trzy maj charakter tosamoci, pozostae

za s rwnaniami behawioralnymi, tzn. opisuj zachowanie si zmiennych zalenych pod wpywem zmiennych niezalenych. Zachowanie si trzech wielkoci jest objaniane w ramach modelu.
Pierwsz cech modelu jest to, e u podstaw budowy poszczeglnych rwna le okrelone zaoenia teoretyczne, chocia w opisywanym przypadku
s one dosy elementarne. Oczywista jest zaleno konsumpcji od dochodw ludnoci. Uzasadniony jest rwnie ich podzia na place i zyski, bowiem
susznie mona oczekiwa, e skonno do konsumpcji przedsibiorcw i pracownikw najemnych rni si. Nie budzi rwnie wtpliwoci uzalenienie
inwestycji od zyskw i zasobw kapitau trwaego. Bardziej dyskusyjne jest
potraktowanie funduszu plac jako funkcji dochodu narodowego i czasu.
Z powyszych uwag wynika, e specyfikacja rwna modelu musi mie uzasadnienie teoretyczne. Uzasadnienia takie maj wszystkie opisane rwnania. Jednak na gruncie teoretycznym rwnie dobrze mona umotywowa diametralnie
odmienn ich specyfikacj. Np. funkcja inwestycji moe by uzupeniona wielkoci stopy procentowej lub stopniem wykorzystania aparatu produkcyjnego.
Podobnie fundusz pac zaley, oprcz uwzgldnionych zmiennych, rwnie od
stopy bezrobocia.
To, co zostao powiedziane sygnalizuje jeden z podstawowych problemw
zwizanych z budow i wykorzystaniem modeli ekonometrycznych nie tylko
dla potrzeb analizy i prognozy koniunktury, ale szerzej do bada ekonomicznych. Z rzadka jedynie zdarza si aby teoria ekonomii dostarczaa jednoznacznej odpowiedzi na temat doboru zmiennych objaniajcych.
Jednak nawet solidne podstawy teoretyczne nie przesdzaj o ostatecznym
ksztacie modelu ekonometrycznego. Nie zawsze bowiem jeyk teorii znajdu262

je przeoenie na jzyk danych statystycznych. Nie jest chociaby atwe znalezienie odpowiednika dla takich kategorii, jak stopa zysku czy stopa procento-

wa. Nawet okrelenie ceny uwzgldnianej w rwnaniach popytu, z wyjtkiem

cen surowcw giedowych, nie zawsze jest oczywiste.
Drugi problem dotyczy wartoci zmiennych objaniajcych dla okresu prognozy. Odwoujc si do przedstawionego modelu okrelenie przyszej warto-

ci konsumpcji wymaga wiedzy na temat ksztatowania si funduszu plac i zyskw. Jeeli fundusz plac mona okreli z dosy du pewnoci, to znacznie

trudniej oszacowa przysze ksztatowanie si zyskw. Problem ten rozwizuje si na kilka sposobw. Pierwszym z nich jest uwzgldnienie w charakterze
zmiennych objaniajcych wielkoci opnionych. Zasadne bdzie chociaby
przyjcie, e popyt konsumpcyjny zaley od dochodw z jednookresowym opnieniem. Po drugie, podane jest aby zmienne objaniajce nie podlegay

zbyt gwatownym wahaniom w czasie, co uatwia ich przewidywanie. Po trzecie, korzystne jest jeeli wartoci zmiennych objaniajcych s znane wczeniej
z du dokadnoci. Dotyczy to chociaby wydatkw pastwa czy plac w sektorze budetowym.
Modele ekonometryczne, podobnie jak inne z omawianych metod, stawia-

j okrelone wymagania pod adresem wykorzystywanych danych statystycznych.

Chodzi przede wszystkim o dostpno odpowiednio dugich, jednorodnych
szeregw. Jak zwykle pojawia si tutaj pewna sprzeczno. Z jednej strony
z punktu widzenia poprawnoci szacowania parametrw modelu podane
jest wykorzystanie moliwie dugiego szeregu danych. Jednoczenie w dugim
okresie wzrasta niebezpieczestwo modyfikacji relacji midzy zmiennymi modelu. Ponadto informacja o ksztatowaniu si zmiennych modelu powinna by
dostpna ze stosunkowo niewielkim opnieniem.

Modele symptomatyczne
Trudnoci zwizane z budow i wykorzystaniem modeli przyczynowo-skutkowych skaniaj do stosowania modeli symptomatycznych. Modele symptomatyczne traktowane s jako klasa zastpcza, wykorzystywana, gdy z jakich

powodw niemoliwa jest konstrukcja modelu przyczynowo-skutkowego. Zasada konstrukcji klasycznego modelu symptomatycznego polega na doborze
jednej lub kilku zmiennych egzogenicznych - wykazujcych skorelowanie ze
zmienn objaniajc - i zbudowaniu na tej podstawie rwnania regresji, opisujcego ksztatowanie si badanej zmiennej.
Jako punkt wyjcia prognozy przyjmuje si zaoenie o staoci zwizku korelacyjnego. Jeeli jednak zwizek miedzy zmiennymi objaniajcymi i objanianymi jest oparty wycznie na wspbienoci w czasie i nie istniej midzy nimi realne, trwale powizania, to brak jest podstaw do wnioskowania
o utrzymywaniu si stabilnego zwizku korelacyjnego w okresie prognozowa-

263

nym. Dlatego dy si do takiego doboru zmiennych egzogenicznych, aby wysoki stopie ich skorelowania ze zmienn objanian by uzasadniony jak
wspln przyczyn, ktrej z okrelonych powodw nie mona wprowadzi do
modelu. Ten typ powizania daje bowiem wiksze prawdopodobiestwo realizacji zaoenia o utrzymaniu si w okresie prognozowanym zaobserwowanego zwizku korelacyjnego.
Niezalenie od duego zrnicowania metod ekonometrycznych mona
znale wsplne dla wszystkich wady i zalety. Po stronie wad naley zapisa
du sztywno. Przejawia si ona w jednoznacznie okrelonym zestawie zmiennych objanianych i objaniajcych, czcych je zalenoci funkcyjnych oraz
stabilnoci parametrw modelu. Zalet jest natomiast obiektywizm oraz precyzja uzyskiwanych wynikw. Naley jednak pamita, e cen owej precyzji
jest spenienie rygorystycznych zaoe wyjciowych.

5. Metody eksperckie
Istota metod eksperckich, zwanych rwnie trafnie intuicyjnymi, polega na
formuowaniu wnioskw (pogldw) na temat stanu obecnego i przyszego
ksztatowania si badanych wielkoci na podstawie dowiadczenia, wiedzy i intuicji eksperta. Temu oglnemu okreleniu odpowiada wiele rnicych si
w szczegach sposobw postpowania. Jednak niezalenie od tych odrbnoci naley wskaza na cechy wsplne. Przede wszystkim ekspert nie jest zobligowany, cho moe to uczyni do ujawnienia, wykorzystywanej bazy informacyjnej. Rzeczoznawca nie musi take uzasadnia sposobu wnioskowania. Stwarza
to ryzyko formuowania subiektywnych pogldw, a odbiorcy nie pozwala na
ich weryfikacj. Warto zwrci uwag, e w poprzednio omawianych metodach znane byy nie tylko rezultaty, ale take sposb dochodzenia do nich.
Niepoddanie procesu prognozowania rygorom formalnym pozwala zarazem
na uchwycenie zjawisk w caej ich zoonoci i, co niemniej wane, uwzgldnienia noszcych cechy trwaoci kierunkw zmian ilociowych, ktre zarysoway si pod koniec badanego okresu.
W ramach tej grupy metod proponuje si sposoby postpowania, ktrych
celem jest wykorzystanie mdroci zbiorowej. Jedn z najbardziej znanych tego typu procedur jest burza mzgw. Jest to sesja, w trakcie ktrej specjalici wyraaj swoje pogldy. Organizacja i przebieg takiego spotkania powinny by podporzdkowane kilku elementarnym reguom:
- trzeba jednoznacznie zidentyfikowa problem, ktry ma by przedmiotem
osdu,
- wszystkie opinie naley uzna za rwnoprawne,
- naley wykorzysta pomysy na pozr nawet bardzo odlege od istoty rozwaa,
- niezbdne jest zapewnienie swobody wyraania sdw.
264

Za przyjciem takiego rozwizania przemawia hipoteza, e wrd wielu pomysw znajduje si przynajmniej kilka dobrych. Za korzystaniem z mdroci
zbiorowej przemawia take to, e poprzez udzia specjalistw z wielu dziedzin
czy ludzi o odmiennej orientacji teoretycznej, ronie szansa na uzyskanie wszechstronnego ogldu badanego zjawiska. Udzia w dyskusji, dziki konfrontacji
z odmiennymi opiniami, zmusza take do zweryfikowania i zracjonalizowania
wasnych pogldw.
Taki sposb postpowania budzi jednak zastrzeenia, wice si z czynnikami psychologicznymi, takimi jak niech do wycofywania si z goszonych
pogldw, awersja do innych uczestnikw dyskusji, umiejtno publicznego
artykuowania opinii, skonno przechodzenia do obozu zwycizcy itd.
Prb znalezienia zotego rodka midzy ekspertyzami indywidualnymi i zbiorowymi staa si metoda delficka. W najwikszym skrcie jest to szereg powtrzonych sesji, podczas ktrych usiuje si unikn oddziaywania czynnikw psychologicznych, obniajcych warto otrzymanych rozwiza. Punktem
wyjcia caej procedury jest rozesanie do ekspertw pyta dotyczcych przyszego przebiegu zdarze. W przypadku koniunktury pytania takie mog dotyczy tempa wzrostu PKB, nasilenia inflacji, stopy bezrobocia czy innych
podstawowych wskanikw makroekonomicznych.
Nastpnie zebrane odpowiedzi poddawane s elementarnej obrbce statystycznej. Oblicza si redni arytmetyczn i kwartyle. Na tej podstawie eksperci dowiaduj si, e przecitne tempo wzrostu PKB wyniesie 4,5%, ale jednoczenie 25% respondentw uwaa, e bdzie ono nisze ni 3%, a 25% jest
przewiadczonych, e przekroczy 5%. Oprcz przekazania wynikw pierwszego etapu prosi si respondentw, wyraajcych nietypowe pogldy o ich uzasadnienie lub zweryfikowanie. Poprzez kilkakrotne powtarzanie takiej procedury osiga si coraz wiksz zbieno i ujednolicenie opinii.
Metoda delficka, chocia pozbawiona czci mankamentw burzy mzgw,
rwnie nie jest wolna od wad. Podstawowy zarzut zawiera si w lapidarnym
stwierdzeniu, e ksztatu przyszoci nie da przegosowa. Ujmujc to z odmiennej perspektywy mona powiedzie, e racja jest niejednokrotnie po stronie przedstawicieli pogldw najbardziej nietypowych. Natomiast przydatno metody do prognozowania koniunktury ogranicza przewleko caej procedury.
Powysze uwagi nie wyczerpuj wszystkich problemw zwizanych ze stosowaniem metod eksperckich, a suyy raczej wskazaniu ich gwnych cech
charakterystycznych.

6. Uwagi kocowe
Na zakoczenie naley si odnie do dwch jeszcze kwestii. Pierwsza
z nich dotyczy kierunkw doskonalenia metod analizy i prognozy koniunktu-

265

ry, druga za stanu bada koniunktury w Polsce. Z krtkiej charakterystyki

metod analizy i prognozy koniunktury wynika, e adna z nich nie jest doskonaa. Zarazem adna z nich nie jest jednoznacznie za. Zatem przy penej
wiadomoci ich wad i zalet mog by one stosowane.
Wynika z tego jednoczenie postulat kojarzenia ze sob rnych metod. Podstaw takiego zalecenia jest przewiadczenie, e w ten sposb mankamenty
rnych metod ulegn, jeeli nie wyeliminowaniu, to przynajmniej osabieniu.
Trudno byoby wskaza teoretyczne przesanki takich mariay. atwiej natomiast odwoa si do przykadw. Do barometrw koniunktury wprowadza
si w charakterze wskanikw wyprzedzajcych wyniki bada koniunktury
metod testw, zwaszcza odpowiedzi na pytania prognostyczne. Odpowiedzi
na pytania prognostyczne mog rwnie peni funkcj zmiennej objaniajcej w modelach ekonometrycznych. Z kolei cennym uzupenieniem modeli ekonometrycznych moe sta si komentarz ekspercki. Wprawdzie metoda bilansowa ma przede wszystkim charakter opisowy, to jednak nie powinno to by
przeszkod w formalizowaniu niektrych zalenoci.
Historia bada koniunktury w Polsce jest stosunkowo krtka. W okresie
realnego socjalizmu uwaano, e cykl jest wycznie atrybutem gospodarki kapitalistycznej, a uywanie pojcia koniunktury w odniesieniu do systemu centralnie planowanego byo traktowane jako niestosowno. Nie oznacza to, e
badania nad koniunktur w wczesnych krajach socjalistycznych nie byy prowadzone. Zjawiska te byy przede wszystkim przedmiotem zainteresowania ekonomistw zachodnich. Rwnie w krajach socjalistycznych, w tym i w Polsce,
badano koniunktur zarwno w wymiarze teoretycznym, jak i empirycznym,
najczciej jednak pod przykrywk rnego rodzaju eufemistycznych okrele.
Tak wic mwio si o fazach rozwoju, etapach rozwoju, rozwoju skokowym
czy cyklach inwestycyjnych.
Oficjalnie ju badania nad koniunktur zaistniay w Polsce u schyku gospodarki realnego socjalizmu. W 1984 r. badania aktywnoci gospodarczej za
pomoc testu, pocztkowo tylko wojewdztwa poznaskiego, a pniej caej
gospodarki podja grupa pracownikw Instytutu Ekonomii Politycznej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. W 1986 r. metod t dla gospodarki polskiej zacz stosowa Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoy Gwnej Handlowej. Od tego okresu systematycznie rosa liczba orodkw, jak rwnie
zakres prowadzonych bada:
.
Powstaje oczywista pytanie, co sprawio, e wanie testy koniunktury s
tak ju dugo i powszechnie stosowane do badania poziomu aktywnoci gospodarczej w Polsce.' Ffes!dila o tym przydatno metody w warunkach kraju transformujcego si, kiedy nie do koca rozpoznane s mechanizmy zachodzcych zmian. Pozwolio, to na'zastosowanie testw, ktre nie maj
bezporednich odniesie teoretycznych. Ponadto stosowanie testw mona rozpocz niejako od zera". To kolokwialne okrelenie oznacza jedynie, e w ce266

lu zainicjowania bada nie jest niezbdne posiadanie odnoszcych si do

przeszoci zbiorw danych. Ju w wyniku pierwszej ankiety uzyskuje si ocen stanu gospodarki i krtkookresow prognoz.
W miar postpw transformacji wzbogaceniu ulegay metody analizy i prognozy koniunktury w Polsce, jednak ich stosowanie napotyka na ograniczenia.
Budow barometrw utrudnia krtko dostpnych szeregw, co nie pozwala
na zidentyfikowanie prawidowoci zachowa w punktach zwrotnych. Nawet
jeeli dostpne s dane dla duszych okresw, to z tytuu zmiany systemowej
nie s porwnywalne. Ponadto charakter dostpnych danych ogranicza ich przydatno dla potrzeb analizy koniunktury: brakuje danych kwartalnych, rzadkoci jest ich desezonalizacja.
Rozwizaniem zastpczym jest stosowanie w Polsce barometrw opracowa-