Vous êtes sur la page 1sur 6

30/7/2015

Puppo

RevistaChilenadeLiteratura,No.77(2010)
REVISTACHILENADELITERATURA
Noviembre2010,Nmero77,109125

I.DOSIERBICENTENARIO

CRISIS,DECONSTRUCCINYEMPATA:LASEMIOSISDELESPACIOURBANOENLAPOESAARGENTINARECIENTE

MaraLucaPuppo
UniversidadCatlicaArgentina
CONICET
luciapuppo@fibertel.com.ar

RESUMEN
Elobjetivodeestetrabajoesrealizarunanlisiscomparativodelasemiosisdelespaciourbanoencincopoemariospublicados
recientementeenlaciudaddeBuenosAires:Aquelcorazndescamisado(2002)deLuisTedesco,ElcarritodeEneas(2003)de
DanielSamoilovich,Larebelindelinstante(2005)deDianaBellessi,Solosysolas(2005)deTamaraKamenszainyPoemas
delsintrabajo(2007)deEduardoMileo.Entodosellossetextualizanvoces,miradaseitinerariosqueatraviesanlaciudad
contempornea,apelandoaunagrandiversidaddeimgenes,tpicosyestrategiasdiscursivas.Latradaconceptualcrisis
deconstruccinempatapermitirleerenconjuntodiferentesmodalidadesenquelostextospoticostraducenyreenvanalas
complejidadesdelimaginariosocial.
Palabrasclave:BuenosAires,poesa,crisis,deconstruccin,empata.

ABSTRACT
ThispaperaimstocomparethesemiosisofurbanspaceinfivebooksofpoemsrecentlypublishedinthecityofBuenosAires:
Aquelcorazndescamisado(2002)ofLuisTedesco,ElcarritodeEneas(2003)ofDanielSamoilovich,Larebelindelinstante
(2005)ofDianaBellessi,Solosysolas(2005)ofTamaraKamenszain,andPoemasdelsintrabajo(2007)ofEduardoMileo.Allof
thempresentvoices,sightsanditinerariesofthecontemporarycitybymeansofawiderangeofimages,topicsanddiscursive
strategies.Theconceptualtriadcrisisdeconstructionempathywillallowthesystematizationofdifferentwaysinwhichpoetictexts
translateandrefertothecomplexitiesofthesocialimaginary.
Keywords:BuenosAires,poetry,crisis,deconstruction,empathy.

1.LACIUDADLATINOAMERICANA:(POS)MODERNIDADYGENEALOGIASLITERARIAS
Flanearesunartequesololosparisiensesposeenentodossusdetalles.
DomingoF.Sarmiento,ViajesporEuropa,fricayAmrica.
LaprosadeSarmientocanonizaBuenosAires,entoncesunagranaldea,comofococivilizadorfrentealcaosdelabarbarie.
Deesemodo,elimaginariodecimonnicoperpetuabaparalaciudadportuariaelestatusdeciudadletradacomolodefiniera
ngelRama(1984),entantodispositivojerrquicoplanificadoryordenadordelespaciofsicoysimblico.Lamodernidad
urbana,queBenjamindescribienlaParsdefindesigloapartirdelospoemasdeBaudelaire,noirrumpienlapoesadelRo
delaPlatavaFrancia,puescomosealJorgeMonteleone,alaaparicindelespaciourbanoenlapoesasimbolistafrancesa
nocorrespondepuntualmenteunatemticaurbanaenlapoesadelprimermodernismohispanoamericano(Baldomero81).
EnlaveredaopuestadelexotismolujosodeDaroyLugones,lapresenciaprotagnicadeBuenosAiresenlalricaargentinase
iniciconlaspoticasfundantesdeEvaristoCarriegoyBaldomeroFernndezMoreno,nexosinsoslayablesconlageneracin
vanguardista(Barrera87).Siguiendoelcaminoabiertoporambospredecesores,surgeelfervorosocriollismourbanodelprimer
Borges(Sarlo44)queveautpicamenteenlacapitalunespaciodefusindelaciudadydelcampo(Lefere201),ascomola
ciudadmodernaydinmicadeOliverioGirondo,laurbegris,cuadradaysepulcraldelosltimoslibrosdeAlfonsinaStorni
(Salomone334),obien,laciudadhostil,atravesadaporproblemassocialesygustospopularesenlostextosdeGonzlezTun
yYunque.
Esconocidoeltrayectodelanarrativaquetextualizalacapitalargentinaeincluyerepresentacionestanparadigmticascomo
lasdescripcionesexpresionistasdelaciudadmodernaenlanarrativadeArlt,laurbeperonistaquepresentaAdnBuenosayres
(1948)deLeopoldoMarechal,laciudaddualqueoscilaentreelidealclsicoyelgrotescorealistaenloscuentosdeMujica
Linez,lasntesisdelBorgesmadurodeunaBuenosAiresmundial,abstractaeimaginaria,hastaelterritoriodepesadillaque
presentaLaciudadausente(1992)deRicardoPiglia(Satta143,Depetris145).Sinembargo,nohasidounacuestintan
transitadaporlacrticaelestudiodelapoesaque,apartirdelasegundamitaddelsigloXX,tienealaciudadcomoescenarioy
motivo.
AcomienzosdelsigloXXI,BuenosAiresesunaautnticaciudadglobalqueconcentranuevastecnologasparael
procesamientoinmediatodelainformacin,dondeseproduceunacrecienteestandarizacindelosproductoseconmicosy
sociales,almismotiempoqueunacrecienteintegracintransnacional(Savitch180181).Perocomotantasotrasciudadesde
AmricaLatina,lacapitalargentinaesunaciudadfragmentada,dondeesosestndaresglobalescoexistencongrandeszonas
localesdepobreza(PrvtSchapira27).Lamegalpolisresultainabarcableporextensaypolifactica.Antelaimposibilidadde
recorrerlayaprehenderlaensutotalidadabrumadoraycambiante,loshabitantesnoslimitamosaexperimentartrayectos
parcelarios,errticos,subjetivos.Poseemosporotraparteunaciudadimaginada,trazadaenmapasyaprendidaenimgenes,

http://www.revistaliteratura.uchile.cl/index.php/RCL/rt/printerFriendly/9032/29844

1/6

30/7/2015

Puppo
relatosycanciones.ComolodemostrGarcaCanclinirespectodelaciudaddeMxico,todosnosmovemosentrelaciudadreal
ylaimaginaria,hastaelpuntodequerepresentarlaurbeinconmensurableesposiblenicamentecuandostasedesborday
semultiplicaenficcionesindividualesycolectivas(GarcaCanclini109).
Elobjetivodeestetrabajoesrealizarunanlisiscomparativodelasemiosisdelespaciourbanoencincopoemariospublicados
recientementeenlaciudaddeBuenosAires:Aquelcorazndescamisado(2002)deLuisTedesco,ElcarritodeEneas(2003)de
DanielSamoilovich,Larebelindelinstante(2005)deDianaBellessi,Solosysolas(2005)deTamaraKamenszain,yPoemas
delsintrabajo(2007)deEduardoMileo.Escritosenlosaosinmediatamenteposterioresalacrisiseconmicaysocialque
estallenlaArgentinadediciembrede2001,todosellospresentanmicrpolisopequeasficcionesdeBuenosAires(Garca
Canclini113),apelandoaunagrandiversidadderegistros,motivos,imgenes,repertoriostemticosyestrategiasdiscursivas.
Elcorpusaanalizarcomprendeobrasescritasporautorasyautoresnacidosentre1941y1953,quepertenecenauna
generacinmadurayquecuentanconunaslidatrayectoriapotica.Estaseleccinnobuscaproveerunmuestreo
representativodelasdiferentesexpresionesqueregistranelimpactodelacrisisenlapoesaargentinareciente,tareadifcilde
concretarenuntrabajodeestealcanceyque,adems,correraelriesgoderesultarsimplificadorayprematura.Setrata,en
cambio,dedetectarrecurrencias,disparidadesytensionesenlasemiosisdelespacioporteoqueproponenlostextoselegidos,
dondelacaminataporlaciudadencrisisesunacoordenadaespacialdinmicaqueorganizaladensidadsemnticadel
discursopoticoy,alavez,traduceyreenvaalascomplejidadesdelimaginariosocial.
Lametodologacomparatistaqueproponemoscombinacuatroperspectivasdeanlisis:primero,unaperspectivalingstica
que,partiendodelosndicesreferencialesytoponmicos,estudialamorfologa,sintaxisysemnticadelespacioficcional
segundo,laperspectivatemtica,querastrealostpicosasociadosalarepresentacinurbanaeneldiscursoliterariotercero,la
perspectivaintertextualytransdiscursiva,quefocalizaenlasrelacionesconotrosgneros(concretamentelacrnicayelrelato
deviaje)cuarto,laperspectivasimblicaymitolgica,quepermitereconocerimgenesyarquetiposqueremitentantoala
tradicinliterariacomoalaconcienciahistricaylamemoriacolectiva.
Paraabordarelexamendeloscincopoemariosqueconformanelcorpusdistinguiremosenprincipiodosmomentos
escriturariosquetrasciendenenelpresentedelaenunciacindelostextos:lacrisisdediciembrede2001ylaposcrisisdelos
aossubsiguientes.Conlatradaconceptualcrisisdeconstruccinempatapretendemosdarcuentadeunitinerarioquese
perfilaenloscincotextos,ledosyacomounconjuntoomacrotexto.Finalmente,nuestrasconclusionesapuntarnadetectarde
qumodo,enelmomentopresente,ciertosprocesossemiticoliterariosdominanydelimitannuestroconocimientodelaciudad
(Spitta12).Comotodorecorrido,elqueaquproponemosasumeelriesgoderesultarpocosistemticoycaprichosoensu
orden,peroentendemosquesolodeesemododispersoycaticosenosrevelalagranciudadensucaleidoscpicoescenario
depersonajes,mapas,propuestasysignos1 .

2.RADIOGRAFASDELACRISIS
Larebelindelinstante(2005),deDianaBellessi,esunvolumensurcadoporpersonajesehistoriasendiferentesespacios,
entreellos,unaBuenosAiresentraable.ElpoematituladoEstodamifortunaofreceunaestampaporteacentradaenel
elogiodelbarrio.Lacascadadelosfresnosprestasufollajealospjarosylacarnesedoraenlasparrillas,peroestapazidlica
delaciudad/mslindadelmundo(Bellessi64)esinterrumpidaporlamelodaletal/queamenazacaer(66).Acontinuacin
sigueNotasdelpresente,unaseccinmarcadaporunfuertevnculoreferencialconelpanoramadelacrisis:enlascalles
reinanelhambreyelfrofrenteaunafbricaabandonadaalgunosbuscanalimentosenlabasurapodrida(86).Seproduceun
encuentroperturbadorconunafigurafantasmalvestidaenharapos,niaoenanamendicante,quienseencuentrasolacomo
unpedazo.../demaniquenlacalle//deldesamparo(88).Parodiandoelgestodeloshumanos,sobrevuelaelrounave
carroera,Caranchoogaviln?sepreguntalavozpotica,alabuscadelastripasdelPlata(87).
LaspalabrasdeMurielRukeyserqueBellessitraducequinhablardeestosaos/sinoyo,sinovos(71)funcionancomo
emblemadeestapoesasurgidacomocrnicaofotografa,ancladaenunsentidoprivilegiadodelacontemporaneidad
(Scarabellis/p).Siladescripcinrealistanoanulalaambigedadyelmisterio,tambinhaysignosdeesperanzaenmediodela
tristezageneralizada:loscompasesdelacumbiaresistenenelferiadodelprimerodemayo(80)yunaurarevolucionaria
acompaalospiquetesenlacapitalyelrestodelaArgentina(91,93).EsascomoenlostextosdeBellessiseimponeuna
miradaestticaysolidariadelapobreza,atentaapequeossignoscomoelabrigodelsol,quearropaeninviernoalmodode
unponchito(167).
Lospoemasdeestaautoraleensinambageslossignosdeuntiempodifcil:esteduelarestannuevo,/comomoscasdaada/
eltrabajocaeylosnios/dehambreenlapatriama(72).Enellosseexpresaunavozcolectiva(ahorasomostodosnegros)
quemiraconagradolasdistintasmovilizacionessocialesqueseproducenentornoaasambleas,comedorespopulares,
columnasquemarchanypiquetesentodoelpas(150).Unavarianteutpicaquiereverunanuevamontoneraenesagente
furiosaperoinocente,comosiestuviramosconstruyendoalgo(117).
EnElcarritodeEneas(2003),DanielSamoilovichintroduceunavistapanormicadelaciudaddeBuenosAires,apenas
perceptibleentreelaireoscuroylaniebla.Estavisindelaurbeconvertidaenruinas,comounanuevaTroya,bienpodraser
unaversindelcataclismoargentinocontempladoporelpresidentedelaRaqueparteenhelicptero(GarcaVegas/p).El
protagonistadelpoemarioesuncartoneroqueavanzaporlaciudadrevolviendoyacopiandobasuraensucarritoque,
siguiendoelparalelismomitolgico,remedaelcarroqueVulcanoleforjaEneas.Eldiseodellibrorespondealaestructura
delcarritodeEneascartonero,quedanombrealosdistintoscantososecciones:elbarralderechocorrespondeaPlaza
ConstitucinyelizquierdoaRetiro,mientrasquelaBaseesPlazaMiserere.Surgeentoncesunagrillaquetieneporejeslas
tresgrandesestacionesdetrenqueconectanlaciudadconelconurbanobonaerenseyque,asuvez,remitenaloscuatro
puntoscardinalesdelterritorioargentino.Sobreestefondocomndeungigantescocampamentodedesharrapados
(Samoilovich11),lostravesaosdelcarritodanocasinalosrespectivoselogiosdelosmaterialesreciclablesquelos
cartonerosrescatandelabasura:papel,vidrioyhojalata.
Enestepoemario,lamitologalatinaesunrecursoquecreadistancia,ficcionalizay,almismotiempo,llevahastalahiprbolela
representacinespacial.ElsujetopoticolehablaaMarforio,unadelasestatuasparlantesdeRoma,yensutonopervive
aquelsaborurbanodelaantiguastirahoraciana,quedescribasumundosocialconinsidia(Monteleone,Cartoneross/p).
Elfenmenodelacrisissehaceextensivoalaciudadentera,pues,comoEneasysuscompaeros,todosgitanean
(Samoilovich16).EnBuenosAiresTroyaesleitmotivlofalsario,comolaimitacindebuzoAdidasquellevapuestauncartonero
(Samoilovich14)olasmercancasfraudulentasquesevendenenlospuestosilegalesdeRetiro:lasradios/quetedespiertan
enlamadrugada/connoticiasfalsasysiniestras,laspilasmsvencidas,/...losparaguasque.../handeabrirse/slounavez
(29),revistasdecrucigramasyaresueltos,/remerasdistinguidasconelmstristedeloscocodrilos(30).Enlacadenade
significantesplagiariosyfalacessesumantambinesossmilesdedineroquefueronlosbonosLecopyPatacones(19,25),
impresosporelEstadoenunaeconomadeemergencia.
LaseriedepoemasquedattuloaAquelcorazndescamisado(2002),deLuisTedesco,seorganizaentornoalatravesade
unpersonajeenlaCityPortea,lazonadelcentrodelaciudaddondeseconcentralamayorcantidaddeentidadesbancariasy
financieras,enlosaciagosdasdediciembrede2001.Atravesandosucesivosestadosdetemor,iraeimpotencia,elsujetohace
lasfilaspararetirarsudinerocomounarataentremrmolesvoraces(Tedesco153).Luegodeaccederalpreciadosubsuelo
dondeestnlascajasdeseguridad,porfinlogravolveralacalmasecretadesucasa.
Escritoenunasegundapersonafuribunda,setratadeunverdaderorelatopotico(Raschellas/p)quetranscurreenuna
ciudadnarcotizada,fraudulenta,/ladina,fugitiva,resignada(Tedesco151).Elsujetopoticosedirigeauninterlocutor

http://www.revistaliteratura.uchile.cl/index.php/RCL/rt/printerFriendly/9032/29844

2/6

30/7/2015

Puppo
mediocretalvezesemismosujetodesdoblado?,elhombrequesehavistobeneficiadoenlosaosneoliberalesyque
ahoralamentaelcesedesusprivilegiosconladevaluacindelamoneda.Laalocucinaestepersonajeseintercalaconlos
prrafosdirigidosadeterminadosactoresdelaescenapolticaysocial2 yconlapresenciadeotrospersonajesquerepresentan
distintosarquetiposnacionales,comoelpoetaprovincianoCarlosMastronardi,elgauchoJuanMoreira,Evita,ungeneral
antisemita,unpolticocamalenicoyunadamapatriciaquereza.Juntoalasfilasdeburguesesabarrotadosenlosbancos
pasandelargolososcuros,aquellosquevienendecirujear,/delademarcacinracista,/desuscamascubiertasporelagua
(163).Entrelamultitud(irnicamente)republicanatambindeambulalaDesaparicin,elejrcitodelosmuertosnovisibles
quedejelterrorismodeEstadoenlosaossetenta(160).Laciudadresultaescatolgicaenlosdossentidosdelapalabra:es
unaBuenosAiresdelaspostrimeras,dondeseanunciaelfindeunaera,ysetrataademsdeunaciudadinundadade
excrementoysuciedad,dondeseproyectatucacaenelfangalbancario,lamierdatibia/enelpantalnetimolgico(151,
152).

3.MAPASDELAPOSCRISIS
Lamadrugadaporteaofrecelaintemperiedeunacallebrumosaysinrboles(Mileo13)enPoemasdelsintrabajo(2007),de
EduardoMileo.Aveces,elcaloresinsoportabley,conlasolacompaadelasmoscas,elcaminantebajaatomaraguadeun
bebedero(19).Trasunbrevepasoporuncafparabuscarclasificadoseneldiario(36),nohayuncentroeneldeambulardel
desempleado,nitampocoenelmapadesuciudad.ElespacioemblemticodelaPlazadeMayoapenasofreceunhormigueo
degenteantelaausenciadeuncuerpo,esdecir,dealgooalguienqueorganiceunaaccin(46).LosbarriosdelSur
ostentanpaisajesgrisescomoelpuertoolaiglesiadeSanCayetanoenLiniers,dondeelpersonajeterminaporabandonarla
filadeloscreyentes(94).Elregresoacasaloobligaatomaruncolectivoparacruzarlafronteraeinternarseenlossuburbios
Morn,aloccidente(92)allnielolvidollega/detanlejos/quequedaestepramo(39).
Enuntonosensibletampocofaltodeirona,eltextodeMileoretrataelsaldodolorosodelestallidode2001,esegrandespus
quesiguialacrisis.Seexploranvariascarasdelsufrimientocitadino:eldelospescadoresdelacostaneraquenologran
obtenerpresa(23),eldelosrostrosajadosporelsilencioqueesperanelcolectivo,latristesensacindeserelltimodela
cola(26).Elsintrabajoesunnuevomarginalqueseequiparaconelsinamor,subidosambosaltobogndeladuplaalcohol
ytabaco(85).Andadesencantado,conlacabezagacha,mientrassueacondistintosoficiosqueleestnvedados.Atraela
atencindeunaturistaquelografotografiarlo(40)ysepreguntaqutrabajohabraquetenerparaenamoraralamujerquebaja
lasescalerasdeunedificiodecategora(88).Lalluviaseconfundeconsuslgrimas,formandounroinfinito(31),hastaque
eventualmentesuestadoseasemejaaldelaguaestancadadelcordn(33).Laciudadfluvialimponeunritmovacilanteasu
caminata:lalluvialodespoja/conlalentituddeunaceremoniaSabe/porprimeravezensuvida/queyanotieneapuro
(45).Vencidoysolocomounnufragoounahogado,eldesempleadosereconoceenelfondodelaljibe(69).
LaprotagonistadeSolosysolas(2005),deTamaraKamenszain,esunamujerqueasumelasoledadtrasunaseparaciny
emprendelabsquedadeunanuevaexperienciaamorosa.Conesefinparticipaasiduamentedediversosencuentrospara
solterosydivorciados,programadosporlamquinadeloscelestinajesposmodernos(Foffani4).Delsalndebaileal
departamentodondelaesperasucamavaca,estacenicientaenradiotaxi(Kamenszain15)atraviesaunaBuenosAires
vertiginosaynocturna,dondeseadivinanlosteatrosypizzerasdelacalleCorrientes(13).Ladanzadeloscincuentones
sudadosesunteatrodecadente,protagonizadoporbailarinesalarastramuecosdeaserrn(13).Laciudadaparececomoun
espaciodeenajenamiento,soledadyrocesfugaces.Nosemencionanmonumentosnacionalesnisenombraalosamigosel
anonimatoseextiendesobrelaciudad,suscalles,suarquitecturaysushabitantes.Laintimidadbuscadaafanosamenteporla
vozpotica,quesigueelecodelosbolerosyeltango,contrastaconlavorginedevelocidadypeligroquelaacecha(Puppo,
Ficcin482).
Eldiscursodelaprimerapersonaqueapuestaaltarotsentimentalenestepoemarioparece,aprimeravista,ajenoalacrtica
socialyladenuncia.Sinembargo,enSolosysolasestndiseminadasvariasmarcasquedelatanelimpactodelacrisis,
empezandoporlosversosqueinauguranellibroyquepresentanalavozpotica:Soylaokupademipropiacasa/desdeque
lapropiedadsefuedem(11).Experimentndoseasmismacomounadesalojadausurpadora,asusannimoscompaeros
debailelosllamagentedescamisada(13)yparias(19),entantoquesuposiblecandidatoamorosoesunindocumentado
(25).Lacalleleresultaunmbitotransitorioeinseguroconfiesa:paraquenomerobensalgocorriendo(46).Enestecaso,los
mediosdetransporteconstituyenlaprincipalimagenquecondensaelmovimientoautmatayelritmovertiginoso.Laentradaal
subterrneoesuncotidianodescensoalosinfiernos(mevoydebocaelsubteestoscuro,17)anlogoalviajequeprovocala
fuerzasuccionantedeuninodoroquenostragalejos(11).

4.VIAJEROSENLACIUDADDIFUSA
Elverdaderocaminanteeseldeunsolocamino.Elotroserunexplorador,un
turista,unoquehaceladigestin.
BaldomeroFernndezMoreno,GuacaprichosadeBuenosAires.
Apelandoaunabanicodetonosquevandesdelarabiahastalaesperanzapasandoporlatristezayeldesconsuelo,los
cincopoemariosanalizadospresentanmicroficcionesdeBuenosAires,esdecir,versionesparcialesysubjetivasdelespacio
dondelavoluntadimaginativaconviveconlareferencial.Entodosloscasoseldiscursopoticocitayabsorbeestrategiasde
otrosgneros,yaseapopulares,comolamsicatango,bolero,cumbia,elcineylapublicidad,yaseacultos,comoelensayo,
lanarracin,elteatrooelmitoclsico.
Reflexionessobrelacrisisargentina,elhambremundial,elamorylosagradoimpregnanelpoemariodeDianaBellessiapartir
depequeasancdotascotidianastrenzadasenunimaginariovegetal,animalourbano.EnLarebelindelinstantese
construyelafiguradelapoetaapartirdeunavoluntadconfesionalquelapresentaasuscincuentayseisaossoando
(Bellessi96)ysabindoseconlamitaddesuhermosura(Bellessi16).Laintromisindeunavetaargumentativayla(aparente)
espontaneidaddelospoemasdeocasin,escritosapropsitodelostitularesdelosdiariosenplenacrisis,leotorganatodoel
librounairedecrnica.Estegnerofronterizo,cercanoaltestimonioyelnuevoperiodismo,colocaalapoetaenelrolde
cronistadesupoca,segnlafrmuladePabloNeruda(1964).Estetipodeencuadrediscursivopermiteexperimentarunade
lasformasposiblesdelrealismoennuestrosdas(Bernab,Laciudads/p),ysuaugeactualesunfenmenoligadoala
importanciaqueeldocumentoylanoficcintienentambinenotrosterrenosdelaliteraturayelarte(Cristoff21).
Loscuatropoemariosrestantesestablecenunvnculomsestrechoconeldiscursonarrativodebidoaquepresentanel
recorridodeunpersonajecentralquesedesplazaendeterminadasreasdelaciudad:elviajedelcentroalbarrioresidencial
enKamenszain,eldeambularporlosbarriosdelsurenMileo,lapesquisadelasgrandesestacionesdeferrocarrilen
Samoilovich,lacaminataporelmicrocentroenTedesco.Segnlafrecuenciadelosdesplazamientos,encontramosdiversos
tiposdeitinerariosqueconfluyenenlasintaxisespacialurbana(AlonsoLera248249):loscartonerosdeSamoilovichpresentan
itinerariosrutinarios,comoloeseldeAquilesquienvela/porelfrutodesujornadacenicienta,/lascincohorasquesurcla
avenidaSanJuan/porlariberaizquierda,aquella/quefuraleasignada(Samoilovich12).Tambinsonhabitualeslos
trayectosquerecorrelaprotagonistadelpoemariodeKamenszain:teatrospizzerasmsicainterrumpidadewalkman/pasan
delargoporelbajndelamarquesina/offoffdelossolosysolas/seapagaenlabocadelsubte(Kamenszain13).
DesplazamientosocasionalesparecenserlosquerealizaelsintrabajoeneltextodeMileo,mientrasqueelprotagonistade
Tedescollevaacabounitinerarionicoenunmomentosingulardecrisis.

http://www.revistaliteratura.uchile.cl/index.php/RCL/rt/printerFriendly/9032/29844

3/6

30/7/2015

Puppo
Enbuscadeunarenovadaexploracindesuspotencialidadesexpresivas,eldiscursopoticocontemporneosueleasumir
rasgosespecficosdeotrosdiscursos,travistindosedelosgnerosmsvariados.Sitodoviajeentendidocomodesplazamiento
implicanecesariamenteunaestructuranarrativa(RubioMartn157),entoncespodemoshablardeunciertorelatodeviajeque
subyacealdiseoformalysemnticodeloscuatropoemariossealadoso,msbien,deunefectoderelatodeviajeque
producesulectura.Essabidoqueesteltimoesungneroproblemtico,cuyaslbilesfronterasapenasloseparandela
crnica,eldiarioolagua.Sinembargo,SofaCarrizoRuedaarribaunadefinicinquedistinguealrelatodeviajepropiamente
dichodelagranmareadelaliteraturadeviajes(Potica29).Deladefinicindeestaautoradestacaremosalgunasconstantes
morfolgicasypragmticasquepuedenserrastreadasenlostextosdeTedesco,Mileo,KamenszainySamoilovich.Enprimer
lugar,lainterrelacinentrenarracinydescripcin,queenlostextospoticosesesperablejuntoconlosrasgos
especficamentelricosquehacenaunaliteraturadediccin(Genette32).Segundo,sunaturalezahbridaobifronteque
combinareferentesdelmundorealcondispositivosestticosyficcionales.Tercero,losndicesomarcastextualesque
atestiguanlaestrecharelacindeestetipodediscursoconelcontextosocioculturalenelquefueproducido.Cuarto,el
importanterolqueellibrodeviajesasignaaloslectoresylaslectoras,invitadosarecorrerescriturasmultiformesdondelas
referenciasgeogrficas,histricasyculturalestrazanunaredautoraldepertenencias,identificaciones,denunciasorechazos.
Quinto,lacapacidaddelrelatodeviajeparaponerdemanifiestoconflictos,temoresyexpectativasdelimaginariosocial.
Frentealasumaesquemticaytranquilizadoraqueofrecenlasguastursticas,elrelatodeviajeofreceunaconstruccin
problemticadeunfragmentodelmundo(CarrizoRueda,Estudio2829).Supeculiarestructuraacumulativa,independiente
decualquiertipodelmitesyordenamientoslgicos,permitealmacenartodounaludinformativoenocasinalasmemoriasde
unitinerario,convirtiendoalrelatoenunaespeciedealmacnmnemnicodondeseincorporaloparadjico,losorpresivo,lo
contradictorio,loincierto(CarrizoRueda,Elviaje4853).
Enlamayoradeloslibrosdeviajeocurrequebajolasaparienciasdelareferencialidad,losenunciadospuedendaraccesoa
unsegundoniveldesignificacin.Lametonimiaesunafiguraclave,puessehabladeunaciudadodeunareginengenerala
partirdeladescripcindeunodesusrinconesoaspectos(Champeau7576).Enlospoemarios,laeleccindelpersonajeya
implicaunaseriemetonmicaqueprivilegiaunadeterminadavisindelaciudad.Asresultaquelamujerdivorciadaasistea
eventospreparadosparaotrossolterosmadurosdeclasemediacomoellayeldesempleadorecorrelugaresfuncionalesasu
condicin,comounbarparaleereldiariooelsantuariodeSanCayetano,patronodeltrabajo.Delmismomodo,elpersonaje
cartoneroyelahorristaburgussevinculanconotrosparesenespaciosasociadosasuocupacinyestatus.Yahemospodido
observardequmodoslametforaylaalegoraconfiguranelespesorsemnticodelasdiferentesBuenosAiresrepresentadas,
constituyndoseenelinstrumentoprivilegiadodelaideologa.

5.DELADECONSTRUCCINALAEMPATA.CONCLUSIONES
Enunensayoescritoen1927,VirginiaWoolfproponaelviajeenlaciudadcomolamayordelasaventurasquepermite
escapardeuno/amismo/a(Woolfs/p).Observarlosespaciosylaspersonasnosposibilitahurgarenlavidadelosdems
desatandolamemoriaylaimaginacinpropias.Consustreethuntinglaescritorainglesasedistanciabadeltradicionalstreet
sauntering,dandocabidaalosaspectosinquietantesdeunaLondrescrepuscularymoderna.Habiendotranscurridoyaocho
dcadasdelaspesquisasurbanasdeWoolfysietedelasfamosasapreciacionesparisinasdeBenjamin,laciudadactual
guardaescasomargenparalaflnerie.ComolohasealadoJeanMichelMaulpoix,enlapoesacontemporneanose
producenencuentrosenlacalleporqueelvagabundeonoapuntahaciaunlugarfsicoelpoematrazaencambiouna
tropologadeldecirparaprobarelalcancedesuvozyloslmitesdesucomprensin(Maulpoixs/p).
Travestidodecrnicaoderelatodeviajes,eldiscursopoticooperaconestrategiasdehipercodificacin,talescomola
transdiscursividad,elmultiperspectivismodeladescripcin,lapolifonaenunciativa,laautoconfiguracintestimonialoapcrifa
delsujetopotico,lasincronicidadylainestabilidaddelsentido(Puppo,Fragmentos135),todosfactoresqueremitenanuestra
experienciacotidianaenlasgrandesciudadesdeprincipiosdelsigloXXI.Elrecorridoporcincopoemariosargentinosrecientes
noshaenfrentadocondiversasmarcastextualesquetraducenvariablessociolgicasdegnero,clase,edad,etnia,etc.
Personajesdeclasemedia,cartoneros,manifestantes,ciudadanosaltruistasoenfadados,solterosycasadostransitanporlas
callesdeBuenosAirescondiferentesfines,ritmosycircuitos.Lostextoslricosevocansuseddeafecto,susangustiasy
preocupacionesapelandoalaprimera,segundaotercerapersonagramatical,desdelafocalizacinenunpersonajeindividual
ocolectivo.Segnlospoemariosanalizados,lasemiosferaporteaaparecesaturadadesignosdispares,pueslaexigencia
neurticayelapurodelasclasesmediasconvivenconlalentitudresignadadelospobresymarginales.Labrechainsalvable
entrepobresyricossecuestionaenunplanosimblicocuandolamujerburguesaseidentificacomookupayeldesempleado
seequiparaacualquierhombresinamor.Enestosterritoriosdelpresente(Ludmer103)hayfronterasinternasqueseparanlos
barriosylostrayectos,peroseevidencialaexistenciaconcretadeunncleofuncionalconformadoporlaCapitalFederalylos
partidosprovincialesquelarodean,loquesedesignacomolaReginMetropolitanadeBuenosAires.
Enlastopografaspoticasdelacrisisylaposcrisisllamalaatencinlaausenciadealgunoshabitantesyusuariosdelaciudad,
comolosonlastribusurbanasdejvenes,losancianos,lasparejas,losniosylosbebs.Enelcorpusseleccionadose
tematizanlosmayoresproblemasquehoyenfrentanloshabitantesdelagranciudad:elfroyelhambrequeazotanavarios
centenaresdepersonasqueduermenenlacalleoenviviendasprecarias,eltrabajoinfantil,eldesempleo,lasinundaciones,la
decadenciadeltransportepblico,eldeteriorodelacalidadambientalproducidopormltiplesfactoresentrelosquesecuentan
lainsuficienciadepulmonesverdes,laexpulsindiariade5000toneladasdebasurayelnivelderuidosquesuperanlo
humanamentetolerable(AAVVs/p).Tambinsealudealrecienteaugedelasindustriasculturalesylaactividadturstica
receptiva,alainseguridadylaaparicindenuevosasentamientos.Tantolosgruposinmigratorioscomolavilla,actantes
ineludiblesenlaconfiguracinurbana,sonmencionadosenmsdeunaoportunidad.Estaltimaaparececomoreferencia
concretaeneltextodeSamoilovich,cuandosemencionaquelosautobusessonaligeradosalpasarlavilla31(30).Porotra
parte,enningunodeloscincotextosanalizadosseexploraunfenmenocrecienteapartirdelosaosnoventa,elaugedelos
countriesobarriosprivadosenlosmunicipiosperifricos.Sonestosespaciosparadjicamenteplanteadoscomoislasno
urbanas(Mux50)losquemscontribuyenahacerdeBuenosAiresunaciudaddifusa.Loimportanteenestemodelode
ciudadsonlasredespordondecirculanlosmediosdetransporte,entantoqueelespaciopblicocobrasumximosentido
cuandovamoscaminando(Rueda78).Noescasual,entonces,queloscincopoemariosanalizadospresentenvisionesdela
ciudadentrnsito,apartirdelamiradaenmovimientodeunpersonajey/olavozpotica.Dealltambinelvnculointertextual
conlacrnicayelrelatodeviaje,dosgnerosespecialmenteaptosparalainclusindesituacionesyancdotasdiversas,el
librefluirdelamemoriadelnarradoryelacopiodeinformacinheterognea.
Enelcampodelimaginariohemosdestacadolasredesdemetforasqueremitenatpicosliterariostradicionalescomoloson
lacadadeTroya(Samoilovich)yeldescensusadinferosyadexcrementum(Kamenszain,Tedesco).Enestosversos,Buenos
Airessurgebella,deformeeinclemente,almismotiempolaciudaddevoradoraydevorada(Bellessi),elterritorioinsuficiente
dondeelagualavalaspenasyahogaasushabitantes(Mileo).Endosocasionesesconvocadoelmatadero,unespacio
paradigmticoyfundacionaldelaliteraturaargentina.Elpodersimblicodeesterecintosubsisteenelfrigorficoqueanprovee
carneargentroyanaalaIngalagrecia(Samoilovich47)oenelgestodelcarniceroquerevive/elntimodegello(Mileo62).
Lostextosseleccionadospresentanescriturasdifciles,plagadasdeinferenciasyalusiones,queexigenlectorasylectores
altamentecompetentesyactivos,involucradosconlasituacinpolticaehistricayconocedoresdesumapaideolgico.En
todoslospoemariosseentretejenconironarefranes,citasclebresylugarescomunesdelhablaporteaentreellossedestaca
unapreguntaqueempezacircularenlosltimosaos:Nocreesquenoshemosvueltomsinteligentesytolerantes,/
Marforio,despusdelincendio/denuestraamadaTroya?(Samoilovich36).Enlasversionespardicasdelosarquetipos
argentinosserevelaelfondooscurodelsentidocomn,dondesehacenpresenteselracismoentodassusmanifestaciones,el
usodemaggicodelpopulismodemasas,lacomplicidaddelosmediosdecomunicacinconelgobiernodeturno.La

http://www.revistaliteratura.uchile.cl/index.php/RCL/rt/printerFriendly/9032/29844

4/6

30/7/2015

Puppo
sensacindelmomentopresentequesedesprendedelamayorpartedelospoemasesquetodossomoscadveres...
pasajeros,reciclables(Samoilovich42),porquelaciudadyelpasofrecenpocaspromesasogarantas.Talvezunareferencia
alapostguerraeuropeaelfilmLadronesdebicicletas(1948),deVittoriodeSica(Bellessi145)estrelacionadaconla
preguntamsimportanteformuladaenplenacrisisnosrepondremos?(Samoilovich48)yconeldeseodequenunca/
msnossuceda(Bellessi146).
Enlasdistintasrepresentacionescrticasdelespaciourbanoqueofrecenlostextospoticoshayindiciosdeunahistoriaque
confluyparadesembocarenlahecatombe.Seadvierteunavoluntadrevisionistaenlasperspectivashistricasquedesarrollan
TedescoySamoilovich,unaapuestapolticaenBellessi,yundesencantodelahistoria,lapolticayelEstadoenMileo.Eneste
sentido,lospoemariosseleccionadosapuntanaladeconstruccindevariosmitosdelpasadoargentino,tendenciaquecoincide
conunrenovadointersenlasociedadporlanovelahistricaolahistoriografacontadaenclavedenovela3 .Conunasonrisa
irnicalospersonajesrecuerdanloslaurelesquesupimosconseguir,anunciadosenelhimnopatrio,quenoresultaron
eternos(Mileo38),ascomoelpasadogloriosodelanacinagroganaderaysutradicindederroche(Samoilovich25,26,37).
Lanostalgiatraealamemorialacandidezdelobreroperonista(Mileo43)ycondolorseconvocanlosfantasmasquedejla
dictadurareciente(Tedesco).Lasucesindemalosgobiernosylacorrupcinqueacechaenlasinstitucionesalimentanla
visindeunaidentidadpulverizada,quedebeencontrarnuevoscaminoscolectivosmirandoalfuturo.Detrsdelosavataresde
lospersonajesylasdiferentesvocesqueconvergenenlaficcinlrica,subsisteelroldelpoetacomocronistaenelcasode
Bellessiascomolaperspectivadelviajeroolaviajeraqueavanzasinbuscarrespuestastaxativas.Estasvocesymiradas
nmadesrescribenlaciudadenempataconquienessufrenycallan,enunesfuerzoconstanteporinterpelarelespaciofsicoy
larealidadsocial.
Qunosdejanendefinitivaestostextos?,qunosinvitanaesperardespusdelfin?Unaconclusinafuturosurgedelcanto
finaldeElcarritodeEneas.Enunversoqueenplenacrisiseconmicamundialresultaproftico,elsujetopoticonosrecuerda
quetodaslascosascambian,yaspues,comoTroya,eluniversoseexpandeyseenfra(Samoilovich55).Esestaunaverdad
fsicaqueserelacionaconelbigbangyquelaliteraturaevoca,msalldelosciclosdelaeconomacapitalista,comometfora
pararepensarlosespaciosurbanos,lasidentidadessubjetivasylosvnculoscomunitarios.

NOTAS
1 Estetrabajoseinscribeenunproyectodeinvestigacinqueversasobrelasrepresentacionespoticasdelviajeenlaciudad

contempornea.Elobjetivodelmismoesabordarelestudiodetextospoticoshispnicosdesdeunaperspectiva
interdisciplinariaquecomplementaelanlisisdeldiscursolricocondeterminadasclavesdelapoticadelrelatodeviajes.
AlgunashiptesisdeesteartculofueronledasydiscutidasenlaponenciaEntrecartonesydesolacin:lacrisisdelespacio
urbanoenlapoesaargentinareciente,presentadasenelXXVIIIInternationalCongressoftheLatinAmericanStudies
Association,RodeJaneiro,1114dejuniode2009.
2 Laprofusindenombrespropiosficticiosconstruidosapartirdereferentesextratextualesrecuerdaelmodusoperandidel

romanclef.Amododeejemploreproducimostrescitasquealudenrespectivamenteaundirigentesindical(ubaldopor
Ubaldini,p.189),unexPresidentedelaRepblica(sganme,nolosvoyadefraudar,sloganutilizadoporCarlosMenem,p.
185),yunimportantegrupoempresario(PrezMalCompactoporPrezCompanc,p.192).

3 ProbablementeenesteltimoregistroseinscribalasagadeFelipePignaLosmitosdelahistoriaargentina,volmenes1,2,3

y4(20042008),quedesdesuaparicinconstituyeungranxitodeventas.

BIBLIOGRAFA
AAVV.Vidaurbana:LabajadelacalidadambientalenBuenosAires.Clarn,Laciudad(9/3/07):s/p.www.clarin.com
AlonsoLera,JosAntonio.Haciaunestatutodelelementoespacialenlanovela.EPOS.XXXXI(2005):237253.
Barrera,Trinidad.FernndezMorenoylaciudaddeBuenosAires.Laciudadimaginaria.Ed.JavierdeNavascus.Madrid
Frankfurt:IberoamericanaVervuert,2007.6988.
Bellessi,Diana.Larebelindelinstante.BuenosAires:AdrianaHidalgo,2005.
Bernab,Mnica.LaciudadysusmetforasenlanarrativadeEdgardoRodrguezJuli.ActasdelICongresoRegionaldel
InstitutoInternacionaldeLiteraturaIberoamericana.Rosario:2005.
http://www.geocities.com/aularama/ponencias/abc/bernabe.htm
________Prlogo.Ideacrnica,literaturadenoficciniberoamericana.Comp.MaraSoniaCristoff.Rosario:BeatrizViterbo
FundacinTyPA,2006.724.
CarrizoRueda,Sofa.Poticadelrelatodeviajes.Kassel:Reichenberger,1997.
________Estudiopreliminar.Construccinyrecepcindefragmentosdemundo.Escriturasdelviaje.Construcciny
recepcindefragmentosdemundo.Ed.SofaCarrizoRueda.BuenosAires:Biblos,2008.933.
________Elviajeomnipresente.Sufuncionalidaddiscursivaenlosrelatosculturalesdelasegundamodernidad.Letras.
NmeroMonogrficoElviajeysusdiscursos.5758(2008):4556.
Champeau,Genevive.Umbralesdelrelatoyautorreferenciaenloslibrosdeviajesespaolescontemporneos.Letras.
NmeroMonogrficoElviajeysusdiscursos.5758(2008):6778.
Cristoff,MaraSonia.Ciertomododecontarelmundo.LaNacin,ADN(17/1/09):2022.
Depetris,Carolina.LaconstruccindelarealidadporteaenMisteriosaBuenosAires.Laciudadimaginaria.Ed.Javierde
Navascus.MadridFrankfurt:IberoamericanaVervuert,2007.135146.
Foffani,Enrique.Ausenteshistoriasdeamor.LaNacin.Cultura.(13/11/05):4.
GarcaCanclini,Nstor.Imaginariosurbanos.BuenosAires:EUDEBA,1997.
GarcaVega,Lorenzo.ElcarritodeEneas.MiamiHerald.ArtesyLetras.(14/9/03):s/p.www.bajolaluna.com
Genette,Grard.Fictionetdiction.Pars:Seuil,1991.
Kamenszain,Tamara.Solosysolas.BuenosAires:Lumen,2005.

http://www.revistaliteratura.uchile.cl/index.php/RCL/rt/printerFriendly/9032/29844

5/6

30/7/2015

Puppo
Lefere,Robin.FervordeBuenosAires,encontextos.Laciudadimaginaria.Ed.JavierdeNavascus.MadridFrankfurt:
IberoamericanaVervuert,2007.187222.
Ludmer,Josefina.Territoriosdelpresente.EnlaIslaUrbana.ConfinesdelPensamiento.BuenosAires:FCE.Diciembre,2004:
103110.
Maulpoix,JeanMichel.Lepoteperplexe.Pars:JosCorti,2002.
Mileo,Eduardo.Poemasdelsintrabajo.BuenosAires:EnDanza,2007.
Monteleone,Jorge.BaldomeroFernndezMoreno,poetacaminante.CuadernosHispanoamericanos.429(1986):7996.
________Cartonerosdelacultura.LaNacin.Cultura.(5/10/2003):s/p.www.bajolaluna.com
Mux,Zaida.Laarquitecturadelaciudadglobal.Barcelona:EditorialGustavoGili,2004.
Neruda,Pablo.Algunasreflexionesimprovisadassobremistrabajos.Mapocho.TomoII.Nmero3(1964):180182.
PrvtSchapira,MarieFrance.AmricaLatina:laciudadfragmentada.RevistadeOccidente.230231(2000):2546.
Puppo,MaraLuca.Ficcin,diccin,lricayrelatoenSolosysolas(2005)deTamaraKamenszain.Creacinyproyeccinde
losdiscursosnarrativos.ActasdelCuartoSimposioInternacionaldelCentrodeEstudiosdeNarratologa.Eds.Daniel
AltamirandayEstherSmith.BuenosAires:EditorialDunken,2008.479486.
________Fragmentosdeundiscursoapcrifo.ElcolonialismorevisitadoenEstampasdeultramar(1986)deAnbalNez.
Escriturasdelviaje.Construccinyrecepcindefragmentosdemundo.Ed.SofaCarrizoRueda.BuenosAires:Biblos,2008.
119138.
Rama,ngel.Laciudadletrada.Hanover,NewHampshire:EdicionesdelNorte,1984.
Raschella,Roberto.Poemasenlaciudaddelaira.Revista(7/12/02):s/p.www.clarin.com.
RubioMartn,Mara.Nuevascartografasdellibrodeviajescontemporneo:laculturaespecular.Letras.NmeroMonogrfico
Elviajeysusdiscursos.5758(2008):149162.
Rueda,Salvador.Laciudadcompactaydiversafrentealaconurbacindifusa.AAVV.Ciudadesparaunfuturomssostenible.
Madrid:MinisteriodeFomento,1996.6980.
Satta,Sylvia.Ciudadesrevisitadas.RevistadeLiteraturasModernas.34(2004):135149.
Salomone,Alicia.AlfonsinaStorni:mujeres,modernidadyliteratura.BuenosAires:Corregidor,2006.
Samoilovich,Daniel.ElcarritodeEneas.BuenosAires:Bajolaluna,2003.
Sarlo,Beatriz.Unamodernidadperifrica:BuenosAires1920y1930.BuenosAires:NuevaVisin,1988.
Savitch,H.V.Whatisnewaboutglobalisationandwhatdoesitportendforcities?.InternationalSocialScienceJournal.172
(June2002):179189.
Scarabelli,Sonia.Reinvencionesdelavoz.Todava.16(abril2007).<http://www.revistatodavia.com.ar/>
Spitta,Silvia.Msalldelaciudadletrada.Prefacio.Msalldelaciudadletrada:crnicasyespaciosurbanos.Eds.Boris
MuozySilviaSpitta.Pittsburg:BibliotecadeAmrica,2003.723.
Tedesco,Luis.Aquelcorazndescamisado.BuenosAires:GrupoEditorLatinoamericano,2002.
Woolf,Virginia.TheDeathoftheMothandOtherEssays.Londres:Harvest,1974.

http://www.revistaliteratura.uchile.cl/index.php/RCL/rt/printerFriendly/9032/29844

6/6

Vous aimerez peut-être aussi