A HISTORICIDADE DA ILADA

Breve sntese histrica.

A extensin da base histrica da Ilada obxecto dun constante debate e

descubrimentos recentes alimentaron mis discusin a travs de varias disciplinas. Os
sucesos descritos na Ilada de Homero, mesmo se estn baseados en sucesos histricos,
nunca sern identificables completamente con feitos histricos ou arqueolxicos anda
se houbo unha cidade na Idade do Bronce no lugar hoxe chamado Troia e anda se esa
cidade foi destruda polo lume ou a guerra arredor da mesma poca postulada para a
Guerra de Troia.
Ningn texto foi encontrado no lugar mesmo que claramente identifica o sitio da
Idade do Bronce. Isto probablemente debido ao aplanamento do anterior acrpole
durante a ampliacin da Ilin helenstica (Troia VIII, destrundo as partes que mis
probablemente contian os arquivos da cidade. Un s selo dun escriba luvita foi
encontrado en 1995 nunha das casas do estrato denominado Troia VII-B, probando a
presenza de correspondencia escrita na cidade.
A crecente comprensin da xeografa do Imperio hitita fai moi probable que o
sitio corresponda cidade de Wilusa. Para a maiora dos investigadores, a identidade
da Ilios homrica con Wilusa foi comprobada, anda que algns arquelogos anda son
contrarios a esta identificacin.
O nome Wilios ou Troia non aparece en ningn dos rexistros escritos de
sitios micnicos. Os gregos micnicos do sculo XIII a.C. colonizaran a Grecia
continental e Creta, mentres que en Asia Menor estableceran soamente unha cabeza de
ponte en Mileto (Millawanda). A Wilusa histrica era unha das terras de Arzawa, en
alianza co Imperio Hitita. Os elementos arquitectnicos, as como a maiora da cermica
encontrada, os usos funerarios e o culto s pedras son similares aos doutras
cidades anatolias da sa poca. Polo tanto as referencias escritas cidade bscanse na
correspondencia hitita mis que nos arquivos palaciais micnicos.
Anda que se consideraba que Homero vivira varios sculos despois da guerra
de Troia, durante a Antigidade considerbase que a historia contada na Ilada era
histrica, pero xa dende fins da Antigidade ata o sculo XIX a opinin predominante
era que esa historia era pura ficcin.
A Ilada un relato da psicoloxa, a clera, vinganza e morte de heroes
individuais que supn un coecemento xeral da guerra de Troia para crear o decorado.
Tamn d informacins sobre as institucins polticas, a sociedade, a cultura material, a
xeografa, mitos e costumes de cronoloxa e procedencias diversas.
Algns investigadores, como Forrer en 1924, Page (1959), Huxley(1960)
e Wood (1985), indican que as fontes hititas mostran unha serie de coincidencias entre
nomes hititas e nomes micnicos que son un indicio de que os hititas estiveron
interrelacionados tanto con Troia coma cos aqueos.
Sosteen ademais que a arqueoloxa sinala que a destrucin de Troia VII-a ou
de Troia VIN-h podera coincidir, en parte, co conflito blico cantado

por Homero na Ilada. Cren que a tradicin oral puido conservar certa memoria, con
alteracins, de acontecementos histricos.
Outros autores, ven a Iliada como esencialmente como Sommer, que en 1932,
argumentan, en cambio, que a aparente coincidencia entre os nomee hititas e os
homricos simplemente casual e que a fiabilidade da Ilada como fonte histrica
sumamente escasa.
Tamn importante comparar os detalles da historia da Ilada cos da literatura
mesopotmica anterior, moi notablemente a Epopea de Gilgamesh. Nomes, escenas, e
mesmo principais partes da historia, son rechamantemente similares.
Na Ilada, Homero describe unha cidade e o seu mbito, presumiblemente na
idade do bronce. Esta cidade estaba preto do Monte Ida, no noroeste de Turqua. Tal
cidade existiu de feito, no promontorio de Hissarlik. Homero describe numerosos
aspectos xeogrficos que coinciden coas runas descubertas por Schliemann, de maneira
que o escenario descrito por Homero un escenario real, anda que este feito non proba
en si mesmo que houbese unha guerra entre aqueos e troianos, como describe a Ilada.
Do mesmo modo, nas taboas de Lineal B, aparecen algns nomes homricos,
inclundo Hctor e Tros. Estes nomes dos poemas homricos presumiblemente
rememoran, se non necesariamente persoas especficas, polo menos un tempo anterior
cando os nomes da xente non eran os mesmos de cando a pica de Homero foi escrita.
Non hai nada inherentemente improbable acerca dunha gran batalla ou mesmo
unha guerra sobre a cidade de Troia. Esta rea foi sempre extremadamente valiosa e
fortemente disputada, xa que est na boca dos Dardanelos. Istanbul, a cidade ao outro
extremo dos estreitos que conectan o Mar Exeo e o Mar Negro, foi o sitio de moitas
confrontacins por exactamente a mesma razn. Non obstante, non hai unha gran
cantidade de evidencias positivas nos distintos estratos de Troia, no outeiro de Hissarlik,
dunha destrucin por guerra. Os niveis cronoloxicamente apropiados, Troia VIN-h
e Troia VII-a, parecen ambos os dous ter sido destrudos por incendios, o primeiro mis
probablemente a causa dun terremoto ou desastre natural, pero difcil identificar o que
destruu o ltimo. posible que Troia VII-a fra destruda en batalla, pero non seguro.
A
Carta
de Manapa-Tarhunda menciona
loitas
en Wilusa,
presumiblemente Troia. Os hititlogos deducen do documento queWilusa foi tomada
por un continxente de tropas dirixidas por un tal Pijamaradu, apoiado polos Ahhiyawa, e
que os hititas tiveron que intervir na loita. Polo contexto do documento crese que estas
loitas poden ser datadas en torno ao ano 1300 a. C., e por iso difcil facelo
corresponder cun particular destrucin dun particular nivel dos estratos de Troia.
Latacz, no seu traballo, recorre novamente a toda unha serie de criterios, xa
coecidos, para, luz dos novos datos arqueolxicos, establecer o carcter
da Ilada como fonte histrica secundaria para o coecemento da guerra de Troia.
Tras quince anos de escavacin en Hissarlik e malia o que opinen os seus
defensores, como Latacz, a contribucin realizada pola arqueoloxa de Troia a favor da
veracidade e historicidade do relato homrico bastante reducida, por non dicir nula.
Proba diso que, adoptando unha perspectiva excesivamente escptica, se pode
argumentar que, en realidade, seguimos sen saber se o asentamento de Hissarlik foi

realmente a Troia da idade do Bronce, pois carecemos de calquera indicio directo que
nos diga que ese era o nome da cidade que, dende Schliemann, se veu escavando nese
punto da costa da actual Turqua.
No caso da documentacin Hitita e exipcia o segundo tipo de documentacin
que se recorre hora de demostrar a historicidade homrica, coa crenza de que as
noticias que ofrecen os devanditos textos permiten, ademais, aclarar as relacins
entre Troia e o imperio hitita.
O certo que a documentacin hitita recolle unha serie de termos xeogrficos
como Wilusa / Wilusiya ou Taruwisa que, dende o desciframento e lectura da escritura
hitita, se vieron interpretando como as formas hititas para Ilios e Troia, as das
designacins homricas para a cidade de Pramo. O autor, Latacz, acepta a devandita
interpretacin. Esta identificacin sustntase, fundamentalmente, na reconstrucin do
mapa poltico de Asia Menor a fins da Idade do Bronce a partir dos datos achegados
polos documentos hititas.
Demostrada a historicidade do marco xeogrfico da Ilada, Lataczprocede a
revisar o marco tnico dos atacantes de Troia e, para iso, compara os datos homricos
coas noticias que ofrecen as fontes orientais (hititas e exipcias). A tripla denominacin
que os gregos presentan en Homero parece testemuarse, precisamente, na
documentacin oriental. Constatados, polo tanto, os marcos xeogrfico e tnico dos
atacantes da Ilada, pdese considerar, en opinin de Latacz, que o devandito poema
unha fonte histrica secundaria e marxinal para o coecemento da guerra de Troia.
En primeiro lugar, debemos sinalar que o uso destes documentos para demostrar
a historicidade de Homero non unha novidade e que moitos dos argumentos utilizados
por Latacz, se ben, no seu caso, actualizados e revisados, son xa bastante antigos e
coecidos pola investigacin homrica.
O recurso documentacin hitita para demostrar a historicidade dos poemas
homricos tivo en Denys Page o seu maior divulgador, tal e como o demostra a difusin
que coeceu a sa obra e a inclusin dos seus argumentos en obras de divulgacin
dirixidas ao gran pblico e traducidas a distintos idiomas, se ben xa con anterioridade
foran esgrimidos, na dcada de 1920, por outros autores xa citados como Emil
Forrer ou Paul Kretschner.
A hiptese de Page con respecto historicidade da guerra de Troiaparte do
suposto, tamn aceptado por Latacz, de que o motivo do devandito enfrontamento foi
fundamentalmente econmico: rematar co control que Troia exerca sobre os estreitos, o
que debilitaba a actividade mercantil micnica.
Partindo desta argumentacin, considerbase que o devandito conflito blico era
unha empresa propia da expansin micnica. Na actualidade non se pode dubidar da
importancia econmica do enclave de Troia, as puxrono de manifesto as escavacins
de Korfmann. Non obstante, dende hai anos sinalouse a necesidade de matizar unha
causa nica e exclusivamente econmica como desencadean te da guerra que tera
acabado con Troia. Existe, as pois, toda unha serie de datos que apuntan cara
existencia, a inicios do sculo XIII a.C., de posibles asentamentos micnicos no sueste
de Anatolia con centro en Mileto, onde parece testemuada a presenza micnica,

herdeira, a partir dunha data prxima ao 1450 a.C., dunha posible ocupacin minoica na
devandita rexin. A xulgar pola documentacin hitita, esta presenza micnica parece
que puido interferir con frecuencia na poltica das rexins anatlicas occidentais.
En opinin de Gonzlez Garca, estes dous criterios, como imos ver, distan
moito de ser definitivos: a identificacin xeogrfica de Lehmann non deixa de ser unha
simple hiptese e o carcter de gran reino que se lle concede a Ahhijawa basase, nica
e exclusivamente, no feito de que o rei do devandito territorio aparece designado na
documentacin oriental co cualificativo de "irmn". Con este ttulo honorfico
denomnanse, na correspondencia diplomtica da poca, as diferentes leis orientais,
aceptndose que a devandita designacin implica unha igualdade de rango e
importancia entre os distintos reis e reinos. Non obstante existen indicios que parecen ir
en contra desta interpretacin do devandito ttulo; as, por exemplo, sabemos que o
faran de Exipto e o rei de Chipre se designaban deste modo cando, en realidade, non
eran reis de idntico rango. O devandito cualificativo non ten por que responder, polo
tanto, a un gran reino histrico senn que pode ser froito da pompa caracterstica da
documentacin ulica ou mesmo se pode tratar, dun modo de recoecer, por parte dos
devanditos reis, a sa participacin nunha relacin de "compaeirismo" comercial
consistente no frecuente intercambio de regalos de prestixio, entre todos eles, dentro do
comercio de elite que parece ter existido no Mediterrneo oriental durante a Idade do
Bronce.
O valor destas referencias para chegar a establecer a historicidade da guerra
de Troia que Homero nos narra presntasenos, as pois, como moi limitado, por non
dicir nulo. En cambio, como acabamos de ver, estas noticias si que nos axudan a
reconstrur as relacins entre o mundo exeo e Exipto durante todo este perodo.
En resumo, a documentacin oriental ofrcenos unha serie de nomes cuxa
identificacin coas denominacins da Ilada resulta, cando menos, problemtica e difcil
de demostrar con seguridade, e que, polo tanto, non achegan ningn dato seguro que
permita demostrar a historicidade da guerra narrada por Homero.
Latacz, como recalca Gonzlez Garca, defende a posibilidade de que
a Ilada sexa unha fonte histrica secundaria para o coecemento do conflito troiano.
Tratarase en concreto, en caso de que cumpra cunha serie de condicins, dunha fonte
secundaria de especial importancia. Para Latacz, os documentos micnicos en Lineal B
ofrcennos unha imaxe de Grecia na Idade do Bronce que coincide coa que
ofrece Homero, fundamentalmente a hexemona de Micenas sobre o resto de Grecia.
Dado que esta imaxe da Grecia micnica encaixa, na sa opinin, coa que nos ofrecen
os textos hititas e exipcios, Latacz crese lexitimado para pensar que a historia de
Troia que se presupn na Ilada de Homero un reflexo das relacins dominantes en
Grecia durante a poca micnica. Tendo en conta a conservacin en Homero, a travs da
tradicin de composicin oral formular, desa serie de designacins para Troia e os
atacantes da devandita cidade a que antes fixemos referencia, o noso autor considera
que a composicin da historia de Troia tivo lugar en poca micnica.
Nun principio tratouse de gran cantidade de obxectos que, grazas aos avances da
arqueoloxa micnica, quedaron reducidos, na actualidade, a uns poucos testemuos: a
copa de Nstor (Il. 11.632-5), o casco de dentes de xabaril (Il. 10.261-5) ou o escudo

de Ajax (Il. 7.219-23), obxectos sobre os que s se pode dicir que pertencen a
poca micnica, testemuando, polo tanto, que en Homero aparecen vestixios dunha
poca moi antiga pero que en modo ningn permiten afirmar que o poeta describa o
mundo grego de Idade do Bronce. Fronte a esta aparicin de materiais micnicos, os
poemas tamn nos presentan, noutras pasaxes, toda unha serie de afirmacins que non
superan o sculo VII a.C., como a mencin ao rito funerario da incineracin (Il. 24.1615) ou as referencias aos fenicios (Od. 15.415-6). Datos que, en conclusin, se refiren a
poca pos-micnica e que fan imposible, polo tanto, defender un carcter
totalmente micnico dos poemas homricos.
O desciframento do Lineal B supuxo un duro golpe para esta
interpretacin micenista dos poemas homricos. A lectura das taboas permitiu que os
historiadores, por primeira vez, se enfrontasen a textos directos de poca micnica. O
carcter burocrtico dos devanditos textos orientou a investigacin cara anlise da
economa e das institucins do mundo micnico, dando uns resultados que supuxeron o
rexeitamento de moitos aspectos dos poemas que ata entn se vieran considerando
como micnicos. Grazas a este labor alcanzouse unha imaxe moito mis correcta do
perodo micnico que, dende este momento, comezou a ser interpretado como un mundo
organizado en pequenos reinos, fortemente centralizados por pazos que, grazas aos seus
escribas, controlaban todos os movementos de produtos que tian lugar no reino.
O mundo micnico, a xulgar por esta documentacin directa, era moi distinto ao
que se retrataba nos poemas homricos. Este feito levou a conclur algns historiadores
que, en realidade, se trataba de dous mundos distintos ou, mellor, de das pocas
diferentes da historia grega, sendo, neste caso concreto, o mundodos poemas homricos
claramente post-micnico.
Un exemplo deste tipo de postura ofrcenolo a obra de M.l. Finleyso, quen cra
na existencia dunha ruptura e unha descontinuidade total entre as formas econmicas,
sociais, etc., destes dous perodos. En opinin deste autor, os poemas homricos
reflectiran a sociedade grega histrica de poca Escura. Este punto de vista non foi
aceptado de xeito xeneralizado e, as, fronte aos defensores do carcter micnico do
mundo descrito nos poemas homricos, tamn se desenvolveu outra corrente de opinin
que puxo en dbida que os poemas realmente reflectisen o cadro social dun momento
histrico determinado. Esta ltima tendencia pdese exemplificar na obra de Snodgrass,
que considera que, no caso dos poemas homricos, un poeta oral, dotado dun gran
xenio, puido construr, a travs da seleccin, transformacin e adaptacin do material
tradicional de que dispoa, axustndoo aos elementos da sa propia creacin, unha
imaxe, en conxunto consistente, dunha sociedade ficticia, non totalmente histrica.
A solucin ao problema formulado pola historicidade da sociedade homrica
pasa, por adoptar unha postura intermedia entre a consideracin desta como unha
fantasa potica ou unha plasmacin real do mundo de poca Histrica.
Finalmente, sabemos, grazas s taboas de Lineal B e aos materiais
arqueolxicos, que o mundo micnico estaba en contacto con Asia Menor e, en
concreto, coa costa de Anatolia e as sas illas. Tamn sabemos, grazas documentacin
hitita, que os micnicos se expandiran por Asia Menor durante o sculo XIII a.C. a
xulgar pola posible identificacin de Wilusa cun reino da Trade, coa Ilios-homrica,

podemos pensar que, dentro deste contexto, se tera producido o ataque

a Troia polos micnicos.
A arqueoloxa de Troia mstranos que entre 1250 e 1180 a devandita localidade
sufriu das catstrofes destrutivas: o terremoto que asolou Troia VI e o incendio que
parece ter acabado con Troia VII, froito quizais, en opinin de Latacz, dun ataque
exterior.
A Ilada dara conta, de forma moi parcial, destes acontecementos; por iso
autores como Latacz considraa como unha fonte histrica secundaria, e farao grazas a
que, a tradicin da que bebeu Homero para compoer o seu poema creouse e
desenvolveu, nun primeiro momento, durante a poca micnica.
Viuse a debilidade dos argumentos que Latacz presenta como probas
"convincentes" que permiten aceptar a historicidade da guerra de Troia que Homero nos
describe. A este respecto, a situacin, malia as escavacins de Korfmann e o seu equipo,
variou moi pouco con respecto a 1964, cando Finley sostivo a falta total de probas
arqueolxicas ou histricas (taboas micnicas e hititas) que apoiasen a devandita
historicidade. Anda as, podemos aceptar a xeito de suposicin, como xa dixen, que a
guerra de Troia tivo lugar e que os niveis de destrucin de Troia son o reflexo
arqueolxico desta. Igualmente tamn podemos aceptar, a xeito de hiptese, que a
devandita destrucin foi debida a unha agresin micnica durante unha expedicin de
saqueo, pero sendo conscientes de que non se trata mis que dunha das diversas
hipteses que se poden elaborar, cos materiais arqueolxicos e histricos de que
dispoemos, para explicar a destrucin dun deses dous niveis de Hissarlik, igual de
vlida, en principio, que outras hipotticas explicacins que se poden dar para a
devandita destrucin, como poderan ser, por exemplo, comprender a destrucin
de Troia como consecuencia dun enfrontamento xeneralizado entre micnicos e hititas
no noroeste de Anatolia ou do ataque dos pobos do mar.
A diferenza fundamental con respecto aos puntos de vista defendidos
por Latacz radica, na mia opinin, en que a aceptacin da primeira das devanditas
hipteses non ten por que implicar, directamente, que haxa que considerar a narracin
da guerra que nos ofrecen os poemas homricos como o relato dun acontecemento
histrico acontecido durante a Idade do Bronce en Anatolia senn que en realidade, nos
encontramos ante a utilizacin distorsionada, tpica dunha cultura oral e do pensamento
mtico, duns posibles acontecementos histricos cunha finalidade que non responde,
para nada, ao desexo de rigor histrico e si a ese proceso de reciclado a que o mito
somete realidade para facelo desempear unha funcin social dentro da sa propia
lxica.
As escavacins de Korfmann, polo tanto, non aclararon nada con respecto ao
tema da historicidade da guerra de Troia tal e como Homero nola narra e, en conclusin,
non parecen ser de ningunha axuda hora de intentar cualificar a Ilada, tal e como
pretende Latacz, como fonte histrica. Mesmo podemos afirmar que os resultados das
escavacins de Korfmann, ao establecer o carcter fundamentalmente anatlico do
depsito de Hissarlik, parecen ir en contra desta consideracin de Homero no que
respecta descricin que este nos ofrece da sociedade troiana. Wathelet sinalou que a
sociedade troiana da Ilada perfectamente comprensible dende a ptica helena: todo,

na Troia de Homero (os nomes, os deuses, a mentalidade, etc.), resulta explicable dende
o punto de vista grego e este heleno-centrismo s aparece perturbado por uns poucos
elementos non gregos que no poema se atriben aos troianos; elementos que, en
realidade, non dan conta dunha realidade histrica oriental senn que son,
fundamentalmente, froito dun concepto banal e tipicamente grego do Oriente que se
mestura con eses outros trazos helnicos, maioritarios, que o poeta atribe aos troianos.
Esta discrepancia entre a Troia que descobre a arqueoloxa e a imaxe que nos
ofrece Homero un exemplo evidente de que a explicacin da destrucin dos niveis VI
e VII-a de Hissarlik nunca se poder obter a travs do recurso a Homero, senn
mediante os propios datos arqueolxicos e do estudo da documentacin hitita.
Ao longo das presentes pxinas intentamos demostrar, polo tanto, que as cousas,
en realidade, non estn tan claras como cren Latacze moitos dos seus predecesores e
que Homero, tras o seu relato, non ten porqu ofrecernos un fondo de verdade histrica.
Parece, polo tanto, que aos poemas homricos non lles podemos atribur ese carcter de
fonte histrica secundaria para o coecemento da guerra de Troia que Latacz lles quere
atribur. Debemos sinalar, non obstante, que esta negacin da historicidade do relato
homrico non implica que os poemas de Homero non se poidan utilizar como fonte
histrica, pois resulta evidente que se trata dunha fonte importante para o coecemento
da historia da Grecia antiga.
A solucin a este aparente paradoxo preciso que, previamente, se resolva a
cuestin de que tipo de fonte histrica son os poemas homricos para, a continuacin,
intentar explicar por que, malia todos os indicios que nos sinalan o contrario, persiste
nalgns autores ese desexo de historiar a narracin da Ilada.
A diferenza fundamental entre esta forma de comprender a historicidade dos
poemas homricos e de valoralos como fontes histricas e aquela outra, como a
defendida por Latacz, que, no fondo, o que quere historiar a narracin homrica,
deriva, de feito, de das concepcins distintas da Historia.
A diferenza radica na distinta concepcin da historia e do histrico que defenden
uns autores e outros. Entre a narracin dos poemas homricos e os datos que nos ofrece
a arqueoloxa existe unha gran diferenza, dado que Homero e a arqueoloxa nos remiten
a diferentes feitos e tempos. Esta diferenza non s aplcase ao caso de Homero, no que a
diferenza anda maior como consecuencia do carcter potico dos datos homricos,
senn que, como intentamos facer ver no presente traballo, se trata dun
feito xeneralizable ao problema da historicidade da guerra de Troia e aplicable s
complexas relacins entre a arqueoloxa do Bronce exeo e a historia do
mundo micnico. Facer casar os datos arqueolxicos coas noticias que podemos extraer
do material escrito, xa sexa micnico, hitita ou exipcio, para lograr unha visin de
conxunto resulta moi difcil e iso se debe, fundamentalmente, a que a arqueoloxa e a
historia traballan cun tipo de datos e unha escala temporal distintas.
O desexo, por parte de historiadores e arquelogos, de ofrecer unha explicacin
total que tea en conta todos os datos dispoibles acerca da guerra de Troia, lvaos a
combinar datos e noticias de diversa orixe e carcter, como son as arqueolxicas e
picas, sen reparar en que, antes de facelo, preciso someter a crtica ambos os dous

tipos de noticias para saber se, en realidade, ambas as das poden ser utilizadas
conxuntamente na sa explicacin.
Se, pola contra, utilizamos os poemas como fontes para a construcin dunha
historia de tipo sociolxico, econmico ou ideolxico, estes resultarannos de grande
utilidade, fundamentalmente porque son a nica informacin escrita de que dispoemos,
pero, anda as, ese uso dos poemas homricos como fontes s nos permitir realizar
unha reconstrucin moi parcial do pasado, sendo moitos os puntos escuros do mesmo
que escapan ao noso coecemento. Este coecemento parcial do pasado non ,
simplemente, unha consecuencia directa do carcter que os poemas homricos posen
como fontes histricas senn que unha caracterstica xeral do coecemento histrico,
de modo que, para o caso que aqu nos ocupa, a reconstrucin da "guerra de Troia
histrica", esta, malia os futuros avances que se poidan producir dentro do campo da
arqueoloxa troiana, helnica ou hitita e dos estudos dos micenlogos e hititlogos,
seguir sendo fundamentalmente parcial e hipottica.
Tras estas das visins distintas do carcter dos poemas homricos como fontes
histricas escndense, en ltima instancia, das concepcins distintas da Historia. Unha
delas defende que esta unha forma total e perfecta de coecemento do pasado, a outra,
moito mis humilde e realista, propugna o carcter fragmentario do coecemento
histrico, pois recoece que existen aspectos que, cos datos de que dispoemos, son
imposibles de captar e, ao mesmo tempo, acepta a provisionalidade das reconstrucins
que o devandito coecemento pode chegar a alcanzar.
Compartindo as teses de Gonzlez Garca comparto tamn a sa conclusin,
leamos a Homero, utilicmolo para intentar coecer a sociedade grega de poca escura e
histrica e deixemos que os arquelogos, micenlogos e orientalistas realicen o seu
traballo para, dese modo, intentar coecer mellor a historia de Asia Menor a fins da
Idade do Bronce.

Bibliografa:

Gonzalez Garca F, J. (2006): Historizando a Homero (I): los testimonios histticos y

arqueolgicos. EnHabis. Sevilla.

Gonzalez Garca F, J. (2007): Historizando a Homero (y II): los testimonios picos y

mtico-religiosos. EnHabis. Sevilla.

Latacz, J. (2003): Troya y Homero. Destino. Barcelona.

Troya, antiguos mitos y misterios por resolver. Documental audiovisual. National

Geografic. 2004. Http en lia (19/05/14): http://www.youtube.com/watch?
v=bpvlt4gcDB8