Vous êtes sur la page 1sur 14

J. MATTOSO CAMARA JR.

I-TISTORIA
E ESTRUTURA
DA
LINGUA PORTUGUESA
4? edio

PADRO - Lrvn^nte Etor^


Rto DE 'ANEIRO / 1981.

LTna.

--!r

Reviso

feita Por:
Parecida Ribcro

*Iaria
ntnio

BasIio Rodrigucs

I
INTRODUO

C-zPa.:
Pavlo

I.
i
,

(Prcpc,rsda pelo Ceatro dc Catatogao-ne-fonte do


Si!DICATO NC:Q{.1I. 9OS DrroRES DE LTTIROS, nr}

c;t?th

r
I
i
:
:
j
i
j

.'i-nrl
Juror, Jorquin M!to!o, lg04-lgf0.
Iittrb
c egtruturs de lngue portuS,nr lFod J.
lrtoo
CErra Jr., 4t cd.. Rio dc Jrnciro, Pdro, 198t.
tl P. 2l n

:
,

Bibliofrrllr.
,t. Forfua
3. Forh*ur -

- nodoftr.
oroloft.

t. Fortufur
I. tttulo.

cDD -

EHrir.

!!9.gq

g:lt
cDu -

LINCUA

PORTUGUESA

Sergio

*r,,t

ffi:&tt;

:Sl
"._

Irirtitd

i'

rtarr!\^\,

bt

.&

Co3o.,10 -CP 256

Rio dc Jrndro - nJ

Cottceitode lngua

No uso corrente, a palawa lingua,


aplicada ao quc se d.iz ou
6crve, tetu rrrn sentido frou_xoe impreeriooisticoO homem co,
Eum no t@ a menor di{icujdade
u hcsitaJo cm empregar o
renno, mas o faz de urna maneira intuitiva
e i+reIetida,
de sorte
que incapaz dc expli"",
[.que o faz.
O lingiita,
.onoo, qrcontra na coneitua$o da
pala"o
vra rrrn svc tropo.
o probrema dcco'c da imcasa variedade
dc q"e
cvcsrc a tinguagem e da fugidia gradat'o
com que sc
-sc
difcrencia. H uma diversilica;qdc oern
no elpao,
;"S.{fi*
ou horizontal, e outr. ve*ical. de ordesr
.ii,
or funro das
da rcciedade e dar interfcrncias entrc clas.
A d,ifcrcncialasscr
o no c?ao cria o problma de disdnguir srtre tngua e dia_
tc1, tue EGrn scrnpre or prprios liagful
da resolvido dc meneira rrniorme, cochBarr i ac"iar.a..
Nestas condic+ a lngua fice rndo,
mo
rmidade. utrrir qF
idcal, gue aprclcnl eE ri o trea
Mricos comunr a
*

|
|

*_:
:: *1i.
bcP6ta
a
"n mosaico dc variantcr oncrerarc l?'.ir.

|,

I
I

-*J:#*i:9.d'Gurt-.cr'hc'dr'q..!'e,
-.i,itizrdo",
o coo.irod. lsu. r. c@.didr .a. p..r" ||o
drDrr . .,lrns. cGn... dr .rlrur -rddat",
::
:
T"l.
,.llngua
barc da ltngua escrita,

'

.tifu

r,rva|(r, q.rtrrrf,
PDMO _- r.rvrare
ronce r.rrr.
rrue.

Rue Mfrrt

ii

r.

i
^

r a inverianc ;b.*".

ou

-'

iffi !#.!.:Af-,-.:

e vinuar, ,o

titertria., lar-o-:;;;;

:,-..!.

nq&i..se a ..2

Ear. ul Irrgut crtjre, ou tirrrir r" _l,-,"ff*,,ffi


o vinudc dc rur-oblcriv- pri.-i.t-*.
P@c
oc.il-=fr'.,r
prnl d un diercto rcgionel -d;;Ji
F- crG.bocnrc crprorr.ro,

:
i t:

.,.::-

tgua cd quc usam as classcsconsideradas "suPeriorcs" ecr coc'


dies sociais de um ccdmonia mais ou eoos estrito' Cria-se
cnto una norrna rgida, que redu: ao mtnimo a v'ariabilidadc c
serve de nodclo ideal na comunica$o lingstica, cuja obsewncia passe a consdtuir a "correo".
No ficam elirninadas, com isso. as mtiplas variedader doa
dialete regionais e sociais nem as interferncias (que so nr'-erGat e coaplexas) enuc tdos eles. Esabelecese aPen! ur stor
de iavariabilidade relativa, e que potlemos nos relloitr como a
tc'
lingua erpccficamente d.ita. Focatizandea prinordialmente'
lngua
lnos qualquer coisa de uno e urtis apreensvel para falar ea
pcrtuge$l,ou lngua inglesa,ou llngua rabe, e assim por diante,
er Pea distinguir qualquer detas dc outra' nurrt territrio con'
dnuo, cmro sucedecom o portugu eo ace do espanhol '
Podcsnot considerJa de per si e ensin'ta ao c$trargeiro,
coano a fftrgua "normal" ou llngua-padro; e podemoa lhe trapr
a biltria c lhe desever a estrutura, embora se trtc ds "'n"
e$rutufir rouitas vezer virtual.
No aoc etqueamos,enutnto, que a nonna da llngua conu
aPnal raduziu a variabilidade ao mlnimo c no ProPrtarnenr a
supriaiu.
2.

fln$t4

crn ,noit dc um pah

resielrra importante para qualqucr lagua'


dffi1 rnrir o para aquelas, como o portugur c o ingll
q prrcaceo a rociedad'espolitic'mentc distintas, com Gtr di'
crcnciao cultural e mais ou rnencr afastadas no etllao' A' r
verida&, inn{nseca e leinPrc Presenrc em qualqucr caro, tcnde
a rc pd.*rizar e subnonas,cgrresPondsrter aor pacr dirtcrlq
cm guc a ltogua vigora. Temos ento o problcoa do iaglr am+
dan;, eco tace do inglr brirnico, ou do portug"t do Brasl' o
f-cc do portugur eurolxu.
O bsmen Gotrrul' {ue aludimoc ds iskio' retrttc cntlo
tc
|r![ rnff pcrplexo. O valor escrr.iah*crrrc iropresiolrtico
dt I petevra |lngua, uo lhc pcrmitc rcrohs o problcor: cl o
E

empol6a a evidncia das difereoas e pensa en duas lnguat distintas; ora as pc srrmilriastente de lado e s v uma lngua, que
quer $upo uniforme.
O lingista uais objetivo e cautcloso. S em funfo da
hierarquia das diterenar quc o problcma da variabilidade lingstica pode ser resoldo o qualquer caso.
Para uroa lngua coruum quc abran mais de um pas, a
unidade bsica justifica em s falar nrrrna llngua nica, ma:r o
mcsrtro tempo impe-se a considcrao d"t diferenat dentro da
unidade fundr-enhl . preciso, por outro lado, fugir ao vezo
de ver numa subnorma a norrna propriamente dita e na basc
disso estabclecerum conceito nico de correo. desrrio tem
de panir da unidadc dos traos fundamcntair e nela se apoiar pri.
mordialnnence. s diferens enuan secundariaent e sc cscalo
narn em imponlncia na estutura lingtstica gwat.
Chegamos assrq a ura opreeoso dc lingua portuguesa,
que scr a dirctr constante para o ertudo quc vamor encctar.
t.

Distribuio dt ltngua pat4ugucsa

Entendida dessamaneira, da abran. corno lngua nacional,


dois paiseal Portugal, na Europa r!, c. na Anrica do Sul, o Brasil. Eo ambas acha-sccercada por outra l{ngua comrrrn, o spa.
nhol, que com ela aprntl rrryragrindc scmdhana geral, mar
dela se distingue por traos cstrururair fundamenais - na f,ono
logia, nas ormas gramaticair e sua concatenao,no conjunto do
lxco e distribuio de suaspalavras.
Fora da, tcmor ainda o portugus, sob o aspccto de portugus crioulo, e pontos da lrica e da sia, aonde a llngua loi
lcvada pela expanso ulsarnarina de Portugal (rdc. XV-XVI) '
J no s tralr de uma lngua nacional. mal de dialetos sui gc'
zaris, que deconeram da adoo do portugu.r, como lingua dc
intcrcurso, por populaesdc outra ctnia c oura cullur, ao lado
t) O por(u8ur coeu cuqpc c* hojc crrsadirlo, m i'rr. ron cantor
de civiteo curopie po,tuguc! dc ngolr c Mognbiquc.

. j.r::

rlas suas lilqguns nativas. Tal o carc do porugus de Diu,


Dano e C'rts (na), de Macau (China), de partc da. ilhe dc
Timor (lafria) e, na frica, do arquipelago de C.abo Vsde,
da ha de 5o Tom c &a illra do Prncipe.
No rerrfurio portugus e no brasileiro, h, sotopossa s durs
subnormas da llngua cornum, uma dialeuo variada.
Enr arnbos os pascs, o estudo e a dassificao dos dialetos
sc rn feito com pouca exeo tcnica. A rigorou metodologia
da geografi:r lingistica r h algum tFmpo conreou a se cmpreg.rr ern Pontugal, e as pesquisas ainda ss1!6 ffn ase de desen.
volvimerrto. No Brasil, s houvc at agora, e muito re(entemente,
um priureiro c preliminar ensaio, confinado ao estado da BlhiaEm Ponatg-al.no obstante, a partir especialmenteda aruato
de Leite de Vasconcelq desde os fins do sc- XIX, tem havido
mais clevonderrto' corncia e continuidade de pcsquisas,embora
sempre um tarto impressionsticas'
t{, indubitaveLmentc, no Errirrio europeu. uma grandc diviso dialetal ene o Norte e o SuI, a que se pode aaescentar
oma 1rca do Crntro (provncias da'Beira), gue francamente
de transic enre o dialto sctentrional e o meridional- Essar
diviscs gerris renem diferenciaes regionais &enore3 qus, na
falta de um critdrio lingstico preciso, se coslgma frzar appsli.
madamente tincidir com a diviso poltica das provncias portugues.ls: no Nottc, Minho, Douro e Trs-otMontes; no Sul, E
tremadura, Ribatejo, Alentcjo e Algarve. Ainda mri5 difercacia.
dos so or dialetos ilhus da ilha da Madeira c do arquipIgo
dqr Aor$.
No Brasil, a dasificao dialetal aais coerentc a de ntenor Nascenlcs, cobora esscncialmenre organizada na base dc irIpressct ds riagens. Por ela o pas sc divide cm duas grander reas
dialcair, a do Norte e a do Sul, cuja linha de scparaoNasceoter acrcdita srt!, a partir do litoral, entq o! tdor dc Esprito
Santo e Babia e re prolongar at a cidade dc Mato Grocso, cor.
tando o estado desscnomc, depois de cortar igpFlqento de Minar
C,crafu e o dc Gois. No Norte, haver duar grandcr nrbdiviscr:

lo

arnarnica (Par, Amazonar, Acrc c norocte dc Goi&) e nordcatina (Maranhio, Piau, C-car, Rio Grandc do Norc, Pareba;
Pcrna.mbuco,Alagoas e nordeste de Gois) . No Sul, por sua vct,
quaro subdivises:baiana (quc dm d Bahia abran. Sergipe,
norte de !inas Gerais e ceirtro dc Gois), I'minense (E$pkito
Santo, Rio de Janeiro, partc do lestc dc Minas Gerais), mineira
(cnvolvendo a maroria do estado de Minas Gcrais) e sulina (So
Paulo, Paran, Santa Caurin+ Rio Grande do Sul, alm do sul
de Minas, srrl de Gois e lvato Grosso). (Nasmtes" t95t, l&26) .
4.

Motivaes patd d dialctaa

Uma difcrencia5o dialetal explica*c, scrpne,em parte, pela


histria cultural e pollrica e pelos movimentos de populafo e, dc
outra parte, pdar prprias foras cenrfug:rr da linguagern huraana, que tendem a crisnlizar ar variaesc qiar dialetalo em
qualquer territrio relativamcnte amplo e na medida direta do
maior ou menor isolamento das fueas regionair em rtferncia ao
cenuo lingistico irrrdiaclor.
A d.ivisoenue o Nortc e o SUI de Portugal provm essen
cialmente da maneira por gue sc constituiu, como veremoq
nafo portugue$ na faixa atlntica ectcntrional, en facc da fai*r
meridional dominada pelos vouror, No Brasil, tambra a gtande
diviso lingiistica anIoga dccorre da hirria colonial c, a scguir, dc um. desenvolvimentoeconmico e cultural divcrso enr
ar duar regie, coln uma histria diversa pae su:r: respcctivar
populacr.
No prescnte cstudo nio vai entrar o Eatarnerlo diaetolgico
da lingua portuguea. Cooo j ficou ressalvado,o noiso objetivo
ser a lingua comum e lua norm vinual, com conrideracrmar.
ginais e cotejos a respcito das subnormas europia e americana.
A nosa primeira tare[a scr aprcciar a origem c a expano
da llngua. o_quadro hisqrico para as.orudanasformais, auavr dos tcmpor,,sln perda.de.certa.unidadc cruutural. quc lhe
percrc - lngua -nica.-<ronologicrmcntc..di
{4.-q_e$tt" dc g19,a_
fcrcnciada em fascs succrsiva"r-

lr

HIsTRIco
11. O QUDRO
5. s
v{rias ouEasdo mundo modernrr
fngua pftuguca, como
lln8us..ditas "rqmnicas"'ou
ocidntal,Pcrlten{cao gruPo das

de partida no ltim' a lngua


"n@ladnas", que dm o su Ponto
mris esPecificaente' da cidade de
do l-cio na ltIia Andga, ou'

distino ent ln8ua e dialeto teF


relativa inscgurana naene os autores ao fazerem a
renrlsado em sensveis discepncias
que algumas delas' imAcresceenumerao das llngrras legrricas'
de condiio' ou sc
ruito
baixarao
trrorcrnts na ldade 1fdia'
desapareceram
em noltos
!::emo
epresnram )Solescerrie$, c1r
dias.

e literrias lato setuu eso' de leste


Enre as lnguar nadonais
da Romnia' ou Rumni& nos
t-:-tlt
Para cste na rLp"'
,
"
na Frana; e' na penn'
francs'
o
Balcs; o italiano, L rutiut
. ' #*
ou espanhol' Espanha'
], sula ibrica ou hispnica' o castelhano'
vigoram
igualmente' como ln'
Delas'
'
d
,
porrusus, de Port,rgal
':l . t l!* . o
canadil'
numa rea aprc'
no
francs
o
i ,.
.. guas-tiarlrias loto scnstt,
linEuar
nacionais' o escomo
e'
j
.-.=' civel do p"[r de lngua inglesa,
grande parte da Arnrica
. .'., .t oanhol .* .oa" a nmerica Central e
=: =i , o sut, e o-po,rtugus'uroa vasra rea da Amrica do Sul' que a
'
* .. r da rcpblica do Brasil.
levar em conut o catelo' r
Mas na Espanha cabe arobm
1'.-.,t'r'
que foi uma im'
de Caulunha, a nordcste'
provinciu .ry*'tut"
c litcrria na ldade llf&ia e ainda hoje
Porante trngua nacional
regionalmenti sob a hegcmosc lantc, tb *"u ltirno asPecto'
na ldatle vdia' houve' em
Frana'
nia oficial do espanhol' f,'gr
:
e ao norte' uma lngua
Gentr
ao
vigorava
face do rancs, i.r"
"o
ou ocitinico, tle
provenal,
o
,
sul,
no
Iiterfuia, Iato e sricco scttsl,.,
dialetais'
quc rre3tamhoje reroanescentec
,
'
nacionaise lierr'ias' como "uma
Fora do rnbito des lnguas
,

\: ...: i*

- g '

c{rutura

so muito pcq.rlirres e prprios para se poder incluJo como va'Como


riante dialeurl do italiano.
o rdco c o sardo, houve, at
o scuo XIX, um grupo dalmtico, como o veglioto por exenplo,
ua Dalmcia,

isto , b litora.l oriental

do nrar dritico,

fron-

teiro ao d: Iuiia.

Roma.

toda3 es suas variedades" (d. S l.) h para conriderar o rtico,


ou ladino, numa rea que abrange parter do extremo sul da Sua e
do cxtremo norte da ltlia.
Nas me$nas condieq acha-se o
serdo, ni ilha da Srrdenlra, cujos traos estrllturiis fundamentais

idea.l, que aprescnti

em si os traos bricos conuns a

(t.

cxpansia d.o latim

Todes essas lngrras so o resultado da evoluo do latim,


numa vasrd regio da Europa eqr virtude de
corrquistas militares e do conseqeneedominio crdtural e politico
de Roma, a parrir do s.c. III a.C.
que se irnplantera

om a conquista de toda a pennsula it.lica. iniciada riaquele sculo, o latim pssou alinal condio de lngua de Itlia
Antiga. Estiolaram-se e desaparecenm com isso, pouco a pouco,
tocLasas demais llnguas da penlnsula. Uma, o etrusco, era de origem e natureza eompletamente diversa do latim; vigorava numa
na$o de cidader indepcndentes, acima de Roma. num laga faix
litornea do mar Tirreno, fronteiro ilha da Olrscga, representante de uma cultur peculiar, que a princpio, por largo tempo,
romana. Duas outras lnguaq o osco e o umbro,
respecvamente na reg:io do Samnium, que cnvolvia o lJcio,
intluiu

na na$o

e na Unbria, entre o Samnium e a Erria, eram ntica e!Euturalmente muito prximas do latim; so consirJcradas ar, ea
lado do latim, de um pr6histrico
egra, como nmificaca,'ao
itlicort. Pertencentcs, como o latim, o osco c o umbro, grande
amilia

lingstica indo<uropia
antiga.s e modernas da Europa

ntes lnguae
(a que sc filiao
e da sia) lravia vrias outras

ll Hl lingbur, crtro Dsvo.o (19fi, 67), quc tr.Tro . crirrncir priiic dc urn grupo itIko:.pen clcr. o htim c o os'umbro 5ilo doir
grupo indo'curopur, onginrrirmen dltintrr,qu rc nluarcierem mutur*
mcntc, tlcnrro da ltlir, pclo conacto gogriro c culrurrl.

1.:

- !

i:=

,i2

l3

Dc quar
cdr o latia'!'
fryurs, dc rrsoto Parttlsco' Portanco'
iafotmacr'
duvidcar
e
todr $ $r rra otr notn6 G vagas
cujoc lineamen'
No eaeis o clta, outra lrrSFra indocuropia'
lttia' llnguas
da
fora
toc gcrais nos o conhecidos J que inclui'
o
rtnancsccntcs'
hoje
tx{!o gaulr. nas Glias, c' aiirda
"ou!:e, na lrlanda, e o gals, no pals *.Glo
irlardr,
{"*]:ttfli
ptrtir do rc' IV a'G.' a
o cclta da Irllia Antiga ocupou, a'
c c lper' chamarla
prtc ort da peoinsul"a, .oot os Apeninos
indo-eur+pia' que conhe'
por iso Ctia Citrior. Oua llngua
era o grcSo' que vigoratra
ccooa ouito bem, ao lado do latim'
no sudeSteda ltlia
n ,'nr !ri dc cidades gegas de colonizaflo'
litornea charnade pelos
at a Sic{lia, atravs a. ttJ" extensa aixa
Rmaoc a Dagrra Grcia.
fora da pcnnsula it'
cxpanrdoPolticomrlitar cic Roana'
dc lngua todar as re'
ricr, poda ter levado a anJoga mudana
afi&l'
gue onrtituhan'
L 'lti"'
grcl'd" rrqpa da kica
" Taf s-5g deu' Porem' cm regicr
o grande lryrio Romanoenglobadamente' a Ro'
rtsrriar do Im$rio, chamadas por isso'
nilnie.

a Itlia e ar ilhas adja'


Romeia" induindo naturelente
da Sula e o litom
qrr+ brtl Gomo uma Parte do ertremo rul
hojc
,frlnrico, cmpreendia as Gtias (corresponrlcnte ao que
ibrica
ou
;xnnsula
a Frane c 6rande parte da Blgica), 1-Iou*"'
da kica' e' com
mediterrilneo
litol
ou
a
Lbia,
ou hirpnica"
coinciCenteear p3rte
sotu$ dc csrdnuitlade, a Dcia, nos Baics'
codr o que 'hoje a Romnia ou Rurnnia'
dlantve' porm' a loago
O latim da .trica setentrional no se
s ai sc falavam os
p.""* t if ao* princ{pios da ltlade l&ia
pcla invao uul'
acri.g6 dialc.tor berueres e o rabe' trazido
V[I'
lc'
-ttt.
cmscqente islamizaoa partir do
-;;;-.m:

cria; o
ptlo lul I
o ligrico, a Roro.stc, cstcnrlcndo'rc
quc or G8or chr'
.oii.,
-'p"t[' et*.*r-1t5
oa Jrpli. .
rrapio.
+-"**
de ql1,ocic do Pl o illrto' i:t no
-ti"tr
pigc* o
orvrn
o dculo' e princpio no
""oe.io,
i-ra-ao.
pctr tui
Ttrll, csttddo's.
rynriliol muio provvel teru
ddo

crrm fll dr ttIia . .-"';;;dt-'L-smit


rodar f. ryrorr indo-curoPiu.

7.

O latim ibrico

Dcssa Romnia, arsim definida. aqui nor interessa especiti.


camente a histria da implantaio do latim na grnnrula ibrica.
Roma ai entrou a prrtir do sc. [I a.C., como conseqn.
cia da segpnda guerra pnica.
Dcpois de uma primeira derrota nuftra gucrra eninertcmNttc n:rval, os Cartaginess,cotr Amlcar Barca, pai de Anlbal. tinham estabelecido na Ibria centros de ocupao militer e arrcigi.mentado popuaesnativas para o fim de urna scgunda guerra de
desorra cont:r Roma. Da Ibria que partiu Anlbat pfir o atr<1uc Itlia e a Roma por via terreste. A Ibria foi, por rua
vez, o prirneiro grande objetivo do contra-taque romano duraatc
a long;r e enarniada luta, gue se decidiu alinal a [avor de Roma
rros arcis da frica,
ocupaio romana da punsula ibrica foi cabal e pcrtnente. O territrio foi meto<ticamented,ivitlido em traodes rotra!
administrativas e militarcs. A demarcaofoi" mais de rrrtr v&
reforinade, mas houve ma grande direuiz const3nt coa a pctsisrnciedos rs grandes cenor adminiscativo* c militarcr (dc
ronteiras uuitos variveis embora aravs dor tctnporl - a B
riii, ao sul, subindo a princpio por todo o litoral mcditcrr.
Deo; a Prov{ncia Taraconensc, ao ccntro c eo nonc, c cm !r
guida tambm i lertc; e finalmentc a oertc. continendo @o o j
I
Adnrico, a Lusitnia.
*t
Pouco sc sabc dos poyq. 9, !IrBgas-.!l3g-Y4t-*9{1-sio-: - co.n'
quista ronana, certo, Pcnac, quc era. nuErqr ar nacr
c muito difcrentcr de lngua e de cultura. Do ponto dc virta
tnico,haviagelo-nnenor__d_g1s*gryjg- jS_pgp$l{e-Qn-distin'
tas: urna antiqIsima, darsiic?da como "-ibrica:' Protrirmcntc
dig- (o quc no exclui a grande probabiiidadc dc se catar de
grupos muito divenor pcla orim, pela cultura c Pcla l"p")
-.-ou!!a, mair rczrtc, doc Ccltas, quc tinham o lcu ccntro de cx'
panso nar Gliar e sc ertcnderam pcla pcninrute hrsiinig; ao6o
o fircr"rn peto nortc Ca ltlia. Parecc quc em rter r'egiesda
pennsula sc dcu urna mistura ntima entr C.clat e populacr

l5
lrt

a.J
-+-

:i

afferiq+ donde na@ que o:r Romanos aonheciam como "celtibras".


uipattiSo administrativa romara, ao que tudo indica. pre
cursu arcndcr a certas distines tnicoculturais bsicasdas po'l
pdeAes ntvas. Assid, a Lusitllnia, e'n que acabou por situar-se
: totlo o tsritrio que hoje correspondc a Portugal, devia aprescntar a{r(to:r tnicos, culturais e lingsticos prprios.
0 latin pouco a pouco radicou-s nt pennsula e fez desaparecer, afinel, as lnguas nativa3. S numa zona restrin dos
Firiaeus ccrseguiu manter-se uma lngra da canrada pr"cItica,
o basco, que a hoje vive no seu mbito rcgion:rl. como um enclaareeatre o espanrol ao sul e o francs eo oorte.
8.

pennsula ibrca na ldadc tIdia

uoa Romnia inteiramcnte lrtinizada quc encontrenos na


:ce do dcdinio poltico e militar do Impdrio Romano, emb<n:r
social e espiritualmentc renovado com a adoo do Cristianismo.
Qgando conearam francamente as invasesrmtrnicas (sc.
V), o lariau natura.lmente com variacs regionais e muito evo.
ludo, era a nova lingS.ranativa da peninsula ibrica. A crupao
do territrio por naes germnicas no alterou esscnciahnente
a latinira@.
O ladm, cgm grandes traos da cultura romana,
pcsistiu no Fgueno reino dos Suevos,ge s estabeleceramno litoral ad,nrico, do Tejo para arna, e no gtande imprio dor
V;sigodos, qrle dominaram o resto da pennsula e afinal rubjugrarn oi Suevos.
Quando, nos principiels do sc. VIII, sc deu a oc.upaoislI
:: Eica da peransuJaibrica, por parte dc Mouros maometanos,vindor d;a {rica mcditerr$ea, oi a lbgrra latina que enconrararn
,r invasorer c quc elet deixarara subsistir tro su imprio islfunice
hbpnieo, pb o clominio otrcrt'aa tngua *ratx.
Esc lerim j muito disnnciado dc ruas origens e region3lGrte divcrsificado, condnuou a evoluir na boca dar populaer
rufuoeddas, ditas moarbias. Ao uresdro tempo, o latim hispnico sc isolava nar regicr do norte, oode sc con3titura urn ndeo de resistncia crist, gue os l!ouros no conscguira niqui.
l6
!:i+

oi.t{
p*
tar. O lento, mas irresistlvel trabalho da Reonquistr
meio da qual o doranio dos CristSos do norte foi se estenderrdo
para .o sul, en dctrimento do Imprio Islmico, trouxe coasigo
a llnra larina dos Cristos, que ia se ncontr:rndo com o latim
moarbico.
Um e outro j eram uma nova fase lingstica, en qu se
passa do ladm propriamente dito para outro csutdo de lngua.
o dr:rmado ,3omano), nome convenciona englobando mlplor
e variadssimor'-fatetj regionais, em que sc dilerenciou q latirn
por toda a Romnia, durantc a prioreira parte da Idade Mdia.
Os Estados politicos medievais scrviram <lc fora catalisatlora para
que de grupos de falares contguos scnrelhantes emergisscui lngual
cornlrrs nacionais. Asim se deu no norte da Frenl, Por exen'
plo, coru o adrento do francs comum'
i\a peninsula hisp&rrita, a populao cristi nio con$ar'
Criaram-se desde cedo reinos
vou na inicial uni<lade polltica.
disrintos. Os mais tmportantes. a princlpio, foranr o dc l-eo, a
a leste.
de inicio a srrpreaacia 4s rlirleto
propiciou
de
l.eo
O reino
da provncia de Castela, no
importlncia
crescente
mas
a
teons;
castelhano como llngua nao
dialeto
afinal
impr
norte,
extrenro
ciohal do reino, o qual passou a sc chamar de l-eo e C.astela.
nalogamente, a leste, o condado de Barcelona' na regiio da Ca'
urlunha, sc irups ao rcsto do Arago e trou)ae coo a tua suPre'
ocste, e o de rago

macia a asccnso do catalo a lingua nacional e licrria9.

tlvcnto

do portvgus comum

.}'I. scaqgu'se do -rioo dc- Lco


Il*:lf_"-4-f"{ca'--gg'sc'
cujo ccntro cra e reglio do
gs-4";--conaaao
de
Portug-al,
e
novo
Por_to (P,oytu Ca!e). O
Pqulo reino consolidou' pc sua
scu
ronano pcculiar, qc o5tituiu
vez, como lngua nacionai o
a lngua Porruguesa, No extemo norte do litoral etlntico, F
rm, a regio da Galiza, em que sc falava o ertno romano.
connuou politicamente subordinada ao reino dc Lo c Casrela
c at hoje censcva o scu ga.lcgo como dialeto regional, sob o do
mtnio oficial do castelhano'

17

ii
l.
,

:1
::
'
i

tre a.*irn coeo centro lingistio a rqio do


, O pctug*
Porm. .Lerads para o sul, ao lougo do Atlatico, uc{ida quc
Pornryal re exSraudie nes.radireo aI encontravl f:lrrr mogrbics, estruturdmente sEelltantes a ele, c se enriguccia'e nodificarra" crn cmseqncia, como lngua nacional. Bcm edo, ali.s"
o graode cno lingIstico prssou a ser a cidedc de Lisboa" s
Ear6r3 do Tcjo, conguistada aos Mouros pelo primciro rci porrw
Eu+ Aoaso lilenriques, e feita afinal capital do reino.
Na segunn metade do s. XIII, Portugal Ermou o u trritrio definiriinro coor a conquista do Alganre, as Mourps, uo
extiems sul drl ,litoral Atlnrico.
't llrrgu.a *rortugesa j apresentarz en!o uoa llngua litaria stnc{o rrasr, em face do castelhano e do catalo. Neh se
comps uma rrica poesia lrica, associada pela tcnica e pela rcmtica que orcscia no sul da Frana em lngue pronlr).
lngua cscria correne c a pollir liter:lria .foram sair tardias e
tivtmn de sub*tituir o hbito da redao cm larim" um larim muiur rpFs desr'grrrado pelo impacto do portugus falado e dondc
se pode nio rgro deprecnder muitor traor da llgua ptugucs.
tagua scrita reIete as condies gerais d lfngiua @Eurn
nacioaal c aropanha a sua cvoluo. Dentro dc tal ptcssuposto,
costr' .5e, q ._}9* g lllg11
-g,*rig, {s*arr* g_Pq$gSi9g ."}"gg
quc
t_Ptd*!I|!!14*Y3!*a -9*.{S-,-XJ| q EutLlrrlodo po*crior,
que s pode {*ma. jd modano. Distinguen*c crsar d.uar fa:cr
-Bf-ffia
fonolgica, gramatical c tef
xical [s d.er:rcados. No_I{$..cg,a_,par_tir-dg,-rc_-_-I"y!.
o-*IrorrugQ _s {fry
uA
gpde
acervo
de
palawas
e_
dcrivacr
ry
toaadar d"
qg.!4im lirerrio da Antiguidadc, r vcgr
ry-q.j$.:
pg- rc__do_1tUiar9-. Eo referncia norma ling, no rtc.
XVI $s da oomca a sc organiear disciplinadamente, por mcio
aal p.l*.irar
granricar (Ferno de Oliveira, Joo dc Barrol,
Durrc Nuncr dc tro) .

tl 3lr sr. llngu


po&ice um :rnto cmwrtloflal.
er d grtcglrio
c Geo
prorcrrtimo.
NIo rcprercnn. lalmcnra r ngrre caum
q rtet! racnac r*trrye
s tcrrtrio portugu. r csa lnglr Fo&ica, e olo ao por-gFlcgo-Fotu$;r-.
; tugu ,corsrn s rntido gctel, qu cebc e dcnminefo-dc

18

cstumc

ainda onsidcrar,

p.all_9 J*:-J11:_IY_{,
sllssi-o*.

'.i

.::.
: i

::j

,,':
. .-i

secundariamcotc, nn

ecrp4o

e ouro p_l{$I59' pql. a!--

Tal divho cspecialmente adcquada ao


*g{":fqlfg,i-gg.
eso na lingua titcrria: a, no ponugus drsico, scnsvd uma
disciplina sinttica calcada no latim lircrrio, coru a esruturao
de '-a elaborada e complcna hipotaxe, grquanto prtir do
rc. XVI cssa disciplina sc quebra e a ftase escrita se pauta
por perodor 6ais curtos, sintaticamente loltoi, sob a inluncia
do rancts escrito. Mcsmo, cnttnto, do ponto dc vista do por.
tugus oral coru.m, ou l{ngua nacional e sentido amplo, h
diferenas gramaticais nltidas cntre os $c. XVI e XVII dc "E
lado, e, dc ouro lado, oo scrrlossubseqenter,Tudo indica, at,
il
que a fonologia ern quc assenta a pronncia padro do portuff
'l
grrs europeu atualmente, posterior ao sc. XV[.

iF
' !

ilr.

o r-TrM E suA EvoLUo

.r
.. I
::-b

10. lngua de Roma


O larim tinha sc erhblerido na rcgio do Lcio, na lt{lia@mo pate dos movimcstos oigratrios dor IndoEuropcu+ dcslo
candose da Europa oriental.
A cidadc dc Roma, ertro d$:r nova populafo larina, foi
tebB o cntro da ltngua, coa um dialcto urbano, quc afinal
se imps como llngua ccrllrul !,:ut,e pindpio, * difertnava
basrante dos dialtq rstice aln voltq estendidc do crrno inerior do rio Tibre at os pcrrinol e Monrcr Abanoc. im.
portncia da cidadc j prcpondcrente no rc. III a.C. A rua
organizao rocial assentava rur ruprcuurcia dc uma clarse erirto,
crtica, or "parldor", quc dc incio cr:utr o! nics a dctcr os
poderes polticos. Scparavam-rc,tanto poltica corro ;ocial c cco
nomicamente,de uma grandc macsadG habitantc$ um tanto attrorfa, a "plebe", cru quc cnt:rvem ccrtor contingenas de populeo
rural, eita citadna, estra.Dgeire imigranccl e ctcrevoc libcrtos'
Or patrlcior e:(ageravam o aqlcctl dcssa hcterogercidede dol

19

fora do guadro dos nunos

-!.r,5a@
plebeus Para c5 colsrs'

cidaclos

-."**n,..,"
j*rf ':j*t#'i'iff '.fri:

=&
:.:

uso lingiistir"' .,^t^,:: er^ o dos patrcios, e outro inttisciplina<Io


o u-so-"elegaoi,."-oroptto
de pebe' Era uma situaa a qu
e desleixado' .ars_t- j ai"irao terica, trediciona-t, enue letim
Procura corresponder , respectivarnentg adotada nos estud.osre
clssicoe tat-uu *trr,o,"t.
entrerinro, resstver to simptesmente
mansticos. ,nu: t l;
ditica.
essa sutil conceituaac

'*
ffi

.rigorosa
pa:-tieularrnente'

ffi;"*

dos gramticos' que desde

" ;*" t tr::'",';f"i'.i"'ji


e aprendido, *o_t-'-ro",rrzva
ser imutvel, e prestava-se mal para
padro esrito' 9u" rcotidiana.
o vida socral corente'
rneso da parte dos paulcios, funcio
- -:^ dirio,

*,"':'ffiX;:'i:"1il,"iJ,i:L'"o::::

Aqcscc que
aravs de uma prolongada luu de
lloot.*o*
mico' por P""* ':ior- ait"rr a diferenciaio lingistica no uso
classcs,conry:
accitando mclhor.o uso plebcu! q os
"o*
p"*i-*"oao
alado:
"=ol<!ar-semelhor ao uso elegante"t
plebcus foram Pr*'
esg'iui cuidada e na Ingua literria, a
Entrennto' ea ''"'
se curijecia e mais se firrnava um ideal de

diriprina

fYi!r*"
0o

"."0latim

cllssico

mcntc ao
"**-tlf"
lngua viva t"
j'I*,
L-*
C tC toma'
nl'nio.

Na llngr$a
. n;:,'#;;;

Em sentido oposto, a nortn:l clssicaaruava no latim vulger


e lhe marizava o uso, conforme as situaresde comunicaoe os
meios sociais.

u*i"'':
;;;; :ff: lil.,':;,'fr
era temade ateno
Por parrc

arr
dos inretectuais c,

tu

..ii*uau'.c esttica.

".;,';;

;:% J,l*"'= i
","'

cB gue recebia influncia do larim vulgar


mais malcvel e tnesrno um tanto di-

Eran'
havia una gradao de iaterfcrncia'
esrrw
lingua literria cm seu sentido es"
na
Bcso

trito, quer pclas condier populares dar obra,r (como o caso


das comdie! de.Plauto no sc. III a.C.), quer pclar iatenes
estillsricat do auror (como sucedc mais tarde e em muito urcnor
grau na llrica de Catrdo e nas stirsde Horcio) . O Cristianisrao,
posteriormente,com a sua literatura religiosa pa s Eassas,con'afinel,
correu definirivamente,
pan dar uma feio vulgar in_
tensa lngua escrita rornaaa.

.4
I
!
i
i
i

:
a

Na realidade, o latim vulgar g sc define como um conraste


com a norma ideal do latim dssico. Nio unra unidaele lingistica em qualquer momento dc sua histria_ Diversifica-seern
dialctos soiais, e. diaconicamente, uma contiauidade de murlan:rs.
justo dieer que ar lngrras romnicas provm do latim vr.rl"
gar, no scnrido reladvo de que resultaram de rrrn latim dinniica,
essencialmentede lngua oral, rr" procc$so de percne evoluio.
Elementos do latim dssico, que esto nas onns romnicas,so
os que sc integraram no procssoevolutivo, fazendo.sc,.vutg.rres',.
I l.

Fagmcfltdo lingtstca da Romdnia

aedida que a llngua dc Roma re ex,Bandiapela Itlia c


por ouras prov{ncias do Imp{rio, cntrFa no tatin vulgar o dado
novo da variao no espao. No perodo ureo, at o sc. t d.C.,
lxlo menos, a dialetao parcc rr sido discreta. e, em p:rrr, ra
neuralizada pelo idcal do ladm dssico, quc rcgia as atividader
polticas arlrniaisuativa$ se ensinava oas escolar das provnciar
e sc dilundia com a literatura romana. Foi naturalmentc ruraentado cou o coTer do rempo, no r devido r foras cenuifu.
gas que atuaru eru qualgucr lngua ertendida por um teritrio
vasto, t!:$ r.abno porque a rcde adninistradva c escolar lc entraquecia e a literatura ia rc aasnndo, cada vez mair, da nqrme
dsica.

llourrc, cntr'etanto, vrias outras cerrsr e mai para firmarun


e &egocrrtao tinglstica da Ronia, de gue resulurrn
rlilrl
es loguar romnicas.
rgr primeiro lugar, lri um fator oonolgico. Ar diversas rc'
gic mam coquisadas e ladnizadas cm pocas diferentes e re
ccbefas urn ladrn tnenos ou mais evoluldo. A romanizao da pe'
ninsrda ibrica precedeu a das Gdlias, e uu e outra forarn postc'
riqcr da lcdlia; a da Dcia oi parricurrnrente tardia' Na
Ibrt"a" e Lusirnia se lanizou' francanente, muiro rlcpoir da
Bti,ca c llre$mo dc grande parte da Provncia Tarraconensc.
s ondies ccioeconmicast"mbrn er.* muito diversas,
a e diraersidadc scio-econmicaacarreta necessriamente certc di'
vers&ledc lingstica. Nesse particular, a Lusitnia era um'par
dc yidl csenciaLnentc rural, sen os grendcs cenues urb:urot e
comerciais da Btia, por etemplo.
C,ctuma-s ciur tambm o contacto com llnguas muito dis.
rinta+ a que o latio sc superpunha e vinham a constituir assim
os oais varia&r subuator lingsticos para ele; panr r Lusitnia
terq sc alcgado uma predominllncia do eleoento celta ou, pelo
ntro!, cltibcro. Com ar invasesgeruaicas a Partir do #c. W,
priocipalmcntc" elitcr govenantcs esuangeiras sc estabeleceramns
provlncias. Mudaram de lng;ua, em favor do latim, mas as lngrras abandoaada! P$anutr, Por $u Yar, e uPsrstratoc dos latins
provinciaaoc; na pcnlnsula iMrica, o pcqucno imprio dos Sucvoc
dcrnorarz ne Lusitnia, do Tejo pen cima, e, durante algum
ropo, roda e pcnn:ula foi um graode imprio virigtico.
vcrdadc gue a afo dor rubstratoc lingIsticc, que no mais do
qu ud ca"ro dc emprsdmor, eitor por uma lngua domiirantc
na Ronnia:
llgre vcoriier), {oi, dc maneira geral, rcunria
c o lrrcso rc pode dizsr doc cnprstino dc supcrstrato t).
.) llr|irq
rutorcr d.ilo ctcc$ivo rclsro r@ do rrrbrtnrol, iarFtilqur!. Errico dc orgr hrcorcr incocrclvcir.
do.r rt{ su stido
?) A .i,*ia
dor gcrornirool
do lerio ibico rlo ant idGr dminedo
c virigtirr" c rlo colaunr I aod: r Rodrnir, poruc prorricnrcr dc un
se
(cf. Pi.ld,
@reo qu. einb. dc loogr, cntrt o lerim c er llnguer gcolnkru
lgil. r'}.

z
.,4

Causa muito mais profunda fol pere cad- regio,


o maior ou
lnenor ontacto com O latim dc Ron, a6avl doc tanpos.
Roma era a cabea pottica, sociel e cuttual do
Impriq q
grande centro irradiadoi das inovacr ting.tricas,
gue traba_
lhavam em medida crescenrc o eu latim vulgar.
Ora, essasino,
vacs atingia$l em grau diferentc as dirrursas pror{ncias,
conforme
a distllncia e a posio de cada .mr denro ou
margem das
gtaades coenrcs de comunieao do rmprio,
umas eran re-as
que panicipavam da vida lingstica de capital,
@no a ltIia e
as G{lias. Outras eram reas .,laterais',, um
taoto, ao lado dcssa
vida ling.isticr, co'o de maneira geral a lb{ria.
E havia ainda
as rras "isoladar", como e sardenha e a Dcir.
Lusitnia, que
aqui nos interessa cspecia.lncrrte, cono bero
da tngua poruo.. das udr provnciar ibricas, a rsa qc sc pode cons!
ry*,
derar mais lateral.

:
=:

f2.

.!'

:=:.
':
I
a

.:

a.

Btrvaura do latim c wa anlvfu

No seu perodo urto, o latirn aioda se eprsnna


@ruo un{l
l{ngua lexional, no r, no vcrbo, mrr trmg{al
no notne. A norma do larim dssico procuou fixar-rh o{r iincrrs
dc [oco.
Eles j estavarn,no obstante, nurn procero dc
sioptiticao c r.
modelao, e o nortre, particularmear, rcndjl p"r.
o,roa o
trrtur.
A delexionalizaflo nomind se fcz rcntir uro ccdo
nor u!ro,
.
vulgarer e se insinuava at na l{ngua claita.
Intcnrifiou,sc .lp
o corer dos sculot por baixo das prescrics, quirar vrer
@nvencioqais, da grarntica dssica, e ecrbor pc cinr a
tipologia
ttominal quc aparece nar lnguar r@nir:r.
Naruralmente a rernodelao morfolgica dot nomes
c$t ligada a uaa remodelao paralela dor padrer rinttico4
e utla
nova dpologia frasal ranbm pouco . pouco esrabcleeu.
r parcula.r conccdvas, dicar ..prepoeict'.. e e ordcn
do
vocbuloc na frar trlrnararrn-lc o mcio dc apreroo
d,.. relaer
rintticaq que no tipo ringrtico tcxiqral a$rnr
erscncialmente
o dcsinnciar nooinair crpcdicar. Asci, dar dcrirnciar
dc no,

t2
23

:
:=

minativo, Pata o noo.c sujeito, e de acusalivq,'para o nome objeto


(direro), que permitiam variaesliwcs e estilsticas dc uma frasc
corur- pvcr vidit lupuqt (Iupum pua dit, Iupum uidit pra,
vidit lttpan Pzar, etc.), Passo-sc ordem gmmaticat rornnica - (a) maino uru (o) tobatl, cuja fixao se esboou rcla
mete do ap ladm vulgar. As preposics, por su:r vez, j eram
ugadas ao lado das desinncias de acusativo e ablativo, para sF
ractcrirarern crtor compl@ents verbais. Acabaram por chanar
a si a genuna indicao sinutica (propiciando o d,csgasterxretico das desinncias) e se estenderam a outros dpos de complemencq, qrrc rem indicados pelas desinncias de dativo ou de ge
nrivo, onforoe o caso. Do dativo p:ri um nome em funo de
par:r a constrno romniobjeto indireto (darc puero) pas.ou-se
q - &r t ioj menino, riccorrcuie .io eniprcgo da prcposio ad
com o offile no eclrsalivo, que no latim dssico era privativo dos
comlrleroetrtosde dire$o (rc ad, templum; port. i d@I fera,plo)Andogaarenre, a subordinao de um norns a outro, pot meio da
desinncia de genidvo, foi pouco pouco subsrituida por construo de prcpodao com ablativo; no dc. II d.C. j se enconua
nura epitio qiso - dc Deo munus, modeo do padro portugu& (&idiuc d,e Dcus), cB ve da construio clssica - Dc munus,
coro Dei ao nirivo.
Qrunto {onologra, havia da mesna rcrte forter tendncias
srrolcar. o cnconravam maior resistncia no latim vulgar.
deserenro rtopia clssica, e foras:r desenvolveado 'm proccsso
de audarra muitas vezegradical
da aba tuica e do scu contfirste com as sA prdclinincia
labar tronas, denso do vocbulo, rompeu o jogo delicado das
quantiddcs 'l"r vogai!, que de incio alternavam nuoa opoci-Eau",
o di*indra entre longas e breves (milum "ma", mJun
ctc.).
Altcrou.e e rabao e a dpologia da slaba, e contrac e
dire viol,catas transforsaraa o volumc fonrico dor vocbulc.
t, gou FrnrGr o errigg, quc ourre loralo greoetir:l drr tlnguu
ruddar

2A

TaI foi o ponto de panide para a renodclafo do sistcoa de vo


gais e do de corisoanter, em diretdzer peculiares a cada rgio.
O lxico, como a parte mais carcterlstica dor dialetos rocair,
presentou senrpre grandcs diferenar enrc o latim dssico c o
latim vulgar. Nestc timo, sujeito incocrdvel dinmica dc uma
llngua viva eqpontnea,cle sofreu aurentos e substituies por eo
prstimo, no dc orde- cutural, mas tembm no contacto In.
mo com outrar lnguas num mesnoterritrio regional. Surgiratrt
novos modelos de derivafo e composi$o. Ocorreram consideriveis
mudanasde significao por metfora, ou amptiaSo ou resrifo
do campo sernfuitico. Ao ncsao rrrnpor ccror tctnnoselegantcsiam
ficando confinados dico retrica c potica e salam do uso da
l{n6nraviva.
Por outrq lado, a dialcta$o regional foi, como era dc erpa
rar, intensa no lxico, que a partc da llngua onde maig sc r+
fletem as experincias peailiares a um dado ambiente biosocial.
, desta ordem, por exemplo, a discrepncia entre port, ,antrga
e fu, bcunc, com it. btrto, ou errre port. queijo e r. ftomagc
,(d*
rignafo que opc o iuliano, o portugus e canhol ao freff!*
provenal e catalo); a divcrgncia dc radicais correspondc I dc
csp'ciee fabrico.
Em referncia s uovacr lxicer que partiam de Rma a difuso era de alcancc varivel, onformc a situaSo d,s rut cm
face do enuo irradiador, Lusinia, ou ainda r ouuas pr!,
ciar ibricaq no chegarao, como drcar ..Iatcrais.., muital mrrdangr
Ixicas que o impulso expressivo das masrar uban! crilva incc+
snrtnentcen Roma. O portugur e o espanhotconrc?aram, por
cx,eruplo.o tradicional vcrbo latino comcrc (pnr. cornct), a.
quanto a Itlia c ar Gdias adotavam o nvo e apressivo mand:a,ctrc
(t. mangiarc, h. mangc)
$iE" ec omprecode a difccna ecutural cnre o letim e ar
lnguas rominic.r, dele provenier+ e a diferenciaodas llngu!
romllnicar entr ri.
Ficam" eo rnerno rcmpo, en prindpio cxplicadar ar oodvr.
cr para a ctrurura espcdice do portugu* que aqui s prctcndc
delinear.

?,

rV.

O PORTUGUS DO BRSIL

13. 'd irnqiar*bao do portugus no Brasil


O Brasil foi descoberto, Por urra fro-ta portuguesa dc aplorao do -{,dntico, no primeiro ano do sc. XVI. S nos meados
dessc sculo, crretatlto, coureoutr movimento de ocupaSo e colonizao do litoral. Intensificou-tc nr. medida r qu dedinava o
Impr'io PortrBlrs do Oriente e o Brasil passva a ser vislo como
a gra*de coilaia usasarina de PcrtuI.
Fora.rn trr ot primeiros grandes centros de colonira$o no Iitoral brasileiro: .Pernambuco,no nortc; a Balria, mais abaixo; , uur
pouco depois, o Ro dc Janeiro, j francamente no sul. I!air tarde
apareeftr o l{.eranhio, ainda mais ao norte, e So Paulo, ainda
mais ac sul- Cws base nesses4entol, Portugal. ao conrrio do que
ez ne sia e na frica, oi estabelecendo no Brasil uma coloni
zao r:etdd"ica c {rme, um verdadeiro prolongamento da na$o
na Arnrica. s populacs nativas, em esrgio cultural nrdimentar, cln ecan*ornia baseada na cra, na coleta ou nurna ptantao
incipieote, cran afuntadas, eliminadae ou escraviarrlas.
As condi$cr da europeizao da Amrica for.nr, de uaneira
ral, muito diversas da latinirao do Imprio Romaro, que se
Procsssu, ao ,colgfuio, Por ulr infilrao lenta c conrtanrc nas
nacs rsrcidas.
i'crdadc .que ltouve no poucas d.ierenas de
uma rcgio maiciirna Panr outn. No Brasil, deu-se a'n grau pr.
civd e iocorrporao das etnias qativas na socicdade bfanca, com
intensa acstiam, rIoruiente no norte do pals.. A prpria iior.
porao, porr* eguivalia a u:l dirninat'o lenta, coo a dcraSregafo da vi{ia uibal e dos scur valorer sociais. Or netivoc resi+
tiam roaf ao inilpacto da mudanp e sc cxringuiam cm rnassr; 6
mestioc, cuitrralmen tc, pcrreniam sociedadebranca.
14.

A dtuago

lingstica anttiot

Pq ocarilo do dcscobrimcnto, o litoral brasileio cra ocupado,


dsdc poca rladvarnente recerrle' por triboc Tupi, vindar do cul
do conrinentc n gradct movimcntor migratrior. Uma 1rcpula26

::
=1.
=='

t'o iagcne meis entiga, e .lar nummes tribo{ J, tinha ddo to.
cada para o intirior e s 6trou pn cotactor corn sr Portugucer
roaic tardc, nor fins do c. XVII, quando se iniciou a cplorao
do scrto em busca de ouro c pcdras preciosas. Outrar nac!,
corno a doc Aruak e a do! Karib, principalrnente na Amae'nia, ou
ainda outras muito mcnorel que parcm lingisticamenc isoladar (Pano, Matu, Tslano, Katulina Guaituru, ctc.), .3 muito
mais tarde cxperientaram cssc contacto.
Or Portugueser subjuganm c actrlturaram, crn grandc partc,
oo Tupi da costa,que foram or scu! guias e aliadoo na madra de
paulatina penetraoda tena. expressivoquc, de acordo con or
Tupi, considerav:untodoc or demais indnar como "llapuias", quc
cra o norqc para "inimigo" .t tupi, ciandesc uma dicotomia Tu.
pi-Tapuia, que icou va.lendopor nto ttupo como np'a diviso
tnica c lingirtica.

G
1

-
1

:
=

Os Tupi do litoral, entre a Bahia c o Rio de Jafciro, cmr


vrn usa *rie dc tribos basrenrc homcg[neas cultural e lingis
cr.ante. Or dialetoc quc hlarem, oram eprendidoc pclo brancs,
c dal sc descnvolveu ume lngua gErrl dc iritaanrso, quc era fundemcntalmente o diateto tupina$b. 6l rrrn dct grupor mais importrntcr e mair -r corcto cm 6 Porrugucres. Or missimlrio j+
rulta! o Grtudram, dcccvcrao normativatncnte c cnrinerem em
tntador gramati.-il, pra finr espccidmcntc de catcqucsc. Elc rcrvie nlo t p-l er relecr idl oi adioo Tupi, mar rrnb{n pare
o. oontado! coo rodor oc ndioo, cn rd. Ar nacs n+Tupi o
eprcrrdien com rcletiva citidadc (o qrrc no uccdia n o pGgn) rt .
Arrirn re ertebclccu e to$re gerel tupl eo lado do ponugu&,
oa vide cotidirn dt colnie. Conrrituirrr e cooo lngrn crcrite
e titsrie, Poit cc m!*ion&ior g7du.ia6 pera ele ar oracr crirtr
c ncle cmpunhem hilc rcligiocor e pcAt Etr.ir no crrilo dor
relhor autot de litcreture hirplnice.
(( orpa
dG ad.a l{rlr
_ t, lorre o rupi c o j hl uur Fno rll thl
a! P lo, Frr -tur-.
.rup{ ata" 1l Lw4 pqr 'qo-, rupl rrl, p fa, prn
'pcdrr- dc.), tnrr b.{ d{vdr etbrnrr
Anlfai
c dc Lnrturr-;noicrl.

!essa lingra ingena, dc intercrrrsor eu c6 brancos falavam


&egentemetrtt e descmbaraadamenrc,.=9
por!\rgus atuou conro
lrrperstrro, srodifiqrndo especialmentea fonologia tupi. Vog-.rise
corrsanaei muito diversasdas portuguess adaptaram-sc ao sistema
portqgus. Arrim" o /i'/ guturat assimilou-scao lil Palatal Portu'
gu+ unbora cscrito y pelo$ jeruitas para indicar um som die
tintrr. ou esp{radicamerrtede'comps-se
nu grupo /ig/ (couro no
topnr.raolparoig) de /i/ palaul e /g/ gutural. Analogementc de'
slparenun al picas corlsoancs prt-nasaliaadas do rupi (/-b/'
l'tli ctc), resnh'enrlo-scnum:r cnsoanreoral, de estilo Portugus'
e lra n-rxlao ltortuguesa da vogal silbica precdente' (c. imbu
"urna n'ore tpica", tamanduii "ulr arrirnal pico", etc) . TamMm
a lquda nica ttrpi.se tornou uu /r/ ponugus, em oposiodis'
dntira cccr ll/- s valoressemi.nticos,por sur vez, mudaran muitas
vcze, dc acordo com os valores serundcosprtuguescs, no s no ..
try- (i. tf "rovo", feito nome para "Deus'), mas ainda nas
forsras gramaticair, como especialmerrte to verlo, onde sc [irmaram
ooc* clc ternpo uturo, de modo subjundvo e assim por diante.
Frt' contacto com o Portu8ua que paralclamente sc radicou na
oo!oia cx tupi de intercurso oFerou antes como adstrato do que
coao srrbsrrato propriamente dito; eram duas tnguas que cocxir
tiam eircsttancrnenE no Fesmo tcrritriof5.

I
il

f @fiibtt;o

alricana

Drrdc os princpios do rc. XVII surgiu um dado novo no


pas6:nr liagnico da colnia.
Loiciou*" crn es{la cada vez mair aerccntc, o ufico dos n+
gru ericano*' ce-''!o es(avo$ Par o Brasil' qui sc distribulram
p.{t* grrsdcs letifiidiot c Pelo csnuot urbanor.
Ermr contingtnte3 das mair variadas naer negta!, quer do
grupo Bfuitu, quer de tribos no-Ellntu' corno espeoalmente oc
Yqnba. Rcuaidos fora nuln novo habitat, tinham necessaria'
rnGrdc siat-una lngua de cornprouisso para intcrcurso' Parece
qua dadc nuito ccdo. a sua ittcgrao na rocicdadc branca, com
c*r':eiter rdacr on ela na quetidade dc ercravor ligpdor a todar
ri rni principCr atividadcr, propiciou o dcscnvolvirocnro dc un

lrcrtugus crioulo, que uniu enae si 03 negroi das uair diversas


provenincias. Tanbm tudo indica gue ie adaptaram com reladandelh ainda
tiva facilidade ao uso da lngua ral indina.
mais esdmulo e expano.
16.

A Portugus do Brosil

A intensificao da imigra$o ltrtugues:l c o desenvolvimento


maior dos valores cuturais curopeus determinaram o dednio e afiaal praticamente a extino do bilingirmo portugus e tupi em
favor do portugus. Testeruunha-se o dednio desde os meados do
sc. XVll.
A tingua portugucsa, trezida par o Brasil, vinha sob a forma
tanto dos seus dialctos setenuiotais como dor meridionais. Parece
ter havido certo equilibrio na proporo enue a imigrao do norte
e a do sul , Vrha concomitantctncntc r lngua padr5o de Lisboa,
con a m:iquine administretiva e aprccilvel conrinnte de notrrcza
eortes. Seratim da Silva Neto (Silva, 1950, l0) obscrva, co jue
tczz, que a juntada de dialetor divcrsos nurn mc$rro centro uluamarino dcve tcr propiciado um cornpromirso lingIsrico entre eleg
como uma nova modalidade dialetal. A lngua padrio rinha tarnbm de rctrer erta modificao em conseqncia.
Compreende-se assim que, desde o infcio, tenha havido no Bra
ril condies novas para uma vicla lingIstica prpria e para o de'
senvolvimento dc uma subnorma, na lngua omum. cm facc do
portugu& curopeu.
A lngua escita e a llngrra lircrria strito stzsn (cm Pernarnbuco, ainda no lc. XVI, j aparece um poene pico em moldes
camonianos) lo) ora sC resSCntia dessar noval cOndicf Ora s mantinha mais nos padrcs escito da llngua de alm-mar.
No dc. XD(, o movimento litcrrio do Rmantimo,
que sc
manifestou algumar dcadac depoir da indcpendncia do Brasil
(1822), aproximou bastant a lingua litcrria da lngua oral co
murn do pes. Fenmcno aalogo sc verificava paralelamenrc com e
ro, A hotopo\a
ua lrortugu, r2di.o

(Plnto). O rolo crl


dc Bcnto Tclreln
no Breril (d. C,ourinho, l'1}5, l-1. n4.

ponyclGat!

20

lngua literria de Portugal. Assim se firmann cerras divcrgociar


pacr ir linga eserita e litcdria ntre as duas nacs de lngua

(eu ua poca do bilingioo


dos escravosnegro.

Portugusa.
l.'lo Bras,it tesr havido momentoi de tentativa para uma disciplinao rigida da lingua escrita, em molder essriramenrc euopeus.
De naaeira geral, entretanto, a! divcrgncias pTroarrceme a lar
se deve a vivilficao da lingua escrin brasileira arsim em cerro con
tacto on a lingua oral comugrIto h ,apesrde tudo, identidadc tFe a lngua escrita do
Braritr c a lngue oral mesmo no uso bcu aceito desta. H na er.
cita. conven6es que no o1r5p6ndem verdadeira fonologia brarileira e fo*nas e construeg sirrtticas quc, ffr lingue oral, so
:
pouco usada*, ou so obsoletaq ou esto ar abandonadar.

O problcma do portugus popular e dialctal do Brasl , na.


turalmenre, ourro. Nde podem tcr atuado substratosindoas, no
necessari"mente, tupi, e ot falareg africanor, na csrrut'ra fonolgica
e gramatical. Tambm se vcrificaram, por outno lado, sobrevivn_
cias de ao. porrutuescs arcaicos, que no re climinaram de rear
isoladas ou laterais em relao s grandcs corrcntcs dc omunica.
o da vids eolonial. A imensa vasddo do terrirrio bmsieiro e ar
modalidader de uma explorao intcroitente c caprichosaj propiciavarn, alis, por si ss, uo'a complexa dialctao, quc ainda est
por estudar cabalmentc.

17.

portugu+tupi e do portugus <rioulo

ls duil;s atbnarmas da portugus

C.omo qucr que scja, ar disaepnizc de tngua padro entre


Bresil c Pctugal no devern ser cxpliorl-r pG rrn rupocto rub+
trato urpi o por uur suposta profunda inlulncia a.fricana, como
se tcm ciro fu vea. Resultam essen.iatmcntc dc rc echar e llngue
eo doir trrierior nacionais distintor e scparado.
A prdr do pcrodo dssico. rrrr qu o poatugp& !c implantou
o Bril, cda peb tcve . sua woluo lingAllti,ce, neut lcmprlB
cointidcntc m? rr e outm alxrr 'l-r crtreisr da{6cr dc vide
raiel e odnrrai
oolar.gir brtilcire pc cxcoplo, nto epreute, o.Eo nF
ccdc m r dc Ponugal e partir de ele d&!cr, oc fcn,oenoc dc
ritno cn tgro c orte inrictnci ne dlebr taicr, que l dctrnirrrnar r{Ecto3 hnolgicoc importentcr. A nm imotodr recrrtte, trorq llo obtante, dc uma evduSo dcrdc o lq@ento ern
$r d. : rtnrturou no Eritrio brailcio pclo conucto cntr,c
verido
dbhtor uluamrinq
c e llngue pedro.
Eo rcfuDci. eo lrico, e dcccncoogq dc $tFiica#o, d. tc
ooyr{o c oonrcrvao c de emprrtimc ro airlcotcncntc Fnri.
dcrfvcit. ^{ l pa conter no Braril om u
irorvrr
dc tcnnol ryi c a&icanoq com quc e lngne @rm
r cilriqu
30

31

Vous aimerez peut-être aussi