Vous êtes sur la page 1sur 26

-V'

-1-

!i

iPjp ^K3;

14^ jiiyfcj H^^ij-j-;;

n
Ih-

Correia, Vergilio
O imaginrio francs

ii:;^:i&

ND

2788
C6

;i;fi ii i:..

VERGILIO CORREIA
DA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA DE MADRID

imaginrio francs

Nicolau Chanterene
NA INQUISIO
(Uma Denuncia em

i538)

LISBOA
Typografia do Anurio Comercial
Pra^a dos Reitauradores, 24

1922

Do
Lisboa Preistorica

Autor:

(3

esgotado

fasciculos),

1912-1913.

1916.
esgotado 1917-

Etnografia Artstica
CoNiMBRiGA,

Arte Preistorica

Monumentos
Arte

(2

Esculturas

Arqueologia

El Neoltico

^sciculos)

1917-1918.

1919-

1920.

de Pavia, monografia ilustrada, publicada pela Junta para

Ampliacion de Estdios, de Madrid

192

1.

pintura a fresco em Portugal nos sculos xv e xvi

Um Tmulo Renascena A
(2. edio)

1.

sepultura de D. Luiz da Silveira

1921.
Azulejos Datados

192

1922.

em Gois

VERGILIO CORREIA
DA REAL ACADEMIA DE LA HISTORIA DE MADRID

imaginrio francs

Nicolau Chanterene
NA INQUISIO
(Uma Denuncia em

i538)

LISBOA
Typografia do Anurio Comercial
Praa dos Restauradores, 24
.

1922

.)

f-

Fa^e bem

no receies ningum.

(Divisa que para

Chanterene,
nista

Dos pedreiros, imaginrios


e

e enlalhadores,

si,

ante o escultor Nicola

em vora, tomou

o huma-

Nicolau Cienardo.)

de diversas naturalidades

provenincias, franceses, biscainhos, flamengos, alemes e italianos,

que as nossas riquezas do alvorecer do sculo de quinhentos trouxeram


a Portugal, foi o francs Mestre Nicolau, um dos mais correctos, sbrios
e

elegantes artistas, de entre os tantos que interpretaram nas pedras

macias e alvas de An e Ourem, no mrmore sacarino de Borba, ou


no carvalho e no castanho das nossas florestas, aquele primeiro, puro,
periodo do renascimento, escorrendo ainda do banho santo do antiguo,

com a frescura nbil de Anfitrite ao elevar-se das aguas.


Mestre Nicolau, ao contrario do que acontecia com o maior numero
dos seus parceiros da renascena, era reconhecido como auctor de uma
obra conservada preciosamente desde a poca em que fora executada
o retbulo de altar da igreja daquele conventinho serrano da Pena, que
surgindo dele

a educao romntica de D. Fernando levou a envolver com um pasiche


de castelo medieval germano-mourisco (i). De modo que, de tal retbulo,
autenticado quanto autoria, partiarn os crticos, com segurana, em
demanda de novas obras suas.

encontraram-nas.

Joaquim de Vasconcelos, o verdadeiro organizador dos estudos modernos de Historia de Arte, como ainda ha pouco lhe chamava com

Descripo do Reino de Portugal^ Cap. XXIII:


(i) Duarte Nunes de Leo
Pedra preta finssima que parece bano se acha em Cintra e outra to alva e
lustrosa que d'ella se fez aquelle excellente retavolo de Nossa Senhora da Pena de
Cintra com todas as figuras de relevo per mo do mestre Nicolao Francez, grande
estaturio.

Carvalho (i), atribuiu-lhe, em 1902, o retbulo


da igreja do Mosteiro de S. Marcos. E isto mesmo se lia j numa crnica
monstica, mencionada no livro de Filipe Simes, Escriptos Diversos^
justia o Dr. Teixeira de

em

publicado

1888

(2).

identidade da disposio das figuras do regedor Ayres da Silva

e sua mulher, no retbulo de S. Marcos,

com

as de D.

Manuel

da

rainha sua esposa nas ombreiras da porta fundeira dos Jernimos, em


teria levado a entregar ao autor de uma das obras, a outra. Para

Belm,

mais, figurando o mestre francs nos livros de contas das obras do mosteiro

como empreiteiro da porta principal! (3)


Alem de Filippe Simes e Joaquim de Vasconcelos

interessaram-se

Ramalho Ortigo, Antnio Augusto


os Drs. Manuel da Silva Gayo e Teixeira de Carvalho.
especialmente se preocupava com essa figura primacial do

pela obra do escultor, entre outros.

Gonalves

Este ultimo,
renascimento portugus, a qyem atribula a autentica maravilha que o
tumulo de D. Luis da Silveira em Gois (4). Mestre Nicolau fora enviado
a Coimbra para correger a obra dos tmulos dos reis, e figurava, em
documentos, como empreiteiro do portal do mosteiro de Santa Cruz,
juntamente com Diogo de Castilho (5). O fino espirito de investigador e
de

do falecido mestre de Historia de Arte, pde assim dar largas


em torno do artista um grupo de trabalhos

critico

s suas faculdades, dispondo

seus ou por ele directamente inspirados.

obra

inteligente

e a

vida do mestre Nicolau esto atualmente merecendo ao

culto investigador sr.

cuidadoso interesse, documentado

Dr. Reynaldo dos Santos, o mais


j

numa

contribuio valiosa para o

conhecimento de uma e outra (6).


No venho pois, aps de tantos nomes

(1)

(2)

Escriptos Diversos

ilustres,

tentar gizar

Mosteiro de S. Marcos (Coimbra, 1922), na Introduo p. XXXVII.


A esculptura em pedra anteriormente ao sculo

um

xvii,

p. 23o,

veira

(3)

Diccionario dos Architectos (Lisboa-1899), vol.

(4)

No

em
(5)

prefacio do livro

Um

tmulo Renascena

I,

p. iS5.

A sepultura de D. Luis da Sil-

Gois, por Vergilio Correia (Coimbra, 1921), p. XXII.


Sousa Viterbo O Mosteiro de Santa Cruj de Coimbra,

2.

edio (Coimbra-

1914), p. 36.
(6)

Nicolau Chanterene

mero da Primavera de

em vora (i533'i54ofJ^No

1922, p. 16 a 18.

Dirio de Noticias, Nu-

quadro

da atividade desse artista, coordenada segundo documentos


conhecidos ou inditos, nem atribuir-lhe, ao sabor de convices mais ou
menos fundamentadas, esta ou aquela obra. O meu intento somente

um

esclarecer

me

facto que

toca e que se prende

sob mais de

um

cimento da poca

Donde

De que

ponto de

em que

ele viveu.

viera este escultor, que os documentos nos garantem francs?

lido,

considera-lo

um

o seu nome, que figurava


filho

margens do Eure pelas do Tejo.

em

a historia da

documento que se lhe refere, e que


estremamente interessante para o conhe-

regio da Frana provinha.''

Imperfeitamente
levara

vista,

com

um

biografia do artista; e apresentar

em

papeis oficiaes,

de Chartres que houvesse trocado as

patronmico Chatranez, transformado

Chartranez, indicava que o artista era natural daquela cidade,

como

Joo de Ruo o era da antiga capital da Normandia.


Raczynski, no seu Dictionnaire regista-lhe esse apelido. O sr. Joaquim de Vasconcelos parece contudo dar a entender, no artigo que acerca
do mosteiro de S. Marcos publicou em A Arte e a Natureza em T^ortugalj que a posteridade lhe deve a fixao definitiva do nome completo

uma

em documentos

inditos, achamos o
Mestre Nicolau, a que pode ajuntar-se afoutamente o appelido Chatranez. .
Depois de to categrica e respeitvel afirmativa nada havia a
objectar, e, desde Ramalho (i) a Dieulafoy (2) toda a gente repetiu o

do escultor: Por

nome do

descoberta

artista, at hoje

ignorado

nome consagrado.
Veiu porem o

sr.

Dr. Reynaldo dos Santos, e deliberadamente,

colocou as cousas noutro campo.

No

era Chatranez que se devia ler o

apelido de Mestre Nicolau; era Chaterene.

explicou o caso no artigo intitulado

a renascena em Tortiigal

(i)
(2)

Os escultores franceses e

preambulo impresso da comunicao ver-

Ortigo. A esculptura em Portugal nos Seres^ 190^, 2. serie, p. 4.


M. Dieulafoy. El arte en Espana y Portugal, traduo espanhola de Angel

Ramalho

Vegue y Goldoni, (Madrid-1920),


(3)

(3),

p. 370.

Seara Nova. N. de 24 de Dezembro de

1921, de pag. 126 a 128.

bal que fez ao Congresso de Historia da Arte realizado

Setembro de 192 1

em

Paris

em

aNicolau Chaterene (e no Chatranez, como at hoje se tem lido


sempre desde Raczynski), Nicolaiis Ca?itaramis, como o designava o
grande humanista Nicolau Clenardo, seu amigo e comensal em vora,
era naturalmente oriundo de Chtres na Champagne, mais depressa que
de Chartres, como alguns investigadores teem julgado, atravs uma leitura errnea do seu apelido.

Esta era uma novidade de peso, Do Orleanais o artista passava a


nativo da Champagne, o que tinha importncia para a determinao das
influencias verificadas na sua arte. E a correo da leitura errnea ficava emfim

feita

por

uma

vez!

da memoria do cnego Prudencio Quintino Garcia, o benemrito autor daquela obra referente a
Joo de Ruo que o Dr. Teixeira de Carvalho fez sair, acompanhada de
um perfacio seu, em iqiS, que o referido sacerdote possuia j, de ha largos anos impressas, as folhas de um outro livro sobre artistas de Coimbra,

Deve

dizer-se

aqui, a

bem

verdade

que, por circunstancias ignoradas, no tiveram ainda o mesmo destino que as do mencionado Joo de ^uo. Ora a paginas 160 desse novo

ifolhas

volume de documentos, de que diversas pessoas amigas das cousas e das


publicaes de arte possuem exemplares, transcreve-se um recibo de
Mestre Nicolau passado abadessa do Mosteiro de Celas, assinado
Chaterene (i). Chaterene com
Chaterene com todas as letras.

um

ponto de interrogao adeante,

mas

nome do esculsomente neste artigo da Seara VSioj'a que o Dr. Reynaldo dos Santos a empregou. No prefacio, datado de Novembro de
192 1, com que o mesmo senhor antecede a introduo do livro O Mosteiro de S. Marcos^ do Dr. Teixeira de Carvalho, l se encontra, duas
Julgando pois

tor francs,

no

ter

descoberto a verdadeira grafia do

foi

vezes impresso, o apelido do imaginrio sob a forma de Chaterene.

(i) oDigo eu Mestre Nycolao que reseby da Senhora abadesa myl rs em parte de
pago do portal q eu faso por sona (?). S. he teynho resebydo ja treze myl rs. estes myl q me da soma (?) catorze he me fica devydo myl por acabar o portal feyto oje
Documentos, vol. 2. p. 160.
vynte dyas dabril de 1526 (a) Chaterene (?)

Ora

pelo tempo

em

que apareceu o mencionado artigo da Seara

eu revendo as provas de um livrinho atualmente publicado, a 2.^ edio dos Azulejos Datados. Nessa publicao inseria o au-

Nova andava

um

tor

do presente trabalho

em

Portugal, apezar de se encontrar impresso, havia dezoito anos, na

interessantssimo documento, desconhecido

Bairros Vidrados Sevilhanos {Sevhai


obra de Gestoso y Perez:
1904)o titulo de compra de 10:000 azulejos de lavores, feita em Sevilha pelo

mestre entalhador Olivar (Olivier de Gand),

da S Velha de Coimbra.

No

um

dos autores do retbulo

contrato da venda (i) dizia-se que a im-

portncia dos azulejos deveria ser entregue a Juan de

Cantarranas.
Este apelido extico recordou-me o Nicolaiis Cantaranus da verso
latina do nome do escultor feita por Nicolau Clenardo (2), e da a considerar que o nome francs, para ser traduzido em latim daquela maneira, no
podia ser Chaterene, mas sim Chanterene, foi um passo. E para mim
assentei, sem alis ter visto ainda as assinaturas do artista, que esta ultima forma era a verdadeira.

n^c

Fac-8imile, ampliado, da assinatura de Nicolau Chanterene

(Corp.-Cron. Parte

II.

M.

192.

Doe.

72)

Sucedeu que, tempo depois, viajando para Coimbra, me encontrei


companheiro de vago, com o sr. Dr. Reynaldo dos Santos, que cidade
universitria ia propositadamente para esclarecer

um

A:^ulejos Datados (Lisboa, 1922),


Manuel G. Cerejeira
O Renascimento em Portugal
Cartas p. 3i d Apndice do Tomo II.
(i) Cfr. Vergilio Correia
(2)

assunto de arte

p. 8.

Nicolau

Clenardo,

quinhentista.

Amigavelmente

lhe

fiz

ento a revelao, e perante as re-

produes fotogrficas de duas ou trs assinaturas do escultor, que


levava comsigo e me mostrou, confirmei minha opinio, verificando a
existncia do sinal de nasalao sobre o a da primeira silaba de Chaterene. Os documentos justificavam a ilao que o simples confronto do

nome latino com o que corria como original me provocara.


De resto a autenticidade desta ultima grafia resaltava claramente da
leitura de um documento que eu conhecia ha muito, mas a que s ento

No Livro das Obras de Belm do ano de


que Mestre Nicolau figura como empreiteiro do portal principal, a segunda pessoa mencionada na folha da obra um Davide Sandevida importncia.

liguei a

i5i7,

em

evidentemente corrupo de David Chanterene, nome de um


irmo ou parente do imaginrio que com ele e s suas ordens trabalhava.
Poucos mezes passados anuncia-se no jornal O Dirio de Noticias
o aparecimento de um artigo do sr. Dr. R. dos S. intitulado Nicolau
Chanterene em vora, a sair no numero especial da Primavera. Pressuroso corri, apenas tal numero viu a luz, a ler o artigo, pois j o titulo
me fizera antever que o escritor se penitenciava da sua grafia Chaterene;
e, como autor da descoberta, esperava ver figurar o meu nome em duas
linhas de meno.
Mas no; o artigo abria por estas simples palavras:
Mestre Nicolau, escultor francs, conhecido incorrectamente, desde
Raczynski, por Nicolau Chatrans
quando a leitura da prpria assina.
tura do artista Nicolau Chaterene
E mais abaixo acrescentava o autor:
Em vora, onde a corte estanciava ento, Clenardo foi, durante
dois anos, comensal do arcediago Joo Petit, humanista parisiense, e ai
conheceu e conviveu com o escultor insipiis Nicolaus Ca?itaratws, que
D. CaroHna Michalis logo identificou com Nicolu Chatrans, e cujo patronmico alatinado melhor se harmoniza com a lio correcta de Chan-

terena,

terene.

Toda

a lio,

Imerso

em

sem

lhe faltar

uma

virgula!

dolorosos pensamentos concernentes fragilidade dos

tis

para assegurar a perpetuao histrica, olimpicamente prometi Uma imediata aclarao publica, que afinal s agora me possvel fazer ; e aproveitar pessoalmente

O
O

uma

outra indicao que dera ao autor do artigo.

presente folheto o executor dessas determinaes solenes


caso recordou-me

um

outro semelhante, sucedido

em Coimbra

meu

que o
artigo:

ilustre

mestre A. Augusto Gonalves relatou

Revitidicao,

num

scintilante

publicado naquela interessante revista 7)ionj'so5>

que Aaro de Lacerda lanou e manteve em Coimbra em 1912. Vale a


pena recordar o facto, que diz respeito a um estrangeiro, notvel historiador da arte portugueza, que a Grande Guerra nos levou: rL,mile Bertaux. Em certa altura do seu artigo, conta o professor Gonalves:

Ao salientar a renascena coimbr o sr. Bertaux escreve


Le retable de la S Velha, achev em i5o8, a t sculpt, non par
un Castillan, mais par un Flamand qui avait d traverser TEspagne
c'est Olver'
tive)

ou Olivier de

Gand

non Vlimer qui

(et

est

une lecture fau-

Muito bem no Vlimer, Olivier


Mas, pela forma sacudida da correco, o sr. Bertaux pretende
arrogar-se direitos que lhe no pertencem.
E exactamente a que venho reclamar acerca da prioridade da
;

interpretao, e intentar aco de revindicao legitima

em

favor de ou-

sagacidade se deve esta descoberta feliz.


Esse estrangeiro era o professor da Universidade de Gand, Dr. Loos,
que ao revelar-lhe em Coimbra o cnego Prudencio Garcia que a leitura

tro estrangeiro, a cuja

que fizera de Vlimer no lhe parecia incontestvel, pela confusa grafia


do autografo, num lance de intuio rpida encontrara a chave do enigma,
reintegrando o nome do artista seu conterrneo na verdadeira grafia de
Olivier.

Mestre Antnio Augusto Gonalves termina o seu artigo, que a mim


me proporciona uma concluso discreta, da seguinte maneira
Para a insensibilidade dos indiferentes o facto poder no aparentar grande importncia. E tanto mais, que o enigma se achava to superficialmente velado, que, depois de descoberto, pasma-se de que no
houvesse saltado aos olhos de toda a gente
Seja, porem, como for respeitem-se as leaes formulas e salve-se a
!

austeridade dos princpios:

(i)

Dyonisos.

Ano

i."

siiiim cuiqiie.y> (i)

(1912), n.' 3, ps. i55.

IO

No

Arcliivo

Tomo

Histrico Portugus,

6.0

ss.

deixou o

sr.

do Arquivo Nacional
Dr. Antnio Baio,
denuncias feitas na
sumariadas
as
da Torre do Tombo, extractadas ou
Inquisio de Lisboa, que encontrou nos livros mais antigos do referido
ilustre investigador e Director

Tribunal.

Percorrendo essas denuncias, ou denunciaes, como se


sculo XVI, deparei

No

com

a seguinte nota

dia 23 (de Janeiro de i538)

dizia

no

Rombo que dise


uma mandracolla

compareceu Joo

que Mestre Nicolau francez, pedreiro, lhe mostrara


que trazia, do tamanho d'um palmo, e era figura de macho c cabellos
na barba e e todallas outras partes com o qual objecto alcanava
quanto desejava. (i)

Passara at ento despercebida aos investigadores de historia de


arte, a importncia da referencia, pois nem Sousa Viterbo que largamente colheu elementos nas Denunciaes, para os seus Dicionrios de
Artistas, a aproveitara. Tratei portanto de me reportar ao Cdice original quinhentista, onde copiei integralmente a denuncia, que se encon57 v. e S8, do Livro i. das Denunciaes da Inquisio de
Lisboa, volume que abrange os anos de iSSy a i54i.
tra a

fl.

Eis o texto dessa denuncia:

E depois desto aos xx

iij

dias do

mes de

jan.''''

de mill b^ xxx

biij

anos na ydade de lixboa nos estaaos

Joham rombo pedr*"" m'" nesta cidade ao postiguo de sam roque


sam nicollao test^ jurado aos santos auangelhos e perguntado

freg^ de

devasamente pello dito trauaos not' enqrdor se sabia alga p^ ou p^s


q dises ou fezes algua cousa contra nosa sta fe cathollica dise q outra
cousa n sabe som*^ q avera seis anos pouco mais ou menos q na gafaria

A Inquisio em Portugal e no Brasil. Livro I.


( 1 ) Antnio Baio
no sculo xvi ix, As Denunciaes da Inquisio de Lisboa, a p. 81 do
Archivo Histrico Portugus (Lisboa
1908).

A Inquisio
Tomo 6. do

symtra estando hy m*^ nicolao franez pedr"""


mestre nicollao lhe mostrara ha mdracolla q seria tamaniia como h pallmo pouco mais ou menos e era figura
de macho com cabellos na barba e todallas outras partes q os homs
tem e lhe dizia q despois q ha tiuera q percallcaua quto qrya com ella
e q custaua m^ dir e qm tinha macho e fmea era grande cousa / e a
tynha m' gardada metyda hua caixa e estaua metyda ha caixa

a s p de caua ferrym

cujo criado elle tesi^ foy

o dito

q disto po dise saber Joham luis pedr m^"" sintra q disera a


elle tesi* q tamb a uira e q ho dito mestre nicollao lha amostrara per
outra vez e jiam quando a mostrara a elle test^ e ali n dise e ao custume
dise nhil mas q he seu amygo e o dito mestre nicollao synara a elle test^
o oficyo de pedreiro e eu Jorge coelho ho espreuy e asy lhe disera ho

peqna

hua bryuia por q llya e que lhe dizia q hera


nella muitas cousas da nossa fe e q n sabe home quide / e ysto lhe
disera ho dito mestre nicollao diz'' q hera lia dent muitas cousas e m^*^
heresias q n sabe home quide e ali n dise / com antrellynha q diz
syntra q se fes per verdade Jorge coelho not' ho espreuy (i).
dito mestre nicollao q tinha

(a a)

Este precioso documento revela-nos


e lana, ao
dade sobre as funes do tenebroso
vida do imaginrio francs,

Trauacos

um

J rombO)->

facto curioso, anedtico, da

mesmo

tempo, uma certa clarique o fanatismo de

tribunal

D. Joo III implantara em Portugal.


Joo Rombo, antigo creado, ou seja, oficial, de Mestre Nicolau, denuncia ao Santo Oficio que, haveria seis anos, seu mestre lhe mostrara
uma mendracola em figura de macho, a qual possuia com o fim de obter
bom andamento nos seus negcios. At aqui tratava-se de um caso simples de superstio. Mas o Rombo no se contentava com isso; afirmava
tambm que o escultor possuia uma biblia onde eram muitas heresias.
Esta a parte grave da denuncia, que, felizmente para o imaginrio,
no teve naturalmente sequencia, pois nos papeis da Inquisio nada
aparece referente ao processo que lhe deveria ter sido instaurado. As altas

Deixo nesta altura consignados os meus sinceros agradecimentos ao sr. Balmeu professor de Paleografia
no extincto Estagio de Arquivistas^ com quem fiz a conferencia da copia do documento.
(i)

thasar Alves, distinto funcionrio do Arquivo Nacional,

de que gosava Nicolau Chanterene, e a...

protees

teriam defendido da aleivosia do seu antigo

mandracola, o

oficial.

poca que o Joo Rombo aponta, avera seis anos, corresponde a


em que de facto o artista devia trabalhar em Sintra, no retbulo da Pena. Esta obra, segundo reza a prpria inscrio, foi mandada
executar por D. Joo III por ocasio do nascimento do principe D. Mai532, ano

nuel,

em

i53i, e foi dedicada, estando portanto concluda,

Fac-simile da assinatura de Joo

Uma

cousa

me

i532

(i).

Rombo

comeo, na denuncia. A acusao


mendracola, qual, no seu espirito taca-

intrigara, desde o

de possuir o imaginrio
nho, o

em

uma

Rombo, mais que ao

talento do escultor, atribula a procura que

o cinzel do mestre tinha.

Que

era isto de mendracola

Nem

o P. Rafael Bluteau,

nem

Viterbo se lhe referiam.

Um

livri-

nho, hoje quasi esquecido, do Dr. Teixeira de Arago, veiu esclare-

cer-me
phecias

um
(2),

pouco. Nesse livro, intitulado Diabruras, Santidades

Tro-

transcreviam-se varias disposies das Ordenaes Manue-

linas (3) respeitantes a supersties, e l se

mencionavam

as

mendra-

colas.

E por quanto nos he dito que em nossos reynos e senhorios entre


usam muytas abuses, assi como passarem doentes

a gente rstica se

(i)

(2)

Cintra Pinturesca, (Lisboa, iSSg), p. 142.


A. C. Teixeira de Arago. Diabruras, Santidades e Prophecias (Lisboa, 1894)

5 e 6.

(3)

Ordenaes Manuelinas^ Livro V,

titulo 33.

i3

por silvo, ou machieiro, ou lameira virgem, e assi usam bzer com espada que matou homem, ou passasse o Doiro e Minho trs vezes. Outros
cortam solas em figueira baforeira. Outros cortam cobro em lumiar de
porta. Outros tem cabeas de saludadores encastoadas em ouro, ou em
prata, ou em outras cousas. Outros apregoam os endemoninhados. Outros levam as ymagens de algus santos cerca dagoa, e ali fingem que
os querem lanar

em

tomam

tempo o
pedem, que lanaraam a dita ymagem na agoa. Outros reuolvem penedos e os lanam na
agoa pra auer chuyua. Outros lanam jueira. Outros dam a comer bolo
pra saberem parte dalgu furto. Outros tem mendracolas em suas ca:{as
com entam que tdoas por ellas aueram graas com senhores, ou guanhara nas cousas em que tratarem. Outros passam agoa por cabea
ella, e

fiadores que se atee certo

dicto sancto lhes no der agoa, ou outra cousa que

de

E porque taes abuses e outras


nom deuemos consentir, mandamos e defendemos, que pesnom faa as ditas cousas nem cada ha delias; e qualqr que

cam pra

conseguir aigu proveito

semelhantes
soa alga

o contrario fezer, se for piam ou di pra bayxo seja publicamente aou-

tado

pra

com barao e preguam


quem o acusar. E se fr

polia villa, e mais pague dois mil reaes

vassallo ou escudeiro ou di pra cima, ou

molher de cada h destes, seja degradado pra cada hu dos nossos


lugares dalm em Africa por dous annos e mais pague quatro mil reaes
pra

quem

o acusar.

caso da mendracola podia pois, suavemente, conduzir costa de

Africa e ao desembolso de

uma

quantia importante, da qual

do denunciante. Mas o Rombo, pelo

uma

parte

no se contentava com essa simples vingana e dirigiu-se a um Tribunal mais severo que os vulgares, civis. Julgo,, porm, que perdeu o tempo e as
caa na algibeira

visto,

passadas.

Rombo
poimento

se

some-se. Parece que


fixasse nos livros

foi

creado apenas para que o seu de-

da Inquisio.

Os meus

verbetes do-me

um

bacharel Joo Rombo, cidado, talvez seu parente,


que morava, por i5i4. Junto da S. Do Rombo pedreiro, ou talvez,

noticia

de que

tendo sido discpulo, como foi, do Chanterene, imaginrio, nada mais


encontrei. A sua assinatura, firme e bem lanada, que reproduzo, acusa

uma

regular pratica de escrever.

mesmo que mandrgora. Antnio de Moraes


no seu Diccionario da Lngua 'Portuguesa (Ed. de 1889), no

Afinal mendracola era o


e Silva,

14

2.**

volume, a

p.

BSy,

afirma

eruditamente que mendracula,

corrupo de mandrgora, planta herbcea,


o testemunho de autores antigos.
a p. 3o3
ser

em

do

mesmo

feitio

volume,

de macho,

Bluteau no

Tomo V,

com

Mas

e atesta

s.

essa afirmao

f.

com

a sua definio de mandrgora,

que no explicava como

uma

planta podia

cabelos e tudo.

286 do Vocabulrio (1716) esclarece:

p.

Mandrgora ou mendragora, Herva. He de duas espcies. Mandrgora fmea, a que chamo negra, tem duas outras raizes, negras por
fora e brancas por dentro, muito compridas e enlaadas humas com ouA outra espcie de mandrgora, a que chamam macho, tem raiz
tras.
mais grossa que a primeira, lana folhas grandes, brancas, largas e
.

listradas ...

Foi o Dictionnaire Raisonn d'Histoire Naturelle, de Valmont de


Bomare (i), que me mostrou a ligao entre a mandrgora planta e a

mendracola de mestre Nicolau.

La mandragore male

(escreve o autor),

mandragoras mas fructis

rotundo, a une racine longue, grosse, quelquefois simple et unique, souvent partage en deux, entoure de filaments courts
poils, reprsentant

infrieures d'un

en quelque sorte, quand

homme... L'une

et

et

menus comme des

est entire, les parties

elle

Tautre mandragore (masc. et fem.)

viennent naturellement dans les pays chauds dans Tltalie, TEspagne,

dans les forts Tombre,


chez nous que dans

et sur les

les jardins

ou on

bords des fleuves: on ne


les cultive.

les

Les anciens

trouve

et quel-

ques modernes ont avance bien des choses singulires de la mandragore;,


mais ce sont des fables ridicules qui ne mritent pas qu'on s'y arrete.
Nous avons dit que la racine de mandragore represente souvent d'une
manire grossiere par se^ deux branches qui se plongent dans la terre,
les cuisses de Thomme: elle ne lui ressemble point du tout par sa partie
suprieure. On vient aisment bout par artifice de rendre les racines
non-seulement de cette plante, mais encore de beaucoup d'autres, fort
semblables au corps humains. Les imposteurs et les charlatans qui per-

(i)

Troisime dition, M.DCC.LXXVI,

Tome

cinqume,

p.

247 et

ss.

ID

suadent facilement au vulgaire credule, que

les

mandragores ne

se trou-

vent que dans un petit canton inacessible de la Chine, impriment sur les
racines des roseaux, de la bryone, et de beaucoup d'autres plantes encore

d'homme ou de femme. Pour reprsenter

vertes, des figures

les poils, ils

implantent dans les endroits convenables des grains d'orge, d'avoine ou

de millet; ensuite
plissent de sable

ils

remettent ces racines dans des fosses qu'ils rem-

et les y laissent jusqu' ce que ces graines aient


pouss des racines, qu'ils divisem ensuite en filaments trs-menus et les
ajustem de sorte qu'ils representem les cheveux de la barbe et les autres

poils

du corps.

fin,

En

cet tat

ils

les

vendem comme

vrais racines de

man-

dragore, et qui ont des propriets merveilleuses. (i)

Portanto o que o mestre escultor Nicolau Chanterene possuia era


raiz de mandrgora macho, conformada no feitio de um corpo de

uma

homem,

qual, supersticiosamente atribula a felicidade nos seus negque afinal devia somente ao seu talento. Nisto se confundia o imaginrio plebeu com a gente rstica para quem a Ordenao cominava
cios,

penas.

entrando no campo das hipteses.

No

teria

mestre Nicolau

zido de Itlia, onde haveria aprendido e trabalhado, a raiz de

que nas costas do Mediterrneo se cria


fume que inebria e o suco que mata ?

e extrae

tra-

mandrgora

da terra quente o per-

Lisboa, 19 de Outubro de 1922.

(i) Cfr.

Joannis Baptistae Morandi

Herbarum quae ad usum medicinae


H. Buillon, Dict. de Botaniqiie, T.

Historia Botnico PracXica Stirpium aque


Mediolani MDCC.LXI, 108 e loq.;

pertinent

3., p.

3o5 e Hisoire des Plantes, IX;

p.

etc.

.^^

[JBRARY

ERRATA
Onde

ags.

Leia-se

se l

aps de

aps

de peso,

de peso.

perfacio

prefacio

i>

Barros Vidrados Sevilhanos

Barros Vidriados Sevillanos

IO

de i53y a 1541

de i537 a

II

nhil

nihil

i3

de que

um

de

um

i5:\

ir

DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
PLEASE

UNIVERSITY OF

ND
2788
06

TORONTO

LIBRARY

Correia, Vergilio
O imaginaxio francs

o o

ti

rfUii

'

m^k- ^'

Vous aimerez peut-être aussi