Janusz Baraski - adiunkt

JANUSZ

BARASKI

w Instytucie Etnologii
i Antropologii Kulturowej
Uniwersytetu Jagielloskiego.
Autor prac z zakresu mitologii
sowiaskiej, teorii kultury,
metodologii nauki, retoryki
sowa publicznego, kultury
materialnej. Czonek Komitetu
Redakcyjnego Serii Cultura
Wydawnictwa UJ. Ordownik
korzystania z potencjau

ANTROPOLOGIA
TECHNIKI

poznawczego klasyki
antropologicznej. Autor ksiek
Socjotechnika
a

analogi.

midzy
Szkice o

magi
masowej

perswazji w PRL-u i III RP

(2001)

i wiat rzeczy.

antropologiczny

Zarys

(2007).

Nic
do
wet

tylko
istoty
jej

technicznego
techniki.

Nie

nigdy
zdoa

nie

dotrze

pozna

na-

przedsionka.
Martin Heidegger

T r u d n o mierzy si z materi, z ktr

zmaga si jeden z w i k s z y c h mylicieli XX w i e k u , a tym bardziej nie sposb
w y c z e r p u j c o o m w i z j a w i s k a techniki w n i e w i e l k i m artykule. Nieczsto
p r o b l e m a t y k a ta cieszya si uwag filoz o f w , l e c z H e i d e g g e r z a j m u j e - w perspektywie zainteresowa antropologii miejsce szczeglne. Myl jego b o w i e m
nieustannie d r y f o w a a w rejony bliskie
heurystyce

antropologicznej,

czego

n a j l e p s z y m bodaj w y r a z e m jest synny

o b r a z h a r m o n i i Z i e m i i N i e b a , Istot B o Warszawa
2008

22

ANTROPOLOGIA TECHNIKI

skich i m i e r t e l n y c h , idei p r z y w o d z c e j na myl rozmaite d a w n i e j s z e i w s p c z e s n e k o s m o l o g i e , w obrbie ktrych to, co z i e m s k i e , d o c z e s n e i l u d z k i e przenika si z t y m , co boskie, udzielajc sobie n a w z a j e m racji istnienia. Heidegger
w y c z u l o n y z a w s z e na w y m i a r ludzkiej egzystencji, bliski w tym take w r a l i w o ci a n t r o p o l o g i c z n e j , dostrzega wano techniki w w i e k u t e c h n i k i .
W eseju p o w i c o n y m t e c h n i c e p r z y z n a j e , e w p o t o c z n y m r o z u m i e n i u jest o n a
rodzaj em instrumentu, materialnym r o d k i e m , ktry p r o w a d z i do osignicia
jakiego c e l u - na przykad w y t w o r z e n i e d z b a n a suy p r z e c h o w y w a n i u w nim
p y n w . C z y to jednak stanowi o istocie t e c h n i k i , o jej p r a w d z i e ? O t nie, a l b o 2

w i e m t e c h n i k a nie jest tym s a m y m , co istota t e c h n i k i " . F i l o z o f siga przy tym

po analogi sformuowan w p r a w o w i e r n i e f e n o m e n o l o g i c z n y m d u c h u : Jeli
s z u k a m y istoty d r z e w a , trzeba nam z a u w a y , i o w o co, co w a d a w kadym
d r z e w i e jako d r z e w i e , samo nie jest d r z e w e m , ktre m o n a by spotka w r d
3

i n n y c h " . Std te instrumentalne okrelenie t e c h n i k i , cho suszne, nie u k a z u je nam j e s z c z e jej istoty. A b y dotrze do niej lub przynajmniej w jej p o b l i e ,
4

w i n n i m y wskro tego, c o suszne, szuka p r a w d z i w e g o " . C o jednak z n a c z y

p r a w d z i w e " w o p o z y c j i do tylko susznego"? C z y m o e c h o d z i o przeciwstaw i e n i e ugruntowanej i d o b r z e uzasadnionej p r a w d y o d k r y w a n e j p r z e z f i l o z o f a
zdroworozsdkowemu mniemaniu? Mona waciwie zaryzykowa odpowied
twierdzc, cho oznaczaoby to przypisanie systemowi f i l o z o f a z Fryburga
bardziej b e z w z g l d n e g o stanowiska w o b e c krytykowanej p r z e z niego tradycji
myli m e t a f i z y c z n e j , ni si na o g sdzi. O z n a c z a o b y to zatem postawienie
z n a k u rwnoci m i d z y ni a z d r o w y m rozsdkiem wanie. Przyjrzyjmy si
z a t e m , p r z e c i w c z e m u z w r c o n e b y o ostrze Heidegger owskiej krytyki.
U w a g i w p r o w a d z a j c e w tematyk techniki silnie wi si z w y k a d n i H e i deggerowskiej ontologii fundamentalnej, ktra powstaa po czci jako rezultat
krytyki f e n o m e n o l o g i i Husserla. P r z e d e w s z y s t k i m z a t e m Heidegger p r z e s u w a
rol redukcji f e n o m e n o l o g i c z n e j z b a d a n i a bytu {Seiende) na badanie b y c i a
(Se/n), w obrbie ktrego szczegln rol o d g r y w a Dasein, c z o w i e k , p o d m i o t
rozumiejcy. Korekta ta jest w e d u g niego u p r a w n i o n a , p o n i e w a b y c i e jest

M. Heidegger, Budowa, mieszka, myle, prze. K. Michalski, [w:]

M. Heidegger, Budowa, mieszka, myle. Eseje wybrane, Czytelnik,
Warszawa 1977, s. 316-334.

M. Heidegger, Pytanie o technik, prze. K. Michalski, [w:] M. Heidegger,

Budowa, mieszka, myle..., s. 224.

Tame.

Tame, s. 226.

23

JANUSZ

BARASKI

czym p i e r w o t n i e j s z y m od bytu, co w y r a a si c h o b y w pytaniu, ktre zadajemy o byt: C z y m jest byt?", w ktrym s o w o jest" p o p r z e d z a s o w o b y t " . Std
te n i e z r o z u m i e n i e istoty b y c i a skut ecznie u n i e m o l i w i a z r o z u m i e n i e bytu jako
takiego. M o n a doda: ma tutaj miejsce n i e u p r a w n i o n a z a m i a n a l o g i c z n e g o porzdku r o z u m o w a n i a . D o t y c z y to zreszt i pyta K i m jest c z o w i e k ? " , C z y m
jest r z e c z ? " , a c h o b y C z y m jest d z b a n ? " . W s z d z i e s o w o jest" p o p r z e d z a
obiekt, o ktry pytamy. P r o p o z y c j a H e i d e g g e r a przenosi tym s a m y m uwag na
procesualny, w r c z p r a g m a t y c z n y w y m i a r l u d z k i e g o b y c i a w wiecie. K ons ek w e n t n i e z a t e m - w r a z ze z n i e s i e n i e m H u s s e r l o w s k i e g o Ja transcendentalnego,
ktrego k o r z e n i naley upatrywa j e s z c z e w Kartezjaskim m y l , w i c j e s t e m "
- punkt cikoci k o n c e p t u a l i z a c j i p r z e s u w a si z e p i s t e m o l o g i i na sam o n t o l o gi. Jak z a u w a a Janusz M i z e r a , kadc nacisk na s o w o jest", w s k a z u j e H e i d e g ger na pierwotno r o z u m i e n i a tego b y c i a , co d o p i e r o w nastpnej kolejnoci
daje szans spotkania bytu, w tym w i a d o m o c i w y r a o n e j p r z e z Kartezjusza
5

poprzez analogon mylenia" .

To przesunicie punktu cikoci z r e f o r m o w a n e j metafizyki d o t y c z y i samej
t e c h n i k i . By z a t e m u c h w y c i istot t e c h n i k i , naley p o s z u k i w a nie jej b i e r n e g o " , instrumentalnego w y m i a r u ( c z y m jest technika?"), l e c z jej aspektu c z y n n e go, co m o n a by uj w c o k o l w i e k na p i e r w s z y rzut o k a a n t r o p o m o r f i z u j c y m
pytaniu: c z y m jest b y c i e t e c h n i k i ? " . M o n a by r z e c , i t e c h n i k a zostaje niejako o y w i o n a " , staje si partnerem Dasein, miertelnych. P o w i a d a H e i d e g g e r :
D z b a n nie dlatego jest n a c z y n i e m , e zosta w y t w o r z o n y , l e c z d z b a n musia
6

zosta w y t w o r z o n y , p o n i e w a jest wanie tym n a c z y n i e m " . O t o zgoa platoskie r o z u m i e n i e samoistnoci r z e c z y i swoistej podlegoci w y t w r c y , a p o m i d z y nimi t e c h n i c z n y proces w y t w a r z a n i a tego, c o j u da ne. . .
P o p a t r z m y z a t e m , co jest istot o w e g o d z b a n a , obiektu bdcego przecie wyt w o r e m t e c h n i k i . C z y jest ni p r z e c h o w y w a n i e p y n w - w o d y lub w i n a ? N i e ,
z d a j e si m w i Heidegger, nie c h o d z i b o w i e m przecie o funkcj instrumentaln, faktycznie przygodn. Istot d z b a n a jest m i a n o w i c i e o b d a r z a n i e : bogatsze ni s a m o tylko n a l e w a n i e z n a c z y n i a [...] D z b a n o w o d z b a n a istoczy si
w d a r z e napeniania. Take pusty d z b a n o t r z y m u j e swoj istot z d a r u . [...] Dar
napeniania jest n a p o j e m d l a miertelnych. G a s i ich pragnienie. N a s y c a w o l n y
c z a s . U m i l a y c i e t o w a r z y s k i e . N i e k i e d y jednak dar d z b a n a o b d a r z a natchnie-

24

J. Mizera, Ontologia fundamentalna Martina Heideggera, [w:] Filozofia

wspczesna, red. Z. Kuderowicz, t. 1, Wiedza Powszechna, Warszawa
1983, s. 208.

M. Heidegger, Rzecz, prze. J. Mizera, Principia" XVI-XVII, 1996-97,

s. 10.

ANTROPOLOGIA

TECHNIKI

n i e m . Napeniajc n a t c h n i e n i e m , nie koi pragnienia. Koi uroczysto witeczn

na wysokociach [...] W d a r z e napeniania napoj em przebywaj na swj sposb
miertelni. W d a r z e napeniania ambrozj przebywaj na swj sposb B o g o w i e ,
ktrzy przyjmuj dar o b d a r z a n i a jako dar u d z i e l a n i a . [...] W darze napeniania
7

przebywaj z a r a z e m Z i e m i a i N i e b o , B o g o w i e i m i e r t e l n i " .
To nie j e d y n a w y p o w i e d H e i d e g g e r a , w ktrej uder z a poczenie w r a l i w o c i
a n t r o p o l o g i c z n e j z rysem h i s t o r y c z n y m . To w perspektywie d z i e j o w e j lokuje on
szereg przeciwstawie dotyczcych l u d z k i c h technik, jak na p r z y k a d : naturaln e " s p o s o b y uprawy z i e m i - w y k o r z y s t y w a n i e n a w o z w s z t u c z n y c h ; przeksztac a n i e r d e energii, np. wgla, w c i e p o - w y k o r z y s t y w a n i e ich w produkcji
p r z e m y s o w e j ; w y t w a r z a n i e rczne, np. glinianego d z b a n a - z m e c h a n i z o w a n a
p r o d u k c j a tamowa. Szczeglnie eksploatuje przykad mostu, w y t w o r u t e c h n i k i ,
ktry suy m u z a e m b l e m a t miejsca udzielajcego przestrzeni otwartej d l a Z i e mi i N i e b a , Istot B o s k i c h i miertelnych. P r z e c i w s t a w i a go elektrowni w o d n e j ,
cho czy j z mostem przynajmniej cz funkcji. Jednak: S i o w n i a w o d n a
nie tak jest z b u d o w a n a na Renie jak stary most d r e w n i a n y , ktry od stuleci 8

c z y jego b r z e g i . To raczej rzeka jest w b u d o w a n a w s i o w n i " . Skupiaj zreszt

w s p o m n i a n e cztery sfery w s z e l k i e b u d o w l e .
C z y b y H e i d e g g e r dostrzeg to, co praktykowali - na przykad - od niepamitnych czasw b u d o w n i c z o w i e (miertelni) zakadajcy kamie w g i e l n y (Ziemia), stawiajcy w i e c h (Niebo) i oczekujcy bogosawiestwa d l a w z n o s z o n e j
b u d o w l i (Bogowie)? P o m y l m y p r z e z c h w i l o jakiej z a g r o d z i e w S c h w a r z w a l d z i e , ktr j e s z c z e przed d w u s t u laty b u d o w a o chopskie z a m i e s z k i w a n i e . D o m
urzdzia tu m o c otwierania r z e c z y d l a prostoty Z i e m i i N i e b a , Istot B o s k i c h
i miertelnych. Postawia o n a zagrod na osonitym od wiatru, p o u d n i o w y m
z b o c z u gry, pord h a l , w p o b l i u rda. Daa mu szerokoskrzydy g o n t o w y
d a c h , stosownie ukony, by m g u d w i g n ciary niegu, nisko opadajcy,
by o c h r o n i i z b y przed b u r z a m i w dugie z i m o w e n o c e . N i e z a p o m n i a a o kcie
ze w i t y m i o b r a z a m i nad w s p l n y m stoem, przyznaa w i z b a c h uwicone
miejsce p o o g o w i i d r z e w u u m a r y c h "

(Totenbaum)

- tak w tamtych stronach

nazywaj t r u m n - i w ten sposb r n y m p o r o m ycia w y t y c z y a p o d j e d n y m

d a c h e m tor ich w d r w k i p r z e z c z a s . Zagrod t z b u d o w a o rkodzieo, ktre

Tame, s. 13-14.

M. Heidegger, Pytanie o technik..., s. 234.

2 5

JANUSZ

BARASKI

samo m i a o r d o w z a m i e s z k i w a n i u i u y w a j e s z c z e s w y c h narzdzi i p r z y b o 9

r w jako r z e c z y " .
W s z y s t k i e cztery: Z i e m i a i N i e b o , Istoty Boskie i miertelni moc jakiej pierwotnej jednoci s j e d n y m "

1 0

- dodaje Heidegger, prz y c z y m rola miertelnych

to nie tyle o b e j m o w a n i e w posiadanie, w y k o r z y s t y w a n i e , przeksztacanie, z u y w a n i e , l e c z nade w s z y s t k o branie w opiek i w y z w a l a n i e istoty. Podkrela przy
t y m , e w e w a c i w y m b u d o w a n i u , w z a m i e s z k i w a n i u , zawarte s o b a s p o s o b y
b u d o w a n i a - o p i e k a , po a c i n i e colere, cultura i w z n o s z e n i e b u d o w l i , aedifica11

r e " . T o b u d o w a n i e odnie m o n a d o w s z e l k i e j techniki i jej w y t w o r w , d o

1 2

wznoszenia rzeczy" .
Tak rol peni na przykad i w o m w i o n y wczeniej d z b a n , i most, ktry sku13

pia na swj sposb przy s o b i e Z i e m i i N i e b o , Istoty B o s k i e i m i e r t e l n y c h " .

H e i d e g g e r z a u w a a , i na s o w o t w r c z e k o r z e n i e techni ki skada si - z greckiego techne - nie tylko sztuka, n a u k a , rzemioso, biego, l e c z nade w s z y s t k o
w y d o b y w a n i e : p o z w o l i czemu - jako t e m u lub tamtemu, tak lub inaczej 1 4

z j a w i si jako o b e c n e " .
Z a u w a m y , e cz p r o d u k t w p i e r w s z e g o porzdku t e c h n i k i , o w e d z b a n y
c z y - dalej - rozmaite w y t w o r y z n a n e e t n o l o g i i , historii kultury c z y a r c h e o l o g i i :
tekstylia, narzdzia d r e w n i a n e , p l e c i o n e p o j e m n i k i , d u b a n e o d z i e , b u d o w l e
z d r e w n a - jak o w a chata w S c h w a r z w a l d z i e - c z y z c i o s a n e g o k a m i e n i a , z w y k o
si czsto okrela m i a n e m rkodziea, ktre posiada cz w s p l n ze sztuk.
Tu zreszt - spekuluje H e i d e g g e r - naleaoby m o e p o s z u k i w a s p o s o b u z r o z u m i e n i a istoty t e c h n i k i : P o n i e w a istota techniki nie jest n i c z y m t e c h n i c z n y m ,
przeto istotny namys nad technik i decydujca dyskusja z ni dzia si musz
w o b s z a r z e z jednej strony s p o k r e w n i o n y m z istot t e c h n i k i , z drugiej wszake
1 5

z gruntu o d m i e n n y m " . Z a u w a m y jednak dalej, e intuicja ta o k a z u j e si trafna

nie tylko w o b e c utraconego, nieskaonego, solidarnego ze wiatem rkodziea.
Z w i z a n y z n i m rys artystyczny to take r z e c z m a s o w e j produkcji wspczes-

M. Heidegger, Budowa, mieszka, myle..., s. 332-333.

10 Tame, s. 321.
11 Tame, s. 319.
12 Tame, s. 323-324.
13 Tame, s. 325.
14 Tame, s. 332.
15 M. Heidegger, Pytanie o technik..., s. 255.

26

ANTROPOLOGIA TECHNIKI

n e j " , to d e s i g n , c o r a z bardziej o b e c n y w pnej nowoczesnoci, w p y w a j c y

na postpujc estetyzacj ycia c o d z i e n n e g o . W y t w o r y techniki c o r a z czciej
o c e n i a n e s na podstawie w a l o r w z porzdku estetyki, zatem p r z e k o n a , idea w i w y o b r a e , a nie z m y s o w o p o z n a w a l n y c h w a c i w o c i . D o t y c z y to nie
tylko p r o d u k t w , ktre posiadaj w y r a n y k o m p o n e n t estetyczny (jak m u z y k a
p o p u l a r n a , k ino c z y turystyka), lecz take materialnych p r z e d m i o t w c o d z i e n nego u y t k u : u b i o r w , m e b l i , d o m w i s a m o c h o d w . Std te wzrastajca rola
d e s i g n u , reklamy c z y o p a k o w a n i a i w s z e l k i c h form ekspresji z w i z a n y c h ze
stylistyk, kolorystyk i i n n y m i w a c i w o c i a m i r z e c z y . Ten wzrastajcy proces
kae i we wspczesnej architekturze, i w p r z e d m i o t a c h c o d z i e n n e g o u y t k u ,
nie m w i c j u o samej sztuce, poszukiwa rysu c z w r n i wyraajcej ogln
istot H e i d e g g e r o w s k i e g o b y c i a oraz c z o w i e k a jako pasterza b y c i a " .
A zatem t e c h n i k a nie jest tylko nar z dz iem , instrumentem, a l b o w i e m jest - jak
16

to wprost ujmuje Heidegger - sposobem o d k r y w a n i a " p r a w d y . Inna jest jednak - upiera si f i l o z o f - p r a w d a techniki d a w n i e j s z e j , ktra suya w y d o b y w a niu j e d y n i e , p o y t k o w a n i u i p i e l g n o w a n i u si i zas obw natury, inna za techniki n o w o c z e s n e j , ktra nastawiona jest na eksploatacj. O d p o w i e d n i o , p r a w d a
techniki i p r a w d a c z o w i e k a z a r a z e m ujawniaj si tutaj w rnych postaciach:
p i e r w s z a p r a w d a ukazuje rodzaj wspistnienia, swoistej solidarnoci c z o w i e k a
i wiata; druga - u p r z e d m i o t o w i e n i e wiata, a tym s a m y m u p r z e d m i o t o w i e n i e
czowieka.
W y d a j e si, e d i a g n o z a H e i d e g g e r a dotyczca jego czasw jest zanadto pesym i s t y c z n a , podszyta nostalgi za t y m , co m i n i o n e i - do p e w n e g o stopnia z r o zumia - niechci w o b e c t e c h n i k i ; nie b e z z n a c z e n i a bya z a p e w n e jej niszc z y c i e l s k a m o c w w o j n a c h XX w i e k u . N i e m n i e j , tak z a r y s o w a n a istota techniki
w s p t w o r z y istotny aspekt podkrelanej wczeniej antropologizacji metafizyki
H e i d e g g e r a i jego ...antropologii, a l b o w i e m technika w w o d z i c z o w i e k a w co
takiego, c z e g o sam z siebie nie potrafi on ani w y n a l e , ani c h o b y z r o b i , gdy
nie ma czego takiego jak c z o w i e k , ktry w y c z n i e z siebie tylko jest c z o 1 7

w i e k i e m " . W r z e c z y samej, p o n i e w a . H e i d e g g e r o w s k i e b y c i e , n i c z y m S c h u t z o w s k i e wiaty y c i a " (bycie-ycie), przyjmuje postaci o b l e c z o n e w rozmaite

nie tylko b i o l o g i c z n e c z y konceptualne, lecz r w n i e kulturowe szaty. M i z e r a
t w i e r d z i w r c z , e w wietle takiego usytuowania p o d m i o t u poznajcego oraz

16 Tame, s. 232.
17 Tame, s. 251.

27

J A N U S Z BARASKI

p r z e d m i o t u p o z n a n i a naleaoby w r c z przyj perspektyw a n t r o p o o n t o l o g i i !

18

B e z w t p i e n i a , skoro H e i d e g g e r p r z y z n a j e antropologii p r a w o okrelania, co

znaczy prawda.
K o n c e p t u a l i z a c j e H e i d e g g e r a , nie wsparte d r o b i a z g o w w i e d z k u l t u r o w o - h i storyczn, d o p r o w a d z a j nas do p e w n e g o punktu b a r d z o istotnego, niedostat e c z n i e m o c n o jednak opartego na d a n y c h e m p i r y c z n y c h . Bo i skd? D o b r y m
p r a w e m f i l o z o f a jest siganie po to, co p o d s u w a mu c o d z i e n n e d o w i a d c z e nie. Jednak cen tego b y w a brak o d p o w i e d z i na l i c z n e pytania, ktre w y c h o d z
p o z a ogld rzeczywistoci i domagaj si uycia z o o n y c h i d r o b i a z g o w y c h
metod e m p i r y c z n y c h . To dlatego w k o c u H e i d e g g e r nie daje o d p o w i e d z i na
pytanie o istot t e c h n i k i , zauwaajc, e - paradoksalnie - szalestwo techniki [ przemysowej - p r z y p . J.B.] zagospodaruje w s z y s t k o , a w r e s z c i e p e w n e g o
d n i a , p o p r z e z wszelk techniczno, istota techniki z i s t o c z y si w w y d a r z e n i u
19

p r a w d y " . Tu s k r y w a si paradoks myli H e i d e g g e r a w y r a o n y w z d a n i u jego

u l u b i o n e g o poety, H l d e r l i n a : T a m , g d z i e jest nieb ezpieczestwo, ronie te
to, co niesie ratunek".
T e c h n i k a jest dziedzin r w n i e a n t r o p o l o g i c z n " co sztuka, stosunki spoeczne
c z y m e d y c y n a , std b y w a a p r z e d m i o t e m z a i n t e r e s o w a n i a p o k o l e a n t r o p o l o g w . C z a s przeszy nie p o j a w i si w p o w y s z y m z d a n i u p r z y p a d k o w o - n o w e
p o k o l e n i a , jak si z d a j e , nie darz jej szczegln uwag. N i e d o t y c z y to r z e c z
jasna p r z y p a d k u techniki czonej z tradycyjnym zakr esem etnografii, e t n o l o g i i ,
antropologii kulturowej c z y spoecznej. D r e w n i a n e s o c h y , gliniane d z b a n y c z y
eiazne pkoski w y d a j si e m b l e m a t y c z n y m i w y t w o r a m i tak pojtej techniki
interesujcej d l a a n t r o p o l o g i i .
D o w o d w z a i n t e r e s o w a n i a t tradycyjn" technik jest w i e l e , cho ostatnie
d e k a d y - w r a z z postpujc modernizacj, mechanizacj i, paradoksalnie,
technicyzacj wspczesnych spoeczestw - okazuj si c o r a z ubosze w tej
d z i e d z i n i e . J e d n y m z ostatnich p r z y k a d w eksploratorskiej i klasyfikacyjnej pracy b a d a w c z e j dotyczcej tradycyjnie r o z u m i a n e j techniki jest d z i e o p o l s k i e g o
b a d a c z a pierwszej p o o w y X X w i e k u , K a z i m i e r z a Moszy skiego. W m o n u m e n talnej

Kulturze ludowej Sowian

przedstawia on

midzy

innymi

drobiazgowy

opis przyrzdu d o p o o w u ryb, z n a n e g o n i e l i c z n y m w s p c z e s n y m l a i k o m p o d

nazw w i c i e r z a . Jego t a k s o n o m i a i nom enk lat ur a bya w w c z a s b a r d z o b o g a ta. W e t n o g r a f i c z n y m z b i o r z e tych p r z y r z d w Moszyski w y r n i a w i e r s z " ,

18 J. Mizera, Ontologia fundamentalna..., s. 212.

19 M. Heidegger, Pytanie o technik..., s. 255.

28

ANTROPOLOGIA TECHNIKI

ktra ma j e s z c z e o d m i a n y : bezsercow i sercow; dalej m o n a wskaza w i e r sz sercow zoon i wiersz sercow prost - wszystkie o n e s p l e c i o n e . Od
p l e c i o n y c h pochodz natomiast w i e r s z e e b e r k o w e , kryte siatk i siatkowe bez e b e r k o w e (to jest w a c i w y wicierz). K o s z y k i - w i c i e r z e (sowa z jzyka po20

tocznego) p r z y p o m i n a j take lasy, nastawki, z a r z u t n i e , koni i t d . . W s z y s t k o

to s p l e c i o n e obiekty o ksztacie k o s z y k a , ktrych klasyfikacja ma si w aden
sposb do p o t o c z n e g o pojcia o tej sferze kultury materialnej.
W s z e l a k o Moszyskiego, jak i innych mu p o d o b n y c h b a d a c z y , n i e z w y k l e rzadko interesoway p o z a t e c h n i c z n e , pozainstrumentalne funkcje k o s m o s u r z e c z y .
T y m c z a s e m te i inne n i e w s k a z a n e p o w y e j p r z e d m i o t y w p i s a n e b y y na o g
w szerszy kontekst kulturowy, wkraczajcy w sfer k o s m o l o g i i , stosunkw spo e c z n y c h c z y estetyki. N a t o w z a j e m n e z h a r m o n i z o w a n i e techniki i p r z e d m i o t w
materialnych ze sfer pozamaterialn zwraca uwag inny ant r opolog , Bronisaw
M a l i n o w s k i . W d r o b i a z g o w o c i o p i s w r o z m a i t y c h technik i p r z e d m i o t w materialnych nie ustpowa M o s z y s k i e m u , z w r a c a jednak uwag na spoeczne,
ekonomiczne i magiczne"

21

o d n i e s i e n i a tej sfery. W s z e l k i e czynnoci b u d o w l a -

ne i eksploatacyjne - zwizane z o d z i a m i T r o b r i a n d c z y k w , ktrym M a l i n o w ski p o w i c i cae lata bada, c z y z ich d o m o s t w a m i lub s p i c h l e r z a m i na jam
- o b w a r o w a n e b y y o c z y w i c i e z a b i e g a m i m a g i c z n y m i . Jednak ich z n a c z e n i a
22

nie sposb z r o z u m i e b e z u w z g l d n i e n i a caociowoc i f u n k c j o n a l n e j " . N a

przykad w i e l k o , p o o e n i e , struktura w e w n t r z n a i estetyka s p i c h l e r z y wizay si z pozycj spoeczn waciciela i jednoczenie j d e t e r m i n o w a y . I odwrot nie, w y m i e n i o n e c e c h y - i par i n n y c h - okrela miay z kolei ich funkcj
spoeczn i e k o n o m i c z n , z u w z g l d n i e n i e m s t o s o w n y c h rnic w zalenoci
o d tego, c z y b y y t o z w y k e s p i c h l e r z e d o p r z e c h o w y w a n i a j a m u (bwayma),
c z y o b w a r o w a n y tabu s p i c h l e r z w o d z a (bomilala), czy te ten p r z e z n a c z o n y
23

do p r z e c h o w y w a n i a sadzeniakw (sokwaypa) . A s p e k t k o s m o l o g i c z n y tych w y d a w a o b y si - tak z w y c z a j n y c h sfer ludzkiej a k t y w n o c i , to o d n i e s i e n i e do

H e i d e g g e r o w s k i e j c z w r n i , jest szczeglnie g o d n y u w a g i , p o n i e w a - c z y dot y c z y to b u d o w y c z n a i p o o w u ryb, c z y u p r a w y j a m u i jego p r z e c h o w y w a n i a

20 K. Moszyski, Kultura ludowa Sowian, t. 1, Kultura materialna, Ksika

i Wiedza, Warszawa 1967, s. 89.
21 B. Malinowski, Ogrody koralowe i ich magia. Studium metod uprawy
ziemi oraz obrzdw towarzyszcych rolnictwu na Wyspach Trobrianda,
t. 2, Opis ogrodnictwa, prze. A. Bydo, P W N , Warszawa 1986, s. 365.
22 Tame, s. 367.
23 Tame, s. 390-391.

2 9

JANUSZ

BARASKI

- w jakim stopniu te dziaania i ich w y t w o r y n a w i z y w a y do p i e r w o t n y c h , inicjalnych a k t w s t w r c z y c h , sankcjonujcych r w n o c z e n i e istniejcy porzdek

spoeczny i a k s j o l o g i c z n y . W y r a z z e w n t r z n y z y s k i w a o to najczciej w postaci s t o s o w n y c h z a b i e g w m a g i c z n y c h : [...] prz y b u d o w i e c z n a nie tylko
wystpuje k i l k a t y p w magii [...], ale z kolei w obrbie kadego z tych t y p w
spotykamy rne systemy m a g i i , z ktrych kady posiada wasn baz mitologiczn, jest z l o k a l i z o w a n y w i n n y m okrgu i charakteryzuje si o c z y w i c i e
24

rnymi formuami magicznymi i nieco odmiennymi porzdkami" .

M a l i n o w s k i nalea d o n i e l i c z n y c h , ktrzy dostrzegali w s k a z a n e u w i k a n i e sfery
techniki w szersze konteksty. Ten m e c h a n i z m w z a j e m n e g o z h a r m o n i z o w a n i a
oraz w i e l o f u n k c y j n o c i i w y t w o r w , i praktyk k u l t u r o w y c h m o n a znale we
w s z e l k i c h okresach h i s t o r y c z n y c h i o b s z a r a c h g e o g r a f i c z n y c h . D o t y c z y to take
szczeglnego p r z y p a d k u - p r o d u k c j i , c z y l i w y t w a r z a n i a p r z e d m i o t w c o d z i e n nego i n i e c o d z i e n n e g o u y t k u , w ktrym m o n a wskaza i aspekt p o z a t e c h n i c z n y , pozainstrumentalny i - paradoksalnie - p o z a p r o d u k c y j n y . Produkcj t
naleaoby b o w i e m r o z u m i e w sposb szczeglny, o d n i e s i o n y do jej kulturow y c h u w a r u n k o w a . Czsto proces w w y k r a c z a p o z a proste p r z e t w o r z e n i e
s u r o w c w p i e r w o t n y c h w posta produktu d o c e l o w e g o - kawaek ptna c z y
g l i n i a n y d z b a n . P r o d u k c j a b y w a a b o w i e m n a o g postrzegana jako nieodczny element k o s m o l o g i i , w szczeglnoci bya czci k o s m o g o n i i , m i t o l o g i c z n e go procesu stwarzania wiata, std szereg z a k a z w i n a k a z w towarzyszcych
jej p r a k t y k o w a n i u .
Z a e m b l e m a t y c z n y literacki o b r a z , element europejskiej tradycji k u l t u r o w ej , ilustrujcy rol procesu p r o d u k c j i , n i e c h posuy o p i s a n a p r z e z H o m e r a w i e r n a
m a o n k a O d y s e u s z a , P e n e l o p a , ktra odkadaa w y b r n o w e g o ma do zakoczenia tkania c a u n u miertelnego d l a tecia, Laertesa. W cigu d n i a tkaa, by
pru w cigu n o c y , w c z y m C h r i s t o p h e r Ti Hey upatruje prb z a t r z y m a n i a c z a s u
25

i odsunicia koniecznoci w y b o r u spord grona starajcych si o jej r k .

T e n m i t o l o g i c z n y o b r a z w y r a a s y m b o l i c z n e z w i z k i m i d z y tkaniem a stwar z a n i e m , prokreacj i reprodukcj spoeczn, a z a r a z e m mierci - tkanie o k a z u j e si b o w i e m procesem o d w r a c a l n y m . Pamitamy, e w s w y m r o z u m i e n i u
c z w r n i o b e c n e j w procesie w y t w r c z y m , H e i d e g g e r r w n i e mier w p i s a
w bycie domu"...

24 B. Malinowski, Argonauci Zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach

i przygodach krajowcw z Nowej Gwinei, prze. B. Olszewska-Dyoniziak,
S. Szymkiewicz, P W N , Warszawa 1981, s. 192.
25 C. Tilley, Metaphor and Material Culture, Blackwell Publishing, Oxford
1999, s. 57.

3 0

ANTROPOLOGIA

TECHNIKI

Inny o b r a z , wicy si jednak z faktami p o t w i e r d z a n y m i p r z e z b a d a n i a ant r o p o l o g w , p r z y t a c z a Steve C i s l e r w w y p o w i e d z i na temat d a w n y c h i w s p c z e s n y c h procesw p r o d u k c y j n y c h . P r z y w o u j e z d a r z e n i e z n o w e l i Travena,

w ktrej bohater, przedsibiorca i p o d r n i k , o d k r y w a rzemielnika z O a x a c a
w M e k s y k u wytwarzajcego w s p a n i a l e z d o b i o n e k o s z y k i . Istotna jest tu w y p o w i e d rzemielnika, ktry o d m a w i a w y p r o d u k o w a n i a w miejsce dziesiciu kos z y k w - dziesiciu tysicy, tak uzasadniajc o d m o w : W i d z i c i e , caballero,
musz robi moje canastitas p o d u g wasnej piosenki i wple w kady czstk wasnej d u s z y . Jeli p r z y j d z i e mi uple ich dziesi tysicy, nie bdzie j u
w n i c h d u s z y ani p i o s e n k i . Kady bdzie taki sam i p o w o l i wyjedz mi serce.
T y m c z a s e m w kadym p o w i n n a by inna p i o s e n k a , co j sysz, k i e d y wstaj
rano, patrz na wschodzce soce i sysz piew ptakw. Na k o s z y k a c h siadaj motyle, a ja w t e d y dostrzegam ich p i k n o , bo w i d z i c i e , motyle lubi m oj e
k o l o r o w e k o s z y k i , dlatego na nich przysiadaj, a ja mog robi moje canastitas
26

podug motyli" .
T o j e d y n i e bardziej reprezentatywne przykady. P o w i e d z m y g w o l i p o r z d k u ,
e r w n i e l i c z n i e reprezentowane s przykady nie tyle techniki p r o d u k c j i , co
techniki posugiwania si w y t w o r z o n y m i narzdziami: od w c z n i N u e r w , bad a n y c h p r z e z Evans-Pritcharda, ktre su nie tyle d o w a l k i c z y p o l o w a n i a , c o
27

w y r a a n i a siy i z n a c z e n i a p o s i a d a c z a , p r z e z p e c e t y " i m a k i " , po s a m o c h o d y

u y w a n e p r z e z wspczesnych A b o r y g e n w australijskich suce nie tylko do
j a z d y , l e c z take do okrelania spoecznych praw i o b o w i z k w oraz p o z y c j i
28

p o l i t y c z n e j . U j a w n i a si tutaj w z a j e m n e z h a r m o n i z o w a n i e , m o n o k u l t u r o w o
i w i e l o f u n k c y j n o w y t w o r w kultury, co pociga za sob r w n i e brak rozrn i e n i a na sfery: techniczn c z y kosmologiczn, oraz: ekonomiczn, spoeczn,
polityczn. Jest to c e c h a charakterystyczna z i m n y c h " spoecznoci d a w n e j ant r o p o l o g i i . Jak s t w i e r d z a Ti Hey, nie sposb tych sfer zamkn w tym p r z y p a d k u
29

w oddzielnych klasach .

26 S. Cisler, Rzemioso artystyczne i globalizacja, prze. E. Mikina,

http://www.magazynsztuki.pl, dostp 09 marca 2006.
27 E. E. Evans-Pritchard, Nuer Religion, Oxford University Press, New York
1974, s. 233.
28 D. Young, The Life and Death of Cars: Private Vehicles on the
Pitjantjantjara Lands, South Australia, [w:] Car Cultures, red. D. Miller,
Berg, Oxford 2001, s. 37.
29 C. Tilley, Metaphor and Material Culture..., s. 59.

31

JANUSZ

BARASKI

M o n a by z a u w a y , e te i inne p r z y k a d y maj a l b o charakter historyczny,

a l b o - w perspektywie kultury wspczesnej - m a r g i n e s o w y . Co w i c e j , e naleaoby te i inne wiadectwa rozpatrywa w wietle nie d a w n e g o p o d z i a u na
kultury z i m n e i gorce, lecz w perspektywie wspczesnej globalnej i hybryd y c z n e j z a r a z e m kultury wiatowej (kultur w i a t o w y c h ) . C z y - na przykad fakt p o l i t y c z n e j roli s a m o c h o d u u r d z e n n y c h A u s t r a l i j c z y k w b y b y j e d y n y m
p r z y k a d e m z n a c z e n i a tego artefaktu, z n a c z e n i a d a l e c e wykraczajcego p o z a
techniczn uyteczno? Z ca pewnoci nie - s a m o c h o d y pozostaj w s z a k
w u y c i u w s z e l k i c h wspczesnych spoeczestw i peni w nich funkcje nie
tylko zwizane z technik i uytecznoci. Z w r a c a na to uwag klasyk bada
kultury wspczesnej, R o l a n d Barthes, gdy pisa o tej ikonie wiata industrialne3 0

g o jako o p r z e d m i o c i e doskonale m a g i c z n y m " . D o p o w i e d z m y , e o w a magia

nie d o t y c z y tylko i r r a c j o n a l n e g o " z a c h w y t u nad p i k n e m c z y n i e z w y k y m i "
w a c i w o c i a m i t e c h n i c z n y m i s a m o c h o d u , dziki k t r y m m o e m y si znale
w cigu k i l k u g o d z i n w m i e j s c a c h , do ktrych dotarcie z a j m o w a o n a s z y m
p r z o d k o m w i e l e d n i c z y t y g o d n i . T a magia t o r w n i e r e a l n a " m o c s t a n o w i e n i a
za pomoc samochodu podziaw spoecznych/zawodowych, w i e k o w y c h , ze
w z g l d u na pe c z y miejsce z a m i e s z k a n i a , nie m w i c j u o u p o d o b a n i a c h
e s t e t y c z n y c h ; ta magia to w p y w na wspczesn urbanistyk (eksplozja miast,
r o z w j usug typu Drive-In, system d r g opasajcych krajobraz itd.), praktyki
j e d n o s t k o w e ( c z o w i e k / s a m o c h d jako rodzaj hybrydy) c z y nawet w y o b r a n i
artystyczn (sztuka pop-artu, literackie/filmowe utwory w rodzaju Christine Johna Carpentera).
N a j b a r d z i e j bodaj w n i k l i w i e w z a j e m n e relacje t e c h n i k i , p c i , grupy spoecznej,
idei i i d e a w w d z i e d z i n i e motoryzacji przedstawi Paul W i l l i s w swojej a n a l i z i e
z n a c z e n i a m o t o c y k l i w subkulturze h a r l e y o w c w : Brak kasku p o z w a l a d u g i m
w o s o m p o w i e w a na w i e t r z e , a to - w r a z z o z d o b n y m i kurtkami nabijanymi
w i e k a m i oraz a g r e s y w n y m stylem j a z d y - d a w a o m o t o c y k l i s t o m w y g l d na-

30 R. Barthes, Mitologie codzienne, prze. J. Boski, [w:] tego, Mit

i znak. Eseje, PIW, Warszawa 1970, s. 78. Tekst dotyczcy znaczenia
samochodu w kulturze Aborygenw pochodzi z pracy pod redakcj
- niezmordowanego w poszukiwaniu nowych terenw eksploracji
antropologicznej - Daniela Millera, wydanej pod znamiennym tytuem
Car Cultures (2001). Nie ma tu miejsca na jej choby pobiene
omwienie, warto jednak odnotowa, e pomieszczone w niej
teksty dotycz midzy innymi: piractwa drogowego jako zjawiska
kultury, samochodu jako atrybutu subkulturowego w spoecznoci
afroamerykaskiej, samochodu jako uosobienia kultury amerykaskiej
w powojennej Szwecji, znaczenia samochodu w sieci relacji dom-miasto-pastwo we wspczesnej Norwegii, duchowych treci przypisywanych
samochodowi w Ghanie, samochodu traktowanego jako forma domu.

32

ANTROPOLOGIA

TECHNIKI

pawajcy l k i e m , w z m a c n i a n y j e s z c z e p r z e z dziko, haas, element z a s k o c z e nia i oniemielenia m o t o c y k l e m . [...] M o t o c y k l e m o d y f i k o w a n o w taki sposb,

by podkreli te c e c h y . W y s o k i e k i e r o w n i c e , c h r o m o w a n e b o t n i k i p r z y d a w a y
- z pewn przesad - m o t o c y k l i s t o m w z b u d z a j c e j lk m o c y . [...] Poczenie
w

r u c h u m o t o r u , haasu, k i e r o w c y , ubra d a w a o efekt silnej ekspresji tosa-

moci tej kultury i skutecznie s t y m u l o w a o wyksztacanie si w i e l u k l u c z o w y c h

31

d l a niej w a r t o c i " .
W s z e l a k o refleksja na temat s a m o c h o d w c z y m o t o c y k l i , k o m p u t e r w c z y kamer f i l m o w y c h , d o m w c z y znajdujcego si w n i m sprztu sucego do sied z e n i a , leenia, g o t o w a n i a , prania itd. itp. nie zostaa w a c i w i e w ostatnich
d e k a d a c h - z n i e l i c z n y m i w y j t k a m i - podjta p r z e z a ntropologi, a za to skut e c z n i e przejta p r z e z inne d y s c y p l i n y , jak historia techniki c z y podejcia interd y s c y p l i n a r n e (np. science and technology studies); w n a j l e p s z y m razie zajmuj
si ni c o k o l w i e k z m a r g i n a l i z o w a n i m u z e a l n i c y i to g w n i e w klasie o w y c h
32

historycznych ju soch, wicierzy c z y pkoskw . Szkoda, bo porwnawcze

b a d a n i a techniki i kultury materialnej j e s z c z e k i l k a dziesitkw lat temu kojarzone b y y wanie z antropologi.
Do w y j t k w naley gos Bryana Pfaffenbergera, ktry - za punkt wyjcia o b i e rajc c a o c i o w e podejcie antropologii - z a u w a a , i t e c h n i k a postrzegana
jest w nowoczesnoci w sposb szczeglny, bo c o k o l w i e k kontradyktoryczny,
okrelany p r z e z niego za p o m o c terminu standard view of technology. Z g o d nie z tym pogldem charakterystyczna d l a nowoczesnoci e k s p l o z j a techniki
jest si, ktr z jednej strony si z a c h w y c a m y i ktr c e n i m y , bo daje nam
w i k s z y komfort ycia materialnego, z drugiej jednak - jest si niszczc, prowadzc do degradacji rodowiska naturalnego i ubez wasnowolniajc c z o 33

w i e k a ; n i c z y m h i n d u s k a i w a to m o c rwnoczenie t w r c z a i n i s z c z y c i e l s k a .
Z tego w y n i k a j inne p o t o c z n e m n i e m a n i a , p o d z i e l a n e p r z e z cz b a d a c z y
f o r m u u j c y c h stosowne definicje t e c h n i k i , jak to, e suy o n a o p a n o w a n i u

31 P. Willis, Profane Culture, Routledge and Kegan Paul, London-Boston

1978, s. 297-299.
32 Por. np. B. Pfaffenberger, Social Anthropology of Technology, Annual
Review of Anthropology" vol. 21 (1992), s. 492. Ilustracj tego zjawiska
niech bdzie przygoda, jak miaem przed kilkoma laty, poszukujc
w polskich ksigozbiorach socjosemiotycznej pracy Marka Gottdienera
Postmodern Semiotics: Material Culture and the Forms of Postmodern Life
(Oxford 1995). Wypoyczalnia midzybiblioteczna Biblioteki Narodowej
wskazaa miejsce, gdzie ta praca si znajduje - bya to bibliotek?
Wydziau Metalurgii Politechniki Szczeciskiej.
33 Zob. B. Pfaffenberger, Social Anthropology of Technology..., s; 495.

33

JANUSZ

BARASKI

i p o d p o r z d k o w a n i u natury p r z e z c z o w i e k a . T y m c z a s e m kady e t n o l o g c z y
r e l i g i o z n a w c a p o d a od rki szereg p r z y k a d w p o d w a a j c y c h zasadno tej
o p i n i i , ktra z p e w n y m i zastrzeeniami okazaaby si trafna tylko w kontekcie
techniki kultur z a k o r z e n i o n y c h w tradycji chrzecijaskiej, g d z i e starotestament o w e p r z y k a z a n i e c z y n i e n i a z i e m i poddan w p r o w a d z i o - d o p e w n e g o tylko
stopnia - relacj subordynacji jej i jej b o g a c t w w o b e c eksploratorskich aspiracji
c z o w i e k a . Jest to w o c z y w i s t y sposb e u r o p o c e n t r y c z n y punkt w i d z e n i a , ktry
naley podda dekonstrukcji.
Pfaffenberger stwierdza tedy, e technika to tylko jeden z c z o n w trjkta; aby
z r o z u m i e kulturow rol dziaa c z o w i e k a , ktre przeksztacaj otaczajce go
rodowisko materialne, naley uwzgldni wszystkie jego elementy. Pierwszy z
nich to z a s o b y materialne, narzdzia i umiejtnoci skadajce si na proces produkcyjny. Drugi to system spoeczno-techniczny, ktry tworz czynnoci produkcyjne wynikajce ze spoecznego podziau pracy. Trzeci natomiast to w y t w r ,
okrelany o g l n y m terminem kultury materialnej. D o p i e r o cao daje peny obraz
tego, co p o t o c z n i e okrela si jako technik, i jedynie w tej teoretycznej perspekty34

w i e m o n a o d p o w i e d z i a l n i e uprawia antropologi t e c h n i k i . W y d a j e si w s z a k e, i p o w i n n i m y doda j e s z c z e p r z y w o y w a n y j u w y m i a r k o s m o l o g i c z n y , na

ktry skada si i mitologia, i aksjologia, teodycea i eschatologia, a ktry Heidegger
uj w postaci obr az u c z w r n i Z i e m i i N i e b a , miertelnych i Bogw.
To u z u p e n i e n i e nie p o d w a a j e d n a k zasadnoci z a p r o p o n o w a n e g o p r z e z Pfaffenbergera ujcia. Potwierdzaj je na przykad p r z y p a d k i o p o r u w o b e c n o w o c i
t e c h n i c z n y c h , w y n i k a j c e z c z y n n i k w p o z a t e c h n i c z n y c h . B a d a c z podaje p r z y kad trudnoci, jakie napotka Edison przy w p r o w a d z a n i u w miejsce g a z o w e g o d u o bardziej e k o n o m i c z n e g o owietlenia e l e k t r y c z n e g o . Przyczyni si do nich
nie tylko charakter sieci energetycznej, l e c z i spoeczna organizacja jej dystrybu35

cji, w r e s z c i e - p r z y z w y c z a j e n i e i n i e u z a s a d n i o n e o b a w y o c e c h a c h p r z e s d u .
N o w e w k o c u jednak p r z e w a y o , p o d o b n i e jak wczeniejsze w p r o w a d z e n i e
k o m p a s u , u m o l i w i a j c e s w o b o d n e e g l o w a n i e p o o c e a n a c h . N i e b y jednak
k o m p a s - w b r e w p o t o c z n y m w y o b r a e n i o m - j e d y n y m istotnym e l e m e n t e m
w w c z e s n y m systemie s p o e c z n o - t e c h n i c z n y m . R w n i e w a n a bya w i e d z a

34 Tame, s. 497.
35 Tame, s. 498. Ciekawe, czy w tym wietle istnieje istotna rnica midzy
opisywanymi wielekro obawami polskich wieniakw z koca XIX
wieku przed bicyklami, jako urzdzeniami z pieka rodem, a wspczesn
niechci, niezrozumia dla promotorw tej techniki, do korzystania
z pprzewodnikw ceramicznych, ktre s doskonalsze od innych
materiaw wykorzystywanych w elektronice.

34

ANTROPOLOGIA

TECHNIKI

n a w i g a c y j n a i znajomo cyrkulacji w i a t r w . I, co waniejsze, b e z w s z y s t k i c h

a k t o r w uczestniczcych w eglarstwie - marynarzy, b u d o w n i c z y c h statkw,
k r l w i k u p c w - oraz b e z i n n y c h urzdze n a w i g a c y j n y c h kompas okazaby
36

si rzecz zgoa nieuyteczn . Pfaffenberger kadzie szczeglny nacisk wanie

na system spoeczno-techniczny, w y d a j e si wszake, i naleaoby raczej mw i o systemie k u l t u r o w o - t e c h n i c z n y m - pojcie kultury peniej ujmuje szereg
d e t e r m i n a n t w dotyczcych nie tylko p o d z i a u pracy c z y stosunkw spoeczn y c h , l e c z i w s p o m n i a n e j k o s m o l o g i i . P r z y w o a j m y p o n o w n i e d w i e historyczne
ilustracje, z n w - odleg, egzotyczn i blisk, europejsk.
Pierwszy opis, autorstwa lana H o g b i n a , dotyczy ludu Y ir Yirout z pwyspu Jork
w Australii i stalowych siekier, ktre w p e w n y m m o m e n c i e tubylcy zaczli nabywa od biaych misjonarzy. Narzdzia te zastpiy wczeniejsze, kamienne, majce
swe miejsce w lokalnym systemie totemicznym oraz penice bardzo istotne funkcje
obrzdowe, midzy innymi zwizane z rytuaami inicjacji. Kamienne siekiery byy
dobrem rzadkim, przynalenym wycznie plemiennej starszynie, co byo rwnie
jednym z materialnych wiadectw panujcej tam gerontokracji. Pojawienie si siekier stalowych, ktre modzi ludzie otrzymywali od misjonarzy jako form zapaty za prac, doprowadzio do zaamania si dotychczasowej hierarchii spoecznej
i upadku prestiu starszej generacji. Zanika te ceremonialna rola siekier kamiennych, a kopoty ze wskazaniem miejsca dla nowego przedmiotu w totemicznej tak37

sonomii day impuls do zaniku przekonania o zasadnoci caego systemu .

Drugi przykad d o t y c z y opisanej p r z e z Stefana C z a r n o w s k i e g o i n n o w a c j i , jak
w p o o w i e XIX w i e k u w Bretanii stao si w p r o w a d z e n i e puga w miejsce rada; przynioso o n o istotne spoeczne z m i a n y . Praca starym radem bya nie
i n d y w i d u a l n , ale z b i o r o w prac kilku l u d z i - o r a c z a g o s p o d a r z a , kierujcego
caym z e s p o e m , jego s y n w i p a r o b k w , p r o w a d z c y c h w o y , w r e s z c i e s a m y c h
38

w o w i orackiego n a r z d z i a " . By to o c z y w i c i e w y r a z patriarchalnych stosunk w r o d z i n n y c h , ktre u j a w n i a y si take p o p r z e z organizacj pracy. W p r o w a d z e n i e puga nie tylko u c z y n i o zbdn tak liczn*grup o r a c z y , l e c z co
w i c e j - p r o w a d z i o w k o n s e k w e n c j i do z a t r u d n i a n i a si p o z a o j c o w i z n . Sy39

n o w i e i p a r o b c y zaczli im si w y m y k a z r k " , jak o b r a z o w o u j m o w a C z a r -

36 Tame.
37 I. Hogbin, acuchowa reakcja zmiany spoecznej, prze. Z. Sokolewicz,
K. Makowska, [w.] Etnologia. Wybr tekstw, red. Z. Sokolewicz, P W N ,
Warszawa 1969, s. 294-297.
38 S. Czarnowski, Kultura, P W N , Warszawa 1958, s. 122.
39 Tame.

3 5

JANUSZ

BARASKI

n o w s k i proces erozji d o t y c h c z a s o w y c h stosunkw spoecznych. B a d a c z a , jako

p r a w o w i e r n e g o durkheimist, szczeglnie interesowa ten wanie, spoeczny
w y m i a r z a g a d n i e n i a . A n t r o p o l o d z y w i e d z jednak, e w p o d o b n e j sytuacji - jak
i w p r z y p a d k u o w e g o ludu Y i r Yirout - z m i a n a w stosowanej t e c h n i c e w y w o u je czstokro upadek lub c h o b y korekt d o t y c h c z a s o w y c h wartoci, w i e r z e ,
w y o b r a e o c z o w i e k u i wiecie.
Taka z o o n o u m y k a jednak o g l d o w i p o t o c z n e m u , w perspektywie ktrego
t e c h n i k a funkcjonuje w kategoriach instrumentalnoci i uytecznoci. O w a uyteczno jednak ma charakter w z g l d n y i k u l t u r o w o z d e t e r m i n o w a n y . W y d a j e
si przecie, e w s z e l k i o p r w o b e c z m i a n t e c h n i c z n y c h w y w o d z i si z o b a w
o ubytki p o z a t e c h n i c z n e w systemie k u l t u r o w o - t e c h n i c z n y m , o mniejsz w tej
sferze skuteczno". O t , w p r o w a d z e n i e puga pociga za sob degradacj roli
g o w y r o d z i n y oraz wartoci r o d z i n n y c h , erozj systemu o b r z d o w e g o regulujcego prace p o l o w e , usunicie estetyki pracy, ktra towarzyszya m o z o l n e m u
s p u l c h n i a n i u z i e m i radem oraz z b i e r a n i u jej o w o c w . W to puste miejsce w tych i w i n n y c h p o d o b n y c h p r z y p a d k a c h - w r a z z nowoczesnoci w c h o d z i
40

m e t a f i z y k a u y t e c z n o c i " , by uy okrelenia Jeana Baudrillarda. Popenia on

jednak n i e d o p u s z c z a l n y bd, posugujc si - w istocie - nie tylko e u r o p o c e n t r y c z n y m , l e c z r w n o c z e n i e p o t o c z n y m z n a c z e n i e m tego pojcia. A l b o w i e m
- jak utrzymuj S ren Askegaard i Fuat Firat - kategoria uytecznoci nie m o e
by w o l n a od treci o charakterze k u l t u r o w y m z tego prostego p o w o d u , e form u u j e si j ze w z g l d u na jaki c e l , ktry w i e si z r o z m a i t y m i ideaami
41

rodzcymi si w o n i e konkretnej k u l t u r y . S o w e m , uyteczno uytecznoci

nierwna - kulturowo zrelatywizowana.
Tak k u l t u r o w o r o z u m i a n a uyteczno rolls-royce'a nie s p r o w a d z a si do jego
w a l o r w t e c h n i c z n y c h , l e c z koncentruje si na spoecznych - maj n i m j e d z i
k o r o n o w a n e g o w y , w najgorszym razie elity spoeczne i b i z n e s o w e ; n i e z a p r z e c z a l n e w a l o r y t e c h n i c z n e wydaj si j e d y n i e d o d a t k i e m . P o d o b n i e uyteczno
m i e s z k a n i a w j e d n y m z apartamentw w y s o k o c i o w c a da si przedstawi w form i e prostej metafory supremacji spoecznej, n i c z y m s i e d z e n i e m o n a r c h y na p o d w y s z e n i u lub p o z d r a w i a n i e z trybuny maszerujcych t u m w . W k a d y m razie
r z e k o m a f u n k c j o n a l n a uyteczno jest ni j e d y n i e w kontekcie p o t o c z n y m .

40 J. Baudrillard, For a Critique of the Political Economy of the Sign, Telos

Press, St. Louis 1981.
41 S. Askegaard, F. Firat, Towards a Critique of Material Culture,
Consumption and Markets, [w:] Experiencing Material Culture in the
Western World, red. S. Pearce, Leicester University Press, LondonWashington 1997, s. 126.

36

ANTROPOLOGIA TECHNIKI

Pojcie uytecznoci/instrumentalnoci, s y n o n i m t e c h n i k i , jest t w o r e m kultury,

w tym p r z y p a d k u - europejskiej. Fakt ten bdzie tak d u g o niedostrzegany, jak
d u g o nie zostanie u w z g l d n i o n a p r z e m o n a rola systemu k u l t u r o w o - t e c h n i c z nego, napeniajcego to pojcie peniejsz treci. N i e naley si zatem d z i w i ,
e p i e w c y p o s t p u " tak czsto d z i w i si o p o r o m w o b e c jego d o b r o d z i e j s t w ,
w i d z c w nich p r z e j a w z a c o f a n i a , ograniczonoci, niedostatkw myli racjonalnej. N i e w i d z , e - z n w - postp postpowi n i e r w n y , e - w skrajnym przyp a d k u - p o s t p " w t e c h n i c e w o j s k o w e j p r o w a d z i do p o s t p u " w skutecznoci
z a b i j a n i a . C z y o to c h o d z i pasterzom b y c i a " , pielgnujcym wspistnienie
c z w r n i Z i e m i i N i e b a , Istot B o s k i c h i miertelnych?
Pojcie postpu o k a z u j e si - n a w i a s e m m w i c - po raz kolejny nie tylko at w y m o b i e k t e m krytyki, lecz r w n i e dobr ilustracj tego, jak w y n i k a j c e z niego i d e o l o g i e w p y w a j na sam technik. Przykad idei militarystycznych na
usugach p o s t p u " kae z w r c i uwag na p r z y p a d k i r o z w o j u w w i e l u i n n y c h
d z i e d z i n a c h techniki - jak w p o d b o j u k o s m o s u lub w m e d y c y n i e - ktre z w y k l e
nie nosz negatywnego pitna. Bywaj o n e p r o d u k t e m u b o c z n y m " i d e o l o g i i ,
ktre czsto za naczeln warto uznaj p o d b j i n n y c h przestrzeni, ldw c z y
l u d z i , jednak prowadz - z d a r z a si - do cakiem z b o n y c h , cho p r z y g o d n y c h
rezultatw. W skali makro d o b r y m przykadem m o e by historia d w u d z i e s t o w i e c z n y c h t o t a l i t a r y z m w - n a z i z m u i k o m u n i z m u . W o b u p r z y p a d k a c h to
i d e o l o g i a wanie w y d a j e si b o d c e m g w n y m d l a r o z w o j u industrializacji,
m o t o r y z a c j i , c z y w s p o m n i a n y c h technik z a b i j a n i a . M a s o w e sposoby z a b i j a n i a
nie s zreszt p i e r w o r o d n y m d z i e c k i e m m i n i o n e g o w i e k u - podstawy d l a nich
42

stworzya i d e o l o g i a d u o wczeniejsza, z ktrej z r o d z i a si g i l o t y n a .

T r u d n o jednak zaprzeczy, e pojcie postpu m o n a j e d n o z n a c z n i e z d e f i n i o w a , cho ograniczajc si k a d o r a z o w o do j e d n e g o tylko aspektu l u d z kiej a k t y w n o c i . Tak te jest z postpem t e c h n i c z n y m , ktry m o n a mierzy
i l o c i o w o - p o r w n u j c o w e rado C z a r n o w s k i e g o z p u g i e m , nie m w i c j u
o wspczesnych w i e l o f u n k c y j n y c h m a s z y n a c h r o l n i c z y c h . W y d a w a by si
m o g o , e tak pojty postp t e c h n i c z n y w o l n y jest od w s z e l k i c h d e t e r m i n a n t w
z porzdku systemu k u l t u r o w o - t e c h n i c z n e g o . N i c bardziej m y l n e g o - w k o c u
firmy rywalizujce w brany s a m o c h o d o w e j c z y k o m p u t e r o w e j d do p o z y skania maksymalnej l i c z b y o d b i o r c w , k t r y m i s l u d z i e , cae narody i subkultu-

42 Mona wskaza rwnie szereg rozmaitych pomniejszych" ideologii

wpywajcych na technik, jak na przykad wspczesny kult ciaa,
ktry kae specom od techniki wymyla coraz bardziej wielofunkcyjne
i skomplikowane urzdzenia dla tysicy fanw body building
spdzajcych czas w tysicach siowni.

37

JANUSZ

BARASKI

ry, p l e m i o n a r y n k o w e i poszczeglne jednostki. Na przykad pojemno s i l n i k a

s a m o c h o d o w e g o , typ zasilajcego go p a l i w a c z y m o m e n t o b r o t o w y wi si
n i e m a l bezporednio z e z r n i c o w a n y m i o c z e k i w a n i a m i o d b i o r c w : m i o n i k w garbusa" c z y forda mustanga, lekarzy c z y r o b o t n i k w , a m a t o r w tuning o w a n i a , tylnego napdu itd. itp. Takie preferencje m o n a wskaza r w n i e
odnonie i n n y c h aspektw techniki s a m o c h o d o w e j : o d ukadu h a m u l c o w e g o p o
k o l o r lakieru, nie m w i c j u o stylistyce, g d z i e - w zalenoci od nastawienia
grup k l i e n t w - r w n i e podane s w y t w o r y k o m p u t e r o w e g o sterowania proc e s e m p r o d u k c y j n y m , c o rcznej produkcji caych e l e m e n t w .
T r z e c i m aspektem u m i e j s c o w i e n i a techniki w systemie k u l t u r o w o - t e c h n i c z n y m
jest - jak utrzymuje Pfaffenberger - sam produkt: rolls-royce, ford c z y fiat, w r a z
z w s z y s t k i m i s w o i m i w a r i a n t a m i . W tym kontekcie u j a w n i a si rytualna rola
samochodu - stanowienia i utrzymywania stosownych podziaw spoecznych,
i d e o w y c h , e s t e t y c z n y c h . L e c z i ten produkt techniki nie suy j e d y n i e k r e o w a n i u
spoecznej rnicy. I s a m o c h d , i n i e m a l w s z y s t k i e inne p r z e d m i o t y , k t r y m i
c z o w i e k si posuguje, m o n a przeksztaci, udoskonali, upikszy na m o d
u y t k o w n i k a , co j z y k wspczesnego rynku e k o n o m i c z n e g o okrela jako customizing (nie m a , jak si z d a j e , o d p o w i e d n i k a polskiego). M o n a z a t e m w y b r a
k o l o r w o z u , materia n a o b i c i a , rne wersje siedze, liczb p o d u s z e k p o w i e t r z n y c h , z d e c y d o w a si na klimatyzacj, reflektory, specjalnego typu amortyzatory, ba - m o n a kaza z a m o n t o w a l o d w k , barek, t e l e w i z o r , a j e d n a z g w i a z d
f i l m u sprawia sobie nawet w l i m u z y n i e basen (tak to o p i s a n o w prasie; z a p e w n e
c h o d z i o z w y k - niezwyk? - wann). T h o m a s Schlereth p o w i a d a , e produkt
w y r a a w w c z a s drug k u l t u r " . Pierwsz bya kultura p r o d u c e n t a , drug m o e
by kultura u y t k o w n i k a , ktrego dziaalno b a d a c z uznaje za p r a w d z i w y akt
t w r c z y . Dlatego s a m o c h o d y , ubrania, sprzty w y p e n i a j c e nasze d o m y S c h l e reth okrela jako materialn kultur l u d o w c y w i l i z a c j i p r z e m y s o w e j " (the material

folk

culture

of industrial

43

civilization) .

Co w i c e j , te i inne elementy systemu kulturowo-technicznego uwzgldnia si j u

na etapie projektowania produktu oraz procesu produkcji, rwnie w o d n i e s i e n i u
do jego parametrw t e c h n i c z n y c h , ktre traktowane s drugorzdnie. N i e c h za
przykad posuy p o r w n a n i e s a m o c h o d w z n a n y c h marek A l f a - R o m e o i Toyota.
Ten pierwszy z w y k l e jest droszy, cho t e c h n i c z n i e mniej n i e z a w o d n y ni drugi.
Skd ta nierwno? Wanie z p r z y c z y n p o z a t e c h n i c z n y c h - marka A l f a - R o m e o

43 T. Schlereth, Material Culture or Material Life. Discipline or Field? Theory

or Method?, [w:] Living in a Material World. Canadian and American
Approaches to Material Culture, red. G.L. Pocius, Social and Economic
Papers" vol. 19 (1991), s. 264.

38

ANTROPOLOGIA

TECHNIKI

zyskaa w cigu dugiej historii produkcji i uytkowania pozycj jednej z ikon

przemysu motoryzacyjnego; etykieta auta kultowego nie odnosi si do kulturowej
(nietechnicznej) funkcji pojazdu w sposb li tylko metaforyczny.
N i e k t r z y b a d a c z e wskazuj zreszt na pewn sta tendencj do u s u w a n i a
techniki w cie kultury. Na przykad Leiss, Kline i Jhally zestawiaj z m i a n y
w charakterze reklam ze z m i a n a m i w organizacji produkcji oraz ledz r o z w j
spoecznych znacze p r o d u k t w , co p o z w a l a im dostrzec kierunek z m i a n w cigu caego XX w i e k u . Z pocztkiem w i e k u reklamy k o n c e n t r o w a y si na s a m y m
p r o d u k c i e , jego t e c h n i c z n e j f u n k c j o n a l n o c i , jakoci w y k o n a n i a c z y p r z e z n a c z e n i u . W okresie m i d z y w o j e n n y m nastpio przesunicie uwagi z produktu
na n a b y w c ; reklamy zaczy e k s p o n o w a p o z a t e c h n i c z n y aspekt p r z e d m i o t u ,
skupiajc si bardziej na wartociach o g l n y c h , ktre z jego p o m o c si osiga,
anieli n a wartoci jego samego. O k r e s p o w o j e n n y o t w o r z y n o w e p o l e e k s p l o racji reklam - w i z e r u n e k k o n s u m e n t a reprezentujcy rozmaite m o t y w a c j e , na
przykad spoeczn aprobat c z y d u m z p o s i a d a n i a p r z e d m i o t w . W r e s z c i e
k o n i e c w i e k u o z n a c z a p o j a w i e n i e si reklam w y k o r z y s t u j c y c h kategori stylu
44

y c i a (life-style advertising) i segmentacj r y n k u . S o w e m , sam produkt konsek w e n t n i e o d s u w a n y jest w c i e , a w jego miejsce p o j a w i a si w i z e r u n e k , styl.
Z a u w a m y , e w p l e c i o n e w proces p r o d u k c y j n y czynnoci z porzdku s y m b o l i c z n e g o p r o f i l o w a n i a " produktu w y k a z u j c e c h y p o k r e w i e s t w a n a przykad
z o p i s y w a n y m i p r z e z M a l i n o w s k i e g o z a b i e g a m i m a g i c z n y m i z w i z a n y m i z budow czna czy wznoszeniem d o m u przez Trobriandczykw.
Interpretacja o m a w i a n y c h autorw jest w o c z y w i s t y sposb m o d e l o w y m uproszc z e n i e m tej tendencji. N i e ma b o w i e m w t p l i w o c i , e technika w funkcji instrumentalnej nie zostaa zupenie wyparta p r z e z w i z e r u n e k . O c z y w i s t e z a r a z e m jest
to, e nie sposb z r o z u m i e samej techniki bez odniesie do systemu kulturow o - t e c h n i c z n e g o . W tym wietle ujawnia si pytko p otocznego m n i e m a n i a ,
e potrzeba jest matk w y n a l a z k u - majc za akuszerk technik - pogld, ktry
stanowi element p r z y w o y w a n e g o j u standard view of technology. M o n a w s k a za szereg historycznych p r z y k a d w na bezpodstawno upraszczajcego rozum i e n i a l u d z k i c h potrzeb s p r o w a d z o n y c h wycznie do zaspokajania homeostazy
b i o l o g i c z n e g o o r g a n i z m u , jakim jest c z o w i e k . To r o z u m o w a n i e opiera si na
prostym w y n i k a n i u : ludzie potrzebuj o c h r o n y ciaa, w i c sporzdzaj o d z i e n i e ;
potrzebuj dac hu nad gow, w i c wznosz d o m y ; potrzebuj a t w y c h rodkw

44 W. Leiss, S. Kline, S. Jhally, Social Communication in Advertising:

Persons, Products & Images of Well-being, Routledge, Toronto 1990

39

JANUSZ

BARASKI

p r z e m i e s z c z a n i a si i transportu, w i c konstruuj pojazdy itd. O t nie wszdzie

ludzie szyj odzie, buduj d o m y c z y produkuj s a m o c h o d y , a choby z w y k e
w o z y na sprzaj. Indianom O n a z Z i e m i Ognistej, znanej z surowego klimatu,
za cay ubir suy kawaek f o c z e g o futra, brazylijscy K a d u w e o nie znali adnych
d o m o s t w , a w z w y k o r z y s t y w a n o p r z e z w i e k i na Bliskim W s c h o d z i e g w n i e
jako rodek w a l k i , do transportu uywajc raczej w i e l b d w i osw.
R w n i e f i l o z o f i c z n a intuicja H e i d e g g e r a z a u w a a opaczno p r z e k o n a n i a o jed y n i e instrumentalnej funkcji techniki i jej w y t w o r w . Jego p r z e n i k l i w o przej a w i a si w sugestii o koniecznoci p o s z u k i w a n i a istoty techniki w s p o k r e w n i o nej z ni sztuce. Na tej p r o p o z y c j i k o c z y si w p r a w d z i e w y w d H e i d e g g e r a ,
teoretyczne ujcie tej kwestii p r o p o n u j e natomiast - p o n o w n i e - Pfaffen be rger.
Z w r a c a on uwag na to, e rozrnienie na funkcj i styl, czsto o b e c n e w prac a c h b a d a c z y kultury materialnej (etnologw, a r c h e o l o g w , h i s t o r y k w sztu45

ki), jest w y n i k i e m dekontekstualizacji i dehistoryzacji a r t e f a k t w " ; d o d a j m y

- p o d o b n i e technik ich p r o d u k c j i . A u t o r podaje histor yczny przykad korytarza
w brytyjskim d o m u w i k t o r i a s k i m . Byo to j e d y n e miejsce w s p l n e d l a w a c i c i e l i , suby oraz - o k a z j o n a l n i e - dos t ar c z y c ieli r o z m a i t y c h usug na r z e c z
d o m u . O ile j e d n a k d l a w a c i c i e l i , ich r o d z i n y i z n a j o m y c h bya to przestrze,
ktr naleao pokona, by dotrze do salonu z m i k k i m i m e b l a m i , w y t w a r z a n y m i z p o m o c w y r a f i n o w a n y c h technik tapicerskich, o tyle d l a lusarza, ktry
przyszed naprawi z a m e k , o b w o n e g o s p r z e d a w c y lub c h o p c a na posyki by
on m i e j s c e m o c z e k i w a n i a - czsto c e l o w o przeduanego p r z e z waciciela na d e c y z j e , co w i z a o si z s i e d z e n i e m na prostym, t w a r d y m stoku lub a w c e .
Styl o k a z u j e si tutaj w p i s a n y w cao funkcji sprztw, ktre - p o d o b n i e jak
w p r z y p a d k u s a m o c h o d u - nade w s z y s t k o peni rytualn rol utrwalania statusu spoecznego w mediacyjnej przestrzeni korytarza, do ktrego dostp mieli
p r z e d s t a w i c i e l e w s z y s t k i c h klas, l e c z kadej i n a c z e j . To styl zatem jest funkcj
p r z e d m i o t u - w prosty stoek jest o c z y w i c i e p r z e z n a c z o n y do s i e d z e n i a , ale
to w y d a j e si tutaj kwesti przygodn. Styl i t e c h n i k a w y k o n a n i a przejawiaj
siln d o z spoecznej/symbolicznej petryfikacji, ja ko e ich prymarn rol b y o
w p r o w a d z e n i e rytualnej granicy m i d z y klasami s p o e c z n y m i . C o w a n e , o w a
rytualna rola krya si p o d mask m i t o l o g i c z n e j w istocie narracji o koniecznoci
istnienia specjalnego miejsca d l a p r z y b y s z w z u l i c y , przynoszcych j a k o b y ze
46

sob brud miasta, z m u s z o n y c h zatem do s i e d z e n i a i c z e k a n i a . . . .

45 B. Pfaffenberger, Social Anthropology of Technology..., s. 504.

46 Tame, s. 506.

4 0

ANTROPOLOGIA TECHNIKI

Z a u w a m y z a t e m , e w p i s a n y m w t sceneri w a r t o c i o m spoecznym z d a r z a
si z w r o t n i e przekada na styl, a zatem i technik! Std bierze si z r n i c o w a n i e nie tylko w i k t o r i a s k i c h m e b l i , l e c z r w n i e parametrw t e c h n i c z n y c h
wspczesnych s a m o c h o d w , zaspokajajcych u p o d o b a n i a rnych klas uytk o w n i k w . D o d a j m y do tego telefony k o m r k o w e , aparaty fotograficzne, ubrania, d o m y p r o d u k o w a n e z o d p o w i e d n i c h materiaw, w o d p o w i e d n i e j estetyce,
z u w z g l d n i e n i e m odpornoci na dziaanie c z y n n i k w z e w n t r z n y c h itd. Std
kariera c o r a z n o w s z y c h m o d e l i wszystko m a j c y c h " k o m r e k , coraz pojemn i e j s z y c h p a m i c i o w o kamer, c o r a z w y t r z y m a l s z y c h goreteksw i lateksw,
energooszczdnych materiaw b u d o w l a n y c h , c z y ostatnio s a m o c h o d w o napdzie h y b r y d o w y m - reakcja na ideologie e k o l o g i c z n e - p r z e c i w s t a w i a n y c h
t r a d y c y j n y m " t e c h n i k o m i p r o d u k t o m : fotografii a n a l o g o w e j , przdzeniu c z y
b u d o w n i c t w u d r e w n i a n e m u . Take n a o d w r t , z d a r z a si, e w y t w o r y d a w n y c h technik - i prostota" ich w y t w a r z a n i a - wracaj do ask, cho z w y k l e nie
b e z z w i z k u z e s p o e c z n y m i m o d a m i . Pfaffenberger z a u w a a nawet p o l i t y c z n y
aspekt z a g a d n i e n i a , m i a n o w i c i e t e c h n i k a - c z y bdzie to proste wyposaenie
korytarza wiktoriaskiego d o m u p r z e c i w s t a w i o n e w y k w i n t n y m m e b l o m s a l o n u ,
c z y t e c h n i c z n i e z a a w a n s o w a n y a u t o m o b i l waciciela sieci p i z z e r i i p r z e c i w s t a w i o n y r o w e r o w i pracujcego d l a niego r o z w o z i c i e l a - w y r a a stosunki w a d z y ,
supremacji i podlegoci. Pfaffenberger okrela to, w lad za t e o r e t y c z n y m i pro47

p o z y c j a m i V i c t o r a Turnera, m i a n e m dramatu t e c h n i c z n e g o .
W istocie, w ten dramat w p i s a n e s potne siy spoeczne. W e m y c h o b y p o d
uwag takie z m i a n y , jakie w y w o y w a a na przykad m e c h a n i z a c j a p r o d u k c j i , kaca niegdy r o b o t n i k o m niszczy m a s z y n y zastpujce prac rczn, r z e s z o m
europejskich i amerykaskich c h o p w szuka pracy w przemyle (towarzyszya
temu erozja wartoci r o d z i n n y c h i spoecznych o p i s a n a p r z e z H o g b i n a i C z a r nowskiego), a k o l e j a r z o m przeciwstawia si w p r o w a d z a n i u transportu k o o w e 48

go i l o t n i c z e g o . A n i robotnicy, ani c h o p i , ani kolejarze nie maj j u takiego

spoecznego i - tym s a m y m - p o l i t y c z n e g o znaczefa, jak o d p o w i e d n i o przed
d w u s t u , stu c z y pidziesiciu laty. T e c h n i c z n y dramat sprzyja dzi f a c h o w c o m
w d z i e d z i n i e z a a w a n s o w a n y c h technik i usug: i n f o r m a t y k o m , grafikom k o m p u t e r o w y m , specjalistom od t e l e k o m u n i k a c j i . W tej d z i e d z i n i e take z m i a n a
t e c h n i c z n a pociga m o e za sob z m i a n spoeczn na przykad w sensie

47 Tame, s. 505.
48 Nie przypadkiem w okresie PRL, kiedy kolej stanowia gwny rodek
transportu, zachcano modzie do wyboru zawodu za pomoc sloganu
Kto ma w gowie olej, ten idzie na kolej".

41

JANUSZ

BARASKI

d o s t p u d o w a d z y . M o e t o b y s p r a w o w a n i e w a d z y nad firm, l e c z n a o g
o b e j m u j e z a k r e s d u o s z e r s z y , jak w p r z y p a d k u potgi p o l i t y c z n e j r o z m a i t y c h
4 9

g l o b a l n y c h f i r m , z M i c r o s o f t e m na c z e l e . Std o k a z u j e si w k o n s e k w e n c j i , e
z m i a n a w t e c h n i c e t y l e b i e r z e s w j pocztek w instrumentalnej u y t e c z n o c i ,
co w s t o s u n k a c h s p o e c z n y c h , dostpie do w a d z y , a nawet w sankcji religijnej,
ktra - jak w p r z y p a d k u t r a n s p l a n t o l o g i i , g e n e t y k i , z a p o d n i e n i a in vitro, technik w n i k a j c y c h w b i o l o g i c z n e jestestwo c z o w i e k a - m o e okaza si racj
ostateczn. Jak b o w i e m z a u w a a H e i d e g g e r : O b e c n o Istot B o s k i c h m o e by
p r z y t y m w z i t a u m y l n i e p o d u w a g (bedacht) i przyjta z w i d o c z n p o d z i k
(bedankt) - tak jak w t e d y , g d y na m o c i e u m i e s z c z o n a jest figura witego 5 0

lub p r z e o c z o n a c z y n a w e t p o m i n i t a " . P r z y p o m n i j m y z a t e m n a k o n i e c : kto

l e k c e w a y t e w s z y s t k i e u w a r u n k o w a n i a t e c h n i k i , nie z d o a p o z n a n a w e t jej
przedsionka.

THE ANTHROPOLOGY OF TECHNOLOGY

Material culture has always been of interest for ethnology/cultural
anthropology - accordingly with the paradigm of this discipline, i.e. with
total, contextual grasp of the human world. It allowed for the notion of
cultural uniqueness in the mosaic of human ways of living where material
objects showed their multi-functionality transcending the instrumental utility.
Changes in the cultural landscape force ethnology/cultural anthropology to
revise the range and methods of research which often leads to limiting the
interest in certain fields of culture. It affected contemporary material culture,
especially technology. However, it does not mean less than material culture
of former societies, quite the opposite - its role in shaping individual and
collective identities, values, ideas and ideals, aims, and even the quality
from the transcendental order seems to grow. Anthropologic stance seems
necessary for its understanding as it grasps technology in total categories of
cultural and technical system.

49 Prawidowo ta dotyczy rwnie techniki", jak tworz teorie i metody

badawcze poszczeglnych dyscyplin wiedzy. Ich zmiana wie si czsto
z personalnymi przesuniciami osb, ktre maj wadz nad umysami",
std te niektrzy filozofowie nauki wskazuj na rewolucyjny charakter
zmian paradygmatw naukowych.
50 M. Heidegger, Budowa, mieszka, myle..., s. 325.

4 2